PRZEGLD GEOPOLITYCZNY

TOM DEDYKOWANY PROF. LESZKOWI MOCZULSKIEMU

PRZEGLD GEOPOLITYCZNY
ROK 2010 TOM 2

PRZEGLD GEPOLITYCZNY 2010, tom 2

Komitet Naukowy: PIOTR EBERHARDT (PRZEWODNICZCY), WIESAW HADKIEWICZ, WOJCIECH KAZANECKI, TOMASZ KLIN, ARTUR KOZOWSKI, ZBIGNIEW LACH, JAROSAW MACAA, TADEUSZ MARCZAK, LESZEK MOCZULSKI, ANDRZEJ NOWAK, ANDRZEJ PISKOZUB, JAKUB POTULSKI, JULIAN SKRZYP, MIROSAW SUEK, GRZEGORZ TOKARZ, JAN WENDT, RADOSAW ZENDEROWSKI. Redakcja: Przemysaw Adamski, Kamil Banaszewski (grafik), Adam Danek, Radosaw Domke (zastpca redaktora naczelnego), Dawid Madejski, Dorota Mioszewska (sekretarz), Marlena Sawicka, Marcin Sabo, Leszek Sykulski (redaktor naczelny), Przemysaw Wywia. Kontakt z redakcj: e-mail: geopolityka@gmail.com

RECENZENCI: Dr hab. Leszek Moczulski Prof. dr hab. Julian Skrzyp

INSTYTUT GEOPOLITYKI

ISSN 2080-8836
Czasopismo ukazuje si jako rocznik i jest oficjalnym organem prasowym stowarzyszenia naukowego Instytut Geopolityki.

Projekt okadki: Kamil Banaszewski Redakcja techniczna: Radosaw Domke Korekta i adiustacja zesp

Wydawca: Instytut Geopolityki Aleja Pokoju 6/64 42-207 Czstochowa http://www.geopolityka.org.pl e-mail: geopolityka@gmail.com

SPIS TRECI
Od redakcji..................................................................................................................7 I. ROZPRAWY I OPRACOWANIA Julian Skrzyp Geopolityka wczoraj, dzi i jutro..........................................................................11 Andrzej Piskozub Miejsce geopolityki w klasyfikacji dyscyplin nauki z geografia, histori i polityk w ich nazwach ..............................................................................................................29 Piotr Eberhardt Rosyjski panslawizm jako idea geopolityczna..........................................................43 Marcin Cheminiak Obwd Kaliningradzki Federacji Rosyjskiej w rosyjskich koncepcjach geopolitycznych.........................................................................................................65 Vladimir Mihailov Pastwa i narody bakaskie w wiadomoci geopolitycznej Rosji. Rosja w wiadomoci geopolitycznej pastw i narodw bakaskich....................................77 Kornel Sawiski Zwizek Radziecki w geopolityce Jeana Thiriarta (lata 1964-1968).......................93 Piotr Lech Wilczyski Terytorium w myli strategiczno-wojskowej..........................................................101 Piotr Graczyk Arktyka i geopolityka. Obszar Arktyki w perspektywie wybranych koncepcji geopolitycznych i geostartegicznych.......................................................................121 Radosaw Domke Pooenie geopolityczne Rzeczypospolitej w latach 1918-1939 oraz 1989-2009. Prba porwnania..................................................................................................143 Janusz Kowalczyk Granica polsko-ukraiska w XX wieku...................................................................153 Leszek Sykulski Oskar ebrowski prekursor geopolityki polskiej.................169

Kamil Glinka Midzy polityk a geopolityk.Wadysawa Bartoszewskiego uwagi na temat miejsca i roli Polski w Europie po roku 1989 ........................................................175 Ryszard Surmacz Polska odrbno cywilizacyjna na przestrzeni wiekw.........................................189 II. MATERIAY Geopolityka wymaga dostrzegania dynamicznej rzeczywistoci. Rozmowa z prof. Leszkiem Moczulskim............................................................................................203 John Halford Mackinder Demokratyczne ideay a rzeczywisto. Rozdzia IV (tum. i oprac. Radosaw Domke)...............................................................211 Bibliografia bieca geopolityki polskiej, Rok 2009..............231 III. RECENZJE J. Zielonka, Europa jako imperium. Nowe spojrzenie na Uni Europejsk (rec. Jerzy Staczyk).......................................................................................................237 G. Friedman, Nastpne 100 lat. Prognoza na XXI wiek. Mocarstwo nad Wis? (rec. Piotr Rebizant)........................................................................................................243 J. Piontek, B. Iwanek, S. Segeda, Antropologia o pochodzeniu Sowian (rec. Leszek Sykulski).................................................................................................................245 IV. SPRAWOZDANIA Kronika dziaalnoci Instytutu Geopolityki w 2009 r.............................................247 * * * Nota o Autorach......................................................................................................257 Informacje dla Autorw..........................................................................................259

Od redakcji JUBILEUSZ OSIEMDZIESICIOLECIA URODZIN PROF. LESZKA MOCZULSKIEGO

Prof. dr hab. Leszek Moczulski (ur. 7 czerwca 1930 r.)

Nie sposb wyobrazi sobie polskiej geopolityki akademickiej w oderwaniu od dorobku wybitnych polskich badaczy na tym polu. Plejad nazwisk geopolitykw polskich rozpoczyna Eugeniusz Romer, autor monumentalnego dziea Rola rzek w historii i geografii narodw (1901). Kolejni badacze, ktrych nie sposb pomin to: Wacaw Nakowski, Adolf Bocheski, Micha Janiszewski, Jerzy Niezbrzycki, Wadysaw Studnicki, Maria Kieczewska oraz Zygmunt Wojciechowski. Powysi, nieyjcy ju autorzy, stworzyli podwaliny polskiej myli geopolitycznej. Osobna grup stanowi geopolityce polscy, urodzeni w XX wieku, ktrzy wci pozostaj aktywni na polu badawczym. yjcy nestorzy polskiej myli geopolitycznej to: Piotr Eberhardt, Andrzej Piskozub, Julian Skrzyp oraz oczywicie Leszek Moczulski. Autor Geopolityki. Potgi w czasie i przestrzeni koczy w tym roku 80 lat. Przyczajc si do ycze dla dostojnego jubilata redakcja Przegldu Geopolitycznego pragnie w skrcie przybliy biografi tego wybitnego badacza, koncentrujc si na jego aspektach: publicznym, publicystycznym i naukowobadawczym. Leszek Moczulski, (waciwie Robert Leszek Moczulski) urodzi si 7 czerwca 1930 w Warszawie. W 1952 ukoczy studia prawnicze, a w 1958 historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Od lat 50. pracowa jako dziennikarz, pocztkowo w yciu Warszawy i Dookoa wiata. Po raz pierwszy tymczasowo aresztowano go w 1957 pod zarzutem szkalowania wadz PRL w prasie zagranicznej, zosta jednak uniewinniony od tego zarzutu. Przez par lat by objty zakazem wykonywania pracy dziennikarza, publikowa wwczas pod pseudonimami, w tym jako Leszek Karpatowicz wsppracowa z miesicznikiem Wi. Od 1961 do 1977 kierowa dziaem historycznym tygodnika Stolica. W 1972 opublikowa wycofywan pniej z bibliotek przez wadze pastwowe ksik Wojna Polska 1939, w ktrej m.in. broni postpowania rzdzcych Polsk pisudczykw w okresie kampanii wrzeniowej oraz polityki zagranicznej ministra Jzefa Becka. W
7

latach 50. nawiza kontakt z osobami z przedwojennego rodowiska pisudczykw, majcych tworzy konspiracyjny nurt niepodlegociowy. W poowie lat 60. zosta kierownikiem Akcji Historycznej nn. W 1973 roku wzi udzia w pracach nad powoaniem Konwentu, ktry zadeklarowa si jako komrka nn prowadzca do powoania jawnego ruchu politycznego, jego zaoenia Leszek Moczulski przedstawi 11 listopada tego samego roku w Poznaniu na zebraniu uczestnikw w prywatnym mieszkaniu. W 1976 r. opracowa dokumenty programowe (Program 44 i Memoria) w ramach dziaa prowadzcych do utworzenia jawnej organizacji. Uczestniczy rwnie w pracach nad powoaniem tajnego Nurtu Niepodlegociowego (NN) oraz wszed w skad jego kierownictwa. Bra udzia w powiconych wsppracy rozmowach z przedstawicielami Komitetu Obrony Robotnikw. Prace te w marcu 1977 zakoczyy si zaoeniem Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela, ktrego Leszek Moczulski zosta rzecznikiem (obok Andrzeja Czumy). W kwietniu tego samego roku wszed w skad redakcji nowo powstaego periodyku ROPCiO, pisma Opinia. W czerwcu 1978 grupa skupiona wok niego zacza wydawa drugoobiegowe czasopismo Droga, a w 1979 Gazet Polsk. W grudniu 1979 r. doszo do ostatecznego rozamu w Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela, kiedy to odbyy si odrbne spotkania oglnopolskie zwolennikw obu rzecznikw tej organizacji. We wrzeniu 1979 r. roku zaoy Konfederacj Polski Niepodlegej, ktr kierowa w okresie PRL i nastpnie w III RP przez ponad 20 lat. 20 sierpnia 1980 zosta tymczasowo aresztowany, zwolniono go po podpisaniu porozumie sierpniowych, 1 wrzenia 1980. 23 wrzenia 1980 zosta ponownie aresztowany; od tego czasu przebywa w wizieniu (z kilkoma przerwami) do czasu ogoszenia amnestii w lipcu 1986. 15 czerwca 1981 rozpocz si tzw. pierwszy proces KPN, pocztkowo przed Sdem Wojewdzkim w Warszawie, a po wprowadzeniu stanu wojennego przed Sdem Warszawskiego Okrgu Wojskowego. Wyrokiem z 8 padziernika 1982 Leszek Moczulski zosta skazany na kar 7 lat pozbawienia wolnoci za to, e dziaajc w celu obalenia przemoc ustroju PRL, osabienia kraju przez zerwanie jednoci sojuszniczej z ZSRR, podj czynnoci przygotowawcze do osignicia tego celu przez utworzenie nielegalnego zwizku pod nazwa Konfederacja Polski Niepodlegej [...]. Kar t odbywa w zakadzie karnym w Barczewie do sierpnia 1984, kiedy to zosta zwolniony na mocy amnestii. Po zwolnieniu przystpi do reaktywacji struktur oglnopolskich KPN. Na drugim kongresie (22.12.1984 r. w Warszawie) zosta ponownie wybrany na przewodniczcego rady politycznej. Po interwencji brytyjskich parlamentarzystw w Warszawie Leszek Moczulski dosta paszport celem leczenia za granic. W pierwszej poowie 1987 przebywa w Wielkiej Brytanii, Francji, USA i Kanadzie. Spotka si m.in. z wiceprezydentem USA Georgem Bushem, innymi politykami, rodowiskami polonijnymi. Wygosi wykady na kilku uczelniach, a The Washington Post wydrukowa jego artyku. Nie wzi udziau w rozmowach Okrgego Stou, pozosta krytyczny do poczynionych tam ustale. Wzi jednak udzia w tzw. wyborach kontraktowych, bezskutecznie kandydujc jako reprezentant KPN w jednym z krakowskich okrgw. W 1990 wystartowa w wyborach prezydenckich, w ktrych zaj 6. miejsce. W latach 19911997 sprawowa mandat posa na Sejm I i II kadencji,
8

wybieranego w Krakowie z ramienia Konfederacji Polski Niepodlegej. W 1994 wraz z frakcj parlamentarn KPN organizowa pomoc dla Czeczenii, by wspzaoycielem Czeczeskiego Orodka Informacyjnego. Po licznych rozamach w partii i nieudanym akcesie do AWS wycofa si z aktywnej polityki. W 2005 obroni na Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Putusku prac doktorsk pt. Geopolityka. Dzieje myli i stan obecny dyscypliny, ktrej promotorem by profesor Bronisaw Geremek, uzyskujc stopie naukowy doktora nauk humanistycznych w zakresie nauk o polityce. Praca doktorska zostaa oparta o publikacj Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, stanowic podstawow wspczesn polsk syntez geopolityki. Habilitowa si w 2009, w tym samym roku zosta honorowym prezesem Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. Z wybranych publikacji Leszka Moczulskiego naley wymieni: Polityka w stalowym hemie (1965), Szpony czarnego ora, (1969), Dylematy. Wstp do historii Europy Zachodniej 1945-1970, (1971), Wojna Polska 1939, (1972, 2009), Rewolucja bez rewolucji, (1979), Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, (1999, 2009), Narodziny Midzymorza, (2008). Z punktu widzenia polskiej geopolityki akademickiej najistotniejszymi dzieami s dwa ostanie z wymienianych. S to gruntownie opracowane rdowo opracowania, bez ktrych znajomoci praktycznie nie moe si obej aden nowy adept tej dyscypliny wiedzy. W biecym numerze PG mamy przyjemno zamieci rozmow z Profesorem Leszkiem Moczulskim, jak przeprowadzi prezes Instytutu Geopolityki Leszek Sykulski. Z okazji 80. urodzin redakcja Przegldu Geopolitycznego, Zarzd Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego oraz Zarzd Instytutu Geopolityki skadaj Panu Profesorowi najserdeczniejsze yczenia. Wszystkiego najlepszego!

DR RADOSAW DOMKE Prezes Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego Zastpca redaktora naczelnego Przegldu Geopolitycznego

10

I. ROZPRAWY I OPRACOWANIA
JULIAN SKRZYP
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

GEOPOLITYKA WCZORAJ, DZI I JUTRO

Wprowadzenie eopolityka to dziedzina wiedzy, ktr jedni uznaj za nauk, a inni s temu przeciwni. Zarwno jedni, jak i drudzy maj argumenty przemawiajce na ich korzy. Spr toczy si od ponad 100 lat i zapewne trwa bdzie jeszcze dugo. Nie wnikajc w jego istot i nie opowiadajc si po adnej ze stron, pozwol sobie przytoczy tylko jedn spord kilkudziesiciu definicji geopolityki, ktra w moim odczuciu jest neutralna politycznie. Jest to definicja Y. Lacostea, ktra brzmi: Geopolityka to umiejtno mylenia kategoriami przestrzeni oraz konfliktw, jakie si na niej tocz, aby lepiej przenikn tajemnice tego, co si dzieje, i mc dziaa bardziej skutecznie. Z definicji tej wynika, e w geopolityce mamy do czynieni z nastpujcymi obszarami bada: 1. Podmiotami, ktre prowadz okrelon polityk, a wic z koncepcjami geopolitycznymi i ich realizacj, 2. Strukturami (politycznymi, kulturowymi, religijnymi, gospodarczymi itp.), 3. Przestrzeni (geoprzestrze ldowa, powietrzna, oceaniczno morska, kosmos), 4. Czasem (przeszo, teraniejszo i przyszo). Mamy wic cztery obszary, w ktrych trzeba bada zjawiska i procesy. Skutkuje to angaowaniem w proces badawczy wielu nauk i dyscyplin z nimi zwizanych. S wrd nich nauki o Ziemi, nauki prawne, spoeczne, ekonomiczne, wojskowe i inne. Nie bd jednak wnika w t problematyk, gdy bdzie ona przedmiotem wystpie innych uczestnikw naszego spotkania. Pozwol sobie jedynie przedstawi kilka myli dotyczcych pierwszego obszaru bada geopolityki, tj. koncepcji geopolitycznych i ich realizacji przez wybrany orodek siy. Zanim jednak przystpi do tego, pozwol sobie dokona krtkiego wprowadzenia dotyczcego tematu mojego wystpienia. Ot, wedug klasyka geopolityki, R. Kjellena, przedmiotem jej bada nie jest ziemia, lecz zawsze i wycznie ziemia przeniknita polityczn organizacj1. R. Kjellen uwaa, e pastwo stale wspzawodniczy z ssiednimi pastwami, chcc zdoby prawo do przewodzenia innym. Oznacza to, e kady kraj na wiecie sytuuje si wobec najbliszego otoczenia oraz wiata, a sposb w jaki to czyni, jest nazywany kodem geopolitycznym2. Inaczej mwic, kady kraj na wiecie okrela swj kod geopolityczny, skadajcy si z piciu gwnych zaoe: 1) Kim s nasi aktualni i potencjalni sojusznicy? 2) Kim s nasi aktualni i potencjalni wrogowie?

1 2

S. Otok, Geografia polityczna, Warszawa 1996, s. 11. C. Flint, Wstp do geopolityki, Warszawa 2008, s. 72.

11

3) Jak moemy utrzyma naszych sojusznikw i zatroszczy si o potencjalnych sojusznikw? 4) Jak moemy przeciwstawi si naszym aktualnym wrogom i pojawiajcym si zagroeniom? 5) Jak umotywujemy te cztery zaoenia wobec naszej opinii publicznej i wobec spoecznoci globalnej?3 Kody geopolityczne mog mie rn skal. Dla wielu pastw gwna, jeeli nie jedyna troska wie si z bezporednimi ssiadami: czy s przyjacimi, czy wrogami, czy kwesti jest zwikszony handel, czy bliska inwazja?4 Niektre kraje rozwijaj regionalny kod geopolityczny, w ktrym maj wpyw wykraczajcy poza bezporednich ssiadw. Inne za maj globalne kody geopolityczne. Konkurencja dla ich autorytetu, gdziekolwiek na wiecie, wymaga odzewu, poniewa ich legalno jest oparta na ich wiatowym zasigu5. Jakakolwiek prba stworzenia globalnego kodu geopolitycznego przez inne mocarstwo jest interpretowana jako wyzwanie dla wiatowego przywdcy. Jednak funkcja globalnego zasigu, czyli zdolno wpywania na wydarzenia rozgrywajce si na wiecie, na przestrzeni wiekw przechodzia od jednego kraju do drugiego, w sekwencji cyklu wiatowego przywdztwa (Tabela 1).
Tabela 1. Cykle wiatowego przywdztwa wiatowy Wiek Wojna przywdca globalna Portugalia XVI 1494 - 1516 Niderlandy XVII 1580 - 1609 Wielka Brytania XVIII 1688 - 1713 Wielka Brytania XIX 1792 - 1815 USA XX 1914 - 1945 Rywal Hiszpania Francja Francja Niemcy ZSRR/al. Kaida Partner w koalicji

Niderlandy Anglia Rosja USA i sojusznicy NATO/koalicja sprzymierzonych USA (x) XXI ? Chiny/al. Kaida UE, Indie, Rosja Chiny(x) XXI ? USA/Japonia, Indie Rosja, UE, Iran rdo: George Modelski (1987) w: Colin Flint, Wstp do geopolityki, PWN 2008, s.52. (x) uzupenienia wasne.

W oparciu o przedstawione w tabeli 1 cykle wiatowego przywdztwa pozwoliem sobie przyj temat mojego wystpienia, ktry, ujty w cudzysw, brzmi: Geopolityka, wczoraj, dzi i jutro. Przez geopolityk wczoraj przyjmuj okres, w ktrym przywdztwo w wiecie penia Europa, przez geopolityk dzi okres przywdztwa Stanw Zjednoczonych, a przez geopolityk jutra przywdztwo nowego orodka siy, ktrym mog by np. Chiny. Geopolityka wczoraj Traktujc geopolityk jako pewien obszar bada ukierunkowanych na realizacj okrelonych celw politycznych przez poszczeglne pastwa mona, jak ju
3 4

Tame, s. 71. Tame s. 74. 5 Tame, s. 75.

12

wspomniaem na wstpie, zaryzykowa twierdzenie, e geopolityka istniaa od wielu wiekw. Przykadem mog by synne itineraria picta, czyli szkice i opisy drg marszu onierzy rzymskich, a znacznie pniej wojny kolonialne prowadzone przez Portugali, Hiszpani, Niderlandy, Francj, Wielk Brytani, Niemcy, Rosj, Japoni i wiele innych pastw. Kade z nich miao swj kod geopolityczny, zgodnie z ktrym rozszerzao stref swoich wpyww. Dochodzio wic do konfliktw midzy nimi, w tym wojen lokalnych, regionalnych i wiatowych. Konflikt midzy Portugali a Hiszpani rozwiza papie Pius VI w 1494 r. ustanawiajc lini demarkacyjn (zwan Poudnikiem papieskim), przebiegajc na zachodzie wzdu poudnika 40 stopni dugoci geograficznej zachodniej (rys. 1). Zgodnie z decyzj papiea Portugalia moga kolonizowa obszary pooone na wschd od tego poudnika (od Brazylii na wschd) a Hiszpania obszary pooone na zachd, czyli ca Ameryk (bez Brazylii). Wwczas to na terytorium dzisiejszego Meksyku powstaa Nowa Hiszpania. Natomiast w 1529 r. Hiszpania i Portugalia podpisay w Saragossie porozumienie o rozgraniczeniu strefy ich wpyww na wschodzie. Lini demarkacyjn by poudnik 140 stopni szerokoci geograficznej wschodniej. Ten podzia wiata midzy Portugali i Hiszpani nie mg by trway gdy wkrtce znaleli si rywale dysponujcy wikszymi walorami6. Byy to Niderlandy, Francja i Wielka Brytania (rys. 2), a nastpnie Niemcy, Rosja, Japonia i Stany Zjednoczone. Hiszpania, ktra bya wwczas najwiksz potg wojskow i handlow Europy, w cigu stulecia stracia swj potencja rozwojowy (klska Niezwycionej Armady w 1588 r. z Angli).

rdo: Atlas Historyczny wiata. Wyd. PPOK, Warszawa 1974. Rys.1. Poudnik papieski linia demarkacyjna rozdzielajca strefy wpyww Portugalii i Hiszpanii.

W rywalizacji midzy nowymi graczami zwyciyy pocztkowo Niderlandy (dzisiejszy Nowy Jork to dawny Nowy Amsterdam). W dalszej rywalizacji zwyciya Wielka Brytania i zapewnia sobie przywdztwo w wiecie trwajce do drugiej wojny wiatowej (rys. 2).

Z. Rykiel, Podstawy geografii politycznej, Warszawa 2006, s. 190.

13

rdo: Powszechny Atlas wiata, Wyd. PPWK Warszawa 1974, s. 169 Rys. 2. Posiadoci brytyjskie i francuskie na pocz. XX wieku

Pod koniec XIX wieku Niemcy stay si jedn z najwikszych potg Europy i wiata. W lad za tym zrodzia si w tym pastwie koncepcja przebudowy adu globalnego. Zgodnie z koncepcj Friedricha Ratzela i jego uczniw celem Niemiec stao si rozszerzenie wiatowego przywdztwa tego pastwa i stworzenie przestrzeni germaskiej nie tylko na starym kontynencie, lecz take poza jego granicami. Wwczas to autor dziea Wielkie mocarstwa, M. Lenz7 wystpi przeciwko hegemonii zamorskiej Anglii. Przewidywa wybuch wojny o podzia upadajcego imperium brytyjskiego, ktrego spadkobierc miay by Niemcy. To one miay mie prawo do szerzenia misji cywilizacyjnej. Jak zanotowa C. Wagner: Jakimi jestemy na ldzie, takimi musimy sta si na morzu, abymy w XX wieku mogli zachowa, zabezpieczy i rozwin dziedzictwo pozostawione nam przez XIX wiek, odrodzenie polityczne naszego narodu, odbudowanie Rzeszy Niemieckiej, wiatow pozycj gospodarcz8(rys. 3 i rys. 4).

rdo: Powszechny Atlas wiata, Wyd. PPWK Warszawa 1974, s. 170 Rys. 3. Obszary kolonialne wybranych pastw.

7 W. Hadkiewicz, Ideologia Weltmachtpolitik w doktrynie kolonializmu niemieckiego (zarys problematyki), Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 129. 8 Tame, s. 131.

14

rdo: Chaupracle , Module Geopolitique. College lnterarmees ole Defense. 2006-2007. Rys. 4. Ekspansja terytorialna Niemiec na pocztku XX wieku

Podobne dziaania podejmowaa Rosja w Azji Centralnej i na Dalekim Wschodzie, gdzie dochodzi do wojny z Japoni o Manduri (1905). Za oceanem za wyrasta nowa potga Stany Zjednoczone, ktre przyjmuj strategi polityki zagranicznej (1899r.), zgodnie z ktr Chiny maj by wolnym rynkiem dla wybranych pastw oraz, ma by zachowana integralno terytorialna tego pastwa. Oznacza to, e kto narusza integralno terytorialn Chin ten wchodzi w konflikt ze Stanami Zjednoczonymi. Kodeks geopolityczny tego okresu wedug Z. Rykiela opiera si na czterech zasadach: 1) Istnienie europejskiej przestrzeni polityczno-kulturowej, 2) Podzia wiata na stary i nowy. Stary wiat rozpociera si wzdu osi czcej basen Morza rdziemnego z Indiami. Nowym wiatem bya Ameryka. 3) Europocentryzm Europa bya centrum wiata i wykazywaa przewag cywilizacyjn, techniczn i polityczn. Stare cywilizacje Azji Indie i Chiny stay si przedmiotem penetracji i eksploatacji europejskiej. 4) Poudnikowa polaryzacja Europy. Tu nasuwa si pytanie, gdzie jest granica midzy geopolityk wczoraj, a geopolityk dzi? Czy na pewno jest to rok 1899? Moim zdaniem, geopolityka wczoraj skoczya si po okresie wojen napoleoskich. Wwczas to pastwa europejskie zajte porzdkowaniem Europy otrzymay od Stanw Zjednoczonych wyrany sygna, e ich dominacja na kontynencie amerykaskim dobiega koca. Bya to doktryna prezydenta Stanw Zjednoczonych Monroego ogoszona w 1823 roku, zgodnie z ktr prby ograniczenia czy podwaenia niezalenoci jakiegokolwiek pastwa na kontynencie amerykaskim bd traktowane przez USA jako zagroenia dla ich bezpieczestwa i e Stany Zjednoczone przeciwstawi si temu

15

z uyciem wszelkich niezbdnych rodkw9. Koncepcj t wspieraa Wielka Brytania, ktra bdc niekwestionowana sia morsk chtnie wykorzystaa okazj do pokrzyowania planw odzyskania wpyww kolonialnych przez Francj i Hiszpani. Doktryn t Wielka Brytania wspieraa do czasu, a USA byy w stanie przej t rol po stworzeniu wasnej floty10. Wwczas orodek siy znalaz si za oceanem a europocentryzm przeszed do historii, co potwierdzia druga wojna wiatowa, w czasie ktrej Zjednoczone Krlestwo musiao ustpi miejsca Stanom Zjednoczonym. Uoglniajc, mona zaryzykowa stwierdzenie, e geopolityka okresu kolonializmu polegaa na badaniu przestrzeni geograficznej i braniu we wadanie odkrytych ldw przez rne orodki siy. Rywalizacja midzy tymi orodkami doprowadzaa do upadku jednych orodkw na rzecz innych orodkw posiadajcych wiksz si, a zwaszcza silniejsz flot. Geopolityka dzi Geopolityka dzi, jak ju wspomniaem, rozpocza si w momencie przyjcia przez Stany Zjednoczone doktryny Monroego. W ten sposb nie tylko zasygnalizoway one europejskim potgom kolonialnym, e czas ich hegemonii za oceanem dobieg koca, lecz same rozpoczy ekspansj terytorialn. W swoim rozwoju terytorialnym wyszy nad Pacyfik (1853 r.), zakupiy Alask od Rosji (1867 r.) i zajy wysp Midway (1867 r.) Ekspansja terytorialna Stanw Zjednoczonych szczeglnie widoczna bya w latach 18981903. Wwczas pojawia si studium admiraa Alfreda Thayera Mahana, wielkiego zwolennika doktryny Monroego, ktry przed zdefiniowaniem pojcia geopolityka udowadnia, e sia morska jest kluczem do wiatowej potgi. Wedug Mahana gwnym instrumentem polityki by handel, a dziaania wojenne powinny tylko zabezpieczy najlepsze warunki dla stworzenia wiatowej cywilizacji handlowej11. Pozwol sobie tu doda, e wwczas Stany Zjednoczone w produkcji przemysowej wyprzedziy Wielk Brytani i uznane zostay za fabryk wiata. Tene Mahan wyodrbni na kuli ziemskiej trzy obszary, ktre z punktu widzenia prowadzenia polityki globalnej przez Stany Zjednoczone s najwaniejsze. Zaliczy do nich: Ameryk rodkow, Morze rdziemne i Czerwone oraz Oceani.

M. Blacksell, Geografia polityczna, Warszawa 2008, s. 143. Tame, s. 143. 11 Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, Warszawa 2007, s. 27.
10

16

do: Atlas Historyczny wiata. Wyd. PPWK Warszawa, 1990. Rys. 5. Rozwj terytorialny Stanw Zjednoczonych

Zgodnie z sugesti admiraa R. T. Mahana Stany Zjednoczone rozcigaj Kontrol w tych newralgicznych obszarach zajmujc w 1898 r. Kub i Filipiny kosztem Hiszpanii, ktra przestaa si liczy jako mocarstwo oraz szereg wysp na Oceanie Spokojnym, to jest: Hawaje (1898), Palmyra (1898), Guam (1898), Wake (1899) i Samoa (1900). Nastpnie rozcigaj kontrol nad Kanaem Panamskim (1902) (rys. 6). Istotnym elementem tych dziaa byo przyjecie przez Stany Zjednoczone (1899), wspomnianej ju, strategii polityki zagranicznej, zgodnie z ktr Chiny uznano za wolny rynek dla USA i wybranych pastw oraz, e ma by zachowana integralno terytorialna tego pastwa. Chiny byy jednak przedmiotem zainteresowania wielu wczesnych mocarstw regionalnych, zwaszcza jednak Japonii i Rosji, midzy ktrymi dochodzi do wojny o Manduri (1905). Rosja, po przegranej wojnie z Japoni, wycofaa si z okupowanej Mandurii (w latach 1900 1905). Fakt ten mia istotne znaczenia dla polskiej myli geopolitycznej, gdy uznano to za sygna moliwoci odrodzenia Polski.

17

rdo: Conferense de Mr Kessler. Sominere USA 05.11.2005 Rys. 6. Kolonizacja Ameryki rodkowej i Oceanii przez Stany Zjednoczone

Pierwsza wojna wiatowa sprawia, e Niemcy zostaj wyeliminowane z gry o nowy podzia wiata. Nastpuje rozpad Imperium Rosyjskiego a nastpnie powstaje Zwizek Radziecki oraz szereg pastw w Europie, w tym Polska. Stany Zjednoczone bior udzia w tej wojnie, jednak po jej zakoczeniu izoluj si. Kodeks geopolityczny porzdku wersalskiego wedug Z. Rykiela opiera si na piciu zasadach: 1) Izolacja Rosji Radzieckiej, 2) Izolacjonizm Stanw Zjednoczonych,
18

3) System Ligi Narodw, do ktrej nale Niemcy i Rosja, 4) Kwartet mocarstw europejskich (Wielka Brytania, Francja, Wochy i Niemcy), 5) Podzia na pastwa nowo powstae i dawne. W tej sytuacji rodzi si tzw. ad antywersalski, ktry w Europie realizowany jest przez Niemcy i Rosj.

rdo: Conferense de Mr Kessler. Sominere USA 05.11.2005 Rys. 7. Kontrola newralgicznych obszarw przez Stany Zjednoczone w wiecie jednobiegunowym

ad antywersalski (niem. Neues Ordnung) polega na prbie realizacji dwch sprzecznych projektw: Mitteleuropy ze strony Niemiec oraz imperium radzieckiego poprzez tworzenie nowych republik radzieckich lub ich powikszaniu12. W strefie japoskiej Nowy ad polega na podboju lub zwasalizowaniu znacznej czci Dalekiego Wschodu. Efektem realizacji tego adu bya druga wojna wiatowa. W czasie drugiej wojny wiatowej Zwizek Radziecki wnis najwikszy wkad militarny w zwycistwo nad hitlerowskimi Niemcami, a Stany Zjednoczone nad Japoni. Te dwa pastwa wyrosy do rangi gwnych mocarstw ksztatujcych powojenny ad na wiecie, a Wielka Brytania sprowadzona zostaa do rangi mocarstwa europejskiego. Dwubiegunowo wiata przejawiaa si w tworzeniu paktw wojskowych (NATO 1949 r., ANZUS 1951 r., SEATO 1954 r., CENTO 1955 r., Ukad Warszawski 1955 r.) (rys. 5). Rozpocza si zimna wojna i wycig zbroje, dopuszczano do licznych wojen lokalnych, wspierano

12

Z. Rykiel, dz. cyt., s. 209.

19

ruchy separatystyczne, w tym na Bakanach. Rozpada si wiat dwubiegunowy a liderem zostaj Stany Zjednoczone. Rosja, podobnie jak wiele innych pastw prowadzia polityk kolonialn przez wiele stuleci. Jednak charakter ekspansji terytorialnej Rosji by nieco inny, gdy wynika on ze specyficznego pooenia tego pastwa na wielkiej Nizinie Wschodnioeuropejskiej. Carowie Rosji, majc wadz absolutn, podejmowali ekspansj w kierunku mrz i oceanw w celu stworzenia Rosji wyjcia na ocean wiatowy. Rosja zdobya wic wyjcie na Morze Barentsa, na Batyk, Morze Kaspijskie i morze Czarne. Uznano za konieczne zajcie cienin Bosfor i Dardanele oraz Bakanw w celu wyjcia nad Morze rdziemne. Marzeniem Piotra I byo wyjcie Rosji na ciepe morza, tj. na Ocean Indyjski. Bardzo wanym wydarzeniem byo wyjcie Rosji nad Pacyfik, co zrealizowane zostao pod koniec XIX wieku. Osigniecie to uznano jako rezultat wzrostu siy mocarstwowej Rosji. W geopolityce rosyjskiej okresu przedrewolucyjnego funkcjonowaa idea Eurazjatyzmu, zgodnie z ktr kontynet eurazjatycki skada si z trzech czci: Europy, Rosji i Azji13 Rosja, ktra zajmuje wiksz cz Europy oraz 2/5 Azji jest powoana do stworzenia uniwersalnego pastwa (trzeciego Rzymu, w ktrym nie byo miejsca dla Polski i Ukrainy). Zachodni granic tego pastwa wg omaskiego naley wytyczy wzdu linii czcej Gdask z Triestem i Rosja bdzie si rozcigaa od Wiednia do Pekinu14.

rdo: Atlas Historyczny wiata. PPWK Warszawa 1990. Rys. 8. Rozwj terytorialny Rosji

W koncepcjach geopolitycznych Rosji wskazywano take na konieczno opanownia caej Anatolii, Armenii i Zachodniego Kurdystanu a wwczas Morze Czarne staoby si wewntrznym morzem rosyjskim.
13 14

P. Eberchardt. Przegld Geograficzny 2006, Tom 78, Zeszyt 4, s. 463. Tame, s. 464.

20

Geopolitycy rosyjscy traktowali Rosj jako pastwo pod kadym wzgldem wyjtkowe, a denie jej do potgi i dominacji byo zjawiskiem naturalnym. Takie podejcie w geopolityce rosyjskiej byo realizowane take w okresie istnienia Zwizku Radzieckiego. Po jego rozpadzie jedn z ciekawszych koncepcji geopolitycznych Rosji przedstawi Aleksander Dugin. Zawiera si ona w przekonaniu, e Zachd, zarwno pod wzgldem religijnym, jak i polityczno-kulturowym jest sztucznym tworem schizm bytu, znajdujc si w sprzecznoci z duchem prawdziwego chrzecijastwa, jaki wyraa prawosawie. Z kolei jedynym miejscem na Ziemi, gdzie ludzie yj w zgodzie z prawdami objawionym przez Boga, jest Rosja15. Rosjanie nie s Azjatami ani Europejczykami; Rosja jest unikalnym krajem, a Rosjanie unikalnym narodem i umieci ich w ramach wschodniej czy zachodniej cywilizacji w aden sposb nie mona16. Realizacja Eurazjatyckiego Imperium Rosji wedug Dugina powinna polega m.in. na zniszczeniu amerykaskiego kordonu sanitarnego przebiegajcego od Batyku do Morza Czarnego (swoista brama do Heartlandu Polska i Ukraina), ktry oddziela eurazjatyckie Niemcy i potencjaln eurazjatyck Francj od Rosji serca ldu. Nastpnie Rosja powinna zawrze sojusz z Japoni, ktra stanowiaby dla Rosji partnera na obszarze Oceanu Spokojnego. Tu nasuwa si pytanie, czy to jest ju geopolityka jutra? Gdzie w tym ukadzie jest Polska? Geopolityka jutra Geopolityk jutra jest bardzo trudno zdefiniowa. Wedug jednych geopolityka dzi, o ktrej mwiem przed chwil, czyli geopolityka klasyczna, trwaa od pierwszej wojny wiatowej do koca drugiej wojny wiatowej, co oznacza, e obecnie ju mamy do czynienia z jak inn geopolityk. Wedug drugich jest to globalistyka zapocztkowana rozpadem wiata dwubiegunowego oraz przebudzeniem Azji, ktre nie musi jednak oznacza upadku Zachodu.
Functioning Core

Non-Integrated Gap
Boundary of the Non-Integrated Gap

Functioning Core

rdo: T.P.M. Barnet, The Pentagons New Map: War and Peace In the Twenty-First Century. Putnam Publishing Group, Washington 2004. Rys. 9. Nowa mapa wiata wedug Pentagonu: wojna i pokj w XXI wieku (mapa zaktualizowana)

D. Madejski, Pocaunek mongolskiego ksicia euroazjatyzm Rosji w myli Aleksandra Dugina, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 89. 16 Tame, s. 91.

15

21

Za geopolityk jutra mona uzna koncepcj tworzenia Anglosfery albo Pax Atlantika, zgodnie z ktr zasigiem swym obejmuje ona kraje anglosaskie, anglojzyczne i anglofilskie. Moe to by stowarzyszenie narodw anglosaskich lub wsplnota krajw angloamerykaskich. O moliwoci jego utworzenia przesdzaj nastpujce czynniki: Brytyjsko-amerykaskie partnerstwo strategiczne, Relacje historyczne Londynu z Kanad, Australi i Now Zelandi, Spucizna globalna Pax Britanika z XIX i pierwszej poowy XX stulecia, Rola USA na obszarze zachodniej hemisfery, Planetarny i uniwersalny charakter wspczesnego Imperium Americanum17. Niezalenie od tej koncepcji powstan nowe, gdy nastpio przebudzenie si narodw. Wedug singapurskiego analityka, Kishorea Mahbubaniego, spord 5,6 mld ludzi yjcych poza obszarem Zachodu niewielu ju wierzy w jego wyszo cywilizacyjn. Co wicej, ekspansja wiata euroatlantyckiego czsto jest postrzegana jako zagroenie dla wiata pokoju i zudzeniem cywilizacji atlantyckiej jest przewiadczenie, e fala antyamerykaskich nastrojw wrd spoecznoci pozostaej czci wiata zostanie powstrzymana, [], a realizacja wiatowego przywdztwa Zachodu jest ju od dawna nieaktualna18. Podkrela take, e Chiny i Indie stay si mocarstwami o zasigu wiatowym (tabela 2). Z azjatyckiej perspektywy Unia Europejska jest anachronicznym zbiorem niewielkich pastewek o nadmiernych ambicjach w stosunku do swoich moliwoci19. W swoich rozwaaniach lekceway on rol Rosji, pozostawiajc j na peryferiach zasadniczej rozgrywki midzy: USA, Chinami, UE, Japonia i Indiami20. Wspczesn Rosj postrzega jako sojusznika Stanw Zjednoczonych, lekcewac koncepcj hipotetycznej konfrontacji Ameryki z ksztatujc si osi Pary Berlin Moskwa. Podkrela take, i Azja nie wchodzi na scen wiatowej historii jako nowicjusz, lecz na ni powraca po zaledwie dwustuletniej przerwie w roli globalnego centrum kultury i handlu. Kraje wiata zachodniego musz si pogodzi z tym, e po upadku ery kolonializmu czas ustpi nieco miejsca swojemu znacznie starszemu bratu21.
Tabela nr 2. Pi najwikszych gospodarek wiata (PKB waony parytetem siy nabywczej) Miejsce Kraj 2008 PKB (PSN) miliardy USD 1 Stany Zjednoczone 14 580 000 2 Chiny 7 800 000 3 Japonia 4 487 000 4 Indie 3 319 000 5 Niemcy 2 863 000

Za pocztek geopolityki jutra mona take przyj moment pojawienia si przesanek wyczerpywania si zasobw naturalnych. wiadomo tego faktu
R. Potocki, Geopolityka Oceanii: Anglosfera?, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 71. R. Domke, Azjatycka szachownica w ujciu Kishorea Manbubaniego, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 116. 19 Tame, s. 116. 20 Tame, s. 118. 21 Tame, s. 120.
18 17

22

prawdopodobnie staa si dla wielu pastw impulsem do wycigu o dostp do nich, zwaszcza surowcw strategicznych. Szczeglnego znaczenia nabray ropa naftowa i gaz ziemny, gdy ich zuycie ronie w zastraszajcym tempie. Spowodowao to wycig nie tylko o dostp i kontrol tych surowcw na ldach, lecz take na morzach i oceanach. Rozpoczo si zawaszczanie przestrzeni morskich, w tym obszarw podbiegunowych. Jak pisze Robert Kagan wiat ponownie znormalnia (koniec snw: powrt historii)22. Powrcia rywalizacja o regionaln hegemoni i strefy wpyww ze strony USA, Europy, Rosji, Chin, Indii, Japonii i Iranu oraz nastpi renesans imperialnego nacjonalizmu.

rdo: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Territories_of_Dynasties_in_China.gif Rys. 10. Rozwj terytorialny Chin

Spord wymienionych pastw Stany Zjednoczone, Europa (UE), Chiny, Indie i Japonia s importerami surowcw energetycznych a jedynie Rosja i Iran eksporterami. Ropa i gaz znajduj si jednak w rnych czciach naszego globu, w tym w Azji Centralnej, na Bliskim Wschodzie, w Afryce, Ameryce Poudniowej i we wspomnianej ju Arktyce. Toczy si wic wielka gra mocarstw o dostp do tych surowcw oraz drogi ich transportu, zwana przez niektrych geopolityk rurocigw lub geoekonomi. Geopolityka jutra, w moim odczuciu, to globalny konflikt o surowce strategiczne, gwnie o rop i gaz. Wpisuje si w niego take zawaszczanie mrz i oceanw, w tym obszarw podbiegunowych. Michael Klar, autor ksiki Wojna
22

R. Potocki, M. Wajda, Atlantyzm w geopolityce Roberta Kagana, Geopolityka 2008, nr 1, s. 27.

23

o zasoby. Nowy krajobraz globalnego konfliktu (2001), uwaa e wojna z terroryzmem, proklamowana przez prezydenta Busha, wpisana jest w w globalny konflikt o zasoby i jest instrumentem sucym do uzyskania kontroli nad wiatowym systemem energetycznym. Natomiast Frank Viriano uwaa, i Mapa atakw terrorystycznych i mapa celw na Bliskim Wschodzie oraz w Azji rodkowej jest, w duym stopniu, map gwnych rde energii na wiecie. Wedug dyrektora programu energetycznego Centrum Bada Strategicznych i Midzynarodowych Roberta Ebela, w raporcie Geopolityka energii w XXI wieku Ropa naftowa napdza wadz militarn, narodowe skarbce i midzynarodow polityk. Nie jest ju towarem kupowanym i sprzedawanym w ramach ogranicze tradycyjnej rwnowagi pomidzy podaem a popytem. Przeksztacia si w czynnik okrelajcy dobrobyt, narodowe bezpieczestwo i midzynarodow wadz. Natomiast wspomniany ju prof. Michael Klare (2002) pisze: Ktokolwiek zdobdzie kontrol nad zoami ropy irackiej, ten bdzie wywiera olbrzymi wpyw na globalne rynki energetyczne w XXI wieku. A ten, kto bdzie wywiera wpyw na rynki energii, bdzie wpywa na wszystkie inne rynki bo ropa (energia) jest i bdzie w najbliszych dziesicioleciach zasadniczym czynnikiem okrelajcym koszty wszystkiego. Ropa rozstrzyga o geoekonomicznym ukadzie wiata23. Stany Zjednoczone chc kontrolowa baz energetyczn Chin na Bliskim Wschodzie i zapobiec umacnianiu si wizi gospodarczo-politycznych pomidzy oboma tymi regionami. Ten sam cel chc osign Stany Zjednoczone w przypadku Europy, ktra, aby zrealizowa wasne ambicja polityczne, musi mie swoj baz energetyczn nie podlegajca kontroli USA, a tak baz jest Bliski Wschd. Alternatyw jest rosyjska ropa i gaz. Mwic o geopolityce jutra widzie trzeba wzrastajc w dynamicznym tempie rol Chin we wspczesnym wiecie. Otwarcie tego pastwa dla zagranicznych inwestorw sprawio, e Chiny przeywaj boom gospodarczy. Konsekwentne zachcanie inwestorw do inwestowania w ich kraju, a take inwestycje chiskie w wielu krajach wiata sprawiaj, e pastwo to staje si potg gospodarcz wiata. Chiskie inwestycje zagraniczne w 2009 r. wg prognoz Ministerstwa Handlu ChRL wynios 180 mld dolarw. Ponadto Chiny s najwikszym wacicielem obligacji USA (776,6 mld dol)24. Na szczegln uwag zasuguje wsppraca z Afryk, ktra jest prowadzona w oparciu o nastpujce zasady: - nieinterwencja w sprawy wewntrzne, - suwerenno pastw afrykaskich w rozwizywaniu problemw, - wzajemne zaufanie i wsppraca, - zwikszenie pomocy ekonomicznej bez stawiania warunkw wstpnych25. Wschodzc potg wiata s take Indie, ktre do 2030 r. wyprzedz w imporcie ropy naftowej Japoni. czny import Chin i Indii wzronie z 5,4 mln b/d obecnie do 19,1 mln b/d w 2030 r. i bdzie wikszy od importu Stanw Zjednoczonych i Japonii.

23 24

Tame, s. 17-33. D. Walewska, Surowcowa kolonizacja wiata, Rzeczpospolita 20.08.2009. 25 A. Rzadkowska, Chiny w Afryce

24

cznie Afryka dostarcza Chinom 31% ropy importowanej, przy czym z Angoli a 20 milionw ton (wicej ni z Arabii Saudyjskiej). W cigu ostatnich 50 lat Chiny zaoferoway pomoc gospodarcz 53 pastwom Afryki, umorzyy 1,5 miliarda dolarw zaduenia w stosunku do 31 pastw. Chiski eksport do Afryki w 2004 r. wzrs o 36% w porwnaniu z 2003 r. (13,8 mld dolarw) a import o 81% (16,6 mld dolarw). W 2005 r. Chiny zostay trzecim co do wielkoci na wiecie dawc pomocy ywnociowej. Chiny zakadaj firmy w caej Afryce, a warto inwestycji bezporednich na tym kontynencie w 2005 r. osigna 1,6 mld $. Mona domniemywa, e to zaangaowanie si Chin w Afryce stao si przesank utworzenia przez Stany Zjednoczone dowdztwa USAFRICOM (rys. 10). Wedug Stevena W. Moshera hegemonia Chin moe by realizowana w trzech etapach: - na poziomie lokalnym Ponowne przyczenie Tajwanu do Chin, - na poziomie regionalnym Rozbudowa chiskiego imperium do najdalszych granic z okresu dynastii Qing, - na poziomie globalnym walka ze Stanami Zjednoczonymi w skali wiatowej i zastpienie obecnego porzdku Pax Americana wasnym porzdkiem, Pax Sinica26. Europa rwnie odczuwa deficyt ropy i w 2030 r. bdzie musiaa zaimportowa 70% swoich potrzeb. Mamy wic do czynienia ze sprzecznoci interesw Europy ze Stanami Zjednoczonymi. Nakada si na to konflikt finansowy midzy euro a dolarem. Jak pisze Berksten27 wprowadzenie euro rysuje perspektyw nowego dwubiegunowego midzynarodowego porzdku ekonomicznego, ktry moe zastpi hegemoni Ameryki trwajc od czasu drugiej wojny wiatowej. Euroland, pisa Bergsten, bdzie rwny lub przewyszy USA we wszystkich kluczowych wskanikach siy ekonomicznej. Euroland jest najwiksz potg handlow na wiecie. Wedug szacunkw ekspertw z Deutsche Bank udzia euro w rozliczeniach handlowych, rezerwach walutowych, lokatach itd. Mia osign w 2010 r. rednio 30-35%. Unia Europejska miaaby szans sta si drug obok USA potg finansow wiata. Natomiast Henrik Muller28, specjalista niemiecki w sprawach gospodarczych, w ksice Mocarstwo euro. adunek wybuchowy podoony pod gospodark wiatow? pisze, e w erze dolara euro dojdzie do transatlantyckiego antagonizmu. Jego zdaniem wprowadzenie euro doprowadzi do konfliktw o trudnym do oszacowania wymiarze. Powstaa bowiem nowa strategiczna sytuacja, kiedy dwaj mniej wicej rwni pod wzgldem ekonomicznym gracze, obydwaj uzbrojeni w bro walutow stanli naprzeciwko siebie i rozpoczli gr o walutowy podzia wiata29.

26 27

S. W. Monsher, Hegemon, Warszawa 2007. Raport o wojnie w Iraku 28 Tame 29 Tame

25

rdo: www.africom.mil Rys. 10. Podzia obszaru odpowiedzialnoci (AOR) dowdztwa AFRICOM na subregiony geostrategiczne.

Przedmiotem zainteresowania pastw, ze wzgldu na wystpujce tam surowce, staa si take Arktyka (rys. 11) i Antarktyda (rys. 13). Dotyczy to zwaszcza pastw pooonych nad Oceanem Arktycznym, tj. Danii, Kanady, Norwegii, Rosji i Stanw Zjednoczonych. Kryje ona bowiem wiele surowcw naturalnych o znaczeniu strategicznym. Wedug rnych rde znajduje si tam ropa i gaz ziemny (25% zasobw wiatowych), cynk, mangan, zoto, nikiel, ow, platyna i diamenty oraz zasoby ryb morskich30. W tej sytuacji pastwa nadmorskie (Dania, Kanada, Norwegia, Rosja i Stany Zjednoczone) chciay zawaszczy wspomniany obszar (rys. 12). Istniej jednak ograniczenia prawne wynikajce z Konwencji o prawach morza ONZ z 1982 r.

30

A. Mitraszewska, Wycig do bieguna pnocnego, Gazeta Wyborcza 27.08.2007.

26

rdo: Mapa: wiat fizyczny, Wyd. Meridian. Rys. 11. Arktyka

Niezalenie od surowcw wanym elementem walki o wody Arktyki s szlaki komunikacyjne. W zwizku z powyszym spory tocz si nie tylko na linii wschd zachd, lecz take wewntrz pastw natowskich. Spr o Morze Arktyczne prbowali zaatwi w maju 2008 roku dyplomaci piciu pastw dcych do rozszerzenia swoich stref arktycznych.

rdo: Zbigniew Lach, Julian Skrzyp, Geopolityka i geostrategia. Wyd. AON, Warszawa 2007, s. 94. Rys. 12. Obszary roszcze Federacji Rosyjskiej rozcigajce si poza stref 200 mil morskich.

27

rdo: Keith Lye, Atlas wiata, Wyd. PPWK, s. 152 Rys. 13. Antarktyda roszczenia wybranych pastw do czci Antarktydy

Przedmiotem zainteresowania niektrych pastw jest take Antarktyda, gdy zawiera ona a 30% wiatowych zasobw wody sodkiej. Roszczenia do tego kontynentu zgosio siedem pastw (rys. 13), jednak roszcze tych nie popiera adne pastwo wiata. SUMMARY THE GEOPOLICY YESTERDAY, NOWADAYS AND IN THE FUTURE The content of article includes the retrospection and perspective concerning with realization geopolitical conceptions, through a chosen centres of power over a span of many yaears. In the introduction part were presented the sections of geopolitical research and the concept of geopolitical code. In the main part of the article, contenting the geopolicy yesterday and nowadays, were characterized the geopolitical leaders' changes from Middle Ages till now. It was showned the competition between: Portuguese-Spanish-English, English-French-German and American-Russian. In final relating with "gepolicy in the future were described world changes , especially the increasing role of China. It was turned attention on this state action in international arena, mainly on African continent and in Central Asia. The conception of creating a Eurasia as a centr of power, was appeared relating with conception of the Pax Atlantica and Pax Sinica.

28

ANDRZEJ PISKOZUB
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

MIEJSCE GEOPOLITYKI W KLASYFIKACJI DYSCYPLIN NAUKI Z GEOGRAFI, HISTORI I POLITYK W ICH NAZWACH
Tytu powyszy jest przydugi, ale niezbdny dla tekstu, prbujcego wykazania merytorycznych nieporozumie i nonsensw, towarzyszcych umiejscawianiu w systematyzacji nauk rozlicznych pomocniczych dyscyplin nauki, w nazwach ktrych wystpuj sowa: geografia, historia, polityka. Jedn z tych dziedzin jest geopolityka. Ci, dla ktrych stanowi ona gwny przedmiot ich zainteresowa, radzi s uznawa poszukiwanie jej miejsca w systematyzacji nauk za spraw szczegln, pierwszoplanow w stosunku do tych dyscyplin nauki, o jakich rwnie tekst ten traktuje. Problem ten wymaga jednak analizy kompleksowej, obejmujcej ca grup dyscyplin, ktrych szczeglny zwizek albo z geografi, albo z histori, albo z politologi, jest orzekany pochopnie i bdnie, tylko na zasadzie skojarze sugerowanych przez nazwy poszczeglnych owych nauk pomocniczych. Z czego si rodzia lawina takich nieporozumie i nonsensw, przez pokolenia nagromadzajcych si w naszym kraju (bo tylko o sytuacji w nauce polskiej tu pisz, stan spraw w innych krajach jest bardzo zrnicowany in plus, chocia gdzieniegdzie rwnie in minus)? Przede wszystkim z niedouczenia w zakresie metodologii nauk. Zoolog, dokonujcy dzi systematyzacji zwierzt, czy botanik, dokonujcy tego samego w odniesieniu do rolin, a kierujcy si przy tym kryteriami ich systematyzacji obowizujcymi przed Linneuszem czy Darwinem, byby przez wiat nauki zignorowany. A przecie istnieje wyrana analogia midzy nim a zamieszaniem pojciowym, widocznym dotd w klasyfikowaniu takich dyscyplin jak dla przykadu antropogeografia, geopolityka, polityka historyczna. Zamieszanie takie przykady podaj niej istniao ju w midzywojennej nauce polskiej, ale swego dna signo dopiero podczas po-jataskiego komunistycznego zniewolenia kraju (1944-1989), epoce rwnie dugiej jak niewola ydw, wywiezionych nad wody Babilonu (683-638 p.n.e.), wystarczajcej dla powstania przerwy pokoleniowej midzy dawnymi a nowymi laty. W Polsce Ludowej dno to byo najgbsze w owym siedmioleciu terroru stalinizmu (19491956), ktry dla mnie by okresem studiw wyszych, rozpocztych wanie w 1949 roku a przeduonych odsueniem trzyletniego nakazu pracy a do 1956 roku, w ktrym uzyskaem tytu magistra i w nastpstwie popadziernikowego poluzowania ideologicznego, zostaem asystentem w Katedrze Ekonomiki Transportu na WSE w Sopocie. Moje podstawowe studia wysze, dzisiaj nazywane licencjackimi, w latach 1949-1953 w Wyszej Szkole Handlu Morskiego, byyby czasem intelektualnie absolutnie bezwartociowym, gdyby nie jeden wykadowca, Jzef Staszewski, ktrego wspominam tak, jak Konstanty Ildefons Gaczyski znakomitego znawc antyku, Tadeusza Zieliskiego, piszc o nim, i wieci jak gwiazda w pruskiej stajni. Staszewski pracowa w Wyszej Szkole Pedagogicznej w Gdasku,
29

zajmujc si tam geografi historyczn, ktrej by znakomitym znawc. Z braku fachowca od geografii gospodarczej, zosta zaangaowany wtedy do prowadzenia na WSHM wykadu z tego przedmiotu. By on w tej szkole takim samym przypadkowym wykadowc, jak ja przypadkowym studentem, ale umocni we mnie fascynacj geografi historyczn, ju w latach drugiej wojny wiatowej we mnie rozbudzon. W innych okolicznociach byyby to lata szkoy podstawowej, ktra miaa si dla mnie rozpocz drugiego wrzenia 1939 roku, ale wojna podjta dzie wczeniej sprawia, e w awce szkolnej znalazem si dopiero w lutym 1945 roku i to od razu w gimnazjum. Wiedz z zakresu szkoy podstawowej zdobyem w latach okupacji wojennej jako samouk, co miao swoje niewtpliwe minusy, ale nieporwnanie wiksze plusy. Plusem bya wolno od wszelkiej indoktrynacji ze strony pedagogw i to ju na zawsze, gdy w szkole redniej, przez ktr w cztery lata przeszedem jak burza, koczc j matur w 1949 roku i pniej na kracowo skomunizowanym WSHM, byem ju na tak indoktrynacj cakowicie uodporniony. Plusem byo to, e sam decydowaem o doborze moich lektur i o pogbianiu moich zainteresowa. Minusem byo to, e poziom mojej wiedzy z rnych przedmiotw, z ktrymi miaem do czynienia w szkole redniej by bardzo zrnicowany: z przedmiotw humanistycznych, z histori na pierwszym miejscu, generalnie ponadprzecitny, w naukach cisych, ktre w szkole redniej traktowaem jako dopust Boy, musiaem uzupenia ogromne luki, gdy w latach wojny zapoznawaem si z nimi tylko w przypadkowo zaciekawiajcych mnie wybirczych ich fragmentach. Przez wiele lat wydawao mi si, e obok historii znam rwnie dobrze take geografi. Zudzenie to pryso, gdy wreszcie uwiadomiem sobie, e to, co uwaaem za geografi, byo w rzeczywistoci antropogeografi, natomiast geografia waciwa, jako nauka przyrodnicza, rwnie mao mnie interesowaa, co pozostae nauki cise. Znakomit autobiografi Richarda Pipesa yem. Wspomnienia niezalenego poznaem dopiero po ukazaniu si jej przekadu polskiego w 2004 roku, kiedy ukoczyem pisanie moich wspomnie Ju tylko cywilizacja. Konfrontacja obu autobiografii zadziwia mnie analogiami naszej drogi naukowej. Starszy ode mnie o dekad politolog amerykaski opisuje, jak doszed do studiowania historii i jak nastpnie skierowa swe zainteresowania na przemiany cywilizacyjne w czasie i przestrzeni. Wrcz szokujcym dla mnie by ten fragment, w ktrym opisuje jak jesieni 1939 roku pospiesznie ucieka z rodzicami z Warszawy do Italii i stamtd do Ameryki. Do plecaka mg zabra ze swej biblioteki tylko kilka ksiek z historii sztuki, natomiast musia pozostawi w Warszawie wielotomow niemieck encyklopedi Meyers Konversations-Lexikon, budujc jego wiedz o wiecie. Mj ojciec, skupujcy dla mnie w latach wojennego wysiedlenia naszej rodziny do Tomaszowa Mazowieckiego liczne ksiki, dostarczy mi gdzie w poowie tamtej wojny tak wanie 18-tomow encyklopedi wydania z 1894 roku, z trzema tomami suplementw dla lat pniejszych, do pocztku XX wieku. Dzi mona spoglda na ni jak na starodruk, ale wtedy bya rwnie aktualna, jak obecnie Encyclopaedia Britannica w wydaniu z lat 60. minionego wieku. Dla mnie, tak samo jak dla modego Pipesa, staa si podstawowym vademecum naukowym. Dla niej, aby przezwyciy barier jzykow, przyoyem si do nauki niemieckiego.
30

Dotd suy mi jako nieoceniony podrczny dostawca informacji z zakresu wiedzy humanistycznej. Samoukiem pozostaem rwnie w cigu mej dugiej drogi naukowej, rozpocztej w 1956 roku. Mj kierownik katedry, bdcy zarazem promotorem mojej pracy doktorskiej, sugerowa mi jako jej temat Transport jako czynnik lokalizacji produkcji, poniewa wczeniej pisaem u niego prac magistersk na podobny temat, tyle, e dotyczcy portw morskich. W tej sytuacji by to dla mnie temat atwy do napisania, ale ja szukaem czego ambitniejszego, bardziej teoretycznego ni praktycystycznego. Do tego co mnie od tematu tego odstrczao intuicyjnie, a intuicj uwaaem za dobrego doradc. I tym razem nie myliem si. Swojej pracy doktorskiej broniem w listopadzie 1963 roku a recenzentem jej wyznaczono nieznanego mi wczeniej profesora Ignacego Tarskiego z SGPiS, ktry krtko przedtem wyda ksik pod tytuem .. Transport jako czynnik lokalizacji produkcji. adnie bym trafi, bronic przed nim rozprawy doktorskiej o identycznym z jego ksik tytule! Na swoje szczcie wybraem sobie zupenie inny temat doktoratu. Zdecydowaem, e bdzie to rozprawa z zakresu metodologii nauk, sucej zbadaniu, czy ekonomika transportu, pod szyldem ktrej przyszo mi 35 lat by pracownikiem naukowo-dydaktycznym, jest rzeczywicie odrbn dyscyplin nauki, podobnie zreszt jak i pozostae liczne tak zwane ekonomiki branowe, wykreowane do tej roli w najciemniejszych latach stalinizmu w pocztku dekady lat 50. Temat mojej rozprawy doktorskiej brzmia: Transport jako przedmiot bada ekonomicznych a zwiastunem jego bya monografia metodologiczna opublikowana przeze mnie w 1961 roku pod tytuem: Transport jako przedmiot bada naukowych. Podstawowym rdem przy jej przygotowywaniu byo znakomite dzieo Tadeusza Kotarbiskiego Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Pierwsze jego wydanie z 1929 roku byo dostpne jedynie w duych bibliotekach, ale wanie w 1961 ukazao si jego poszerzone wydanie drugie. Dla poprawnej klasyfikacji nauk bya to ksika bezcenna, ale w stosunku do tych, ktrzy wtedy rne niby-nauki ustanawiali i dla znakomitej wikszoci tych, ktrzy w nich widzieli szans dla budowy ich wasnej kariery, ksika o metodologii nauk bya biblijnym gosem woajcego na puszczy. Zaryzykowaem kontestacj wobec ich postawy i o dziwo uniknem negatywnych nastpstw tej kontestacji. W swej rozprawie doktorskiej wykazaem, e ekonomika transportu, taka jak j przedstawia resortowy program jej nauczania, nie stanowi odrbnej dyscypliny nauki, lecz zbieranin odnoszcych si do transportu zagadnie, badanych przez rozmaite, rne co do swego charakteru nauki. W toku mojej analizy wypracowaem uproszczony schemat klasyfikacji nauk empirycznych (czyli: sprawdzalnych dowiadczalne), ktry wykazuje generalnie sw uyteczno dla klasyfikowania dyscyplin nauki, a wic mona z niego korzysta rwnie przy problemie w tekcie tym rozpatrywanym..

31

Tabela I. Schemat klasyfikacji nauk empirycznych.

