T.

Sawicki Front wschodni a powstanie warszawskie

Podsumowanie
Podstawowym celem niniejszej pracy byo przedstawienie wydarze na froncie radziecko-niemieckim podczas letniej kampanii Armii Czerwonej w 1944 r. i ich wpywu na sytuacj na warszawskim kierunku operacyjnym i w operacyjnym obszarze Warszawy przed wybuchem powstania i w czasie jego trwania. Sytuacja ta zacza si ksztatowa zaraz po klsce Grupy Armii "rodek" na Biaorusi. Strona niemiecka kosztem innych kierunkw strategicznych i operacyjnych frontu wschodniego, olbrzymim wysikiem zasobw w kraju, a take zwizkami taktycznymi oraz oddziaami wzmocnienia i wsparcia uzyskiwanymi z frontu zachodniego (cz tych si wzia bezporedni udzia w walkach na przedpolach Warszawy) nie tylko odtworzya stan wojsk tej grupy armii sprzed ofensywy, ale i znacznie go powikszya. Grupa Armii "rodek" otrzymaa do dyspozycji kilka dywizji pancernych, ktrych przedtem prawie zupenie nie miaa. Wrd nich znalazy si takie, ktre w Wehrmachcie zaliczano do elitarnych. Byy to: DSpad-Panc "Hermann Goering", zorganizowana przez OKL, ktre skierowao do niej sfanatyzowan modzie hitlerowsk; DPanc SS "Totenkopf' i DPanc SS "Wiking", dysponujce rwnie wyselekcjonowanymi stanami osobowymi. Te zwizki taktyczne posiaday w swym uzbrojeniu najnowsze serie sprztu pancernego i miay pierwszestwo w jego uzupenianiu. Kilka dywizji pancernych Wehrmachtu (jak 6 DPanc, 19 DPanc i 25 DPanc) tu przed radzieck ofensyw przeszy proces regeneracji, a wic w momencie wprowadzenia ich na kierunek warszawski byy od nowa uzupenione. Tymczasem wojska radzieckie nacierajce w oglnym kierunku Warszawy, tj. siy 1 Frontu Biaoruskiego i cz jednostek 2 Frontu Biaoruskiego, nie otrzymay nowych zwizkw taktycznych oglnowojskowych czy te rodzajw wojsk. Przychodziy do nich tylko uzupenienia w postaci batalionw marszowych (wysyanych przez jednostki zapasowe) lub ozdrowiecw powracajcych ze szpitali. Nie rekompensowao to, rzecz jasna, ponoszonych strat. A straty byy - niestety - due. Wynikay one z dwch podstawowych przyczyn. Po pierwsze - ze wzmoonego oporu nieprzyjaciela, co jest zrozumiae, nie wymaga wic komentarza, po drugie - z konsekwencji, jakie powstaway na skutek prowadzenia bardzo gbokich operacji. Armia Czerwona w natarciu na warszawskim kierunku strategicznym pokonaa bez pauzy operacyjnej odlegoci okoo 500 km, przy tym rami dowozu rodkw materiaowych wyduyo si do 500 750 km. Prowadzona w tym czasie na froncie zachodnim ofensywa (w sierpniu - wrzeniu) doprowadzia Amerykanw, po 'przebyciu okoo 240 km, do kryzysu paliwowego, nie znanego w dotychczasowych dziaaniach bojowych. Amerykanie, majcy ponad czterokrotnie. bardziej ni Rosjanie rozbudowane tyy do szczebla dywizji wcznie i blisko piciokrotnie wiksze nasycenie pojazdami mechanicznymi, mogli tylko zapewni bezkolizyjny dowz paliwa na odlego 240 km. Mimo ogromnej liczby
1

armijnych jednostek tyowych, nie byli w stanie upora si z kryzysem paliwowym. Nie pomogo nawet, jak wspomina gen. Omar Bradley dowdca amerykaskiej 12 GA, odbieranie dla potrzeb kwatermistrzowskich transportu samochodowego przybywajcym zza oceanu nowym dywizjom. Dla wojsk amerykaskich rami dowozu, wynoszce 240 km, okazao si nieprzekraczaln barier, poza ktr nie byli w' stanie ze wzgldw technicznych zaspokoi w wystarczajcym zakresie potrzeb zaopatrzeniowych walczcych jednostek. Te same problemy zaopatrzeniowe wystpoway