Nauki podstawowe Nauki o A1. Odpowiadajce na naturze pytania jak jest w odniesieniu do wiata przyrody organicznej i nieorganicznej Nauki o A2. Odpowiadajce na kulturze pytania jak jest w odniesieniu do tworzonego przez ludzko wiata kultury Nauki stosowane B1. Wszelkiego rodzaju Umiejtnoci techniki odpowiadajce na praktyczne pytania jak wykorzysta praktycznie osignicia nauk przyrodniczych B2. Wszelkiego rodzaju Wskazania polityki odpowiadajce na normatywne pytania jak by powinno w tworzonym przez ludzko wiecie kultury

rdo: opracowanie wasne

Tabela I stanowi przy klasyfikowaniu nauk rwnie nieskomplikowany a niezawodny probierz jak papierek lakmusowy w chemii dla odrniania kwasw od zasad. Umieszcza ona geografi, jako jedn z przyrodniczych nauk podstawowych, w bloku A1; histori, jako jedn z nauk podstawowych o kulturze, w bloku B1; politologi, nalec podobnie jak historia do nauk o kulturze, tyle e nie do nauk podstawowych, ale do nauk stosowanych, w bloku B1. Skoro z tym si zgodzimy, przedmiotem dalszych rozwaa, bdzie ustalenie w schemacie klasyfikacji nauk, rwnie miejsca tych wszystkich dyscyplin pomocniczych, ktrych nazwy budz kojarzenie ich z trzema wyej wymienionymi dziedzinami nauki. Geopolityka, jak i kada inna z rozpatrywanych tu dyscyplin, w nazwie ktrej wystpuje bd geografia, bd historia, bd polityka, jest merytorycznie przynalena tylko do jednej z tych trzech dziedzin nauki, jako jej dyscyplina pomocnicza - a o przydziale tym decyduje wycznie to, czy okrelona dyscyplina pomocnicza, charakterem swym mieci si w bloku A1, w bloku B1, czy w bloku B2, schematu klasyfikacyjnego Tabeli I. Sugerowanie si skojarzeniami wyciganymi jedynie na podstawie nazw, nadanych owym dyscyplinom pomocniczym, prowadzio w przeszoci jedynie do nieporozumie i ewidentnych nonsensw. Najwicej winy miaa w tym geografia przyrodnicza, odkd jej przedstawiciele Eugeniusz Romer jest tu postaci pierwszoplanow wystpili z koncepcj <jednej geografii>, na podobiestwo rozrastajcego si nowotworu, wchaniajcej do geografii przyrodniczej wszystkie te dziedziny nauk o kulturze, w nazwach ktrych wystpuje wyraz geografia (antropogeografia, geografia historyczna, geografia polityczna, geografia gospodarcza), czy choby tylko prefix geo- (geopolityka). Uprawnione jest to tylko wtedy, gdy odnosi si do wyanianych z geografii przyrodniczej dyscyplin nauk przyrodniczych, jak geologia, czy oceanologia; a take do bazujcych na ustaleniach geografii przyrodniczej stosowanych naukach technicznych z bloku A2 (inynieria wodna, agrotechnika itd.). Ale granica nauk o kulturze winna by dla geografii przyrodniczej nieprzekraczaln. Wyraz geografia
32

w takich obszarach nauk o kulturze jak geografia czowieka (antropogeografia), geografia historyczna, geografia polityczna, geografia gospodarcza, jest uzasadniony i oczywisty, gdy wszystkie one zajmuj si tworzon przez ludzko kultur w wymiarze przestrzeni ziemskiej; helleski termin <geografia> to przecie <opis Ziemi>, zarwno w aspekcie przyrodniczym, jak i kulturowym . [W tym miejscu nieodzowna jest dygresja. Podbj Kosmosu, czterdzieci lat temu zawid ludzi na powierzchni Ksiyca; sondy kosmiczne obfotografoway jego stron widzialn jak i niewidzialn z Ziemi, umoliwiajc wydawanie dokadnych atlasw Ksiyca; ten nowy obszar nauki bezmylnie nazywany bywa <geografi Ksiyca>, chocia nie dotyczy Ziemi a innego ciaa niebieskiego; poprawn nazw, stworzon take na bazie antycznej greki, jest tu selenografia. A w kolejce ju istnieje zapotrzebowanie na nazwy przyrodniczego opisu planet Ukadu Sonecznego, od Marsa poczynajc: czy maj to by kolejne <geografie>?]. Na tym tle przypomnienie: pi wiekw temu przeom redniowiecza i epoki nowoytnej za ycie jednego pokolenia przynis doniose zmiany. Europejski horyzont geograficzny do schyku redniowiecza obejmowa zaledwie 10 procent powierzchni Ziemi, pozostae 90 procent stanowia terra incognita. Pi wiekw temu, wielkie wyprawy oceaniczne, odkrywajce Ameryk i Pacyfik obaliy antyczn geografi Ptolemeusza, udostpniajc cywilizacji zachodniej ca planet. Wkrtce potem przewrt kopernikaski obali antyczn heliocentryczn astronomi Ptolemeusza, sprowadzajc Ziemi do rangi jednej z mniejszych planet Ukadu Sonecznego. W lad za tym dawn geografi przyrodnicz wchono przejciowo nowe pojcie: kosmografia, obejmujce jednoczenie przyrodniczy opis zarwno Ziemi, jak i innych cia niebieskich. Wstpem do kosmografii nazywao si dzieo Waldseemllera z pocztkw XVI wieku, w ktrym najwczeniej pojawia si nazwa Ameryki dla nowo odkrytego zaatlantyckiego kontynentu, jak i w poowie XVI wieku dzieo Mnstera, najwikszego z geografw tego stulecia. Jeszcze w XIX wieku wielki Aleksander Humboldt nada nazw Kosmos, wydawanemu przez niego najwybitniejszemu czasopismu geograficznemu jego czasw. Moe zatem i dzi warto powrci do terminu kosmografia, jako obejmujcego ziemsk geografi przyrodnicz przynajmniej przejciowo, zanim si nie stanie dla wszystkich jasne e humanistyczna geografia kulturowa jest czym zupenie odmiennym od owej geografii przyrodniczej. Trudno: koncepcja <jednej geografii> nawarzya piwa, za ktre teraz powinna zapaci. Z dylematami narzucanymi przez ow <jedn geografi> musiaem si biedzi w drugiej poowie lat 60., kiedy przygotowywaem moj rozpraw habilitacyjn. W poszukiwaniu jej tematu dopomoga mi myl o perypetiach, w jakie niewtpliwie wdepnbym piszc rozpraw doktorsk pod tytuem identycznym z tytuem ksiki autorstwa recenzenta tej rozprawy. Teraz jednak odwrciem sytuacj sprzed lat na swoj korzy, w rezultacie nastpujcego rozumowania: rozprawa habilitacyjna powinna podj temat w zasadzie nowy, dotd w nauce nieopracowany; skoro profesor Tarski napisa ksik o transporcie jako czynniku rozmieszczenia produkcji, to ja podejm temat bliniaczy, przez nikogo, wedug mojej wiedzy, jeszcze nieporuszony transportu jako czynnika rozmieszczenia osadnictwa. Ostatecznie, w wersji ksikowej, zmodyfikowaem tytu mojej rozprawy na Transport jako czynnik regionalizacji osadnictwa, poniewa miao to by
33

studium, pokazujce regionotwrcze nastpstwa wielkich migracji osadniczych; z ktrych wyoniy si nastpnie historyczne regiony Europy. <Transport> w tytuach moich obu kolejnych rozpraw by koniecznoci, wynikajc z tego, e powstaway one w Katedrze Ekonomiki Transportu. Trzeba si byo do tego dostosowywa, ale tworzyo to bariery w swobodzie wypowiadania si autora, zarwno w doktorskiej rozprawie, de facto z metodologii nauk, jak w habilitacyjnej, de facto z geografii historycznej. W rozprawie habilitacyjnej za podstaw przyjem komunikacyjn funkcj wielkich rzek Niu Europejskiego, powodujc, e migracje osadnicze kierujce si tymi rzekami, ksztatoway regiony osadnicze, oparte o ukady sieci wodnej regiony hydrograficzne; kiedy za osadnictwo to koncentrowao si przy wybrzeach morskich, tworzyo analogiczne regiony litoralne. Gdyby nie w <transportowy> ogranicznik, wzibym pod uwag rwnie regiony orograficzne, powstajce w nastpstwie zasiedlania obszarw grskich; adekwatny do tego tytu rozprawy powinien wtedy brzmie: Geografia fizyczna jako czynnik regionalizacji osadnictwa. Jako pokosie, czy jeli kto woli odpad tej rozprawy habilitacyjnej powstaa moja ksika Gniazdo Ora Biaego. Ukazaa si ona w 1968 roku, na kilka miesicy przed moj obron habilitacyjn. Odpadowa jej geneza wynika std, e pierwotna wersja rozprawy habilitacyjnej zostaa uznana za nazbyt obszern i polecono mi jej skrcenie do poowy pierwotnej objtoci. Rozwizaem to w ten sposb, e ksika przedstawiona jako rozprawa habilitacyjna obja tylko wywody teoretyczne, oparte gwnie na literaturze niemieckiej i amerykaskiej, a druga poowa, stanowica case study, na przykadzie geografii historycznej Polski, po przeredagowaniu ukazaa si jako odrbna ksika, warsztatowo najlepiej dopracowana w caej mojej twrczoci. Nic w tym dziwnego, skoro jej tekst powstawa, w zamierzeniu, jako integralna cz mojej rozprawy habilitacyjnej, ktra z koniecznoci rozpada si na dwie ksiki. Za Transport jako czynnik regionalizacji osadnictwa uzyskaem stopie naukowy doktora habilitowanego, za Gniazdo Ora Biaego saw i rozgos nieporwnywalnie przewyszajce moj formaln rozpraw habilitacyjn. Gniazdo Ora Biaego wyznaczyo punkt zwrotny w procesie mojej kontestacji wobec metodologicznych uzurpacji <jednej geografii>. Gdy powstawao owo studium z geografii historycznej Polski, wci jeszcze nie byem rygorystyczny w przestrzeganiu metodologicznych rozgranicze, przedstawionych w Tabeli I. Propaganda <jednej geografii> robia swoje: geografia historyczna, zgodnie z jej dwuczonow nazw, wydawaa mi si wtedy jeszcze syntez obu nauk, nazw t zczonych. Za ten bd modoci (publikujc Gniazdo Ora Biaego miaem zaledwie 35 lat) naraziem si na uzasadnion krytyk, zarzucajc tej ksice determinizm geograficzny. Istotnie, zaoenie penej identyfikacji zasigu regionw historycznych z zasigiem regionw hydrograficznych zostao w tej ksice doprowadzone do absurdu. Geograficzne rodowisko naturalne stwarza zacht do wykorzystywanie w dziaalnoci ludzkiej regionw przyrodniczych jako podstaw dla zasigu odpowiednich regionw historycznych. Zachta ta jest zjawiskiem realnym, nazywanym posybilizmem geograficznym. danie, aby regiony kulturowe we wszelkich szczegach dostosowyway si do zasigu regionw naturalnych to wanie w absurdalny
34

determinizm geograficzny. Kiedy si to pojmie, pryska mit <jednej geografii> na zasadzie: odda kulturze, to co kulturowe, pozostawi naturze, to co naturalne. Stosujc si do tej zasady, od razu w rozpatrywanych tu kwestiach, przywracamy ad metodologiczny przedstawiony w Tabeli I. A wtedy staje si jasne, e geografia historyczna jest dyscyplin pomocnicz historii, z geografi przyrodnicz nie majc niczego wsplnego. Podobnie jak geografia polityczna, bdca dyscyplin pomocnicz politologii. Natomiast zwizek geografii historycznej z geografi polityczn jest wyrany: geografia polityczna to teraniejszo, geografia historyczna to przeszo. To, co obecnie jest przedmiotem geografii politycznej, dezaktualizujc si, staje si przedmiotem geografii historycznej; i odwrotnie: to, czym zajmuje si geografia historyczna, w jakim momencie przeszoci byo geografi polityczn nawet, jeeli nazwy tej jeszcze wtedy nie stosowano. Przeoyem na jzyk polski ksik Arnolda Toynbee Greek Historical Thought (Antyczna grecka myl historyczna, Wyd. A. Marszaek, Toru 2001). Brytyjski badacz cywilizacji dowodzi w niej, e antyczni autorzy zajmowali si w zasadzie wszystkimi przedmiotami zainteresowa historykw wspczesnych, tyle, e dla wielu z nich mieli wasne okrelenia, rne od terminologii wspczesnej. We Francji, w poowie XVIII wieku, po raz pierwszy pojawiy si terminy: cywilizacja, kultura, filozofia dziejw; nie znajc tych okrele, zajmowano si ich przedmiotem ju w cywilizacji antycznej. A co z geopolityk, w tytule tego tekstu uwypuklon? Nazw tej dyscypliny stworzy Szwed Kjellen. Literatura przedmiotu podaje do powszechnie, e miao to miejsce w 1917 roku. Ale, recenzujc rozpraw doktorsk Wojciecha Kazaneckiego, dowiedziaem si z niej, e Kjellen nazwy tej uy w swej publikacji z 1899 roku. A wczeniej, gdy nazwy tej nie znano, czy nie uprawiano geopolityki? Cofnijmy si do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Obojga Narodw w 1772 roku. Fryderyk II, zagarn wwczas Prusy Krlewskie, powoujc si na prawa historyczne z czasw krzyackich, ale do zaboru tego doczy tzw. Okrg Notecki, wykrojony z pnocnej Wielkopolski, gdy tylko dolin Noteci mona byo stworzy drog wodn, czc obie stolice pruskie, Berlin i Krlewiec. Indagowany, dlaczego zabra terytorium, do jakiego adnych praw historycznych nie posiada, udzieli tej cynicznej odpowiedzi: Ja zabieram to, co jest mi potrzebne, zadaniem moich ministrw jest wyjanienie, dlaczego musiaem tak postpi. Czy nie jest to klasyczna geopolityka w XVIII-wiecznym jej wydaniu? Cofnijmy si o dalsze dwa i p stulecia, do wojny prowadzonej w 1526 roku w pnocnej Italii, midzy cesarzem Karolem V a krlem Francji, artobliwie interpretowanej przez cesarza: Mj kuzyn Franciszek i ja jestemy cakowicie zgodni kady z nas obu chce mie Mediolan. Ewidentnemu myleniu geopolitycznemu nadano tutaj mask artu. W XIX wieku, niemal rwnoczenie po obu stronach Atlantyku, ambicje geopolityczne prezentowano jako wol Najwyszego. Na pocztku dekady lat 30., prezydent USA Andrew Jackson, apelowa do spoeczestwa amerykaskiego o zasiedlenie nabytych od Napoleona prerii, rozcigajcych si od Missisipi po Gry Skaliste tymi sowami: Sam Bg da Stanom Zjednoczonym prawo do caej doliny Missisipi; u schyku tej dekady francuski poeta Wiktor Hugo, w ksice, relacjonujcej jego podr statkiem po
35

Renie od Alp do jego delty, wyjania, dlaczego rzeka ta powinna stanowi wschodni granic Francji: Sam Bg da Francji prawo do granicy na lewym brzegu Renu. Na takie dictum, brakuje kontrargumentw. Dlaczego wszystkie przytoczone tu wypowiedzi s charakterystyczne dla geopolityki, a nie czy to dla geografii, czy dla historii? Poniewa zarwno geografia (blok A1) jak i historia (blok B1), nale do nauk podstawowych, badajcych wiat jakim jest, natomiast geopolityka naley do nauk normatywnych bloku B2, dajcych odpowied na pytanie jak by powinno? Powinnimy zabra Okrg Notecki; powinnimy posiada Mediolan; powinnimy zagospodarowa cae dorzecze Missisipi; powinnimy otrzyma granic na lewym brzegu Renu. Papierek lakmusowy schematu Tabeli I kolejny raz wyznacza, tym razem geopolityce - jej waciwe miejsce w klasyfikacyjnej systematyzacji nauk. Geopolityczne przydatki, czy to do geografii, czy do historii, czyni w tej sytuacji z obu tych nauk podstawowych co podobnego do komputera zainfekowanego wirusem. Uwolnienie ich od owego geopolitycznego wirusa, wyjdzie na korzy nie tylko geografii i historii, ale i samej geopolityki, ktra dopiero umiejscowiona w swoim waciwym, politologicznym rodowisku, moe w peni zaprezentowa swoj geopolityczn tosamo. W tym kontekcie warto zwrci uwag na ksik Jakuba Litwina Szkice krytyczne o determinizmie geograficznym i geopolityce. W krytyce determinizmu geograficznego zajmuje autor ten stanowisko, zbiene z przedstawionym wyej; nie sposb z nim si nie zgodzi. Bardziej zoony charakter mia niesychanie jednak jego ostry atak na geografw polskich za ich pogldy i publikacje geopolityczne. Merytorycznie mia on o tyle racj, e te pogldy i publikacje nie naleay do zakresu ich bada i osigni czy to w dziedzinie geografii przyrodniczej (blok A1), czy te antropogeografii (blok B1), a zatem byy ich prywatnymi wypowiedziami na tematy nie nalece do tych nauk. Gdyby Jakub Litwin do tego tylko si ograniczy, miao by to charakter poajanki: I po co wam to byo? Sami tym niepotrzebnie wystawilicie si na krytyk. Ale sprawa bya znacznie powaniejsza. Ksika Jakuba Litwina ukazaa si w Warszawie w 1956 roku, a znajc wolne tempo produkcji wydawniczej PRL, nie bya ona produktem roku przeomu padziernikowego, tylko spadkiem po koczcym si wwczas w tym kraju okresie stalinizmu. Bya atakiem ideologicznym, majcym zdyskwalifikowa cae buruazyjne rodowisko polskiej geografii, aczkolwiek co trzeba autorowi przyzna nie denuncjowaa imiennie yjcych, gdy ad personam skierowana bya pomiertnie przeciwko czterem przedstawicielom tego rodowiska: Eugeniuszowi Romerowi, Stanisawowi Pawowskiemu, Stanisawowi Srokowskiemu i Jerzemu Lothowi nie za to, e niepotrzebnie zajmowali si oni geopolityk, lecz za to, e w ogle powayli si na akceptowanie czego tak irracjonalnego i moralnie zdyskwalifikowanego jak geopolityka. Bo tak mona odczyta pogld Jerzego Litwina na geopolityk, generalnie zbieny z wrog geopolityce propagand komunistyczn i prokomunistyczn lat po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej. A ju aroganckim zniewaeniem pamici atakowanych, bya taka uwaga w przypisie na s.90 tej ksiki: By unikn wszelkich nieporozumie, zaznaczam, e bior pod uwag li tylko geopolityczne pogldy owych uczonych, pomijam ich teorie i pogldy cile geograficzne, tymi si nie
36

interesuj; nie chc pomniejszy ich zasug w dziedzinie geografii, j e l i t a k o w e m a j . (podkrelenie moje A.P.). Charakterystyczne, e z owym pryncypialnym atakiem na geografw, zajmujcych si geopolityk, kontrastowaa wyrana pobaliwo wadz komunistycznych dla historykw, zajmujcych si w tamtych latach geopolityk, skrajnie antyniemieck a jednoczenie prosowieck, afirmujc narzucone Polsce w 1945 w Jacie i Poczdamie zmiany jej granic pastwowych. Z wielu przykadw, wymieniam tutaj tylko jeden: ksik Marii Kieczewskiej O podstawy geograficzne Polski(Pozna 1946), a to dlatego, e zasugerowanie si jej tezami, wypaczyo w istotnym stopniu geograficzno-historyczne przesanie Gniazda Ora Biaego. Dopki zajmowaem si w tej ksice kolejno poszczeglnymi regionami historycznymi kraju w jego powojennych granicach pastwowych, bya to ksika par excellence z geografii historycznej. Kiedy jednak, za inspiracj ksiki Kieczewskiej, scaliem te regiony historyczne razem, szukajcpodstaw geograficznych takiej caoci, w postaci Polski w granicach dorzeczy Wisy i Odry, geografia historyczna zamienia si w spekulacje geopolityczne, za jakie zasuyem na krytyk podobn tej, jak Jakub Litwin skierowa przeciw geografom zajmujcym si geopolityk. Gdy z czasem przemylaem i przewartociowaem wszystkie zalety i saboci Gniazda Ora Biaego uznaem, e mam ju uporzdkowane z punktu widzenia metodologii nauk wszystkie powizania geografii historycznej w systematyzacji nauk historycznych; nie miaem ju wtpliwoci, e: po pierwsze, geografia historyczna, jak caa antropogeografia, jest zasadniczo odmienna od geografii przyrodniczej i dlatego powinna by woln od puapek determinizmu geograficznego, po drugie, geografia historyczna jest najcilej powizana z histori, stanowic jej nauk pomocnicz, po trzecie, geografia historyczna, jak wszelkie nauki podstawowe, winna zachowywa dystans w stosunku do geopolityki, bdcej nauk pomocnicz politologii, normatywn w swym charakterze, jak wszystkie nauki polityczne, po czwarte, nie wyklucza to bliskiego zwizku geografii historycznej z geografi polityczn, ktra w bloku nauk politycznych zajmuje si tym samym w odniesieniu do teraniejszoci, czym geografia historyczna zajmuje si w odniesieniu do przeszoci. Kiedy ju dojrzaem do tego, e powysze stwierdzenia stay si dla mnie pewnikami, powinienem by powrci do Gniazda Ora Biaego i doprowadzi do drugiego wydania tej ksiki, w duchu tych pewnikw przeredagowanej. Ale do tego dotd nie doszo, gdy zaraz po zatwierdzeniu mojej habilitacji, teraz ju jako samodzielnego pracownika nauki, pochona mnie bez reszty nowa przygoda intelektualna. Uznaem, i zaszeregowanie mnie w Informatorze Nauki Polskiej przy specjalnoci ekonomika transportu, jest enujce dla mnie, przy moich, zgoa odmiennych, zainteresowaniach naukowych. Za cel dugofalowy postawiem doprowadzi si do tego, aby uznano formalnie, e moja specjalno naukowa to historia i geografia cywilizacji. Ale Anno Domini 1969, nawet w najwygodniejszym baraku sowieckiego agru mona byo sobie o takiej przyszoci jedynie zamarzy. Wtedy habilitowany, czy niehabilitowany, jak w
37

chop paszczyniany ad glebae adscriptus, gdzie udao ci si zosta asystentem, w tym kieracie musiae drepta, nawet jako profesor zwyczajny. Ale z drugiej strony, kiedy mona sobie byo zamarzy an impossible dream, jeli nie wtedy, kiedy amerykaskie marzenie doprowadzio ich astronautw na Ksiyc, a waciciele PRL niechccy rozkoysali wyobrani, jako jedyni w bloku sowieckim dopuszczajc do ogldania nocnej transmisji z tego historycznego wydarzenia, a TVP, zapowiadajc po dzienniku wieczornym t transmisj, jeszcze bardziej podkrcia entuzjazm, czc t zapowied z podkadem muzycznym synnej arii z musicalu Czowiek z La Manchy: Tak i, aby dotrze do gwiazd!. Wtedy to wanie, rozpoczem mj Dugi Marsz, ku wymarzonemu celowi. Zaraz po wakacjach letnich 1969, oddaem moim adiunktom wszystkie wykady transportowe z ekonomiki, organizacji, zarzdzania itp. itd., zachowujc dla siebie tylko dwa: z historii transportu i z geografii transportu. Transport w ich tytule mia by tylko barw ochronn , zmykowym szyldem, kiedy de facto w ich treci pierwszy by wykadem z historii cywilizacji a drugi z geografii cywilizacji; co tak, jak na WSHM wykad profesora Staszewskiego z geografii gospodarczej by de facto wykadem z geografii historycznej. Do koca istnienia PRL, temat cywilizacji by ideologicznie podejrzany, wic nie miaem konkurencji, wykadw z historii czy geografii transportu waciwie si nie czepiano, a moim ujciu uznawane byy przez suchaczy za atrakcyjne, wic buszowaem z nimi rwnie po innych wydziaach mojego uniwersytetu, innych uczelniach Wybrzea i z wyjazdami jako visiting professor do uniwersytetw w Toruniu i w odzi. Wszystko, co odtd publikowaem, nasycone byo w wikszym, lub mniejszym stopniu tematyk cywilizacyjn, coraz powszechniej kojarzon z moj osob. W takim to podziemiu naukowym przez dwadziecia lat trwaa moja dziaalno, wtedy ju w wydaniu profesora-samouka. Kiedy w 1989 roku upad PRL, a wraz z nim rozmaite przedmioty ideologiczne, przestay straszy wszelkie ekonomiki branowe, w tym ekonomika transportu, do bezpartyjnych profesorw uniwersytetu zaczto si zwraca z propozycjami podjcia si zaj dydaktycznych o treci humanizujcej. Wybia wreszcie moja godzina. Zgosiem ad hoc, bo czasu na zastanawianie si nie byo, ofert prowadzenia przedmiotu, ktremu nadaem nazw Elementy nauki o cywilizacji. Przedmiot ten rozrasta si jak burza, wkrtce prawie wszystkie wydziay Uniwersytetu Gdaskiego byy nim zainteresowane. Zaczem poszukiwa w mojej uczelni wydziau, na ktrym mgbym stworzy Katedr Nauki o Cywilizacji, gdy na moim transportowym wydziale byo to niemoliwe. Propozycj moj przyja politologia, mieszczca si na Wydziale Nauk Spoecznych i na ten wydzia przeniosem si w 1991 roku, po 35 latach terminowania w strukturach transportowych, najpierw WSE a nastpnie Uniwersytetu Gdaskiego. Kiedy tam, gdy ju byem profesorem tytularnym, powiedziaem partyjnemu dyrektorowi instytutu, w jakim polecono mi pracowa, e czuj si tam jak Einstein, ktry w latach, gdy w Szwajcarii tworzy ogln teori wzgldnoci, dla chleba zmuszony by pracowa u zegarmistrza. Okropnie si na mnie oburzy, za t chwil mojej szczeroci. Ale wreszcie t dug ponur przeszo miaem za sob, byem wreszcie czowiekiem wolnym, profesorem zwyczajnym, ktrego naukow specjalno w Informatorze Nauki Polskiej zmieniono na histori i geografi cywilizacji, dla
38

ktrego przy politologii UG utworzono w 1992 roku Katedr Nauki o Cywilizacji. Dziesiciolecie, przez jakie Katedr t kierowaem, uwaam za zwieczenie caej mojej kariery naukowej, okres doynek intelektualnych, niezwykle obfitujcy sukcesami kadry, w Katedrze tej skupionej. Jeeli czego z tej dekady auj, to tylko pospiesznego niechlujstwa terminologicznego w nazwie tej Katedry utrwalonej. Nauka o cywilizacji to termin adnie brzmicy w jzyku polskim, ale nie do przeoenia na angielski, czy inne jzyki Zachodu. Mdry po szkodzie, zorientowaem si, e z tego punktu widzenia waciw byaby nazwa Katedra Historii i Geografii Cywilizacji. Rwnie waciwszym dla niej miejscem byby Wydzia Historyczny Uniwersytetu Gdaskiego, ale ten powsta, kiedy byem ju na uniwersyteckiej emeryturze. Lata spdzone na politologii Uniwersytetu Gdaskiego, owocoway dla mnie pogbieniem rozeznania, co do miejsca politologii w metodologicznej systematyzacji nauk. Dotd wystarczao mi ustalenie, i jej miejsce nie jest przy naukach podstawowych ani przy geografii przyrodniczej, ani przy antropogeografii, ani przy historii, lecz w obrbie nauk politycznych. Teraz przysza pora na przemylenie, gdzie dokadnie, pomidzy poszczeglnymi dyscyplinami nauk politycznych, mieci si geopolityka? Dowiadczenie, jakie w cigu tych lat zebraem, szczeglnie recenzujc powane rozprawy o tematyce geopolitycznej, czy to doktorsk, czy habilitacyjn, skonio mnie do przyjcia nastpujcej definicji geopolityki: jest to nauka pomocnicza polityki imperialnej. Wymaga to odpowiedzi na kolejne pytanie: a czym jest polityka imperialna? Oto odpowied: polityk pastwa, pragncego wymusi (obojtnie: naciskiem propagandowym, szantaem, czy si zbrojn) powikszenie swego terytorium. Pastwa, ktre tak polityk imperialn prowadz, bywaj bardzo zrnicowane co do ich rangi; tak samo, jak we flotach wojennych istniao pojcie pancernikw kieszonkowych, tak i tutaj mamy mocarstwa kieszonkowe. Z ktrego z reportay o Ameryce rodkowej, zapamitaem zdanie: w skali basenu karaibskiego, kady Honduras jest mocarstwem. Liczy si tu zatem nie ranga pastwa, lecz jego denie do potgi,narzucajcej sw dominacj otoczeniu, poprzez polityk imperialn, ktrej suy geopolityka. Jak brzmi tytu jej podrcznika, autorstwa Leszka Moczulskiego? - Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni. Czy kade pastwo potrzebuje na swe usugi geopolityki? Z tego, co wyej wynika, e pastwom, ktre polityki imperialnej nie prowadz, geopolityka nie jest potrzebna. e tak jest z wieloma maymi pastwami, to zrozumiae. Ale czy znamy wielkie pastwo, obywajce si bez geopolityki? W przeszoci takim pastwem bya Rzeczpospolita Obojga Narodw, wieloetniczna i wielowyznaniowa unijna wsplnota, na drodze konsensusu stworzona w XVI wieku na midzymorzu batycko-czarnomorskim. Obca temu pastwu bya geopolityka, gdy nie miao ono adnych planw podbojw, a jedynie kultywowao pami o potrzebie odzyskania tego, co utracono. Porwnajmy dwa teksty, przedrozbiorowy, biskupa Krasickiego: Odbieramy Inflanty i pastwa multaskie/liczemy owe sumy neapolitaskie i porozbiorowy, z napoleoskiej Pieni Legionw: Co nam obca przemoc wzia/szabl odbierzemy. Czy taka pastwowo moe funkcjonowa i istnie przez wieki? Okazuje si, e moe, tyle, e nie spenia kryteriw nazywania jej
39

mocarstwem, cho tak okrelaj dawn Rzeczpospolit podrczniki polskiej historii. I przykad wspczesny, Unia Europejska, rozszerzajca si na zasadzie podobnego konsensusu,jak kiedy Rzeczpospolita Obojga Narodw. Czy jej take potrzebna jest geopolityka? Posuguj si ni pastwa ekspansywne, rozszerzajce si na zasadzie eksplozji; nie potrzebuj jej organizmy, rozszerzajce si na zasadzie implozji, wchaniajcej kolejnych chtnych do doczenia si do unijnej wsplnoty. A taka wanie bya w wiekach XVI-XVIII Rzeczpospolita Obojga Narodw i tak jest zainicjowana w XX wieku Unia Europejska, poszerzajca si nie na zasadzie imperialnej ekspansji, lecz na zasadzie dobrowolnego akcesu kolejnych jej pastw czonkowskich. Musz si one o przyjcie do Unii Europejskiej ubiega, speniajc warunki wymagane od kadego z pastw ubiegajcych si o tak akcesj, a dopiero po tym Unia Europejska decyduje, czy nowy do niej kandydat dojrza do wejcia w jej skad. Ustalilimy zatem, czym geopolityka jest: nauk pomocnicz polityki imperialnej. A czym ona nie jest: nauk interdyscyplinarn, czc tematyk nauk politycznych z tematyk nauk podstawowych historii, antropogeografii, geografii fizycznej. Nie istniej bowiem adne dyscypliny interdyscyplinarne: wystarczy zda sobie spraw z tkwicej w takim pojciu tautologii, aby zrozumie jego nonsensowno. Geopolityka, jak wszelkie inne nauki stosowane, ma uzasadnione prawo do korzystania z dorobku nauk podstawowych, ale zapoyczenia te nie prowadz do jakiejkolwiek interdyscyplinarnej symbiozy. Nie wracajmy do nonsensw z mrocznych czasw panowania marksistowsko-leninowskiego ciemnogrodu, w ktrych straszyy interdyscyplinarne ekonomiki transportu i podobne im awatary. Cofnijmy si do postawionego wyej stwierdzenia, i geopolityka wspiera polityk imperialn, realizowan ju to metod propagandy, ju to metod szantau, ju to metod akcji zbrojnej. Zauwamy, e wszystkie one nakierowane s na cel zewntrzny, niejako na eksport. Ale propaganda jest ponadto najczciej kierowana na cel wewntrzny, na indoktrynacj wasnego spoeczestwa. A to ju jest jak mawia Kubu Puchatek zupenie inna historia. Mona mie rozbiene opinie co do tego, w jakim stopniu polityka imperialna (a zatem rwnie geopolityka, bdca na jej usugach) jest dziaalnoci moralnie nagann. Ale propaganda, skierowana na urabianie wasnego spoeczestwa, poprzez orwellowskie kwadranse nienawici przeciwko obcym z zagranicy, albo w kraju mieszkajcym pomidzy swoimi, przeciwko politycznie lub wiatopogldowo mylcym inaczej - wymaga totalnego potpienia i odrzucenia jako postawa zawsze moralnie nie do przyjcia. Kto tego nie rozumie i widzi w takiej propagandzie na uytek wewntrzny zadanie dla geopolityki, ten nie tylko sam si habi, ale habi i zniesawia przez to rwnie geopolityk. Jest to wybr niezbdny dla tych wszystkich, ktrzy w geopolityce widz nauk pomocnicz politologii i pragn rzetelnie si dyscyplin t zajmowa. Powinni oni zdecydowanie si odci od owej propagandy na uytek wewntrzny, jako ex definitione bdcej zakamaniem na uytek wewntrzny, realizowanym przez grup trzymajc wadz, w interesie podtrzymywania dalszego tej wadzy sprawowania. Jest to taka sama, oparta na kamstwie manipulacja, jak modna od
40

pewnego czasu tzw. polityka historyczna. Ta ostatnia jest podobnym wybirczym i wiadomym manipulowaniem histori, jak owa pseudogeopolityczna propaganda na uytek wewntrzny, jest z reguy wiadomym manipulowaniem geografi. Obie te, poal si Boe, polityki, s mlecznymi siostrami, budowanymi na kamstwach i dlatego ignorowanymi i odrzucanymi przez nauki podstawowe, na jakie si one powouj. Szkodliwo uprawiania polityki historycznej, dobitnie wykazaa debata historykw polskich w tej sprawie, pod tytuem Co ma pastwo do historii? zrelacjonowana w Gazecie Wyborczej (14-15.06.2008). Powysze uwagi krytyczne absolutnie nie uprawniaj do stawiania pytania: Co ma pastwo do geopolityki?, poniewa ma ono de facto monopol na dziaania geopolityczne. Tylko pastwo ma warunki do uprawiania geopolityki realnej. Ow Real-Geopolitik pastwa, steruj ludzie trzymajcy wadz, ale po wsparcie merytoryczne sigaj jak to piknie okreli Leszek Moczulski - do doradcw Ksicia; oni to, jeeli nie pozostaj anonimowymi, trafiaj do podrcznikw geopolityki, jako jej twrcy. Henry Kissinger, Zbigniew Brzeziski, Richard Pipes, zasuyli sobie w geopolityce amerykaskiej na takie miejsce tylko dlatego, e ich na doradcw Ksicia zaangaowa rzd USA jedyny gestor geopolityki amerykaskiej. Gdyby pozostali uczonymi gabinetowymi, goszcymi swoje prywatne koncepcje geopolityczne ex cathedra, naleeli by do tej rzeszy wielkiej, ktrej nie mg nikt przeliczy, ze wszech narodw i pokole i ludzi i jzykw (Apokalipsa VII,9) uprawiajcych geopolityk wirtualn. Trawestujc znan piosenk Jerzego Stuhra, chciaoby si o owej geopolityce wasnego pomysu powiedzie, i j kady tworzy moe raz lepiej, a raz gorzej. Nikomu si takiej radosnej twrczoci nie zabrania, z tym, e pozostaje ona dosownie wirtualn, dopki ktrego z jej geopolitycznych pomysw nie wykorzysta wadza pastwowa, przenoszc go tym samym w sfer Real-Geopolitik. Inspiracj dla mnie do takiego podziau geopolityki na realn oraz wirtualn staa si rozprawa doktorska Wojciecha Kazaneckiego Wspczesna francuska myl geopolityczna: Gwne tendencje i ich reprezentanci, zestawiajca jak leci, bez wartociowania, wszystko co si w tym kraju o geopolityce gosi, publikuje, naucza. Tylko drobna tego cz awansowaa do obszaru geopolityki realnej w czasach suwerennoci przed integracyjnej; a i z tego o niemal wszystkim musiaa polityka francuska zapomnie, aby Francja moga by wiarygodnym czonkiem Unii Europejskiej. Na dobr spraw, ostaa si tylko idea Porozumienia rdziemnomorskiego, wsplna dla pastw czonkowskich przylegych do ciany poudniowej Unii Europejskiej; podobnie jak z rozbuchanej XX-wiecznej geopolityki polskiej, ostaa si w XXI wieku jedynie idea Porozumienia Wschodniego, sterowanego przez Polsk i Szwecj w odniesieniu do kontynentalnej ciany wschodniej Unii Europejskiej. (Nawiasem mwic, ten uwid partykularnej geopolityki realnej, w pastwach objtych integracj europejsk, jest dowodem potwierdzajcym tez, i Unia Europejska naley do tych szczliwych wyjtkw, gdzie poniechanie polityki imperialnej czyni zbytecznym prowadzenie sucej temu geopolityki). Jak warto ma wic w olbrzymi wiat geopolityki wirtualnej, nie znajdujcej praktycznego wykorzystania, a zatem tworzonej jak gdyby sobie a Muzom? Jest
41

to z pewnoci ogromny think-tank, zbiornik pomysw, ktrego potencjalnej wartoci kwestionowa nie wolno. W rnych okolicznociach czasu i przestrzeni mona w nim znale podane rozwizania praktyczne, gotowe do wdroenia do geopolityki realnej; zbiornik ten suy treningowi intelektu, rozwijajcemu wyobrani, inspirujc porywajce dziea literatury z gatunku political fiction, a ponadto... Zwrmy uwag, e dotychczasowe wywody tego tekstu dotycz miejsca geopolityki w obrbie nauk empirycznych (vide Tabela I). Rozwaanie te umiejscawiaj geopolityk w bloku normatywnych nauk stosowanych i stwarzaj geopolityce nieprzekraczalne bariery zaporowe wobec prb jej przenikania w sfer nauk podstawowych: historii, antropogeografii, geografii przyrodniczej. Sytuacja zmienia si, kiedy rozwaania te poszerzymy nadto o pozadowiadczalne nauki metaempiryczne . Historia wkracza w nie historiozofi, czyli filozofi dziejw; w geografii przyrodniczej jej filozoficznym odpowiednikiem jest geozofia (ich wzajemne relacje omawiam w ksice Midzy historiozofi a geozofi wyd.I-1994, wyd.II-2001). Dodajmy do nich geopolityk wirtualn, jako podobny obszar metaempiryczny, a okae si, e wszystkie trzy na rwni zajmuj si czsto identycznym problemem, nawet tak kluczowym dla geopolityki, jak Geograficzna o historii Halforda Mackindera. Jego Heartland, to dla geozofii Bezodpywowy rdze Eurazji (A. Piskozub, Rzeki w dziejach cywilizacji, Toru 2001, ss.40-54) a dla filozofii dziejw Puls Azji (Ellsworth Huntington, The Pulse of Asia, London 1907). W metafizycznym wiecie, gdzie przestaj obowizywa bariery nauk empirycznych, geopolityka wirtualna splata si z historiozofi i z geozofi we wzajemnie przenikajc si cao.

SUMMARY THE PLACE OF GEOPOLICY IN CLASSIFICATION OF SCIENCES DISCIPLINES WITH GEOGRAPHY, HISTORY AND POLICY ON THEIR NAMES Article, rich in wide autobiographic welfs, is located in very interesting trend of gepolitical researches, trying answer on seemingly simple, but how complicated question like, what is the matter and what geopolitcy is? Title of this article shows that, undertaken considerations on place of geopolicy in classifications of sciences disciplines, with geography, history and policy of their names. Author claimed that, just seperate geography and history from geopolitical "traces would be good not only for geography and history, but also geopolicy, whitch is placed in political environment, would can fully present ones own geopolicy identity.

42

PIOTR EBERHARDT
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

ROSYJSKI PANSLAWIZM JAKO IDEA GEOPOLITYCZNA

Motto: Kto w tym nierwnym wytrwa sporze: Czy dufny Lach, czy wierny Ross? Czy si sowiaskie rzeki w rosyjskie wlej morze? Czy ono wyschnie? Kto powiedzie moe? Aleksander Puszkin1

Artyku powiecony jest rosyjskiemu panslawizmowi. Ta idea filozoficznopolityczna miaa rwnie swoje oblicze geopolityczne. Powstaa w rezultacie ewolucji pogldw formuowanych przez rosyjskich sowianofilw. Podstawowym jej celem byo utworzenie pod zwierzchnictwem Rosji wielkiego Imperium Sowiaskiego. Koncepcja ta bya popierana przez wadze carskie, Cerkiew prawosawn oraz wczesn elit rosyjsk. Wiele miejsca w artykule zajo omwienie konfliktowych stosunkw polsko-rosyjskich. 1. Uwarunkowania historyczne Rosyjski panslawizm by nie tylko kierunkiem filozoficzno-ideologicznym, w ktrym podkrelano czno kulturow wszystkich Sowian, lecz przede wszystkim by wyranie okrelon ide geopolityczn nawoujc do zjednoczenia politycznego wszystkich narodw sowiaskich pod zwierzchnictwem Rosji2. Doktryna panslawizmu powstaa stosunkowo pno, gdy dopiero po wojnie krymskiej (1853-1856). Przegrana tej wojny i upokorzenie Rosji wywoay konieczno zweryfikowania dotychczasowej polityki i stworzenie nowych, bardziej dopasowanych do realiw celw imperialnych. Umocnienie i spopularyzowanie koncepcji panslawistycznych wystpio jeszcze z wiksz si po kryzysie bakaskim (1875-1878). Krtkotrwae opanowanie Bugarii oraz dotarcie wojsk rosyjskich do przedmie Konstantynopola rozbudzio nadzieje na ostateczne wyparcie Turkw z pwyspu bakaskiego i wyzwolenie Sowian. Koncepcje utworzenia wielkiego pastwa jednoczcego wszystkich Sowian i opanowanie
Wersja polska wiersza Aleksandra Puszkina umieszczona zostaa w ksice B. Biaokozowicza (1971, s. 72). 2 Rosyjski panslawizm by ideologi geopolityczn zblion do niemieckiego pangermanizmu, ktry take wzywa do zjednoczenia w jednym pastwie wszystkich narodw pochodzenia germaskiego. Obie doktryny w sposb podobny zamierzay utworzy wsplnot polityczn narodw i ludw zblionych do siebie jzykowo. Kryterium lingwistyczne byo warunkiem wystarczajcym, gdy wiadczyo o wsplnym rodowodzie etnicznym. Pokonanie pewnych nieznacznych rnic historyczno-kulturowych miao doprowadzi w rezultacie do powstania wielkiego mocarstwa podporzdkowanego interesom imperialnym Rosji wzgldnie Niemiec. Podobne nurty polityczne powstaway rwnie w innych czciach wiata. Mona tu wspomnie o panarabizmie czy panturkizmie. Wszystkie one miay jednoznaczn wymow geopolityczn. Zmierzay do zbudowania imperium, z czym si wizay zmiany polityczne i kwestionowanie przebiegu dotychczasowych ukadw granicznych.
1

43

Bosforu i Dardaneli, stao si wizj atrakcyjn i blisk nie tylko dla elity rosyjskiej ale rwnie dla szerokich rzesz spoeczestwa rosyjskiego. Panslawizm sta si ideologi pastwow rosyjskiego caratu, popieran przez Cerkiew prawosawn3. Poprzednie koncepcje tworzone przez sowianofilw miay charakter bardziej filozoficzny ni polityczny. Sowianofilstwo i panslawizm byy ideologiami, ktre czsto utosamiane s ze sob. Nie jest to cise. Oba kierunki s do bliskie pojciowo. Nie s jednak identyczne znaczeniowo i byy rozbiene czasowo. Sowianofilstwo byo pojciem wyranie szerszym, mniej zdeterminowanym doranymi i strategicznymi zamierzeniami pastwa rosyjskiego. Ewolucja bya jednak wyranie ukierunkowana. Sowianofile w miar upywu lat i umacniania si ideologii nacjonalistycznych i imperialnych przeobraali si w panslawistw. Stawali si reprezentantami wyranie okrelonej doktryny geopolitycznej4. Miaa ona wyranie sprecyzowane cele zmierzajce do utworzenia imperium sowiaskiego (rosyjskiego). Pierwotne sowianofilstwo bardziej wizao si z przeszoci, nawizywaniem do tradycji i idealizowaniem ycia pradawnych obyczajw staroruskich. Mniej dotyczyo polityki a wicej filozofii i swoistej megalomanii narodowej. Rosyjscy sowianofile i panslawici podchodzili z du sympati do poudniowych Sowian. Szczerze im wspczuli i bliska bya im idea ich wyzwolenia z jarzma tureckiego oraz okoww austriacko-wgierskich. Pocztkowe wsparcie moralne przeksztacao si w konkretne dziaania polityczne i pomoc materialn. Animatorzy i zwolennicy panslawizmu zdecydowanie kierowali si racjami polityki pastwa rosyjskiego. W miar upywu kolejnych dziesicioleci XIX wieku panslawizm a nie konserwatywne sowianofilstwo odzwierciedlao postaw ideow szerokich krgw inteligencji rosyjskiej. Patriotyzm i umiowanie dawnej Rosji przeksztacao si w wojujcy nacjonalizm. Interesy imperialistyczne mocarstwa rosyjskiego staway si nadrzdne. Panslawici podobnie jak sowianofile krytycznie odnosili si do procesw europeizacji zachodzcych w pastwie rosyjskim. Konflikt midzy nimi a okcydentalistami (okrelanymi pejoratywnie zapadnikami) sta si najwaniejszym sporem ideologicznym XIX wiecznej Rosji5. Panslawizm w odrnieniu od sowianofilstwa musia by koncepcj polityczn z natury agresywn i ekspansywn6. Postulat zjednoczenia Sowian mg by przeprowadzony jedynie drog militarnego podboju7. wiat poudniowych i
Podaje si w literaturze przedmiotu, e termin panslawizm uyty zosta po raz pierwszy przez sowackiego filologa Jana Herkela w pochodzcym z roku 1826 dziele jzykoznawczym pt. Elementa universalis lingue slavicae (J. Diec, 2002, s. 24).7 4 Niniejszy artyku nawizuje tematycznie do poprzednich prac autora powiconych rozwojowi rosyjskiej myli geopolitycznej (P. Eberhardt, 2005, 2006). 5 Istot konfliktu ideologicznego midzy sowianofilami i okcydentalistami przedstawi w sposb najbardziej gboki jeden z najwybitniejszych filozofw rosyjskich Mikoaj Bierdiajew w swoim synnym dziele Rosyjska idea (A. Bierdiajew, 1971, 1997). 6 Spr midzy okcydentalistami i przeciwnikami okcydentalistw przetrwa carat, komunizm i jest obecny rwnie w putinowskiej Rosji. 7 Liczni rusycyci zachodni w swoich opracowaniach uwypuklali wyzwolecze oblicze panslawizmu, marginalizujc jego charakter agresywny i zaborczy. Do nich naley klasyczne dzieo H. Kohna (1960).
3

44

zachodnich Sowian y w orbicie innych wartoci filozoficznych i kulturowych. Ponadto rni si spoecznie i mentalnie od prawosawnej i despotycznej Rosji. Porozumienie rwnoprawne z tym odamem Sowiaszczyzny wymagaoby rezygnacji z wielu pryncypiw ideowych zwizanych z rosyjskoci, prawosawiem i systemem wadzy pastwowej. To jednak byo cakowicie nierealne. W konsekwencji panslawizm musia sta si ideologi konfrontacyjn i ksenofobiczn w stosunku do zachodu i caej cywilizacji aciskiej, w tym przede wszystkim wobec Polakw, traktowanych jako zdrajcw Sowiaszczyzny. Konflikt za midzy Rosjanami i Polakami musia doprowadzi do zniweczenia wszelkich szerszych programw panslawistycznych opartych o zasady dobrowolnoci i rwnoci. Niemniej samo kreowanie Rosji jako ordownika uciemionych narodw sowiaskich byo dogodnym instrumentem propagandowym przy realizacji konkretnych zamierze imperialnych. Propagowanie mitologii panslawistycznej i wytwarzanie wok niej odpowiedniej retoryki umacniao despotyczny carat. Wykorzystanie tego rodzaju argumentacji stanowio dogodny or ideologiczny w polityce wewntrznej i zagranicznej. Przeksztacenie sowianofilstwa w panslawizm, czyli w doktryn sensu stricte polityczn byo procesem nieuniknionym i musiao doprowadzi do zmierzchu tradycyjnego sowianofilstwa. Panslawizm sta si rosyjsk doktryn geopolityczn, ktrej celem podstawowym bya dominacja na obszarze pooonym midzy Batykiem, Adriatykiem a Morzem Czarnym8. 2. Twrcy sowianofilstwa Przyjmuje si, e pierwszym prekursorem i ordownikiem jednoci narodw sowiaskich by Chorwat Juraj Kriani (1619-1683). Przyby on na stae do Rosji w 1661 r., gdzie rozpocz oywion dziaalno polityczn. Traktowany jest jako czoowy przedstawiciel prepanslawizmu9. Sta si na dworze cara propagatorem
8 Literatura na temat rosyjskiego sowianofilstwa oraz panslawizmu jest bardzo obszerna. Wielu wybitnych polskich mylicieli yjcych na przeomie XIX i XX wieku pisao o zaoeniach i podstawach filozoficznych, tych gonych wwczas kierunkw ideologicznych. Determinoway one polityk rosyjsk a do przewrotu bolszewickiego. Mona tu wspomnie o studiach S. Komiana (1878), M. Zdziechowskiego (1888, 1921), F. Konecznego (1921) czy o wielotomowym dziele J. Kucharzewskiego (1923). Wspczeni polscy badacze, tej miary jak: B. Biaokozowicz (1971), M. Tanty (1964, 1970), A. Giza (1982, 1984), A. Nowak (1995, 1998), A. Walicki (2002, 2002), A. de Lazari (Idee 1999-2003), L. Suchanek (Wizja, 1998, Rosjanoznawstwo 2004) i H. Gbocki (2000, 2003) napisali interesujce ksiki o Rosji, w ktrych szeroko uwzgldnili sowianofilstwo oraz panslawizm i ich oddziaywanie na polityk rosyjsk i rozwj rosyjskiej myli imperialnej. Wiele miejsca powicono w nich stosunkom polsko-rosyjskim. Wspomniane opracowania pisane byy gwnie przez historykw oraz badaczy zajmujcych si rozwojem koncepcji politycznych i filozoficznych. Z tego powodu kwestie geograficzne lub geopolityczne, ktre byy zazwyczaj mocno uwypuklane w dzieach rosyjskich autorw byy ujte marginalnie. 9 Na temat dziaalnoci Juraja Kriania napisa interesujce opracowanie rosyjski badacz A.L. Goldberg (1963). Dziki pracy M. Franiia (1974)rwnie polski czytelnik moe dowiedzie si o dokonaniach tego chorwackiego myliciela i jego prekursorskiej roli w rozwoju sowianofilstwa rosyjskiego. O pocztkach idei sowiaskiej w Rosji, ktre po Krianiu rozwija A. OrdinNaszczokin, M. Szczerbatow i A. Kajsarow, wiele syntetycznych informacji zawartych jest w artykule A. Kijasa (2004).

45

sowiaskiej jednoci. Wstpn drog do zrealizowania tego celu powinna by wg Kriania unia Cerkwi prawosawnej i Kocioa katolickiego. Gwna rol w czeniu Sowian powinna odegra Rosja. Nie myla jednak o marginalizacji Rzeczypospolitej, ktr traktowa jako wielkie pastwo, majce by wspuczestnikiem procesu zjednoczeniowego. By zwolennikiem utworzenia wsplnego jzyka oglnosowiaskiego. Uywa pojcia narodu sowiaskiego dla mieszkacw Rosji oraz Lechitw czyli Polakw, Czechw, Bugarw, Serbw, Sowecw, Chorwatw. Specjaln rol wyznaczy dla Rosjan. Jedynie oni byli predysponowani do stworzenia narodu wszechsowiaskiego i wyzwoleniem zniewolonych Sowian znajdujcych si pod wadz Turkw i niemieckojzycznych Habsburgw. Idee Kriania byy przypomniane w XIX wieku i wykorzystane w pracach czoowych rosyjskich sowianofilw. Podobne pogldy prezentowa wspczesny mu rosyjski dyplomata A. Ordin-Naszczokin (1605-1680) penicy funkcj ministra spraw zagranicznych Rosji. W odrnieniu od innych Rosjan nie by nastawiony antypolsko i stara si zawrze kompromisowy pokj z Polsk w trakcie pertraktacji andruszowskich (1667 rok). W przygotowanym wwczas memoriale skierowanym do cara Alieksieja Michajowicza proponowa zjednoczenie wszystkich narodw sowiaskich i wprowadzenie jednego wsplnego jzyka. Projektowa utworzenie wielkiego pastwa sowiaskiego obejmujcego narody zamieszkae midzy Dalmacj, Istri i Iliri na poudniu po Skandynawi pooon na pnocy. Drog urzeczywistnienia tej idei miao by wybranie cara rosyjskiego na krla Rzeczypospolitej. W cigu XVIII roku przedstawiciele krajw poudniowo-sowiaskich, uciemionych przez Turcj, wielokrotnie zwracali si o pomoc do Rosji. Ta z kolei nie tylko prowadzia wojny z Turcj, wspieraa ponadto denia domagajce si poszerzenia autonomii poudniowych Sowian. Inkorporowane do Rosji w drugiej poowie XVIII wieku obszary stepowe pooone nad Morzem Czarnym przyjy wielu Sowian z krajw bakaskich. Na podstawie ukazw carycy Elbiety nazwano je Now Serbi wzgldnie Sowiano-Serbi. Pokj turecko-rosyjski zawarty w 1774 r. w Kuczuk-Kainardi zagwarantowa Rosji prawo obrony sowiaskiej ludnoci prawosawnej yjcej na pwyspie bakaskim. Polityka rosyjska staraa si od tego momentu interweniowa w sprawy bakaskie i wykorzystywa kad okazj aby wzmacnia swoj pozycj polityczn. Rosja obok Turcji i Austrii staa si trzeci si wpywajc na sytuacj na Bakanach. Wiedza o tych zamierzeniach caratu odegraa wielki wpyw na rozwj ruchw narodowowyzwoleczych wrd bakaskich Sowian. wiadomo, e wielka sowiaska Rosja jest ich opiekunem miaa duy wpyw na ich postaw polityczn. Zaangaowanie Rosji w ycie polityczne poudniowej Sowiaszczyzny stao si porednio przyczyn powstania orientacji sowianofilskiej wrd elity rosyjskiej. Za jednego z prekursorw tego kierunku ideowego uwaa si Michaia Szczerbatowa (1733-1790), dziaajcego aktywnie na dworze carycy Katarzyny. Dziea jego gloryfikoway obyczaje starej Rusi midzy innymi wsplnot gminn (obszczyn) oraz prawosawie, jako religi wszechsowiask. Wrogo odnosi si do kultury zachodnioeuropejskiej, ktra nie przystawaa wg niego do mentalnoci narodu rosyjskiego. Do pierwszych ideologw sowianofilstwa zalicza si rwnie Andrieja Kajsarowa (1782-1813), ktry wzywa do prowadzenia bada nad
46

jzykami, histori i kultur Sowian. Dao to podstawy do utworzenia licznej grupy sowianofilw, ktrzy zaczli dominowa w rodowiskach intelektualnych Rosji. Rwnoczesne ruchy sowianofilskie rozwiny si wrd narodw sowiaskich. Du tu rol odegrali Czesi10, ktrzy na pocztku XIX wieku swoje wasne odrodzenie narodowe ujmowali jako element ruchw wolnociowych caej sowiaszczyzny11. Praga staa si centrum bada sowianoznawczych. Przyczynio si to do zwoania w Pradze w 1848 r. I Zjazdu sowiaskiego, na ktrym spotkali si Czesi, Chorwaci, Sowecy, Rosjanie oraz liczne grono Polakw. Pocztkowo wrd Polakw sowianofilstwo nie budzio wikszych kontrowersji, zwaszcza byo do popularne midzy 1815-183012. Do czoowych sowianofilw nalea Z. Doga-Chodakowski (A. Czarnocki) (1784-1825), W. Surowiecki (1757-1829), S. Staszic (1755-1826), J. D. Woronicz (1757-1829), i W. A. Maciejowski (1792-1883)13. Pogldy sowianofilskie reprezentowao wielu przedstawicieli nielicznej ale aktywnej elity intelektualnej Bugarii, Serbii i Czarnogry. Centrum ruchu sowianofilskiego powstao jednak w Moskwie i w Petersburgu. W tych dwch miastach miedzy kocem lat 30. i 50. XIX wieku pojawiy si liczne grupy zwolennikw nawizujcych ideowo i uczuciowo do przeszoci dawnej Rusi. Gwnym reprezentantem tzw. klasycznego lub wczesnego sowianofilstwa by Iwan Kiriejewski (1806-1856), Aleksiej Chomiakow (1804-1860), Iwan Aksakow (1823-1886) i Jurij Samarin (1819-1876)14. Wszyscy oni uwaali, e Rosja nie odegraa jeszcze nalenej sobie roli w historii wiata. Ma za w tym zakresie nieograniczone moliwoci twrczego dziaania. Z kolei zachodnia Europa ulega stopniowemu rozkadowi, a jej podstawy ideowe na ktrych si opiera tzw. katolicyzm, protestantyzm, racjonalizm, rzymski system prawno-pastwowy, wolno i autonomia jednostki nie przystaj ju do wspczesnoci. Ulega to
10

Ruch sowianofilski wrd Czechw i Sowakw mia wielu gonych przedstawicieli. Jednym z wybitniejszych z nich by sowacki dziaacz spoeczny i duchowny protestancki Jan Kollr (17931852). Wedug jego opinii: Sowianie s jednym narodem , podzielonym na szczepy mwicymi jednym jzykiem, dzielcym si z kolei na narzecza (J. Kollr, 1954, s. XLIV). By on rwnoczenie poet i prozaikiem. Wybr jego pism ukaza si w Polsce z obszern przedmow napisan przez znanego polskiego historyka Henryka Batowskiego. Zawiera ona wiele wanych informacji o czeskim sowianoznawstwie. 11 Na temat podobiestw i rnic midzy sowianofilstwem rosyjskim a czeskim napisa wartociow ksik A. E. Kola (2004). Zawarto w niej rwnie wiele informacji o sowianofilstwie wrd poudniowych Sowian. 12 Po Powstaniu Listopadowym polscy zwolennicy wsplnoty sowiaskiej znaleli si w trudnej sytuacji. Wikszo z nich zerwaa definitywnie z t koncepcj ideologiczn zmierzajc nieuchronnie do stworzenia imperium rosyjskiego i zniszczenia Polski. Byli i tacy, ktrzy wybrali drog apostazji narodowej i stali si apologetami panslawizmu i caratu rosyjskiego. O jednym z nich, a mianowicie o Adamie Gurowskim (1805-1866) interesujcy esej historiozoficzny napisa A. Nowak (1998, s. 6996). 13 Pogldy polskich sowianofilw byy rozbiene. Jedni z nich zamierzali utworzy republikask wsplnot zachodnich i poudniowych Sowian przeciwstawn koncepcji wschodniego imperium rosyjskiego. Drudzy za szukali politycznego modus vivendi z Rosj. Problematyk t porusza J. Kruczak (2000). 14 Krytyczn ocen sowianofilstwa i pogldw jego twrcw z punktu widzenia filozofii marksistowskiej przeprowadzi A.A. Galaktionov (1966).

47

wszystko dezintegracji i atomizacji. Natomiast w Rosji nosicielem niezniszczalnej tradycji i autentycznego chrzecijastwa jest nard-lud, yjcy we wsplnotach wiejskich zgodnie z Bogiem i natur. Rosja bowiem opiera swj byt na zasadach religii i moralnoci. Pocztkowo sowianofile starali si odpowiada na pytanie, co kryje si za pojciem Rosji, na czym polega jej istota, specyfika i powoanie oraz jakie powinna zajmowa miejsce wrd narodw wiata15. W nastpnej fazie swej dziaalnoci sowianofile zaczli konstruowa wstpne programy polityczne, w ktrych zaczy pojawia si elementy ideologii panslawistycznej. Dla zobrazowania tej drogi ideowej warto przedstawi gwne pogldy wymienionych czterech czoowych sowianofilw rosyjskich. Pierwszy z wymienionych sowianofilw Iwan Kiriejewski w sposb kracowy przeciwstawia Rosj Europie. Ta antynomia dotyczya tak wiata duchowego jak i materialnego. Jego sowianofilstwo byo w zasadzie rusofilstwem, gdy jego zainteresowania byy skoncentrowane wycznie na Rosji a nie na sowiaszczynie. Bya to zreszt cecha caego rosyjskiego sowianofilstwa. Dopiero panslawizm wyszed poza orbit wewntrznych spraw rosyjskich. Kiriejewski dowodzi, e autentyczne wzorce tradycji chrzecijaskiej zachoway si jedynie w Rosji. Dziki yciu we wsplnotach gminnych jedynie prawosawie mogo zachowa w postaci nieskaonej idee chrzecijaskie. Natomiast katolicyzm, a jeszcze bardziej protestantyzm usiowa zracjonalizowa wiar, a tradycje zastpi konwencjami prawnymi. Porwnujc bezduszne, mechanistyczne i zdemoralizowane spoeczestwo europejskie do Rosji badacz rosyjski twierdzi, ze ta pierwsza tworzy system indywidualistyczny, spoecznie zdezintegrowany, pozbawiony moralnoci. Przeciwstawienie Rosji Europie stanowio podstaw nie tyle wnioskw filozoficznych co politycznych. Nie moe by zrozumienia i cznoci midzy tak rnymi wiatami, konfrontacja wic jest nieunikniona, tak jak midzy dobrem a zem16. Koncepcja Kiriejewskiego zostaa rozszerzona w pracach Chomiakowa goszcego podobny pogld o zasadniczym konflikcie ideowym midzy zachodni Europ reprezentujc wiat germasko-rzymski a prawosawn Rosj. W okresie wiosny ludw (1848) Chomiakow przewidywa wybuch antyrosyjskiego powstania w Polsce. Przeciwdziaajc tej potencjalnej rewolcie proponowa przebudow caej rodkowej i wschodniej Europy17. Na podstawie kryterium zwizanego z
Silne utosamianie si sowianofilw ze sowiaszczyzny byo krytycznie oceniane przez licznych polskich historykw. Niektrzy z nich nawet kwestionowali przynaleno Rosji do wiata sowiaskiego. Mona tu wymieni S. Krzemiskiego (1839-1912), dla ktrego Rosja bya pastwem sowiaskim tylko z mowy, bizantyjskim z wyznania, a mongolskim z nigdy nienasyconego godu swego. Szeroko kolportowany by pogld F. Duchiskiego (1817-1893) o turaskiej Rosji, oraz o tzw. cywilizacji turaskiej do ktrej integralnie naley Rosja (M. Filipowicz, 2000, 74-75). 16 Pogldy filozoficzne Kiriejewskiego na wspczesn mu Europ, w ktrej zawarta jest idealizacja Rosji oraz krytyczna ocena sytuacji na zachodzie, zamieszczona zostaa w jego artykule wydanym w Moskiewskim Sborniku opublikowanym w 1852 r. z inicjatywy sowianofilw pt. O charakterze cywilizacji Europy i jej stosunku do cywilizacji Rosji (A. Bezwiski, 1993, s. 126). Byy te pogldy oceniane i komentowane przez wczesnych badaczy rosyjskich, np. przez O. Millera (1877). 17 Informacje o tym projekcie geopolitycznym zawarte s w ksice H. Gbockiego (2006, s. 154), ktry traktuje Chomiakowa jako jednego z najbardziej reprezentatywnych przedstawicieli sowianofilstwa rosyjskiego.
15

48

rozprzestrzenianiem si ywiou sowiaskiego postulowa wczenie do Rosji obszaru pooonego od uyc, lska i ziem Sowian wgierskich po Kraj Zachodni i Galicj Wschodni. Miao to na nowych sprawiedliwych zasadach narodowych utwierdzi panowanie Rosji nad zachodni Sowiaszczyzn. Wczenie za Galicji wschodniej byaby ukoronowaniem historycznego procesu jednoczenia ziem rosyjskich. Zgodnie z deklarowan retorycznie przez sowianofilw zasad rwnoci i wolnoci narodw rosyjski ideolog uznawa, e Polacy maj prawo do szerokiej autonomii na ziemiach etnicznie polskich, czyli w Krlestwie Polskim i waciwej Litwie. Spraw przynalenoci tzw. Kraju Zachodniego18 uzalenia od formalnego referendum. Przewidywa, e mieszkajca tam ludno prawosawna wypowie si jednoznacznie za Rosj. Podobnie jak inni sowianofile, Chomiakow uznawa Polakw jako judaszw sowiaszczyzny. Odrzucili oni bowiem sowiaski model chrzecijastwa wprowadzony w ycie dziki misyjnej dziaalnoci Cyryla i Metodego. Przyjli nastpnie chrzest z zachodu, uatwiajc Niemcom ujarzmienie , a nastpnie wyniszczenie Sowian batyckich i poabskich. Rwnoczenie jednak rozgrzesza Czechw za przyjcie chrzecijastwa aciskiego. Twierdzi bowiem, e w okresie wojen husyckich Czesi byli wierni swej spucinie sowiaskiej i dugo walczyli ze wiatem germaskim. W nierwnej tej walce ponieli porak, ale obecnie znowu wracaj do swych sowiaskich korzeni. Podobnie jak inni sowianofile zastanawia si nad moliwoci reslawizacji Sowian zachodnich, a nawet Niemcw mieszkajcych na wschd od aby. Zakada, e przy pomocy Rosjan lud polski odrzuci hegemonie szlachty reprezentujcej obcy Sowianom model kultury zachodniej aciskiej, elitarnej i katolickiej. Najbardziej antykatolickie i antypolskie stanowisko wrd sowianofilw zajmowa Iwan Aksakow19. Wielokrotnie twierdzi w swoich pismach, e kwestia polska stanowi kluczowy problem w polityce wewntrznej i zewntrznej Rosji. Jego pogldy ulegay staej ewolucji i nabieray charakteru coraz bardziej szowinistycznego. W okresie przed Powstaniem Styczniowym dopuszcza istnienia autonomii kulturalnej dla Krlestwa Polskiego. Odrzuca jedynie polskie pretensje do guberni zachodnich, czyli Litwy i Rusi. Uwaa je za anachroniczne i niesprawiedliwe, suce interesom nielicznej szlachty polskiej, a nie ludowi Litwy, Biaorusi, Woynia, Podola i Ukrainy. Po wybuchu Powstania Styczniowego, sdzi, e naley przeciwstawi lud polski buntowniczej szlachcie i doradza prowadzenie wobec polskiej wsi polityk ustpstw i ekonomicznego wsparcia. Informacje dochodzce z Polski, a zwaszcza wiadomo o objciu walkami polsko-rosyjskimi ziem zabuaskich doprowadziy go do kracowego antypolonizmu. Obawia si interwencji pastw zachodnich, ktra moe przynie zagroenie dla istnienia pastwowoci rosyjskiej, a nawet moe doprowadzi do koca wiat prawosawno-sowiaski. Od wynikw tego
Do tzw. Kraju Zachodniego Rosjanie zaliczali gubernie, ktre zostay utworzone na ziemiach polskich zagarnitych przez Rosj w trakcie pierwszego i drugiego rozbioru. W przyblieniu rzecz biorc by to obszar pooony midzy Bugiem a Dnieprem. Polacy uywali pojcia Ziemie Zabrane, Ru i Litwa a dopiero pniej Kresy Wschodnie. 19 Iwan Aksakow by synem znanego pisarza Siergieja Akskowa (1791-1859) oraz bratem Konstantego Aksakowa (1817-1860) rwnie sowianofila i znanego publicysty.
18

49

starcie militarnego zalee bdzie rozstrzygnicie pytania o przeomowym znaczeniu dla przyszoci Rosji: Czy morze acisko-germaskie zatopi wiat prawosawno-sowiaski, czy te Rosji sdzone sta si Araratem Sowiaszczyzny i ocali j przed potopem20. Wiadomo byo, e od momentu porozumienia z Bismarckiem, czyli Konwencji Alvenslebena interwencja ze strony Zachodu bya nierealna i nic powaniejszego Rosji nie grozio. Niemniej tworzenie atmosfery zagroenia cementowao spoeczestwo rosyjskie z caratem. Po upadku Powstania Styczniowego doszed Aksakow do wniosku, e polsko jest pojciem cywilizacyjnym a nie etnicznym. Przy tego typu zaoeniu zasig Polski dochodzi do Dniepru, gdy do tej granicy dociera zasig kultury polskiej i katolicyzmu21. W takiej sytuacji utworzenie Krlestwa Polskiego przez Cesarza Aleksandra I byo pomysem nieracjonalnym i szkodliwym dla Rosji, gdy i tak nie byo to barier ograniczajc wpywy polskoci i katolicyzmu na Wschd. Ten bd polityczny wymaga rewizji. Nieuniknion koniecznoci jest likwidacja Krlestwa Polskiego jako jednostki terytorialnej posiadajcej odrbno administracyjn i prawn. Wiza si musi ta decyzja z pen rusyfikacj i odebraniem jzykowi polskiemu statusu jzyka nie tylko urzdowego ale przez wadze tolerowanego. Bdzie to stanowio drog do procesw unifikacyjnych. Nie by w tym zakresie optymist i zdawa sobie spraw z trudnoci realizacyjnych. Przeczuwa bowiem, e pena reslawizacja Polakw jest mao realna, gdy cay nard polski naley integralnie do wiata aciskiego (zachodniego). Wedug Aksakowa zamierzona akcja rusyfikacyjna ma jedynie charakter obronny, gdy to Polacy s si ekspansywn i tak jak doprowadzili do polonizacji szlachty ruskiej, tak te zmierzaj do zlatynizowania ludu ruskiego i przeciwstawienia go sowiaskiej Rosji. Dlatego konsekwentnie przeciwstawia si rwnouprawnieniu katolicyzmu, a nawet domaga si jego penej depolonizacji. Wysun propozycje rusyfikacji Kocioa katolickiego, poprzez wprowadzenie rosyjskojzycznych naboestw. Te tak daleko idce pomysy wzbudziy istotne zastrzeenia, nawet w krgach administracji rosyjskiej. Obawiano si, e przyniesie to negatywny oddwik w innych krajach katolickich, w tym rwnie sowiaskich. Nie traktowa Aksakow konfliktu polsko-rosyjskiego jako sprawy ograniczonej do zachodnich rubiey Rosji, lecz ujmowa szerzej jako konflikt ideologiczny midzy dwoma wiatami: zachodnio-aciskim i prawosawno-sowiaskim. Przyjacielem ideowym Aksakowa by Jurij Samarin (1819-1876), autor ksiki Okrainy Rossii, stanowicej cenne rdo dla zrozumienia dylematw politycznych jakie stay w poowie XIX wieku przed carsk Rosj. Podobnie jak inni sowianofile dostrzega zgubny wpyw Polski na tzw. Kraj Zachodni. Obecno
Zamieszczony, oryginalny cytat z tekstu napisanego przez Aksakowa w 1863 r. znajduje si w ksice A. Walickiego (2002, s. 112), ktry zaprezentowa w swoim znanym dziele pogldy Aksakowa odniesione do kwestii polskiej. 21 Czoowi przedstawiciele nurtu sowianofilskiego (w tym Aksakow) utosamiali polsko z katolicyzmem i wedug ich oceny jedyn metod na spacyfikowanie narodowych aspiracji Polakw jest totalna dekatolizacja. Ten problem jest omwiony w pracy E. Przybya (2006, s. 501). wiadczy o tym, wg polskiego autora, decyzja wadz carskich o likwidacji Kocioa Grekokatolickiego na Ziemiach Zabranych w 1839 r. oraz przeladowanie unitw w Krlestwie Polskim w ostatnich dziesicioleciach XIX wieku (po 1875 r.).
20

50

Polakw, a zwaszcza ich wpywy cywilizacyjne byy przyczyn, e miejscowi chopi ruscy przyjmowali mentalno szlachty polskiej i zaczli odrnia si od ludu rosyjskiego. Nie przewidywa uformowania si narodu ukraiskiego i biaoruskiego, ale obawia si powstania odrbnoci mentalnej i kulturowej. Dostrzega natomiast szanse zmiany stanowiska Polakw i ich nastawienia antyrosyjskiego na antyniemieckie a jeszcze bardziej na antyaustriackie. Wymagaoby to utworzenia szcztkowego pastwa polskiego zoonego z Krlestwa Polskiego, czci zaboru austriackiego (pomniejszonego o wschodni Galicj) oraz zaboru pruskiego. To niewielkie pastwo pod wadz jednego z czonkw rodziny Romanowych miao stanowi antygermaski bastion. Te projekty wg Samarina zdeaktualizowao Powstanie Styczniowe i do tych planw ju pniej nie powraca. Dc do ostatecznej likwidacji kopotliwej kwestii polskiej Samarin oponowa przeciwko planom unifikacji Krlestwa Polskiego z obszarem Cesarstwa Rosyjskiego. Wedug jego przewidywa nie doprowadzi to do rusyfikacji Krlestwa, ale wprost przeciwnie, wzmocni polsko i latynizm na obszarach midzy Bugiem a Dnieprem. Pierwszym zadaniem, jakie stoi przed Rosj, to wytpienie polskoci i katolicyzmu w Kraju Zachodnim. Naley tego dokona w sposb radykalny, nie przestrzegajc zasad moralnych. Nie mona bowiem ich stosowa wobec buntownikw amicych przepisy prawa. Kwestia polska staa si dla Samarina podstaw formuowania zasad centralizmu opartego o nacjonalizm wielkoruski. Uwaa, e silne zintegrowane imperium, poczone sieci linii kolejowych bdzie gwarantem jego mocy i stabilnoci. Wan wskazwk polityczn dla Samarina bya jego wizyta w Czechach. Tam z autopsji pozna mechanizmy spoeczne lece u podstaw odrodzenia narodowego warstw plebejskich. Na tym przykadzie szuka moliwoci spacyfikowania Krlestwa Polskiego. Wymagaoby to wyrugowania z ycia warstw szlachecko-inteligenckich i prowadzenia polityki sprzyjajcej emancypacji mas ludowych w duchu lojalizmu wobec wadzy rosyjskiej. Przewidywa, e w Europie nastpi istotne zmiany polityczne, ktre bd oddziayway negatywnie na spoisto Rosji. Wymaga to szybkich dziaa na rzecz integracji okrain Rossii z waciw Rosj. 3. Twrcy panslawizmu W miar upywu czasu i zmieniajcej si sytuacji wewntrznej oraz nowych uwarunkowa w polityce zagranicznej tradycyjne sowianofilstwo zatracao swoje walory poznawcze i praktyczne. Czynnikiem sprawczym byo osabienie pozycji Rosji na arenie midzynarodowej. Ponadto narasta antagonizm midzy Turcj a jej sowiaskimi poddanymi. Coraz wyraniej zdawano sobie spraw, e wiat sowiaski nie jest ograniczony do prawosawnej Rosji/. Czoowi sowianofile zaczli podejmowa problematyk szersz, tak w wymiarze tematycznym jak i geograficznym22. Pojawia si nowa generacja badaczy krytyczniej oceniajcej
22

Wrd panslawistw wyodrbnia si grupa dziaaczy, ktrej byy bliskie idee panazjatyzmu. Nalea do niej S. Juakow i E. Uchtomski. Byli oni prekursorami pniejszego euroazjatyzmu, tyle, e ich koncepcje byy jeszcze bardziej imperialne. Wierzyli oni w terytorialn i duchow jedno Rosji z Azj (J. Sobczak, 1998, s. 262).

51

dorobek swoich poprzednikw. Sowianofilstwo zaczo przeobraa si w panslawizm23. Punktem zwrotnym obok wspomnianych wydarze politycznych bya organizacja, a nastpnie przebieg II Zjazdu Sowiaskiego, ktry odby si w 1867 r. w Moskwie. Wrd uczestnikw zjazdu bya caa elita intelektualna Rosji. W zjedzie wzi udzia midzy innymi Dymitr Iowajski (1832-1920), Michai Katkow (1818-1887), Iwan Aksakow (1823-1886), Wadimir amaski (18331914) Michai Pogodin (1800-1875), Fiodor Tiutczew (1803-1873), Orest Miller (1833-1889), Sergiusz Soowiow (1820-1879) oraz wielu innych luminarzy nauki, literatury i polityki rosyjskiej24. Aktywnie dziaa przy organizacji Zjazdu Przewodniczcy Komitetu Sowiaskiego Aleksander Hilferding (1831-1872). Na Zjazd przybyo 84 goci reprezentujcych narody sowiaskie, w tym byo 27 Czechw, 16 Serbw z Austro-Wgier, 12 Serbw z Ksistwa Serbskiego, 13 Chorwatw, 4 Rusinw z Galicji o orientacji moskalofilskiej, 3 Sowakw, 3 Sowecw, 2 Czarnogrcw, 2 Serbouyczan, 1 Bugar oraz przedstawiciel regionu kaszubskiego, ktrym by Florian Ceynowa (1817-1881)25. Polacy ze zrozumiaych wzgldw cakowicie zbojkotowali Zjazd. Odbywa si on trzy lata po stumieniu Powstania Styczniowego. Najbardziej aktywny poza Rosjanami by udzia Czechw. Wrd nich by F. Polaky (1798-1876) i F. Rieger (1818-1903). Starali si oni w pewnym niewielkim stopniu by ordownikami sprawy polskiej. Przyjto zaoenie, e Zjazd ma mie charakter apolityczny. Pomimo tego, by imprez jednoznacznie politycznie nawoujc do jednoci i zjednoczenia narodw i ludw sowiaskich. Twierdzono, e idea sowiaska przekroczya granice imperium rosyjskiego i staa si kwesti europejsk. Dowodzono, e historycznym zadaniem Sowiaszczyzny jest braterstwo narodw pokrewnych sobie jzykiem i kultur. Majc na uwadze Polakw, twierdzono, e kady nard sowiaski, ktry z egoizmu lub maodusznoci nie bdzie solidarny z pozostaymi, skazany jest na nieuniknion zagad. Pomimo nawoywania do jednoci i rwnoci wyranie przyznawano Rosji pierwszestwo w sowiaszczynie i jej to wyznaczano misje wyzwolenia Sowian. W sposb zawoalowany wzywano do wyzwolenia Konstantynopola i utworzenia uniwersalnej monarchii sowiaskiej pod berem Romanowych. Rosyjscy gospodarze podnieli spraw jzyka oglnosowiaskiego. Wykazywano, e tym jzykiem powinien by rosyjski. Ten postulat nie uzyska wikszego poparcia. Gloryfikowano w wielu wystpieniach rol Rosji jako centrum
Wielkim znawc literatury, filozofii i historii rosyjskiej by M. Zdziechowski (1861-1938). W wielu swoich ksikach i artykuach ocenia dokonania rosyjskich sowianofilw i panslawistw. Pogldy Zdziechowskiego nie straciy aktualnoci i s cigle przypominane w wielu opracowaniach powiconych Rosji oraz stosunkom polsko-rosyjskim w XIX i na pocztku XX wieku J. Sobczak (1998), W. Wasilewski (2005). 24 Przyczyny zwoania Zjazdu, jego przebieg i konsekwencje polityczne zostay przedstawione w ksice M. Tanty (1970). Autor zwrci uwag, e udzia wielu czoowych dziaaczy sowiaskich nie wynika z dnoci do zjednoczenia z Rosj, lecz by demonstracj poparcia dla ciemionych Sowian zachodnich i poudniowych oraz walk o ich prawo do utworzenia wasnych pastw narodowych. 25 Udzia Floriana Ceynowy by krytycznie oceniony przez polskie rodowiska patriotyczne. On sam by nastawiony propolsko i nie reprezentowa separatyzmu kaszubskiego. Swoje uczestnictwo tumaczy koniecznoci ukazania trudnej sytuacji Kaszubw zmagajcych si z nasilajac si germanizacj.
23

52

Sowiaszczyzny, a panslawizm traktowano jako idee, ktra poczy wszystkich Sowian. Te nawoywania do politycznej integracji nie spotkay si z penym zrozumieniem delegatw zagranicznych, ktrzy walczyli o usamodzielnienie swoich narodw a nie zlanie si z wielk Rosj. Nawet, jeeli znaczenie Zjazdu nie byo przeomowe, to odegrao ono du rol w integracji politycznej inteligencji rosyjskiej. Zdano sobie spraw, e w nowych warunkach tradycyjne sowianofilstwo ograniczone do rosyjskoci staje si anachroniczne. Nowe, bardziej uniwersalne idee panslawistyczne byy bardziej porywajce i uyteczne dla wielkiego pastwa jakim bya Rosja. Czoowi sowianofile przyjli z aprobat hasa nawoujce do jednoci sowiaskiej. Byy to cele, ktre byy rwnie bliskie najwyszym dostojnikom Cesarstwa, w tym rwnie samego Cesarza Aleksandra II. Uwaa on, e przeznaczeniem sowiaszczyzny jest zjednoczenie jej pod berem Romanowych. Panslawizm stawa si ideologi pastwa rosyjskiego. Wielu znanych rosyjskich pisarzy i dziaaczy politycznych stao si gorcymi zwolennikami wizji wyzwolenia Sowian z niewoli tureckiej lub germaskiej. Miao to przynie w przyszoci powstanie nowego imperium sowiaskiego, w ktrym gwnym hegemonem miaa by Rosja. Do najbardziej oryginalnych i utalentowanych panslawistw uwaa si Aleksandra Hilferdinga (1831-1872), Mikoaja Danilewskiego (1822-1885), Michaia Katkowa (1818-1887). Na przykadzie dokona twrczych, tych wybitnych, a przy tym reprezentatywnych przedstawicieli panslawizmu mona atwiej zrozumie istot omawianego kierunku ideologicznego, ktrego podstawowym zadaniem byo przeobraenie sytuacji geopolitycznej na rozlegych obszarach europejskich zamieszkaych przez ludno sowiask. Czoowym ideologiem panslawizmu oraz wybitnym uczonym o zainteresowaniach geograficznych bdcych znawc stosunkw etnicznych by Aleksander Hilferding26. Ten nacjonalista rosyjski pochodzcy z rodziny niemieckiej, ktry w wieku 15 lat przeszed z katolicyzmu na prawosawie, by autorem licznych prac naukowych dotyczcych liczebnoci, rozmieszczenia oraz kultury Sowian zachodnich (Czechw, Polakw, Serbw, uyczan i Kaszubw) Sowian poudniowych, szczeglnie Serbw i Bugarw, Batw oraz narodw ugro-fiskich. Specjalizowa si midzy innymi w lingwistyce porwnawczej. Gosi, ze pierwotn religi wszystkich Sowian (take zachodnich) byo prawosawie, a alfabetem cyrylica. Dopiero w wyniku ekspansji cywilizacji aciskiej nastpiy podziay i antagonizmy midzyplemienne. Przyjcie zachodniego katolicyzmu stanowio przestpstwo i naruszenie naturalnej linii rozwoju. Moliwa jest jednak reslawizacja i powrt do starego rodowodu. Dotyczy to zachodnich Sowian, gwnie Polakw. Wymaga to odrzucenia dominacji obcych elit reprezentujcych obcy Sowianom model kultury zachodnio-aciskiej, arystokratycznej i katolickiej. Polska autochtoniczna ludno chopska jest zbliona mentalnie do ludu rosyjskiego, zachowujcego nieskalane tradycje sowiaskie. Proponowa wprowadzenie cyrylicy na miejsce alfabetu aciskiego, midzy innymi
Hilferding by wybitnym geografem, demografem i jzykoznawc o duym dorobku publikacyjnym. Pomimo tego, jest mao znany w Polsce i rzadko wspominany. Prawdopodobnie najwicej informacji o jego dokonaniach naukowych i politycznych zawarte jest w interesujcej ksice H. Gbockiego (2003). Z prac rosyjskich na uwag zasuguje opracowanie L.P. Lapiera (2003).
26

53

do jzyka polskiego i litewskiego. Kierujc si t koncepcj opracowa specjalny alfabet sowiaski, ktry mona byo dopasowa do wszystkich jzykw sowiaskich. Hilferding sta si wic twrc kulturowego panslawizmu, ktry mia doprowadzi do panslawizmu politycznego. Rwnoczenie jednak sprzyja rozwojowi jzyka ukraiskiego i biaoruskiego. Widzia w ich odrodzeniu nie separatyzm, lecz akcje o charakterze antypolskim. Zakada, e dwa te jzyki s jedynie odmian jzyka rosyjskiego i stanowi etap poredni do przyszej penej rusyfikacji, w ramach tzw. trjjedynego narodu rosyjskiego. Broni te dwa narody przed grob polonizacji. Podobnie, w Krlestwie Polskim sprzyja szkolnictwu litewskiemu, rusiskiemu, niemieckiemu i ydowskiemu, tak aby odizolowa ich od atrakcyjnego wpywu kultury polskiej. Do szk z jzykiem polskim proponowa wprowadzi podrczniki z alfabetem rosyjskim. Pierwsze prby w tym kierunku zostay poczynione. Ponadto, w celu osabienia polskoci, zamierza Hilferding oderwa od Krlestwa Polskiego pnocn cz guberni augustowskiej zamieszka przez Litwinw oraz wschodni Lubelszczyzn, w ktrej skupiao si wielu Rusinw. Przygotowa liczne projekty, ktre miay broni Litwinw przed faktyczn lub potencjaln polonizacj. Wikszo propozycji i pomysw kierowanych przez Hilferdinga do administracyjnych wadz rosyjskich nie zostaa zaakceptowana. Nie wynikao to z propolskoci tych wadz, wzgldnie z niewiary w intencje lub lojalno autora. Przyczyny byy znacznie powaniejsze. Wygraa ostatecznie koncepcja tradycyjnego modelu rusyfikacji. Eksperymenty zwizane z dopuszczeniem jzyka ukraiskiego lub biaoruskiego, wzgldnie polskiego ale z alfabetem rosyjskim zostay odrzucone, gdy wydaway si administracji rosyjskiej za bardzo ryzykowne. Przyjto, e najlepszym rozwizaniem bdzie upowszechnienie jzyka rosyjskiego oraz zwalczanie a nastpnie likwidacja wszelkich moliwych regionalizmw oraz odrbnoci narodowych. Hilferding by zwolennikiem pewnej rnorodnoci kulturowej, zwaszcza jzykowej ludnoci imperium rosyjskiego. Natomiast w sprawach podstawowych, czyli rosyjskiej racji stanu i polityki pastwowej by ortodoksyjny i bezwzgldny. By zwolennikiem jednoci imperium rosyjskiego. Bdc jednym z twrcw panslawizmu przewidywa, e wszystkie narody sowiaskie podporzdkuj si i bd lojalne wobec wadzy rosyjskiej. Nie powinno to przeszkadza aby byy wierne swej spucinie kulturowej i obyczajowej. Zwaszcza powinny kultywowa swoje jzyki narodowe, tyle, e alfabet sowiaski powinien wyprze alfabet aciski. Do wzajemnych kontaktw doradza uywanie jednego jzyka. Nie przesdza, czy to ma by jzyk rosyjski, czy te jzyk sowiaski, nawizujcy do jzyka prasowiaskiego.

54

W licznych opracowaniach naukowych traktuje si Michaia Katkowa27 jako czoowego reprezentanta panslawizmu rosyjskiego. Nie jest to zgodne z prawd. Dla Katkowa panslawizm i objcie w jednym pastwie wszystkich Sowian europejskich byo spraw drugorzdn. Podstawowym celem jego dziaa bya unifikacja Cesarstwa oraz zlikwidowanie wszelkich odrbnoci politycznych i kulturowych. Zwaszcza dotyczyo to Sowian, ktrzy powinni sta si rdzennymi Rosjanami. Stosunek ich do pryncypiw rosyjskoci nie powinien odbiega od tego co czuje ludno wielkoruska. Odegra on wielk rol na oblicze ideowe rosyjskiego nacjonalizmu, ktre przybrao oblicze wielkomocarstwowego szowinizmu. Znaczenie jego w rosyjskiej myli politycznej nie wynika z oryginalnoci jego koncepcji. Nie s one zbyt wysokiego lotu intelektualnego. Potrafi jednak przekona do swych pogldw prawie ca wczesn elit polityczn Rosji. By wyjtkowo utalentowanym publicyst wykorzystujcym argumenty emocjonalne. Potrafi je przedstawi w sposb sugestywny i logiczny. Pocztkowo Katkow reprezentowa pogldy umiarkowane. Traktowany by nawet przez swoje otoczenie jako czowiek o nastawieniu polonofilskim. W latach modoci odnosi si przychylnie do angielskiego parlamentaryzmu. Dwa jednak wydarzenia historyczne przeistoczyy go w zwolennika imperialnego absolutyzmu rosyjskiego. Bya to przegrana wojna krymska, a jeszcze bardziej Powstanie Styczniowe. Po wybuchu antyrosyjskiego powstania w Krlestwie Polskiemu oraz w Kraju Zachodnim jego pocztkowy idealistyczny i utopijny nacjonalizm sowianofilski przeobrazi si w fanatyczny szowinizm wielkoruski przesiknity ide utworzenia wielkiego imperium dominujcego nad Europ. Gwn przeszkod, ktra to uniemoliwia wg niego jest istnienie narodu polskiego. Od momentu zbrojnego przeciwstawienia si Rosji, Polacy zaczli by dla imperium podstawowym przeciwnikiem, nie tyle militarnym co politycznym. We wschodniej Europie dostrzega Katkow dwie historyczno-polityczne siy: Polsk i Rosj o przeciwstawnych tradycjach i deniach geopolitycznych. Pierwsza ucieleniaa idee wolnoci, posunit do anarchii, ktra doprowadzia do zagady pastwo. Za drug sta nard, ktry przez stulecia dy do budowy potnego imperium. Dzieli te dwa narody dziejowy spr o panowanie nad tzw. Krajem Zachodnim. Przywrcenie abstrakcyjnego tworu, tzn. Starej Rzeczypospolitej, to marzenie Polakw, ktre stoi w diametralnej sprzecznoci z interesem Rosji. Twierdzi wielokrotnie, e konflikt polsko-rosyjski determinuje przyszo Rosji i bez ostatecznego zniszczenia Polski wszelkie plany imperialne wzgldnie panslawistyczne s skazane na niepowodzenie. Uzasadnia, e w konflikcie tych
Wspczesny historyk polski Henryk Gbocki w swoich licznych opracowaniach omawia w sposb krytyczny rozwj rosyjskiej myli politycznej w XIX wieku. Midzy innymi przedstawi dziaalno polityczn oraz dorobek publikacyjny Hilferdinga ale rwnie Katkowa. Na podstawie artykuu tego wybitnego polskiego badacza zamieszczonego w Przegldzie Wschodnim pod znamiennym tytuem Co robi z Polsk nie trudno jest ukaza zowieszcz rol jak odegra Katkow w wychowaniu narodu rosyjskiego w duchu antypolskim. Dodatkowo we wspomnianym artykule zaprezentowano pogldy Katkowa odniesione do wiata zachodniego. Reprezentowa w nich postaw konfrontacyjn, ktra pniej bya kontynuowana przez Carat, system komunistyczny i nadal jest obecna w polityce Federacji Rosyjskiej.
27

55

dwch narodw nie chodzi tylko o dorane zwycistwo, lecz o problem przetrwania. Gosi, e Polacy chc przesun Rosj z Europy do Azji. Domagaj si Smoleska, Kijowa oraz dostpu do Morza Czarnego. Ich zasadniczym celem jest zepchnicie Rosji na margines Europy. Polska bdc krajem sowiaskim zawsze bdzie konkurentem Rosji i ma moliwoci dziaalnoci dywersyjnej wrd Sowian zachodnich i poudniowych, ktrej skutki polityczne mog by dla Rosji niezmiernie dotkliwe. Wina za zaistnia sytuacj spada na stron polsk. Wynika to z charakteru narodowego Polakw uksztatowanego przez katolicyzm i prowadzonych przez awanturnicz i zachann szlacht polsk, ktra po oddaniu wasnego ludu na lsku i Pomorzu w rce niemieckie szukaa rekompensaty w zniewoleniu ludu rosyjskiego mieszkajcego w Kraju Zachodnim. Zakada, e potencjalnym sojusznikiem w walce z polsk warstw szlacheck moe by lud polski. Przekonanie jego do rosyjskiej racji stanu powinno by priorytetem polityki rzdowej. Pastwo rosyjskie wyzwalajc polskich chopw z ucisku szlacheckiego uzyska wiernego sojusznika. We wstpnej fazie proponowa rusyfikacj administracji i szkolnictwa. Popiera projekt Hilferdinga wprowadzenia do jzyka polskiego rosyjskiego alfabetu. Uwaa, e naley sprzyja niemieckiej kolonizacji w Krlestwie. Domaga si wspierania odrodkowych tendencji Litwinw i Rusinw oraz postulowa zrusyfikowanie polskich ydw. Porusza kwestie moliwoci unifikacji Krlestwa. Tu jego pogldy ulegay ewolucji. Wybra wariant cakowitej unifikacji. Tu spotka oponentw wrd przedstawicieli administracji. Obawiano si utraty kontroli oraz, e Polska w peni inkorporowana wniesie do Rosji zatrute katolicyzmem wzorce polityczne i kulturowe. Podobnie zreszt odnosi si do autonomii Finlandii oraz da batyckich Niemcw. Do tych ostatnich odnosi si wrogo, bardziej ze wzgldu na ich protestantyzm ni niemiecko. Sta zdecydowanie po stronie otyszy i Estoczykw oraz da ograniczenia przywilejw stanowych, ktrymi dysponowali kurlandzcy i estlandzcy Niemcy. Analogicznie popiera litewskojzycznych chopw uzalenionych od polskich posiadaczy ziemskich i kleru katolickiego. Do pastwa pruskiego odnosi si obojtnie i traktowa go jako sojusznika w walce zmierzajcej do unicestwienia katolicyzmu oraz polskiej warstwy szlachecko-inteligenckiej przesiknitej latynizmem. Poszukujc odpowiednich rozwiza dla wzmocnienia integralnoci imperium mia inne podejcie do jej wschodnich i zachodnich peryferii. By sceptycznym zwolennikiem misji cywilizacyjnej Rosji na wschodzie, zwaszcza w Azji rodkowej. Wysuwa w tym zakresie pewne zastrzeenia natury strategicznej. Obawia si ponadto, e ekspansja w tym kierunku odwrci uwag Rosjan od Europy, stanowicej dla Rosji kierunek priorytetowy. Nie by wic zwolennikiem penego podboju Azji rodkowej. Ten kierunek ekspansji by wg niego za bardzo egzotyczny i mg osabi Imperium, opniajc rusyfikacj Krlestwa Polskiego, Kraju Zachodniego i Kaukazu. Odrnia si Katkow znacznie od panslawistw w interpretacji pojcia wsplnoty narodowej. Ci drudzy szermujc hasami sowiaskoci zamierzali zbudowa imperium na zasadach etnicznych. Natomiast Katkow sta na stanowisku narodu politycznego. Programowe posuszestwo wobec cara, wsplne denie do wzmacniania potgi imperium pastwa oraz posugiwanie si jednym jzykiem
56

rosyjskim stanowi obowizek wszystkich obywateli bez wzgldu na ich pochodzenie etniczne. Nowoczesny nard mia by efektem totalnej wiadomociowej unifikacji. Drog do tego powinna by asymilacja w duchu wielkoruskim. Nacjonalizm, a w zasadzie szowinizm w wydaniu Katkowa rni si od tego jaki by wwczas popularny w Rosji. Nie byo w nim miejsca na idealistyczny konserwatyzm. Mona nawet uzasadni tez, e by zbliony do tego jakie reprezentoway systemy totalitarne w XX wieku. Jednym z najwybitniejszych mylicieli rosyjskich drugiej poowy XIX wieku by Mikoaj Danilewski. Jego dokonania twrcze s niezmiernie wszechstronne, za pogldy do oryginalne28. Przekonany by on, e po erze narodw romaskich, a nastpnie germaskich przyjdzie okres narodw sowiaskich29. Wrd nich wyjtkowe miejsce zajmie Rosja. Wynika to nie tylko z jej wielkoci terytorialnej, potencjau demograficznego ale przede wszystkim z wartoci cywilizacyjnokulturowych, ktre daa i przekae w przyszoci wiatu. Na miejsce upadajcego wiata romano-germaskiego powstanie nowa wielka potga sowiaska. Danilewski stworzy wspln doktryn ideologii panslawistycznej. By autorem ksiki Europa i Rosja, ktra stanowi podstawowy katechizm panslawizmu. W jednym z rozdziaw tej ksiki zawar projekt terytorialny dotyczcy zasigu i granic przyszej wielkiej Federacji Sowiaskiej30. Przysza Federacja Sowiaska miaa obejmowa: Imperium Rosyjskie wcznie z ca Galicj i wgiersk Rusi, Krlestwo Czesko-Morawsko-Sowackie, tzn. Czechy, Morawy z pnocnozachodni czci Wgier, Krlestwo Serbo-Chorwacko-Soweskie rozcigajce si w przyblieniu od Alp po Albani i Macedoni, Krlestwo Bugarskie skadajce si z Bugarii, Rumelii i Macedonii, Krlestwo Rumuskie obejmujce Wooszczyzn, Modawi, cz Bukowiny, poow Transylwanii po rzek Morosz oraz zachodni Besarabi. Wschodnia cz Besarabii z delt Dunaju i Dobrudz miaa by doczona bezporednio do Rosji, Krlestwo Greckie zawierajce dodatkowo Epir, Tesalie, poudniowozachodni Macedoni wraz z archipelagiem wysp na Morzu Egejskim, w

Midzy innymi Danilewski by twrc nauki o wielkoci cywilizacji. Wydzieli dziesi typw kulturalno-historycznych, ktre omwi i oceni. Wyprzedzi o wiele dziesicioleci w tym zakresie, nie tylko dokonania polskiego uczonego Feliksa Konecznego, jak i jeszcze pniejszego Samuela Hantingtona. Wedug Danilewskiego jedenasty typ cywilizacyjny najbardziej wszechstronny obejmujcy caoksztat wartoci kulturowych wytworzy w przyszoci Sowiaszczyzna. 29 Stosunkowo niedawno ukazaa si drukiem cenna monografia autorstwa T. Stefaniuka (2006) o dorobku twrczym Danilewskiego. Polski badacz w sposb precyzyjny przedstawi czytelnikom zaoenia teoretyczne oraz wnioski merytoryczne jakie wynikay z ksiki Europa i Rosja. Nie zachodzi potrzeba powtornej prezentacji. Przedstawione zostan jedynie pewne aspekty geograficzne, ktre w wymienionej ksice nie zostay uwypuklone. 30 Ksika Danilewskiego Europa i Rosja z podtytuem Pogld na kulturalne i polityczne zwizki waita sowiaskiego z germano-romaskim zostaa opublikowana w 1871 r. w Sankt-Petersburgu. Wznowiono za w Moskwie nakadem wydawnictwa Kniga w 1991 r. (Danilewski 1871, 1991).

28

57

tym: Kret, Cypr i Rodos oraz pobrzee Azji Mniejszej pooone nad Morzem Egejskim, Krlestwo Wgierskie zoone z Wgier i czci Transylwanii, Okrg Carogrodzki (konstantynopolski) obejmujcy cz Rumelii oraz cz Maej Azji przylegajc do Dardaneli i Bosforu. Wczony on byby bezporednio do Rosji. Stolic Federacji Sowiaskiej mia by zdobyty na Turkach Konstantynopol. Dokona wic Danilewski aneksji i podziau caego rozlegego terytorium pooonego w przyblieniu midzy Karpatami, Morzem Czarnym, Adriatykiem i Morzem Egejskim. Kryterium etniczne nie byo cile przestrzegane, gdy w ramach Federacji Sowiaskiej znalazy si obszary zamieszkae przez Wgrw, Rumunw, Niemcw, Albaczykw, Grekw i Turkw. Istniejce wwczas Cesarstwo Rosyjskie miao by nienaruszone. Nie zakada statusu autonomicznego, nie tylko dla Ukraicw czy Biaorusinw, ktrych traktowa jako Rosjan, lecz rwnie dla Polakw, Finw czy Batw. Granic niemiecko-rosyjsk traktowa jako stabiln. Natomiast przewidywa likwidacj Cesarstwa AustroWgierskiego. Ca Galicj wcza bezporednio do Imperium Rosyjskiego. Proponowa pen reorganizacj Europy rodkowo-Wschodniej, pwyspu bakaskiego wraz z Bosforem i Dardanelami. Z punktu widzenia geopolitycznego koncepcja Danilewskiego bya skrajnie maksymalistyczna, nie ograniczona wzgldami prawa midzynarodowego ani te z podstawowymi zasadami samostanowienia narodw o swoim losie i przeznaczeniu. Tak j moemy dzisiaj oceni. Dla Danilewskiego bya to propozycja nie tylko sprawiedliwa, ale te umiarkowana. Skierowana bya przede wszystkim na zrealizowanie wielkomocarstwowych celw pastwa rosyjskiego. Wiadomo bowiem, e samodzielno podbitych prowincji byaby iluzoryczna. Stanowi ona skrajny przykad doktryny imperialnej, aneksyjnej i nacjonalistycznej. Obecnie z odlegej ju perspektywy czasowej wydaje si pen utopi. Projekt by jednak formuowany w momencie gdy Rosja posiadaa najwiksz armi na wiecie. Dwa kraje, ktre miay by unicestwione, tzn. Turcja i Austro-Wgry przeyway ostry kryzys polityczny, za wczesne Niemcy nie byy jeszcze w stanie przeciwstawi si w sposb stanowczy ekspansji rosyjskiej w kierunku poudniowo-zachodnim. Odlega Anglia i Francja, nawet jeeli nie byy zainteresowane nadmiernym wzmocnieniem Rosji, to jednak nie traktoway obszaru bakaskiego jako swego priorytetu politycznego. Niemniej, bez wywoania wielkiej wojny europejskiej, realizacja panslawistycznego programu terytorialnego bya mao realna. Mona nawet zaoy, e spenienie wizji panslawistycznej wymagao pokonania wzgldnie zmarginalizowania wiata germano-romaskiego. Tego faktu Danilewski nie ukrywa. Koncepcje geopolityczne zaprezentowane przez rosyjskiego badacza byy zaakceptowane przez wczesn elit rosyjsk. Stay si wytyczn dla carskiej polityki zagranicznej. Czekano jedynie na odpowiedni moment, aby przystpi do jej realizacji. Autor po przedstawieniu swego kodeksu panslawistycznego wyranie stwierdza, e w zarysowanej propozycji terytorialnej celowo nie poruszy przynalenoci politycznej ziem polskich. Problem ten nastpnie rozwaa
58

wielowymiarowo, w kadym z nich domaga si penego podporzdkowania Polakw wadzy rosyjskiej. Dla Polski wg Danilewskiego optymalnym rozwizaniem byoby wczenie ich ziem do Federacji Sowiaskiej. Niemniej i w tym przypadku musieliby postpowa zgodnie z interesem rosyjskim. Wymagaoby to rezygnacji z wasnej tosamoci narodowej i zacienienie wizi z narodem i wadz rosyjsk. Dopiero przestajc by wiadomymi Polakami mogliby liczy na ewentualn przychylno strony rosyjskiej. Kilkakrotnie Danilewski stwierdza, e rozbiory Polski i uczestnictwo w nich Rosji byo aktem sprawiedliwym i zgodnym z prawem. Jedyn niesprawiedliwoci jak popenia Rosja, to byo niewczenie caej Galicji do Cesarstwa Rosyjskiego. Irracjonalna niech wsptwrcy i ideologa panslawizmu do Polski (nazwanej przez niego renegatem sowiaszczyzny) wynikaa z wrogoci do kultury polskiej zwizanej z Zachodem. Uprawomocnia to wg Danilewskiego wszelkie dziaania antypolskie. Ksika Danilewskiego odegraa istotn rol w stosunku Rosjan do Polakw. Jego argumenty byy wielokrotnie powielane i gboko si zakorzeniy w polityce i kulturze rosyjskiej31. 4. Zmierzch panslawizmu Kilka lat po napisaniu ksiki Danilewskiego Europa i Rosja mia miejsce konflikt bakaski, okrelany przez historykw mianem kryzysu wschodniego. Wywoany by powstaniem antytureckim Sowian poudniowych. Ordownikiem ich stao si Cesarstwo Rosyjskie. Wybucha wojna rosyjsko-turecka i na pomoc walczcym Sowianom ruszya armia rosyjska. Misja wyzwolecza zakoczya si powodzeniem i Rosjanie po zacitych walkach dotarli do Bosforu i Dardaneli. Wydawao si, e wielka idea panslawistyczna jest bliska urzeczywistnieniu. Zwaszcza, e zawarty traktat w San Stefano przynosi Rosji istotne korzyci polityczne, ktre mogy stanowi podstaw do dalszej polityki aneksyjnej. Zwoany przez wielkie mocarstwa Kongres w Berlinie zrewidowa te postanowienia. Opanowanie Bakanw, ktre byo ju takie bliskie okazao si abstrakcyjn mrzonk. Werdykt berliski potraktowano jako dowd nieprzychylnoci Zachodu wobec susznych da Rosji. Umocnio to panslawizm, ktry sta si ideologi niezmiernie popularn, popieran przez dwr carski oraz blisk uczuciowo szerokim rzeszom spoeczestwa rosyjskiego. Oczekiwano, e nastpny konflikt na Bakanach zakoczy si druzgoccym zwycistwem Rosji i ostatecznym dotarciem do Adriatyku i Morza Egejskiego. Te oczekiwania w miar upywu lat staway si iluzoryczne. Wynikao to zarwno z uwarunkowa zewntrznych jak i wewntrznych. W polityce europejskiej pozycja Rosji ulegaa osabieniu. Rezultatem Kongresu Berliskiego byo pogorszenie stosunkw rosyjskoniemieckich. Doprowadzio to do zblienia wzmacniajcych si Niemiec z Austri (1879 r.) oraz Wochami (1882 r.). Ukonstytuowao si trjprzymierze.

31

Twrczo Danilewskiego jest w Rosji popularna i nieustannie przypominana. Informacje o ksikach powiconych Danilewskiemu a wydanych w Moskwie na przeomie XX i XXI wieku zawarte s w monografii A. Nowaka (2004, s. 58 i 291).

59

Przeciwnikiem Rosji w Europie poudniowo-wschodniej nie bya tylko saba Turcja, lecz ulegajcy umocnieniu sojusz Berlina z Wiedniem. Wewntrz ruchu panslawistycznego nastpiy rozdwiki, ktre ujawniy si na kolejnych Zjazdach Sowiaskich. Rosja zacza traci pozycj niekwestionowanego hegemona na rzecz ukadu bardziej zrwnowaonego, w ktrym cele narodowe poszczeglnych pastw sowiaskich zaczy coraz bardziej dominowa. Spektakularnym tego wyrazem byo pojawienie si tzw. neoslawizmu32. Gwnymi jego inspiratorami byli Czesi popierani przez Polakw. Dziaacze neoslawistyczni zaczli krytykowa idee hegemonii Rosjan i idealizowanie wiary prawosawnej33. W przeciwiestwie do panslawizmu, neoslawizm zakada rwno wszystkich narodw sowiaskich bez wzgldu na ich usytuowanie, wielko czy si militarn. Neoslawici liczyli na moliwo przeksztacenia Austro-Wgier w sowiaskie pastwo federacyjne. Upominali si rwnie mocno o prawa Polakw, a nastpnie rwnie o Ukraicw i Biaorusinw. Spr midzy panslawistami a neoslawistami dziaa dezintegrujco na cay ruch sowiaski. Byo to ju wyranie widoczne na trzech zjazdach neoslawistw: w Pradze (1908), w Petresburgu (1910) i w Sofii (1910). W dwch pierwszych brali rwnie udzia Polacy34. Nie znaczy to, e wizja jednej wielkiej wsplnoty sowiaskiej ulega cakowitemu zatarciu. Najlepszym dowodem jest fakt, e w trakcie dwch wojen bakaskich idee te znowu nabray rozgosu. Konflikt zbrojny midzy Serbami a Bugarami w czasie drugiej wojny bakaskiej udowodni jednak, e interesy narodowe poszczeglnych pastw sowiaskich s nadrzdne nad interesem oglnosowiaskim. Na pocztku I wojny wiatowej nastpio ponowne oywienie w rodowiskach panslawistycznych Moskwy i Petersburga, za wsparcie Serbii przez Rosjan zostao powitane jako pierwszy krok do zjednoczenia Sowian poudniowych ze wschodnimi. Oczekiwano szybkiego pokonania Austrii i Turcji oraz szybkiego dojcia armii rosyjskiej do Konstantynopola. Po wkroczeniu armii niemieckiej w granice Krlestwa Polskiego udao si propagandzie rosyjskiej wywoa w spoeczestwie polskim nastroje
32

Informacje o neoslawizmie zawarte s w opracowaniu A. Gizy (1984). Autor pisze w niej o udziale Polakw oraz o sporach ideowych jakie wystpiy wrd dziaaczy sowiaskich w przeomowych latach poprzedzajcych I wojn wiatow. 33 Dla zneutralizowania oddziaywania Rosji na sowiaszczyzn zachodni i poudniow, wspomniany ju wielki polski myliciel Marian Zdziechowski wsplnie z Marianem Sokoowskim zaoyli w Krakowie tzw. Klub Sowiaski oraz rozpoczli wydawanie pisma wiat Sowiaski, w ktrym zamieszczano artykuy powicone problematyce sowiaskiej. Wykazywano w nim instrumentaln polityk wadz carskich, dcych do wykorzystania narodw sowiaskich do umocnienia mocarstwowej pozycji Rosji. W czasopimie tym dziaa rwnie Feliks Koneczny, ktry w pniejszym czasie wiele pisa o zrnicowaniach cywilizacyjnych wiata. 34 Polacy odnosili si pozytywnie do ruchu neoslawistycznego. Oczekiwali od niego wsparcia w swoich deniach do niepodlegoci. O nadziejach jakie strona polska pokadaa w przezwycieniu wrogiego jej panslawizmu na rzecz neoslawizmu moe wiadczy bezporednia relacja przygotowana przez jednego z polskich uczestnikw Zjazdu Praskiego z 1909 roku (H. Potocki, 1909). Warto tu przypomnie, e neoslawizm by popierany przez R. Dmowskiego, ktry widzia w nim dywersj wobec panslawizmu.

60

antyniemieckie a nawet doranie prorosyjskie. Goszone odgrnie hasa panslawistyczne zostay jednak potraktowane obojtnie, a nawet wrogo35. Klska militarna Rosji, upadek dynastii Romanowych, rewolta bolszewicka zniweczyy wszelkie koncepcje panslawistyczne. Ideologia ta, w nowej komunistycznej Rosji zostaa oceniona jako reakcyjna i szowinistyczna, sprzeczna z zasadami marksizmu i leninizmu. Po napadzie hitlerowskich Niemiec na ZSRR Stalin zezwoli na utworzenie Komitetu Wszechsowiaskiego. W tym wyjtkowym momencie historycznym nawoywanie do walki wiata sowiaskiego z naporem germaskim byo poyteczne dla imperium sowieckiego36. Komitet dziaa jeszcze krtko po wojnie. Z jego inicjatywy zorganizowano w 1946 r. Kongres Sowiaski w Belgradzie. Nastpnie nastpio zawieszenie jego dziaalnoci. Rwnoczenie przestay istnie jego filie w Polsce. Podobnie dziao si w pozostaych krajach sowiaskich, gdzie to po pogorszeniu si stosunkw midzy ZSRR a Jugosawi oraz po utworzeniu NRD dziaalno panslawistw stracia racj bytu. Gona bezporednio po wojnie kwestia serbouycka zesza z porzdku dnia. Paradoksalnym jednak faktem stao si zrealizowanie pod hasami komunistycznymi podstawowych celw geopolitycznych panslawizmu. Pod wadz Kremla znalaza si caa Europa rodkowo-Wschodnia. Jedynie Jugosawia znalaza si poza kuratel imperium sowieckiego, ktre coraz bardziej stawao si spadkobierc geopolitycznym imperium carskiego. Nie udao si opanowa Grecji oraz Dardaneli, ale wszyscy Sowianie zachodni (Polacy, Czesi, Sowacy i Serbouyczanie) oraz dodatkowo Bugarzy zostali podporzdkowani wadzy wschodniego mocarstwa. Zgodnie z przewidywaniami Danilewskiego do tego imperium wczono take Wgry i Rumuni. Po upadku komunizmu i rozpadzie ZSRR, poszukujc nowej ideologii scalajcej pozostaoci imperium, nastpiy w Rosji prby reanimacji retoryki panslawistycznej. Odzew jej w spoeczestwie rosyjskim nie by zbyt wielki37. Zorganizowano w 1992 r. w Moskwie Kongres Kultury Sowiaskiej, powstay drobne organizacje o charakterze nacjonalistycznym nawoujce do idei braterstwa sowiaskiego. Podobnie przesza bez echa w 1997 r. konferencja naukowa powicona 130 rocznicy Zjazdu Sowiaskiego w Moskwie. Cyklicznie pojawiaj si w Rosji publikacje, w ktrych ujawniaj si sentymenty panslawistyczne.

Pogld do reprezentatywny dla wczesnego stanowiska polskiego zosta ujty w sposb nastpujcy: Tak wic z jakiegokolwiek punktu rozwaa bdziemy spraw panslawizmu musimy zawsze przyj do tego wniosku e jest to koncepcja nierealna i szkodliwa. Szkodliwa dla wszystkich Sowian, za wyjtkiem Rosjan, dla nas za najszkodliwsza (S. Kulczycki, 1916, s. 50). 36 W latach II wojny wiatowej nawizywanie do wsplnego rodowodu sowiaskiego miao miejsce nie tylko w Rosji czy Czechach, ale rwnie pewne sympatie prosowiaskie pojawiy si w polskich ugrupowaniach politycznych. Problematyka ta zostaa omwiona w ksice S. Fertacza (2000). Zawarto w niej obszern bibliografi. 37 Wedug artykuu polskiego autora sprzeciw lub obojtno wobec hase wzywajcych do nawizywania do ideologii wszechsowiaskiej w Rosji jest spowodowane trzema przyczynami. Po pierwsze przyjto powszechnie, e zanika wiadomo sowiaska wrd narodw posugujcych si jzykami sowiaskimi. Po drugie Rosja nie jest atrakcyjnym biegunem cywilizacyjnym, ktry mgby zaspokoi potrzeby ideowe pastw sowiaskich i po trzecie nie powstay na zachodzie wsplnoty narodw germaskich i romaskich (M. Nowaczyk, 2001).

35

61

Zazwyczaj do Sowian zalicza si w nich jedynie Rosjan, Biaorusinw, Ukraicw i Serbw. Panslawizm, tak jak wiele nurtw politycznych, przeywa okresy wzlotw i upadkw. Mona sdzi, e obecnie nastpi definitywny zmierzch tej ideologii. Z punktu widzenia rozwoju myli geopolitycznej bya to doktryna imperialna, wielkomocarstwowa, przesiknita szowinizmem wielkoruskim, nastawiona na podboje i zniewolenie caych narodw. Szermowaa hasami nawizujcymi do wsplnoty ludw o wsplnym rodowodzie etnicznym, faktycznie zmierzaa do stworzenia zcentralizowanego imperium rosyjskiego, a nie federacji wolnych narodw sowiaskich. Wynika z tego, e nawet jej nazwa nie odzwierciedlaa prawdziwej jej treci merytorycznej. Bya jedn z wielkich utopii historycznych, ktre powstay w XIX wieku i pod koniec wieku XX straciy racje bytu. Mona jedynie przypuszcza, e pewne relikty tej ideologii s mocno ugruntowane w wiadomoci Rosjan.

SUMMARY THE RUSSIAN PAN-SLAVISM AS A GEOPOLITICAL IDEA It the article was presented a genesis, and then the development of Russian PanSlavism. This ideology had own geopolitical repercussions. Its basic aim was the creation federation of Slavic nations under Russian supremacy. Causes of its rising had political character and resulted from loss by Russia Crimean War, Polish Insurrection from 1863. and first of all the Turkish-Russian War (1875/1878). The need of coming with help oppressed by south Slavs' Turks stood an popular idea, which approached to it the Czarist Power, Orthodox church and then the political elites of Russia. The banner of Slavs' liberation became comfortable reason of construction an idea to necessity building a Grat Imperium and territorial throphies. Beyond of capture Balkans, the basic goal was conquesting Constantinople and contaimenting the Bosphorus and Dardanelless. The idea of Pan -Slavism shaped in result of evolution opinions delivered by the Russian Slavophiles. It was then Russian intellectuals who referenced to the Old Russian traditions and had hostile to cultural influences of West-European area. It was presented activity and outlook the main Russian Slavophiles: Iwan Kieriejewski, Alieksiej Chomiakow, Iwan Aksakow and Jurij Samarin and where was describted their philosophical and political opinions. In the article was presented their relation to the Poland matter of independence. They had negative opinions because, according to their, Poland was a state belong to Latin civilization, which will not subordinate despotic Russia. Slavophilism changed, in result of nationalist growth and xenophobic tendencies. Organizing II Slavic Downhill Congress in Moscow was inspiring this transformation event (1867), in which took apart all Slavic nations, except the Poles. The Pan-Slavistic ideas were universally accepted in Russian society. In the final effect, approved as the political and geopolical doctrine. In the example of achievements creatores, Pan-Slavism was a reported idea principles and geopolitical intentions, this conception. In presenting work M. Danilewski, was reported,
62

praparation by him, territorial abattis future Slavic Federation. The Russian loss in the I World War and the Bolshevik revolt made up the end of Pan-Slavistic tenet. In later time linking to idea of Slavs unification had the episodic character and had not the large political meaning. It afterworld of article was including the opinion about Pan-Slavism from geopolitical side. Turn the attention, that this doctrine was the imperial conception and it aim, was not be include with creation of free Slavic states conception, but the Russian centralized empire. This idea was the one of great utopias, which came into being in XIX and under the end of XX this conception lost own timeliness.

63

MARCIN CHEMINIAK
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

OBWD KALININGRADZKI FEDERACJI ROSYJSKIEJ

W ROSYJSKICH KONCEPCJACH GEOPOLITYCZNYCH Koniec zimnej wojny przynis nie tylko transformacj spoeczno-ekonomiczn oraz polityczn w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej, ale rwnie zasadnicz zmian w globalnym i regionalnym ukadzie si. Z perspektywy Federacji Rosyjskiej utrata przez to pastwo statusu mocarstwa globalnego wizaa si z koniecznoci zredefiniowania priorytetw jej polityki zagranicznej, take w regionie Morza Batyckiego. Po rozpadzie Zwizku Radzieckiego i utworzeniu suwerennych republik batyckich, Rosja ma obecnie uszczuplony dostp do tego akwenu. W pnocnej czci tego regionu istnieje Obwd Leningradzki FR, a na poudniowym Batyku Obwd Kaliningradzki FR. Obwd Kaliningradzki po rozpadzie Zwizku Radzieckiego sta si enklaw otoczon przez Litw oraz Polsk z dostpem do Morza Batyckiego. Co istotne, od 2004 r., jest take enklaw wewntrz Unii Europejskiej oraz Organizacji Paktu Pnocnoatlantyckiego (NATO). Powierzchnia Obwodu, do ktrej moemy zaliczy rosyjsk cz zaleww: Wilanego i Kuroskiego, wynosi 15,1 tys. km2. Enklawa stanowi 0,088% terytorium Federacji Rosyjskiej. Jej powierzchnia jest 4-krotnie mniejsza od terytorium graniczcej z ni Republiki Litewskiej (52 tys. km2) oraz 21-krotnie mniejsza od drugiego ssiada Polski (312,7 tys. km2). Na terytorium Obwodu Kaliningradzkiego mieszka 955 tys. osb (stan na 2002 r.). Stanowi to ok. 0,63% mieszkacw Rosji. Rosyjska enklawa pod wzgldem gstoci zaludnienia, ktre wynosi 62 mieszkacw na km2, naley do najbardziej zaludnionych regionw FR. Gsto zaludnienia w pastwach ssiednich wynosi 55 osb na km2 na Litwie i 123 osoby na km2 w Polsce1. Mimo tego, i struktura narodowociowa Obwodu jest zrnicowana, to przewaajc jej cz stanowi Rosjanie 78, 1%. Enklaw zamieszkuj rwnie, m.in. Biaorusini, Ukraicy, Litwini, Niemcy, Polacy oraz Ormianie. Granice rosyjskiej enklawy mona podzieli na naturalne i sztuczne2. Granic sztuczn jest poudniowa granica z Polsk. Jest to granica w wikszoci ldowa i liczy blisko 210 km. Zachodni fragment granicy ley na Zalewie Wilanym oraz Mierzei Wilanej. Powstaa ona w 1945 r. na mocy umowy zawartej midzy ZSRR a Polsk o wytyczeniu granicy pastwowej. W 1957 r. dokument ten zosta potwierdzony umow o wytyczeniu istniejcej granicy pastwowej w czci przylegajcej do Morza Batyckiego oraz protokoem o rozgraniczeniu polskich
W. P. danow, W. I. Pustowgarow, G. M. Fiodorow, Prosrtanstwiennoje razwitije ekonomiki i rassielienija riegiona (na primierje Kaliningradskoj Oblasti), Kaliningrad 2002, s. 17. 2 Granice naturalne s przewanie oparte na elementach geomorfologicznych, tj. gry, rzeki, brzegi jezior lub mrz, natomiast granice umowne (czasami nazywane sztucznymi) s wyznaczane bez uwzgldniania waciwoci przyrodniczych i kulturowych dzielonego terytorium. Zob. S. Otok, Geografia polityczna. Geopolityka - Pastwo - Ekopolityka, Warszawa 2001, s. 77-80.
1

65

i radzieckich wd terytorialnych w Zatoce Gdaskiej z 1958 r. Pnocna i wschodnia granica z Litw naley do granic naturalnych i czciowo pokrywa si z przedwojenn granic Litwy i Prus Wschodnich. W znacznej mierze wyznaczaj j rzeki: Skirwita, Niemen, Szeczyna i Szyrwinta. Jej dugo wynosi ponad 300 km3. Obwd Kaliningradzki obejmujcy pnocn cz byych Prus Wschodnich i pooony bezporednio nad Morzem Batyckim znajduje si w regionie, ktry przez niektrych teoretykw geopolityki jest uznawany za kluczowy w kwestii poszerzania strefy wpywu i dominacji na Starym Kontynencie. Walter Khn, jeden z geopolitykw tworzcych w okresie nazistowskich Niemiec podkrela, i jednym z trzech podstawowych kierunkw ekspansji niemieckiej by obszar Morza Batyckiego. Wiza to z []utworzeniem tzw. bloku euroazjatyckiego, oznaczajcego podporzdkowanie strefie wpyww niemieckich europejsk cz Zwizku Radzieckiego, okrelan mianem Niemansland, ktrej przysze wchonicie uzasadniano brakiem naturalnej granicy midzy Europ i Azj oraz <<niezdolnoci Zwizku Radzieckiego do wytworzenia wasnej kultury>>4. Prusy Wschodnie stanowiy wprawdzie tylko niecae 8% terytorium III Rzeszy i miay relatywnie niewielki potencja demograficzny oraz gospodarczy, ale ich znaczenie geopolityczne byo niewspmierne do tych uwarunkowa. Usytuowanie Prus Wschodnich: [...]miao powane znaczenie wojskowe, zarwno przy koniecznoci obrony Rzeszy Niemieckiej, jak i w przypadku przygotowywania agresji. Dziki dalekiemu wysuniciu na wschd Prusy Wschodnie oskrzydlay Polsk od pnocy. [...] Rwnoczenie szachoway pastwa batyckie i umoliwiay nawizywanie bliskich kontaktw wojskowych z Rosj5. Zdaniem Halforda Mackindera istotnym elementem gwarantujcym globalne wpywy miaa by kontrola nad Europ Wschodni. Na przeomie XIX i XX wieku pisa, e: Kto panuje nad Wschodni Europ, panuje nad Heartlandem6. Kto panuje nad Heartlandem, panuje nad wiatow Wysp. Kto panuje nad wiatow Wysp, panuje nad wiatem7. Mimo tego, i przytoczona regua H. Mackindera nie zawsze i nie w peni znajdowaa swoje potwierdzenie w praktyce (np. w okresie zimnej wojny), to warto podkreli, i utrzymanie wpyww w Europie Wschodniej jest na pewno istotnym czynnikiem dla zapewnienia sobie dominacji na Starym Kontynencie. Rozumia to doskonale przywdca ZSRR, Jzef Stalin, ktry m.in. dziki metodzie faktw dokonanych zagwarantowa sobie podczas konferencji Wielkiej Trjki rozszerzenie strefy wpyww na Europ Wschodni. W planach opanowania tego regionu wan rol odgrywaa wanie kwestia przekazania na rzecz Zwizku Radzieckiego
J. Dudo, Gospodarcze aspekty rodowiska naturalnego w obwodzie kaliningradzkim, Olsztyn 1995, s. 5-9. 4 A. Wolff-Powska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Pozna 1979, s. 179. 5 P. Eberhardt, Obwd Kaliningradzki. Wczoraj, dzi, jutro, Przegld Wschodni 1994, nr 4, s. 692. 6 W doktrynie Halforda Mackindera Wyspa wiatowa to poczony kontynent Europy, Azji i Afryki oraz otaczajcy j Ocean, na ktrym s wyspy-satelity: Ameryka Pnocna, Poudniowa, Australia, Wielka Brytania, Japonia. Jej pnocno-wschodnia cz to Heartland (kraj rdzeniowy), ktry obejmuje zlewiska Morza Arktycznego, Morza Kaspijskiego i Morza Aralskiego. 7 L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2000, s. 16-17.
3

66

pnocnej czci Prus Wschodnich. J. Stalin domaga si otrzymania niezamarzajcego portu w Knigsbergu wraz z odpowiedni czci Prus Wschodnich, argumentujc i: Rosjanie nie posiadaj niezamarzajcych portw na Morzu Batyckim. Dlatego Rosjanom byyby potrzebne porty niezamarzajce Krlewiec i Kajpeda oraz odpowiednia cz obszaru Prus Wschodnich [...]8. Decyzja o przekazaniu Knigsberga wraz z otaczajcym go regionem stronie radzieckiej zostaa ostatecznie podjta podczas konferencji poczdamskiej (wstpne porozumienie osignito ju na konferencji w Teheranie w 1943 r9. Po II wojnie wiatowej Prezydium Rady Najwyszej ZSRR powoao 07.04.1946 r. Obwd Knigsberski Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, przemianowany 04.07.1946 r. na Obwd Kaliningradzki FSRR10. Znaczenie geopolityczne Obwodu Kaliningradzkiego RFSRR naley analizowa wwczas poprzez pryzmat roli Floty Batyckiej ZSRR. Obwd stanowi bowiem jej gwn baz. Przeksztacenie Obwodu Kaliningradzkiego RFSRR w orodek radzieckiej marynarki wojennej wynikao z faktu, i region Morza Batyckiego odgrywa po II wojnie wiatowej strategiczn rol zarwno dla wojsk NATO, jak i Ukadu Warszawskiego. Strona radziecka zdawaa sobie spraw, i dla NATO due znaczenie miay przede wszystkim cieniny duskie. Utrata cienin spowodowaaby przerwanie kluczowego dla si NATO styku midzy Europ Pnocn a Europ rodkow. Opanowanie przez floty Ukadu wybrzey pastw zachodnich lecych nad Morzem Batyckim i Pnocnym stworzyoby ponadto silne zagroenie dla pnocnego skrzyda wojsk ldowych NATO. Gwnym zadaniem wojsk NATO byo zablokowanie siom morskim Ukadu wyjcia na Morze Pnocne i utrzymanie inicjatywy w zachodniej czci Morza Batyckiego11. Wczenie obszaru pnocnych Prus Wschodnich do ZSRR byo take jednym z elementw gwarantujcych Moskwie kontrol wschodniej czci regionu Morza Batyckiego. Obwd Kaliningradzki RFSRR speniajc w okresie adu poczdamsko-jataskiego rol wojskowej bazy morskiej, by jednoczenie regionem praktycznie odizolowanym. Dlatego te nieliczne inwestycje i przedsiwzicia Gospodarcze o charakterze midzynarodowym miay charakter militarny. Dominacja nad Europ Wschodni nie okazaa si wystarczajcym warunkiem do poszerzenia wpyww ZSRR w pozostaej czci kontynentu, a tym samym do ostatecznego zimnowojennego triumfu. Warto si zatem zastanowi, czy w nowych uwarunkowaniach geopolitycznych kontrola regionu batyckiego odgrywaa dla Federacji Rosyjskiej kluczow rol w zapewnieniu jej interesw w Europie Wschodniej. Jak rol w rosyjskich doktrynach geopolitycznych odgrywa Obwd
8 Teheran Jata - Poczdam. Dokumenty konferencji szefw trzech wielkich mocarstw, Warszawa 1972, s. 87. 9 Tame, s. 476. 10 Dekret Prezydium Rady Najwyszej ZSRR O utworzeniu Obwodu Knigsberskiego w skadzie RFSRR, Moskwa, 07.04.1946, w: Przesiedlecy opowiadaj. Pierwsze lata Obwodu Kaliningradzkiego we wspomnieniach i dokumentach, red. J.W. Kostjaszow, Olsztyn 2000, s. 263; Dekret Prezydium Rady Najwyszej ZSRR O Przemianowaniu miasta Knigsberg na miasto Kaliningrad i Obwodu Knigsberskiego na Obwd Kaliningradzki, Moskwa, 04.07.1946, [w:] tame, s. 274. 11 B. Zalewski, Polska morska myl wojskowa 1918-1939, Toru 2001, s. 312.

67

Kaliningradzki? Analizujc znaczenie tego podmiotu Rosji trzeba pamita o postzimnowojennej specyfice geopolitycznej i aspekcie militarnym. Po rozpadzie ZSRR i Ukadu Warszawskiego rosyjska enklawa zacza odgrywa istotn rol w tranzycie wycofywanej Pnocnej Grupy Wojsk Armii Czerwonej. Efektem tego byo powstanie duego, bo liczcego w pewnym okresie nawet ponad 300 tys. onierzy zgrupowania12. Rosyjscy eksperci okrelali z kolei liczb wojsk stacjonujcych wwczas w rosyjskiej enklawie na ponad 200 tys13. Po zmianach w strukturze si zbrojnych zmieni si take oglny stan liczebny wojsk w rosyjskiej enklawie. W 1998 r. na terytorium enklawy stacjonowao ok. 60 tys. onierzy14. Zmniejszono rwnie liczb jednostek pywajcych. W latach 1990-1995 wycofano ok. 150 okrtw, co spowodowao zmniejszenie oglnego stanu floty o ok. 40%15. Redukcja si zbrojnych w Obwodzie Kaliningradzkim bya elementem szerszego procesu zmniejszania stanu si wojskowych Federacji Rosyjskiej. Redukcja w skali caego pastwa bya spowodowana z jednej strony, wielostronnymi porozumieniami rozbrojeniowymi, z drugiej za, problemami finansowymi i postpujcym technicznym starzeniem si wyposaenia armii FR16. Wedug rnych danych na pocztku XXI w. na terytorium Obwodu stacjonuje ok. 18-25 tys. onierzy17. Po 1991 r. w rosyjskiej geopolityce mona byo wyrni kilka gwnych nurtw: prozachodni (okcydentalizm)18, eurazjatycki19, sowianofilski20, nacjonalistyczno-komunistyczny21 oraz pragmatyczny22. Trzeba jednak podkreli, i
12 P. Kaliszewicz, R. Szynowski: Obwd Kaliningradzki w systemie militarnym Rosji, [w:] Unifikacja i rnicowanie si wspczesnej Europy, red. B. Fijakowska, A. ukowski, Warszawa 2002, s. 109. 13 L. Wardomski, L. Worobjowa L., A. Jerszow: dz. cyt., s. 18. 14 R. Synowski, Siy zbrojne Rosji w Obwodzie Kaliningradzkim, Przegld Morski 1998, nr 4, s. 7071. 15 Tame, s. 73. 16 S. Bieniek, J. Gogolewski, W. Grygolec, H. Melon, Siy zbrojne Rosji, w: Rosja, red. E. Przewocki, Toru Warszawa 1996, s. 68. 17 A. Sergounin, Transforming the Hard Security Dimension in the Baltic Sea Region, [w:] The Kaliningrad Challenge. Options and Recommendations, eds. H.M. Birckenbach, Ch. Hellmann, Mnster 2003, s. 258; Wojska w Obwodzie Kaliningradzkim ulegn redukcji, Obwd Kaliningradzki. Przegld faktw wydarze opinii 2001, nr 3, s. 34. 18 Nurt prozachodni ma swoje korzenie w XVII w, w okresie reform Piotra Wielkiego, ktry prbowa przeszczepi na grunt rosyjski zachodnie rozwizania cywilizacyjne. Istot nurtu prozachodniego by i nadal jest pozytywny stosunek do cywilizacji zachodniej, do pastw europejskich oraz struktur i zasad funkcnjonowania, ktre stworzyy. 19 Czoowy ideolog i przywdca eurazjatzmu A. Dugin jest zdania, i naley powstrzyma USA przed wiatow dominacj i dlatego niezbdne jest przywrcenie Rosji statusu supermocarstwa. Proponuje utworzenie ponadregionalnego bloku eurazjatyckiego, do ktrego weszaby m.in. FR, bye republiki ZSRR, a take niektre pastwa Europy rodkowo-Wschodniej, tj. Bugaria, Rumunia i Serbia (ale z wyczeniem Pribatiki) 20 Sowianofile gosz ideologi wielkomocarstwow. Jej gwnym motywem jest potrzeba integracji pod skrzydami Rosji narodw sowiaskich. Wspczeni przedstawiciele nurtu sowianofilskiego uwaaj, i geopolityczne pooenie pastwa rosyjskiego stawia je w roli balansjera, ktry ma decydujcy wpyw na wiatow rwnowag si. To z kolei determinuje wielkomocarstwowy status FR, kontynuatorki tradycji imperialnych 21 Nurty nacjonalistyczno-komunistyczne prezentuj koncepcje zblione do eurazjatw, wedug nich jedn z podstaw geopolityki rosyjskiej powinna by odbudowa silnego pastwa rosyjskiego. W polityce zagranicznej przedstawiciele tej opcji proponuj przede wszystkim odseparowanie FR od

68

w Federacji Rosyjskiej kwestia Obwodu Kaliningradzkiego nie zajmowaa kluczowego miejsca w rozwaaniach geopolitycznych. Byo to w pewnym stopniu zrozumiae, poniewa z perspektywy Moskwy by to region peryferyjny. Nie oznacza to oczywicie, e problematyka Morza Batyckiego i rosyjskich regionw pooonych w tym regionie bya cakowicie pomijana. Analizujc geopolityczne znaczenie rosyjskiej enklawy mona w Rosji wyrni cztery gwne podejcia do tej kwestii: - prozachodnie (liberalne), - separatystyczne, - zachowawcze, - pragmatyczne. Nurt prozachodni Zwolennicy pierwszej opcji to gwnie rosyjscy okcydentalici, cz elit naukowych oraz biznesu. Przedstawiciele nurtu prozachodniego szczeglnie wpywowi w pierwszych latach po rozpadzie ZSRR domagali si zacieniania kooperacji gospodarczej, handlowej i inwestycyjnej z pastwami europejskimi. Zwracali uwag na konieczno zmian w strukturze gospodarki Obwodu, aby j zmodernizowa i przystosowa do wymaga wolnorynkowych. Okcydentalici postrzegali enklaw take w kategoriach wsppracy politycznej z pastwami regionu Morza Batyckiego, jako istotny element stabilizujcy bezpieczestwo w tym regionie. Militarny charakter Obwodu stanowi dla nich barier w rozwoju tego podmiotu Rosji. Przedstawiciele tego nurtu postulowali zmniejszenie liczby wojska w regionie Morza Batyckiego oraz zwikszenie wsppracy ze strukturami regionalnymi i subregionalnymi (np. w ramach Rady Pastw Morza Batyckiego). Do zwolennikw tego nurtu mona zaliczy pierwszego gubernatora Obwodu po rozpadzie Zwizku Radzieckiego, Jurija Matoczkina. By to jeden z gwnych inicjatorw powoania Wolnej Strefy Ekonomicznej Jantar, zwolennik niezalenoci ekonomicznej enklawy oraz jej wsppracy z Zachodem. W 1993 r. razem z S. Siemienowem, wczesnym przewodniczcym Dumy Obwodowej zaproponowa rozpisanie referendum, ktre miaoby zmieni status enklawy i przeksztaci j w republik w ramach FR23. J. Matoczkin uwaa, i Obwd powinien sta si czym w rodzaju Liechtensteinu czy Luksemburga, niewielkim obszarem, ktrego atutami mogy by: pooenie geograficzne, uproszczone warunki rejestracji zagranicznych bankw, ulgi podatkowe oraz inwestycje w nowe technologie24. Twierdzi ponadto,
pastw zachodnich na niwie politycznej, gospodarczej i kulturowej oraz przywrcenie Rosji statusu mocarstwa wiatowego. 22 Realici podjli prb pogodzenia opcji okcydentalistycznej i antyzachodniej Zdaniem autorw tego dokumentu pastwo rosyjskie powinno dy do umocnienia swojej pozycji tak, aby sta si jednym z najwaniejszych orodkw ksztatujcych wielobiegunowy ad midzynarodowy. Nurt ten by wpywowy szczeglnie od momentu przejcia wadzy przez Wadimira Putina i obecnie jest kontynuowany przez prezydenta Dimitrija Miedwiediewa. 23 I. Oldberg, The Emergence of a Regional Identity in the Kaliningrad Oblast, SAGE Cooperation and Conflict 2000, No. 35, s. 275. 24 J. Urbanowicz, Przyldek zudnej nadziei, Wprost" 4.03.2001, http://www.wprost.pl.