na froncie wschodnim. Byy one tym drastyczniejsze, e wojska radzieckie pokonay w omawianej operacji odlego okoo 500 km. W tych warunkach ciar walki prawie wycznie przejmowaa piechota i rodki wsparcia o cigu konnym. Powodowao to, e osabiona piechota, pozbawiona odpowiedniego wzmocnienia i wsparcia, pacia za osigane sukcesy obfit danin krwi. W drugiej poowie lipca na kierunku warszawskim zacz si wytwarza cakowicie nowy stosunek si walczcych stron - zarwno w ludziach, jak i sprzcie bojowym, w tym w czogach i dziaach pancernych. To spowodowao, e szybko rozwijajca si dotd ofensywa radziecka w chwili przesunicia si dziaa w obecne granice Polski ulega znacznemu zahamowaniu. Nowych bodcw dodao wczenie si do niej armii lewego skrzyda l Frontu Biaoruskiego, ktre to armie sprawiy, e walki dotary wkrtce na przedpola Warszawy. Tu jednak mocno day zna o sobie przedsiwzite wczeniej uzupenienia wojsk niemieckich, ktre spotgoway ich moliwoci obronne. Mimo to idce rozpdem dotychczasowego natarcia wojska prawego skrzyda l Frontu Biaoruskiego, wzmocnione zgrupowaniem lewoskrzydowym, podjy prb zamknicia w kolejnym kotle, tak jak to miao miejsce na Biaorusi, tym razem zwizkw 2 A i czci 4 APanc w obszarze operacyjnym Brzecia. Okazay si one jednak za sabe, tote dywizje niemieckie wyszy z grocego okrenia. Oznaczao to, e wojskom radzieckim nie udao si otworzy drogi na Warszaw, co zaciyo na dalszych dziaaniach gwnych si l Frontu Biaoruskiego i wspdziaajcych z nimi armii 2 Frontu Biaoruskiego. To wanie sprawio, e sytuacja na warszawskim kierunku operacyjnym od samego pocztku ksztatowaa si jako trudna i ogromnie zoona. W pracy w zasadzie omawiam dziaania na warszawskim kierunku operacyjnym i ich wpyw na sytuacj w Warszawie. Czsto jednak wychodz poza ten kierunek, gdy to, co si na nim dziao, zaleao od rozwoju ofensywy przynajmniej na caym kierunku strategicznym, a niejednokrotnie i na caym teatrze dziaa wojennych. Std to szerokie to pracy, rozpoczynajcej si omwieniem skutkw operacji "Bagration", a nastpnie nawizujcej do wydarze na przyczku sandomierskim, w krajach nadbatyckich, czy te na Bakanach. Dopiero umiejscowienie toczonych na warszawskim kierunku operacyjnym dziaa, w ktrych uczestniczyy ze strony radzieckiej wojska 1 Frontu Biaoruskiego i dwie armie 2 Frontu Biaoruskiego, a ze strony niemieckiej dwie armie (2 A i 9 A) Grupy Armii "rodek", na szerokim tle operacyjnym, a czsto i strategicznym, pozwolio na scharakteryzowanie caej ich zoonoci, stanu, przebiegu i moliwoci

dalszego rozwoju. Wydarzenia zachodzce na froncie przypominay tzw. zjawisko naczy poczonych znane z fizyki. W takim te kontekcie podjem prb wczenia do tej problematyki kolejnego ogniska walk, ktre w tym czasie rozgorzao na tym kierunku, a ktrym byo powstanie warszawskie. W wyniku takiego usytuowania powstania mogem pokaza, jak bardzo byo ono zalene od sytuacji na froncie wschodnim. Bitwa pancerna pod Warszaw zatrzymaa oczekiwane przez Komend Gwn Armii Krajowej szybkie przeamanie si wojsk radzieckich na Prag. Jednoczenie niespodziewany manewr 8 AGw gen. Czujkowa w kierunku Wisy i jej forsowanie w godzinach rannych 1 sierpnia odcigny z Warszawy interwencyjne odwody nieprzyjaciela przygotowane przeciwko rozruchom zbrojnym w miecie. Umoliwio to pomylny wybuch powstania, a nawet przejcie w pierwszych dniach inicjatywy taktycznej. Naley bardzo mocno podkreli, e gdyby nie operacja wojsk gen. Czujkowa na przyczku magnuszewskim, a nawet przeprowadzenie jej 1 - 2 dni pniej - powstanie warszawskie zostaoby krwawo stumione ju w zarodku. Warto przy tym zwrci uwag i na to, co bardzo wyranie wynika ze rde wytworzonych przez trzy zaangaowane tu strony, a wic radzieck, niemieck i Armi Krajow, i dowdztwo akowskie zupenie nie orientowao si w sytuacji operacyjnej na froncie, a jego rozwaania w tym zakresie byy enujco pytkie i zawieray kardynalne omyki. W pierwszych dniach powstania, gdy prawda o sytuacji staa si oczywista, by jeszcze czas na korekty. Zamiast jednak podjcia trudnych, bo spnionych zabiegw o nawizanie wspdziaania z Armi Czerwon, dowdztwo polityczno-wojskowe Armii Krajowej oskaryo j o rozmylne nieudzielenie pomocy powstacom. By to, moim zdaniem, najwikszy bd czynnikw oficjalnych Armii Krajowej, za ktre stolic Polski i jej bohaterscy mieszkacy zapacili krwaw hekatomb. Przedstawione w pracy dokumenty .,', a Priorytet w ty m miejscu daem rdom niemieckim jednoznacznie wskazuj, jak powstao pomwienie o celowym zatrzymaniu si Armii Czerwonej pod Warszaw, zatrzymaniu, ktrego w ogle nie byo. Jakim tragicznym dysonansem w kontekcie materiaw rdowych s cytowane w pracy wyjanienia, skadane po wojnie przez gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, a majce suy uchyleniu si od osdu historii. Zupenie nie wytrzymuj one konfrontacji z faktami, przy tym obliczone s na wprost niewiarygodn niekompetencj czytelnikw. Tymczasem losy powstania warszawskiego wahay si jeszcze kilkakrotnie, ale zawsze niemale w ostatniej chwili wojska radzieckie uniemoliwiy spenienie wyrokw, wydawanych na nie przez stron niemieck. Scharakteryzowany rozwj zmaga na froncie wschodnim pokaza cakowit zaleno od nich powstaczej Warszawy. Przeprowadzona przez wojska radzieckie zaczepna operacja oddziaywaa zarwno porednio, jak i bezporednio na walki w Warszawie. Dziki temu - obok bohaterstwa powstacw i patriotycznej postawy m ieszka cw stolicy - powstanie mogo trwa a 63 dni. W tym miejscu naley wyranie stwierdzi, e dziaania Armii Czerwonej i Wojska Polskiego majce na celu dotarcie do powstaczej Warszawy nie byy celem samym w sobie. Stanowiy one cz znacznie
3

szerszego zamiaru, w ktrych chodzio o pene wygranie toczonej nad rodkow Wis bitwy. Dlatego te walki te byy takie uporczywe i nie wygasy wraz z upadkiem powstania. Trway one dotd, dopki nie zniwelowano do rozmiarw taktycznych niemieckiego przedmocia i nie rozstrzygnito sytuacji na przyczku putuskim. Walki te byy take bardzo krwawe. I to zarwno dla strony radzieckiej, jak i niemieckiej. Wojska l Frontu Biaoruskiego tylko w dniach od l sierpnia do 15 wrzenia, a wic w okresie, w ktrym wedug twierdzenia gen. Komorowskiego trwaa cisza na froncie na kierunku warszawskim, poniosy straty wynoszce 166 808 polegych i rannych. A przecie nie s to pene liczby, bo nie udao si odnale danych mwicych o stratach wojsk marsz. Rokossowskiego poniesionych od 15 wrzenia do koca padziernika, tj. wwczas, gdy ich dziaania koncentroway si gwnie na przedmociu warszawskim. Do tych liczb naley take doda straty l A Wojska Polskiego. Jej walki nad rodkow Wis zbiegy si z pocztkiem powstania warszawskiego i trway jeszcze niemal miesic po jego upadku. Ogem wyniosy one 13 272 polegych, rannych i zaginionych. Natomiast straty tylko niemieckiej 9 i 2 Armii poniesione w okresie od l sierpnia do 