69

i wprawdzie kaliningradzka enklawa jest skazana na zachowanie politycznej zalenoci od Moskwy, ale nieuchronne jest zwikszenie ekonomicznych powiza z UE. Wedug niego gospodarcze zblienie z Zachodem byo procesem nieodwracalnym25. Do innych przedstawicieli okcydentalizmu mona zaliczy lidera liberalnego ugrupowania Sojusz Si Prawicowych, Borusa Niemcowa, ktry postulowa zwikszenie stopnia niezalenoci gospodarczej i administracyjnej Obwodu Kaliningradzkiego26. Podobne tezy w rodowiskach naukowych wysuwali m.in. Wiaczesaw Dasziczew27 oraz Jurij Zverew i Konstanty Gimbicki28. Zwolennicy nurtu prozachodniego byli zdania, i radykalna reforma Gospodarcza Obwodu Kaliningradzkiego FR powinna by powizana z korekt statusu enklawy. Nie domagali si jednak suwerennoci, ale zwikszenia niezalenoci ekonomicznej. Te postulaty s jednak obecnie trudne do zeralizowania, poniewa od kilku lat w Federacji Rosyjskiej postpuje proces re-centralizacji wadzy, czyli odbierania podmiotom pastwa ich kompetencji i uzaleniania ich od Moskwy. Pewne pomysy przedstawicieli tego nurtu zostay jednak przejte i s realizowane przez zwolennikw nurtu pragmatycznego29 zwizanych z obozem kremlowskim i ich odpowiednikami w samym Obwodzie. Wydaje si, e obecnie jest to jedyna szansa, aby chocia cz postulatw okcydentalistw zostaa wprowadzona w ycie. Nurt sepratystyczny Partie i ugrupowania separatystyczne w Obwodzie Kaliningradzkim FR byy szczeglnie aktywne na pocztku lat 90. XX wieku. Postulowano wwczas zmian statusu enklawy i utworzenie na jej terytorium czwartej, niezalenej republiki batyckiej. Gwny argument za radykaln zmian statusu enklawy, jaki podnosili przedstawiciele nurtu separatystycznego, dotyczy perspektyw rozwoju spoecznoekonomicznego Obwodu Kaliningradzkiego. Wedug nich poszerzenie niezalenoci od Moskwy albo cakowita suwerenno miay doprowadzi do szybszej modernizacji enklawy, zwikszenia powiza z gospodark europejsk , a tym samym do podniesienia poziomu ycia mieszkacw tego regionu. Kaliningradzki
B. Leniewski, Wolny Krlewiec, Wprost" 13.02.2000, http://www.wprost.pl. J. Baxendale, EU-Russia Relations: Is 2001 a Turning Point for Kaliningrad? European Foreign Affairs Review 2001, No. 6, s. 462. 27 Wedug niego kaliningradzka enklawa, jako wolna strefa ekonomiczna powinna by czynnikiem sprzyjajcym umocnieniu dobrossiedzkich stosunkw FR z pastwami nadbatyckimi a tym samym przyczynia si do poprawy bezpieczestwa samej Rosji. Zdaniem W. Dasziczewa rola Obwodu Kaliningradzkiego w znacznym stopniu zaley od tego czy (...) w rosyjskiej polityce zagranicznej zwyciy zrozumienie wagi jednoci europejskiej i utworzenia oglnoeuropejskiej przestrzeni politycznej, ekonomicznej i prawnej dla narodowych interesw Rosji. W. Dasziczew, Obszar wsppracy europejskiej czy rosyjska eksklawa?, Przegld Zachodni 1993, nr 3, s. 22. 28 Ich zdaniem powinno si dy do wypracowania koncepcji, aby Obwd w warunkach poszerzania UE na Wschd speniaby rol pomostu midzy FR a pastwami Unii. Wskazuj jednoczenie, e taka strategia wobec Obwodu musi poczy w sposb optymalny jego samodzielno z utrzymaniem go w przestrzeni politycznej i ekonomicznej FR, rozsdn rwnowag midzy pastwow regulacj rozwoju terytorialnego i swobodn samoorganizacj spoeczestwa. J. M. Zverew, K. K. Gembicki, Kaliningradzki Obwd Federacji Rosyjskiej w nowych warunkach geopolitycznych, Przegld Geograficzny 1995, nr 3-4, s. 280 29 Nurt pragmatyczny zosta omwiony w dalszej czci artykuu
26 25

70

separatyzm mona zaliczy do skrajnej odmiany nurtu prozachodniego, gdy w zdecydowanej wikszoci tego typu koncepcji odseparowanie Obwodu od Rosji wizao si jednoczenie ze zblieniem do pastw zachodnich i przeszczepieniem na grunt lokalny (oczywicie z uwzgldnieniem specyfiki kaliningradzkiej) politycznych i spoeczno-ekonomicznych rozwiza chaRakterystycznych dla Europy Zachodniej. Do zwolennikw tego typu pogldw mona zaliczy m.in.: - ruch Reformy Nowy Kurs z Wadimirem Szumiejko na czele, ktry domaga si on utworzenia batyckiej republiki autonomicznej w strukturach FR; - Batyck Parti Republikask z Siergiejem Pako, ktra promowaa ide powoania Republiki Batyckiej jako samodzielnego podmiotu prawa midzynarodowego, luno stowarzyszonego z Rosj; - cz rodowisk akademickich ze S. Kargopoowem, ktry postulowa rozpisanie wrd mieszkacw enklawy referendum w sprawie stworzenia na jej terytorium Batyckiej Republiki Rosyjskiej, ktra z czasem powinna przeksztaci si w Batyck Republik Niemieck30. rodowiska separatystyczne nie miay jednak wikszej szansy na realizacj swoich idei. Dla wadz federacyjnych w Moskwie kada zmiana statusu enklawy, a tym bardziej jej odczenie do Rosji bya nie do przyjcia, gdy moga stanowi przykad dla innych podmiotw FR. Obwd Kaliningradzki by ponadto miejscem stacjonowania Floty Batyckiej, a jego odczenie si od struktur pastwa mogo skutkowa nie tylko ewentualn utrat infrastruktury portowej i brzegowej, ale rwnie osabiao geostrategiczn pozycj Rosji w regionie Batyku. Warto rwnie podkreli, i ugrupowania separatystyczne nie miay adnego oficjalnego poparcia ze strony innych pastw europejskich, ktre w peni respektoway prawa Rosji do tego terytorium. Poza tym poparcie dla takich rozwiza byo niewielkie take w samym Obwodzie. O ile na pocztku lat 90. separacj enklawy od FR albo jej daleko posunit autonomi popierao nawet ok. 20-30% mieszkacw Obwodu, to ju w latach 2000-2001 poparcie dla utworzenia niezalenej republiki spado do ok. 6%31. Nurt zachowawczy Przedstawiciele nurtu zachowawczego byli skupieni przede wszystkim w ugrupowaniach nacjonalistycznych, komunistycznych, a take wrd lobby wojskowego, ktre po 1991 r. w dalszym cigu odgrywao w enklawie istotn rol. Gwne postulaty zwolennikw tej opcji geopolitycznej wzgldem Obwodu Kaliningradzkiego FR dotyczyy utrzymania w nim znaczcego militarnego kontyngentu. Zwracano uwag na fakt, i proces poszerzania NATO o pastwa
W. M. Darski, Pi wiszca nad Polsk?, Tygodnik Solidarno 1999, nr 8, s. 5; A. Maciejewski, Spr o status obwodu kaliningradzkiego po rozpadzie ZSRR, prezentowany przez kaliningradzk pras, [w:] Dawna a nowa Rosja (z dowiadcze transformacji ustrojowej), red. R. Jurkowski, N. Kasparek, Warszawa 2002, s. 269. 31 A. Kuzniecow, Razszirjenie ES i Kaliningradskaja obast, Mirowaja Ekonomika i Miedunarodnyje Otoszienija 2001, nr 2, s. 104; P. Holtom, A Baltic Republic in the Russian Federation or Fourth Baltic Republic? Kaliningrads Regional Programme in the 1990s, Journal of Baltic Studies Summer 2003, No. 2., s. 175; W. Radziwinowicz, agier z widokiem na Hongkong, Gazeta Wyborcza 15.02.2001.
30

71

regionu Morza Batyckiego zagraa interesom rosyjskim i rozwojowi samej enklawy. Zwolennicy tego nurtu w dalszym cigu postrzegali stosunki midzynarodowe w kategoriach zimnowojennych. Zachd i pastwa aspirujce do organizacji euroatlantyckich (szczeglnie Polsk) traktowano jako potencjalnego wroga, ktry prbuje poszerza wasn stref wpyww kosztem Moskwy. Utrzymanie silnej obecnoci wojskowej w Obwodzie Kaliningradzkim FR wizano z problemem ochrony praw mniejszoci rosyjskojzycznej w republikach batyckich. Dostrzegajc pewn rol potencjau gospodarczego, krytykowali jednoczenie koncepcj funkcjonowania Wolnej Strefy Ekonomicznej w enklawie. Ich zdaniem suya ona wycznie do osabiania rosyjskich interesw ekonomicznych i korumpowania urzdnikw. Krytykowali jednoczenie polityk UE w stosunku do enklawy. Traktowali UE jako instrument realizacji niemieckich ambicji geopolitycznych (np. zwrotu ziem byych Prus Wschodnich do RFN)32. Proponowali w zamian zacienienie wizw z Moskw i zwikszenie bezporedniej kontroli nad Obwodem przez Kreml. Odpowiedzi na poszerzanie NATO na wschd miao by dalsze utrzymywanie w enklawie si zbrojnych na znacznym poziomie oraz zacienianie wsppracy politycznej i wojskowej z Biaorusi33. Do przedstawicieli tej opcji mona zaliczy, m.in. byego wicepremiera FR Siergieja Szachraja oraz popieranego przez niego i Komunistyczna Parti FR gubernatora Obwodu w latach 1996-2000, Leonida Gorbienk. Nurt pragmatyczny Nurt pragmatyczny zacz dominowa w okresie, kiedy wadz w FR przej Wadimir Putin. Z jednej strony prbowano zmienia wizerunek rosyjskiej enklawy jako regionu wsppracy z pastwami europejskimi, z drugiej za prbowano j wykorzystywa w roli straszaka m.in. w negocjacjach z UE czy NATO. Pragmatyczne podejcie do Obwodu charakteryzowao si zwrceniem wikszej uwagi na problemy spoeczno-ekonomiczne enklawy. Przykadem tego byo kilka dokumentw, ktre miay doprowadzi do gospodarczej sanacji w tym regionie. 22.03.2001 r. na posiedzeniu rzdu minister handlu i rozwoju gospodarczego FR, G. Gref oraz gubernator Obwodu Kaliningradzkiego, W. Jegorow zaprezentowali now koncepcj dotyczc poprawy sytuacji rosyjskiej enklawy. Analizujc sytuacj w enklawie, autorzy dokumentu wskazali przede wszystkim wskaniki ekonomiczne, ktre byy gorsze nie tylko od innych pastw regionu, ale rwnie od redniej w FR. Do atutw regionu kaliningradzkiego zaliczyli m.in.: zasoby naturalne (bursztyn, wgiel brunatny, rop); niele rozwinit infrastruktur transportow; blisko rynkw Zachodniej i rodkowo-Wschodniej Europy; blisko transeuropejskich korytarzy transportowych (Via Baltica i Via Hanzeatica); warunki klimatyczne dogodne dla rozwoju rolnictwa i turystyki; obecno jedynych nadbatyckich rosyjskich niezamarzajcych portw34. Gwnym zaoeniem proA. Sergounin, Kaliningrad, [w:] Ambivalent Neighbours. The EU, NATO and the Price of Membership, eds. A. Lieven, D. Trenin, Washington 2003, s. 160-161. 33 Tame. 34 Rieszienija Prinjatyje na Zasiedanii Prawitielstwa Rossijskoj Fiedieracji 22 marta 2001, 22.03.2001, http://www.strana.ru.
32

72

gramu reform G. Grefa i W. Jegorowa byo przeksztacenie gospodarki Obwodu ze strefy importowej w produkcyjno-eksportow. Prowadzi do tego miay nastpujce instrument: uproszczenie procedur certyfikacji projektw i segmentacji przedsibiorstw, ograniczenie iloci i dugoci trwania kontroli pastwowych w firmach, wprowadzenie ulg podatkowych dla przedsibiorstw floty rybackiej, wstrzymanie wydobycia bursztynu na okres 2-3 lat w celu poprawy koniunktury cenowej35. Eksperci wskazywali jednak, i mimo trafnej oceny sytuacji spoeczno, brak byo w tym dokumencie sprecyzowanych rde finansowania tych projektw36. Rozwiniciem tego planu by Federalny Program Rozwoju Obwodu Kaliningradzkiego FR do 2010 r. zaakceptowany przez rzd FR na posiedzeniu 4.10.2001 r. Gwnym zaoeniem programu jest likwidacja drastycznych rnic w tempie rozwoju gospodarczego midzy rosyjsk enklaw a pastwami ssiedzkimi. Elementem programu maj by, m.in.: rozbudowa infrastruktury transportowej (modernizacja starych i budowa nowych pocze drogowych i portw morskich), budowa elektrociepowni, zatrzymanie wydobycia bursztynu na okres 2 lat37. Przedstawiciele nurtu pragmatycznego przygotowali take projekt nowej redakcji ustawy o Specjalnej Strefie Ekonomicznej. Now ustaw Rada Federacji zatwierdzia 27 grudnia 2005 r. Reguluje ona nowy porzdek prawny uwzgldnieniem geopolitycznego pooenia Obwodu Kaliningradzkiego. Jej celem jest przypieszenie socjalno-gospodarczego rozwoju tego regionu. Ustawa wesza w ycie 1.04.2006 r. i zostaa przyjta na okres 25 lat. Z nurtem pragmatycznym na poziomie regionalnym zwizani s gwnie dwaj ostatni gubernatorzy Obwodu: Wadimir Jegorow (lata 2000-2005) i Georgij Boos (wybrany we wrzeniu 2005 r). Pierwszy z nich po objciu funkcji zadeklarowa wol wsppracy z Uni Europejsk, podkrelajc jednoczenie strategiczne znaczenie enklawy. Zaznacza, i enklawa odgrywa istotn rol w zagwarantowaniu interesw FR w regionie Morza Batyckiego, a proces poszerzania NATO na wschd znaczenie Obwodu jeszcze wzmacnia38. W okresie ostatnich 9 lat mona zaobserwowa take uzalenianie Obwodu Kaliningradzkiego od wadz federalnych. W 2001 r. stworzono m.in. urzd zastpcy penomocnego przedstawiciela prezydenta Okrgu Pnocno-Zachodniego, ktry mia zajmowa si m.in. koordynacj i kontrol dziaa wadz federacyjnych w Obwodzie Kalinigradzkim. Wadze regionalne w enklawie zostay ponadto osabione przez wycofanie z Rady Federacji swojego gubernatora (od tej pory moe on tylko wyznacza swojego przedstawiciela w Radzie) i uchwalenie ustawy o nowym trybie powoywania organw wadzy wykonawczej w regionach39.
35

B. Cichocki, Rosyjski rzd chce poprawi sytuacj w Kaliningradzie, Materiay OSW, 29.03.2001, http://www.osw.waw.pl. 36 Tame. 37 Tego, Federalny program rozwoju Kaliningradu nadal budzi wtpliwoci, Materiay OSW 11.10.2001, http://www.osw.waw.pl. 38 A. elazny, Obcy wrd swoich, Nowe Kontrasty 2002, nr 10, s. 6. 39 W zaoeniu jej twrcw ma ona pomc w skutecznych dziaaniach skierowanych przeciw terrorystom. Przewiduje rezygnacj z wyborw bezporednich i powoywanie gubernatorw oraz prezydentw republik przez lokalne ciaa ustawodawcze na wniosek prezydenta FR. Wydaje si jednak, i gwnym celem nowych uregulowa nie bya walka z terroryzmem, ale wanie dalsze

73

Obecnego gubernatora G. Boosa, podobnie jak jego poprzednika, mona zaliczy do obozu kremlowskiego. Take w obwodowej Dumie wikszo stanowi deputowani z Jednej Rosji, ktrzy najczciej akceptuj projekty przedoone do rozpatrzenia przez wadz wykonawcz. Jednym z najistotniejszych celw, ktre postawi sobie G. Boos jako gubernator, jest walka z korupcj i nielegalnymi grupami biznesu, ktre w poprzednich latach stay si powanym problemem dla rosyjskiej enklawy. Dziaania gubernatora powoli przynosz pierwsze rezultaty. Prby wykorzystywania kwestii Obwodu Kaliningradzkiego FR w negocjacjach dotyczcych tarczy antyrakietowej czy ograniczenie aktywnoci rosyjskich samorzdowcw w kontaktach ze stron polsk wiadcz, i przyszo tego podmiotu Rosji i jego relacji z ssiadami jest coraz bardziej uzaleniona od polityki federalnego centrum. Na poziomie centralnym stanowisko pragmatyczne w kwestii Obwodu reprezentuj przedstawiciele obecnej administracji prezydenckiej i rzdu FR, take kontekcie kooperacji midzynarodowej. Niektre postulaty s tutaj bliskie Rozwizaniom proponowanym przez zwolennikw nurtu prozachodniego. Przykadem tego jest pomys, aby Polska i Litwa wsplnie z Rosj wystpiy do Komisji Europejskiej, by wczy caa enklaw do strefy maego ruchu granicznego. W przyszym roku w Kaliningradzie ma doj do spotkania premiera D. Tuska z W. Putinem40. * * * Po rozpadzie ZSRR, Obwd Kaliningradzki by postrzegany przez pastwa batyckie w rnych kategoriach. Traktowano go m.in. jako zagroenie dla bezpieczestwa i stabilizacji regionu Morza Batyckiego, szczeglnie w I poowie lat 90 XX wieku. Odmienn perspektyw miay wadze FR. Wedug nich po 1991 r. Litwa, otwa i Estonia zaczy spenia wobec Rosji funkcj geopolitycznej bariery nadmorskiej41. Pastwa znajdujce si w geopolitycznym otoczeniu enklawy prboway podj wielostronn kooperacj z Obwodem Kaliningradzkim na rnych szczeblach. Rwnie Moskwa zdecydowaa si na zmian geopolitycznego charakteru enklawy. Podsumowujc rozwaania nad geopolityczn rol enklawy w geopolityce rosyjskiej na przeomie XX i XXI wieku mona wysun nastpujce wnioski: - dla przedstawicieli gwnych nurtw rosyjskiej geopolityki problem Obwodu mia znaczenie drugorzdne;

ograniczenie kompetencji wadz regionalnych i uzalenienie ich od federalnego centrum. 40 P. Wroski, Otworzy Kaliningrad, Gazeta Wyborcza, 27.11.2009. 41 J. Smoleski definiuje geopolityczn barier nadmorsk jako terytorium zamykajcym innemu pastwu dostp do obszaru, z ktrym bezporednie zetknicie odpowiadaoby interesowi tego pastwa. Takim terytorium moe by take obszar morski, do ktrego dostp ma dla pastwa istotne znaczenie gospodarcze, polityczne lub wojskowe. Zob. J. Smoleski, Geopolityczne bariery nadmorskie, Przegld Geograficzny 1934, nr 1-2, s. 137-138; cyt. za: T. Palmowski, Rola regionw transgranicznych w procesie integracji Europy Batyckiej, Gdask 2000, s. 43.

74

- koncepcje geopolityczne dotyczce roli Obwodu Kaliningradzkiego FR, ze wzgldu na jego enklawowy charakter, byy w znacznym stopniu uzalenione od uwarunkowa midzynarodowych; - po 1991 r. wadze federacyjne w Moskwie nie byy w stanie wypracowa spjnej koncepcji dotyczcej batyckiej enklawy; - nurt separatystyczny nigdy nie by dominujcy w geopolityce rosyjskiej, a jego wzgldna popularno na pocztku lat 90. miaa charakter wycznie regionalny; - o kierunkach realizacji okrelonej polityki wzgldem rosyjskiej enklawy decydoway przede wszystkim wadze federacyjne w Moskwie, natomiast gos elit regionalnych w Obwodzie mia przewanie charakter doradczy; - utrzymania wojskowego statusu Obwodu domagaa si przede wszystkim cz lobby wojskowego oraz ugrupowania i partie zwizane z niechtnymi wobec Zachodu nurtami komunistycznym oraz nacjonalistycznym; - postulaty otwarcia enklawy na Zachd i bliskiej wsppracy z pastwami Unii Europejskiej byy szczeglnie popularne w pierwszych latach po rozpadzie ZSRR, kiedy zarwno w Moskwie, jak i w samym Obwodzie wadz sprawowali przedstawiciele ugrupowa liberalnych i prozachodnich; - wadze rosyjskie, mimo radykalnego zwikszenia wojsk w enklawie w I poowie lat 90, stopniowo odchodziy od realizacji geopolitycznej koncepcji Obwodu jako militarnego przyczka Rosji w regionie Morza Batyckiego; - administracja prezydencka w okresie rzdw Wadimira Putina i Dimitrija Miedwiediewa realizuje pragmatyczne podejcie do enklawy, prbujc z jednej strony dalej rozwija jego wspprac midzynarodow, a drugiej za, ograniczajc jego uprawnienia na rzecz wikszego uzalenienia od wadz w Moskwie.

SUMMARY THE RUSSIAN FEDERATIONS KALINGRAD DISTRICT IN THE RUSSIAN GEOPOLITICAL CONCEPTIONS After collapsed of USSR, the Kaliningrd District was perceptioned by Baltic states in different categories. It was treated like a threat, example for security and stability of Baltic Sea region, particularly in the one half 90s XX age. Moscow decided on change the geopolitical character of enclave, however after 1991 the federational powers were not able to work on coherent conception relating with enclave. Russian powers, in spite of radical enlargement enclave armies in the one half 90s, went away from realization a geopolitical conception of the District as military "bridgehead of Russia in Baltic region.

75

VALENTIN MIHAILOV
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

PASTWA I NARODY BAKASKIE W WIADOMOCI GEOPOLITYCZNEJ ROSJI. ROSJA W WIADOMOCI GEOPOLITYCZNEJ PASTW
I NARODW BAKASKICH Wprowadzenie Postawione w obecnym opracowaniu pytania nie trac na aktualnoci od 200 lat. W ujciu historycznym, w walkach o przewag na bakaskim wle geopolitycznym interesy Rosji spotykay si z interesami Imperium Osmaskiego, Austro-Wgrami, Wielk Brytani, Francj, a nieco pniej w aspekcie chronologicznym z Niemcami i Stanami Zjednoczonymi. Zarwno jak te wymienione kraje (bez wyjtku), Rosja prowadzi swoj lini geopolityczn na Bakanach przy pomocy rozmaitych rodkw militarnych, dyplomatycznych, politycznych, ideologicznych i ekonomicznych. Obecno Rosji w wiadomoci geopolitycznej pastw i narodw bakaskich (i odwrotnie) jest przedmiotem wielu rozwaa naukowych. Kada odwana prba jakiegokolwiek teoretycznego uoglnienia oraz jednoznacznych prognoz niesie ze sob ryzyko kompromitacji w rzeczywistym przebiegu procesw geopolitycznych. Dlatego zabierajc si do badania tak rozlegego tematu jakim s relacje RosjaBakany musimy zawsze pamita, aby przedstawia je w szerszym kontekcie rozmaitych powizaniach geopolitycznych, geoekonomicznych i geocywilizacyjnych Zachd-Wschd i Europa-Eurazja [?]. Przy tym i Rosja, i Bakany maj powane wtpliwoci co do swojego trwaego stosunku i zajmowanego miejsca w tych skomplikowanych geopolitycznych koordynatowych systemach. Do tego teoria i praktyka zapewniaj nas, e obserwowana w danym momencie wiadomo geopolityczna, wpywajca na decyzje politykw jest wynikiem zespolenia szeregu obiektywnych i subiektywnych przedstawie. Nie tylko fakty i dobrze przemylane interesy podmiotu geopolitycznego, ale rwnie subiektywne percepcje panujce w intelektualnych tradycjach spoeczestwa zawsze towarzysz i wpywaj na geopolityk stosowan. Teoretyczny wymiar wiadomoci geopolitycznej: kilka uwag Obecne badanie zostao przeprowadzone przy pomocy wielowarstwowej i coraz czciej stosowanej w opracowaniach naukowych kategorii wiadomoci geopolitycznej. Jednak niewielu autorw decyduje si j zdefiniowa. Wedug Kidaka i Szewczenki (2006) wiadomo geopolityczna to specyficzna forma relacji midzy geografi a stosunkami politycznymi, midzy geografi a faktycznie istniejcymi elementami rzeczywistoci socjokulturowej. Istnieje w dwch gwnych formach: praktyczna uczucia, percepcje, wyobrania, emocje, tradycje
77

i inne; naukowa idee, koncepcje, podgldy uksztatowane w nauce geopolitycznej oraz w edukacji. Ta druga, naukowa forma, zdaniem autorw, znajduje odzwierciedlenie w kodach geopolitycznych kraju, postrzeganych jako zbir strategicznych przypuszcze, ktre w trakcie formowania swojej polityki zagranicznej kady rzd stwarza dla innych pastw1. Bugarski geograf i geopolityk Marin Rusev (2002) uwaa, e z punktu widzenia geopolitycznego kada cz przestrzeni geograficznej cechuje si wasn wiadomoci. wiadomo geopolityczna jest charakterystyk niezmienn dla przestrzennych jednotek politycznych i wyraa si poprzez wol konkretnej wsplnoty etnicznej do wadzy nad konkretn przestrzeni2. Szczeglne znaczenie dla treciowego wypeniania, dla ksztatowania struktury wewntrznej wiadomoci geopolitycznej oraz dla jej zewntrznych relacji na konkretnej przestrzeni i w konkretnym czasie, maj obrazy geopolityczne. Pojcie to zajmuje centralne miejsce w koncepcji obrazw geograficznych, rozwijanej dzi bardzo entuzjastycznie i owocnie przez rosyjskiego geografa Dmitrija Zamiatina. W zalenoci od ich funkcji Zamiatin dzieli obrazy geograficzne na kilka podstawowych grup obrazy geopolityczne, geokulturowe, geoekonomiczne i inne. Formowanie tych uproszczonych i schematyzowanych przedstawie o rnych podmiotach na mapie politycznej, ktre nie s idealnie uksztatowane i wyranie ustrukturowane, zaley od przestrzeni na ktrej si one pojawiaj. Jak wskazuje Zamiatin przestrze, jak i jej obrazy, ksztatuj si przede wszystkim poprzez kultur lub cywilizacj, ktra jest ich wiadoma, ktra yje dla nich i w nich3. wiadomo geopolityczna jest kategori zmienn, dynamiczn, elastyczn na jej tre wpywaj biece wydarzenia na arenie midzynarodowej, a z drugiej strony sama ma wpyw na konkretne decyzje wadz. Jednak determinujce znaczenie we wzajemnych podejciach i postrzeganiach midzy Rosj a Bakanami od dawnych czasw maj dwa statyczne elementy. Z jednej strony, dla Rosji typowy pozostaje mocarstwowy, ekspansjonistyczny, imperialny, opiekuczy, mesjanistyczny typ wiadomoci geopolitycznej, szczeglnie w stosunku do przestrzeni Europy Poudniowo-Wschodniej. Jeszcze po korzystnej dla Petersburga umowie pokojowej w Kiuczuk Kajnardy w 1774 r. podstaw prawn i geopolityczn do dalszej ekspansji na Bakanach Rosji przyznano prawo, aby by protektorem narodw prawosawnych w europejskiej Turcji. Wrd narodw bakaskich po podboju osmaskim od koca XIV-XV w. zosta gboko zakorzeniony syndrom maego narodu i pastwa, ktry nie dysponuje wystarczajcymi zasobami do prowadzenia wasnej strategii na mapie politycznej i dlatego zawsze potrzebuje wsparcia z zewntrz. Ta cecha narodw bakaskich w dziwny sposb wspistnieje z tradycj lokalnych megalomanii i nacjonalizmami skierowanymi ku stworzeniu Wielkiej Serbii, Chorwacji, Albanii, Bugarii,
. , . , , , ( ), , 1-3/2006. 2 . , , , 3/2002. 3 . , : . , 2004, s. 16.
1

78

Macedonii itd. Dzisiaj elementy tych etnocentrycznych doktryn le u podstaw oficjalnej polityki niektrych krajw bakaskich, nieustannie szukajcych pomocy ku ich realizacji ze stron wielkich mocarstw. Na pocztku XXI wieku, jak i 100 lat wczeniej, bakaski krajobraz geopolityczny wci charakteryzuje si podobnymi cechami. wiadomo geopolityczna w relacjach Rosja-Bakany w wietle uwarunkowa czasoprzestrzennych: od XVIII w. do koca zimnej wojny Dynamika wiadomoci geopolitycznej i cile z ni zwizane preorientacje w polityce zagranicznej pastw bakaskich warunkuj czste zmiany w relacji Rosja-Bakany. Do nich przyczyniay si transformacje w bilansie si midzy rywalizujcymi na Bakanach blokami geopolitycznymi, gospodarczymi i ideologicznymi. Dla potrzeb lepszego zrozumienia wspczesnego stanu wiadomoci geopolitycznej badanych podmiotw zwrcilimy si ku bogatemu dowiadczeniu rosyjskiej polityki w Europie Poudniowo-Wschodniej z uwzgldnieniem zmian pozycji i interesw narodw tego obszaru. Rosyjsk polityk na Bakanach oraz zmiany w strategii wobec regionu w ostatnich 200-250 latach moemy przedstawi w kilku okresach. Do pierwszego okresu moemy zaliczy procesy zachodzce od koca XVIII w. do 1878 r. Wanie wtedy rozszerzajca si terytorialnie Rosja wchodzi stanowczo na bakask scen geopolityczn. Warto w tym miejscu zanotowa, i w dotychczasowych dziejach nie byo prawie adnych wpyww, transferw wzorcw kulturowych, pastwowo-politycznych lub gospodarczych z ziem wschodniosowiaskich i rosyjskich wobec Bakanw. W ostatnich dekadach XVIII stulecia w retoryce rosyjskich strategw pastwowych i wojskowych oraz w retoryce spoecznej obserwowane s dwa gwne i nieodczne powizane podejcia do rozwizania kwestii wschodniej. Pierwsze z nich to podejcie geopolityczne i geostrategiczne, czyli otwarte mwienie o koniecznoci rozszerzenia terytorialnego Rosji w Europie PoudniowoWschodniej (wektor Bakasko-Konstantynopolski), o przyczeniu do imperium Istambuu oraz cienin Bosfor i Dardanele. Jednak tego geostrategicznego celu Rosja i tak nigdy nie zdya osign. Oprcz tego, w planach geostrategw rosyjskich wyzwolone ziemie bugarskie miay zosta przyczone do Rosji jako Zadunajskaja gubernia. Front rosyjsko-turecki przechodzi przez Bakany w kilku wojnach. W wyniku wojny w 1828-1829 r. Grecja pozostaa niezalena, a Serbia, Czarnogra i Wooszczyzna odzyskay autonomi. Po wielu powstaniach narodowych i po wojnie rosyjsko-tureckiej (1877-1878) po piciu stuleciach zostao odrodzone pastwo Bugarskie, a wikszo pastw europejskich przyznao niezaleno Serbii, Czarnogrze i Rumunii. Drugie to podejcie geocywilizacyjne. Wasn obecno na bakaskim teatrze geopolitycznym Rosja postrzega jako specyficzn misj kulturowo-cywilizacyjn by chroni mae chrzecijaskie narody prawosawne okupowane przez Imperium Osmaskie. W geografii mentalnej wikszoci Rosjan, Bakany byy i s miejscem zderzenia prawosawnego, zachodnio-chrzecijaskiego i islamskiego wiata. Od tego jednak obszaru Rosja zdobya dwa z najwaniejszych elementw swojej tosamoci religi i alfabet. Rosyjskie opiekustwo zawsze znajdowao miejsce
79

w popularnych koncepcjach o Moskwie-Trzecim Rzymie, panslawizmie, a dzisiaj w koncepcji neoevrazyjstwa. Wanie prowadzona przez Petersburg pansowiaska polityka ley u podstaw wyzwolicielskiej dla wikszoci bakaskich chrzecijan wojny w 1877-1878 r. Nie bez powodu uczestnicy prowadzonego w Moskwie (20 maj 15 czerwiec 1867 r.) Kongresu sowiaskiego s witani osobicie przez imperatora Aleksandra II (1818-1881). Z drugiej strony, od koca wieku XVIII narody bakaskie stawiay swoje romantyczne nadzieje wyzwolenia od jarzma osmaskiego z pomoc tzw. wielkiego brata z pnocy. Drugi okres to 40-lecie midzy wojn rosyjsko-tureck (1877-1878) do koca pierwszej wojny wiatowej. Rosja prowadzia walk z mocarstwami europejskimi o wpywy na Bakanach, ktra zacza si podpisaniem umowy w San-Stefano (3 marca 1878 r.), kiedy rosyjska dyplomacja wywalczya stworzenie Wielkiej Bugarii w Myzji, Tracji i Macedonii. Jednak zachodnie mocarstwa obawiay si duego pastwa bugarskiego na Bakanach, ktre byoby podporzdkowane Rosji i prowadzioby polityk prorosyjsk. Dlatego na rewizjonistycznym Kongresie Berliskim w lipcu 1878 r. terytorium Bugarii zostao zredukowane, a kraj podzielony na Ksistwo Bugarii i wasaln na Turcj Rumeli Wschodni. W geopolitycznej rywalizacji na granicy XIX i XX stulecia Rosjanie mieli mao sukcesw, szczeglnie w sferze gospodarczej, w ktrej dominowa kapita z AustroWgrami oraz z Niemcami. W wojnach bakaskich (1912 i 1913 r.) Rosja staraa si by arbitrem midzy bakaskimi narodami chrzecijaskimi walczcymi o podzia europejskiego dziedzictwa Imperium Osmaskiego. Rosja nie odegraa znacznej roli przy ustaleniu granic na Bakanach po zakoczenia pierwszej wojny wiatowej, podczas gdy swoje wizje ustroju politycznego tego obszaru narzuciy Francja i Wielka Brytania. W tej epoce Wielka Serbia (zarwno jak i Wielka Rumunia) stworzona zostaa w ramach Krlestwa Serbw, Chorwatw i Sowecw dziki francuskiej dyplomacji, a nie dziki Rosji. Specyficzny przykad przedstawia rozwj Bugarii. Oprcz pomocy przy zaoeniu wojska i administracji nowego pastwa Bugarskiego, ciekawsze jest to, i tymczasowy rzd rosyjski, autorytarna carska Rosja wspomoga zaoenie w Bugarii systemu parlamentarnego. Nard bugarski szanuje pami prawie 200 tys. onierzy rosyjskich, polegych w bitwie z Turkami. Dlatego w kraju zbudowano ponad 400 pomnikw, a po upadku komunizmu dzie wyzwolenia trzeci marca sta si witem Narodowym. Jednak w wielu kwestiach polityka pastwa bugarskiego, ktrego intelektualici w caej epoce odrodzenia narodowego marzyli o stworzeniu pastwa na wzorach europejskich, miaa sprzeczne interesy z konserwatywnym Petersburgiem. W 1887 r. Bugarzy wybrali na swojego przywdc Niemca Ferdynanda I Koburgotskiego (1861-1948), ktry ogosi si carem. Jego dynastia przyja prawosawie i rzdzia krajem a do 1944 roku4. Wybr ten spowodowa zerwanie stosunkw midzy dwoma pastwami na 10 lat 5.
4 To by jeden z gwnych czynnikw udziau w dwch wojnach wiatowych Bugarii po stronie niemieckiej. Oba wybory geopolityczne doprowadziy do dwch katastrof narodowych pomimo chwilowych geopolitycznych korzyci - odzyskania bugarskich ziem etnicznych w Grecji i Jugosawii (1941-1944). Pod naciskiem opinii spoeczestwa rzd zmuszony by do prowadzenia wyjtkowo komplikowanych kombinacji sojuszniczych z Berlinem aby nie wysa bugarskie wojska na Front

80

Jednak niedugo po uzyskaniu pastwowej odrbnoci Bugaria, Serbia i Rumunia zaczy orientowa si ku imperium niemieckim i austro-wgierskim. Wspczenie naukowcy rosyjscy i myliciele spoeczno-polityczni odczytuj i nie lekcewa znaczenia tych zakrtw historycznych. To zaskutkowao pierwszym kryzysem w wiecie sowiaskim i podupadkiem ideologii sowiaskiej []. W Rosji jakby zapomniano, e w kadym okresie historycznym kade pastwo i nard i przede wszystkim jego elita polityczna bd si kierowa swoimi bezporednimi interesami, ostrzega Wadimir Wokow6. W okresie midzywojennym i w trakcie drugiej wojny wiatowej ZSRR odgrywa stosunkowo niewielk rol w yciu wewntrzno-politycznym i przy polityce zagranicznej krajw bakaskich. W nim toczyy si wewntrzne walki midzy republikanami i monarchistami, nacjonalistami, liberaami i komunistami. Z przyczyn ideologicznych Krlestwo Serbw, Chorwatw i Sowecw a do 1940 r. nie utrzymywao dyplomatycznych stosunkw z ZSRR. W przeddzie drugiej wojny wiatowej i w jej trakcie w caej Europie Poudniowo-Wschodniej kontrola geopolityczna i militarna naleaa wycznie do Niemiec i Woch. W tych warunkach i w poszukiwaniu rodkw w celu rozszerzenia obszaru komunistycznej ideologii, jak podkrela Valentin Kudrov (2001): ZSRR patrzy na Bakany jako na obszar potencjalnego wybuchu rewolucyjnego w Europie []. W tym czasie realne interesy pastw i narodw w regionie mao go interesoway []. Natomiast bya okazywana pomoc moralna i materialna dla partii komunistycznych i innych ruchw opozycyjnych. Autor dodaje, e ZSRR faktycznie popiera proces destabilizacji Jugosawii7, stymulowa procesy samookrelenia jej narodowoci, a do ich separacji, aby takim sposobem zmieni ustrj spoeczny tego pastwa8. Okres socjalistyczny (1944-1991 r.). Koniunktura geopolityczna na Bakanach odwrcia si po wkroczeniu Armii Czerwonej w 1944 r. do Rumunii, Bugarii i Jugosawii. Przy jej obecnoci do wadzy przystpiy siy antyfaszystowskie, zdominowane przez partie komunistyczne i promoskiewskie. W pierwszych latach po zakoczeniu drugiej wojny wiatowej Moskwa miaa dominacj geopolityczn i z wyjtkiem Turcji i Grecji kontrolowaa pozostay obszar Bakanw. Dyplomatyczna i propagandowa aktywno w celu utworzenia bakaskiej federacji midzy Jugosawi, Bugari i Albani, popierana bya pocztkowo nie tylko poprzez Stalina, ale rwnie i przez wpywowych dziaaczy politycznych tj. Josipa Broz Tit (1892-1980) i Georgija Dimitrowa (1882-1949). Po konflikcie midzy Tito a Stalinem w 1948 r. drogi do realizacji tej idei zaczy si zamyka. Sam Stalin ju nie by chtny do stymulowania takiego regionalnego geopolitycznego
Wschodni jak to zrobia Rumunia. Sofia ogosia wojny USA i Wielkiej Brytanii, ale nie Zwizkowi Radzieckiemu. 5 . , - . , 4/2004. 6 . , . , 10/2003. http://www.istrodina.com/rodina_articul.php3?id=831&n=42 7 Krlestwo Serbw, Chorwatw i Sowecw przeksztacone zostao w 1929 r. w Krlestwo Jugosawii w celu wzmocnienia centralizmu i rozszerzenia zakresu dziaa wadcy Aleksandra Pierwszego Karadordevicia (1888-1934). 8 . , : . -, 2001, s.16.

81

ukadu, ktry po antysowieckiej emancypacji Jugosawii jeszcze bardziej zagroziby moskiewskiej dominacji w Europie Poudniowo-Wschodniej. Ostateczny kres tym planom day odrodzone spory bugarsko-jugosowiaskie wok przynalenoci etnicznej i lingwistycznej ludnoci Macedonii. Dla moskiewskich liderw tego okresu Jugosawia przeobrazia si we wcielenie ruchu eretycznego oraz samowolnego (terytorialnego) renegactwa9. Z kolei w 1961 roku Moskwa zerwaa stosunki z geograficznie izolowan Albani (to trwao a do 1990 r.), ktra wycofaa si z Ukadu Warszawskiego. Przywdcy Rumunii jeszcze w latach 50. zaczli mwi o swoim prawie do wasnej drogi do socjalizmu. Ten kraj rwnie nie by w idealnych stosunkach ze Zwizkiem Radzieckim i prowadzi specyficzn polityk midzynarodow a do upadku reimu Nikolae Czauszeskiego (19181989) w 1989 r. Zatem sowiecka dominacja nie trwaa zbyt dugo. W sumie w okresie zimnej wojny tylko Bugaria bya w peni podporzdkowana i okazywaa 100-procentow lojalno Moskwie, a obszar Bakanw by geopolitycznie pofragmentowany i odgrywa wan role w bilansie si Zachod-Wschd. Od reaktywacji prawosawnego bractwa do narodzin pragmatyzmu Na pierwszym miejscu wrd priorytetowych kierunkw w rosyjskiej geopolityce i polityce zagranicznej po 1991 r. znalaz si obszar Wsplnoty Niepodlegych Pastw. Realny zasig okazywanych bezporednio wpyww politycznych i gospodarczych skrci si wanie w ramach przestrzeni poradzieckiej. Federacja Rosyjska przerodzia si w bardziej pnocny i bardziej wschodni kraj w porwnaniu do geograficznej konfiguracji i do zasigu wpyww Zwizku Radzieckiego. Od bezporedniego ssiedztwa z regionem bakaskim dzisiaj Rosj dziel Modawia i Ukraina. Faktycznie w okresie postsocjalistycznym stracona zostaa jedyna granica ldowa z pastwem bakaskim, ktr stanowia granica sowiecko-rumuska. Ze wzgldu na te zmiany i na powane wewntrzne problemy spoeczno-gospodarczne w rosyjskiej wiadomoci geopolitycznej, Bakany stay si obszarem drugiego zasigu i tematem drugorzdnych priorytetw rosyjskich strategw i dyplomatw. Tak byo przynajmniej w epoce Jelcyna do 2000 r. W polityce zagranicznej Rosja najbardziej pielgnowaa swoje pozycje w stosunkach bilateralnych z gwnymi krajami UE, z USA, w dialogu Rosja-NATO, Rosja-Chiny, Rosja-Indie. W wyniku geopolitycznego osabienia Rosji i stawiania nowych celw i priorytetw strategicznych, w okresie po zimnej wojnie odbijaj si rozmaite tendencje w relacji Rosja-Bakany. Ich dynamika bez wtpienia pozostaje w cisej zalenoci z geopolityczn i geoekonomiczn fragmentacj samego regionu bakaskiego. Najpierw transformacje te pocigna prozachodnia orientacja demokratyzujcych si Rumunii i Bugarii. Elity spoeczno-polityczne obu krajw day narodom tzw. wybr cywilizacyjny integracja z Europ i akceptacja jej demokratycznych wartoci albo pozostanie w cieniu eurazjatyckiej Rosji. Jednoczenie integracja w strukturach euroatlantyckich bya pojmowana jako obowizek do zerwania wszelkich stosunkw i dystansowania si wobec Kremla.
9

. , : . . . . , 1997, s. 349.

82

Drugi pod wzgldem chronologicznym czynnik transformacji we wzajemnych stosunkach, pochodzcy z Bakanw, to dramatyczny rozpad Jugosawii i seria wojen domowych z pobudek etnopolitycznych i etnoterytorialnych. Krlewsk Jugosawi stworzono na mocy strategii si zachodnich i jednoczenie okrelono przez propagand sowieck jako potwr wersalski, ktry musi by zniszczony. Natomiast w nowym kontekcie geopolitycznym w latach 90. XX w. role we wsplnocie midzynarodowej si odwrciy. Tym razem wadze na Kremlu, pogrone w transformacji wasnego kraju i cikich problemach wewntrznych, stay si moralnymi obrocami jednoci Jugosawii. Rozbicie Jugosawii Rosjanie zaczli postrzega jako cz globalnej strategii atlantyzmu, majcej na celu dalsz ekspansj geopolityczn na Wschd poprzez tworzenie maych pastewek i podporzdkowanych reimw. W omawianym okresie przejawia si proces pewnego przewartociowania rosyjskiej polityki na Bakanach. Najistotniejsze transformacje w podejciu Kremla podyktowane byy upadkiem dotychczasowej wiadomoci geopolitycznej i strategi skierowan na eksport rewolucji komunistycznej. Wraz z tym ideologia internacjonalizmu proletarskiego zmieniona zostaa poprzez zamroone na 70 lat idee o prawosawnym bractwie oraz o sowiaskich korzeniach. Konkretnym bodcem tej reaktywacji staa si potrzeba moralnej argumentacji w proserbskich pozycjach i sympatiach w wojnach jugosowiaskich. Z czasem te hasa rwnie zaczy zajmowa centralne miejsce w ideologicznej argumentacji stosunkw z Bugari, Grecj, Macedoni. Konserwatywna cz spoeczestwa Rosji zwrcia si ku dorobkowi geopolitycznemu z XIX wieku nie biorc pod uwag zupenie nowych uwarunkowa historycznych. Do bdnych zaoe Kremla S. Romanenko zalicza postrzeganie Jugosawii jako serbskiego pastwa narodowego wedug tego samego modelu, na bazie ktrego Rosjanie postrzegaj wielonarodowy ZSRR jako swoje pastwo narodowe10. Geopolityk rosyjski Nartow (1999) jest wiadomy zmienionej konfiguracji si po zimnej wojnie, a gwne cele moskiewskich geostrategw w stosunku do regionu Bakaskiego podsumowuje nastpujco: niedopuszczenie izolacji dyplomatycznej w Belgradzie, Sarajewie, Sofii; powstrzymanie apetytw Zachodu wtrcajcego si do polityki wewntrznej pastw bakaskich, szczeglnie sowiaskich; walczy o to, eby o losach narodw bakaskich decydowa ONZ, nie NATO11. NATO i Amerykanie okazali si jednak mocniejszymi rywalami w Europie PoudniowoWschodniej. Moskwa nie odegraa powaniejszej roli ani w pokojowej umowie w Dayton (1995), ani te swoim konsekwentnym, ale sabym dyplomatycznym gosem nie zdya wesprze 78-dniowych powietrznych atakw NATO na Jugosawi. Po Kosowskim kryzysie w 1999 roku geostrategiczna inicjatywa w bakaskim regionie naley wycznie do NATO. To przede wszystkim odnosi si do Stanw Zjednoczonych, ktre w Kosowie zbudoway swoj najwiksz baz zagraniczn po wojnie w Wietnamie (Bondsteel), znajdujc si pod przywdztwem KFOR-u. Ten kraj wraz z partnerami europejskimi sta si decydujcym
10

C. , , , 6/1996, s. 76-77. 11 . , . -, , o 2003, s. 230-231.

83

czynnikiem w regulowaniu konfliktw na terenie byej Jugosawii oraz w utrzymaniu bezpieczestwa na caym obszarze Bakanw. Ich dominacj potwierdza fakt, e oprcz Serbii, wszystkie kraje bakaskie s albo czonkami NATO, albo protektoratami midzynarodowymi pod euroatlantyckim przywdztwem (Kosowo, Macedonia, Bonia i Hercegowina). Do poowy 2003 r. wojsko rosyjskie byo prezentowane przez skromne pokojowe kontyngenty w Boni i Hercegowinie i w Kosowie odpowiednio 320 i 650 ludzi. Tak wyglda bilans si w sferze wojskowo-strategicznej. Pomimo to Rosja nie przestaa przyglda si geopolitycznym procesom w Europie PoudniowoWschodniej. Jeszcze w poowie lat 90. XX w., w czasie rosyjskiej saboci, mao kto zwraca uwag i przyjmowa na powanie sowa Jurija Zudynowa, mwice o tym, i interesy geopolityczne Rosji na Bakanach to wcale nie pojcie historyczne12. Po 10-letniej fazie stagnacji i towarzyszcym jej zerwaniu stosunkw gospodarczych z epok komunizmu, po 2000 r. tendencje si odwrciy. Nie wchodzc w szczegowe analizy podamy tylko przykad w okresie 1995 2007 r. obrt towarowy midzy Rosj a Grecj wzrs od 404 mln a do 2,9 mld dolarw. Niewtpliwie na ten wskanik wpyny poczwszy od 1996 r. dostawy rosyjskiego gazu do Grecji. Ciekawy jest fakt, i w 1995 r. saldo wzajemnego handlu byo na korzy Grecji (plus 110 mln. dolary), ale w 2007 r. deficyt tego kraju wynis 2,3 mld dol. (88 %). Podobne s proporcje korzystnego dla Rosji handlu zagranicznego z Rumuni 82 %, z Bugari 80 %, z Turcj 77, 2 %13. Wedug danych z 2002-2003 r. surowce energetyczne (ropa, gaz, wgiel) obejmuj 92 % rosyjskiego eksportu w Rumunii, ponad 90 % w Bugarii, Chorwacji i Sowenii, 83 % Serbii i Czarnogry, 72 % w Turcji14. Jak wynika z przedstawionych danych wzrost importu Rosji i nowa dynamika stosunkw z niektrymi pastwami Bakanw uwarunkowane s przez kwesti energetyczn. Od rosyjskich surowcw s zalene ju nie tylko bye pastwa socjalistyczne, ale rwnie Grecja i Turcja. Po 2000 r. import surowcw enerGetycznych staje si coraz solidniejszym narzdziem rosyjskiej polityki na Bakanach. Do kwestii tej nale projekty budowania nowych gazo- i ropocigw przez terytoria Bugarii, Serbii i Grecji. Rosjanie maj apetyt na udzia w projekcie dotyczcym drugiej bugarskiej elektrowni atomowej Belene, a LUKOIL jest wacicielem najwikszej rafinerii w Europie Poudniowo-Wschodniej NeftohimBurgas oraz serbskiej kompanii Beopetrol. W dynamicznej pierwszej dekadzie XXI w. zaczyna si ksztatowa nowa pragmatyczna wizja bakaskiej polityki Rosji. Na podstawie rosncego eksportu rosyjskiego (przewanie ropy i gazu) i perspektywy udziau w strategicznych projektach na tym obszarze, Bakany s ju postrzegane jako most do wsppracy energetycznej Rosji z Zachodem. Jednak
. , -: a . /, ., , ., , ., , . . . . ., 1996. 8. http://www.carnegie.ru/ru/pubs/books/volume/59328.htm 13 Dane Federalnego Urzdu pastwowej statystyki Rosji. Dane dostpne na stronie: http://www.gks.ru/bgd/regl/b08_11/IssWWW.exe/Stg/d03/26-05.htm 14 . , . , 3/2006, s. 54.
12

84

rywalizacja z konkurentem euroatlantyckim zdobya nowe akcenty w kontekcie geoekonomicznych projektw budowy gazocigw Poudniowy potok i NABUCCO. I jedna i druga strona flirtuj na arenie dyplomatycznej lub kad otwarty nacisk na rzdy pastw bakaskich co do wyboru jednego z projektw. Naszym zdaniem, ta walka gazowej dyplomacji przez jeszcze dugi czas pozostanie gwnym tematem w starciach geopolitycznych na Bakanach. Obrazy wiecznych bakaskich sojusznikw i wrogw: midzy mitami a rzeczywistoci Pooenie geograficzne Bakanw w poczeniu z zachodzcymi procesami historycznymi wpyno na przywrcenie ich jako jednego z najbardziej fragmentowanych obszarw w Europie pod wzgldem geopolitycznym, etnokonfesjonalnym, lingwistycznym i mentalnym. Kade pastwo na Bakanach przedstawia skomplikowany organizm etnopolityczny i dlatego ma i chce utrzymywa z Rosj stosunki o rnym charakterze. Z kolei Rosja tradycyjnie utrzymuje z kadym narodem i pastwem na Bakanach rozmaite relacje. Nieprzypadkowo w konfliktach zbrojnych na terenie byej Jugosawii interesy na arenie midzynarodowej narodw nieprawosawnych (Sowecw, Chorwatw, boniackich Muzumanw i Albaczykw) popieray kraje UE i NATO oraz kraje islamskie. Inne jest nastawienie do Rosji we wspczesnej Serbii, zupenie inne za wrd Albaczykw z Kosowa, ktrzy po wejciu rosyjskiego kontyngentu pokojowego odnosili si do niego z otwart wrogoci. W tym kontekcie ciekawym i wiele znaczcym symbolicznym przykadem jest pomnik wzniesiony na bulwarze Bila Clintona w stolicy Prisztinie przez Kosowskich Albaczykw w padzierniku 2009 r. ich wyzwolicielowi Bilowi Clintonowi. Wedug wysyanych sygnaw geopolitycznych przez narody bakaskie szczeglnym obiektem zainteresowa rosyjskich, jak to byo w XIX w., pozostaj sowianie bakascy oraz prawosawni Grecy. W Podstawach geopolityki A. Dugin projektuje swj nowy, eurazjatycki, wiatowy ad. Biorc pod uwag skomplikowan struktur tego obszaru etniczn, konfesjonaln i lingwopsychologiczn, dla Dugina idealnym teoretycznym rozwizaniem byaby poudniowo-sowiaska federacja, w ktrej skad wchodziyby: Serbia, Bugaria, Macedonia, Czarnogra oraz serbska Bonia. Natomiast Dugin oddziela Bakanom na Zachodzie obc dla projektw eurazjatyckich stref boniacko-chorwack, ktr okrela jako najbardziej prozachodni i atlantyck15. W dyskursie geocywilizacyjnym opinie we wspczesnym spoeczestwie rosyjskim moemy podzieli na dwa gwne nurty rosyjsko-centryczny neopanslawizm i panortodoksyzm i pluralistyczny neoslawizm. Wedug utrwalonych niepisanych regu pierwszego nurtu, wsplnota kulturowo-cywilizacyjna Rosjan z narodw sowiaskich i prawosawnych na Bakanach, patrzc na wiat z Kremla, jest czym bardzo naturalnym i bezdyskusyjnym. Oczywicie, role tu s przedterminowo podporzdkowane zasadzie, w ktrej dla Rosji zarezerwowane jest miejsce pierwszego wrd rwnych. Dlatego czsto w mediach, jak i w prywatnych rozmowach, a nawet i w publikacjach naukowych moemy usysze
15

. , . , 2000, s.197-198.

85

pytania rodzaju My was wyzwolilimy od Turkw i od faszyzmu, dlaczego weszlicie do UE i do NATO?. Panortodoksyzm pozostaje charakterystyczn cech niektrych radykalnych mylicieli i naukowcw rosyjskich. W 1999 r. pady cikie sowa prof. Natalii Narocznickiej: Zamiary wspczesnych liderw Bugarii o wejciu do NATO mog zaskoczy tylko tych ludzi, ktrzy wiedz tylko o odwiecznej wdzicznoci bratuszek z powodu wyzwolenia z osmaskiego jarzma, zapacone rosyjskiej krwi. Pomimo rozpowszechnionej w czasach sowieckich opinii Rosja nie powinna sporo oczekiwa od Bugarii []. Bugarska pami narodowa zdolna jest tylko w pewnym stopniu powstrzyma prozachodni polityk liberaln Bugarii16. W marcu 2008 r. na przeprowadzonej w Belgradzie konferencji naukowopraktycznej Rosja a Bakany pytania bezpieczestwa i wsppracy A. Dugin zademonstrowa szeroko duszy rosyjskiej i brak granic dla niej z szokujcymi audytorium sowami: Kosowo to nie serbska ziemia. Kosowo to prawosawna, rosyjska ziemia. Miaa to by argumentacja rosyjskiej pozycji w sprawie Kosowa i rosyjskiej mioci do Serbw. Bardziej taktyczn i zbalansowan pozycj zajmuje profesor Moskiewskiej Akademii Dyplomatycznej Aleksander Zadohin. On liczy na to, e nastroje prorosyjskie na Bakanach bd wzrasta w czasach kryzysw wewntrznych i midzynarodowych. Dlatego, przewiduje Zadohin, e wpyw kulturowy Rosji zawsze bdzie znajdowa korzystne rodowisko, jednak taktyka Moskwy w tym zakresie musi by zmieniona: Nie powinnimy jak to bywao wczeniej mwi o absolutyzacji lub narzuceniu <<ruso-centryzmu>>, a stara si o wspdziaanie i wzajemne wzbogacenie si poprzez zatwierdzenie pogldu, e kultura i jzyk rosyjski s czci jedynego wiata sowiaskiego []17. Warto zaznaczy, e w bakaskiej polityce nie tylko Rosja jest zalena i czsto kieruje si swoj mitologi narodow. Na rynku obrazw geopolitycznych w wielu krajach Europy tradycyjnie bardzo dobrze sprzedaje si mit o dwch wiecznych sojusznikach na Bakanach, prowadzcych polityk prorosyjsk chodzi o Bugari i Serbi. W ostatnich 19-20 latach dotyczy to szczeglnie Serbw, ktrzy z powodu swojej tosamoci prawosawnej postrzegani s w sposb zbyt uproszczony jako mali Rosjanie Europy. Serbski profesor geografii politycznej Mirko Gri podsumowuje, e kraje zachodnie, kierujc si mitami i przesdami, patrz na kwesti serbsk jako na moliwo zatrzymania rosyjskiego czynnika w Europie i na Morzu rdziemnym. W planach geopolitycznych budowlacw nowego wiatowego adu, Jugosawia18 stracia raison d'etre i staa si prni siy na poudniowym Wschodzie Europy19. Od samego pocztku rozpadu Jugosawii a po dzie dzisiejszy w angielskich, niemieckich, francuskich, jak i w rosyjskich mediach wydarzenia na tym obszarze postrzegane s przez pryzmat
16 17

. , . , 4/1999. . , . www.rau.su/observer/N2_2004/02_04.htm. 18 Autor mwi o znanej jako ostatecznej lub trzeciej Jugosawii Sojuszna Republika Jugosawia, istniejca midzy 27.04.1992 a 4.02.2003 r., przeksztacona od tego momentu w zjednoczone pastwo Serbii i Czarnogry. 19 . , . , XLIX, 2001, s.16.

86

czarno-biaego modelu. Tylko podstawow rnic czyni fakt, i w jego wersji zachodniej niedobra, ciemna strona to Serbowie, podczas gdy wszystkie pozostae narody Jugosawii s ich niewinnymi ofiarami. Slobodan Vukovi (2007) ogasza wyniki swojego badania nad prasowymi niemieckimi i austriackimi archiwami. Nie ma w nich prawie wzmianki, dotyczcej przebiegu rozpadu Jugosawii, w ktrym to tekcie nie wspomina si o hegemonistycznym lub komunistycznym Belgradzie, o gnbicej serbskiej nacji, serbskich nacjonalistach, serbskich szowinistach, uczniach Saddama Husajna, spadkobiercach Dingiz hana i jeszcze wielu podobnych20. W tak uformowanym klimacie geopolitycznym lat 90. XX stulecia midzynarodowa izolacja polityczna i gospodarcza zmusia Belgrad, aby po drugiej wojnie wiatowej ponownie poda rk Moskwie. Dla niej bya to unikalna szansa czciowego powrotu do Europy Poudniowo-Wschodniej21. Dlatego w systemie stosunkw midzynarodowych po zimnej wojnie, serbskie interesy narodowe (w trakcie wojen domowych 1992-1995, kryzysu w Kosowie w 1998-1999 r., problemu ogoszenia niezalenego pastwa Kosowa) chronione byy przede wszystkim ze strony Rosji, konkretnie w Radzie Bezpieczestwa ONZ22. Dyskutujc nad tematem odwiecznego serbskiego rusofilstwa powinnimy przypomnie niektre fundamentalne cechy serbskiej ideologii narodowej. Przy caej swojej oryginalnoci i dzisiaj opiera si ona na zaoeniu o przynalenoci Serbw do Europy, a nie do Eurazji. Jeszcze w XIX w. ideolog serbskiej doktryny polityki zagranicznej i narodowej Naczertanie Ilia Garaszanin (1812-1874) widzia rol Serbii jako centrum duego sowiaskiego pastwa na Bakanach, niezalenego od Rosji. Garaszanin dobrze przewidywa zbliajcy si koniec cesarstwa tureckiego ale by jednak przekonany, e Serbia mogaby osign swoje cele midzynarodowe przy pomocy Rosji, ale tylko wwczas gdy Rosja zakceptuje w peni wszystkie serbskie warunki23. Dzisiaj serbska elita polityczna rwnie nie jest proprorosyjska, ani prozachodnia, poniewa zawsze w ostatnich 150-200 latach bya tylko i wycznie proserbska, niezalenie od tego czy dla wasnych celw poszukiwaa wsparcia w Rosji, we Francji i w Wielkiej Brytanii, w Grecji lub w Stanach Zjednoczonych. Nic nam nie wiadomo aby prorosyjska Serbia przyznaa niezaleno Abchazji i Osetii Poudniowej. Wspczesne prorosyjskie denia serbskich nacjonalistw i socjalistw s odmienne w porwnaniu do nastawienia Serbii demokratycznej. Wrd szerokich mas narodowych, pomimo oglnych kulturowo-historycznych sympatii do Rosji, Serbowie marz raczej o szybkiej europeizacji kraju, o wysokim standardzie ycia

S. Vukovic Kako su nas voleli / Nemacko-austrijska tampa i razbijanje Jugoslavije. Pomeramo granice, Institut drutvenih nauka, Beograd, 2007, s. 82-91. 21 . , , 1992 . , 3/2000. 22 Przypomnijmy, i w trakcie kryzysu Kosowskiego wiosn 1999 r. miaa miejsce nierealistyczna i szybko zapomniana idea o przyczeniu Serbii do geograficznie odlegego sojuszu Rosja-Biaoru. W sprawie zjednoczenia Jugosawii z tym sojuszniczym pastwem przyj uchwa parlament w Belgradzie. 23 . , : 1844. . http://www.rastko.rs/istorija/garasanin_nacertanije_c.html#_Toc412529203

20

87

i swobodnym przemieszczaniu si po Europie, ktre byo dla nich na porzdku dziennym jeszcze 20 lat temu. Jeli chodzi o Bugari to po zimnej wojnie nie moemy take ocenia jej pooenia geopolitycznego w kategoriach pansowianizmu. Po zaciekych dyskusjach spoeczno-politycznych w latach 90 XX w., najbardziej rusofilsko nastawione grupy spoecznestwa nie maj wtpliwoci co do koniecznoci i korzyci z czonkowstwa do NATO. Ponadwiekowy antagonistyczny podzia midzy rusofilami a rusofobami nie wywiera dzisiaj powanego wpywu na polityk zagraniczn. Debata midzy nimi dotyczy przede wszystkim poziomu pogbienia i dalszego rozwijania kulturowo-historycznych kontaktw z Rosj. Bugaria jest czonkiem NATO i UE i pomimo braku poparcia opinii publicznej armia kraju bierze udzia w niektrych z najwikszych operacji NATO, przykadowo, w Iraku i w Afganistanie. Oprcz tego istniej ju cztery bazy amerykaskie/amerykasko-bugarskie, zlokalizowane w pobliu poudniowego wybrzea Morza Czarnego na Nizinie Trackiej, ktra stanowi swojego rodzaju przejcie midzy Europ a wiatem islamo-arabskim. Jedna z nich Bezmer, okrelana jest przez Amerykanw, jako jedna z szeciu baz si powietrznych Stanw Zjednoczonych na wiecie z najbardziej strategicznym pooeniem24. Przypomnijmy, e nawet w okresie zimnej wojny kiedy Bugaria nazywana bya 16-t republik ZSRR i miaa wspln granic z dwoma pastwami NATO na poudniowym kracu Ukadu Warszawskiego, na jej terytorium nigdy nie znajdoway si bazy sowieckie. Nawet i polityk energetyczn Rosji na Bakanach niektrzy analizatorzy okrelaj jako wynik jej prawosawnej i pansowiaskiej polityki. Analizator bugarskiego czasopisma Geopolityka Pamen Dymitrow podsumowa, e wszelkie tumaczenia o kulturowo-historycznej argumentacji rosyjskich projektw energetycznych na tym obszarze s absolutnie nietrafne. W rzeczywistoci rosyjski gaz bdzie pyn w rurach Potoku Poudniowego (ewentualnie!) przez bugarskie i serbskie terytoria, aeby omin teren Ukrainy, ktra jest sowiaska, w wikszym stopniu prawosawna, a jej cz rosyjskojzyczna25. Niesowiaskie narody prawosawne Grecy i Rumuni, jeszcze w koncepcjach Mikoaja Danielewskiego zostay wczone do projektowanego przez niego sowiaskiego sojuszu. Bizancjum postrzegane jest przez Rosjan jako patron pastwowo-polityczny, kulturowy i religijny. Po jego upadku i zajciu Konstantynopola przez Osmaskich Turkw w 1453 r. stworzono warunki do pniejszego opracowania koncepcji Moskwa-Trzeci Rzym. Po upadku wiata dwubiegunowego kontakty midzy Rosj a Grecj buduj si przede wszystkim na podstawie bilateralnej i maj wyranie pozytywny znak. To zauwaa i Samuel Huntington (1927-2008), ktry susznie stwierdza jak po ukoczeniu zimnej wojny polityka Grecji coraz bardziej odchyla si od polityki Zachodu. W zwizku z konfliktami w byej Jugosawii Grecja odwraca si od
24

D. Widome, The List: The Six Most Important U.S. Military Bases. http://www.foreignpolicy.com/story/cms.php?story_id=3460 25 . , . 1/2008, s. 25-26.

88

polityki si zachodnich popierajc aktywnie Serbw. Po upadku Zwizku Radzieckiego Grecja prowadzi wsplne interesy z Rosj w przeciwiestwie do interesw ich wsplnego wroga Turcji26. W raporcie Komisji Europejskiej z listopada 2007 r. Grecja wraz z Cyprem zostay nazwane Koniami Trojaskimi Rosji w UE ze wzgldu na ich blisz wspprac27. Ta wsppraca odbija si w sferze energetyki i gospodarki oraz w kwestii czstych zakupw rosyjskiej broni i techniki wojskowej tj. statki desantowe, systemy rakietowe, samoloty, migowce i inne. Tylko w 1998-2006 r. Rosjanie sprzedali Grekom bro o wartoci ponad miliard dolarw28. Dziki sprzeciwieniu si USA i Turcji powstrzymano lokalizowanie zakupionych przez Cypr w 1996 r. rosyjskich rakiet C-300 na tym pwyspie. Jednak tu zadziaay braterskie stosunki z Grecj i rakiety zlokalizowano na greckiej wyspie Krecie. Niewtpliwie ze wzgldu na swoje pooenie geopolityczne i skomplikowane stosunki z Turcj, Grecja i w przyszoci bdzie si staraa utrzymywa bilateralne stosunki z Kremlem niezalenie od opinii swoich partnerw z UE i NATO. Znawca Grecji Siergiej Cehmistrenko podkrela jednak, e dwustronnych relacji nie powinno si sakralizowa: Niezalenie od duchowej bliskoci i wsplnych losw historycznych, Grecja zawsze trzymaa pewny dystans od Rosji nie dopuszczajc przejcia stosunkw pastwowych poza granic, oddzielajc neutralno-yczliwego partnerstwa od nieformalnego sojuszu29. Pomimo tego, e Rumunia odzyskaa niepodlego w znacznym stopniu dziki polityce Rosji na Bakanach w XIX w., trudno jednak mwi o jakimkolwiek geopolitycznym lub kulturowym deniu Rumunw w stosunku do Rosji. Niezalenie od wyznania prawosawia, rumuska tosamo narodowa zostaa zbudowana na podstawie romantycznych idei o tym, e Rumuni s spadkobiercami Rzymian (Imperium Romanum) i ich kultura naley do strefy aciskiej. O tej preorientacji wiadczy fakt, i w latach 60. XIX w. cyrylica zostaa zmieniona z acinki przy pisemnej formie jzyka rumuskiego. Po zimnej wojnie dyplomacja rumuska okrelia Francj jako swojego gwnego zachodniego sponsora starajc si utrzyma wsparcie midzynarodowe ze strony tego pastwa30. Nie zapominajmy, e Rosja i Rumunia maj zupenie rne pozycje i interesy geopolityczne w stosunku do przyszoci Modawii, ktra midzy innymi nie
26 . , . , 2000, s. 231. 27 W tym samym raporcie pozostae dwa kraje czonkowskie UE z Bakanw Rumunia i Bugaria zostay zakwalifikowane odpowiednio jako chodno nastawiony pragmatyk i przyjacielsko nastawiony pragmatyk w swoich stosunkach z Rosj. Zob: Leonard M., Popescu N. A Power Audit of EU-Russia Relations. European Council on Foreign Relations. http://ecfr.3cdn.net/456050fa3e8ce10341_9zm6i2293.pdf 28 . , . , 5/2006. http://www.cast.ru./journal/2006/5-sept-okt-01/ 29 . , -: . /, ., , ., , ., , . . . , 8. 1996. http://www.carnegie.ru/ru/pubs/books/volume/59328.htm 30 . . , . (19901996 .). . . . . .. , 2008, 5, s. 237.

89

zjednoczya si w XX w. z Rumuni przede wszystkim przez prowadzon geostrategi rosyjsk. Ewentualne ogoszenie pastwa Naddniestrzaskiego popieranego przez Rosj bez wtpienia pogorszyoby stosunki midzy Bukaresztem a Moskw. W tradycyjnych31 koncepcjach geopolitycznych Rosji Turcja ma obraz nie tylko strategicznego przeciwnika, ale rwnie wroga cywilizacyjnego. W ostatnich 15-20 latach Turcja wzmocnia swoje wpywy na Bakanach w sferze gospodarczej oraz dziki poparciu dla ludnoci muzumaskiej w BiH, Kosowie, Macedonii, Bugarii. Ankara prowadzi wielowektorow polityk zagraniczn, w ktrej szczeglne miejsce zajmuje Federacja Rosyjska dzi turecki partner handlowy numer jeden. Pomimo rnych pozycji kulturowo-religijnych i politycznych obu pastw oraz zachowaniu sprzecznych interesw na Bakanach, na Kaukazie Pnocnym i Poudniowym, w Azji Centralnej, okazay si one czynnikami drugorzdnymi dla ustalenia solidnej wsppracy. Wzajemny obrt handlowy za 2007 rok liczy 22,5 mld dolarw. Dla Rosji Turcja jest ju czwartym wedug iloci rynkiem zbytu jej towarw i surowcw na wiecie po Niemczech, Woszech i Holandii. W dodatku ronie ilo rosyjskich turystw w Turcji, ktrych liczba co roku wynosi ponad milion osb, czyli 4-5 razy wicej w porwnaniu do Bugarii lub Grecji. Natomiast kraje postkomunistyczne jak Rumunia i Bugaria w wielu kwestiach wsppracy gospodarczej kieruj si nadal antykomunistycznymi emocjami w stosunku do Rosji. Wanie to doprowadzio do stracenia rosyjskich rynkw dla rnych produktw rolniczych, spoywczych, kosmetycznych, farmaceutycznych i wielu innych. Natomiast bardzo chtnie cz tych rynkw rosyjskich obj turecki biznes. Podsumowanie Obecnie, na pocztku XXI wieku, kiedy Rosja nie jest gwn si globaln na Bakanach, niewtpliwie bdzie si staraa utrzymywa jak najlepsze stosunki z Serbi, Czarnogr, Bugari, Grecj i Macedoni. Pomimo dominacji w sownictwie wspczesnych dyplomatw rosyjskich modnego pragmatyzmu, obraz wymienionych krajw w wiadomoci geopolitycznej Rosji nadal pozostaje obrazem jej naturalnych sojusznikw i partnerw. Przynajmniej na to wskazuje potencja kulturowy we wzajemnych relacjach. Rosja zawsze braa pod uwag w swojej polityce bakaskiej czynnik etniczny, lingwistyczny i religijny i z nich na pewno nie zrezygnuje. Narody bakaskie i ich elity polityczne niezalenie od rnych powiza historycznych z Rosj s wiadome, e Kreml jest trwaym biegunem promieniowania wpyww geopolitycznych i cyklicznie bdzie powraca i wzmacnia swoje pozycje w Europie Poudniowo-Wschodniej. Taki jest wanie okres minionego 10-lecia wskazujcy, e dla Rosji w bliskiej perspektywie wpywy na Bakanach bd skoncentrowane w sferze geoekonomicznej.
Na Pwyspie Bakaskim znajduje si tylko 4 % terytorium Turcji. Z tego powodu jak i z przyczyn etnicznych, konfesjonalncyh, cywilizacyjnych w wielu koncepcjach regionalnych Turcja nie zalicza si do Bakanw. Jednak ze wzgldu na wspczesn sytuacj geopolityczn i geoekonomiczn na tym obszarze, a take na powan rol Turcji w systemie bezpieczestwa oraz na europejskie aspiracje Turcji wyczenie tego regionalnego mocarstwa od procesw w Europie Poudniowo-Wschodniej s nieuzasadnione.
31

90

Jeli na dusz met sama Rosja chce si sta zaufanym i przewidywalnym partnerem i zwikszy swj autorytet to moskiewscy stratedzy majcy wpyw na kreowanie polityki rosyjskej na Bakanach musz sprosta nieatwym oczekiwaniom. Jest to, po pierwsze, rezygnacja z wykorzystywania Bakanw w celach rywalizacji z Zachodem oraz akceptacja i szanowanie ich wspczesnych midzynarodowych interesw pastw bakaskich. Po drugie, byoby cudem, ale najbardziej wskazana jest dla Rosji rezygnacja z irracjonalnych samookrele rodzaju zbawicielska, wielka, wita i wybrana przez Boga, ktre to hasa najczciej przykrywaj ambicje czysto imperialne. W tym celu za podstaw posuy mog znane w spoeczestwie rosyjskim prace i idee znawcy Bakanw Siergeja Romanenko. Zdaniem profesora Rosja zawsze patrzya na narodowe ruchy narodw bakaskich jako instrument w swojej globalnej politycznej grze, nie zawsze majc wiadomo o powanych rnicach w interesach samych narodw bakaskich. Dlatego proponuje on opracowanie dugoterminowej polityki Rosji na Bakanach, zwolnionej nie tylko z ideologicznych stereotypw, ale rwnie z prymitywnego praktycyzmu skierowanego wycznie na chwilow korzy. Dla tych celw jednak s nieprzydatne abstrakcyjne idee mylicieli rosyjskich z XIX pocztku XX w., ani uproszczone globalne schematy wspczesnych zachodnich politologw, jak rwnie mechaniczne przeniesienie sytuacji z przeszoci do naszych czasw. Dowiadczenie przeszoci powinno si zna i bra pod uwag. Niezbdne jest natomiast nowe samookrelenie realistyczne pojcie o czasie i przestrzeni, o roli Rosji32. Ze strony rzdw pastw bakaskich moemy oczekiwa dwch moliwych modeli geopolitycznego zachowania w stosunku do Rosji. Pierwszy to kontynuacja prb trzymania si jak najdalej od Rosji, drugi denie do budowania skutecznych mechanizmw wsppracy spoeczno-ekonomicznej. Wsppraca w energetyce, handlu, turystyce, nauce, gospodarce przyniosaby konkretne rezultaty tylko w atmosferze zaufania i aktywnego cywilizacyjnego dialogu w szerszych ramach UE-Rosja i NATO-Rosja. Od tego zaley utrzymanie bezpieczestwa w regionie Czarnomorskim, ktry jest szczeglnie istotnym obszarem dla pastw nalecych do Wschodnich Bakanw. W wiadomoci geopolitycznej i geohistorycznej wielu narodw bakaskich obraz Rosji pozostaje obrazem wyzwoliciela od 5-wiekowego panowania osmaskiego, ktrego kres stanowi jednoczenie pocztek wspczesnych pastw narodowych na Bakanach. Nie raz w XX stuleciu w trudnych chwilach i zakrtach w stosunkach midzynarodowych wiele z nich oczekiwao politycznego, dyplomatycznego lub militarnego wsparcia ze strony Rosji dla swoich wasnych celw narodowych. Jednak kiedy te narody miay okazj, aby samemu wybra swj wektor geopolityczny i geoekonomiczny, wybr ten skierowany by zawsze ku mocarstwom zachodnim.
32 . , - - . /, ., , ., , ., , . . . , 8. 1996. http://www.carnegie.ru/ru/pubs/books/volume/59328.htm

91

SUMMARY THE BALKANS NATIONS IN RUSSIAN GEOPOLITICAL CONCIOUSNESS. RUSSIA IN GEOPOLITICAL CONCIOUSNESS IN THE BALKANS NATIONS. In this paper the place in the Russia's geopolitical consciousness which peoples and countries from Balkan region occupy are presented. Besides, the geopolitical and geocultural image of Russia in consciousness of peoples from its region are also taken into account. The paper puts the theoretical aspects on the scientific concept geopolitical consciousness and gives accents to its practical consequence on the example of geopolitical priorities of Russia and Balkan countries. The author emphasises that each subject on political map disposes its own geopolitical consciousness, which appears and develops in the space and time under the influence of different objective condition and numerousness idealistic perceptions. These problems are presented in the light of dynamic relations Russia Balkan region from the end of XVIII century until at present. The main attention is directed towards changes in Russias approaches towards the Balkan region countries after the break of the Eastern block. In that period Russia was withdrawn from great geoplitics in the Balkans. After 2000 Russia gradually returns to its position in the region thanks to export of energy row. Therefore, at present the Balkans are noticed in the light of the Kremlin geoeconomic interests. Apart from these tendencies, traditional panslavistic dispositions in perceiving the Balkans peoples in Russia's geopolitical consciousness are preserved. Although The Russophile ideas are traditional for large social-political groups in Bulgaria, Serbia, Montenegro, Greece, nowadays all these countries are integrated and have aspirations to join into EuroAtlantes structures.

92

KORNEL SAWISKI
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

ZWIZEK RADZIECKI W GEOPOLITYCE JEANA THIRIARTA (LATA 1964-1968)

Artyku posiada charakter prezentacji podstawowych punktw myli geopolitycznej zmarego w 1992 r. Jeana Thiriarta w stosunku do Zwizku Radzieckiego w latach (1964-1968). Stosunek tego belgijskiego geopolityka, komunitarysty, i teoretyka europejskiego nacjonalizmu do ZSRR wbrew niektrym zachodnim opracowaniom nie uleg pniej w latach 80. XX wieku jakiej radykalnej zmianie. Mona mwi raczej o rozwoju myli i analiz, ktre wyjaniane s w ksikach, broszurach i czasopismach, ktre Jean Thiriart publikuje podczas pierwszych lat istnienia swoich Organizacji (Jeune Europe oraz Parti Communautaire Europeen). Jednak lata (1964-1968) traktowane s przez badaczy jako szczytowy okres osigni Thiriarta na niwie publicystyki geopolitycznej, dla ktrej najbardziej reprezentacyjne byo pismo La Nation Europeenne (Nard Europejski), lektura, ktrego bya rwnie podstaw do napisania tekstu. W listopadzie 1965 roku ukazuje si zerowy numer La Nation Europeenne. Pismo szybko stao si trybun komunitarystw europejskich doprowadzajc do zamknicia konkurencyjnych tytuw. W caej przestrzeni frankofoskiej jest wydawane rwnolegle w dwch wersjach w Belgii, oraz we Francji, gdzie z powodu cenzury teksty s inteligentnie modyfikowane. Woskie wydanie bdzie publikowane a do 1970 roku pod nazw La Nazione Europea. Nard Europejski to bardzo nowoczesne i dobrze opracowane jak na swoj epok pismo, sprawnie kolportowane, sprzedawane we wszystkich wikszych salonach prasowych przestrzeni frankofoskiej. Nard Europejski odegra zasadnicz rol w propagowaniu komunitaryzmu jako ideologii, z thiriartystowskimi tezami geopolitycznymi w roli gwnej, poniewa pisz w nim intelektualici i politycy zarwno z Europy, jak i reprezentanci systemw politycznych wczesnego Trzeciego wiata. W lutym 1969 roku ukarze si ostatni, 30-ty numer pisma w jzyku francuskim. Jean Thiriart w latach 1965- 1969 doprowadza do komercjalizacji swojego ruchu i publikowanych przez niego materiaw. Publikacje rozpowszechniane s za pomoc NMPP (gwny dystrybutor prasy francuskiej). W szczytowym okresie pismo liczy moe na 2000 prenumeratorw. Drukowanych byo zawsze 10 000 egzemplarzy. Komitet redakcyjny mia charakter oglnoeuropejski, stanowili go: Francuzi, Belgowie, Wosi, Szwajcarzy, Niemcy, Portugalczycy, Holendrzy, Brytyjczycy. Nard Europejski moe jeszcze liczy na zagranicznych korespondentw: w Brazylii, Argentynie, Algierii i Egipcie. W odrnieniu od dotychczasowej prasy ruchu komunitariaskiego pismo bdzie mie charakter otwarty, nastawiony rwnie na wspprac z ludmi spoza ruchu1.
Jean Thiriart et le national Communautarisme europen, praca doktorska obroniona w Institut d tudes Politiques de lUniversit de Paris w 1978 r. maszynopis w posiadaniu autora.
1

93

W latach 1960- 1969 Jean Thiriart i Jego europejska transnacjonalna organizacja Moda Europa byli inicjatorami pierwszej do dzi niepowtrzonej prby stworzenia zjednoczonej, rewolucyjnej narodowo-europejskiej partii, dla ktrej Thiriart opracowa now polityczn teori odpowiadajc rozmiarowi Europy: narodowo-europejski komunitaryzm2. W kocwce lat 60. Thiriart dobrowolnie odszed od polityki3. Na skutek tego Moda Europa i komunitaryzm narodowo-europejski znikny z politycznej sceny nie zostawiajc prawnego nastpcy, bardzo szybko przechodzc do politycznej historii i zostawiajc mitologi stworzon zarwno przez przeciwnikw, jak i przez nostalgicznych zwolennikw. W tekcie wyszczeglniono 4 zasadnicze tezy, na bazie ktrych w sposb syntetyczny mona odda istot stosunku Jeana Thiriarta, oraz organizacji, ktrym patronowa do Zwizku Radzieckiego w drugiej poowie lat 60. XX w. Pozwolono sobie na czste cytaty: w najbardziej sugestywnych momentach oddajc gos samemu Thiriartowi. 1. teza: Stany Zjednoczone jako gwny przeciwnik geopolityczny Zgodnie z filozofi Carla Shmitta oraz jego ucznia Juliena Freunda Thiriart ceni, to co w polityce najistotniejsze: by ocenia kto jest przeciwnikiem (rzeczywistym i namacalnym) a kto przyjacielem. Gdy mwi: jeli bdzie taka potrzeba- budowa Europ bdziemy z samym diabem moemy mwi o jego skrajnym pragmatyzmie. Si politycznego realizmu Thiriarta jest konstatacja by: cigle poprawia. Przekadajc to ostatnie stwierdzenie na jzyk praktyki Thiriart przyznaje, np. e: Zbyt mao uwagi powici <klasowej wsppracy> midzy star, zmczon europejsk plutokracj a mod, wie, dynamiczn plutokracj amerykask, ktra jest faktycznym suwerenem Europy4. Tymczasem dla Thiriarta gwny przeciwnik by jasno rozpoznany: to Stany Zjednoczone Ameryki Pnocnej. W 1967 roku Thiriart pisa: Nacjonalizm europejski jest zasadniczo antyamerykaski, drugoplanowo antyrosyjski. On jest priorytetowo antyamerykaski poniewa USA s silniejsz od ZSRR potg na poziomie rywalizacji ekonomicznej 5. Thiriart do samego koca swojej aktywnoci obstawa przy tym zaoeniu: jedyny nard, ktry moe lekceway Europ to Stany Zjednoczone. Wedug Thiriarta od 1945 roku USA prowadz przeciw Europie wojn kolonialn. Oznacza to po prostu mikk kolonizacj, ktra jest o wiele niebezpieczniejsza, ni gdyby bya narzucona si: Okupacja zachodniej Europy, tworzy sytuacj daleko powaniejsz, ni okupacja Europy Wschodniej. W Europie Zachodniej ludzie akceptuj, albo w ogle nie wie w to, e s okupowani [].

Ibidem. 106 pyta o Europ: Rozmowy Jeana Thiriarta z hiszpaskim dziennikarzem Robertem Chilem Mugarsem. 4 La Nation Europeenne, nr 1 ( 15 stycze - 15 luty 1966), s. 6. 5 La Nation Europeenne, nr 16 (15 kwiecie- 15 maj 1967), s.16.
3

94

Amerykaska okupacja jest przebiega, sprytna, jest daleko bardziej niebezpieczna od okupacji radzieckiej6. Thiriart nie oszczdza rwnie Anglii nazywajc j amerykaskim lotniskowcem i nieprzyjacielem od wiekw z powodu jej historycznych opozycji w stosunku do wszelkich prb zjednoczenia Europy7. W wydanej w 1965 r. ksice Wielki Narod Europa od Brestu do Bukaresztu Thiriart podkrela, e byoby historycznym faszem obarcza jedyne ZSRR za podzia Europy w Jacie (teza 12) i dodawa, e jeli chcemy by Rosjanie opucili Europ Wschodni, naley jednoczenie da by Amerykanie opucili Europ Zachodni (teza 27). Archetypizujc modele cywilizacyjne Thiriart porwnuje USA do antycznej Kartaginy: nawet bogactwo materialne, nawet <<morski>> sposb prowadzenia polityki, nawet mikko prowadzenia okupacji kolonialnej maj kartagiski charakter. Na amach La Nation Europeene bd ledzone z uwag wszystkie rewolucyjne ruchy antyamerykaskie na wiecie. Pismo studiowa bdzie rwnie, zjawiska zwizane z kultur rewolucyjn, dyskusje o castryzmie, boliwijskiej wojnie partyzanckiej, Black Power. Pismo popiera rwnie cakowicie walk Pnocnego Wietnamu przeciwko USA8. Thiriart twierdzi, e USA cakowicie przeciwstawiaj si idei zjednoczonej Europy, rozpatrujc ZSRR jako potencjalnego, wymuszonego prawidami kontynentalnej geopolityki czonka wsplnoty europejskiej pisa: Oceniamy, e USA jednoczc si Europ prbuj do reszty sobie podporzdkowa po to by cakowicie j zniszczy.USA zrobi wszystko by przeszkadza rodzcej si Europejskiej unii politycznej, np bdzie czuwa by odbywao si to pod opiek NATO, wyl nam brytyjskiego konia trojaskiego, ktrego zadaniem bdzie niedopuszczenie przez Europ do samodzielnego dysponowania broni atomow, nastpnie uyj wszelkich rodkw by nie dopuci do wzajemnego zblienia midzy ZSRR a Europ9. 2. teza: Propozycja pokojowej koegzystencji midzy Europ a ZSRR Koncepcja wojny midzy ZSRR a Europ nie miaa tak naprawd, nigdy miejsca w geopolitycznych tezach Thiriarta. Rozdzia 7 wydanej w 1964 roku ksiki Europa 400 milionowy nard zatytuowany: Nie dla wypraw krzyowych, oznacza, e Europa nie powinna nigdy wicej przeprowadza militarnych wypraw by zdobywa Rosj, by zdobywa zboa Ukrainy, czy rop naftow Baku. Nie przesadzajc moemy stwierdzi, e ta idea stanowi bdzie jeden z gwnych motyww myli geopolitycznej tego paneuropejskiego nacjonalisty. Thiriart przywouje w swoich rozwaaniach krucjaty, ktre w okresie epoki nowoytnej udao si Rosji odeprze: najazd Karola II krla Szwecji, Napoleona, Hitlera, Potaw, Beresin lub Stalingrad dowiody one wartoci rosyjskiego oporu,
6 7

La Nation Europeenne, nr 29 (listopad 1968), s. 6-7. La Nation Europeenne, nr 22 (listopad 1967), s. 6. 8 Sauveur: Jean..., s. 51-54. 9 La Nation Europeenne, nr 2 (15 luty-15 marzec 1966), s. 6 i nr 20 (wrzesie 1967), s. 1.

95

wytrwaoci i odwagi, wiedza o tych cechach Rosji powinna pozwoli unikn takich sytuacji w przyszoci. Europa powinna uzyska-pokojowe ssiedztwo z ZSRR by nie doprowadza wicej do sytuacji, w ktrej USA handluj z Moskw za europejskimi plecami. Wedug Thiriarta to pokojowe ssiedztwo, ta europejska neutralno, nie s bezwarunkowe, nie naley zapomina, e jedynym prawdziwym przedmiotem historycznego sporu midzy Europ a ZSRR, jest problem Europy Wschodniej. Kiedy w tym okresie Thiriart mwi o zjednoczonej Europie, to wyobraa sobie j jako przestrze rozcigajc si od Brestu do Bukaresztu. Tymczasem bdzie to moliwe jedynie wtedy, gdy radzieckie oddziay wycofaj si z europejskich krajw zajtych podczas kocowej fazy drugiej wojny wiatowej. Thiriart pozostawia otwart kwesti ostatecznych granic ZSRR chocia uwaa, e powrt ZSRR do stanu granic z 1938 roku stanowiby trwalsz baz porozumienia ze zjednoczon Europ. 3. teza Maksymalistyczna wizja zjednoczonej Europy od Dublina do Wadywostoku We wspomnianej ju pracy Wielki Nard. Europa od Brestu do Bukaresztu Jean Thiriart bierze pod uwag ostateczny wymiar przyszego pastwa europejskiego, bardzo uwanie badajc ten problem w rozdziale 10 zatytuowanym: Wymiar pastwa europejskiego. Europa od Brestu do Wadywostoku. Skrytykowa w nim koncepcj generaa de Gaulla Europy a po Ural, Europy z Rosj okrojon ze swoich syberyjskich terytoriw. W Narodzie europejskim jeden z jego artykuw zatytuowany jest dokadnie tak: Europa do Uralu- to samobjstwo!. Poniewa Europa do Uralu oznaczaaby utrat rosyjskich Obszarw pooonych na wschodzie za Uralem- i obecno tam azjatyckiej potgi chiskiej !, nie moskiewskiej ! Jeli twierdzimy, e powoanie Rosji jest europejskie, to nie moemy pozwoli by Rosj amputowano do poowy. Jeli tak si stanie wwczas Europ bdzie przestrze tylko do Bukaresztu. Wprowadzimy Rosj do Europy i wprowadzimy j ca bez terytorialnych amputacji. Europa cignie si faktycznie do Wadywostoku, w zaoeniu, e Rosjanie s Europejczykami 10. W wydanej w 1964 roku ksice Imperium 400 milionw Thiriart liczy si ze wzrostem znaczenia chiskiej potgi, przez co proponuje krtkoterminow polityk antyrosyjsk, po to by ZSRR zagroony na swoich wschodnich granicach zmuszony zosta prowadzi rokowania z Europ na temat opuszczenia przez jego wojska Europy Wschodniej. Europa wedug Thiriarta musi znale sojusznikw, by pooy kres dwubiegunowej hegemoni USA ZSRR. Przymierze europejsko chiskie jest potencjalnie rwnie potne, jak dwa obecne mocarstwa. Musimy, zatem znale wsplnot interesw z Chinami. Bez wtpienia nie jestemy przyjacimi, to pojcie obce w polityce, lecz sojusznikami, ktrzy maj tych samych wrogw. Chiny, ktre spdzaj sen z powiek Rosji i irytuj Stany Zjednoczone, stanowi dla nas korzystnego sojusznika, o ile s w stanie osabi naszych dwch okupantw. Na
10

La Nation Europeenne, nr 14, (15 luty-15 marzec 1967), s. 8-10.

96

sojusz <przeciw naturze> Moskwy z Waszyngtonem naley odpowiedzie innym sojuszem <przeciw naturze> pomidzy Chinami komunistycznymi i Europ narodow11. Dugoterminowo jednak, naley ZSRR pomaga wyhamowywa chiskie zapdy, pamitajc, e tereny syberyjskie nale do Europy. W tamtym okresie Jean Thiriart zakada oczywicie, e skonstruowany w caoci dopiero w latach 80. XX w. projekt Europy od Dublina do Wadywostoku by stanowczo przedwczesny, lecz nie powstrzymywao go to przed snuciem dywagacji na temat potencjalnych korzyci pyncych z realizacji takiego scenariusza pisa: Europa a do Wadywostoku, bdzie liczya 700 milionw mieszkacw. To odpowiada historycznemu prawu, ktre nakazuje kierowa si zasad rwnowagi, naley zrwnoway chiski blok. Ale po to by byo to moliwe: Kreml bdzie musia ograniczy swoje pretensje do Europy, wprost proporcjonalnie do pekiskich wymaga. Caa polityka europejska polega bdzie na wsplnym interesie w stagnacji lub trwaym pokoju, ktrego Moskwa potrzebuje by zaj si Chinami 12. We wszystkich numerach Narodu Europejskiego Thiriart dowodzi, e w interesie ZSRR jest zjednoczona, neutralna Europa, dlatego wic pewnego dnia Rosja bdzie musiaa wybiera: Albo zachowa swoj militarn wadz w Europie Wschodniej, albo swoje granice w Mandurii. Dokadnie z tego powodu Rosja potrzebuje Europy. Zdaniem Thiriarta tylko Europa uprzednio uwolniona od amerykaskiej okupacji bdzie moga zapewni tego rodzaju gwarancje. Thiriart krytykuje rwnie star, prawicow klisz, nakazujc widzie Rosjan jako azjatyckich Mongow. 4. teza: Propozycja wsplnego (ZSRR i Europa) odejcia od porzdku jataskiego Z geopolitycznego punktu widzenia Rosja naley do Europy, wynika to z determinizmu geopolitycznego, ktry prowadzi powinien do scalenia tych podmiotw. W artykule Impas i skleroza radzieckiej dyplomacji13 Thiriart przedstawia w sposb usystematyzowany sytuacj niszoci ZSRR w konfrontacji z amerykaskim hegemonizmem i dlatego proponuje wyjcie ze lepej uliczki, w ktrej znalaza si radziecka dyplomacja. Artyku ten przytacza fragmenty z pracy: Prawa geopolityki i geostrategii Kontradmira Pierrea Celeriera, ktry na ilustracjach obrazuje tereny heartlandu Mackindera, ktre w znacznej czci pokrywaj si z obszarem wczesnego ZSRR. Rosja, ktra znajduje si w defensywie ma tylko jedn moliwo: Porzuci polityk jatask, zrozumie polityk europejsk, cakowicie odwrci intencje i styl dziaania [...]14. Thiriart rozpatruje w Narodzie Europejskim rne
11 12

La Nation Europeenne, nr 16, dz. cyt., s. 9. La Nation Europeenne, nr 7 - 8 (15 lipiec-15 wrzesie. 1966), s. 9. 13 La Nation Europeenne nr 19 (sierpie 1967), s. 6-10. 14 La Nation Europeenne nr 29 (listopad 1968), s. 7.

97

warianty, rne scenariusze dla Rosji, w tamtym okresie (1967). Alians z Chinami jest niewtpliwie prawdopodobny, mgby doprowadzi do zjednoczenia geopolitycznych interesw. Taki wariant doprowadziby jednak do obnienia pozycji ZSRR, poniewa Chiny byy wwczas sabo rozwinitym krajem o ogromnych potrzebach przemysowych i ekonomicznych. Drug propozycj jest alians ze Stanami Zjednoczonymi, taki scenariusz wrcz przeciwnie, nigdy nie mgby doprowadzi do strategicznego sojuszu z powodu rozbienoci stylw uprawiania polityki: oceanicznego dla Amerykanw i kontynentalnego dla Rosjan. Alians geopolityczny z Europ doprowadziby do powstania Wielkiego Imperium Europejskiego i byby najkorzystniejszy i dla ZSRR i dla Europy. Moliwe byoby nie tylko poczenie w sensie czysto geograficznym, dodatkowo Europa reprezentowaa wwczas w przeciwiestwie do Chin olbrzymi potencja ekonomiczny i przemysowy, duo wikszy ni samego ZSRR. Tak refleksj wyartykuowa Thiriart we wspomnianej ju wyej wydanej w 1965 roku ksice Wielki Nard Europa od Brestu do Bukaresztu. Dla Thiriarta punktem zaamania rwnowagi midzy USA a ZSRR jest wanie Europa Zachodnia, ktra jest, cytuj najbogatsz amerykaska koloni: Europa Zachodnia stanowi rwnoczenie o potdze amerykaskiej oraz deficycie potgi ZSRR 15. Wg Thiriarta problemem dla Sowietw jest pozbawienie Amerykanw ich najbogatszej kolonii Europy. Ale jak do tego doprowadzi? Thiriart twierdzi, e od mierci Stalina nie ma ju na Kremlu wielkiej polityki, kieruj nim bowiem zaczadzone przez marksistowski katechizm umysy zwykych urzdnikw16. Gdyby rzdzcy Kremlem mieli szersz wyobrani to powinni zagra kart Europejsk, bo bya szansa stworzenia Europy nie amerykaskiej, a moe nawet antyamerykaskiej17. Kreml nigdy na powanie nie prbowa uwie politycznie Europy. To bd, ktrego nie popeniby Stalin, gdyby doszed do wniosku, e w konfrontacji siowej z USA nie jest w stanie zapewni sobie przychylnoci Europy. Thiriart rozumie, e zjednoczenie nie moe mie miejsca jedynie na bazie rozwiza siowych, czego dowodzi przykad radzieckiej dominacji w Europie Wschodniej. ZSRR pokaza, e nie jest zdolny by zintegrowa te kraje, wywoujc nawet nacjonalistyczne odruchy w Europie Wschodniej i to mimo teoretycznego internacjonalizmu marksistowskiego. Dla Thiriarta jedynym scenariuszem dla ZSRR powinno by zaryzykowanie wielkiej gry, zostawienie na boku tej maej gierki, jak jest zachowanie jataskich zdobyczy w Europie Wschodniej, ktra jest obsesj radzieckiego kierownictwa od czasw mierci Stalina. Kierownictwo radzieckie powinno dokona radykalnej wolty w kierunku unii z Europ. Thiriart posiada ogromny zasb kultury historycznej, podpiera swoje tezy przykadami z analogicznych wydarze historycznych. W tym konkretnym
15 16 17

La Nation Europeenne, nr 29, cit., s. 6. La Nation Europeenne, nr 16 (15 kwiecie-15 mai 1967), s.9. La Nation Europeenne, nr 10, cit., s. 12.

98

przypadku odnajdywanie historycznych analogii nie jest chybione. Przywoywa polityk Bismarcka w stosunku do Austrii po bitwie pod Sadow: zasada nie upokarzania zwycionego: Dla Moskwy zgoda z Europ powinna oznacza przekroczenie ducha Jaty nowa Sadowa to zjednoczenie po 1945. Przedstawiono tutaj gwne tezy myli geopolitycznej Jeana Thiriarta w stosunku do ZSRR z lat 60. w formie maksymalnie syntetycznej. Tematyka ta jest niezmiernie szeroka, posiadajca wiele szczegowych odgazie mieszczcych si w ramach subdyscyplin geopolityki takich jak np: stosunek Jeana Thiriart do kwestii ideologii marksistowskiej, do systemw politycznych pastw Europy Wschodniej (zwanych przez niego narodowymi komunizmami), do komunistycznych partii Europy Zachodniej, czy konfliktu arabsko-izraelskiego. Rwnie odrbnym zagadnieniem wydaj si by poszukiwania mistrzw geopolityki majcych zasadniczy wpyw na krystalizacj jego myli. Praktycznie zupenie pominito udzia Thiriarta w yciu politycznym omawianego okresu, w ktrym to spotyka si z wieloma znanymi przywdcami pastw. Na zupenie osobne potraktowanie zasuguje to, jak myl geopolityczna Jeana Thiriarta traktowana jest obecnie ju po Jego mierci w 1992 roku. W najwikszym skrcie mona powiedzie, e jest ona przedmiotem analiz i opracowa gwnie w Rosji oraz w Stanach Zjednoczonych, a stosunkowo mao w Europie. To jednak jak wspczenie jest ona receptowana, moe by przedmiotem osobnego opracowania. Konkluzje Dwaj wrogowie Europy, rozpoznani przez Thiriarta w omawianym okresie to Rosjanin i Amerykanin, z czego ten drugi jest o wiele groniejszy, poniewa jest potniejszy. Gospodarka wczesnego ZSRR jest w powijakach, ponadto jest uzaleniona od USA jeszcze na dugo. Jean Thiriart (dla, ktrego Ural nie jest adn granic cywilizacyjn) snuje wizj wielkiej Europy, rozcigajcej si od Dublina do Wadywostoku. W tym celu: nacjonalizm rosyjski pozostaje ostatnim nacjonalizmem do wytpienia w Europie. Niemcy wyleczyli si ze swojego nacjonalizmu w 1945 roku []. Przymierze Moskwy z nami [] jest podane. W tym celu naley najpierw zbudowa Europ polityczn a do Bukaresztu. W najbliszym czasie Rosja jest naszym wrogiem, wojskowym okupantem. W dalszej perspektywie naley zadba o dobre stosunki z ZSRR, by na koniec, w jeszcze odleglejszej perspektywie Wielka Europa moga wchon Rosj18. W latach 80. Jean Thiriart wraz z Lucem Michelem i Jose Cuadrado Cost zakadaj szko euro-radzieck, w ramach, ktrej pojawia si idea Europy, zrodzonej przy pomocy armii radzieckiej. Thriart, ktry w latach 1964-1969 r. pisa, e proces zjednoczenia Europy nie moe, nie powinien by skierowany przeciwko ZSRR, w 1981 r. napisze: ZSRR moe tylko przypieszy ten proces proces kontynentalnego zjednoczenia19.
La Nation Europeenne, nr 16, dz.cyt., s. 9. J. Thiriart, Jewro-Sowieckaja Imperia ot Wladiwostoka do Dublina, Sodierenie Dwch Tomow, s. 23, (maszynopis w posiadaniu autora).
19 18

99

Dodajc w innym miejscu: Z geopolitycznego punktu widzenia ZSRR jest spadkobierc Trzeciej Rzeszy. Nie pozostaje mu wic nic innego jak tylko ruszajc ze wschodu na zachd dopeni to czego Trzecia Rzesza nie zdoaa dokona ruszajc z Zachodu na Wschd20.

SUMMARY THE SOVIET UNION IN GEOPOLITICAL THOUGHT OF JEAN THIRIART (YEARS: 1964-1968) The article has the introduction character of basic points in geopolitical thought Jean Thiriar, in relation to Soviet Union in the years (1964-1968). The propotion of this Belgian geopolicy thinker, comunitarist and European theoretician nationalism to USSR, in defiance of some western studies in the 80s XX age had not some radical changes. It is possible to think about development of thought and analyses, which are explained in books, pamphlets and periodicals, which Jean Thiriart publishes during the existence of his Organizations (Jeune Europe and " Communautaire Europeen Party). Despite of this, years: 1964-1968 are treated by explorers as a peak period of Thiriars achievements on the geopolitical journalism, for which the most representative writing was " La Nation Europeenne (the European Nation). Two recognized by Thiriar European enemies in discuss period, is the Russian and the American, from what this second more dangerous, because he is more powerful. The economy of USSR in that period was dependended on USA on long time. Jean Thiriart (for him Ural is not any civilization border) devise the vision of great Europe, stretching from Dublin to Wadywostok.

20

Ibidem, s. 11.

100

PIOTR LECH WILCZYSKI

PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. II

TERYTORIUM W HISTORII MYLI STRATEGICZNOWOJSKOWEJ

1. WSTP Terytorium odgrywa istotn rol w relacjach midzy narodami od zarania dziejw. Pocztkowo dzikie plemiona przemierzajce wiat w poszukiwaniu lepszych terenw owieckich strzegy ich przed ssiadami, a nastpnie staroytne cywilizacje rozwijajce si na obszarach sprzyjajcych rolnictwu oraz barbarzyscy koczownicy najedajcy wczesne spichlerze wiata stworzyli granice. Granice rozumiane s w niniejszej pracy szeroko jako linie, oddzielajce terytoria ssiadujcych ze sob struktur politycznych (plemion, pastw i im podobnych). Terytoria omawiane w tym artykule s rozumiane rwnie szeroko, jako obszary wraz z rozmaitymi ich cechami, ktre s lub mog si sta czci wyej okrelonych struktur politycznych i to zarwno w sensie fizycznym jak i spoecznym, w zalenoci od kontekstu. Wraz z powstaniem granic i terytoriw plemiennych zaistniaa take profesja, ktra suya ich zabezpieczaniu i poszerzaniu, czyli wojownicy, pniejsi onierze. Poniewa pojedynczy wojownik nawet konno nie by w stanie kontrolowa sytuacji na wszystkich granicach, konieczne byo ustanowienie armii, ktra bya do dyspozycji dowdcw. Jako armii i dowodzenia w wietle mijajcych wiekw zacza rozwija si proporcjonalnie do wzrostu poziomu cywilizacyjnego danych kultur, za potga pastw staa si wypadkow kilku czynnikw, z ktrych sia militarna bya najwaniejszym. Kada armia wraz z postpem cywilizacyjnym rozwijaa swoje umiejtnoci bojowe. Nie raz jednak zdarzao si, e jaki nowy wynalazek lub wydarzenie diametralnie zmieniao sytuacj polityczn, do ktrej armia musiaa si dostosowa. Tak samo dziaalno genialnych dowdcw wojskowych czcych moliwo kierowania armi z przywdztwem politycznym pastwa, takich jak Aleksander Wielki Macedoski, Czyngis Chan, Julisz Cezar, czy Napoleon Bonaparte wpyway na zmiany postrzegania zagadnie wojskowych. Momenty te staway si przyczyn powstawania nowych strategii. Czym jest strategia? Ujmujc to pojcie najbardziej prosto mona by stwierdzi i jest to sposb osigania celu. Jednak, aby zapobiec nieporozumieniu naley rwnie wskaza czym rni si strategia od taktyki oraz sztuki operacyjnej. Wspczenie strategi definiuje si jako: teori i praktyk dziaania ukierunkowanego na osignicie zaoonych celw w danej dziedzinie, ujmowanych w skali oglnej i majcych charakter dugofalowy, bd jako: teori i praktyk okrelajc zasady i generalne sposoby dziaania stworzone przez kierownicze organa w danej dziedzinie, ujmowane w skali celw i ich

101

urzeczywistnienia o duym horyzoncie czasowo-przestrzennym.1 Termin strategia zatem nie dotyczy strefy zainteresowa jedynie wojskowych. Obecnie mamy tyle rozmaitych strategii ile polityk, a wic mona mwi o strategii gospodarczej, spoecznej, zagranicznej, a nie tylko obronnej. Dlatego ju w temacie zaznaczono, e niniejsze opracowanie dotyczy bdzie konkretnej dziedziny tematyki wojskowej. Strategia wojenna jednak czsto traktowana jest jako zamiennik sowa taktyka, bd sztuka operacyjna, co jest bdem. Jak zaznaczono w definicji strategia dotyczy najwyszego szczebla celw oglnych. Sztuka operacyjna, jest niszym szczeblem sztuki wojennej, ktra okrela: dziaanie lub szereg dziaa zmierzajcych do wykonania zadania.2 Z kolei taktyka jest najniszym i najbardziej szczegowym elementem. Jest to: sposb, metoda postpowania majca doprowadzi do okrelonego celu3 (Rys. 1).

Rys. 1: Miejsce strategii w sztuce wojennej.

W studiach wojskowych zatem strategia odpowiedzialna jest za wygrywanie wojen, sztuka operacyjna kampanii, a taktyka bitew. Powysze krtkie i nie wyczerpujce tego tematu przedstawienie podstawowej terminologii nauk strategiczno-wojskowych jak i definicji granicy i terytorium, przyjtej dla potrzeb niniejszego artykuu, suy ma realizacji celu, jakim jest prezentacja ewolucji pojmowania przez badaczy i twrcw strategii wojskowych wszystkich epok roli terytorium (plemiennego, czy pastwowego).

B. Balcerowicz (red.), Sownik terminw z zakresu bezpieczestwa narodowego, AON, Warszawa 2002, s. 94. 2 Uniwersalny sownik jzyka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, t. 3, s. 232. 3 Uniwersalny... op. cit., t. 4, s. 761.

102

2. TERYTORIUM I JEGO ROLA PREHISTORYCZNYCH I ANTYCZNYCH

STRATEGIACH

2.1 Rola terytorium w organizacjach plemiennych. Terytorium stanowio podstawowy warunek istnienia zoonych grup spoecznych jakimi byy plemiona czy pastwa. Niestety nie moliwe jest stwierdzenie czy strategia istniaa ju w czasach, o ktrych nie istnieje aden przekaz pisemny. Jednak historia wojen z dzikimi plemionami Ameryki, czy Afryki lub innych czci wiata pokazuje, i grupy te przywizyway ogromn rol posiadanemu terytorium, a ich dziaania wojenne co najmniej wskazyway na umiejtno stosowania przemylanych rozwiza na poziomie taktycznym. Mona zatem analogicznie przypuci, e w czasach prehistorycznych, rwnie w Europie plemiona wczesne stay na podobnym etapie rozwoju i podobnie przywizyway du wag do zagadnie obrony terytorium. Z zapiskw konkwistadorw i badaczy, majcych styczno z tego rodzaju grupami spoecznymi wywnioskowa mona, e terytorium dla nich to przede wszystkim teren owiecki. Terytorium, ktre dane plemi uwaao za swoje utosamiane byo z obszarem, na ktrym jego czonkowie dokonywali czynnoci zwizanych z owiectwem i zbieractwem. Wielko terytorium zatem bya (w przyblieniu) proporcjonalna do potencjalnych moliwoci wyywienia danego plemienia, co w trudnych warunkach na tym etapie rozwoju byo najwaniejsze dla jego czonkw. Naturalne zrnicowanie terytoriw pod wzgldem moliwoci produkcji ywnoci, ale take klski ywioowe, dotykajce niektre terytoria, a zatem przeludnienie, bd wyludnienie terytoriw, wynikajce te z rnych innych udogodnienia i zagroenia dla egzystencji ludzi i plemion, stao si powodem pierwszych wrogich stosunkw midzy plemionami. Ich owocem staa si wojna upiecza. Napady jednych plemion na inne stay si zjawiskiem do typowym dla tego etapu rozwoju cywilizacyjnego. Terytorium wrogiego plemienia stao si rdem upw i bogactwa. Zwraca te uwag fakt, i do napadu skonne byy plemiona zamieszkujce mniej gocinne terytoria, dla ktrych zajcie to stao si po pewnym czasie czym normalnym, specjalizacj jego czonkw. Napaci ze strony ssiednich plemion i jednoczesna wysoka warto terytorium spowodowaa powstanie zjawiska wypraw odwetowych, nieraz bardzo krwawych i koczcych si upadkiem obu walczcych stron. Poniesione przez plemiona straty w ludziach jak i ich bogate ycie duchowe spowodowao, e powsta kolejny aspekt wpywajcy na pojmowanie terytorium przez wczesnych ludzi. Chodzi tu o powstanie pierwszych miejsc i ziem uwaanych za wite, bd uwicone krwi przodkw, bd zwizane z mistycyzmem wierze pogaskich. Naruszenie takich miejsc i terytoriw, wizao si z potrzeb odwetu i ich obrony. Kolejnym aspektem jest wykorzystywanie obiektw znajdujcych si na rnych terytoriach w celach obronnych. Ju w prehistorii zauwaono, niektre terytoria maj lepsze waciwoci do obrony lub napaci, inne gorsze. Podzia na terytoria dobre i ze do obrony przed wrogiem wiza si z umiejtnoci rozpoznania i wykorzystania terytorium w celach zwikszenia bezpieczestwa plemienia. Chodzi tu o wykorzystywanie wzgrz, zakoli rzek, czy uksztatowania
103

linii brzegowej do budowy grodzisk, jak i wykorzystanie jaski, czy innych miejsc trudno dostpnych. Wraz z rozwojem terytorialnym plemion pojawiy si pierwsze systemy wczesnego ostrzegania i komunikowania midzy rnymi miejscami. Do nich naley zaliczy te opierajce si na znakach dymnych, ogniowych i dwikowych. Dziki nim nawet due terytorium plemienne mogo by zarzdzane dosy sprawnie. 2.2 Rola terytorium dla pierwszych pastw epoki brzu. Chcc przeanalizowa podejcie do zagadnienia terytorium w myli strategiczno-wojskowej naley cofn si w czasie do epoki, w ktrej dziedzina ta zacza kiekowa, a mianowicie do staroytnoci, a cilej do ery brzu. Wtedy to w Chinach, Indiach, Bliskim Wschodzie i basenie Morza rdziemnego powstay pierwsze organizmy polityczne bdce na tyle zaawansowane, by stworzy strategie wojenne. Cywilizacje te znay ju obrbk brzu, ktry sta si surowcem strategicznym, za jego import by dla orodkw nie posiadajcych bazy surowcowej do jego produkcji spraw najwyszej rangi. Z kolei terytoria, ktre miay dostp do tego surowca szybko si bogaciy jak staroytna Fenicja, lub dyy do ekspansji terytorialnej jak Persja. Wtek podziau na terytoria posiadajce i nie posiadajce dostpu do surowcw strategicznych wpyn nie tylko na zrnicowanie bogactwa i roli politycznej danych terytoriw na wiecie. Przyczyni si on take do podejmowania pierwszych wypraw i ekspedycji odkrywczych, jak ta przewodzona przez Pyteasza z Massilii dcego do odkrycia miejsca skd Fenicja czerpaa rud cyny (Kornwalii). Ponadto dziki roli surowcw strategicznych, powstay pierwsze eksterytorialne szlaki handlowe morskie i ldowe. Myl strategiczna tego okresu oraz teksty pisane przez wczesnych strategw skupiay si w duej mierze na umiejtnoci stosowania szykw bojowych. Warto zauway, i rne wczesne pastwa specjalizoway si w nich w zalenoci od rodzaju posiadanego terytorium. Pastwa takie jak greckie Ateny czy Sparta, ktre posiaday terytoria o uksztatowaniu grzystym, wyspecjalizoway szyki stosowane w piechocie (grecka falanga), za pastwa o (np. Babilon czy Egipt) terytorium o uksztatowaniu rwninnym, wyspecjalizoway szyki oparte na jedzie (rydwany bojowe). Wyjanieniem tego zjawiska jest utrudnienie dla kawalerii jakie stanowi nadmierna pochyo, niedostpno, czy brak miejsca na manewry szary i oskrzydlenia w terenach grskich oraz wysze koszty utrzymania jazdy, na co nie mogy sobie pozwoli, zwykle ubosze od nizinnych, kraje grskie. Warto zauway, i to zjawisko specjalizacji pastw rwninnych i grskich miao miejsce rwnie pniej. Na przykad na wzgrzach Italii doskonale sprawoway si centurie i kohorty legionw rzymskich, za na ukraiskich stepach niepokonana bya husaria z okresu polskiej wietnoci. Kolejny przykad: synni szwajcarscy halabardici (stanowicy dzi elitarn jednostk stray paacowej Watykanu), czy hordy mongolskich ucznikw konnych ze stepw rodkowej Azji. Jak opisano powyej niektre pastwa bazoway na jedzie, inne na piechocie, ale jeszcze inne na flocie, ju bowiem w tamtych czasach mia miejsce podzia na siy ldowe i morskie, ktrych taktyki ewoluoway pniej oddzielnie. Jest to
104

pierwsze zauwaalne odniesienie do terytorium (rdldowego, bd nadmorskiego) w myli strategicznej. Wyrany podzia si zbrojnych na ldowe i morskie wraz z rozwojem zawodowej floty wojennej i handlowej, majcy pocztek w tym okresie, umoliwi zakadanie odlegych kolonii oraz kontrolowanie handlu zamorskiego. Wzrost gospodarczy nie oparty jedynie na rolnictwie sprawi, i kraje nadmorskie zdystansoway ssiadw pod wzgldem cywilizacyjnym oraz pozwoli im na dominacj polityczn w regionie. W zasadzie mona take powiedzie, e niedostatek ziemi do celw rolniczych, pchn te pastwa w stron ekspansji na morza. Niestety wraz z rozwojem flot wojennych pojawio si po raz pierwszy Staroytno europejska i pocztki naszej cywilizacji charakteryzowaa si rozwojem myli politycznej, ktra zawsze czciowo towarzyszy dziedzinie strategiczno-wojskowej. Praktyka tworzenia wielkich imperiw konkurowaa z ideaami pastw-miast, a ustrj despotyczny z monarchicznym i republikaskim. wiat rozdrobnionych pastw-miast staroytnej Grecji, ktre nieustannie zmieniay sojusznikw i toczyy wojny, sprawi i to wanie stamtd pochodz pierwsze europejskie dziea zwizane ze strategi. Samo sowo strategia bierze si z jzyka greckiego. Terytorialne rozdrobnienie i mnstwo drobnych, ale istotnych i bardzo dobrze strzeonych granic antycznej Grecji znamy z wielkiej liczby prac dotyczcych tematyki wojskowej z tamtego okresu. Na przykad Wojna peloponeska Tukidydesa ukazuje nam jak prowadzono wczesne wojny, ale take porednio rol terytorium. Okrelao ono przynaleno do danego pastwa-miasta i na jego podstawie nadawano obywatelstwo, za wyjtkiem niewolnikw i kobiet. Wynalazki obywatelstwa i prawa ziemi umoliwiy werbowanie greckich armii wedug przynalenoci terytorialnej, ale take sprawiy wiele zego jak na przykad opisywana przez Tukidydesa wojna domowa.4 Spord wielu dzie o wojnie pochodzcych ze staroytnej Grecji na uwag zasuguj dwie prace Ksenofonta. Pierwsza z nich Anabaza, czyli odwrt dziesiciu tysicy jest pierwszym na wiecie opisem posuni operacyjnych, w ktrych do dua na wczesne czasy armia pokonuje w szybkim czasie (osiem miesicy) a dwa i p tysica kilometrw staczajc potyczki z napierajcymi Persami. Odlegoci midzy terytoriami zatem stay si dla armii mniejsze, co dao ju wczeniej moliwo ekspansji imperiw ldowych, bdcych przeciwiestwem greckich miast-pastw (ktre za Aleksandra Wielkiego rwnie stay si jednym imperium). Czynnikiem, ktry zapewne rozwin moliwoci mobilne wojsk staroytnych imperiw byo wyej wzmiankowane opanowanie jazdy konnej oraz floty. Ksenofont jest rwnie autorem Hipparchii, bdcej pierwszym znanym podrcznikiem dla wczesnych dowdcw kawalerii i oddziaw wozw bojowych (rydwanw).5 Szczeglnie charakterystycznym dla okresu antycznego zjawiskiem stao si niewolnictwo. Traktowanie ssiednich wrogich terytoriw jako rda niewolnikw, a nie jedynie jako obszaru zbierania upw i danin w strategiach politycznych tamtego okresu, umoliwi powstanie wielkich antycznych budowli, piramid, czy pierwszych odcinkw wielkiego muru chiskiego.
4 5

Tukidydes, Wojna peloponeska, Czytelnik, Warszawa 1988. L. Wyszczelski, Historia myli wojskowej, Bellona, Warszawa 2000, s. 35 i n.

105

2.3 Terytorium w strategiach wojennych epoki elaza. Po epoce brzu w strategii nastpi przeom. Pojawia si nowa lepsza bro elazna oraz nowe strategie wojenne, a wiat rdziemnomorski opanowao Imperium Rzymskie. Za najwikszego stratega Rzymian uwaa si Juliusza Cezara. Jest on autorem wielu pism, z ktrych najwiksze chyba znaczenie maj Komentarze, Wojna galijska, czy Wojna domowa. Opisuj one wiele zastosowanych i przyjtych nowinek taktycznych i technicznych, ktre stay si pniej klasyk strategii. Imperium Rzymskie utrwalio sw wadz nie tylko dziki tym udoskonaleniom. Wprowadzony przez nich skuteczny podzia administracyjny terytorium imperium sprawi, e si ono nie rozpado. Terytorium poczya sie drg, dziki ktrym informacje z kracw imperium dochodziy do Rzymu w tempie, ktrego moe pozazdroci nawet wspczesna poczta. Rzymianie stali si take prekursorami wojny byskawicznej, co unaoczni moe lektura dzie Cezara. Sukcesy zawdziczali take wprowadzeniu armii zawodowej, ktra zastpia dotychczasow kastow. Rzymska strategia przetrwaa a do czasw odrodzenia. Jej terytorialne odniesienia to przede wszystkim skuteczna wojskowa administracja regionalna posikujca si lokalnymi garnizonami w razie potrzeby oraz sie dobrze rozwinitych traktw oraz umiejtno pokonywania odlegoci.6 Staroytni twrcy strategii po raz pierwszy zwrcili uwag na zapewnienie dugotrwaego bezpieczestwa terytorialnego pastwa poprzez jego ekspansj. Polegaa ona na maksymalnym odsuniciu granic od orodka centralnego pastwa. Mwic o pocztkach strategii, nie naley pomija odwoa do myli wywodzcej si z innych regionw, gdzie uwarunkowania zdaj si by diametralnie rne. Chiska myl wojskowa oparta na buddyzmie, potem konfucjanizmie, gdzie bro i walka byy narzdziami i rodkami zych si w przeciwiestwie do europejskiej rozwina taktyki podstpw oraz walki na odlego. ucznictwo a potem kusznictwo wywodzi si z tego regionu.7 Doda trzeba, e to wanie z Chin pochodzi pierwsze na wiecie dzieo o strategii. Jest nim Sztuka wojny autorstwa ministra obrony i dowdcy armii krlestwa Wu, znanego jako Sun Tzu. Ju w na przeomie VI i V wieku przed nasz er zaleca on korzystanie bd unikanie danej pory roku lub dnia, a take dokadnie charakteryzuje wpyw terenu, jego urozmaicenie i odlego na przebieg dziaa zbrojnych, co wskazuje na wan rol terytorium w sensie fizycznogeograficznym dla strategw chiskich staroytnoci.8 Podsumowujc okres staroytnoci mona stwierdzi, i due znaczenie terytorium pod wzgldem fizycznym, odzwierciedlao si przede wszystkim w generowaniu i regionalnym zrnicowaniu strategii wojennych. Pominitym

G. Chaliand, Anthologie mondiale de la stratgie. Des origines au nuclaire, Robert Laffont, Pary 1990, s. 121 i n. 7 K. Gawlikowski, The Chinese approach to struggle and the thirty six stratagems, w: Hemispheres 1995, nr 10. 8 Sun Tzu, Sztuka wojny, tum. Bakalarz D., Wyd. Helion, Warszawa 2004.

106

aspektem jest take rozwinicie w strategii aspektw obronnych takich jak stworzenie idei defensywnych ukadw urbanistycznych. 3. TERYTORIUM I JEGO ROLA W REDNIOWIECZNYCH I PRZED INDUSTRIALNYCH. STRATEGIACH

3.1 Zmiany i rozwj roli terytorium w europejskiej myli strategicznowojskowej epoki redniowiecza. Myl strategiczna redniowiecza ulega pewnemu regresowi w Europie, a co si z tym wie, niektre aspekty zwizane z rol terytorium w strategii rwnie ulegy modyfikacjom. Wojny prowadzone w tym okresie podobne byy pod wzgldem taktycznym do staroytnych. Zjawisko to w redniowieczu posiadao jednak kilka cech odmiennych. Rnica pod wzgldem spoecznym polega na rozpowszechnieniu si zastosowania wojsk najemnych i stworzenia europejskiego rynku najemnikw (czsto tworzyy si wieloetniczne oddziay wojsk najemnych, ale rwnie istniay oddziay rekrutujce onierzy tylko na danym terytorium std mamy takie nazwy oddziaw sucych niegdy w wojsku polskim jak piechota wgierska, pikinierzy lubeccy, czy kozacy zaporoscy), co jest dowodem na zerwanie zwizku strategii z pastwem, bez ktrego, jak twierdz teoretycy nauk wojskowych, strategia nie moe istnie. W okresie redniowiecza rozwin si w Europie system specyficznych powiza spoecznych feudalizm. Ograniczy on dostp do armii dla najniszych warstw spoecznych. Najwaniejszym jednak z punktu widzenia roli terytorium aspektem tego zjawiska bya hierarchizacja terytoriw w podziale politycznym Europy i administracyjnym pastw tego obszaru. Zaczto klasyfikowa terytoria na mniej prestiowe ziemie, marchie, hrabstwa i znaczniejsze ksistwa, wielkie ksistwa czy w kocu krlestwa czy cesarstwo. Charakterystyczny stosunek feudalny midzy panem a wasalem odzwierciedlony by te midzy ich terytoriami. W historii Polski przykadem moe by to, i swego czasu terytoria Modawii, Prus, czy Kurlandii, bdc odrbnymi od naszego krlestwa terytoriami w wietle prawa stanowiy wasno lenn krla i jego pastwa. Hierarchiczne stosunki spoeczne w redniowiecznej Europie odzwierciedlay si w rnicach wzgldem prawa rnych grup. Najbardziej chyba charakterystyczn grup spoeczn Europy tego okresu jest rycerstwo. Poza wysokim pooeniem w hierarchii posiadaa ona wasny kodeks praw i zasady, ktrymi, przynajmniej w zaoeniach, si kierowaa. W zwizku z jej wyodrbnieniem w strategii nie tylko powstao pospolite ruszenie jako system mobilizacji rycerstwa danego terytorium, ale take zaistnia nowy aspekt zachcajcy do ekspansji terytorialnej. Wraz z t ekspansj wzrasta przede wszystkim presti i chwaa dowodzcego feudaa, a co za tym idzie stopie w hierarchii spoecznej. Dodatkowo ekspansja polityczno-militarna zacza suy rozwojowi i rozprzestrzenianiu wasnej dynastii na inne terytoria. Zjawisko wojen dynastycznych w zasadzie zakoczyo si dopiero w czasie powstania pastw narodowych. Myl strategiczno-wojskowa mimo stagnacji w Zachodniej Europie pod wzgldem taktycznym rozwija si w innych czciach wiata. Przykadem moe
107

by na poy azjatyckie Bizancjum, gdzie innowacjami stay si wschodnie podejcia do prowadzenia wojny za pomoc podstpw i tworzenia kombinacji rnych formacji wojsk. Wprowadzono take nowe elementy defensywne wpywajce na krajobraz miast i ich okolic, jak rozbudowane mury obronne, baszty i zamki, co w krtkim czasie rozprzestrzenio si take na Europ, zastpujc dotychczasowe twierdze i grodziska ziemno-drewniane. Najsynniejsz prac bizantyjsk z zakresu strategii jest dzieo Strategikon autorstwa cesarza Maurycego VI. Nowa epoka nadaa strategii dwa nowe wymiary, co jest bardzo widoczne wanie w tej rozprawie. Cesarz przypisywa strategii bowiem takie aspekty jak zagadnienia etnologiczne i w pewnym sensie geostrategiczne, to znaczy wice dan strategi wycznie z jednym danym terytorium lub pastwem. Najciekawszy z punktu widzenia geografii jest rozdzia powicony charakterystyce strategii i taktyki rozmaitych narodw i pastw ociennych. 3.2 Rola terytorium w strategiach pozaeuropejskich redniowiecza. Zupenie inna od defensywnej strategii bizantyjskiej bya charakterystyczna ekspansywna strategia wojenna Arabw w VII wieku. Rozwj przestrzenny islamu niesionego na sztandarach wojsk arabskich by precedensowy, std naturalnym wydaje si pytanie o strategi, jak uyli w podboju terytoriw od Atlantyku po Azj rodkow i Indie. Zdaniem analitykw dawnych sztuk wojennych o przewadze Arabw decydowa ar religijny i odwaga tych, ktrzy toczyli dihad. Ponadto ich kawaleria nie uywaa tylko koni i soni jak bywao wczeniej, lecz odpornych wielbdw, co dao im przewag na pustyniach, ktre rozcigay si na wielu obecnie zajtych przez islam, a wtedy podbijanych przez Arabw obszarach. Uwarunkowania kulturowe i geograficzne sprawiy, i nie powstao jedno pastwo islamskie, std te nie ma dziea opisujcego w peni strategi Arabw. S jedynie ksigi traktujce o niszych stopniach sztuki wojennej i taktycznych posuniciach poszczeglnych wadcw. Takim najsynniejszym zbiorem taktycznych zasad wojennych jest chyba Ksiga podstpw. Strategia polityczna Arabw anonimowego autora, czy Zasady wojenne Mohammeda I autorstwa Ibn Hodela el-Andalusy. Nieco podobne s zasady redniowiecznych Persw, wrd ktrych na najwiksz uwag zasuguje Ksiga porad Qabusa ibn Iskandara, czy Sztuka rzdzenia pastwem Axlaqa Nasseriego, wezyra Persji z XIII wieku. Podkrelaj one i powodem do wojny moe by jedynie sprawiedliwo i religia, tym samym skrelajc terytorium z listy moliwych casus belli.9 Potwierdza to, i w redniowieczu zaistniay nowe, atrakcyjne powody ekspansji. Poza powodami ekspansji, jakimi byy ju obecne w staroytnoci, zwikszenie bezpieczestwa, ch wzbogacenia pastwa upami i niewolnikami zabieranymi z podbijanego obszaru, pojawi si midzy innymi aspekt szerzenia religii na ssiednie terytoria. Nie chodzi tu tylko o szerzenie drog podbojw islamu przez Arabw, czy Persw, lecz take chrzecijastwa na przykad przez krucjaty. Od redniowiecza po dzie

R. Kuniar, Polityka i sia. Studia strategiczne zarys problematyki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s. 26 i n.

108

dzisiejszy rnica religijna staa si jednym z najczstszych powodw wybuchu konfliktu. Pocztek pnego redniowiecza zapocztkowaa niebywaa i najwiksza jak do tej pory inwazja na Europ ze strony dzikich i nieokieznanych hord Czyngis Chana. Niesamowity zasig podbojw przewysza swym rozmachem wszystkie wczeniejsze jak i pniejsze. Najbardziej jednak zdumiewa fakt, i inwazje mongolskie nie byy podparte adnymi podstawami strategicznymi, lecz jedynie byskotliw taktyk. adne dzieo o strategii Mongow nie istnieje, a o ich postpach militarnych czerpie si wiedz jedynie z przekazw naocznych wiadkw pochodzcych z podbijanych obszarw. Mongoowie stworzyli now jako w strategii, ktra sw niecodziennoci zaskoczya zarwno strategw chiskich, indyjskich, bliskowschodnich i europejskich. To co byo unikalne stricte powizane byo ze sposobami szybkiego pokonywania odlegoci. Midzy rnymi podbijanymi terytoriami porusza si mogli dziki niezwykej ruchliwoci wojsk (z wykorzystaniem niewielkich, szybkich i odpornych koni mongolskie wojsko byo niemal w caoci kawaleri). Podbojom sprzyjaa nowa umiejtno, ktr jako pierwsi zdobyli Mongoowie. Bya to umiejtno utrzymania wojska z zasobw na podbijanym terytorium. Umoliwio to stworzenie samonapdzajcej si machiny wojennej, ktra im wicej pldrowaa, tym bardziej bya sprawna i zdolna do jeszcze wikszych podbojw, bez potrzeby zajmowania si logistyk. Byo to niesychane dla pozostaych armii wczesnej areny dziaa zbrojnych. Dodatkowymi atutami Mongow bya doskonaa czno i rozpoznanie. Mimo zalet na poziomie taktycznym, strategia narodowa Mongow nie zapewnia trwaoci ich imperium.10 3.3 Strategia a terytorium w okresie przed industrialnym. Odrodzenie w Europie, to pocztek okresu, w ktrym kontynent ten zaczyna dominowa pod wzgldem militarnym na wiecie. W epoce tej rozwina si strategia wojenna, ktrej podoem byy zmiany techniczne, spoeczne i polityczne. Konieczne stao si zastosowanie nowych rozwiza ofensywnych i defensywnych, co spowodowao take pewne zmiany w pojmowaniu roli terytorium w strategii. Zmianom i rozwojowi strategii sprzyjay liczne wojny zarwno dynastyczne jak i religijne o ktrych wczeniej wspomniano. Zjawiskiem wartym uwagi bya w tym okresie strategia zapocztkowana przez Francj, ktrej celem byo przyczenie jak najwikszej iloci maych terytoriw zamieszkiwanych przez ludno francusk. Ekspansja kosztem maych pastw i terytoriw zwana polityk reunionw, czy prostowania granic przyniosa efekt w postaci zjednoczenia Francji, czego do drugiej poowy XIX wieku nie osigny ani Wochy ani Niemcy. Gwnym powodem tej rewolucji militarnej byo przede wszystkim wprowadzenie broni palnej rnego kalibru przeksztacajcej dotychczasowe osignicia myli strategicznej w gr bezwartociowej makulatury i ksztatujce nowe sposoby walki. Rozwina si te sztuka fortyfikacji odpowiadajca nowym wymaganiom bezpieczestwa. Poza najemnikami i wojskami pospolitego ruszenia

10

G. Chaliand, op. cit., s. 547 i n.

109

rozpowszechnia si ponownie armia zawodowa, ale nadal mona mwi o swobodnym europejskim rynku najemnikw. Rozrastajce si armie europejskie, potrzebujc coraz wicej rekrutw wpywaj w Europie na powolne lecz systematyczne przechodzenie od systemu feudalnego do systemu poboru regionalnego. W celu zwikszenia zwizku onierza z armi buduje si terytorialn tosamo poszczeglnych jednostek, rwnie tych zacinych. Polega ona na rekrutacji onierzy z danego regionu do jednego oddziau, by czuli si oni bardziej zwizani ze sob, co pozwolioby na uniknicie nadmiernych dezercji i zwikszenie morale wojsk. Idzie za tym zmiana w sposobie administracji i finansowania wojsk na bardziej scentralizowany oraz rozwj manufaktur. Nacjonalizm, ktry pojawi si w tej epoce by efektem wielu czynnikw, midzy innymi wyej opisanego poboru regionalnego stwarzajcego i zwikszajcego poczucie tosamoci terytorialnej i narodowej. Doprowadzio to zjawisko do nowych wojen w Europie, ktre w swym podou miay aspekty etniczne. Przykadem moe by wzrost tosamoci narodowej Szwedw i Norwegw, ktrzy w imi niezalenoci zerwali Uni Kalmarsk, Ukraicw, ktrzy od XVI wieku dyli do niepodlegoci od Polski, Turcji i Rosji, czy Irlandczykw coraz wyraniej odcinajcych si od przynalenoci do korony brytyjskiej. Wrd dugiej listy nazwisk autorw strategii tego okresu na uwag zasuguj na przykad N. Macchiavelli ze sw Sztuk wojny (gdzie sawi on zalety armii narodowych oraz dostrzeg denie wczesnych pastw do budowania potgi terytorialnej),11 lub liczni generaowie jak Rajmund de Montecuccoli (Pamitniki wojskowe podkrelajce rol armii zawodowych i potg artylerii oraz skuteczno taktyki manewrowania). Niemal w kadym kraju Europy mona by znale w tym okresie historycznym wybitnych strategw. Poza wyej wymienionym Wochem czy Austriakiem, pojawili si J. F. de Puysgur (Sztuka wojny dzieo gdzie dopracowano wojn manewrw), J. de Maizeroy (Traktat o podstpach dozwolonych w czasie wojny), H. Lloyd (Pamitniki wojenne rozprawa o waciwym wykorzystaniu pierwiastka narodowo-religijnego oraz wojnie manewrw), czy krl Prus Fryderyk II (Oglne zasady wojny, Testament militarny ksztatujce cechy charakterystyczne pniejszej pruskiej armii: dyscypliny i wojny byskawicznej).12 Kocwka omawianej epoki to czas kiedy wyksztacay si pastwa narodowe, staa si okresem wielkiej ekspansji Europy na inne kontynenty. W tym czasie rozbudowane strategie wojenne pastw europejskich zaczy si bardzo rni midzy sob. Rwnie podejcie do wykorzystania terytorium w strategii pastwa podlegao zrnicowaniu. Mona porwna chociaby odmienne strategie zagospodarowania terytorium kolonii przez Hiszpani, Portugali, Niderlandy, a pniej kolejne pastwa, gwnie Angli i Francj. Ponadto rozwj kolonializmu by efektem czynnika wpywajcego na strategi pastw jakim bya ch zdobycia
11 F. Gilbert, Machiavelli: The Renaissance of the Art of War, w: Paret P. (red.), Makers of Modern Strategy, Princeton University Press, Princeton 1986. 12 R. Kuniar, op. cit., s. 34 i n.

110

strategicznie wanych miejsc do ochrony szlakw handlowych i zdobycia monopolu na egzotyczne towary. Z do jednolitych systemw hierarchii feudalnej redniowiecza, kraje europejskie wprowadziy odmienne systemy podziaw terytorialnych wewntrz pastw. Powoli zanikay ksistwa, czy hrabstwa, a ich miejsce zaczy zajmowa departamenty czy gubernie odzwierciedlajce wielopoziomow struktur administracyjn danego pastwa (rozwj biurokracji spowodowa zwikszenie kontroli nad terytorium). Pojawiy si take pierwsze zwiastuny mylenia w kategoriach geopolityki i strategii narodowej czcej nie tylko strategie wojenne ale take strategie funkcjonujce np. w polityce zagranicznej i dyplomacji, czy gospodarce, czy te kierunkach ekspansji. Sztandarowym prekursorem geopolityki by pod koniec XVIII wieku H. D. von Blow. Jego opracowanie Istoty nowego systemu wojennego stao si przedsionkiem nowej ery w myli strategiczno-wojskowej. To w tym dziele dostrzec mona pierwsze wzmianki o geopolitycznym przygotowywaniu wojny. Sama strategia wojskowa posiada jednak innego prekursora nowoytnych rozwiza. Jest nim J. de Guibert. Opisa on wyrany ksztat gotujcego si w Europie konfliktu, jakim bya rewolucja francuska i wojny napoleoskie. W Oglnym zarysie taktyki oraz w De la force publique pojawia si idea armii obywatelskiej, czy system dywizyjny sucy zwikszeniu mobilnoci wojska. Postuluje te poczenie interesw wadcy i obywateli, ktrych duch narodowy pcha w stron demokracji. Zdaniem autora, gdy pastwa stan si demokratyczne, wtedy cae narody pjd pod bro, by walczy o swoje terytorium, ktre stao si elementem nie tylko wpywajcym na gospodark, ale take wiadczcym o potdze pastwa i narodu. Masowy charakter wojen wkrtce si unaoczni ze wszystkimi tego konsekwencjami. Doda naley, e wrciy wzorowane na staroytnym Rzymie idee strategii. Przypomniano sobie o pomyle ycia armii z ziemi objtej dziaaniami. Dodatkowym zjawiskiem jest powstawanie narodowych szk strategicznych i akademii wojskowych.13 4. TERYTORIUM W STRATEGIACH ERY NOWOYTNEJ. 4.1 Terytorium w epoce industrializmu i imperializmu kolonialnego. Jak mawiaj stratedzy, z Napoleonem strategia wesza w wiek dojrzay.14 Poza gwn zmian na tle ideologicznym, o czym ju nieco wyej wspomniano, wojny nabray cech charakteryzujcych je przez nastpne stulecie. Wanym czynnikiem staa si ideologiczna walka pastw absolutystycznych i demokratycznych. Rozprzestrzenianie idei wolnoci byo jednym z powodw i pretekstw do walki na tym etapie historii. Do istotn zmian wprowadzon w strategii bya reforma sposobu administracji wojska i terytorium. Na potrzeby masowych armii narodowych budowanych od czasw Napoleona Bonapartego w Europie, gdzie nastpia
13 R. R. Palmer, Frederick the Great, Guibert, Blow: From Dynastic to National War, w: Paret P. (red.), Makers of Modern Strategy, Princeton University Press, Princeton 1986. 14 R. Kuniar, op. cit., s. 40.

111

eksplozja demograficzna, wprowadzi on jako pierwszy system dywizyjny. Umoliwi on uproszczenie zarzdzania armi mimo jej duego rozprzestrzenienia i liczebnego stanu. Wydzielono w nim grupy wojsk frontowych, zbudowanych z rnych rodzajw jednostek wsppracujcych ze sob, i zaopatrzeniowych, ktre posikoway dan dywizj z okrelonego terytorium. W przypadku Napoleona, stosujcego jednak taktyk tzw. ycia armii z ziemi system ten sprawdza si jednak tylko czciowo. Potrzebom wojennym podporzdkowano pastwo i spoeczestwo, dokonujc centralizacji i reform w administracji, a co za tym idzie, zmienia si take waga jak przywizywali stratedzy do zagadnie terytorium. Na popyt potnych armii odpowiedzia rozrost przemysu zbrojeniowego, wprowadzenie nowinek technicznych i maszyn (masowej produkcji) co sprawio, i moemy mwi o I rewolucji przemysowej i deniu do maksymalizacji zyskw z posiadanego terytorium, czego efektem jest wycig po surowce w terytoriach zamorskich. Towarzyszy temu wzrost jakoci ycia i wiadomoci spoeczestw europejskich, ale take amerykaskich. Mwi si w kocu o eurocentrycznym systemie wiatowym XIX wieku. Czasy Napoleona, Suworowa i Wellingtona, z terytorialnym rozmachem wojen im towarzyszcym stanowiy bogate podoe dla pniejszych badaczy, niemal a do czasu II wojny wiatowej. By to pierwszy przypadek, gdy wojna europejska przeniosa si na inne kontynenty, obejmujc take kolonie walczcych metropolii. Najwybitniejszym strategiem okresu ponapoleoskiego jest niemiecki genera C. von Clausewitz. Jego wiekopomne dzieo O wojnie nie traci na swej aktualnoci. To on wanie wprowadza rozrnienie midzy taktyk a strategi. Terytorialne odniesienia strategii u von Clausewitza wida w odniesieniu do czynnikw formuujcych strategie, gdzie zwraca on uwag na skupienie wojsk w przestrzeni, co ma by decydujce o powodzeniu, oraz przy analizowaniu wpywu ekonomii wojennej wynikajcej z zasobw w danych terytoriach.15 By moe wyda si to mao oryginalne, ale jest charakterystyczne dla tej epoki. W sensie geostrategicznym von Clausewitz wprowadza szereg udoskonale. Twierdzi, e dobry wdz, nie rusza bez wczeniejszego rozpoznania przeciwnika, okrelenia jego punktu cikoci, czyli miejsca, w ktrym uderzenie zadaoby wrogowi najwiksze straty. Druga jeszcze bardziej istotna rzecz znajdujca si w dziele tego teoretyka i praktyka sztuki wojennej to fakt i wojna w teorii von Clausewitza jest pochodn trzech elementw: 1) narodowych cech i wrogoci danych spoeczestw wynikajcych z krzywd dawnych lat 2) strategii i wojska ksztatowanego nie tylko przez wymiar kulturowy danego pastwa, ale gwnie przez rozcigo, pooenie terytorium wraz z jego zasobami. 3) przemylanej bd irracjonalnej polityki.