31 padziernika zamykaj si liczb 122 706 zabitych, rannych i zaginionych. Take i te dane nie s pene, bo nie uwzgldniaj strat jednostek bezporednio podlegych Grupie Armii "rodek" czy te OKH oraz jednostek lotniczych dziaajcych na korzy tych armii. Nie. uwzgldniaj te strat grupy von dem Bacha, ktre zostay podane nieco dalej. Warto jeszcze spojrze na t problematyk take z drugiej strony i sprbowa okreli miejsce walk powstaczych w Warszawie w caoksztacie zmaga warszawskim kierunku operacyjnym. Jerzy Kirchmayer pisa na ten temat: "operacyjnie powstanie nie miao prawie adnego znaczenia i-trzeba to sobie wyranie i otwarcie powiedzie. Miao tylko pewne znaczenie ujemne dla Niemcw pod wzgldem taktycznym, czysto lokalnym i przejciowym [ ... ]. Powstanie nie przypieszyo zatem ani o jedn godzin wyzwolenia Warszawy". Ocena ta sformuowana zostaa 25 lat temu. Udostpnione pniej rda radzieckie, niemieckie i polskie pozwalaj na sformuowanie innych wnioskw. Warszawa jeszcze przed wybuchem powstania wizaa znaczne siy nieprzyjaciela, obawiajcego si rozruchw zbrojnych w miecie. Doszo do tego w bardzo krytycznej dla wojsk niemieckich sytuacji, w trzeciej dekadzie lipca, gdy zosta dokonany wyom w obronie Grupy' Armii "Pnocna Ukraina" i Grupy Armii "rodek" pomidzy Lublinem a Siedlcami. 9 Armia, ktrej powierzono gwn rol w zamkniciu luki w pasie Grupy Armii "rodek", dysponujca pocztkowo bardzo ograniczonymi siami zbieraa wszystko, co byo pod rk, aby ata przerwany front. Mimo e kady batalion by wwczas na wag zota, nie odwaono si jednak zabra z Warszawy jednostek garnizonowych, a przyczyn tego bya sytuacja w miecie. Ponadto, w miar uzyskiwania wiadomoci o majcym nastpi lada moment wybuchu powstania, 9 Armia znacznie wzmocnia swj garnizon w Warszawie, tworzc oddziay interwencyjne dla spacyfikowania miasta. Ich wielko rwna bya silnie wzmocnionej dywizji pancernej. Wprawdzie 1 sierpnia zostay one cignite pod Magnuszewem, ale si tam spniy i przybyy ju po newralgicznym dla wojsk gen. Czujkowa momencie, gdy ich pierwsze fale uchwyciy przeciwlegy brzeg. Obawy przed dotarciem wojsk radzieckich do grocej wybuchem walk Warszawy narzuciy

stronie niemieckiej przyjcie okrelonego ugrupowania operacyjnego. Wikszo otrzymanych przez 9 Armi na przeomie lipca i sierpnia si i rodkw przeznaczono do obrony podej do Warszawy od strony Pragi. Tutaj, na stosunkowo nieduym odcinku pod Prag, skupiono pi dywizji pancernych (wrd nich trzy elitarne), jedn dywizj i jedn brygad piechoty oraz liczne oddziay wzmocnienia i wsparcia. Przydzielono rwnie dowiadczone w kierowaniu dziaaniami zaczepnymi dwa dowdztwa korpusw pancernych: IV KPanc SS i XXXIX KPanc. Utworzone zgrupowanie pancerne wyrniao si jakoci wojsk (wikszo dywizji miaa uzupenione etaty), std te dysponowao du si uderzeniow. Dla porwnania: do obrony Wisy na zagroonym w tym samym czasie kierunku puawskim skierowano pocztkowo zaledwie dwie dywizje piechoty. Danie pierwszestwa kierunkowi praskiemu, a take skupienie jedynych posiadanych jednostek odwodowych w Warszawie, kosztem obrony rodkowej Wisy, uatwio wojskom 1 Frontu Biaoruskiego uchwycenie dwch operacyjnych przyczkw na rzece - pod Puawami i Magnuszewem. Podwayo to walory obronne Wisy jako przeszkody wodnej o znaczeniu strategicznym. Gdy feldmarsz. Model i gen. Vormann ocenili groz sytuacji, byo ju za pno. W dodatku, zarzdzony w dniach 4 i 5 sierpnia manewr dwch dywizji pancernych z przedmocia warszawskiego na przyczek magnuszewski sta si bardzo trudny do zrealizowania, gdy powstacza Warszawa zatarasowaa ten wany wze komunikacyjny. 19 DPanc prbowaa przebija si przez miasto, lecz wysany W tym celu 4 puk grenadierw utkn w walkach w rejonie Dworca Centralnego. Std te zarwno ta dywizja, jak i DSpad-Panc "Hermann Goering" musiay przegrupowywa si okrn drog przez Modlin. Opnio to rozpoczcie przez te siy przeciwuderzenia na przyczku magnuszewskim. Jednoczenie dao jednostkom 8 AGw czas na przygotowanie si do odparcia nieprzyjaciela, a oddziaom l A Wojska Polskiego - na terminowe przybycie do tego rejonu. Nie bez znaczenia byo i to, e wyduona droga przegrupowania nieprzyjacielskich dywizji pancernych sprzyjaa skutecznemu atakowaniu ich przez lotnictwo radzieckie. Wydarzenia nad doln Narwi byy podobne w skutkach. W momencie gdy 65 Armia nawizaa walki o przyczek pod Putuskiem, dowdztwo niemieckie musiao rozwiza popiesznie formowane zgrupowanie uderzeniowe, a przeznaczone do jego skadu dowdztwo XXXXVI KPanc oraz 25 DPanc zabra stamtd do Warszawy. Samo powstanie wizao znaczne siy niemieckie. Wprawdzie zadanie jego zdawienia powierzono specjalnie utrzymywanemu przez Gwny Urzd SS do zwalczania ruchu oporu sztabowi, ktrym dowodzi obergruppenfuhrer SS von dem Bach, to jednak tylko poowa podporzdkowanych mu si (okoo 11 tys. ludzi) skadaa si z jednostek policyjnych i SS, druga za poowa (o tej samej liczebnoci) pochodzia z jednostek Wehrmachtu zabranych z frontu (dane z 20 sierpnia). Warto przy tym pamita, e caa cika bro uyta przeciwko powstacom, rw na wyposaeniu dwch wzmocnionych dywizji piechoty, pochodzia wycznie z jednostek Wehrmachtu i cignita bya z frontu. W drugiej poowie wrzenia skierowano do Warszawy dalsze
5

znaczne siy: 25 PPanc pk. Oskara Audoerscha (zamienion w kocu miesica przez 19 DPanc gen. Hansa Kallnera), 2 puk grenadierw pancernych DSpad-Panc "Hermann Goering" oraz kilkanacie kolejnych samodzielnych pukw i batalionw piechoty i ochrony, saperw. Siy Wehrmachtu w miecie przekroczyy wwczas skad silnie wzmocnionego korpusu, Dla porwnania mona stwierdzi, e byy one niewiele nisze od liczebnoci afrykaskiego korpusu feldmarsz. Rommla w Pnocnej Afryce w latach 1941l943. Tak wic powstacza Warszawa odcigaa od walk na froncie znaczne siy, i to przez cay czas zmaga w tym obszarze - od bardzo krytycznego dla Niemcw momentu przerwania frontu obrony Grup Armii "rodek" i "Pnocna Ukraina" w drugiej poowie lipca, przez nie mniej krytyczny w skutkach okres. bojw o przyczki nad Wis i Narwi w sierpniu i wrzeniu, do-chwili upadku powstania na pocztku padziernika. Ponadto obawa o rozprzestrzenienie si walk powstaczych poza Warszaw trzymaa w szachu jednostki kwatermistrzowskie na tyach operacyjnych walczcych wojsk. Do ich ochrony ,a take zabezpieczenia linii komunikacyjnych tylko w pasie 9A uyto licznych oddziaw ochrony, a nawet przez pewien czas zaangaowano a dwie dywizje wgierskie. Naley te zdawa sobie spraw, e zatarasowanie wza drg w Warszawie w wyniku powstania ogromnie skomplikowao niemieckie poczenia midzy frontem a zapleczem. Drastycznym tego przykadem byy przedstawione trudnoci, jakie wyniky podczas manewru dwch pancernych. dywizji z rejonu Pragi pod Magnuszew. Oprcz jego powstanie dezorganizowao codzienne zaopatrywanie wojsk walczcych na wschd od Warszawy. Niebagateln spraw byo rwnie