15

K. von Clausewitz, O wojnie, Test, Lublin 1995, s. 730 i n.

112

Jest to tzw. trjca clausewicjaska, w ktrej jak wida czynnik geograficzny odczytywany jest jako element ksztatujcy cae zjawisko wojny w sposb oglny jak i szczegowy.16 Okres ponapoleoski to czas, w ktrym strategia staje si powoli rzemiosem. Powstae narodowe akademie wojenne ksztac strategw na przemysow skal. Wida to zreszt po liczbie dzie o tej tematyce, ktrych powstaje mnstwo. Zdaje si jednak, e po Karlu von Clausewitzie nikt pniej nie stworzy tak wiekopomnego i obszernego dziea o tematyce strategicznej. Od tej pory rwnie dziedzina strategiczno-wojskowa nauki niezwykle szybko i dynamicznie si rozwija. Co kilkanacie lat zmieniaj si diametralnie obowizujce doktryny w wyniku rozwoju technologicznego i ekspansji demograficznej w Europie i Stanach Zjednoczonych. Pastwa, ktre nie potrafiy dostosowa si do wymogw szybkich zmian (Hiszpania, Portugalia, Chiny, Austro-Wgry) w doktrynie i wyposaeniu armii przegrywaj i powoli ustpuj miejsca nowym graczom na arenie midzynarodowej (Prusy, Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone). W drugiej poowie XIX wieku najbardziej prna prusko-niemiecka szkoa wojskowa (z H. von Moltke i C. van der Goltzem na czele) wiedzie prym wrd wojennych akademii Europy.17 Wyraa si to take w sukcesach militarnych Prus i Niemiec dominujcych w europejskim teatrze politycznym. Czynnikami zwykle wymuszajcymi zmian doktryny wojskowej s udoskonalenia techniczne. Niemcy w wojnie jako pierwsi zaczli wykorzystywa kolej do szybkiego przemieszczania i zaopatrywania armii na coraz rozleglejszym terytorium, co spowodowao, e przeszkody terenowe przestay mie wtedy znaczenie w wymiarze wielkoskalowym. W poowie XIX wieku czynnikiem innowacyjnym by wynalazek gwintowania luf karabinw oraz bro palna adowana od tyu. Zwikszao to szybko, skuteczno oraz zasig ognia oraz pozwalao dobrze wyekwipowanej armii na pokonanie nawet liczniejszej armii, jak to miao miejsce np. pod Sadow w 1866 roku.18 4.2 Terytorium w erze mechanizacji wojny. Kolejny etap rozwoju przyniosa tzw. druga rewolucja przemysowa oparta na silnikach spalinowych i powszechnym zastosowaniu elektrycznoci w przemyle. Rozwj technologiczny, ktrego wyrazem w wojskowoci byo wprowadzenie karabinw maszynowych, pojazdw opancerzonych, zasiekw z drutu kolczastego, dzia kolejowych racych na niesychane odlegoci nawet 30 kilometrw, czy budowa wielkich pancernikw najeonych rozmaitymi dziaami. Rozwj wiedzy na temat adunkw wybuchowych i inne wynalazki jak gazy bojowe, sprawi, i nawet masowe armie potrafiy topnie w byskawicznym tempie, czego dowodem bya I i II wojna wiatowa. Jednak z punktu widzenia niniejszej pracy, poza zwikszeniem parametrw i skali dziaa zbrojnych, adnej istotnej zmiany od czasw
E. J. Villacres, Ch. Bassford, Reclaiming the Clausewitzian Trinity, w: Parameters, jesie 1995. G. E. Rothenberg, Moltke, Schlieffen, and the Doctrine of Strategic Envelopment, w: P. Paret (red.), Makers of Modern Strategy, Princeton University Press, Princeton 1986. 18 H. Holborn, The Prusso-German School: Moltke and the Rise of the General Staff , w: P. Paret (red.), Makers of Modern Strategy, Princeton University Press, Princeton 1986.
17 16

113

Napoleona nie byo poza wprowadzeniem jednej istotnej innowacji. Jest ni tzw. obrona terytorialna. Poza zaistniaym wczeniej poborem regionalnym element ten czy bezporednio terytorium i strategi. Polega on na organizacji w czasie pokoju si rezerwowych majcych na wypadek wojny broni danego terytorium za pomoc lokalnych rodkw przed wojskami agresora. Przykadem moe by fakt istnienia w Polsce midzywojennej zgrupowa armii regionalnych np: Armia Krakw, Armia Pozna, czy Armia Pomorze. Poza staym trzonem zbudowanym z onierzy zawodowych, system obrony terytorialnej dawa moliwo szybkiej mobilizacji. Odpowiedzi na t strategi sta si niemiecki wynalazek blitzkriegu, czyli wojny byskawicznej opartej na wojskach zmotoryzowanych. W 1939 roku w czasie kampanii wrzeniowej skutecznie zastosowali j na Polsce, ktrej armie terytorialne nie zdywszy si zmobilizowa i skoncentrowa ju zostaway rozbite i zmuszane do odwrotu.19 II wojna wiatowa miaa take odrbny wymiar przerastajcy myl strategicznowojskow, ktra moe by jedynie potraktowana jako jeden z jego elementw. Chodzi tu oczywicie o geopolityk. Zdominowaa ona umysy politykw pocztku XX wieku zastpujc idee imperializmu czerpice z liberalizmu, nacjonalizmu, kapitalizmu i kolonializmu. Co prawda walka o terytorium bya czym normalnym, lecz w geopolityce uczyniona zostaa tematem bada naukowych. Badania te wskazywa zaczy cele politykom, a ci za strategom. Geopolityka moe zosta podzielona na dwa rodzaje: globaln i narodow. Pierwsza zajmuje si prawami i uwarunkowaniami terytorialnymi waciwymi dla caego wiata. Druga odmiana bada warunki lokalne, w zalenoci od pooenia danego pastwa. Odmiana geopolityki narodowej wykiekowaa w Niemczech. Jej efektem sta si podzia celw wojennych ze wzgldu na ich konotacje z okrelonym terytorium, czy kierunkiem ekspansji lub obrony.20 Do twrcw idei geopolitycznych naley przede wszystkim F. Ratzel, autor pracy Geografia polityczna. Geografia pastw, handlu i wojny, znana rwnie pod okreleniem Katechizm imperialistw. Terytorium jest w niej podniesione do rangi najwaniejszej wartoci, o ktr walcz wszystkie narody w swym wielowiekowym wysiku o przetrwanie. Ksztatuje si midzy innymi dziki teoriom Ratzla imperatyw ekspansjonizmu terytorialnego w Niemczech, co wkrtce doprowadza do wojen wiatowych, ktre przyniosy jednak temu pastwu i narodowi efekt odwrotny od zamierzonego. Zaznaczy tu jednak trzeba, i sam F. Ratzel nie wysuwa adnych propozycji dla politykw niemieckich, lecz to oni wykorzystali jego teorie i bdc nimi zafascynowani doprowadzili do tragicznych wydarze wojen wiatowych. Do czoowych postaci geopolityki naley osoba R. Kjellna, twrcy terminu geopolityka. W jego pracy Pastwo jako forma ycia formuuje on teori, w

A. Mczak (red.), Historia Europy, Ossolineum, WrocawWarszawa 1997, s. 456 i n. A. Wolff-Powska, E. Schulz, Przestrze i polityka w niemieckiej myli politycznej XIX i XX wieku, w: A. Wolff-Powska, E. Schulz (red.), Przestrze i polityka. Z dziejw niemieckiej myli politycznej, Wyd. Poznaskie, Pozna, s. 56.
20

19

114

wietle ktrej pastwa s podobne do biologicznych organizmw, w ktrych terytorium jest ich tkank.21 Postaci, ktrej teorie bezporednio wpyny na ostateczne wypaczenie geopolityki jest K. Haushoffer. Ten bawarski uczony wypromowa teori przestrzeni yciowej narodw (Lebensraum), bdc inspiracj dla nazizmu, a take faszyzmu. Poczenie jej z niemieckimi realiami historycznymi i popularnym wczenie darwinizmem spoeczno-kulturowym, przynioso dyscyplinie upadek.22 Nawet anglosask szko geopolityki wydarzenia okresu II wojny wiatowej skazay na zmarginalizowanie. Szkoa ta, zgoa odmienna od niemieckiej, nie akceptowaa biologicznych koncepcji pastwa, czy rasizmu. Wrd czoowych postaci tej szkoy, znane s szczeglnie postacie A. T. Mahana, ktry rozpowszechni w swych dzieach The Influence of Sea Power upon History, czy The Interest of America in Sea Power teori o koniecznoci rozbudowy si morskich dla kontrolowania szlakw handlowych, czy H. J. Mackindera autora synnej teorii o heartlandzie i rimlandzie.23 4.3 Strategie zimnowojenne i ich odniesienia do roli terytorium w pastwie. Tragiczne efekty wydarze II wojny wiatowej doprowadziy do odejcia od koncepcji geopolitycznych. Ich miejsce w naukach strategiczno-wojskowych zajy koncepcje zimnowojenne, gwnie komunizmu, ktrych aktywny pozostawa imperatyw ekspansjonistyczny, lecz nie narodowy lecz ideologiczny, oraz strategia powstrzymywania praktykowana przez USA i pastwa zachodnie. Ta ostatnia doprowadzia poprzez sw przewag do upadku komunizmu. Konflikt i rywalizacja ideologiczna midzy zwyciskimi mocarstwami II wojny wiatowej widoczny by ju pod koniec tej wojny. Uycie bomby atomowej przewartociowao dotychczasowe strategie. Pojawi si w strategii termin wojen totalnych, ktrych efektem byo wyniszczenie obcej ludnoci i oczyszczenie terytorium z wszelkich wrogich elementw (gospodarczych, kulturowych itd.). W tym czasie rozwj technologiczny postpowa tak szybko, i strategie zmieniay si bardzo czsto. Rola terytorium w trakcie tych zmian w strategiach ulega sporej marginalizacji. Od czasw geopolityki, gdzie walka o terytorium uwaana za najwaniejsz, kluczow pozycj w polityce, przestrze stawaa si szybko bezwartociowym ciarem, chyba e znajdoway si na niej strategiczne surowce, bd bya miejscem zamieszkania rzdzcego w danym pastwie narodu. Marginalizacja ta spowodowaa masow dekolonizacj w latach szedziesitych. Dodatkow przyczyn zmniejszenia roli aspektw terytorialnych w strategii byo wprowadzenie i rozwj zaawansowanego lotnictwa oraz broni jdrowej. Bro ta uywajc przestrzeni powietrznej staa si niezalena od uwarunkowa terenowych, a z czasem staa si rodkiem walki o zasigu globalnym, pomijajc ju fakt o proliferacji broni jdrowej na coraz to nowe pastwa. W czasie zimnej wojny nastpi take kolejny skok technologiczny, ktry umoliwi ekspansj terytorialn najwikszych mocarstw w przestrze kosmiczn. Nie moemy
21 22

Ibidem, s. 109-116. A. Wolff-Powska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Pozna 1979. 23 G. Chaliand, op. cit., s. 955 i n.

115

mie pewnoci, czy gdyby nie umowy midzynarodowe niemiayby one swych baz wojskowych poza nasz planet. Wprowadzony przez Stany Zjednoczone zbrojeniowy program gwiezdnych wojen przyspieszy jednak bankructwo systemu komunistycznego w Zwizku Radziekim.24 Podkreleniem globalnego zasigu strategii wojennej, ktry degradowa rol i wag terytorium, byy nowe aspekty, ktrych istota i znaczenie zaczy odgrywa najwiksz rol w historii strategii w okresie powojennym. Do nich naley przede wszystkim zaliczy takie sprawy jak oglnowiatowa wojna propagandowa, ktrych narzdziem stay si masowe media. Rwnie rozbudowane siatki wywiadowcze i kontrwywiadowcze, dostarczajce tajnych i poufnych danych z caego wiata zostay rozwinite do niespotykanych dotychczas rozmiarw. Po dowiadczeniach II wojny wiatowej oraz potwierdzonej w niej skutecznoci strategii blitzkriegu stratedzy wojenni w rnych krajach opracowywali rne sposoby zapobieenia temu sposobowi walki z jednoczesnym uwzgldnieniem moliwoci stawienia skutecznego oporu na wypadek uycia przez wrogw broni masowego raenia. Wynikiem ich pracy byo wdroenie systemw obrony cywilnej, oraz budowy schronw, majcych na celu ochron ludnoci przed wrogim atakiem. Std mona wywnioskowa, e priorytetow pozycj obrony terytorium z okresu poprzedniego, zaja obrona ludnoci. 5. TERYTORIUM W WOJNACH CZASW. PODSUMOWANIE. I ANTY-WOJNACH NASZYCH

Koniec rywalizacji zimnowojennej, da moliwo przeregulowania strategii na nowe tory. W wielu krajach tzw. zachodu doszo do niemiaych powrotw w stron geopolityki. Mimo, i rewitalizacja tej dyscypliny systematycznie trwa, to nie mona twierdzi, i nastpia ona w sposb sukcesyjny jako nowy paradygmat. Nadal kultywuje si tradycj narodowych szk strategii. Odmienne s z pewnoci podejcia do kwestii terytorium i jego roli w strategii obronnej rnych krajw. Ponadto wpywaj na ni take takie elementy jak kultura wojenna, czy poziom rozwoju gospodarczo-technologicznego oraz spucizna z poprzednich epok. Trudno w omwieniu wspczesnego problemu terytorium w myli strategiczno-wojskowej sprawia fakt, i od ponad poowy wieku wojna jest nielegalna zabroniona prawem midzynarodowym. Std pojawiaj si rozmaite obejcia tego prawa, jak interwencje humanitarne, czy misje pokojowe i midzynarodowe, kierujce si zupenie innymi strategiami ni normalne konflikty. Nie do koca jest take znany efekt, jaki wywrze proces globalizacji i trzecia rewolucja przemysowa (tzw. cyberrewolucja) na strategie. Niektrzy twierdz, i w jej wyniku nastpi era geoekonomiki jako realizacji imperatyww konfliktu, czyli ekspansji, poprzez handel,25 co obserwujc dynamik gospodarki ChRL, chyba mona zaakceptowa. Z kolei inni badacze twierdz, i obecnie mamy do czynienia z powrotem staroytnych i redniowiecznych, a tak na prawd wiecznie ywych strategii
24 25

H. Mnkler, Wojny naszych czasw, Wydawnictwo WAM, Krakw 2004, s. 162 i n. E. Luttwak, From Geopolitics to Geo-economics, w: The National Interest, lato 1990.

116

plemiennych tylko oprawionych w nowoczesn technologi, a czasem jak bywa w Afryce nawet i bez niej.26 Myl ta zdaje si by nieco kontrowersyjna, lecz niepozbawiona podstaw. Kolejnym elementem gmatwajcym i tworzcym nowe wyzwania przed badaczami i kreatorami teorii strategiczno-wojskowych jest rozwj terroryzmu na wiecie. Te i inne aspekty wspczesnych problemw strategii, ktrych nie wymieniono z racji celw i ram niniejszej pracy nie pozwalaj na ich zwize przedstawienie.27 Na przeomie stuleci bylimy wiadkami kliku spektakularnych operacji wojennych. Nie byoby w tym nic szczeglnego gdyby tu po zakoczeniu zimnej wojny nie wieszczono rwnie kresu strategii w wyniku pojawienia si widma pokoju.28 Szybko okazao si jednak, e liczba rozgrywajcych si konfliktw narasta, a zapotrzebowanie na nowe rozwizania strategicznie ronie wprost proporcjonalnie z moliwociami technicznymi nowoczesnych armii. Podsumowujc analiz historii roli i kariery aspektw terytorialnych w naukach strategiczno-wojskowych naley potwierdzi, e w kadej epoce podlegay one rozwojowi lub marginalizacji. Ewoluoway, bd zwikszajc, bd zmniejszaj swoje znaczenie dla tej dziedziny. Zaleao to przede wszystkim od dostpnych technologii w danej epoce, dlatego mona si pokusi o pewn syntez zebranych wyej informacji w tym wietle. (Rys. 2). Na rysunku 2 przedstawiono uoglniony podzia na epoki w historii wojskowoci.29 Najistotniejsza z punktu widzenia tematu pracy jest kolumna powicona nowym celom wojny pojawiajcym si w historii, gdzie zaprezentowano rol jak odgrywao terytorium w rnych epokach. Zwrci naley uwag, i tabela ta skonstruowana jest w taki sposb, e nie naley jej czyta selektywnie, bowiem w poszczeglnych wierszach wpisano jedynie nowe w danej epoce fakty, procesy i zjawiska, za poprzednie nie koniecznie musiay straci na aktualnoci. Odniesienia do terytorium znajduj si take w ostatniej kolumnie. Dwie rodkowe kolumny ilustrujce innowacje techniczne stanowi to do dyskusji o zmianach strategii i roli terytorium. Celem niniejszej pracy bya nie tylko analiza terytorialno-przestrzennego wtku w myli strategiczno-wojskowej w rnych epokach historycznych. Wydaje si i oglnie ten cel udao si czciowo zrealizowa. Zadaniem jego byo take przyblienie pojcia terytorium w ujciu strategiczno-wojskowym. Przeszo ono do ciekaw ewolucj, z ktr nie wszyscy geografowie, czy geopolitycy nie bdcy przecie wojskowymi, nie zawsze mieli okazj si dotychczas zapozna.

Mam tu na myli koncepcje zderzenia cywilizacji S. Huntingtona, (zob. szerzej: S. Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy ksztat adu wiatowego, Spectrum, Warszawa 1997) czy teori o barbaryzacji wojen M. Kaldor (zob. szerzej M. Kaldor, B. Vashee (red.) Restructuring the global military sector. Vol. 1 New wars, Londyn 1997). 27 Zob. szerzej P. L. Wilczyski, Wybrane koncepcje pastwa we wspczesnej myli politycznej, w: Trzciski K. (red.) Pastwo w wiecie wspczesnym, Oficyna wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2006, s. 85-95. 28 H. Mnkler, op. cit. 29 Za: B. Hines (red.), Empire Earth, Warszawa 2004.

26

117

EPOKA

TERYTORIUM W STRATEGII (NOWE CELE WOJEN) - TERYTORIUM JAKO TEREN OWIECKI RDO WYYWIENIA - TERYTORIUM SSIADW JAKO RDO UPW I BOGACTWA - ODWET ZA NARUSZENIE TERYTORIUM - OBRONA MIEJSC UZNANYCH ZA WITE - OCHRONA MORSKICH I LDOWYCH SZLAKW I GRANIC PASTWOWYCH - TERYTORIUM SSIADW JAKO RDO NIEWOLNIKW - NOWE PROWINCJE JAKO RDO PODATKW LUB TRYBUTU - KOLONIALIZM - ZAPEWNIENIE DUGOTRWAEGO BEZPIECZESTWA POPRZEZ EKSPANSJ TERYTORIALN - ROZPRZESTRZENIANIE RELIGII NA NOWE TERYTORIA - ZDOBYCZE TERYTORIALNE JAKO POWD DO CHWAY I PRESTIU ZWYCIZCW - ROZPRZESTRZENIANIE WASNEJ DYNASTII - EKSPANSJA NA NOWOODKRYTE TERYTORIA - PODBICIE STRATEGICZNYCH MIEJSC DLA ZDOBYCIA MONOPOLU W HANDLU TOWARAMI LUKSUSOWYMI -PROSTOWANIE GRANIC CZYLI EKSPANSJA TERYTORIALNA KOSZTEM MAYCH PASTW I TERYTORIW (REUNIONY) - WYCIG O SUROWCE STRATEGICZNE W TERYTORIACH ZAMORSKICH - ROZPRZESTRZENIANIE WASNEJ KULTURY (KULTURKAMPF) - KONFLIKT ABSOLUTYZM DEMOKRACJA

INNOWACJE BRONI - BRO DREWNIANA I KAMIENNA - UCZNICTWO

INNOWACJE FORTYFIKACJI - JASKINIE - GRODZISKA ZIEMNODREWNIANE - DYMNE, OGNIOWE, DWIKOWE I INNE SYSTEMY OSTRZEGAWCZE

INNOWACJE SPOECZNOSYSTEMOWE - KASTY WOJOWNIKW - SOJUSZE

PREHISTORIA

ERA BRZU

- BRO BIAA Z BRZU - RYDWANY - SONIE - KAWALERIA - MASZYNY MIOTAJCE KAMIENIE - GALERY

- GRODY MUROWANE - MURY MIEJSKIE

ERA ELAZA

- BRO BIAA Z ELAZA

- DEFENSYWNE UKADY URBANISTYCZNE I LOKALIZACJA MIAST - ZAMKI

REDNIOWIECZE

ERA PROCHU STRZELNICZEGO

- STALOWE ZBROJE - KUSZNICTWO - KAWALERIA PUSTY (WIELBDY) - ZAAWANSOWANE MASZYNY MIOTAJCE (KATAPULTY) - MASZYNY OBLNICZE - AGLOWCE - BRO PALNA - ARTYLERIA - OKRTY WIELOPOKADOWE

ZMODYFIKOWAN A KONSTRUKCJA ZAMKW UWZGLDNIAJC A ROSNC ROL ARTYLERII

- SZYKI BOJOWE - FORTELE WOJENNE - WYKORZYSTANIE CZYNNIKW KLIMATYCZNYCH I UROZMAICENIA TERENU W WALCE - ROZDZIELENIE SI LDOWYCH I MARYNARKI - PIRACTWO - ARMIA ZAWODOWA - ADMINISTRACJA WOJSKOWA - SIE DRG I SYSTEM POCZTY KONNEJ - ARMIA NAJEMNA - POSPOLITE RUSZENIE - KODEKS RYCERSKI - YCIE ARMII Z RODKW NA OKUPOWANYM AKTUALNIE TERYTORIUM - POBR REGIONALNY

ERA INDUSTRIALNA

- GWINTOWANA BRO PALNA ADOWANA OD TYU - OKRTY NAPDZANE PAR O STALOWYM POSZYCIU

- TWIERDZE BETONOWE - KOMPLEKSY UMOCNIE (NP. LINIA MAGINOTA)

ERA MECHANIZACJI WOJNY

- CELE GEOPOLITYCZNE - ROZPRZESTRZENIANIE JEDYNIE SUSZNEJ IDEOLOGII

ERA WOJEN TOTALNYCH

ERA ELEKTRONIKI

- NISZCZENIE GOSPODARKI DANEGO TERYTORIUM - WYNISZCZENIE OBCEJ LUDNOCI (OCZYSZCZENIE Z NIEJ DANEGO TERYTORIUM) - POMOC HUMANITARNA - OCHRONA PRAW CZOWIEKA - POWSTRZYMANIE EKSPANSJI NA DANE TERYTORIUM (PREWENCJA)

- KARABINY MASZYNOWE - MATERIAY WYBUCHOWE - CZOGI I POJAZDY OPANCERZONE - ARTYLERIA DALEKIEGO ZASIGU - PANCERNIKI - OKRTY PODWODNE - GAZY BOJOWE - ZAAWANSOWANE LOTNICTWO - BRO JDROWA

- OKOPY I ZASIEKI Z DRUTU KOLCZASTEGO - BUNKRY PRZECIWPANCER NE

- TRANSPORT KOLEJOWY WOJSKA - NACJONALIZM (MASOWE ARMIE NARODOWE) - SYSTEM DYWIZYJNY - PRZEMYS ZBROJENIOWY - NARODOWE SZKOY I AKADEMIE WOJSKOWE - OBRONA TERYTORIALNA - BLITZKRIEG

- SCHRONY PRZECIWLOTNIC ZE I PRZECIWATOMO WE

- OBRONA CYWILNA - WOJNA PROPAGANDOWA - AGENTURY WYWIADOWCZE

- ZAAWANSOWANE TECHNIKI WYWIADOWCZE - BRO GLOBALNEGO ZASIGU - BRO CYBERNETYCZNOKOSMICZNA

118

- TARCZA ANTYRAKIETOW A - SATELITARNE SYSTEMY WCZESNEGO OSTRZEGANIA

- TERRORYZM - TZW. MISJE POKOJOWE, HUMANITARNE I STABILIZACYJNE

Rys. 2 Schemat ewolucji myli strategiczno-wojskowej, opracowanie wasne.

SUMMARY TERRITORY IN HISTORY OF MILITARY AND STRATEGIC THOUGHT Territory plays crucial role in international relations from the early beginnings of any political divisions. Developing military technologies, new revolutionary strategies, or genius of great generals influenced conflicts and territorial approach in military sciences through centuries. Once role of land could be very important for tribe, state, or any military organization which emerged on earth, and in other times that role might be decreased. Main factors which changed importance of land owning in strategies includes: warfare technology which is in use in analyzed period of military history, social and cultural connections with land, economic landuse and preferred practices of offensive or defensive strategies.

119

PIOTR GRACZYK
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. II

ARKTYKA I GEOPOLITYKA. OBSZAR ARKTYKI W PERSPEKTYWIE WYBRANYCH KONCEPCJI

GEOPOLITYCZNYCH I GEOSTRATEGICZNYCH

Wprowadzenie Obecno zagadnie zwizanych z Arktyk wydaje si nie by wyranie zaznaczona w myli geopolitycznej. Znakomita wikszo teorii traktujcych o przestrzeni, ukadach si w niej rozmieszczonych oraz o zwizkach geografii z polityk nie przewiduje dla obszarw wok bieguna pnocnego zbyt wiele miejsca, jeeli w ogle jakiekolwiek znaczenie im przyznaje. Nie trudno jest znale przyczyny takiego stanu rzeczy obszary bdce przedmiotem niniejszego opracowania, we wczesnych fazach rozwoju dziedziny, jak jest geopolityka i wywodzca si z niej geostrategia, nie przedstawiay sob niczego wicej jak tylko zamarznitych i trudno dostpnych wd Oceanu Lodowatego i otaczajcych ten akwen wybrzey, na ktrych nie tylko nie yje zbyt wielu ludzi, ale wszelka dziaalno jest utrudniona i kosztowna. Warto si zatem bliej przyjrze niektrym prbom przeamania wzmiankowanych trudnoci oraz wytyczenia nowych kierunkw w pojmowaniu globalnych ukadw si i politycznych konsekwencji pooenia geograficznego, szczeglnie w obliczu postpujcego wzrostu znaczenia Arktyki w ostatnich latach. Wczeniej jednak podj naley podstawowe kwestie terminologiczne, istotne dla niniejszego opracowania. Za Arktyk, zgodnie z powszechnie przyjmowan definicj1, uwaa si stref, ktrej poudniow granic wyznacza linia lipcowej izotermy +10C, bdca jednoczenie granic wystpowania drzew. Innym okreleniem tyche granic jest przypisanie Arktyce wszystkich obszarw pooonych na pnoc od rwnolenika 66 33 N, czyli koa polarnego pnocnego. Za kryterium przypisujce poszczeglne pastwa do krajw arktycznych uzna mona natomiast stae czonkostwo w Radzie Arktycznej2, wedug ktrego do pastw arktycznych nale Federacja Rosyjska, Kanada, Stany Zjednoczone, Norwegia, Dania (Grenlandia i Wyspy Owcze), Szwecja, Finlandia oraz Islandia. Przybliy rwnie naley, czym jest wzmiankowany Pnocny Ocean Lodowaty (Arktyczny). Jest to najmniejszy ze wszystkich oceanw, rozdzielajcy kontynenty Eurazji i Ameryki Pnocnej, zajmujcy powierzchni ok. 13 mln km2 (ok. 4% oglnej
AHDR (Arctic Human Development Report) 2004, Akureyri: Stefansson Arctic Institute, str. 17-18, Arctic environment: European perspectives. Why should Europe care?, Environmental Issue Report no. 38, European Environment Agency & UNEP Regional Office for Europe, Copenhagen 2004, str. 4 oraz Current research on peace and violence Arctic Environmental Cooperation, [ed.] Oran R. Young, vol. XII, 3/1989, Tampere Peace Research Institute, str. 2 oraz CIA World Factbook, https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/xq.html. 2 Oficjalny wykaz staych czonkw Rady Arktycznej na stronie organizacji: http://arcticcouncil.org/section/member_states.
1

121

powierzchni mrz i oceanw), z czego ok. 8 mln km2 przypada na morza Barentsa, Karskie, Wschodniosyberyjskie, Czukockie, aptieww, Grenlandzkie, Beauforta3. Oblewaj one pnocne wybrzea Federacji Rosyjskiej, Norwegii, Kanady, Stanw Zjednoczonych i Danii (Grenlandii). Pocztki eksploracji Arktyki Waciwie a do momentu znacznego rozwoju lotnictwa, w pierwszej poowie XX w. obszary polarne pozostaway w sferze zainteresowa jedynie podrnikw, takich jak Norwegowie Fridtjof Nansen i Roald Amundsen4, Amerykanin Robert Edwin Peary (pierwszy zdobywca bieguna pnocnego 7.04.1909 r.), czy ksi Abruzzw5 woski badacz m.in. Arktyki. Pierwsz prb lotu nad biegunem pnocnym balonem podj jednak w 1897 roku Szwed Salomon August Andre wraz z kilkoma podrnikami. Ich ciaa odnaleziono dopiero w 1930 r. na Wyspie Biaej w Archipelagu Svalbard. Pierwszy przelot midzy hemisferami mia miejsce 22 kwietnia 1928 r. prototypem samolotu Lockheed Vega. Australijczyk sir George Hubert Wilkins oraz pilot Carl B. Eielson odbyli lot nad Arktyk z Point Barrow na Alasce na Spitsbergen, z midzyldowaniem na Ziemi Ellesmerea. Przy postaci Wilkinsa warto pozosta chwil duej i wspomnie rwnie o innych jego zasugach i przekraczaniu barier w Arktyce, pocztkujc tym samym dziaania o znaczeniu strategicznym praktykowane w czasach pniejszych. W roku 1931 r. podj si on prby dotarcia do bieguna pnocnego okrtem podwodnym Nautilus, ktra, cho zakoczya si niepowodzeniem, ukazaa moliwo o niebagatelnym znaczeniu w czasach zimnej wojny udowodnia, e okrty podwodne mog bez przeszkd pywa pod pokryw lodow Arktyki. W czasie II wojny wiatowej szkoli amerykaskich onierzy do suby w warunkach arktycznych, a po jej zakoczeniu doradza siom morskim Stanw Zjednoczonych w kwestii rejsw amerykaskich okrtw o napdzie atomowym w obszarach polarnych6. Dziki opisanym powyej wyprawom i podrnikom ujawnia si wiatu jeszcze jedna istotna prawidowo wraz z rozwojem technologii zanika zaczy naturalne i uwaane dotd za nieprzebyte przeszkody, ktre co wicej niektrzy poczli postrzega jako udogodnienia. Droga na pnoc stana zatem otworem.

K. omniewski, J. Zaleski, L. mudziski, Morze Arktyczne, Warszawa 1979, s. 5. Amundsen zorganizowa pierwsz lotnicz wypraw z Spitsbergenu na biegun pnocny (dwa samoloty) w 1925 roku. Podrnikom udao si jednak dotrze tylko do 87 50 N. Pena relacja z wyprawy patrz: Roald Amundsen, Lot do bieguna pnocnego. (Biaa mier), Warszawa 1927. 5 Luigi Amadeo Giuseppe Maria Ferdinando Francesco di Savoir dAbruzzi. 6 Po jego mierci w 1958 r. zosta skremowany, a jego prochy w marcu 1959 r. zostay umieszczone na biegunie pnocnym przez amerykaski okrt podwodny USS Skate, ktry dokona podczas owej misji pierwszego w historii wynurzenia w tym punkcie Ziemi. http://www.adb.online.anu.edu.au/biogs/A120549b.htm (23.05.2008).
4

122

Pocztki refleksji geopolitycznej na temat Arktyki Wag Arktyki w perspektywie geopolityki i geostrategii zaczto dostrzega jeszcze przed drug wojn wiatow. Ju w tamtym czasie niektrzy badacze (np. George Renner) rozpatrywali potencja i implikacje pynce z centralnego pooenia tego obszaru midzy gwnymi potgami wczesnego wiata oraz rol, jak bdzie peni Arktyka w przyszoci. Wzrost jej znaczenia wie si nierozerwalnie z rozwojem technologii pozwalajcej ujarzmia i wykorzystywa te nieprzyjazne rejony. Nie zmienio si to do czasw wspczesnych. Jednake najpeniej swe geostrategiczne walory ukazaa Arktyka w czasie zimnej wojny, kiedy to moliwe stao si obserwowanie napicia w regionie zwizanego z uywaniem wd i wysp polarnych w celach militarnych. Pniej jednak, z jednego z gwnych obszarw (frontw?) strategicznych staa si miejscem wsppracy midzynarodowej na wielu paszczyznach. Na pocztku lat czterdziestych XX wieku pojawia si zaczynaj pierwsze publikacje dotyczce moliwoci, jakie ofiarowuje obszar Arktyki w komunikacji i strategii. Pionierem w tych dociekaniach staje si George T. Renner, profesor geografii na Uniwersytecie Columbia, ktry prawdopodobnie, jako pierwszy stosowa zacz mapy z biegunem pnocnym jako centrum, z ktrych wyciga wiele zaskakujcych i przeomowych wnioskw dotyczcych nie tylko zmian w komunikacji wiatowej, ale rwnie konsekwencji dla wiatowego ukadu si, ktrych rdem by rozwj lotnictwa7. Chocia rozwaania teoretyczne nad znaczeniem Arktyki w przyszych relacjach midzy pastwami zostay zapocztkowane w tak wczesnej fazie rozwoju geopolityki (i w latach jej niebywaej popularnoci), to niewielu badaczy podjo je w latach pniejszych. Po raz pierwszy Arktyka pojawia si ju w koncepcji Johna Halforda Mackindera, ktry traktowa j jako naturaln granic i pnocn zapor Heartlandu centralnej strefy Eurazji osi wiata, ktrego zasadnicz cz stanowio zlewisko Oceanu Arktycznego8. Ju tutaj zatem dostrzec moemy strategiczn rol jak spenia mia ten obszar, stanowic element naturalnej euroazjatyckiej fortecy9, niedostpnej dla potgi morskiej. Funkcj przypisywan jednak Arktykowi byo osanianie, uniemoliwienie przedostania si do Eurazji od strony pnocnych jej wybrzey, nie za element uatwiajcy jakiekolwiek dziaania, czy te cel zabiegw o opanowanie pewnego obszaru. Kolejne teorie geopolityczne (i geostrategiczne) dotyczy bd ju jednak perspektyw, jakie otworzy opanowanie Arktyki przez lotnictwo i marynark, czyli oglnie rzecz ujmujc, przez technologi. Wpyw ten dostrzeg ju w latach dwudziestych XX w. Kanadyjski badacz pochodzenia islandzkiego Vilhjalmur Stefansson, piszc e transpolarne szlaki powietrzne oraz wykorzystanie okrtw podwodnych w wodach Oceanu Arktycznego bdzie miao szczeglne znaczenie
7

Warto wspomnie rwnie o wczeniejszym dziele Giulio Douheta z 1921 r. Panowanie w powietrzu, traktujcym o roli lotnictwa w przyszych konfliktach i znaczeniu bombardowa strategicznych oraz pierwszej pracy Aleksandra P. de Severskyego Victory Through Air Power z 1942 r., ktrej treci bya rola lotnictwa w prowadzeniu walki podczas II wojny wiatowej. Pogldy drugiego autora zostan omwione niej. 8 L. Moczulski, dz. cyt., s. 12-14. 9 C. Jean, dz. cyt., s. 67.

123

ekonomiczne, a Arktyka nie bdzie ju wicej przeszkod, ale platform komunikacji i rozwoju10. Jednak do grona autorw tego typu koncepcji nale przede wszystkim wspomniani ju George T. Renner, Aleksander P. de Seversky oraz Andr Beaufre. Zasadniczym kryterium doboru wymienionych nazwisk byo nawizanie do znaczenia obszaru Arktyki dla stosunkw midzynarodowych, globalnego ukadu si oraz oglnie dla strategii. Analiza tych koncepcji uwidoczni powinna wzowe problemy dla kwestii strategicznego znaczenia Arktyki w relacjach midzy pastwami. Wybr, a raczej poszukiwania, autorw zajmujcych si poruszanym zagadnieniem nie wymaga selekcji rozlegego materiau. W poczuciu piszcego te sowa jest to dobr wrcz optymalny i reprezentatywny w dostpnych opracowaniach na temat geopolityki nie ujawniy si inne znaczce nawizania do okolic bieguna pnocnego. rde tego dopatrywa si mona, midzy innymi, i w tym, e znaczenie Arktyki wzrasta bdzie wraz z (dalszym) rozwojem technologii. Wspomnie rwnie naley o jednostronnoci prezentowanych pogldw, ogniskujcych si na amerykaskim, bd europejskim punkcie widzenia. Jest to istotna sabo tej pracy, a wynika ona z braku dostpnoci choby rde rosyjskich11. Z powyszych wzgldw warto si przeto bliej przyjrze kwestii miejsca pnocnych obszarw okoobiegunowych w myli geopolitycznej i geostrategicznej od jej zarania i dokona prby rekapitulacji we wspczesnym kontekcie i moliwociach. Za cel tego zabiegu uwaa naley odpowied na nastpujce pytania: czy Arktyka stanowi istotny, z punktu widzenia geopolityki i strategii obszar wiata? Czy teoretyczne znaczenie ulegao zmianie i jakie ono jest obecnie (oraz czy moliwe jest tego stwierdzenie na podstawie przedstawionych niej teorii)?, jak rwnie: na ile istota geostrategicznego i geopolitycznego znaczenia Arktyki przedstawiona w rzeczonych teoriach jest aktualna dzisiaj? George T. Renner i nowe spojrzenie na geografi Lata trzydzieste XX w., a szczeglnie II wojna wiatowa przyniosy wiele nowych rozwiza technologicznych, zwaszcza w sferze militarnej wraz z niebywaym postpem technicznym w dziedzinie lotnictwa. Oto otwieray si przed czowiekiem zupenie nowe moliwoci zarwno prowadzenia dziaa wojennych, jak i przemieszczania si po wiecie. Jako jeden z pierwszych powane tego stanu rzeczy konsekwencje dostrzeg wanie profesor geografii z Uniwersytetu Columbia George T. Renner. W swej pracy Human Geography in the Air
10

V. Stefansson, The Northward Course of Empire, Harcourt, Brace and Co., New York 1922, s. 168202; por. O. R. Young, G. Osherenko, The Age of the Arctic: Hot Conflicts and Cold Realities, Cambridge 1989, s. 4. 11 Poza S. Gorszkowem, ktrego jednak geopolityka nie zajmowaa, wspomnie mona np. koncepcj Wadimira Chaczaturowa, podkrelajcego pozycj Rosji jako geostrategicznej osi wiata, czy te dualistyczne pogldy Aleksandra Dugina na temat potg morskiej i ldowej. Ciekawe koncepcje pojawiay si rwnie w radzieckiej myli noszcej znamiona geopolityki (cho oficjalnie odcinajcymi si od niej). Na podstawie Z. Lach, J. Skrzyp, Geopolityka i geostrategia, op.cit., str. 5560. Istotn publikacj ukazujc to radzieckiego zainteresowania Arktyk, tworzenia propagandy z tym zwizanej (tzw. mitu polarnego lub mitu pnocnego) jest ksika Johna McCannona pt. Red Arctic. Polar exploration and the Myth of the North in the Soviet Union 1932-1939.

124

Age12 (bdcej nota bene podrcznikiem dla studentw) przedstawi swoje wnioski pynce z rozwoju lotnictwa, dotyczce nie tylko zmian w sferze spoecznej czy ekonomicznej, ale rwnie politycznej i militarnej. Za punkt wyjcia swoich rozwaa uzna fakt, e geografia jako dzieo czowieka (a nie natury) moe ulega modyfikacjom, przewrotom i zmianom. I dzieje si to za kadym razem, kiedy pojawia si nowy wynalazek, ktry rewolucjonizuje dotychczasowe pojmowanie przestrzeni. W czasach mu wspczesnych takim wynalazkiem byo wanie nowoczesne lotnictwo. Stwierdza ponadto, e mapy nie obiektywizuj rzeczywistoci wrcz przeciwnie s narzdziem pomagajcym w wizualizacji, ktre zawsze zawiera bdzie pewien rodzaj subiektywizmu13. Za czynnik taki uznawa np. przedstawianie wiata w postaci hemisfer (wschodniej i zachodniej) lub tritisfer (Ameryki, Europa i Afryka, Azja i Pacyfik), ktre wypywao z midzyludzkiej umowy i istniao jedynie w wiadomoci ludzi, nie za w rzeczywistoci. Sam jednak proponuje nowe spojrzenie na map globu, w ktrej centrum umieci biegun pnocny. Takie rozwizanie ukazanie kontynentw jako monosfery najlepiej, wedug niego, odzwierciedlao aeronautyczny wiat (mapa nr 2).

Mapa nr 2. Mapa biegunocentyczna Georgea Rennera, ktra w najdoskonalszy sposb przedstawia ma relacje w wiecie ery lotniczej. Przerywane linie reprezentuj najkrtsze poczenia lotnicze midzy gwnymi punktami kontynentw. (rdo: George T. Renner, Human Geography in the Air Age, New York 1942, str. 20).

12 13

G. T. Renner, Human Geography in the Air Age, New York 1942. Tame, s. 5.

125

George Renner wydobywa rwnie konsekwencje geopolityczne i geostrategiczne takiej reorientacji. Po pierwsze ogasza, e wraz z nadejciem nowej epoki w dziejach, adne pastwo nie bdzie ju mogo prowadzi polityki izolacji, zatem Stany Zjednoczone bd musiay si trwale pogodzi z porzuceniem polityki splendid isolation, czy bezpiecznego pooenia midzy dwoma oceanami (twoocean safety). Od tej pory kontynenty, niczym ramiona gwiazdy, odchodziy od centrum, ktrym by Ocean Lodowaty nowe, wiatowe morze rdziemne. W czci tej skupiona jest wiksza cz ludnoci, pastw rozwinitych, mocarstw i centrw przemysowych. Dla porwnania okolice bieguna poudniowego obejmuj niewiele zamieszkanego ldu i znakomit ilo wody (mapa nr 3). Zaznaczy naley, e autor tej koncepcji nie jest do koca konsekwentny w swoich rozwaaniach. Wprowadzajc bowiem pojcie monosfery zakada istnienie jednej sfery na wiecie. Dalej jednak stosuje rwnie okrelenia poudniowa i pnocna hemisfera, co oznaczaoby, e dokona on zamiany z wschodniej i zachodniej hemisfery na pnocn i poudniow. Renner zauwaa rwnie strategiczne konsekwencje dla USA w zwizku z zaistnia w dziedzinie technologii sytuacj. Jako jeden z pierwszych autorw zwraca uwag na hipotetyczny atak z Europy (niemieckie bombowce dalekiego zasigu, startujce z Przyldka Pnocnego lub Spitsbergenu), dla ktrego cele takie jak Waszyngton, Des Moines w stanie Iowa czy Seattle stanowi jednakowe pod wzgldem odlegoci miejsca przeznaczenia. Ukazywa on tym sposobem Amerykanom fakt, e waciwie cae terytorium Stanw Zjednoczonych winno czu si jednakowo bliskie konfliktu, w odrnieniu od dotychczasowej tendencji interioru i zachodniego wybrzea do rozwijania poczucia znacznej odlegoci od konfliktw w Europie, a przez to ich bagatelizowania.

Mapa nr 3. Porwnanie rozmieszczenia kontynentw wzgldem biegunw. Biegun pnocny tworzy centrum wiata, a Ocean Arktyczny postrzegany jest jako wiatowe morze rdziemne. Hemisfera pnocna obejmuje wicej ni powierzchni ldw. Na pkuli poudniowej dominuj oceany i zupenie niezamieszkana Antarktyda, jak rwnie wystpuj znacznie wiksze odlegoci. (rdo: G. T. Renner, op. cit., str. 23).

126

Dalsze rozwaania na temat nowego porzdku strategicznego doprowadziy Georgea Rennera do okrelenia wanych pod wzgldem strategicznym obszarw na Ziemi. Przy realizacji tego zadania posuy si on map z biegunem pnocnym w centrum, na ktrej umieszcza kolejne strefy o malejcym znaczeniu. Ukadaj si one pasmowo, poczwszy od bieguna strefa centralna, nastpnie strefa przylegajca i strefa peryferyjna. Dodatkowo w kadej strefie wystpuj Miejsca Strategiczne, o kluczowym znaczeniu dla strefy bd wiata (mapa nr 4). Z refleksji natury oglnej i sigajcej skali strategicznej, Renner przechodzi take w stron zalece bardziej praktycznych. Postuluje wic, aby do czasu odpowiedniego zwikszenia zasigu samolotw, rozwin w Arktyce sie lotnisk, ktre stayby si punktami porednimi w drodze midzy kontynentami Eurazji i Ameryki, np. wytycza szlak z centralnej czci USA do Rosji przez Ziemi Baffina, Grenlandi, Spitsbergen i Now Ziemi (mapa nr 5).

Mapa nr 4. Wizualizacja stopnia wanoci ze wzgldu na pooenie poszczeglnych regionw wiata. Renner zaznacza, e cho Islandia i Grenlandia nie byy (i nie s) zaludnione ani rozwinite, to w miar rozwoju ery lotniczej ich potencja strategiczny bdzie wzrasta. (rdo: G. T. Renner, op. cit., str. 42.).

127

Mapa nr 5. Obszary strategicznych korytarzy powietrznych w przyszych relacjach wiatowych. Renner wyznaczy 6 takich obszarw: 1) czcy Ameryk Pnocn z Europ poprzez LabradorGrenlandi-Islandi, 2) czcy Ameryk Pnocn z Orientem poprzez Cienin Beringa-AleutyKuryle, 3) czcy Azj z Australi 4) czcy Ameryki, 5) czcy Europ z Afryk i Ameryk Poudniow, 6) czcy Europ z Afryk i Bliskim Wschodem. (rdo: G. T. Renner, op. cit., str. 128).

W swej koncepcji geopolitycznej George Renner nawizuje do idei Heartlandu Halforda Mackindera. Za rdze wiata uznaje on jednak rwnoczenie tereny otaczajce biegun pnocny Ameryk Pnocn wraz z Grenlandi i Islandi z jednej strony oraz Rosj, Turkiestan14 i zachodnie Chiny z drugiej (mapa nr 6). Chocia poruszanie si po ldzie w tych obszarach stanowi znaczn trudno, a egluga jest niemale niemoliwa, to jego znaczenie wyania si wanie z wejcia w er lotnicz. Sformuowana jest przy tym teza, e ktokolwiek w przyszoci obejmie powietrzn kontrol nad tym regionem, bdzie odgrywa centraln rol w sprawach wiatowych15.

14 Azja rodkowa przede wszystkim dzisiejsze terytoria Uzbekistanu, Turkmenistanu, Kirigistanu, Kazachstanu i Tadykistanu. Ibidem, s. 51, 110, 152. 15 Ibidem, s. 152.

128

Mapa nr 6. Obszary rdzeniowe wiata (heartlands) oraz ich obszary skrajne (fringelands). Poza nimi znajduj si regiony osobne i niezalene. (rdo: G. T. Renner, op. cit., str. 153.).

Renner wzmacnia j jednak stwierdzeniem, e przyszy handel midzy Eurazj a Ameryk przepywa bdzie przez Grenlandi, Archipelag Franklina i Ocean Arktyczny. Ponadto ju wtedy zauwaa potencja Pnocy, w aspekcie zasobw naturalnych, o ktre pewnego dnia kto si upomni. A jeeli taki dzie nadejdzie, stanie si niemal pewne, e wojny bd toczone o kontrol rwnie nad samym Arktykiem16. Podsumowujc krtko koncepcj Georgea Rennera stwierdzi mona, e Arktyka bya dla niego obszarem kluczowym, nawet penicym rol sworznia geopolitycznego17. Godnym uwagi jest fakt, e Renner nie tworzy swej teorii w kontekcie zimnej wojny i ukadu Wschd Zachd, ale sojuszu amerykaskoradzieckiego. Nie przewidywa przy tym zaamania si wsppracy po pokonaniu III Rzeszy. Mimo i jego przewidywania si nie sprawdziy, to jednak wnioski pochodzce z jego rozwaa nie przepady zupenie. Co wicej, zaryzykowa mona stwierdzenie, e jeszcze lepiej dopasoway si do rzeczywistoci w erze broni rakietowej i powstania przeciwstawnych blokw po obu stronach Oceanu

16 17

Ibidem, s. 206. Pojcie to rozumiane jest tak, jak je przedstawia Zbigniew Brzeziski, z t jednak rnic, e nie odnosi si ono w tym przypadku do pastw. Sworze geopolityczny jest to zatem obszar ktrego znaczenie wynika z wanego pooenia geograficznego i skutkw jego potencjalnej niestabilnoci dla zachowa graczy geostrategicznych. W pewnych przypadkach moe stanowi obronn tarcz dla kluczowego pastwa lub nawet regionu. (Z. Brzeziski, Wielka Szachownica. Gwne cele polityki amerykaskiej, Warszawa 1998, s. 49).

129

Lodowatego. W peni te ukazaa si idea istnienia dwch heartlandw, ktre poprzez Arktyk zdolne byy do zadania sobie decydujcego uderzenia. Wspomnie rwnie naley o, wydawa by si mogo, zbytniej fascynacji lotnictwem i przecenianiu jego moliwoci, choby w kwestii uzalenienia od niego transportu towarw midzy Eurazj a Ameryk. Wikszo bdw Rennera powtrzy jednak rwnie inny zwolennik lotnictwa, Aleksander P. de Seversky, ktry rozwin pogldy Georgea Rennera, przeto rozpatrzymy je po przedstawieniu koncepcji asa rosyjskiego lotnictwa z czasw I wojny wiatowej. Aleksander P. de Seversky i fetyszyzacja lotnictwa Gwatowny rozwj lotnictwa podczas i po drugiej wojnie wiatowej, jak rwnie wynalezienie i pierwsze zastosowania bomby atomowej znaczco wpyny na pogldy i koncepcj geostrategiczn Aleksandra Nikoajewicza Prokofiewa de Severskyego. Ten urodzony w Gruzji byy pilot i konstruktor rosyjskiego pochodzenia, a od 1928 r. major w U. S. Air Corps Specialist Reserve, po utracie nogi w czasie jednej z misji, zaj si konstruowaniem samolotw oraz doradzaniem w sprawach wojskowych. Jego pierwsza ksika Victory Through Air Power z 194218, traktowaa o uyciu lotnictwa na szerok skal w wojnie przeciwko Niemcom, nawizujc szeroko do pogldw Giulio Douheta i amerykaskiego dowdcy si powietrznych generaa Wiliama A. Mitchella, ktry jednak w sferze strategii raczej kopiowa Douheta, natomiast oryginalne pomysy prezentowa w dziedzinie taktyki19. W pracy tej, Seversky przedstawi swj pomys na temat samolotw walki, ktry waciwie pojawi si ju u Douheta, stwierdzajc, e ju za pi lat od zakoczenia wojny zaistnieje konieczno konstruowania samolotw o zasigu 25 000 mil, tzn. dookoa kuli ziemskiej. Nie dostrzega wtedy przeto prawie w ogle problemu zasigu. Samoloty takie miayby realizowa zalecan przez niego strategi wyrugowania z walki, a nie zdobywania i okupowania terytorium nieprzyjaciela. Najwiksze chyba znaczenie mona przypisywa tej ksice jednak na gruncie propagandowym. Takie zreszt te byo zaoenie Severskyego (podobnie jak przy nastpnej ksice) dotrze do jak najszerszego grona amerykaskiego spoeczestwa, znajdujcego si wci, jego zdaniem, wraz z dowdcami pod wraeniem koncepcji Mahana i budowania potgi morskiej USA. W listopadzie 1943 r. wytwrnia Walta Disneya stworzya film rysunkowy o takim samym tytule, przedstawiajcy treci tej pracy. W drugim swym dziele, bardziej przemylanym i prowadzcym do dalej idcych wnioskw, Seversky przewartociowa swoje pomysy. Po pierwsze, dostrzeg, e kwestia zasigu lotnictwa jest zagadnieniem o niebagatelnym znaczeniu, wrcz esencj wspczesnej strategii. Za trzy zasadnicze tezy Air Power: Key to Survival20 uwaa naley po pierwsze formuowanie przez Waszyngton bdnej strategii na
18

Korzystaem z polskiego tumaczenia: Alexander P. de Seversky, W Potdze Powietrznej Zwycistwo, sierpie 1943. 19 B. Brodie, Strategia w erze broni rakietowej, Warszawa 1963, str. 82-83. 20 Alexander P. de Seversky, Air Power: Key to Survival, London 1952. (korzystaem z wydania angielskiego, ksika ukazaa si w Nowym Jorku w 1950 r.).

130

podstawie faszywych przesanek, co doprowadzi moe do katastrofy by to wyraz zaniepokojenia w kwestii przygotowa do nastpnej wojny za pomoc metod i rodkw ostatniego konfliktu; po drugie wci istnieje szansa stworzenia i wdroenia strategii zwycistwa, ktra zagwarantuje Stanom Zjednoczonym wolno nawigacji w przestrzeni powietrznej globu, utrzymywan bezporednio z kontynentu amerykaskiego; po trzecie poprawna realizacja takiej strategii zapewni wiatowy pokj i ustanowienie systemu Pax Democratica21. W przeciwiestwie do Georgea Rennera Seversky pisa swoj ksik ju w warunkach zimnej wojny, znajc skutki dziaania bomby atomowej (by zarwno w Hiroszimie i Nagasaki niedugo po nalotach, jak i bra udzia w prbach na atolu Bikini) oraz bdc wiadomym jej posiadania przez ZSRR. Przysz wojn pojmowa zatem jako konflikt globalny midzy dwoma blokami, z ktrych kady bdzie dy do cakowitej eliminacji przeciwnika, tzn. zadania uderzenia w samo ywotne centrum pastwa. Oba mocarstwa posiaday przy tym ju wtedy wielkie potencjay militarne, cho warunki geopolityczne i geostrategiczne zdaway si sprzyja ZSRR. W jego posiadaniu znajdoway si rwnie nieograniczone bogactwa i zasoby ludzkie (Seversky dopuszcza jeszcze wtedy moliwo sojuszu chisko-radzieckiego). Jedyn szans USA w ewentualnej wojnie moga by zatem absolutna przewaga technologiczna jako, ktra mogaby przeciwstawi si iloci. Seversky wiadomy by take, e ZSRR jest zdolny do raenia punktw na terenie praktycznie caych Stanw Zjednoczonych22, a jego siy lotnicze startujce z samego Zwizku Radzieckiego nie byy w stanie sign jedynie Ameryki Poudniowej i Australii. W ramach walki o zasig nie mona jednak polega na bazach zamorskich, ktre bd znajdowa si w zasigu samolotw nieprzyjaciela. Seversky postuluje przyjcie zasady, e potga powietrzna (siy strategiczne) oparta na bazach pooonych poza gwnym terytorium kraju jest jedynie tak efektywna, jak linie dostaw, od ktrych s one uzalenione. W przypadku, kiedy zasig si powietrznych przeciwnika, operujcych z gwnego terytorium kraju, obejmuje te bazy bd linie dostaw, pastwo stoi na przegranej pozycji23. Jedyn przeto moliwoci zyskania przewagi jest zwikszanie zasigu wasnych si powietrznych (mapa nr 7). Co wicej, Seversky twierdzi, e cele strategiczne w ZSRR byy atwiej dostpne wprost z Ameryki Pnocnej, poprzez Arktyk24.

21 22

Tame, s. 15, 23. Oba mocarstwa posiaday w swoich siach powietrznych samoloty typu B-36 o zasigu 10 000 mil. Tame s. 40. 23 Tame, s. 52, 248. 24 Tame, s. 59.

131

Mapa nr 7. Mapa ukazujca atak na ZSRR bezporednio ze Stanw Zjednoczonych oraz z baz wysunitych w Japonii, Europie, Afryce Pnocnej, Turcji. (A) Cel przemysowe centrum ZSRR. (B) Rozmieszczenie baz zamorskich konieczno ich obrony przez zaogi ldowe, zaopatrywania szlakami morskimi pod staym zagroeniem ze strony wroga. (C) Baza w kraju zapewni najlepszy i najefektywniejszy sposb prowadzenia midzykontynentalnej ofensywy. (rdo: A. P. de Seversky, Air Power: Key to Survival, London 1952, s. 55).

Amerykanin dotyka take kwestii bomby atomowej i skutkw jej zastosowania. Zdaje si nie docenia potencjau, ktry lea w moliwociach tej broni ocenia jej moliwoci jedynie przez pryzmat tego, co zaobserwowa w Hiroszimie i Nagasaki. Uwaa zatem, e bombardowania strategiczne wedug starych zasad nie ustpuj broni atomowej, cho nie wyklucza wzrostu znaczenia bomby atomowej. Pastwo posiadajce bro jdrow moe przeto, wedle Severskyego, zosta pokonane przez wroga, ktry posiada doskonalsze rodki przenoszenia bomb konwencjonalnych, nie adunek bowiem si liczy a wanie transport25. Z powyszego Seversky wyprowadza wnioski dotyczce zmian wiatowej pozycji USA, dzielc je na trzy fazy: faza pierwsza era krtkiego zasigu i uzalenienia od baz zamorskich, faza druga era dalekiego zasigu, samoloty zdolne s do zadawania decydujcych uderze z wasnego kraju, faza trzecia era midzykontynentalnej atomowej broni rakietowej (push-button era)26. Istotne zalecenia dla planistw amerykaskich wyoy odnonie rozmieszczania strategicznych zakadw przemysowych. Nie wystarczy zwyke ich rozrzucenie po
25 26

Tame, s. 191. Tame.

132

caym kraju, poniewa stwarza to tylko problemy z transportem i kosztami, natomiast dla wroga nadlatujcego od strony bieguna pnocnego nie ma waciwie znaczenia czy dany zakad znajduje si w Kansas czy Connecticut, poniewa odlego do niego jest porwnywalna. Chodzi bardziej o takie rozmieszczanie fabryk, aby nie znajdoway si w zasigu raenia jednej bomby atomowej, ale jednoczenie na tyle blisko, aby stanowiy spjn cao27 (mapa nr 8). Naley wspomnie, e Seversky opowiada si za uderzeniami jedynie w cele przemysowe i militarne, przeciwny jest natomiast uderzeniom w skupiska ludnoci, nie chodzi bowiem o walk z Rosjanami tylko z komunizmem. Powyszy zarys pogldw Aleksandra Severskyego ukazuje natur przyszego konfliktu, z ktrej nastpnie wyprowadza on geostrategiczne wnioski. Naczelnym zagadnieniem staje si wic miejsce rozegrania decydujcej bitwy w trakcie powietrznej wojny midzy Eurazj i Ameryk, czy te obszar dla jej wynikw kluczowy. Nie pozostaje ju tutaj wiele miejsca na dyskutowanie wielu wariantw moliwych strategii dziaania dla Severskyego staje si jasne, e bdzie to walka o panowanie w powietrzu i lotnicze ataki strategiczne na centra przemysowe, a rozegra si ona nad biegunem pnocnym w samym centrum konfliktu. Dodaje przy tym, e jest to jedyna strategia, ktra moe zapewni Ameryce zwycistwo.

Mapa nr 8. Mapa ukazujca znaczenie rozmieszczenia strategicznych zakadw przemysowych. A. Niewaciwe rozmieszczenie zakadw w polu raenia jednej bomby atomowej. B. Prawidowe rozmieszczenie zniszczenie wszystkich zakadw wymagaoby 12 bomb. (rdo: A. P. de Seversky, op. cit, str. 145.).

27

Tame, s. 144.

133

Podczas sposobienia si do takiej wojny naley podj odpowiednie kroki przygotowawcze. Uznaje za takowe rozmieszczenie baz porednich na obszarze Arktyki, zgromadzenie znacznej liczby samolotw zdolnych do tankowania w powietrzu i koncentracj si na Pnocy, zdolnych odeprze lub powstrzyma atak przeciwnika28. Rwnoczenie opowiada si jednoznacznie za ofensywnym charakterem dziaa, poniewa bd one nie tylko skuteczniejsze, ale i tasze. To jednak nie wszystkie warunki jakie musz speni Stany Zjednoczone, aby zwycistwo naleao do nich. Albowiem nieodzowne stanie si przezwycienie dwch konsekwencji, wynikajcych z zasigu lotnictwa ZSRR, o kapitalnym znaczeniu dla rozstrzygnicia wojny. Po pierwsze, jeszcze zanim dojdzie do eskalacji konfliktu, Stany Zjednoczone utrac dostp do rde strategicznych surowcw w Eurazji (gdy ta bdzie objta zasigiem samolotw ZSRR). Po drugie, by unikn klski, USA bez adnej zwoki powinny rozpocz dziaania w celu zapewnienia samowystarczalnoci Ameryk od Arktyki do Antarktyki. Wraz z osigniciem odpowiedniego zasigu (wg Severskyego to 5000 mil), wiat zosta podzielony na dwie poowy. W czasie wojny jedna strona bdzie wyczona z dziaa w strefie drugiej strony z podobn efektywnoci29. Najlepiej uwidacznia nowy ukad si mapa z biegunem pnocnym umieszczonym w centrum. Amerykascy decydenci powinni pozby si mniemania, e Rosja ley na wschodzie od tej pory powinni raczej spoglda na pnoc (Seversky okrela to mianem polar projection30). Strefy zasigu lotnictwa ZSRR i USA, czciowo si pokrywajc, tworz wzowy region geostrategiczny Obszar Decyzyjny (Area of Decision)31. Centrum tego obszaru stanowi Ocean Arktyczny i to w tej strefie rozegra by si miay losy przyszej wojny nuklearnej, a zarazem i wiata (mapa nr 9). Seversky zaznacza, e nie jest to arbitralne rozstrzygnicie autora, ale wymg nowej geografii, rda swe majcej w nowej fazie rozwoju aeronautyki32.

28 29

Tame, s. 195, 197. Tame, s. 259. 30 Tame, s. 260. 31 Tame. 32 Tame, s. 261.

134

Mapa nr 9. Obszary dominacji powietrznej ZSRR i USA. Strefa, w ktrej si one pokrywaj stanowi Obszar Decyzyjny (Area of Decision), w ktrym rozstrzygnie si ewentualny konflikt. (rdo: L. Moczulski, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 38).

Dodatkowo konstruktor przewiduje utworzenie trzech taktycznych pasw na obszarze Ameryk. Pierwszy z nich, najbardziej pnocny, obejmowa bdzie Alask, Kanad i Now Fundlandi i bdzie stanowi pas rozmieszczenia (deployment belt), z ktrego wyprowadzone zostanie uderzenie niosce wojn do centrum przeciwnika. Drugi obejmowa bdzie terytorium Stanw Zjednoczonych i stanowi bdzie pas przemysowy (industrial belt). Bdzie on stanowi zasadniczy cel ataku, z tego te wzgldu bdzie wymaga najznamienitszej obrony. Trzeci z kolei pas pas zasobw (supply belt) peni bdzie rol rezerwuaru strategicznych surowcw i ywnoci33. Decydujca bitwa stoczona zostanie zatem w przestworzach. Pozostaje jednak jeszcze problem skonienia przeciwnika do jej podjcia na warunkach Stanw Zjednoczonych. Jeeli jednak ZSRR chce unikn zniszczenia ich si ldowych przez siy powietrzne USA musi podj rozbudow lotnictwa. Stany Zjednoczone nie mog sobie jednak pozwoli na osignicie przez Zwizek Radziecki przewagi jakociowej. W tym miejscu poczynionych zostanie kilka uwag krytycznych na temat zarwno teorii Georgea Rennera, jak i Aleksandra de Severskyego. Cho bez wtpienia uzna naley ich zasugi dla rozwoju geostrategii i ukazania nowych drg rozumowania o globalnych ukadach si, to jednak nie wystrzegli si oni kilku
33

Tame, s. 268.

135

bdw oraz do krtkowzrocznego i ograniczonego podejcia. Jak pisze Carlo Jean, najczstszym zarzutem wobec tych teorii jest zbytni izolacjonizm powietrzny, ktry porzuca gdzie ca rzeczywisto polityczn34. Postawi bowiem mona pytanie: jak zachowayby si kraje w Eurazji opuszczone przez USA (w ramach likwidacji baz zamorskich postulowanej przez Severskyego)? Czy nadal pozostawayby sojusznikami odlegego pastwa, czy te prdzej ulegyby wpywom i presji mocarstwa lecego znacznie bliej. Kolejn saboci jest rwnie zbyt daleko idce, co wykazaa historia, uzalenienie potgi pastwa od czynnika technologicznego. Do tej pory przestrze i odlego nie zostay do koca unicestwione przez technologi, cho od przewidywanego czasu osignicia zdolnoci dokonania tego mino ju ok. 50 lat. Czas i rzeczywisto zrewidoway jednak te koncepcje i ujawniy, e rozwj poszczeglnych skadowych potgi (si morskich, lotniczych czy rakietowych) pozwala jedynie na osiganie kolejnych wymiarw. Nie mona jednak odrzuca pozostaych kosztem jednego z nich, bo prowadzi to w istocie do zbyt jednostronnego podejcia i w konsekwencji do osabienia potgi. Dopiero scalone razem, w ramach wielkiej strategii35, odsaniaj prawdziwy potencja i pozwalaj stworzy prawdziwie zwart i wszechogarniajc koncepcj geostrategiczn. Niezwykle istotnym elementem, ktry pozostawili po sobie wzmiankowani autorzy, by jednak nowy punkt widzenia dotyczcy rozmieszczenia si, zmniejszenia odlegoci i przypisania nowego, strategicznego znaczenia obszarowi Arktyki. Decydenci obu supermocarstw, cho z rnych kierunkw zapatrywania, dostrzegli potencja drzemicy w tej czci wiata, co miao odzwierciedlenie choby w rozmieszczeniu si strategicznych, okreleniu torw ich lotw czy obszarw patrolowania okrtw podwodnych, rozlokowaniu systemw wczesnego ostrzegania przed atakiem nuklearnym oraz optymalnych celw. Na dugi czas geostrategia zapocztkowana przez Rennera i Severskyego wypara niemal cakowicie geopolityk. W duchu tym pozosta rwnie nastpny autor, ktry dostrzega potencja Arktyki i okalajcych ich obszarw, cho sam geopolitykiem nie by. Andr Beaufre i Arktyka w strategii odstraszania Andr Beaufre, francuski strateg i teoretyk odstraszania, znacznie przyczyni si do sformuowania i wdroenia polityki atomowej V Republiki. Pojawia si on w miejscu tym jednak dlatego, e w swej koncepcji odstraszania i pogldach na strategiczn sytuacj na wiecie, dostrzega znaczenie obszaru Arktyki dla rozstrzygni decydujcych o dalszym biegu historii. Mona uzna, e jego podejcie nie wynika z gbszej refleksji geostrategicznej czy geopolitycznej (a przynajmniej nie wynika to z jego dzie), ale jest po prostu przejte od autorw takich jak Aleksander de Seversky (cho i to nie jest wyraone explicite) ze wzgldw jak najbardziej pragmatycznych i zdroworozsdkowych.

34 35

C. Jean, Geopolityka, dz. cyt., s. 84. Tame, s. 85.

136

Punktem wyjcia w namiastce koncepcji geostrategicznej Andr Beaufrea s rnice geograficzne, dzielce wiat na cztery wielkie strefy: po pierwsze stref umiarkowan rozmieszczon wok bieguna pnocnego, bdc w caoci siedzib rasy biaej i stanowic prawie zamknity pas narodw ekonomicznie rozwinitych lub przodujcych w rozwoju, poczonych raczej ni rozdzielonych Oceanem Atlantyckim; po drugie stref pooon na poudnie od pierwszej, obejmujc pas suchy, przeludniony i zacofany, w ktrym dominuje islam; po trzecie stref, w ktrej znajduje si pas tropikalny, zamieszkay przez narody sabo rozwinite, gwnie ras t i czarn, posiadajcy jednak enklawy dobrobytu; po czwarte stref, ktr samodzielnie tworz Chiny36. Po obu stronach bieguna pnocnego znajduj si przeto dwa wrogie sobie supermocarstwa, dysponujce broni jdrow i rodkami jej przenoszenia, zdolne razi cele w sercach pastw przeciwnikw. Istotne staje si wtedy rozmieszczenie baz i rakiet strategicznych, zdolnych do stworzenia zagroenia. Beaufre wyrni cztery fazy rozwoju geostrategicznej sytuacji na wiecie w kontekcie odstraszania, bdce konsekwencj wycignit z geografii. Faza pierwsza miaa miejsce, kiedy odstraszanie uzalenione byo od samolotw o ograniczonym zasigu dziaania, operujcych z baz okrajcych ZSRR, czego skutkiem byo m.in. zblienie USA do niektrych pastw arabskich (silnie krytykowane przez Severskyego; mapa nr 10).

Mapa nr 10. Okrne bazy lotnicze. (rdo: Andr Beaufre, Wstp do strategii. Odstraszanie i strategia, Warszawa 1968, str. 246.).

W drugiej fazie sytuacja zmienia si z powodu rozmieszczenia radzieckich pociskw balistycznych redniego zasigu o ograniczonym promieniu dziaania, co zneutralizowao niektre bazy lotnicze oraz przyczynio si do powstania specjalnego europejskiego teatru dziaa posiadajcego niebagatelne znaczenie dla
36

A. Beaufre, Wstp do strategii. Odstraszanie i strategia, Warszawa 1968, s. 252.

137

rozwinicia amerykaskich pociskw balistycznych37. Faza trzecia natomiast obejmuje rozwj midzykontynentalnych pociskw balistycznych o zasigu globalnym, ktry przyczyni si do zwrotu w stron bezporedniego raenia terytorium przeciwnika z wasnej ziemi, prowadzc tym samym do bezporedniego i wzajemnego zagroenia obu mocarstw z kierunku bieguna pnocnego38. Tym samym znaczenie rakiet w Europie znacznie osabo, pozostawiajc im funkcje jedynie taktyczne, bd nawet operacyjne. W przeciwiestwie do rakiet rozmieszczanych na Kubie, co zmusio USA do ostrej reakcji (mapa nr 11).

Mapa nr 11. Pociski balistyczne redniego zasigu oraz midzykontynentalne pociski balistyczne. (rdo: Andr Beaufre, op. cit., s. 248).

W fazie czwartej (wspczesnej Beaufreowi) nastpuje rozwj technologii okrtw podwodnych, zdolnych do przenoszenia pociskw rakietowych z gowicami jdrowymi (SLBM). Moliwa si staje nowa forma okrania, wzajemnego, trudno wykrywalnego i obejmujcego przestrzenie morskie (mapa nr 12)39.

W tym czasie USA instaloway swe pociski redniego zasigu w Wielkiej Brytanii, Turcji i Woszech. 38 Tame, s. 247-248. 39 Tame.

37

138

Mapa nr 12. Midzykontynentalne pociski balistyczne, pociski balistyczne redniego zasigu i okrty podwodne. (rdo: Andr Beaufre, op. cit., s. 249).