zuycie duej iloci amunicji i paliwa w walkach w Warszawie, gdy front czsto bardzo ostro odczuwa niedostatki w zaopatrzeniu. W meldunkach 9 Armii niejednokrotnie domagano si zwikszenia dostaw, gdy z tego powodu dziaania wojsk byy powanie zagroone. Due te byy - jak podkrelano w meldunkach dowdztwa 9 A i zapisach w jej dzienniku dziaa 'bojowych - niemieckie straty poniesione w Warszawie. Wyniosy one 10 tys. zabitych, 7 tys. zaginionych i 9 tys. Rannych. Warto dla zilustrowania powyszych tez przytoczy relacj von dem Bacha na powyszy temat. Mimo, e zawiera ona rne niecisoci, m.in. co do iloci zaangaowanych w Warszawie jednostek Wehrmachtu, w peni potwierdza ustalenia niniejszej pracy. Von dem Bach relacj t 'zoy w 1947 r. dla Instytutu Pamici Narodowej, gdy by przewieziony wizienia norymberskiego do Warszawy jako wiadek w procesie przeciwko Fischerowi, Leistowi, Meisingerowi i Daumemu, toczcym si przed Najwyszym Trybunaem Narodowym. Oto co powiedzia von dem Bach na pytanie o "Wpywie powstania na dziaalno bojow '9 Armii na froncie": "A. Pod wzgldem materialnym. Ruchy wojsk zwizane z frontem i dowz musiay by przestawione na drog okrn, co zwikszyo odlego i niepotrzebne zuycie tak cennego paliwa. Zwizanie kilku pukw i silnych jednostek artylerii, ktre zostay wycignite 'z walki z frontu praskiego, wreszcie zwizanie jednej z najlepszych dywizji pancernych, ktrych na froncie brakowao, co najmniej na 14 dni; utrata z powodu poaru czy zdobycia przez powstacw bardzo wanych magazynw mundurowych i

ywnociowych, a wreszcie utrata wszystkich wojskowych warsztatw reperacyjnych i jednostek zaopatrzenia, ktre byy nie do zastpienia. B. Pod wzgldem moralnym. Moralny wpyw powstania na onierzy nie moe by niedoceniany. Walczce na wschd od Pragi wojska czuy si stale zagroone na tyach przez powstanie. Mona byo obawia si wybuchu powstania na Pradze. Przede wszystkim za wojska frontowe, ju silnie pobite, czuy zagroon sw drog odwrotu na zachd wobec spodziewanego wielkiego natarcia rosyjskiego. Temu poczuciu niepewnoci mona przypisa fakt, e Praga tak niespodziewanie zostaa stracona przy ataku Rosjan, ktry nastpi pniej, poniewa wojska dyy tylko do osignicia znajdujcych si jeszcze na pnoc od Warszawy mostw przez popieszny odwrt" Rozpoczta 23 czerwca 1944 r. operacja zaczepna l Frontu Biaoruskiego i czci si 2 Frontu Biaoruskiego zakoczya si wielkim sukcesem. Jego wymiarem byo uchwycenie dwch operacyjnych przyczkw nad Wis i dwch nad doln Narwi oraz cienienie do rozmiarw taktycznych niemieckiego przedmocia w widach Wisy i Bugo-Narwi. Stworzyo to przesanki do kolejnej operacji strategicznej, rozpocztej przez Armi Czerwon i Ludowe Wojsko Polskie w styczniu 1945 r. Zaowocowaa ona ju na pocztku wyzwoleniem Warszawy 1 zakoczya si ostatecznym zwycistwem na gruzach Berlina. Stworzenie warunkw do takiego rozwoju wydarze, obok niewspmiernie wielkiego wkadu wysiku onierza radzieckiego i polskiego, jest czstk, znoju bojowego oraz bohaterstwa i niestety bardzo duego rozlewu krwi mieszkacw Warszawy. Inn ju jest spraw, e taki ostateczny wynik powstania warszawskiego zupenie nie by brany w rachub przez jego przywdcw. Pozostaje jeszcze ustosunkowanie si do wysuwanych zarzutw, e bitwa na warszawskim kierunku operacyjnym stoczona latem 1944 roku moga mie inne rezultaty. Z przedstawionej w pracy analizy rde walczcych stron nasuwa si wyrany wniosek, e przy istniejcym