Wnioski pynce z powyszego rozrnienia wskazuj, e kada nastpna faza przynosia nowe znaczenie poszczeglnym regionom geograficznym. Jak atwo zauway ledzc schematy Beaufrea, zasadnicz cz funkcji wraz z rozwojem technologii przejmuje Arktyka poczwszy od kierunku uderzenia, poprzez rozmieszczenie okrtw podwodnych, po lokacj baz wczesnego ostrzegania. Spostrzeenia te w znacznej czci zgodne s z rzeczywistoci, ktra znana jest z historii. Podsumowanie Omwione powyej koncepcje stanowi do wyrane i dobitne stwierdzenia na temat strategicznego znaczenia Arktyki. Z pewnoci wtek ten mona by odnale take w innych miejscach. Nie byo jednak zamiarem autora tej pracy, aby przedstawi wszystkie teorie, ktre w jakikolwiek sposb dotykaj obszarw pooonych wok bieguna pnocnego. Przytoczone teorie oraz perspektywa historyczna stanowi bowiem wystarczajcy materia, z ktrego mona wyoni kilka wnioskw o szerszym znaczeniu. Od drugiej wojny wiatowej, a moe od utworzenia i rozbudowy Floty Pnocnej ZSRR rozmieszczonej na Pwyspie Kola, zaobserwowa mona stay wzrost znaczenia najpierw wd Oceanu Arktycznego, poprzez wano posiadania wysp na tym akwenie po panowanie nad przestrzeni powietrzn nad biegunem pnocnym. Postawi mona zatem tez, e istotno Arktyki wzrasta wraz z rozwojem technologii, pozwalajcej okiezna nieprzyjazne rodowisko, bd cakowicie je zniwelowa. Znakomicie przedstawione to zostao chociaby przez Beaufrea. Rozwj technologii sta si rwnie w pewnym sensie elementem osabiajcym teorie Rennera i Severskyego, ktrzy przypisali mu zbyt wielkie
139

konsekwencje. Kiedy doszo do sformuowania doktryny wzajemnego gwarantowanego zniszczenia40, strategia zdominowaa polityk. Zagadnieniami o najywotniejszym znaczeniu stay si, odnonie do przestrzeni, dwa czynniki ustalenie optymalnych celw i wybr kierunkw przenoszenia adunkw nuklearnych41. Oczywisty wybr w tej drugiej kwestii pad na Arktyk. Z tego wzgldu, jak te i z istoty przedstawionych teorii wynika, e znaczenie tego obszaru ma charakter zdecydowanie bardziej geostrategiczny ni geopolityczny. Oznacza to, e analiza tego regionu odbywa si winna wedug prawide dziedziny zajmujcej si przestrzennymi aspektami wykorzystania strategicznych moliwoci militarnych zarwno w czasie pokoju, jak i w czasie wojny. Istotne zatem staj si rozstrzygnicia co do takich zagadnie jak pokojowa rywalizacja potencjaw militarnych, zmierzajcych do utrzymania lub zmiany potencjaowego lub terytorialnego status quo oraz sytuacja przestrzenna w chwili rozpoczcia wojny42. Analiza taka by moe udzieliaby odpowiedzi na pytania o kontrol strategiczn nad regionem, a dokadniej, co moe stanowi o jej powodzeniu (inwazja strategiczna, presja militarna czy dominacja militarna?). Przeprowadzenie takiego zabiegu jest jednak zadaniem na osobn prac, w tym miejscu zostao to jedynie zasygnalizowane. Wspczenie, cho nie istnieje ju rywalizacja dwch supermocarstw, Ocean Lodowaty nie straci swego wzowego pooenia jako centrum wiata Rozwinitego. Arktyka pozostaje bodaj ostatnim o takim znaczeniu43 obszarem na Ziemi, ktrego status nie jest do koca prawnie okrelony, i na ktrym dochodzi moe do sytuacji zatykania flagi, jako oznaki swoistego podboju. O wanych pobudkach moemy mwi rwnie analizujc zachowania pastw arktycznych w odpowiedzi na dziaania Federacji Rosyjskiej w regionie, nie wyczajc z nich reakcji obronnych w postaci wzmacniania swego potencjau na tym obszarze. Zgromadzone sposobem tym racje pozwalaj stwierdzi, e znaczenie Arktyki dla globalnej polityki nie jest a tak nike, jak mogoby si wydawa. Usprawiedliwione jest rwnie stwierdzenie, e wraz z zakoczeniem zimnej wojny, osabieniem rosyjskiego potencjau (wcznie z Flot Pnocn) i wycofaniem wikszoci okrtw atomowych z patrolowania Arktyki, znaczenie obszaru ulego erozji. Obecne dziaania pastw arktycznych mog jednak wskazywa na zatrzymanie tej tendencji i zwrcenie jej znw w stron wzrostu wanoci regionu. Natomiast na podstawie wyoonych powyej koncepcji wysnu mona konkluzj, e Arktyka w czasach wspczesnych przedstawia podobne, jak w epoce poprzedniej, walory strategiczne, ktre rozpatrywane by musz jednak w zupenie innym kontekcie politycznym i w warunkach innego charakteru relacji midzynarodowych. Wskazwki autorw okaza si jednak mog aktualne rwnie i w tych okolicznociach.

Mutual Assured Destruction MAD. L. Moczulski, dz. cyt., s. 35-36. 42 Tame, s. 482. 43 Pomijajc wzgldy strategiczne, warto przytoczy take aspekty ekonomiczne transport i wielkie zoa surowcw naturalnych.
41

40

140

Otwarta pozostaje rwnie kwestia Oceanu Arktycznego, jako nowego Morza rdziemnego. Za wczenie jest jeszcze, by wysuwa daleko idce wnioski, co do ziszczenia si takiego scenariusza i zyskania przez akwen ten podobnego statusu w wiatowych relacjach. Podobnie wydaje si przedstawia zagadnienie Obszaru Decyzyjnego, jego istnienia w ogle i ewentualnego znaczenia dla przyszych stosunkw midzynarodowych. Czy wraz z upadkiem ZSRR przesta on istnie? Czy postawienie tezy parafrazy sw Mackindera kto kontroluje Arktyk, panuje nad Area of Decision, kto kontroluje Area of Decision, panuje nad pkul pnocn, a kto rzdzi pkul pnocn rzdzi wiatem bdzie jeszcze uzasadnione? Niniejsze opracowanie rozwizania tych kwestii si nie podejmuje, pozostawia je jednak w owym zarysie, jako supozycje dla przyszego rozstrzygnicia w innym miejscu.

SUMMARY THE ARCTIC AND THE GEOPOLICY. THE ARCTIC AREA IN PERSPECTIVE OF
CHOSEN GEOPOLITICAL AND GEOSTRATRGIC CONCEPTIONS

The key objective of the article is to present, compare and criticize three selected geopolitical and geostrategic concepts concerning the Arctic area. One of the main questions emerging from the analysis of relatively old concepts of George Renner, Alexander de Seversky and Andr Beaufre is whether (to what extent) and how they are dealing with the present situation in the Arctic as well as if there could be find some wider framework for geopolitical analysis of the Far North. Moreover, an attempt to show the significance of issues related to the northern polar areas, particularly in geopolitical perspective, was made. Indeed, it is important to recognize and distinguish phenomena, which may play crucial role in shaping the renewed geopolitical Arctic region. Without a doubt, some of the issues raised by these authors remain valid nowadays, nevertheless, it should be considered today if there may appear favorable conditions for the more far-reaching consequences in the future, taken by mentioned theoreticians into account.

141

RADOSAW DOMKE
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

POOENIE GEOPOLITYCZNE RZECZYPOSPOLITEJ W LATACH 1918-1939 ORAZ 1989-2009. PRBA PORWNANIA1

W kontekcie historycznym pooenie geopolityczne Polski mona rozpatrywa w trzech odrbnie pojmowanych przestrzeniach. Pierwsz z nich jest Europa, ktra jest pojciem przestrzennie niejednoznacznym. Drug jest ta cz kontynentu, w ktrej yjemy. Moemy j pojmowa jako stref przesmyku (przewenia) pomidzy daleko wysunitymi na wschd zatokami Atlantyku (morzami Adriatyckim, Batyckim i Czarnym), lub jako zwarty, zamknity geograficznie trzon Europy, Midzymorze2 ldowymi i morskimi drogami otwarty na wszystkie strony wiata. Trzeci przestrzeni jest makroregion Niu Europejskiego. Dzieje Polski rozwijay si w Europie i zawsze mieciy si w ramach ukadw istniejcych na owym Niu. Na przestrzeni wiekw poszerza si horyzont geopolityczny Polski, a decydujce znaczenie dla jej losw zaczy posiada ukady obejmujce ca Europ, a nastpnie ukady o charakterze globalnym3. W roku 1918 w wyniku korzystnej koniunktury geopolitycznej na arenie dziejowej pojawi si ponownie polski orodek siy, powstay w Europie rodkowowschodniej, ktry dzi nazywamy Drug Rzeczpospolit4. Wraz z klsk carskiej Rosji i wilhelmiskich Niemiec5 zwyciskie mocarstwa, a zwaszcza Francja, byy zainteresowane, aby pomidzy tymi orodkami siy powstao pastwo zagradzajce drog rozszerzaniu si na zachd rewolucji bolszewickiej i zapobiegajce wskrzeszeniu niemieckich planw zdominowania Europy rodkowowschodniej. Wojna domowa w Rosji w latach 1917-1921 oraz wewntrzne osabienie Niemiec nie pozwalay obu tym pastwom na skuteczne przeciwstawienie si procesowi reaktywacji pastwa polskiego oraz ksztatowania jego granic. Przez kilka lat Rzeczpospolita, powstajca jako pastwo oparte na idei narodowej, cho z wielonarodowym skadem ludnoci, utrzymywaa rwnowag si z potnymi ssiadami. Jednak plany szerszej ekspansji, rozszerzenia granic
1 Podstawowe tezy zawarte w tekcie s rozwiniciem i uzupenieniem zaprezentowanych po raz pierwszy przez autora na konferencji Druga i trzecia niepodlego. Bilans 20 lat, ktra odbya si na Uniwersytecie Zielonogrskim w dniach 28-29 wrzenia 2009 roku. 2 Na temat ksztatowania si pastw w regionie Midzymorza zobacz szerzej w: L. Moczulski, Narodziny Midzymorza, Warszawa 2008. 3 Tego, Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999, s. 567-568. 4 Por. J. Holzer, Polska w nowej sytuacji geopolitycznej ostatniego dziesiciolecia, Studia Polityczne nr 12/2001, s. 34-35. 5 Wanym elementem w procesie odzyskiwania niepodlegoci przez Polsk by fakt, e zaborcy wystpili w I wojnie wiatowej zbrojnie przeciwko sobie, co w konsekwencji spowodowao brak ich wspdziaania w tumieniu de narodowowyzwoleczych Polakw. Znikn element dwustronnego zagroenia wobec Polski. Por. L. Moczulski, Polska pomidzy Niemcami a Rosj mit geopolityczny a rzeczywisto, [w:] Problematyka geopolityczna ziem polskich, red. nauk. P. Eberhardt, Warszawa 2008, s. 75. Na temat kwestii polskiej w I wojnie wiatowej zobacz w: J. Pajewski, Pierwsza wojna wiatowa 1914-1918, Warszawa 2005, s. 763-769.

143

zachodnich, czy uzyskania wpywu na tworzenie si niepodlegych pastw na wschd od Polski, przekraczay jej moliwoci. Sytuacja, ktra zaistniaa bezporednio po Wielkiej Wojnie miaa tymczasowy charakter. Dopki pastwa odwoyway si do idei narodowej a Europa bya kontynentem konfliktw narodowych, zwaszcza pomidzy ssiadami, dopty Polsce grozio zdominowanie przez Rosj bd Niemcy. W miar odbudowy niemieckiej, a take budowy radzieckiej mocarstwowoci coraz wyraniej rysoway si niebezpieczestwa pynce dla Rzeczypospolitej. Nie bya im w stanie zapobiec koncepcja balansowania Polski midzy Rosj a Niemcami, albowiem moga ona dawa pozytywne rezultaty tylko w sytuacji, gdy oba mocarstwa dzieliby ostry konflikt i zarazem adne z nich nie osigaoby decydujcej przewagi nad drugim6. Granice Polski, uksztatowane na mocy postanowie wersalskich i ryskich, zostay ostatecznie uznane w marcu 1923 roku7. Mimo do duego, jak na warunki europejskie, obszaru i potencjau demograficznego (odpowiednio w 1939 r. 389,7 tys. km 8 i 35 milionw mieszkacw9) jego pooenie od pocztku byo geostrategiczne niekorzystne, pastwo to byo bowiem usytuowane pomidzy niemieckim i radzieckim orodkiem siy. W sposb zasadniczy determinowao to polityk zagraniczn Rzeczypospolitej i stanowio bezporednie zagroenie jej bytu. Z geostrategicznego punktu widzenia naley ponadto zwrci uwag na pruski orodek siy10, wielowiekowy element wywierania nacisku na Polsk. Po ostatecznym uksztatowaniu granic Polska midzywojenna graniczya z nastpujcymi ssiadami: Niemcami, Czechosowacj, Rumuni, ZSRR, Litw, otw (od 1939 r. rwnie Wgrami11). Cakowita dugo granic wynosia 5529 km. Dugo granic z poszczeglnymi pastwami wynosia (w km): z Niemcami 1912, Czechosowacj 984, otw 109, Rumuni 349, Wgrami 27712, Litw 507, Wolnym Miastem Gdaskiem 121 i Zwizkiem Radzieckim 141213. Z prostej analizy linii granic II RP wynikaj nastpujce fakty: brak granic
J. Holzer, Polska w nowej sytuacji..., s. 34-35. Granice Drugiej Rzeczypospolitej zostay ustalone poprzez: Traktat wersalski, Traktat ryski, Traktat w Saint-Germain, Traktat w Trianon oraz rozstrzygnicia miedzysojuszniczej Rady Ambasadorw (w odniesieniu do granicy Polski z Czechosowacj na lsku Cieszyskim i granicy z Litw). W 1921 roku w nastpstwie traktatu wersalskiego, wynikw plebiscytu i trzech powsta lskich do Polski przyczono wschodnia cz Grnego lska. W 1920 r. w przygotowaniach plebiscytu Sejm RR ustanowi autonomiczne wojewdztwo lskie. W marcu 1922 r. no prob Litwy rodkowej pastwo to zostao wczone do Polski jako kolejne wojewdztwo. Dnia 14 marca 1923 r. Rada Ambasadorw uznaa przynaleno wschodniej Galicji do Polski. Zob. w: P. Eberhard, Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii politycznej, Lublin 2004, s. 127. 8 Zob. Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski 1918-1945, Krakw 2006, s. 50-51. 9 Por. tame, s. 54. 10 Przez pruski orodek siy rozumie si tutaj obszar tzw. Prus Wschodnich, eksklaw niemieck graniczc z Rzeczpospolit od pnocnego-wschodu. 11 W marcu 1939 roku za zgod niemieck dokonano wgierskiej okupacji Zakarpacia. Wgierskie oddziay osigny wysoko granic historycznych i na znacznym odcinku przywrcono tysicletni granic polsko- wgierk, co spotkao si z pozytywnym przyjciem w obydwu pastwach. J. Sallai, Gorca Jesie. Granica wgiersko-polska w 1939 roku, Geopolityka nr 1(2)/2009, s. 134-135. 12 Historia Polski w liczbach. Ludno. Terytorium, red. nauk. A. Jezierski, Warszawa 1994, s. 133, tabl. 113. 13 Por. Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski..., s. 51.
7 6

144

naturalnych (poza niewielkim odcinkiem na pd.-wsch.), zbyt duga i nieregularna granica z Niemcami14, zbyt may dostp do morza (przez korytarz bdcy przedmiotem roszcze terytorialnych)15, kwestia Prus Wschodnich16. O pooeniu geopolitycznym danego pastwa nie decyduje tylko samo pooenie i granice, lecz rwnie miejsce, jakie zajmuje dany kraj w skomplikowanym ukadzie sojuszy midzynarodowych. Jeeli chodzi o Polsk midzywojenn Moemy wysun w tej materii nastpujce wnioski: brak wyranych sojusznikw wrd ssiadw II Rzeczypospolitej (za wyjtkiem Rumunii17), sojusze militarnopolityczne z pastwami znacznie odlegymi od Polski (z Francj18, a pniej z Wielk Brytani19), brak czonkostwa w midzynarodowej organizacji mogcej realnie zabezpieczy interesy pastwowe20, gdy Lig Narodw trudno uzna za

Do podobnych wnioskw rodowisko polskich uczonych doszo ju w latach 20. XX wieku: [...] naley zauway, ze granica zachodnia nie oddziela wyranie Polski od Niemiec i nie ochrania jej militarnie. Obronne z natury linje Odry, Baryczy le poza Polsk a linja Noteci stanowi sama granic. Granica zachodnia nie jest strategicznie korzystna. Wprawdzie Wielkopolska wysuwa si lekkim ukiem w ziemie niemieckie, ale objta jest jak obcgami lskiem i Pomorzem. Szczeglnie grona jest moliwo odcicia pwyspu pomorskiego od reszty Polski na linji Bytowo-Gdask. Nadto granica zachodnia jest szczeglnie duga i ju przez to samo trudna do obrony. Nie przedstawia wprawdzie dziki doskonalej sieci drg wszelkiego rodzaju, adnych przeszkd komunikacyjnych, ale z powodu niecisego zastosowania zasady etnograficznej (np. na lsku), nie moe uchodzi za granic, wyranie dzielca oba pastwa i oba narody od siebie. Nie uwzgldnia te, jak naley interesw gospodarczych. S. Pawowski, J. S. Bystro, A. Peretiatkowicz, Polska wspczesna, Lww 1928; cyt. za: P. Eberhard, Polska i jej granice..., s. 129-130. 15 W dwudziestoleciu midzywojennym problematyk dostpu Polski do morza szeroko zajmowa si Instytut Batycki, powoany w 1925 r. w Toruniu. Dorobek naukowy tej organizacji wynosi cznie ok. 500 pozycji. W 1927 roku pojawia si pierwsza ksika H. Bagiskiego powicona dostpowi Polski do morza. Zob. w: P. Eberhard, Polska i jej granice..., s. 153-154. 16 Czoowi geografowie polscy (m.in. S. Srokowski, W. Wakar) wielokrotnie twierdzili, e istnienie Prus Wschodnich stanowi najwiksze zagroenie dla przyszoci Polski. Zob. w: P. Eberhard, Polska i jej granice. Z historii polskiej geografii politycznej, Lublin 2004, s. 155. Ostatnio na temat niekorzystnego charakteru polskiej granicy zachodniej po I wojnie wiatowej pisa m.in. Tomasz Otrba. Por. tego, Punkty zwrotne dziejw Polski XX wieku, [w:] Problematyka geopolityczna..., s. s. 92. 17 Sojusz polsko-rumuski zawarto 3 marca 1921 r. Zob. w: J. Lityski, Porwnanie sytuacji geopolitycznej Polski w latach trzydziestych z sytuacj obecn, [w:] Obrona Polski dzi i jutro, red. nauk. A. Targowski, Warszawa 1993, s. 117; Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski..., s. 471. 18 Francja bya najwaniejszym sojusznikiem Polski okresu midzywojennego od 1921 roku. Por. Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski..., s. 470-471. 19 O pocztkach sojuszu polsko-brytyjskim moemy mwi dopiero od wizyty polskiego ministra spraw zagranicznych Jzefa Becka w Londynie 6 kwietnia 1939 roku. Zob. J. Lityski, Porwnanie sytuacji geopolitycznej Polski w latach trzydziestych z sytuacj obecn, [w:] Obrona Polski dzi..., s. 138. Formalny sojusz zosta zawarty miedzy tymi pastwami 25 sierpnia 1939 roku. Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski..., s. 490. 20 M.in. spr polsko-czechosowacki uniemoliwia przystpienie II RP do tzw. Maej Ententy, organizacji zrzeszajcej kraje Europy rodkowej i Poudniowej. Por. J. Stefanowicz, Rzeczypospolitej Pole Bezpieczestwa, Warszawa 1993, s. 20-25. Kolejn inicjatyw zmierzajc z kolei do integracji pastw basenu Morza Batyckiego by projekt tzw. Zwizku Batyckiego, w ktrego skad wchodziaby Finlandia, Estonia, otwa, Litwa i Polska. Jednak stae napicie na linii WarszawaKowno oraz zdystansowanie si Finlandii umiercio w zarodku t inicjatyw. Zob. szerzej. P. ossowki, Geopolityczne dylematy stosunkw Polski i innych pastw batyckich, [w:] Problematyka geopolityczna..., s. 105-120. Zob. te: Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski..., s. 471-472.

14

145

tego typu organ, zwaywszy na nieudolno w rozwizywania kryzysw21 oraz obecno w niej rwnie pastw potencjalnych agresorw (Niemiec i ZSRR), brak silnej integracji gospodarczej z jakkolwiek organizacj, bd trwaego sojuszu ekonomicznego, mogcego by podstaw do wsplnoty interesw z innymi pastwami. W wyniku faktycznego wcielenia w ycie geopolitycznych koncepcji teoretycznych Karla Haushofera22 doszo do sojuszu niemiecko-radzieckiego, ktry przyczyni si do unicestwienia w 1939 roku polskiego orodka siy23. Podstawowe wnioski pynce z analizy pooenia geopolitycznego II Rzeczypospolitej to: niekorzystne linie granic oraz osamotnienie na arenie midzynarodowej, zarwno w sensie polityczno-militarnym, jak i gospodarczym. Moemy do tego doda obecno licznych mniejszoci narodowych, jako zmiennego czynnika geopolitycznego. Powysze rozwaania prowadz do Konkluzji, i sytuacja geopolityczna Polski w okresie 1918-1939 bya niekorzystna i trudna do ewentualnej naprawy. Przejdmy teraz do analizy pooenia geopolitycznego III RP. Jest to pastwo powstae w Europie rodkowej w sensie politycznym w 1989 r., w sensie geograficznym za kontynuator Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Granice Polski Ludowej zostay uksztatowane w roku 1945, na mocy postanowie jataskopoczdamskich i potwierdzone w kolejnych latach. Polski orodek siy jest podmiotem geopolitycznym o obszarze 312 685 km2, (bez morskich wd wewntrznych i wd terytorialnych), zamieszkaym przez okoo 38,2 mln ludzi24. Rozciga si pomidzy najwaniejszymi przeweniami kontynentu europejskiego: batycko-adriatyckim, liczcym ok. 950 km szerokoci oraz batycko czarnomorskim ok. 1200 km. Pnocna cz przesmyku batycko-adriatyckiego przechodzi przez zachodni cz terytorium Polski. Przez ten obszar biegnie m.in. najkrtsza droga czca port w Szczecinie z Prag i Wiedniem. Ten pasa na linii Odry i Nysy uyckiej posiada due znaczenie wojskowe z uwagi na odchylenie Sudetw i pasma Rudaw w kierunku pnocnym oraz wcicie Morza Batyckiego gboko w ld. Nizinna cz przewenia ma zaledwie 400 km szerokoci. Tdy przechodz gwne szlaki komunikacyjne czce Europ zachodni i wschodni. Poudnie obu pasay stanowi gry, pnoc wybrzee Morza Batyckiego, na poudnie od ktrego rozcigaj si atwo przejezdne niziny rodkowoi Wschodnioeuropejskie. Oglna dugo granic III Rzeczypospolitej wynosi 3544 km. Jeli chodzi o granice naturalne to mona wyrni granic morsk o dugoci 528 km (14,9% cakowitej dugoci granic) oraz granic grsk, biegnc wzdu Sudetw i Karpat, ktra liczy 1050 km (29,7%). Granica fizjograficzna biegnca

21

Zob. H. Batowski, Midzy dwiema wojnami 1919-1939. Zarys historii dyplomatycznej, Krakw 2001, s. 96-100. 22 Na temat koncepcji teoretycznych K. Haushofera zobacz szerzej w: J. Macaa, Nieco zapomniany Karl Hasuhofer, Geopolityka nr 1(1)/2008, s. 73. 23 L. Sykulski, Geopolityka. Sownik terminologiczny, Warszawa 2009, s. 87. Na temat ukadu Ribbentrop-Mootow zob. w: Cz. Brzoza, A. L. Sowa, Historia Polski..., s. 489-490. 24 Na temat struktury ludnociowej obecnej Polski zob.: P. Eberhardt, Struktura narodowociowa ludnoci Polski, Roczniki Nauk Spoecznych, T. XXXVI, zeszyt 1 2008, s. 143-167.

146

wzdu rzek, osiga dugo 1285 km (36,2%). Pozostaa dugo granic, wynoszca 681 km (19,2%), jest granic sztuczn25.

Ryc.1. Podstawowe dane statystyczne dotyczce II i III RP. rdo: http://www.wprost.pl/ar/143935/Ile-II-RP-w-III-RP/

25

L. Sykulski, Geopolityka. Sownik..., s. 75.

147

Trzecia RP wyonia si z zimnowojennego adu geopolitycznego, graniczc pocztkowo z Czechosowacj, Niemcami Wschodnimi i Zwizkiem Radzieckim. W wyniku przemian politycznych w latach 1989-1993 trzech ssiadw zamienia na siedmiu. Jak pisze wybitny polski geograf Marcin Rociszewski: Prawdopodobnie mao jest w historii przykadw, aeby jeden kraj [...] w cigu okoo 1300 dni zmieni na swoich granicach wszystkich ssiadw, przy czym ich liczba wzrosa z 3 do 7. Ten swoisty fenomen historyczny dugo bdzie przedmiotem studiw i analiz. W rzeczywistoci dotyczy on nie tylko samej Polski, lecz take krajw, ktre z ni ssiaduj. Mamy tu do czynienia z procesem, ktrego skutkw nie jestemy jeszcze w stanie przewidzie26. Po zjednoczeniu Niemiec po zachodniej stronie granicy Polski istnieje Republika Federalna Niemiec. Na poudniu powstay dwa pastwa: Republika Czeska i Republika Sowacka. Najwiksze jednak zmiany miay miejsce po wschodniej stronie granicy. Po rozpadzie Zwizku Radzieckiego powstay tam suwerenne pastwa: Ukraina, Biaoru i Litwa27. Kade z nich znajduje si w innej sytuacji i przyjo inne priorytety polityczne. Sidmym ssiadem Polski zostaa eksklawa kaliningradzka, integralna cz Federacji Rosyjskiej. Pooenie geopolityczne obecnej Polski w niczym wic nie przypomina roli, jak odgrywaa na mapie politycznej Europy Polska Rzeczpospolita Ludowa, naleca do obozu pastw socjalistycznych. Po upadku komunizmu w tej cz Europy uksztatowaa si nowa rzeczywisto polityczna, ekonomiczna i spoeczna28. Dugo granic III RP z poszczeglnymi pastwami wynosi odpowiedni (w km): z Niemcami 467, Czechami 786 Sowacj 518, Ukrain 526, Biaorusi 407, Litw 102 oraz Rosj 21029. Z analizy owych granic wynikaj nastpujce fakty: dominacja granic naturalnych (gry, rzeki), duga granica morska (pond 500 km), granice regularne, rwnolenikowe i poudnikowe. Jeeli chodzi o kwestie sojuszy multilateralnych to Polska od 1999 roku jest czonkiem Paktu Pnocnoatlantyckiego, a od 2004 r. Unii Europejskiej. Obecni sojusznicy s zachodnimi i poudniowymi ssiadami Polski (wyjtek stanowi Litwa, jako sojusznik ssiad na pnocnym-wschodzie). Wymienione organizacje jawi si jako bardziej efektywne nili midzywojenna Liga Narodw i, co za tym idzie, mogce mie realny wpyw na rozwizywanie problemw midzynarodowych. Brak natomiast sojuszy ze wschodnimi ssiadami, w tym z dwoma pastwami z ktrymi Rzeczpospolita utrzymuje do chodne stosunki, czyli z Rosj i Biaorusi. Z powyszej analizy pooenia geopolitycznego w jakim znajduje si obecna Polska wypywaj nastpujce wnioski o charakterze pozytywnym: korzystna linia
M. Rociszewski, Polska i jej uwarunkowania geograficzno-polityczne, [w:] Geografia polityczna, red. nauk. M. Rociszewski, Warszawa 1993, s. 61-62; cyt. za: P. Eberhard, Polska i jej granice..., s. 263. 27 Na temat traktatw Polski z nowopowstaymi pastwami po rozpadzie ZSRR zobacz szerzej w: J. Kukuka, Traktaty ssiedzkie Polski Odrodzonej, Wrocaw 1998, s. 82-87 i 90-105. Na terenie b. ZSRR powstaa Wsplnota Niepodlegych Pastw. Zob. te: J. Stefanowicz, Rzeczypospolitej Pole Bezpieczestwa, Warszawa 1993, s. 69-72. 28 P. Eberhard, Polska i jej granice..., s. 259. 29 L. Sykulski, Geopolityka. Sownik..., s. 75.
26

148

granic, sojusze z pastwami ssiadami Polski oraz szeroki dostp do morza. Negatywnym aspektem jest zaleno energetyczna od pastw nie bdcych sojusznikami Rzeczypospolitej (bezporednia zaleno od Rosji, porednia od Biaorusi i Ukrainy, przez ktrych terytorium pynie do Polski ropa naftowa i gaz ziemny z Federacji Rosyjskiej). Reasumujc, sytuacja geopolityczna III RP jest w miar korzystna. Jeeli moemy pokusi si o pewne postulaty to bd nimi: dywersyfikacja wglowodorw30, osabiajca zaleno od Rosji oraz umocnienie wsppracy w ramach NATO i Unii Europejskiej. Przechodzc do ostatecznych wnioskw, pyncych z powyszych rozwaa, pooenie geopolityczne III RP jawi si jako znacznie korzystniejsze, ni jej midzywojennej poprzedniczki31. Zdecydowanie korzystniejsze s linie granic politycznych, mniej rozcignite i bardziej oparte na naturalnych granicach. Kolejnym plusem jest praktyczny brak obecnoci znaczniejszych mniejszoci narodowych na terytorium wspczesnej Polski, co minimalizuje ewentualne prby separatystyczne oraz rewindykacyjne ze strony pastw ociennych. Obecno Polski w strukturach euroatlantyckich znacznie silniej gwarantuje jej bezpieczestwo, ni obecno Polski w Lidze Narodw, czy jej sojusze z demokracjami Zachodu. Wschodnia granica Polski jest granic zachodniej cywilizacji32 i przez to jest niezwykle istotna dla sojusznikw z NATO i Unii Europejskiej, w interesie ktrych ley jej obrona33. Kolejnym plusem w sytuacji geopolitycznej III Rzeczypospolitej, w porwnaniu do jej midzywojennej poprzedniczki, s w miar stabilne systemy polityczne jej ssiadw i brak wyranych de ekspansjonistycznych z ich strony. Stanowi to cakowite przeciwiestwo sytuacji Polski sprzed II wojny wiatowej, ktra po rozpadzie Czechosowacji nie graniczya z adnym powanym orodkiem siy, w ktrym wadz sprawowayby siy demokratyczne. Jedynym zagroeniem, na ktre nie bya naraona polska midzywojenna, jest znaczne uzalenienie od dostaw ropy naftowej i gazu ziemnego, surowcw, ktrych znaczenie wzroso w ostatnim pwieczu. Owocna wsppraca ekonomiczna ze wszystkimi ssiadami kae nam jednak pokada nadziej w dalszym umacnianiu bezpieczestwa narodowego III Rzeczypospolitej.

30 Na temat problemu dywersyfikacji dostaw do Polski ropy naftowej i gazu ziemnego zobacz szerzej w: W. St. Michaowski, Suby w rurach, Warszawa 2007. 31 Por. J. Holzer, Polska w nowej sytuacji..., s. 38-39. 32 Rzecz jasna po doczeniu krajw batyckich do struktur euroatlantyckich granica wpyww Europy Zachodniej ulega jeszcze dalszemu przesuniciu na wschd. Andrzej Piskozub wskazuje ponadto na fakt, e: Po tym jak Batowie Litwa i otwa znalazy si zarwno w Unii Europejskiej, jak i w NATO, teren objty polsk polityk wschodni skurczy si ju tylko do obu wschodnich ssiadw Polski: Ukrainy i Biaorusi. Kiedy i one obie znajda si w strukturach euroatlantyckich, zadanie polskiej polityki wschodniej zostanie dopenione: cae terytorium dawnej Rzeczpospolitej Obojga Narodw bdzie wwczas zintegrowane z Zachodem. A. Piskozub, Wsplnota cywilizacyjna mieszkacw Europy rodkowo-wschodniej, [w:] Problematyka geopolityczna..., s. 209-210. 33 Jak podkrela A. Z. Kamiski: Rozszerzenie NATO i UE oznacza najbardziej przeomowe od stuleci otwarcie si wiata zachodniego na Polsk. Wchodzc do obu tych ukadw instytucjonalnych, Polska staj si integraln czci Zachodu. Tego, Geopolityka Europy rodkowo-Wschodniej, Obz nr 32/ 1997, s. 54.

149

Do Polski bdzie naleaa odpowied na pytanie, czy waciwe z jej punktu widzenia jest utrzymywanie geopolitycznego zjawiska Europy rodkowej, czy traktowa j naley wycznie jako relikt czasw wersalskich34. Odtworzenie tego regionu geopolitycznego po 1989 roku byo fenomenem tymczasowym, w oczekiwaniu na objcie go procesami rozszerzenia instytucji politycznowojskowych i polityczno-gospodarczych cywilizacji zachodniej. Wzloty i upadki wsppracy wyszechradzkiej, ktre nie uczyniy z niej drugiego Beneluksu, skromne efekty istnienia rodkowoeuropejskiej Strefy Wolnego Handlu (CEFTA) ograniczone ze wzgldu na niewielk skal rynkw i uyteczne tylko w perspektywie wejcia jej czonkw do Wsplnoty Europejskiej, letarg inicjatywy rodkowoeuropejskiej (ISE), ktrej jedynym wsplnym mianownikiem byo pooenie jej pastw pomidzy pastwami Unii Europejskiej a Rosj, dowiody braku miejsca na istnienie takiego subregionu. Sama Europa rodowa jest zbyt maa, aby istnie samodzielnie oraz za saba gospodarczo, aby tworzy si przycigania. Jeli moe ona stanowi potencjalnie serce kontynentu, swoisty Heartland Johna Halforda Mackindera35, to tylko w warunkach ujcia jej w ramy silniejszego podmiotu geopolitycznego, jakim jest Unia Europejska. Mona si zastanawia nad formu wspdziaania subregionu wewntrz UE, jako wsppracy wzmocnionej, czy nawet zinstytucjonalizowanej wzorem Beneluksu, nie zmienia to jednak faktu, e w interesie Polski ley jej pena identyfikacja geopolityczna w ramach struktur euroatlantyckich36. Autor pragnie przychyli si do opinii Jerzego Holzera, ktry twierdzi, e: Nie ma koca historii, take w naszych czasach sukcesw (cho nie ostatecznych zwycistw) praw czowieka, praworzdnoci, parlamentarnej demokracji, gospodarki rynkowej. Nie dowiemy si tego, co przyszo nam niesie, przez prost ekstrapolacj opart na wskanikach przemian ostatniego dziesiciolecia. Historyk, ktry pragnie by zarazem badaczem polityki czy geopolityki, stwierdzi jednak, e Polska znalaza si w warunkach dogodnych, bezpiecznych i rokujcych szans na sukcesy. To bardzo wiele jak na ostatnie trzy stulecia37. Po raz pierwszy bowiem od ponad trzech stuleci Polska znalaza si w dogodnym dla siebie pooeniu geopolitycznym. Europa znajduje si w trakcie kolejnych przemian, ktre stwarzaj Rzeczypospolitej historyczn szans. Polacy czynnie angauj si w proces wsptworzenia nowego oblicza kontynentu, przyczyniajc si do powstania ukadu warunkw zmieniajcych w sposb zasadniczy sytuacj geopolityczn w Europie. Mona to osign poprzez Konsekwentne przeciwdziaanie nowym podziaom na kontynencie i promowanie wszelkich, opartych na partnerstwie, form wsppracy. Rozszerzenie Paktu Pnocnoatlantyckiego i Unii Europejskiej oznaczao najbardziej przeomowe od

34 35

Por. J. Stefanowicz, Rzeczypospolitej Pole..., s. 18-20. Na temat koncepcji Heartlandu J. H. Mackindera zob. m.in. w: T. Klin, Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej, Toru 2008, s. 194-211. 36 T. Orowski, Geopolityka Polska, [w:] C. Jean, Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 380-382. 37 J. Holzer, Polska w nowej sytuacji..., s. 38-39.

150

stuleci otwarcie si zachodniego wiata na Polsk. Wstpujc do obu tych organizacji Polska staa si integraln czci Zachodu38.

SUMMARY THE REPUBLIC GEOPOLITICAL POSITION IN YEARS: 1918-1939 AND 1989-2009. COMPARISON TEST The geopolitcal position of III Polish Republic appears as a more profitable, than her interwar predecessor. More lucrative are the lines of political borders, less stretched and more bases on natural borders. The next plus is the practical lack of presence much nations minorities on Poland present territory, which minimalizes the possible seperatistic tests and repossession from neighbouring states. The presence of Poland in euro-atlantic structures, more strongly guarantees her seciurity, than the presence in Nations League, or her alliances with West democracies. The eastern border of Poland is the one of western civilization and for it is unusually essential on allies from European Union and NATO, which in their matter lie defence. The next plus in geopolitical situation III Republic, in comparison to her interwar predecessor, are the stable political systems her neighbours and lack clear expansionist endeavours from their side. This is total contrast of Poland situation before II World War, which after collapsed of Czechoslovakia did not border with any serous centre of power in which would hold mihgt by democratic forces. The only threat, which Interwar Poland was not be risk, is the much better dependence from delivery of petroleum and natural gas, which meaning growed up in recently half-century.

38

A. Z. Kamiski, Geopolityka Europy..., s. 54.

151

JANUSZ KOWALCZYK
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

GRANICA POLSKO-UKRAISKA W XX WIEKU

Z chwil proklamowania przez Ukrain niepodlegoci w dniu 24 sierpnia 1991 r. granic Polski i Ukrainy staa si dotychczasowa granica polsko-radziecka. Usankcjonowa to podpisany 18 maja 1992 r. w Warszawie Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Ukrain o dobrym ssiedztwie, przyjaznych stosunkach i wsppracy. Jednak wyznaczenie przebiegu obecnej granicy midzy Polsk i Ukrain dokonao si pod koniec II wojny wiatowej decyzj zwyciskich mocarstw. Postanowienia podejmowane przez przedstawicieli USA, Wielkiej Brytanii i Zwizku Radzieckiego w niewielkim stopniu liczyy si z wol Polakw i Ukraicw. Denia obu stron wzajemnie si zreszt wykluczay. Zarwno pierwszej jak i drugiej wojnie wiatowej towarzyszyy zacite spory o terytoria, do ktrych rocili pretensje Polacy i Ukraicy. Trwajce w pierwszej poowie XX wieku krwawe walki o przebieg wsplnej granicy wykopay rowy gbokiej niechci midzy oboma narodami. Dlatego te zasuguje na refleksj kwestia ksztatowania si granicy polsko-ukraiskiej na przestrzeni ostatniego stulecia. Konflikt mocarstw europejskich i bdca jego skutkiem I wojna wiatowa uczyniy aktualnym zagadnienie utworzenia pastwowoci polskiej i ukraiskiej. Wraz z tym pojawi si problem przebiegu przyszej granicy midzy tymi pastwami. O ile jednak Polacy odwoywali si do tradycji pastwowej I Rzeczypospolitej, o tyle ruch ukraiski nie dysponowa tak wyranym historycznym punktem odniesienia. Dziaacze ukraiscy przywoywali zazwyczaj odleglejsze tradycje Rusi Kijowskiej i Kozaczyzny Zaporoskiej oraz prawo narodw do samostanowienia. Kwestia wytyczenia przez Polsk odrodzon granicy wschodniej wizao si z uznaniem prawa Ukrainy do wasnej pastwowoci, co na pocztku XX wieku nie byo wcale powszechn postaw w spoeczestwie polskim. Wynikao to z faktu, i Ukraicy postrzegani byli jako <<modsi bracia>> wyrniajcy si wyznaniem, folklorem czy jzykiem, jednak niezdolni do stworzenia wasnej wsplnoty wyobraonej, a tym bardziej pastwa. Myl ta sigaa korzeniami do dawnej Rzeczypospolitej i jej narodu politycznego1. Przyczyniy si do tego zaszoci historyczne: poczynajc od utworzenia na mocy unii lubelskiej w 1569 r. federacyjnej Rzeczypospolitej Obojga Narodw polska granica wschodnia bya ksztatowana w konfrontacji z pastwem rosyjskim. Std te dominowao przekonanie, e wschodnim ssiadem Polski moe by wycznie Rosja. Ksztatowanie si nowoczesnej ukraiskiej wiadomoci narodowej musiao si dokonywa w opozycji do rosyjskoci i polskoci. Pojawiajcy si na przeomie XVIII i XIX wieku na Ukrainie Naddnieprzaskiej ukraiski ruch narodowy skierowany by z jednej strony przeciw politycznej i kulturowej dominacji ze strony
1 M. Nowak, Narodowcy i Ukraicy. Narodowa Demokracja wobec mniejszoci ukraiskiej w Polsce 19221939, Gdask 2007, s. 7.

153

rosyjskiej, z drugiej za przeciw ekonomicznej dominacji szlachty polskiej. Z czasem ruch ukraiski zacz rozwija si w Galicji Wschodniej, gdzie ze wzgldu na stosunki polityczne i spoeczne panujce w monarchii habsburskiej znalaz korzystny grunt. Przybywali tu w XIX w. twrcy kultury ukraiskiej oraz ukraiscy dziaacze spoeczni i polityczni. Ujawniony w okresie Wiosny Ludw duch narodowej odnowy obj take Galicj Wschodni, gdzie nie tylko zrodzone w duchu romantyzmu ideay, ale te bieda galicyjska przeciwstawiaa ruskich wocian polskiej szlachcie i arystokracji2. Doprowadzio to na przeomie XIX i XX w. do starcia polsko-ukraiskiego. Dopiero jednak wybuch wojny wiatowej stworzy szans na osignicie samodzielnego bytu polityczny przez Ukraicw, zamieszkujcych zarwno pastwo rosyjskie jak i monarchi habsbursk. I wanie kwestia uznania aspiracji niepodlegociowych Ukraicw oraz wytyczenia granic staa si na dugie lata zasadnicz osi konfliktu polsko-ukraiskiego. Najwikszego poparcia dla ukraiskich postulatw w tym okresie udzielay pastwa centralne, a w szczeglnoci Niemcy, uwaajce perspektyw pastwowoci ukraiskiej za czynnik osabiajcy imperium rosyjskie3. Kwestia ukraiska stanowia w istocie, zarwno dla politycznego Wiednia, jak i dla Berlina, element polityki mocarstw centralnych wobec Rosji oraz Polski i Polakw4. Wykrojenie z imperium rosyjskiego stosunkowo gsto zaludnionych terenw, uwaanych w tym czasie za spichlerz Europy, oznaczao bardzo istotne osabienie Rosji. wczesna niemiecka myl polityczna widziaa te w Ukrainie, z sigajcymi moliwie daleko na zachd granicami, przeciwwag dla ewentualnego zagroenia ze strony Polski5. Przeomowym momentem wkroczenia Ukrainy do polityki europejskiej stay si rokowania pokojowe prowadzone na przeomie 1917 i 1918 r. w Brzeciu Litewskim midzy pastwami centralnymi i Rosj. Do rokowa nie dopuszczono reprezentantw Polski. Obecni za w Brzeciu delegaci Ukrainy naddnieprzaskiej zadali uznania niepodlegoci Ukraiskiej Republiki Ludowej. Wysunli te roszczenia terytorialne wobec Chemszczyzny, Podlasia oraz domagali si przeprowadzenia plebiscytu we wschodniej Galicji, na Bukowinie i Zakarpaciu6. Roszczenia odnonie obszaru nalecego do Austro-Wgier spotkay si co zrozumiae ze zdecydowanym sprzeciwem Wiednia, ktry zgadza si jedynie na przyznanie Ukraicom autonomii terytorialnej w ramach dualistycznego pastwa. W wyniku rokowa pokojowych w Brzeciu Niemcy i Austro-Wgry, Turcja i Bugaria zawary 9 lutego 1918 r. odrbny ukad z przywdcami Ukraiskiej Republiki Ludowej, w ktrym przekazyway jej Chemszczyzn i poudniow cz Podlasia7. Na mocy ustale brzeskich granice Ukraiskiej Republiki Ludowej z Austro-Wgrami miaa pokrywa si z granic oddzielajc monarchi
2 Por. R. Torzecki, Kwestia ukraiska w Polsce w latach 1923-1929, Krakw 1989, s. 7-8. 3 R. Romaniuk, Ukrajinka derawnist' w jewropejkij politycznij dumci poczatku XX st., Lwiw 2003. 4 R. Wapiski, Miejsce Ukrainy w Europie w XIX i XX wieku, [w:] Wschd Zachd. Ukraina, Materiay z sesji naukowej pod red. T. Stegnera, Ostaszewo Gdaskie 1999, s. 18. 5 R. Romaniuk, dz. cyt., s. 180. 6 J. Mayk, B. Wo, W. Czupryna, Istoria ukrajinkoji derzawnosti, Lwiw 1995, s. 102-103. 7 A. Albert (W. Roszkowski), Najnowsza historia Polski 1918-1980, Londyn 1991, s. 33.

154

habsbursk od Rosji, dalej za miaa przebiega na zachd od linii: Tarnogrd Bigoraj Szczebrzeszyn Krasnystaw Puchaczw Radzy Podlaski Midzyrzec Podlaski Sarnaki Mielnik Kamieniec Litewski Pruany8. Ostatecznie delegacja URL zgodzia si na zapis, i komisja wytyczajca przebieg granicy w terenie nie jest bezwzgldnie zobowizana do przeprowadzania jej przez wymienione miejscowoci, ale uwzgldniajc uwarunkowania etnograficzne oraz wol mieszkacw moe poprowadzi j nieco na wschd od tej linii. Porozumienie przewidywao bowiem utworzenie komisji mieszanej zoonej z przedstawicieli stron umowy, a take Polski9. Tajna cz ukadu z Brzecia przewidywaa podzia Galicji na cz polsk i ukraisk. Cz z przewag ludnoci ukraiskiej mia zosta poczona z Bukowin w odrbny kraj koronny w ramach monarchii Habsburgw10. Sukces pastw centralnych w Brzeciu otwiera drog do realizacji koncepcji Mitteleuropy. Przy czym Ukraina w granicach od Wieprza do Donu miaa znale si w strefie wpyww AustroWgier11. Postanowienia brzeskie spotgoway narastajcy od schyku XIX w. konflikt polsko-ukraiski, ktry zdaniem Oresta Subtelnego z walki midzy dwoma elitami narodowymi wyrs na konfrontacj pomidzy dwoma narodami, ktra nabraa gronych rozmiarw12. Niech polskiego spoeczestwa bya skierowana zarwno przeciwko Ukraicom, jak te przeciw Niemcom i Austriakom13. Rezultaty uzyskane w Brzeciu przez Ukraicw byy odbierane jako klska sprawy polskiej i przez to nie do zaakceptowania dla polsk reprezentacje polityczn. Mimo nieuznania przez Rosj narodowego pastwa ukraiskiego i wznowienia dziaa wojennych na froncie wschodnim Ukraicy mogli, na tym etapie, czu si usatysfakcjonowani14. Osigali bowiem zgodne z ich wczesnymi
8 O. Bojko, Probema wyznaczennia kordoniw Ukrajiny w period Centralnoji Rady (1917-1918 rr.), Ukrajinkyj istorycznyj urna 2008 nr 1, s. M. Sobczyski, Atlas przemian politycznych XX wieku., z. 2, Europa Wschodnia, d 2000, s. 8. 9 I. Hoszulak, Pytannia sobornosti ukrajinkych zemel na Brest-ytowkuj myrnij konferenciji, Ukrajinkyj istrorycznyj urna 2004 nr 2, s. 29-30. Komisja taka nigdy nie powstaa, a wkrtce Austro-Wgry pod wpywem nacisku k polskich w Wiedniu podjy rewizj postanowie brzeskich. 18 maja 1918 roku minister spraw zagranicznych Austro-Wgier Istvan Burian powiadomi personel swojego resortu, e naley dy do wyznaczenia granicy ukraisko-polskiej na Bugu, zostawiajc Chemszczyzn i Podlasie stronie polskiej. Zob. I. Nahajewkyj, Istorija ukrajinkoji derawy dwadciatoho stolittia, Kyjiw 1994, s. 401. 10 T. Honczak, Ukrajina. Persza poowyna XX stolittia. Narysy politycznoji istoriji, Kyjiw 1993, s. 128. 11 A. Albert (W. Roszkowski), dz. cyt. 12 O. Subtelnyj, Ukrajina. Istorija, Kyjiw 1993, s. 410. 13 Jak pisze Henryk Wereszycki ogoszenie pokoju brzeskiego spado na spoeczestwo polskie jak grom z jasnego nieba. Trudno sobie wyobrazi, jakie oburzenie zapanowao w najszerszych warstwach narodu. Wybuchay masowe strajki protestacyjne po miastach, organizowane przez partie socjalistyczne, ale przy poparciu caego spoeczestwa. Demonstrowali najwysi dygnitarze odsyaniem orderw lub dymisjami [...] ostre protesty wniosy koa polskie w Wiedniu i Berlinie. H. Wereszycki, Historia polityczna Polski 1864-1918, Wrocaw, Warszawa, Krakw, Gdask, d 1990, s. 272. 14 Przedstawiciele URL uzyskali w Brzeciu take obietnic zbrojnego wsparcia w walce z bolszewikami i zapewnienie poyczki finansowej ze strony pastw centralnych. Zob.: N. PoonkaWasyenko, Istoria Ukrajiny u dwoch tomach, t. 2, Kyjiw 1995, s. 481.

155

zaoeniami geopolitycznymi oparcie zachodniej granicy na Sanie, Wieprzu i Bugu15. Granica ta niemal pokrywaa si z obszarem uwaanym przez nich za etnicznie ukraiski16. Znaczenie konferencji w Brzeciu Litewskim dla strony ukraiskiej polegao te na tym, i byo to forum, na ktrym zostaa postawiona publicznie kwestia zjednoczenia ziem ukraiskich, podzielonych od wiekw granicami pastwowymi. Nieustannie zmieniajca si sytuacja wojenna zdezaktualizowaa jednak wkrtce rozstrzygnicia z Brzecia. Klska pastw centralnych oraz sukcesy bolszewikw coraz bardziej zagraay niepodlegociowym deniom naddnieprzaskich Ukraicw. Interesujce spojrzenie na skutki pokoju brzeskiego dla relacji polskoukraiskich zaprezentowa Iwan ysiak-Rudnykyj piszc, i byo powan pomyk ze strony delegacji ukraiskiej podczas rozmw pokojowych w Brzeciu Litewskim w styczniu i lutym 1918 r. domaganie si wczenia Chemszczyzny do Ukraiskiej Republiki Ludowej. To terytorium, pooone na zachd od Bugu, byo zamieszkae przez ukraisk wikszo etniczn, jednak panoway tam wpywy polskie. Wadanie Chemszczyzn nie miao decydujcej wagi dla pastwowoci ukraiskiej, dlatego nie mona byo oczekiwa, e nawet umiarkowani Polacy pogodz si z utrat terytorium jakie ju sto lat stanowio organiczn cz Krlestwa Kongresowego. Polska opinia publiczna osdzia jednoznacznie pokj brzeski i ta sprawa przyczynia si do zaostrzenia polsko-ukraiskiej wrogoci17. Inaczej rozwina si sytuacja na obszarze zaboru austriackiego, gdzie w obliczu rozpadu monarchii habsburskiej 29 padziernika 1918 roku powstaa w Krakowie Polska Komisja Likwidacyjna, deklarujca przejcie wadzy nad ca Galicj. Musiao to doprowadzi do konfliktu z Ukraicami, ktrzy noc z 31 padziernika na 1 listopada opanowali Lww i ca Galicj Wschodni ustanawiajc wasn administracj cywiln i wojskow18. Celem galicyjskich Ukraicw byy wasne pastwo, ktrego zachodnia granica miaa przebiega wzdu Sanu, obejmujc po stronie ukraiskiej m.in. Przemyl. Artyku 2 uchwalonej 13 listopada 1918 r. przez Ukraisk Rad Ludow tymczasowej ustawy zasadniczej stanowi, i w skad Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej wchodzi cay ukraiski obszar Etnograficzny znajdujcy si pod wadz Austrii19, co byo absolutnie nie do zaakceptowania przez miejscowych Polakw. Rewindykacje ukraiskie wywoay wic
15 S. Rudnykyj, Czomu my choczemo samostijnoji Ukrajiny?, Lwiw 1994, s. 124. 16 Wedug Stepana Rudnykiego zachodnia granica ukraiskiego obszaru etnicznego biega w Galicji od wsi Szlachtowa na Sdecczynie, dalej na wschd od Piwnicznej, Grybowa i Gorlic, Dukli, Rymanowa, nastpnie na wschd od Jarosawia i Tarnogrodu. Natomiast w zaborze rosyjskim granic t wytycza przez Ziemi Chemsk, dalej przez Bigoraj, Szczebrzeszyn, Zamo, Krasnystaw, Lubartw, Radzy, ukw, Sokow i Drohiczyn, Bielsk sigajc po rzek Narew. Zob. K. Hrasimiuk, Z historii koncepcji geopolitycznych dotyczcych Europy rodkowej, Annales UMCS sec. B/ vol LVII 2002, s. 29. 17 I. ysiak-Rudnykyj, Polko-ukrajinky stosunky: tiahar istoriji, [w:] I. ysiak-Rudnykyj, Istoryczne ese, Kyjiw 1994, t. 1, s. 103; cyt. za: I. Hoszulak, dz. cyt., s. 29. 18 Naley zwrci uwag na sprawno z jak udao si Ukraicom zbudowa wasn administracj w Galicji Wschodniej, stanowic dowd ich wysokiego poziomu rozwoju wiadomoci narodowej i politycznej. W proces ten zaangaoway si szerokie warstwy spoeczne przy znaczcym wsparciu ze strony hierarchii oraz duchowiestwa greckokatolickiego . 19 I. Nahajewkyj, dz. cyt., s. 184.

156

 jak zauway Ludwik Mroczka w spoeczestwie polskim nie tylko sprzeciw, ale i niebywae antyukraiskie emocje. Dotyczyo to zwaszcza Lwowa, zarwno z racji jego funkcji w kulturze i nauce polskiej oraz przewagi wrd mieszkacw polskiej grupy etnicznej, jak te w nie mniejszym stopniu z powodu [...] historycznych reminiscencji, wedle ktrych jego zagroenie godzio w bezpieczestwo caego pastwa20. Polska ludno Lwowa odpowiedziaa na to zbrojnym zrywem, ktry zapocztkowa polsko-ukraiskie walki na terenie caej Galicji Wschodniej. O skali zoonoci sytuacji na ziemiach ukraiskich wiadczy te fakt, i pastwowo ukraisk tworzyy rwnoczenie trzy orodki: naddnieprzaska Ukraiska Republika Ludowa21, Zachodnioukraiska Republika Ludowa w Galicji Wschodniej oraz Ukraiska Socjalistyczna Republika Radziecka. Dwie pierwsze walczyy rwnoczenie z bolszewikami, biaymi Rosjanami oraz Polakami. Zachodnioukraiska Republika Ludowa prowadzia wojn z siami polskimi od momentu powstania. Na przeomie1918 i 1919 r. toczyy si walki pod Lwowem, Raw Rusk i Chyrowem. W tym samym czasie wojska polskie i Ukraiskiej Republiki Ludowej zmagay si na Woyniu22. Oba pastwa ukraiskie dokonay 22 stycznia 1919 r. w Kijowie uroczystego Aktu Zjednoczenia23. Mimo swojej nietrwaoci mia on swj istotny wymiar psychologiczny dla narodu ukraiskiego pozostajc nadal znaczcym elementem wiadomoci historycznej24.
20 L. Mroczka, Spr o Galicj Wschodni 1914 1923, Krakw 1998, s. 211. 21 29 kwietnia 1918 roku w wyniku zamachu stanu miejsce URL zajo Pastwo Ukraiskie (Ukrajinka Derawa) na czele z hetmanem Pawem Skoropadkym. 26 grudnia 1918 roku Hetmanat zosta obalony za jego miejsce na powrt zaja URL na czele z atamanem Symonem Petlur. Hetmanat Skoropadkiego sta na stanowisku ustanawiania jurysdykcji Pastwa Ukraiskiego na obszarach, na ktrych ludno ukraiska stanowia wikszo, przy czym podstaw do ich okrelenia suyy opracowania etnograficzne. Zob.: T. Zaruda, Stanowennia ta osnowni napriamky zownisznioji polityky Ukrajinkoji Derawy, [w:] Ostannij Het'man. Juwiejnyj zbirnyk pamjati Pawa Skoropadkoho 1873-1945, red. O. upanow, Kyjiw 1993, s. 73. 22 Siy URL opanoway te Polesie i zmierzay do zajcia Chemszczyzny. A. Albert (W. Roszkowski), dz. cyt., 52. 23 Idea zjednoczenia ziem ukraiskich w jednym pastwie bya wsplna dla ugrupowa politycznych nad Dnieprem i w monarchii habsburskiej. Jednak stanowisko Austro-Wgier podczas konferencji w Brzeciu Litewskim zmierzajce do zachowania integralnoci terytorialnej zmusio delegacj URL do wyrzeczenia si pretensji do Galicji, Bukowiny i Zakarpacia. Z kolei twrcy Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej swoj pierwotn rezerw wobec poczenia z URL argumentowali: a) perspektyw nieuchronnego pogorszenia stosunkw z Wiedniem w przypadku, gdyby monarchia przetrwaa; b) niejasnoci sytuacji na Ukrainie Naddnieprzaskiej; c) moliwoci uczestnictwa w paryskiej konferencji pokojowej wwczas, gdy Ukraina Wschodnia zaszkodzia sobie zawierajc pokj z Niemcami i Austro-Wgrami. Nie bez znaczenia byy te obawy politykw galicyjskich, przywizanych do legalizmu oraz zasad parlamentarnych przed lewicowym radykalizmem rodowisk naddnieprzaskich. Por.: O. Rejent, Prohooszennia ZUNR: probema ehitymizaciji, Ukrajinkyj istorycznyj urna 2009 nr 1, s. 4-11. 24 Akt Zjednoczenia by dla narodu ukraiskiego w czasach braku suwerennej pastwowoci symbolem denia do budowy niezalenego, zjednoczonego/niepodzielnego pastwa narodowego. Obchody 71 rocznicy ogoszenia tego aktu stanowiy w ZSRR wielk manifestacj narodow: 21 stycznia 1990 r. okoo trzech milionw obywateli USRR utworzyo ywy acuch czcy Lww i Kijw. Zorganizowana przez Ludowy Ruch Ukrainy akcja bya najwiksz, niezalen od wadz, manifestacj niepodlegociow w dziejach Ukrainy. Dekretem Prezydenta Ukrainy z 21 stycznia 1999 r. rocznica Aktu Zjednoczenia stanowi oficjalne wito pastwowe, obchodzone jako Dzie

157

Wojna polsko-ukraiska stanowia przeszkod dla realizacji planw zwyciskich mocarstw dcych do sformowania antybolszewickiego bloku, w ktrym znaleliby si Polacy, biali Rosjanie i Ukraicy25. Nie tylko Ententa, ale take sprawujcy funkcj Naczelnika Pastwa Jzef Pisudski dy do zakoczenia polsko-ukraiskiego konfliktu w Galicji Wschodniej i nawizania wsppracy politycznej midzy Polsk a Ukraisk Republik Ludow. Jednak pomimo znacznego zaangaowania Ententy, wszelkie pertraktacje prowadzone w pierwszych miesicach 1919 r. z zamiarem rozwizania konfliktu polsko-ukraiskiego pozostaway nieskuteczne26. Dc do zakoczenia polsko-ukraiskiego sporu, paryska konferencja pokojowa skierowaa pod koniec lutego 1919 r. misj rozjemcz pod przewodnictwem francuskiego gen. Josepha Barthelemy w celu przekonania wadz Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej do przerwania walk. Komisja domagaa si natychmiastowego zawieszenia dziaa wojennych i przedstawia propozycj linii demarkacyjnej od Kamionki Strumiowej do linii Drohobycz-Turka. O ile wadze polskie byy skonne przychyli si do tej propozycji, o tyle strona ukraiska nadal domagaa si wyznaczenia linii granicznej na Sanie. Wadze Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej odrzucay lini Barthelemy, gdy pozbawiaa ich jednej trzeciej obszaru, do ktrego rocili pretensje, w tym Lwowa i Drohobyckiego Zagbia Naftowego27. Polska ofensywa, ktra zbiega si w czasie z natarciem Armii Czerwonej ze wschodu sprawia, e oddziay ukraiskie znalazy si w fatalnym pooeniu. W maju 1919 r. wojska polskie opanoway Galicj Wschodni osigajc lini Zbrucza, wypierajc siy Ukraiskiej Armii Halickiej na tereny Ukrainy naddnieprzaskiej28. W tym czasie realna perspektywa rozszerzenia si zasigu terytorialnego wadzy bolszewikw doprowadzio do zmiany stanowiska uczestnikw konferencji pokojowej w Paryu wzgldem Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej. W dniu 25 czerwca 1919 r. Rada Najwysza zatwierdzia uchwa rady ministrw spraw zagranicznych uprawniajc wadze polskie do wprowadzenia w Galicji Wschodniej okupacji, ktrej wschodni zasig mia wyznacza Zbrucz. Decyzja Rady Najwyszej miaa by rozwizaniem tymczasowym, a ostateczna decyzja odnonie losu tego obszaru miaa zosta podjta w przyszoci29. Ofensywa armii polskiej i wyparcie zachodnioukraiskich si zbrojnych za Zbrucz przesdziy o dalszym losie Galicji Wschodniej. 25 listopada 1919 r. Polska uzyskaa mandat nad tym terytorium na okres 25 lat wraz z obowizkiem zapewnienia mu autonomii. Zabiegi polskiej dyplomacji doprowadziy jednak wkrtce do zawieszenia tego wymogu. Status prawny Galicji Wschodniej zosta
Sobornoci Ukrainy (De Sobornosti Ukrainy tumaczony jest na jzyk polski jako Dzie Zjednoczenia Ukrainy. Jednak ukraiskie sowo sobornist' trudno odda w polszczynie jednym wyrazem, i oznacza ono wprawdzie zjednoczenie, ale cile powizane znaczeniowo z niepodzielnoci. Zatem obchody 22 stycznia s dniem integralnoci Ukrainy. 25 Zamiar by od pocztku nierealny ze wzgldu na postaw przywdcw rosyjskich stojcych na stanowisku integralnoci ziem pastwa rosyjskiego sprzed wybuchu wojny w 1914 r. 26 A Garlicki, Jzef Pisudski 1897-1935, Warszawa 1988, s. 218. 27 N. Poonka-Wasyenko, dz. cyt., s. 527. 28 R. Torzecki, dz. cyt., s. 8. 29 A. Garlicki, op. cit., s. 219.

158

uregulowany 15 lutego 1923 r. przez przyznanie Polsce praw suwerennych do tej prowincji30. Podczas trwajcej od 18 stycznia 1919 do 21 stycznia 1920 r. konferencji pokojowej w Paryu kwestii Galicji Wschodniej powicano sporo uwagi ze wzgldu na jej znaczenie geopolityczne. Cz pastw Entanty dostrzegao w Zachodnioukraiskiej Republice Ludowej barier na drodze ekspansji bolszewizmu na zachd. Nie bez znaczenia na przebieg konferencji i jej ostateczne ustalenia pozostawao jednak wsparcie udzielane Polsce przez Francj31. Wojna midzy Polsk a Zachodnioukraisk Republik Ludow bya jedynym konfliktem zbrojnym odrodzonej Rzeczpospolitej doprowadzonym do zwyciskiego koca drog faktw dokonanych. Nie podpisano bowiem nigdy jakiegokolwiek aktu bilateralnego, ktry koczyby dziaania zbrojne. Sporne terytorium zostao zajte przez Polsk si, wypierajc oddziay przeciwnika, likwidujc jego pastwo i powoujc wasn administracj. Jak susznie ocenia Tadeusz Andrzej Olszaski miao to przynie w przyszoci fatalne skutki Polacy bowiem traktowali t wojn jako wojn domow, a pastwo ukraiskie uwaali za samozwacze. Ukraicy za uwaali, e bya to wojna midzy dwoma pastwami i twierdzc, e pastwo ukraiskie formalnie nie przestao istnie, w znacznej czci czuli si z nim, a nie z Rzeczpospolit zwizani. W duej mierze rwnie na skutek takiego wanie zakoczenia wojny obie strony miay si w przyszoci okaza nieskonne do kompromisw: Ukraicy uwaali si za zbyt sabych, by mc sobie na nie pozwoli, za Polacy za do silnych, by nie musie na nie si godzi32. To bdne przekonanie przynioso tragiczne rezultaty w latach II wojny wiatowej. Odbudowujca sw pastwowo Polska nie posiadaa jednolitego programu wschodniego. Dominoway dwie, wzajemnie wykluczajce si koncepcje: inkorporacyjna i federalistyczna. Zwolennikiem pierwszej koncepcji by obz Narodowej Demokracji na czele z Romanem Dmowskim. Zakadaa ona budow jednolitego pastwa polskiego obejmujcego take tereny zamieszkae w wikszoci lub w znacznej czci przez inne narody. Program Dmowskiego negowa narodowoniepodlegociowe aspiracje Ukraicw33. Zdaniem przywdcw ruchu narodowego Ukraicy nie posiadali wyksztaconej wiadomoci narodowej i etnicznej, przez co pozbawiali si prawa do samodzielnego kierowania swoim losem34. Z kolei koncepcja federalistyczna, ktrej ordownikiem by Jzef Pisudski, przewidywaa utworzenie na wschodzie pastw narodowych powizanych z Polsk. Litwa i Biaoru miay zosta sfederowane z Polsk. Ukraina, pozostajc pastwem samodzielnym, miaa zosta, zgodnie z koncepcj Pisudskiego, powizana z Polsk sojuszem. Obie koncepcje wizay si nierozerwalnie z ocen znaczenia Rosji dla polskiej pastwowoci. W rachubach Dmowskiego i Narodowej Demokracji
30 T. A. Olszaski, Historia Ukrainy XX w., Warszawa [b.r.w.], s. 93. 31 Jednoczenie rodowisko ukraiskich badaczy przywizuje jak si wydaje - nadmiern wag do roli Francji oraz wsparcia udzielanego przez ni Polsce i Rumunii w upadku Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej. Zob. dla przykadu: I. Dackiw, Dypomatia ZUNR na parykij myrnij konferenciji 1919 r., Ukrajinkyj istorycznyj urna 2008, nr 5, s. 137-146. 32 T. A. Olszaski, dz. cyt., s. 93-94. 33 R. Wapiski, Roman Dmowski, Lublin 1988, s. 271. 34 Zob. M. Nowak, dz. cyt., s. 10.

159

osabienie jakiego doznaa Rosja w latach I wojny wiatowej miao charakter stay i w trosce o wasne bezpieczestwo nie naleao go pogbia poprzez kreowanie nowych bytw pastwowych na wschd od Polski. Gwnego wroga polski obz narodowy upatrywa w Niemcach, w ktrych interesie byoby powstanie pastwa ukraiskiego kosztem Polski i Rosji. Zwolennicy koncepcji federalistycznej uznawali z kolei Rosj za gwne rdo zagroenia dla Polski. Dlatego te dla zwolennikw tej koncepcji cenne byy wszelkie inicjatywy zmierzajce do osabienia Rosji. Szans na realizacj polskiej koncepcji federacyjnej zdawao si stwarza porozumienie midzy Polsk a Ukraisk Republik Ludow z wiosny 1920 r. Rzd Rzeczpospolitej Polskiej uzna oficjalnie Ukraisk Republik Ludow i jej wadze oraz zawar z ni umow, ktrej integraln cz stanowia konwencja wojskowa. W obliczu katastrofalnej sytuacji w jakiej znajdoway si siy podporzdkowane Symonowi Petlurze35 ustpstwa strony ukraiskiej byy znaczne. Zgodnie z art. II umowy midzy rzdem Rzeczypospolitej Polskiej a rzdem Ukraiskiej Republiki Ludowej z dnia 21 kwietnia 1920 r. granice midzy Rzeczpospolit Polsk a Ukraisk Republik Ludow zostaj okrelone w sposb nastpujcy: na pnoc od rzeki Dniestru wzdu rzeki Zbrucz, a nastpnie wzdu byej granicy midzy Austro-Wgrami a Rosj do Wyszegrdka, a od Wyszegrdka na pnoc przez wzgrza Krzemienieckie, a nastpnie po linii na wschd od Zdobunowa, nastpnie wzdu wschodnich granic administracyjnych powiatu rwieskiego, dalej na pnoc wzdu granicy byej guberni miskiej do przecicia jej przez rzek Prype, a nastpnie Prypeci do ujcia jej. Co do powiatw rwieskiego, dubieskiego i czci krzemienieckiego, ktre obecnie przypadaj Rzeczypospolitej Polskiej, nastpi pniej cilejsze porozumienie36. Kolejny artyku mwi o przyznaniu Ukrainie przez Polsk terenw na wschd od opisanej linii do przedrozbiorowych granic Rzeczpospolitej z 1772 r. Na mocy umowy Petlura zrzeka si na korzy Polski zamieszkaych w sposb zwarty przez ludno ukraisk zachodniego Woynia, Polesia oraz Galicji Wschodniej. Szczeglnie rezygnacja z pretensji do tej ostatniej prowincji wywoao oburzenie w rodowisku galicyjskich Ukraicw37. Jednak ustanowienie sojuszu z Polsk dawao Ukraiskiej Republice Ludowej jedyn szans przetrwania. Przed
35 Jesieni atakowane z jednej strony przez oddziay biaych Rosjan, z drugiej za przez bolszewikw oddziay Ukraiskiej Republiki Ludowej zostay wyparte na obszary zajmowane przez siy polskie. Std jednostki ukraiskie podejmoway jedynie partyzanckie wypady na tyy wojska bolszewickich. Dlatego te w momencie zawierania porozumienia Petlura nie mg by dla Pisudskiego rwnorzdnym partnerem. 36 Dokumenty i materiay do historii stosunkw polsko-radzieckich, red. N. Gsiorowska-Grabowska, I. A. Chrienow, t. 2, listopad 1918-kwiecie 1920, Warszawa 1961, s. 745-747. 37 Przed zawarciem porozumienia z Polsk prbowa Petlura porozumie si z rosyjsk Armi Ochotnicz Antona Denikina w celu wsplnej walki z bolszewikami. Jednak Denikin, stojc na stanowisku integralnoci Rosji w granicach z 1914 r., odmwi jakiejkolwiek wsppracy z wojskami Ukraiskiej Republiki Ludowej. Z kolei Ukraiska Armia Galicyjska, po wyparciu jej za Zbrucz, podporzdkowaa si 6 listopada 1919 r. Denikinowi, ktry nie roci pretensji do Galicji. Zachodnioukraiscy przywdcy liczyli, e przy wsparciu biaych Rosjan uda im si odzyska wasn pastwowo. W ten sposb resztki obu ukraiskich rzdw i armii przyczyy si do obozw swoich wzajemnych wrogw. O. Subtelnyj, dz. cyt., s. 460-462.