ukadzie si na froncie wschodnim, Armii Czerwonej musiaoby zmieni plan prowadzonej kampanii i przygotowa odpowiednie' siy i rodki do jego realizacji. Kto spord tych, ktrzy taki zarzut post factum wysuwali, powie, kiedy Kwatera Gwna miaa doj do wniosku, e waniejszym dla niej jest wyzwolenie Warszawy ni np. krajw nadbatyckich czy bakaskich, a wic w ktrym momencie realizowanej kampanii miaaby swe plany zrewidowa i ile czasu wymagaoby przygotowanie nowych zada. Nie mona wic mie pewnoci, e przyniosoby to efekty. Widzielimy, e prowadzone jednoczenie z bitw warszawsk operacje zaczepne na strategicznych skrzydach frontu wschodniego, w republikach nadbatyckich oraz na Bakanach, mimo e absorboway siy radzieckie, znacznie odciyy centralny kierunek frontu wschodniego. Gdyby zabrako tego nacisku, niewtpliwie inaczej wygldaby take niemiecki potencja militarny na ty m kierunku, a zwaszcza siy i rodki uyte w Warszawie. W sumie powstanie warszawskie - przy takim ukadzie si stron walczcych na froncie wschodnim - nie miao szans powodzenia. Mogoby na nie liczy tylko wtedy, gdyby Armii Czerwonej udao si przerwa do miasta z marszu. Takie moliwoci operacyjne jednak nie zaistniay. Konsekwencj tego byo, e zbliajcemu si w cikich walkach ku
7

Warszawie natarciu wojsk radzieckich towarzyszyo wzmacnianie przez Niemcw swych si wmiecie i wzmaganie wysikw zmierzajcych do zdawienia powstania. W zasadzie depesze gen. Komorowskiego dotyczce oceny pooenia na froncie wschodnim w kocowych dniach lipca wskazuj, e zdawano sobie spraw;' i nie sprzyjao ono zamiarom Komendy Gwnej Armii Krajowej. Mimo to nie uwzgldniano tego podczas podejmowania decyzji. Decyzja o wszczciu powstania podyktowana bya jedynie racjami politycznymi i tylko nimi uzasadniona, One te stay si rdem tak uporczywych wysikw zrzucenia z siebie odpowiedzialnoci za wyniki powstania. Nie liczono si w nich zupenie z faktami, a wic i z wiedz historyczn spoeczestwa. Tak wyglda konfrontacja bada naukowych z obrazem tworzonym dla potrzeb walki politycznej. Praca nie wyjania, jakie konsekwencje dla Warszawy przynioso nieprzyjazne ustosunkowanie si Stalina wobec powstania. Mona sdzi, e Stalin pocztkowo nie powzi w tym zakresie adnych decyzji. Spodziewa si, e zanim jednostki radzieckie zdoaj dotrze do walczcego miasta, powstanie upadnie. Ale Warszawa XXXXX Std, gdy Armia Czerwona wesza na Prag, zmuszony by zmieni swoje stanowisko. Na zakoczenie pragn przekaza osobist refleksj. Warszawa jest po Wilnie moim drugim. miastem. Tam spdziem modo, tutaj mieszkam i pracuj. Byem te onierzem l Armii Wojska Polskiego, ktra przyniosa mu wolno. Wwczas dowiedziaem si, e w jego gruzach zgina. caa rodzina mojej matki, podobnie jak tysice warszawskich rodzin. Ta tragedia jest tragedi moich krewnych, symbolizujca losy znacznej czci ludnoci Warszawy, zainspirowaa mnie, obok pasji historyka, w badaniach nad tym tematem. A wyniki bada w powyszym kontekcie okazay si bardzo satysfakcjonujce, odsaniay bowiem wielk zoono wydarze i pokazay ca bezpodstawno pomwie o pozostawienie krwawicej Warszawy na pastw hitlerowskiego barbarzystwa. Dziaania na warszawskim kierunku operacyjnym byy wan czci letniej kampanii radzieckiej 1944 roku. Przeszy one do historii jako chlubna karta szlaku bojowego Armii Czerwonej i wojny wyzwoleczej narodu polskiego. Nie ma w nich miejsca dla zbijania, wbrew wydarzeniom, kapitau politycznego.