160

Polsk z kolei stwarzao perspektyw powstania za wschodni granic niepodlegego i zaprzyjanionego pastwa ukraiskiego, co w konsekwencji prowadzioby do zdecydowanego zmniejszenia zagroenia ze strony Rosji38. Za rozwizaniem tym optowaa gwnie demokratyczna lewica oraz politycy skupieni wok Pisudskiego. Zdecydowany sprzeciw wyraa obz narodowodemokratyczny, gdy takie rozwizanie oznaczaoby konieczno zapewnienia znacznego stopnia autonomii Ukraicom, zamieszkujcych w granicach pastwa polskiego39. Pocignoby to za sob rezygnacj z programu asymilacji narodowej. Podjta wiosn ofensywa armii sojuszniczych przebiegaa pocztkowo pomylnie i w dniu 6 maja 1920 r. wojska polskie i ukraiskie wkroczyy do Kijowa. Siy sojusznicze nie spotkay si jednak ze spodziewanym wsparciem ze strony ukraiskiej ludnoci. W czerwcu siy bolszewickie przystpiy do kontrnatarcia, ktre doprowadzio w konsekwencji do polsko-radzieckich rozmw pokojowych, ktre oznaczay zerwanie przez Polsk umowy warszawskiej. Wojska Ukraiskiej Republiki Ludowej walczyy jeszcze z bolszewikami do 10 listopada 1920 r., kiedy to zostay wyparte z ostatniego skrawka wasnego terytorium, by schroni si na obszarze zajtym przez Polsk, gdzie zostay internowane40. Zawarty 15 kwietnia 1921 r. w Rydze polsko-radziecki traktat pokojowy przewidywa przebieg granicy na odcinku polsko-ukraiskim w sposb bardzo zbliony do ustale zawartych w Umowie Warszawskiej. Postanowienia pokojowe oznaczay krach koncepcji federacyjnej, do realizacji ktrej siy polskie okazay si niedostateczne. Take ukraiskie siy niepodlegociowe byy zbyt sabe. Ostateczny cios koncepcji federacyjnej zadali przeciwni jej politycy zwizani z Narodow Demokracj. Zdominowana przez przedstawicieli tej opcji polscy delegaci w Rydze dobrowolnie zrzekli si obszarw, ktre strona radziecka bya gotowa przekaza Polsce. Dcy do stworzenia pastwa narodowego delegaci uznali, i zbyt dua liczba mniejszoci narodowych w granicach odrodzonego pastwa utrudni ich polonizacj, a zredukowanie polskich da terytorialnych oraz sprzeciw wobec niepodlegociowym deniom Ukraicw, usunie potencjalne punkty sporne w przyszych stosunkach polsko-radzieckich41. Ukraiski zryw mimo i zakoczony klsk militarn i polityczn nie oznacza rezygnacji z denia do wasnego pastwa narodowego. Tendencje niepodlegociowe szczeglnie silne byy wrd ukraiskich mieszkacw Galicji. Znamienne s sowa byego doradc ds. politycznych i ekonomicznych Zachodnioukraiskiej Republiki Ludowej prof. Stepana Rudnykiego, napisane na pocztku lat dwudziestych ubiegego wieku mwice, i ukraiskie pastwo narodowe moe by najmocniejsz podpor polskiego pastwa narodowego. Po uczciwym podzieleniu wsplnych dla Ukraicw i Polakw terytoriw granic polityczn antagonizm obu narodw musi, wczeniej czy pniej, zagodnie, a z czasem cakowicie ustpi. Wwczas moe rozwin si pokojowe wspycie obu

38 39 40 41

T. A. Olszaski, dz. cyt., s. 70. Tame. O. Subtelnyj, dz. cyt., s. 462. P. Eberhardt, Polska granica wschodnia 1939-1945, Warszawa 1995, s. 10.

161

narodw i pastw [...]42. W istocie przegrana galicyjskich Ukraicw, poczona z poniesionymi ofiarami i spustoszeniami bdcymi wynikiem wojny na dugo pogbiy wrogo midzy oboma narodami43. Jest rzecz znamienn, e w rodowisku ukraiskim w midzywojennej Polsce najszybciej rozwija si nurt nacjonalistyczny postulujcy budow ukraiskiego pastwa narodowego. 23 sierpnia 1939 r. ZSRR i III Rzesza zawary w Moskwie pakt o nieagresji, do ktrego doczono utajniony protok zawierajcy podzia stref wpyww w Europie rodkowo-Wschodniej. Niemiecko-radzieckie porozumienie zakadao podzia Polski wzdu linii Sanu, Wisy i Narwi. Oznaczao to, e wiksza cz terytorium Rzeczypospolitej miaa znale si w radzieckiej strefie wpyww. Po napadzie hitlerowskich Niemiec na Polsk w dniu 1 wrzenia 1939 r. i wypowiedzeniu III Rzeszy wojny przez Francj i Wielk Brytani, Stalin postanowi gra na zwok, by nie by od razu wcignity w konflikt, ktry zacz nabiera wiatowego charakteru. Wyczekujca postawa ZSRR w pocztku wrzenia zmienia plany, uzgodnionego ju z Hitlerem, wsplnego napadu na pastwo polskie. Za cen rezygnacji z okupacji terenw uznanych przez Stalina za etnicznie polskie, ZSRR uzyskao od Hitlera zgod na objcie swoimi wpywami pastw nadbatyckich. Dziki temu wadze w Moskwie mogy te uywa bardzo uytecznej propagandowo formuy o koniecznoci wzicia w opiek ludnoci Zachodniej Ukrainy i Biaorusi oraz uwalnianiu ludu polskiego od wojny przez Robotniczo-Chopsk Armi Czerwon, ktra z polecenia rzdu ZSRR przekroczya granic z Polsk44. Korekta wczeniejszych ustale zostaa dokonana w zawartym 28 wrzenia 1939 r. radziecko-niemieckim Traktacie o granicach i przyjani, dokonujcym delimitacji wzdu Sanu, linii Wisoka-Beec, Bugu, linii Treblinka-Ostroka, Narwi oraz Pisy. Obszary zwartego zamieszkania ludnoci ukraiskiej zostay wczone do USRR, w ramach ktrej powoano sze nowych obwodw: drohobycki, lwowski, rowieski, stanisawowski, tarnopolski oraz woyski. Tym samym terytorium USRR powikszyo si z 450 do 540 tysica km, a ludno z 30 960 do 38 890 tysicy osb45. Pod koniec padziernika 1939 r. wojska przygraniczne NKWD na terenie USRR otrzymay rozkaz zapewnienia ochrony nowej granicy i zapewnienia porzdku poprzez nawizywanie wsppracy z ludnoci miejscow, organizacje agentury oraz wywiadu wojskowego. Ustanawiano stref przygraniczn o szerokoci 500 metrw. Zgodnie z zarzdzeniem, pogranicznicy nie mieli prawa narusza interesw gospodarczych i bytowych miejscowej ludnoci. Jednak w praktyce zamieszkiwanie na terenie przygranicznym wizao si z szeregiem zakazw
42 S. Rudnykyj, dz. cyt., s. 149. Uczony zwraca jednoczenie uwag na wzajemne powizania gospodarcze postrzegajc polsko-ukraisk wspprac w dziedzinie ekonomii jako podstaw dobrossiedzkich relacji. 43 Por. R. Torzecki, dz. cyt., s. 9. 44 Fragment noty wrczonej 19 wrzenia 1939 r. przez zastpc Ludowego Komisarza Spraw Zagranicznych ZSRR Wadimira Potiomkina ambasadorowi RP w Moskwie Wacawowi Grzybowskiemu cytuj za: A. Albert (W. Roszkowski), dz. cyt., s. 302. 45 H. Jefimenko, S. Kulczykyj, Kordony i terytorija Ukrajiny u XX st., [w:] Rehionalna istorija Ukrajiny 2008, nr 2, s. 153.

162

i niedogodnoci. Sam proces demarkacji, dokonywany w miesicach jesiennych i zimowych, nie napotyka przeszkd. 27 lutego 1940 r. Centralna Mieszana Komisja Przygraniczna ZSRR i Niemiec ogosia zakoczenie ustawiania znakw na liczcej niemal 1 500 kilometrw dugoci granicy radziecko-niemieckiej46. Po sforsowaniu Bugu przez wojska radzieckie latem 1944 r. ogoszono powstanie Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, ktry mia sprawowa wadze wykonawcz na terenach wyzwalanych spod okupacji niemieckiej. Powoany w Moskwie organ zosta zdominowany przez komunistw i w peni zaleny od ZSRR. W ogoszonym 22 lipca 1944 r. Manifecie PKWN do narodu Polskiego w miejscu dotyczcym przyszej granicy polsko-radzieckiej, okrelanej jako linia przyjaznego ssiedztwa, zapowiadano jej wytyczenie w myl zasady ziemie polskie Polsce, biaoruskie, ukraiskie i litewskie Radzieckiej Biaorusi, Ukrainie i Litwie47. W toku rozmw prowadzonych przez przedstawicieli PKWN z rzdem ZSRR w dniach 23-26 lipca 1944 r. w Moskwie za podstaw granic midzy oboma pastwami uznano lini Curzona, z moliwoci korekty na korzy Polski. Zbieno stanowisk potwierdzao podpisane 26 lipca 1944 r. porozumienie o przebiegu wzajemnej granicy48. Jeszcze przed ostatecznym wytyczeniem granicy Jzef Stalin przewidywa wymian ludnoci midzy Polsk lubelsk a ZSRR. 9 wrzenia 1944 r. zawarty zosta ukad midzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rzdem Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w sprawie przesiedlenia ludnoci ukraiskiej z terytorium Polski do USRR i obywateli polskich z terytorium USRR do Polski49. 1 art. dokumentu gwarantowa, i ewakuacja jest dobrowolna i dlatego przymus nie moe by stosowany ani bezporednio, ani porednio50. Dobrowolny charakter wymiany ludnoci nie by jednak przestrzegany i obie strony posugiway si rnymi formami przymusu. Przesiedlenia ludnoci ukraiskiej rozpoczto 15 padziernika 1944 r. i obja na pocztku osoby, ktre utraciy rodziny i mienie w wyniku walk polsko-ukraiskich. Wrd czynnikw skaniajcych ludno ukraisk do wyjazdu z Polski najistotniejsze znaczenie odgryway: pozbawienie jej prawa do ziemi przydzielanej w ramach reformy rolnej, likwidacja szkolnictwa ukraiskiego51, likwidacja organizacji owiatowych i wyznaniowych, likwidacja Kocioa grekokatolickiego oraz ograniczenie dziaalnoci Polskiego Autokefalicznego Kocioa Prawosawnego na

46 W. Danyenko, Likwidacija Polkoji derawy ta wstanowennia radiankoho reymu w Zachidnij Ukrajini, Ukrajinkyj istorycznyj urna 2006, nr 3, s. 114-115. 47 A. Albert (W. Roszkowski), dz. cyt., s. 434-435. 48 J. awski, Ochrona granic Polski Ludowej 1945-1948, Warszawa 1974, s. 18. 49 Uywane przez czynniki oficjalne okrelenie repatriacja nie odpowiadao rzeczywistoci, gdy przesiedlana objy ludno miejscow, od wiekw zamieszkujce obszar objty t akcj. Ludno ta uwaaa za swoj ojczyzn miejsce zamieszkania. 50 Ukad midzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rzdem Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w sprawie przesiedlenia ludnoci ukraiskiej z terytorium Polski do USRR i obywateli polskich z terytorium USRR do Polski, [w:] R. Drozd, I. Haagida, Ukraicy w Polsce 19441989. Walka o tosamo (Dokumenty i materiay), Warszawa 1999, s. 29. 51 W wojewdztwie lubelskim nastpio to we wrzeniu 1944 r., a w wojewdztwie rzeszowskim we wrzeniu 1945 r.

163

terenach zamieszkaych przez ludno ukraisk52. Jednak podobnie jak Polacy na terenach zabuaskich, wikszo Ukraicw pragna pozosta na ziemi ojczystej. Zmuszajc ludno ukraisk do opuszczenia Polski wadze komunistyczne posugiway si przymusem fizycznym i zastraszaniem ludnoci. Pododdziay Korpusu Bezpieczestwa Wewntrznego oraz Ludowego Wojska Polskiego dopuszczay si mordw na ludnoci cywilnej. Wojsko przeprowadzao deportacje caych wiosek, a caa operacja nosia charakter czystek etnicznych53. Wedug szacunkw w omawianym okresie przesiedlono do USRR okoo 500 tysicy osb, z czego ponad 260 tysicy w wyniku przymusowych deportacji przeprowadzanych przez jednostki wojskowe54. Brutalno podczas wysiedlania tumaczona bya dziaalnoci Ukraiskiej Powstaczej Armii na obszarze poudniowo-wschodniej Polski. Ukad z 9 wrzenia 1944 r. przewidywa rwnie ewakuacj wszystkich Polakw i ydw bdcych obywatelami polskimi do 17 wrzenia 1939 roku mieszkajcych w zachodnich okrgach USRR i chccych si przesiedli na terytorium Polski55. Ludno polska zamieszkujca Woy i Wschodni Galicj zareagowaa negatywnie na postanowienia tego dokumentu. Miao to dwojakie rda. Wikszo Polakw zamieszkujca ten obszar uznawaa za legaln wadz rzd w Londynie, a co za tym idzie odmawiaa PKWN prawa do zawierania takich umw. Drugim czynnikiem byo traktowanie wszelkich rozstrzygni dotyczcych granic za przedwczesne, tymczasowe i niewane. W zwizku z tym nie widziano potrzeby przesiedlania si z terenw zabuaskich, uznajc je za nalece do Polski. Na wyjazd decydoway si w pierwszej kolejnoci mieszkacy wsi zagroonych terrorem z strony ukraiskiego podziemia. W szczeglnoci uchodcy, ktrzy schronili si w miastach56. W okresie od 1944 do 1946 r. przesiedlono z USRR do Polski 787 524 osb57. Gwnym czynnikiem skaniajcym do wyjazdu by, w ostatecznym rozrachunku, strach. Przy czym zastraszanie ludnoci polskiej prowadziy rwnolegle, cho niezalenie od siebie, wadze radzieckie oraz ukraiskie podziemie zbrojne58.
52 P. Tkaczuk, W. Tkaczuk, Deportacija naseennia: jiji zawdannia i meta, [w:] Polska i Ukraina po II wojnie wiatowej..., s. 243. 53 R. Drozd, I. Haagida, Polityka narodowociowa wadz komunistycznych w Polsce wobec Ukraicw w latach 1944-1989, [w:] R. Drozd, I. Haagida, dz. cyt., s. 7-8. 54 Tame, s. 8. 55 Ukad midzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rzdem Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w sprawie przesiedlenia..., s. 29. 56 G. Hryciuk, Nastroje i stosunek ludnoci polskiej tzw. Ukrainy Zachodniej do przesiedle w latach 1944-1945 w wietle sprawozda radzieckich, [w:] Polska i Ukraina po II wojnie wiatowej, pod red. W. Bonusiaka, Rzeszw 1998, s. 211-213. Demonstracj postawy znacznej czci Polakw zamieszkujcych tereny zabuaskie wobec granicy wschodniej byy m.in. obchody Wszystkich witych 1 listopada 1944 r. na Cmentarzu Obrocw Lwowa, ktre wedug szacunkw radzieckich zgromadziy okoo 6 tysicy uczestnikw. Ibidem, s. 215. Zebrani odpiewali Hymn Polski i inne pieni patriotyczne oraz wznosili okrzyki: niech yje Polska!, niech yje Armia Krajowa!, mier bolszewikom! i inne. Na terenie nekropolii pojawiy si te wypisane hasa: Nie oddamy Lwowa ZSSR!, Chwaa bojownikom za polski Lww! oraz Co wrg zabra si szabl odbierzemy!. Szerzej na ten temat zob.: S. Makarczuk, Pereseennia polakiw iz zachidnych obastej Ukrajiny w Polszczu, Ukrajinkyj istorycznyj urna 2003, nr 3, s. 103-115. 57 J. Kochanowski, Przesunicie granic, Karta 1998, nr 24, s. 67. 58 G. Hryciuk, dz. cyt., s. 221.

164

Sprawa ustalenia granic powojennej Polski zajmowaa centralne miejsce podczas trwajcej od 4 do 11 lutego 1945 r. w Jacie konferencji przywdcw koalicji antyhitlerowskiej. Rozstrzygnicie tej kwestii determinowao bowiem nowy ksztat Europy rodkowej. Przywdcy trzech mocarstw byli zgodni, i punktem wyjcia dla wyznaczenia granicy polsko-radzieckiej powinna by linia Curzona. Jedynie prezydent USA Franklin Delano Roosvelt prbowa uzyska pozostawienie Lwowa po stronie polskiej, ale wobec wsplnego stanowiska Stalina i Churchilla odstpi od tego. Wobec akceptacji trzech delegacji odnonie zarysu przyszego ksztatu terytorialnego Polski, na posiedzeniu w dniu 7 lutego 1944 r. przyjto propozycj Stalina mwic, e granic Polski na wschodzie powinna by linia Curzona z odchyleniem od niej w niektrych regionach o 5-6 kilometrw na korzy Polski59. Rzd RP w Londynie bezskutecznie zabiega o moliwo zabrania gosu w momencie, w ktrym decydoway si losy ksztatu terytorialnego Polski. Uzgodnienia z Jaty zostay narzucone zarwno Polakom, jak i Ukraicom, a nowa granica jak zauwaa Piotr Eberhardt bya dyktatem Stalina, ktry w tej kwestii cakowicie sobie podporzdkowa Churchilla i Roosevelta60. Do ustale jataskich odwoywao si bezporednio porozumienie dwustronne podpisane 16 sierpnia 1945 r. w Moskwie przez Edwarda Osbk-Morawskiego i Wiaczesawa Mootowa. Zgodnie z art. 2 umowy midzy Rzeczpospolit Polsk i Zwizkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy pastwowej miaa ona przebiega na odcinku midzy Polsk a USRR wzdu linii od punktu pooonego okoo 0,6 kilometra na poudniowy zachd od rda rzeki San i dalej biegiem rzeki San rodkiem jej nurtu do punktu, pooonego na poudnie od miejscowoci Solina, dalej na wschd od Przemyla, na zachd od Rawy Ruskiej do rzeki Sookija, std wzdu rzeki Sookija i rzeki Bug na Niemirw61. Przeprowadzanie granicy w terenie umowa powierzaa komisji mieszanej. Inauguracyjne posiedzenie Polsko-Radzieckiej Mieszanej Komisji Delimitacyjnej odbyo si 7 marca 1946 r. w Warszawie. Do koca maja 1946 r. trwao uzgadnianie procedury delimitacyjnej, przygotowywanie niezbdnej dokumentacji oraz negocjacje dotyczce dopuszczalnego zakresu modyfikacji linii granicznej. Po zakoczeniu prac przygotowawczych do dziaa w terenie przystpio sze grup roboczych skierowanych na poszczeglne odcinki graniczne. Punkt wyjciowy dla prac demarkacyjnych stanowi szczyt Krzemieca w Bieszczadach, bdcy stykiem granic trzech pastw: ZSRR, Czechosowacji oraz Polski. Granica polsko-radziecka na odcinku z USRR rozpoczynaa si tu biegnc na wschd grzbietem grskim przedwojennej granicy polsko-czechosowackiej62 do rde Sanu w pobliu miejscowoci Uok. Z tego punktu odbijaa na pnoc, by poda przez okoo 100 kilometrw brzegiem Sanu do miejsca oddalonego 2 kilometry na poudnie od wsi Solina skd rozpoczynaa ldowy, niemal 150-kilometrowy odcinek, zawracajcy na pnocny wschd i zmierzajcy niemal prost lini na wschd od Przemyla, na
59 W. Materski, Teheran, Jata ,San Francisco, Poczdam, Warszawa 1987, s. 145-151. 60 P. Eberhardt, dz. cyt., s. 212. 61 Dz. U., 1947, nr 35, poz. 167. 62 Wchodzce w okresie midzywojennym w skad Czechosowacji Zakarpacie zostao przyczone w 1945 r. niemal w caoci do ZSRR; od 22 stycznia 1946 r. jako obwd zakarpacki w ramach USRR.

165

zachd od Rawy Ruskiej, do rzeki Sookija. Nastpnie wzdu tej rzeki do jej ujcia do Bugu pod Krystynopolem63, a nastpnie gwnym nurtem Bugu do miejscowoci Niemirw64. Po zakoczeniu dziaa demarkacyjnych wadze komunistyczne postanowiy rozwiza problem ukraiski w Polsce. Ich celem bya bowiem budowa pastwa jednonarodowego. Suca temu celowi realizowana w latach 1944-1946 wymiana ludnoci midzy Polsk i ZSRR. Jednak nie wszyscy Ukraicy wyjechali w tym okresie do USRR. Polskie wadze chciay kontynuacji przesiedle, ale sprzeciwiay si temu wadze radzieckie. Szacuje si, e po 1946 roku pozostawao w granicach Polski okoo 200 tysicy ludnoci ukraiskiej, ktr postanowiono przesiedli na ziemie zachodnie i pnocne. Dziki tej akcji wadze pragny osign dwa cele: dorany rozbicie Ukraiskiej Powstaczej Armii oraz perspektywiczny polonizacj Ukraicw w nowym miejscu osiedlenia65. Trwajca od 28 kwietnia do 31 lipca 1947 r.66 Akcja Wisa obja okoo 150 tysicy ludnoci ukraiskiej przesiedlonej na pnocne i zachodnie tereny Polski. Operacja ta odegraa niezwykle istotn rol dla ksztatu polsko-ukraiskiego pogranicza, a take dla mniejszoci ukraiskiej i jej stosunku do pastwa polskiego. Wytyczony na podstawie umowy z 16 sierpnia 1945 r. przebieg granicy polskoradzieckiej uleg na odcinku z USRR jeszcze dwukrotnie zmianom. W maju 1948 r. dokonano korekty granicy, w wyniku ktrej przyczono do Polski Medyk oraz kilka wiosek z okolic Przemyla. Kolejna zmiana nastpia trzy lata pniej, kiedy to oba pastwa dokonay wymiany, w wyniku ktrej obszar o powierzchni 480 km z wczesnego obwodu drohobyckiego zosta przyczony do Polski, a obszar o takiej samej powierzchni z wojewdztwa lubelskiego sta si czci USRR. Na mocy Umowy pomidzy Rzeczpospolit Polsk a Zwizkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o zamianie odcinkw terytoriw pastwowych z 15 lutego 1951 r67. strona polska zyskaa Bandrw Narodowy, Bystre, Czarne, Krocienko, Liskowate, Lutowiska i Ustrzyki Dolne, tracc Bez, Chorobrw, Krystynopol, Uhnw, lewobrzen dzielnic Sokala wirk oraz lini kolejow na odcinku: Rawa Ruska Krystynopol. Pod koniec 1951 r. dotychczasowi mieszkacy okolic Sokala zostali, w ramach tzw. Akcji H-T68, przesiedleni w Bieszczady. Przyczone do USRR obszary weszy w skad tworzonego Lwowsko-Woyskiego Zagbia Wglowego. W funkcjonowaniu omawianej granicy w okresie powojennym mona wymieni trzy oglne fazy: trwajcy do lat pidziesitych okres ostatecznego uksztatowania si granicy, etap granicy zamknitej do przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych oraz rozpoczty w 1992 r. okres granicy filtrujcej69. Jednak
63 Od 1953 roku miejscowo nosi nazw Czerwonohrad. 64 J. awski, dz. cyt., s. 25-26. 65 R. Drozd, Przesiedlenie ludnoci ukraiskiej w 1947 r. w zaoeniach organizacyjnych i w praktyce, [w:] Polska i Ukraina po II wojnie wiatowej...,s. 223. 66 Cho nieregularne przypadki wysiedle trway te pniej, a do 1952 r. 67 Dz.U. 1952, nr 11, poz. 63. 68 Kryptonim akcji stanowi skrt od nazw powiatw obejmujcych obszar, ktrego dotyczya, czyli: hrubieszowskiego i tomaszowskiego. 69 B. Surmacz, Wspczesne stosunki polsko-ukraiskie. Politologiczna analiza traktatu o dobrym

166

funkcjonowanie granicy polsko-radzieckiej i jej przepuszczalno ulegay wraz z czasem pewnym zmianom zachowujc swj restrykcyjny charakter. W okresie od 1945 do 1948 r. przemieszczanie si osb przez granice odbywao si relatywnie swobodnie, co wynikao z przeprowadzanej w tym czasie wymiany ludnoci i braku rozbudowanej infrastruktury. Nastpnie, wraz wprowadzeniem cisych zasad regulujcych przekraczanie granicy, ogranicze w ruchu turystycznym i utrudnie dla mieszkacw strefy nadgranicznej, granica staa si do 1956 r. szczeln barier70. W latach kolejnych nastpio rozformowanie szeregu stranic i zmniejszenie natenia kontroli ludnoci w strefie nadgranicznej. W caym okresie istnienia granicy polsko-radzieckiej regu byo, i w momentach wzrostu napi politycznych w Polsce kontrolne procedury graniczne staway si szczeglnie restrykcyjne. W latach 1962-1966 i ponownie od 1973 r. obowizywaa umowa o uproszczonym ruchu granicznym dla obywateli PRL i ZSRR mieszkajcych w rejonach przygranicznych. W myl tej umowy posiadacze zezwole imiennych, wydawanych przez waciwych penomocnikw granicznych, byli uprawnieni do przekraczania granicy w przeznaczonych do tego ruchu przejciach. Kolejnym uatwieniem byo wprowadzenie bezwizowych podry obywateli obu pastw, co miao suy zorganizowanym wyjazdom grupowym midzy towarzystwami przyjani, wojewdztwami, przedsibiorstwami, szkoami itp. Od 1979 r. take wyjazdy prywatne charakteryzujce si krtkim okresem przebywania mogy odbywa si w ramach ruchu bezwizowego. Przy czym wyjazd do ZSRR wiza si z koniecznoci posiadania zaproszenia imiennego, obowizkiem zameldowania w miejscu pobytu i zakazem opuszczania tego miejsca. Umowa o ruchu bezwizowym zostaa zniesiona po wprowadzeniu 13 grudnia 1981 r. stanu wojennego w Polsce71. Jednak i do tego czasu z wyjazdw do ZSRR mogli korzysta gwnie dziaacze pastwowi i polityczni podczas oficjalnych wizyt, uczestnicy szkole partyjnych i grupy modziey skupionej w organizacjach socjalistycznych. Dla zwykych obywateli jedyn wzgldnie dostpn form wyjazdu na Ukrain, byy tzw. pocigi przyjani, jak nazywano zorganizowane wycieczki kolejowe, ktre odbyway si wedug cile wyznaczonych tras i ze szczegowo opracowanym programem, majcym na celu ukazanie podrujcym osigni ZSRR w budowie socjalizmu i zalet panujcego tam ustroju72. Obywatele USRR, podobnie jak i innych republik zwizkowych, mieli niewielk moliwo przyjazdu do Polski. ZSRR ograniczao bowiem swoim obywatelom moliwoci przekraczania nie tylko granic pastwowych, ale prowadzio te polityk ograniczania ruchu wewntrz wasnych republik73. Mimo pewnej liberalizacji pod koniec lat osiemdziesitych, formalizacja zasad przekraczania granicy
ssiedztwie, Lublin 2002, s. 33. 70 Szczegowego omwienia funkcjonowania granicy polsko radzieckiej w latach 1945-1991 dokonaa Anna Moraczewska w monografii powiconej transformacji roli polskich granic. Zob. A. Moraczewska, Transformacja funkcji granic Polski, Lublin 2008, s. 63-94. 71 Tame. 72 A. Rogowska, S. Stempie, Polko-ukrajinkyj kordon w ostanni piwstolittia, Ji 2001, nr 21, s. 23-40. 73 A. Moraczewska, dz. cyt., s. 88-89.

167

i szczegowe kontrole stanowiy czynniki ograniczajce w znacznym stopniu swobod przemieszczania si osb do koca istnienia ZSRR. Przemiany lat 1989-1991 doprowadziy do zapocztkowania transformacji ustrojowej w Polsce oraz powstania niepodlegej Ukrainy. Fundamentalne znaczenie dla relacji midzy oboma pastwami posiada Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Ukrain o dobrym ssiedztwie, przyjaznych stosunkach i wsppracy z 18 maja 1992 r., ktry stwierdza w art. 2, e jego Strony uwaaj za nienaruszaln istniejc i wytyczon w terenie granic midzy nimi i potwierdzaj, e nie maj wobec siebie adnych roszcze terytorialnych oraz nie bd takich roszcze wysuwa w przyszoci74. Z perspektywy kilkunastu lat obowizywania Traktatu mona stwierdzi, e przytoczone postanowienia s w peni przestrzegane przez oba pastwa i po adnej stronie polsko-ukraiskiej granicy nie ma liczcego si rodowiska politycznego, ktre podwaaoby jej przebieg.

SUMMARY THE POLISH-UKRAINIAN BORDER IN XX CENTURY The explosion of World War created on chance of achievements independent political existence by Ukrainians, inhabiting both Russian state and Habsburg monarchy. The matter of approbation Ukrainians independence ambitions and marking out borders, became the principle axis of Polish-Ukrainian conflict for a long time. After the end of II World War, communist authorities decided to solve the " Ukrainian problem in Poland. Their aim was a building one-nation state. Realized this aim the "exchange of population in 1944-1946 between Poland and USSR. The 1989-1991changes contribute to the constitutional transformation in Poland and the rise of independent Ukraine. The main meaning between both states has "Treaty between Republic Poland and Ukraine about good neighbourhood, friendly relations and co-operation from the 18 May 1992. In perspective of time being complusory, treaty can affirm that it decisions are fully warned by both states and after any of sides Polish- Ukrainian border, there is no political environment, which would discredit her line.

74 Dz.U., 1993, nr 125, poz. 573.

168

LESZEK SYKULSKI
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

OSKAR EBROWSKI PREKURSOR POLSKIEJ GEOPOLITYKI

Powszechnie za ojca geopolityki polskiej uwaa si skdind susznie Eugeniusza Romera. Swoj prac z 1901 r. pt. Rola rzek w historii i geografii narodw zapocztkowa on hydrograficzn szko geopolityki polskiej, ktra po dzi dzie ma swoich kontynuatorw. Warto jednak pamita, i paradygmatem geopolitycznym posugiwali polscy badacze jeszcze w XIX wieku. Do najbardziej znanych nale Antoni Rehman, Wacaw Nakowski czy Wincenty Pol. Niniejszy artyku powicony jest postaci, ktra zapocztkowaa w polskim rodowisku naukowym posugiwanie si rozumowaniem geopolitycznym i po raz pierwszy uya go w swojej ksice, ktra zapocztkowaa paradygmat deterministyczny geopolityki polskiej. Oskar ebrowski urodzi si ok. 1809 r. w Jurborgu na Litwie. Ukoczy filozofi na Uniwersytecie w Wilnie, po czym rozpocz prac jako nauczyciel w szkoach rednich. Zawd ten porzuci wstpujc w szeregi uczestnikw powstania listopadowego. Po upadku insurekcji, uda si, podobnie jak dziesitki tysicy innych powstacw, na emigracj do Francji. W Paryu ukoczy syn Szko Drg i Mostw, a nastpnie podj prac jako inynier przy budowie drg i linii kolejowych nie tylko we Francji, ale take i w Hiszpanii, gdzie bra udzia m.in. kanalizacji rzeki Ebro. W latach 1849-1850 ebrowski by blisko zwizany z Towarzystwem Literackim w Paryu. Zmar 17 grudnia 1883 r. w sanatorium pod Tuluz1. Najwaniejsz ksik Oskara ebrowskiego, patrzc od strony geopolitycznej, jest dzieo pt. Polska. Oglny zarys przyczyn wzrostu i upadku dawnego pastwa polskiego wydane w Paryu w 1847 r. Publikacj t mona uzna za jedn z pierwszych, jeli w ogle nie pierwsz, polsk ksik z uyciem paradygmatu geopolitycznego. Zawiera ona nie tylko opis geograficzno-polityczny, lecz take teori opart na rozumowaniu geopolitycznym. Polska skada si z dwch czci, w skad pierwszej wchodz rozdziay zatytuowane Prawo oglne staego bytu pastw i Zastosowanie jego do Polski, w skad drugiej rozdziay: Oglne zasady budowy spoeczestw i Zastosowanie ich do Polski2. Swoj teori przewodni ebrowski wyoy w czci pierwszej, formuujc tez o podziale Ziemi na krainy naturalne. Krainy te miay wpywa bezporednio na sposb ycia i zorganizowania spoeczestw. Byy take obok ludu podstawow czci skadow pastwa. Poszczeglnej ziemi autor Polski przypisywa najwaniejszy wpyw na tosamo i charakter ludzi j zamieszkujcych. Swj
1

F. Bujak, Oskar ebrowski i jego pogld na dzieje Polski, Krakw 1936 [odbitka z Ksigi pamitkowej pamici Leona Piniskiego], s. 4-5; B. Orowski, Osignicia inynierskie Wielkiej Emigracji, Warszawa 1992. 2 O. ebrowski, Polska. Oglny zarys przyczyn wzrostu i upadku dawnego pastwa polskiego, Pary 1847. 169

pogld w tej sprawie wyoy jeszcze dobitniej w swojej pniejszej ksice pt. Obraz oglny spoeczestw ludzkich. Pisa tam m.in. Od dawna poznano, e warunki fizyczne budowy ziemi wyrabiaj niezaprzeczony wpyw na czowieka i spoeczestwo3. Z tego stylu mylowego ebrowski wysnu prawo oglne na ktrym zasadzay si wszystkie jego pniejsze wywody. Brzmiao ono nastpujco: Narody, ktre byt samodzielny chc ustali a zarazem ur w potg i pomylno, powinny 1 mie dno do objcia panowania nad naturalnym obszarem ziemi i do utworzenia jednorodnoci narodowej na tym obszarze, aby siy ywotne Narodu utworzy; 2 Utrzymywa rwnowag wasnych si ywotnych z podobnemi siami innych narodw4. Franciszek Bujak, wybitny przedwojenny historyk, ktry przywrci pami o ebrowskim, susznie zauway, e na jego pogldach silnie zawayy prace Karla Rittera, ktrego zreszt mona miao nazwa prekursorem geopolityki5. Obszar Europy ebrowski podzieli na dwie gwne czci: Europ PoudniowoZachodni i Europ Pnocno-Wschodni. Lini graniczn tych dwch obszarw bya linia najkrtszej odlegoci midzy Morzem Batyckim i Morzem Czarnym, czca najniszy punkt Zatoki Kuroskiej i najwyszy punkt Zatoki Odeskiej. Obu tym obszarom autor Polski.. nadawa rne cechy geopolityczne, ktre determinowa miay ich rozwj historyczny. W Europie Poudniowo-Zachodniej liczne naturalne linie komunikacyjne miay uatwia przemieszczanie si ludnoci, zarwno nad brzegami mrz, jak i w gbi ldu, za w czci pnocno-wschodniej natura miaa skaza ludzi na bezwadno, czsto nawet na bezycie. Std argumentowa ebrowski kiedy w czci poudniowo-zachodniej doszo do szybkiego rozwoju handlu i znacznie szybszego wyksztacenia si nowoczesnych stosunkw gospodarczo-spoecznych, to w czci pnocno-wschodniej rodowisko naturalne przywizujc ludy do ziemi, zmusza je w czci bogatszemu i silniejszemu zostawi kierunek rzeczy publicznej, std niknienie jednostkowoci, niewola, a tym samym zniszczenie uczu wzajemnoci stosunkw spoecznych6. Jak wida z powyszych cytatw prekursor geopolityki polskiej stara si porednio usprawiedliwi rozbiory Polski warunkami geograficznymi. Tak sam retoryk oparta o paradygmat deterministyczny stosowa wyjaniajc przyczyny powodzenia ekspansji rosyjskiej. Twierdzi, e Rosja caym ogromem swojego obszaru ciy musi na Europ zachodnio-poudniow (...) Od strony pnocnej, wiecznymi otoczona lodami, powiedziaby tam jest granica wiata; od strony wschodniej w pustyniach Sybiru i Kamczatki nie zna ona granic, ktre wstrzymywayby jej podboje; od strony poudniowej nieliczne Mahometa potomki saba lubo nieugit dotd stanowi zapor przemocy i intrygom Rosji, ale od zachodu tylko cywilizacja europejska stanowi jej prawdziwie silny opr moe. Jako czy to pod wzgldem interesw materialnych, dziaanie jej najsilniejsze by

3 4

O. ebrowski, Obraz oglny postpu spoeczestw ludzkich, Pary 1879, s. 15. O ebrowski, Polska, s. 10. 5 F. Bujak, op. cit., s. 9. 6 Ibidem, s. 47-48. 170

musi ku morzom Czarnemu i Batyckiemu; czy to pod wzgldem interesw moralnych i politycznych7. ebrowski obszar Polski zaliczy do wielkich obszarw Europy. Jego granice zaznaczy w sposb nastpujcy: na wschodzie rzekami granicznymi byy Dwina i Dniepr, na zachodzie Odra, granic pnocn stanowio wybrzee Morza Batyckiego, granice poudniow wybrzee Morza Czarnego, rozcigajce si od ujcia Dunaju po Odess (zob. mapa). Obszar Polski dzieli si na dwie poy, ktre s rezultatem podziau hydrograficznego (dzia wd) na zlewisko Batyku i M. Czarnego. Pisa autor: Dwie te powierzchnie, z ktrych kada jest z rodzaju powierzchni skonych (surfaces gauches), podobne sobie i zrose z sob po linii rozdziau wd, a symetrycznie wzgldem tej ostatniej pooone, daj wyobraenie oglnej formy caego tego obszaru. Konkludowa, e taki podzia nadaje obszarowi polskiemu odrbn zupenie cech od przylegych krain; ani poza Dniepr i Dwin, ani po za Karpaty i Odr posta tego obszaru, tak jakemy j oznaczyli, nie daje si rozcign. Czworobok zamykajcy si liniami czcymi Gniezno, Krakw, Wilno i Kijw uznawa za podstaw panowania nad obszarem Polski8. Warto podkreli, e Oskar ebrowski opierajc si w swojej koncepcji geopolitycznej na paradygmacie deterministycznym, posugiwa si nie tylko argumentacj hydrograficzn, ale take geologiczn, co podkrela przekrj geologiczny omawianego obszaru (zob. mapa 1). Franciszek Bujak susznie zauway, e zachodnia granica polskiego obszaru naturalnego, wyznaczona przez ebrowskiego, w sposb nienaturalny dzieli lsk. Stanowi take de facto zrwnanie roli Odry z rol Dniepru i Dwiny w caym ich biegu, co jest sprzeczne z charakterem tej rzeki, ktra nie ma charakteru granicznego en bloc (praktycznie brak lewobrzenych dopyww)9. Z podziau Europy nakrelonego przez ebrowskiego wynikao, e obszar wyznaczonej przez niego polskiej krainy naturalnej by podzielony midzy cz poudniowo-zachodni a pnocno-wschodni kontynentu. Fakt ten implikowa jego zdaniem nieustanny konflikt z Rosj i determinowa niejako Polsce swoiste posannictwo: wstrzymywa napady Rosji i by w tej czci Europy ogniskiem liberalnych wyobrae10. Jak juz zaznaczono wyej, gwn osi geopolityczn Europy bya zdaniem ebrowskiego linia czca Zalew Kuroski i Zatok Odesk (zob. mapa 2).

7 8

Ibidem s. 48-49. O. ebrowski, Polska, s. 13, 29. 9 F. Bujak, op. cit., s. 12. 10 O. ebrowski, Polska, s. 49. 171

Mapa 1. Polska w naturalnych granicach wg Oskara ebrowskiego (1847) (rdo: O. ebrowski, Polska. Oglny zarys przyczyn wzrostu i upadku dawnego pastwa polskiego, Pary 1847.)

172

Europa pnocno-wschodnia

Europa poudniowo-zachodnia

Mapa 2. Gwna o geopolityczna i podzia Europy wg Oskara ebrowskiego (1847 r.) (oprac. wasne)

ebrowski w swojej ksice wyrnia dwa gwne czynniki potgi narodw: potg materialn i potg moraln. Miay one kluczowe znaczenie zarwno w odniesieniu do ycia wewntrznego jak i zewntrznego narodw. W yciu wewntrznym, do potgi materialnej zalicza uksztatowanie terytorium danego pastwa, w tym kluczowymi czynnikami byy tu jednolito i obronno danego obszaru. Do potgi moralnej zalicza form ustroju pastwowego oraz poziom i organizacj owiaty. W odniesieniu do ycia zewntrznego, w skad potgi materialnej wchodzia polityka rwnowagi oraz charakter traktatw handlowych, ktre miay by zabezpieczeniem bytu materialnego. Do potgi moralnej w tym obszarze ycia zalicza prawo midzynarodowe oraz zasad wolnoci politycznej i religijnej narodw11. Wrd przyczyn upadku Rzeczypospolitej u Oskara ebrowskiego moemy znale dwie kategorie: przyczyny natury politycznej i natury geopolitycznej. Do nich pierwszych zalicza bdy w organizacji pastwa, potpia m.in. ustrj wewntrzny (brak uwaszczenia chopw, wewntrzne konflikty etniczne) oraz system owiaty (potpia system edukacyjny stworzony przez jezuitw; w rozwoju owiaty w Polsce wyrnia trzy okresy: do jezuitw, za jezuitw i po wypdzeniu jezuitw). Bdami geopolitycznymi byy wg niego przede wszystkim: brak trwaego oparcia granicy poudniowej o Morze Czarne, granicy zachodniej na Odrze i sabe usadowienie si Polski nad Batykiem, brak umocnienia, a nawet osabienie geostrategicznej linii Dwiny i Dniepru poprzez utrat Smoleska i
11

Ibidem, s. 27. 173

Witebska oraz dopuszczenie do utworzenia samodzielnego orodka siy w Prusach Ksicych (Wschodnich)12. Naley przyzna, e Oskar ebrowski jako jeden z pierwszych polskich badaczy podj si tematyki stricte geopolitycznej, odchodzc od rozpraw o charakterze stricte deskryptywnym na rzecz rozwaa analitycznych. Stworzy jedn z pierwszych polskich koncepcji geopolitycznych, opierajc si na hipotezie o istnieniu geopolitycznych obszarw naturalnych. Jako jeden z pierwszych nakreli naturalnie wyodrbniony obszar Polski, czym o ponad p wieku wyprzedzi np. Eugeniusza Romera. W wielu aspektach take trafnie analizowa przyczyny upadku Polski.

SUMMARY OSKAR EBROWSKI THE PRECURSOR OF POLISH GEOPOLITICS Oskar ebrowski (born ca.1809, died 1883), Polish philosopher and engineer, generally diveded Europe on two parts: South-Wesern and North-Eastern. In his opinion natural territory of Poland should be bordered by the Baltic Sea, Black Sea and rivers: Oder, Daugava, Dnieper. In his tought Poland was diveded on two parts, which was a result of drainage divides separating drainage basins of Baltic Sea and Balck Sea. By him drainage divides were very important political boundaries.

12

Ibidem, s. 30-33, 41-44. 174

KAMIL GLINKA
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

MIDZY POLITYK A GEOPOLITYK. WADYSAWA BARTOSZEWSKIEGO UWAGI NA TEMAT MIEJSCA I ROLI POLSKI W EUROPIE PO ROKU 1989
Kwestia miejsca i roli Polski na arenie midzynarodowej stanowi przedmiot rozwaa szerokiego grona badaczy podejmujcych analizy o nachyleniu stricte geopolitycznym. Tym samym, uzasadnionym wydaje si by stwierdzenie, zgodnie z ktrym, to wanie demonta dwubiegunowego podziau wiata otworzy nowy etap w wielopaszczyznowym procesie postrzegania pooenia naszego kraju w zupenie nieznanej dotd rzeczywistoci geopolitycznej1. Jednym z obserwatorw owej rzeczywistoci, pozostawa, i pozostaje nadal, Wadysaw Bartoszewski. Sylwetka i dokonania Wadysawa Bartoszewskiego budz szereg kontrowersji wrd komentatorw ycia politycznego, gospodarczego i spoecznego ostatnich dwch dekad2. Niejednokrotnie stanowi przedmiot oywionej debaty, angaujcej przedstawicieli rnorodnych rodowisk, prdw i kierunkw ideowych. Zamierzeniem autora pozostaje oczywicie moliwie najbardziej rzeczowe przedstawienie, w oglnym zarysie, spostrzee Bartoszewskiego, formuowanych w odniesieniu do procesu ksztatowania pozycji Polski na arenie midzynarodowej po roku 1989. Spostrzee, stanowicych przyczynek ku refleksji nad, stosunkowo czsto postulowanym i niestety niedocenianym, zwizkiem polityki i geopolityki. Tym samym wydaje si, e dziaania i uwagi Bartoszewskiego, podnoszone w kontekcie okrelania miejsca i roli naszego kraju w Europie, wpisuj si w pojcie tzw. geopolityki stosowanej, definiowanej jako praktyczny sposb prowadzenia polityki, w ktrym najwaniejsza rol odgrywa mylenie przestrzenne w kategoriach rywalizacji i walki o wpywy3. Pogldy Bartoszewskiego, odnoszce si do kwestii ksztatowania pooenia naszego kraju w obliczu przeomowych wydarze doby Jesieni Ludw, z ca pewnoci nie nosz znamion caociowej koncepcji. Tym samym spojrzenie na jego sylwetk poprzez pryzmat, przede wszystkim, praktycznych dokona wydaje si odpowiada zasadniczemu nachyleniu metodologicznemu podejmowanej analizy. Analizy, ktrej materia badawczy stanowi, oprcz opracowa z zakresu geopolityki i uregulowa natury prawnej, artykuy, przemwienia, wywiady i laudacje wygaszane przez Bartoszewskiego. Szereg wtpliwoci, na gruncie literatury podejmujcej kwestie zalenoci midzy przestrzeni geograficzn a orodkami siy w perspektywie historycznego
1 D. M. Kotz, System Change nad State Disintegration in the Demise of the Soviet Union, Oost Europa Verkenningen, 2001, nr 166, s. 6. 2 I. Pachciska, Wadysaw Bartoszewski doktorem honoris causa Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II, Lublin 2008, s. 5-8. 3 L. Sykulski, Geopolityka a rurocigi, Rurocigi, 2009, nr 1-2, s. 39.

175

dugiego trwania4, budzi kwestia interpretowania terminu Europa. Oczywicie, bywa on charakteryzowany w rny sposb, w zalenoci od dominujcego ujcia: geograficznego, spoeczno-kulturowego, politycznego, ktre ma decydowa o przyjciu jego okrelonej definicji. O ile co do pnocnych i zachodnich granic starego kontynentu badacze przestrzeni geopolitycznej prezentuj na og zblione stanowisko, to rubiee poudniowe i wschodnie okrelane s w sposb niejednoznaczny. Podobnie rysuje si problem zasadniczego okrelenia terytorialnych ram Europy Zachodniej i Europy rodkowej, Europy Wschodniej itd. Zadaniem autora niniejszego opracowania nie jest oczywicie rozwizanie tego typu sporu, toczcego si w obrbie rodowisk geopolitycznych. Nie mniej jednak, na potrzeby dalszej analizy, uzasadnionym wydaje si by wskazanie na szczeglne walory naukowo-poznawcze tych definicji Europy, ktre w stosunkowo jednoznaczny sposb akcentuj przede wszystkim podoe historyczne, kulturowe i aksjologiczne5, a nie geograficzne6, dokonywanego rozrnienia. Wybr tego typu kryterium znajduje dodatkowo szczeglne uzasadnienie w postaci dorobku Bartoszewskiego, ktrego istotn klamr stanowia, i nadal stanowi, niejednokrotnie poskrelana przez niego, szeroko pojmowana paszczyzna teleologiczno-aksjologiczna7. Tym samym, Europa, w przyjmowanym rozumieniu, charakteryzowana jest przede wszystkim poprzez pryzmat dominujcej oglnej wizji porzdku wiata, istoty czowieczestwa oraz postulowanego katalogu wartoci, wyrastajcych z uniwersalnej triady, na ktr skadaj elementy materialnego i pozamaterialnego dorobku, czerpice z tradycji greckich, rzymskich i judeochrzecijaskich8. Nie ulega wtpliwoci, e przemiany doby Jesieni Ludw, nijako na nowo, okreliy pozycj Polski w Europie i na wiecie. Ze wzgldu na fakt, e stanowi one istotn cezur dla podejmowanej analizy, uzasadnionym wydaje si by akcentowanie kilku zasadniczych komponentw, decydujcych o ich wpywie na wewntrzn i zewntrzn sytuacj krajw starego kontynentu, w tym Polski. Tym samym, wydarzenia przeomu lat 80. i 90. XX w. ubiegego stulecia stanowiy istotny impuls dla rozwoju naukowej refleksji nad redefinicj podstawowych zasad i mechanizmw dziaania podmiotw stosunkw midzynarodowych o statusie pastwa9. Co szczeglnie wane, postawiy one, zarwno przed gwnymi graczami areny wiatowej, jak i dotychczasowymi czonkami tzw. systemu wschodniego10, wymg okrelenia strategii funkcjonowania na globalnej szachownicy wpyww i zalenoci. W tym kontekcie, annus mirabilis stworzy fundament dla przeprowadzenia tego typu procesu przez konstruktorw porzdku politycznego,
Tego, O aktualnoci geopolityki. Krtkie wprowadzenie, Geopolityka, 2008, nr 1, s. 4. K. astawski, Polsko i europejsko w procesie integracji kontynentu, Studia Europejskie, 2008, nr 1, s. 16-17. 6 C. Jean, Geopolityka, Wrocaw 2003, s. 339-349. 7 Przemwienie ministra spraw zagranicznych RP Wadysawa Bartoszewskiego na specjalnej sesji Bundestagu i Bundesratu 28 kwietnia 1995 r. w Bonn, <http://www.berlin.polemb.net/index.php?document=316> (16.03.2009). 8 J. Santer, Europa poszukuje swojej tosamoci, Monitor UE, 2008, nr 10, s. 112-113. 9 S. Dbski, Tosamo i dowiadczenia historyczne Polakw a polska polityka zagraniczna, w: Polska-Niemcy. Tosamoci i kryteria bezpieczestwa w stosunkach transatlantyckich, pod red. S. Dbskiego, T. Jaskuowskiego, Warszawa 2005, s. 70-71. 10 J. Gray, Czarna msza. Apokaliptyczna religia i koniec utopii, Krakw 2009, s. 55.
5 4

176

gospodarczego i spoecznego Polski. Zwaszcza, e fenomen przebudowy adu globalnego przynis szereg zasadniczych pyta o miejsce i rol naszego kraju w nowej, geopolitycznej rzeczywistoci. Sta si impulsem dla rozwaa nad geopolitycznym potencjaem Wolnej Rzeczpospolitej, rozpatrywanym w perspektywie jej znaczenia i roli na arenie midzynarodowej. Dezintegracja systemu nakazowo-rozdzielczego ZSRR sprawia, e rodzimi decydenci polityczni stanli przed zadaniem, moliwie najbardziej optymalnego, nie tylko zdefiniowania, ale i wykorzystania owego geopolitycznego potencjau. Oczywicie, dokonujc ju choby pobienej analizy sytuacji wewntrznej naszego kraju pocztku lat 90. ubiegego stulecia, mona pokusi si o stwierdzenie, e byo to zadanie obarczone szeregiem trudnoci11. W obliczu dynamicznego procesu transformacji ustrojowej, wysiki kolejnych rzdw zorientowane byy, w gwnej mierze, na ustabilizowaniu sytuacji wewntrznej cigle modej i niestabilnej przecie demokracji. Niemniej jednak, okrelenie zasadniczych zrbw koncepcji zaangaowania Polski w szeroko pojmowanej przestrzeni midzynarodowej, wymagao przyjcia konkretnych rozwiza natury teleologicznej, aksjologicznej oraz instytucjonalno-prawnej. Zwaszcza, e pooenie naszego kraju, choby ze wzgldu na niezwykle przemiany mapy politycznej Europy, ulego zasadniczej zmianie. Trzy pastwa, z ktrymi Polska dotd ssiadowaa, przestay istnie, a w ich miejsce pojawio si siedem nowych pomiotw stosunkw midzynarodowych. Z drugiej strony, projekty okrelajce ksztat i skal midzynarodowego zaangaowania rodzimych decydentw politycznych po roku 1989, na og jedynie w niewielkim, ograniczonym zakresie stanowiy istotny element rozwaa przedstawicieli opozycji demokratycznej12 czy te rodowiska polskiej emigracji13. Polska doby Jesieni Ludw, jako jeden z wikszych, tak pod wzgldem terytorialnym, jak i ludnociowym, krajw starego kontynentu, dysponowaa wszelkimi atutami warunkujcymi jej szczegln pozycj geopolityczn. Decydowao o tym, przede wszystkim, tranzytowe pooenie, pomidzy Wschodem a Zachodem Europy, a cilej rzecz ujmujc: pomidzy jednoczcymi si Niemcami, a chylcym si ku upadkowi Zwizkiem Radzieckim14. Innymi, rwnie istotnymi czynnikami, w jednoznaczny sposb wpywajcymi na percepcj Polski jako uczestnika stosunkw midzynarodowych, wydaway si by przede wszystkim: dostp do Morza Batyckiego, rozwinita sie eglugi rdldowej, zoa zasobw mineralnych, tzw. kapita ludzki. Nie bez znaczenia pozostawao rwnoczenie globalne postrzeganie naszego kraju, rozpatrywane na gruncie
11

E. Kundera, Transformacja polskiej gospodarki, w: Polityka w Polsce w latach 90. Wybrane problemy, pod red. A. Antoszewskiego, R. Herbuta, Wrocaw 1998, s. 39-42. 12 K. Szczerski, W poszukiwaniu polskiej doktryny integracyjnej, w: Integracja europejska. Implikacje dla Polski, pod red. J. Czaputowicza, Krakw 1999, s. 64-65. 13 M. Maciejewski, G. Hara, Zarys dziejw polskich idei federacji europejskiej na tle zachodnioeuropejskich koncepcji zjednoczeniowych, w: Spoeczestwo w przeomie. Polska, Niemcy i Unia Europejska, pod red. M. Maciejewskiego, Wrocaw 1999, s. 37, 67-70. 14 M. G. Muller, West European Perspectives on the History of East Central Europe. Traditions and Current Trends, w: Polska- Niemcy Europa. Ksiga jubileuszowa z okazji siedemdziesitej rocznicy urodzin Profesora Jerzego Holzera, red. P. Buras, E. Dmitrow, J. M. Fuszer, W. Jarzbek, E. C. Krl, P. Malajczyk, Warszawa 2000, s. 411-420.

177

politycznym, spoecznym i kulturowym. Tym samym, na og pozytywny wizerunek Polski jako lidera procesu przemian demokratycznych w Europie rodkowo-Wschodniej, stanowi efekt szeregu rnorodnych wydarze, angaujcych uwag wiatowej opinii publicznej. Wrd nich, wymieni mona choby objcie Stolicy Piotrowej przez Karola Wojty w roku 1978, przyznanie Lechowi Wasie pokojowej Nagrody Nobla w roku 198315, czy te aktywno tzw. rodowiska solidarnociowego16, niejednokrotnie odwoujc si do uniwersalnej, powszechnie rozpoznawalnej, symboliki. Og przemian natury politycznej, gospodarczej i spoecznej, ktrych katalizatorem stay si obrady okrgego stou, stanowi przedmiot realnego zainteresowania Wadysawa Bartoszewskiego17. Jako wiadek i uczestnik wielopaszczyznowego i wielopodmiotowego procesu transformacji, dokonujcego si w Polsce poczwszy od roku 1989, zauwaa on, e jego finalny efekt zaway na okreleniu statusu naszego kraju, jako uczestnika stosunkw midzynarodowych18. Tym samym, warto pokusi si choby o stosunkowo pobien analiz dotychczasowego, szeroko pojmowanego, dorobku Bartoszewskiego, stanowic przyczynek do dalszej refleksji na temat jego spostrzee formuowanych w odniesieniu do miejsca i roli naszego kraju w Europie po roku 1989. Spostrzee, jasno wskazujcych na konieczno transponowania na grunt rzeczywistoci midzynarodowej szeregu elementw, decydujcych o optymalnym wykorzystaniu geopolitycznego potencjau, jakim dysponowaa, budujca swoj pozycj na arenie globalnej, Polska. Uzasadnionym wydaje si by stwierdzenie, zgodnie z ktrym pogld Bartoszewskiego w tym zakresie krystalizowa si stopniowo na przestrzeni lat, jako wypadkowa szeregu czynnikw. Niemniej jednak, jego zasadniczym komponentem pozostawa postulat zapewnienia Rzeczypospolitej Polskiej cakowitej suwerennoci w dziaaniach podejmowanych na arenie midzynarodowej19. Z tego przekonania, po czci, wyrastaa choby stosunkowo czsto akcentowana aktywno Bartoszewskiego, przypadajca na okres II wojny wiatowej, a zwaszcza, Powstania Warszawskiego. Rwnie w czasie formowania si ustrojowych ram najweselszego baraku w socjalistycznym obozie pastw, niejednokrotnie akcentowa on swj sprzeciw wobec pozbawienia naszego kraju niezalenoci w dziaaniach wewntrznych i zewntrznych. wiadczya o tym choby wieloletnia, w mniejszym bd wikszym stopniu okrelona, wsppraca z Radiem Wolna Europa. Co wicej, na przestrzeni lat 1945-1989, by on kilkakrotnie

Lech Wasa przewodniczcy NSZZ Solidarno, Polska Agencja Prasowa, Warszawa 1990, s. 164-178. 16 E. Wnuk-Lipiski, Okrgy st a procesy spoeczne, w: Rok 1989. Nowa Polska. Odmieniona Europa, pod red. A. Kodera, Warszawa 1999, s. 261-272. 17 Z prac komisji senackich, Diariusz Senatu RP, 1999, nr 33, <http://www.senat.gov.pl/K4/DOK/DIAR/33/3303.htm#a1> (16.09.2009). 18 W. Bartoszewski, Wystpienie podczas inauguracji obrad wiatowego Zjazdu Polskich Kombatantw, <http://www.bpdm.kprm.gov.pl/userfiles/Zjazd_Kombatantow_2_09_2009.doc> (18.10.2009). 19 M. Komar, Wadysaw Bartoszewski. Wywiad rzeka, Warszawa 2006, s. 8.

15

178

przesuchiwany, aresztowany, wiziony i internowany20. Poprzez pryzmat tego typu intencji naleaoby rwnie spostrzega sygnowanie w roku 1976 listu przeciw zmianom w Konstytucji PRL. Zmianom, w oczywisty sposb potwierdzajcych ograniczon suwerenno pastwa21. Z uwagi na sytuacj geopolityczn lat 19451989, a zatem i realia tego okresu, spostrzeenia Bartoszewskiego mogy zosta rozwinite dopiero w obliczu postpujcego demontau dwubiegunowego podziau wiata oraz po odzyskaniu przez rodzimych decydentw politycznych penej zdolnoci do suwerennego okrelania komponentw skadajcych si na polsk racj stanu22. Oglny zarys pogldw na rol i miejsce Polski na arenie midzynarodowej prezentowanych przez Bartoszewskiego zosta zatem sformuowany w zupenie nowej rzeczywistoci geopolitycznej. Jako ambasador Rzeczypospolitej Polskiej w Republice Austrii, minister spraw zagranicznych w rzdzie Jzefa Oleksego oraz Jerzego Buzka, przewodniczcy senackiej Komisji Spraw Zagranicznych, nie tylko wsptworzy on, ale i przyczynia si do praktycznej realizacji zasadniczych ram i kierunkw polskiej polityki zagranicznej, opartej, w wikszym bd mniejszym stopniu, na paradygmacie stricte geopolitycznym. Tym samym, akcentowane przez niego warunki efektywnego wykorzystywania potencjau Rzeczypospolitej Polskiej, wynikajcego z uwarunkowa geograficznych, gospodarczych oraz kulturowych23, korespondoway z oglnymi priorytetami rodzimej polityki zagranicznej, prezentowanymi zwaszcza na pocztku lat 90. ubiegego stulecia. Priorytetami, sprowadzajcymi si do dokonania zasadniczej reorientacji, obserwowanej na gruncie sojuszy i aliansw midzynarodowych. Analiza funkcjonowania rodzimej demokracji ostatnich dwudziestu lat pozwala na wysunicie stwierdzenia, zgodnie z ktrym stosunek Wadysawa Bartoszewskiego do kwestii miejsca i roli Polski w Europie, praktycznie do tej pory, zasadza si na przekonaniu o koniecznoci efektywnego wykorzystania pooenia naszego kraju. Jego zdaniem rodzimi decydenci polityczni powinni opiera swoje dziaania, podejmowane w przestrzeni midzynarodowej na tzw. idei pomostu midzy Wschodem a Zachodem. Tym samym Polska, uwzgldniajc swj Pionierski wkad w proces demokratyzacji Europy rodkowo-Wschodniej oraz korzystajc z obiektywnych atutw natury geograficznej i demograficznej, umoliwiajcych realizacj koncepcji powrotu do Europy, jest w stanie peni funkcj swojego rodzaju cznika pomidzy krajami starej czci kontynentu a dawnymi czonkami tzw. bloku wschodniego24. Bogate dowiadczenie przedstawicieli rodzimych rodowisk politycznych i intelektualnych, stanowice m.in. efekt czynnego zaangaowania w caoksztat przebudowy adu globalnego doby Jesieni
20 21

W. Bartoszewski, Dziennik z internowania, Warszawa 2006, s. 7-17. M. Kallas, A. Lityski, Historia ustroju i prawa Polski Ludowej, Warszawa 2000, s. 120-121. 22 E. Skotnicka-Illasiewicz, Powrt czy droga w nieznane? Europejskie dylematy Polakw, Warszawa 1995, s. 115. 23 W. Bartoszewski, Wyzwania i dylematy. Polska i Niemcy w ksztatowaniu przyszej Unii Europejskiej, <http://www.cie.gov.pl/futurum.nsf/0/DF2C0233F62D2CA2C1256CAB002B7F36> (14.10.2009). 24 B. Geremek, Polska w Europie: geostrategiczne dylematy, w: Polska- Niemcy Europa. Ksiga jubileuszowa z okazji siedemdziesitej rocznicy..., s. 197.

179

Ludw25, stanowi, zdaniem Bartoszewskiego, rkojmi moliwego zaangaowania Polski w dalszy proces integracji starego kontynentu. Zwaszcza, e Unia Europejska, jako organizacja aspirujca do miana podmiotu harmonizujcego odmienne interesy szeregu krajw czonkowskich, stanowi wedug profesora tzw. struktur otwart. Struktur, ktrej geograficznych i funkcjonalnych ram nie sposb jednoznacznie okreli26. Wielopaszczyznowe zaangaowanie Rzeczypospolitej Polskiej w funkcjonowanie UE jako caoci, stanowi zdaniem Bartoszewskiego impuls dla umacniania systemu europejskiej wsppracy. Systemu istotnego z punktu widzenia zapewnienia bezpieczestwa politycznego, militarnego i gospodarczego naszego kraju, pooonego midzy dwoma wanymi graczami areny globalnej Niemcami a Rosj. Tym samym, Polska, po osigniciu strategicznych celw, wysuwanych przez gwnych konstruktorw rodzimej polityki zagranicznej27, w postaci czonkostwa w NATO oraz Unii Europejskiej28, moe stanowi kluczowe ogniwo procesu rozszerzenia szeroko pojmowanych mechanizmw wsppracy, angaujcej, z jednej strony Bruksel, a z drugiej kraje Europy Wschodniej. Kraje, dowiadczajce trudw transformacji ustrojowej, politycznej, gospodarczej i spoecznej. Tym samym, to wanie aktywne uczestnictwo Rzeczypospolitej Polskiej w okrelaniu zasadniczych ram funkcjonowania Unii Europejskiej warunkuje zdolno rodzimych decydentw politycznych do samookrelenia miejsca i roli Polski na arenie midzynarodowej. Samookrelenia, dokonywanego poprzez pryzmat wpywu wywieranego na przyjmowane, w ramach europejskiej rodziny pastw, mechanizmy wsppracy z parterami ze wschodniej czci starego kontynentu. Zdaniem Bartoszewskiego dziaalno Polski w tym kontekcie powinna by okrelana przez wspierane wszelkich dziaa obliczonych na sformuowanie tzw. europejskiej perspektywy dla szeregu czonkw dawnej radzieckiej strefy wpyww, m.in. Ukrainy i Biaorusi. Co wicej, w interesie Warszawy pozostaje praktyczna realizacja postulatu prowadzenia przez Uni jednoczenie spjnej, jasnej i zrnicowanej polityki w relacjach z poszczeglnymi dawnymi republikami ZSRR. Miejsce i rola Polski w Europie po roku 1989, zdaniem Wadysawa Bartoszewskiego, determinowana jest, oprcz aktywnej dziaalnoci podejmowanej na forum Unii Europejskiej i NATO, efektywn organizacj stosunkw dwustronnych z ssiadami29. Przekonanie takie wyrasta z jednej strony z realnej potrzeby rozbudowy mechanizmw wsppracy regionalnej w Europie, m.in.
W. Bartoszewski, Bronisaw Geremek polityk i dyplomata, <http://www.bpdm.kprm.gov.pl/.../Geremek_Krakow%2005_11_08.pdf> (14.10.2009). 26 W. Bartoszewski, Proces integracji a rola Polski w Europie rodkowej i Wschodniej, <http://www.futurum.gov.pl/futurum.nsf/0/B88D86DBBB9351B3C1256CAB002B7F37> (16.10.2009). 27 W. Bartoszewski, Wolna Polska, zjednoczone Niemcy, jedna Europa, <http://www.kas.de/proj/home/pub/48/8/dokument_id-17723/index.html> (12.10.2009). 28 Pierwsze posiedzenie Senatu RP. Przemwienie marszaka seniora Wadysawa Bartoszewskiego, Diariusz Senatu RP, 1997, nr 1, <http://www.senat.gov.pl/K4/DOK/DIAR/01/0102.HTM> (14.09.2009). 29 J. Bielecki, Wadysaw Bartoszewski: To nie mj styl, by kci si z ssiadami, Dziennik, 22.11.2007, nr 273, s. 16.
25

180

w oparciu o dotychczasowy dorobek Grupy Wyszechradzkiej i Trjkta Weimarskiego, a z drugiej potencjau Polski rozpatrywanego na gruncie, mniej lub bardziej okrelonego, ewentualnego przewodnictwa mechanizmom wsppracy, podejmowanej w rodkowo-wschodniej czci starego kontynentu. Niemniej jednak, przedmiotem szczeglnego zainteresowania rodzimych elit politycznych i intelektualnych, powinny sta si, zdaniem Bartoszewskiego, relacje Polski z Niemcami, Rosj, Biaorusi i Ukrain. Nieskrpowany rozwj stosunkw politycznych, gospodarczych, spoecznych i kulturalnych z tymi krajami wanie, decyduje o stopniu efektywnoci wykorzystania geopolitycznego pooenia naszego kraju oraz o jego roli i znaczeniu rozpatrywanym w perspektywie europejskiej. Zdaniem Bartoszewskiego stan stosunkw przebiegajcych na linii Warszawa Berlin w znaczcej mierze okrela rol i miejsce Polski w Europie. Bilans wzajemnych relacji wpywa na postrzeganie naszego kraju na arenie midzynarodowej oraz okrela potencja Rzeczypospolitej Polskiej. Potencja, analizowany na gruncie zdolnoci do podejmowania dziaa obliczonych na realizacj jej strategicznych interesw. Dzieje si tak za spraw zbienoci priorytetw polityki zagranicznej obu krajw, podnoszonej zarwno w perspektywie minionych, przeomowych wydarze doby Jesieni Ludw, jak i przyszych inicjatyw integrujcych przedstawicieli Warszawy i Berlina. Wsppraca podejmowana przez Rzeczpospolit Polsk i Republik Federaln Niemiec na forum Unii Europejskiej stanowi efekt wieloletnich stara przedstawicieli, tak strony niemieckiej, jak i polskiej, obliczonych na tzw. wczenie Polski do grona pastw demokratycznego Zachodu30. Zdaniem Bartoszewskiego rok 1989 sformuowa trwae paradygmaty polityczne o strategicznym znaczeniu dla kontynentu europejskiego, wytyczajce gwne kierunki polityki naszego kraju oraz zasadnicze ramy stosunkw polskoniemieckich31. Kwesti budzc szereg kontrowersji wrd zarwno aktorw, jak i komentatorw ycia politycznego kraju, pozostaje jednak, charakterystyczne dla Bartoszewskiego, jednoznaczne odrzucenie prb interpretowania niemieckiego wsparcia dla akcesji Polski do Unii Europejskiej w kategoriach restauracji Koncepcji Mitteleuropy32. Podobnie sytuacja przedstawia si w przypadku dokonywanej przez niego oceny niemieckiej Realpolitik33. Bartoszewski prezentuje pogld, zgodnie z ktrym Rzeczpospolita Polska i Republika Federalna Niemiec, z racji choby pooenia, reprezentuj ten sam typ interesw geopolitycznych34, rozpatrywanych w kategoriach trwaego urzeczywistnienia idei bezpieczestwa europejskiego. Urzeczywistnienia dokonywanego za spraw wsparcia dla procesu
30 Przemwienie kanclerza Republiki Federalnej Niemiec Helmuta Kohla w obu izbach Parlamentu Rzeczypospolitej Polskiej z 6.07.1995 r., <http://www.berlin.polemb.net/index.php?document=331> (17.03.2009). 31 W. Bartoszewski, Proces integracji a rola (16.10.2009). 32 A. Wolff-Powska, Doktryna geopolityki w Niemczech, Pozna 2001, s. 173. 33 A. Cymerman, Rozwj koncepcji integracji europejskiej w szkole historycznej, w: Ekonomia i Midzynarodowe Stosunki Gospodarcze, pod red. B. Fiedora, J. Rymarczyka, Wrocaw 2007, s. 237238. 34 W. S. Burger, Zachodnioniemieccy politycy wobec jednoci Niemiec i Europy (1945-1990), Toru 2006, s. 162-328.

181

demokratyzacji krajw dawnego bloku wschodniego35. Co symptomatyczne, Bartoszewski praktycznie w ogle nie porusza kwestii zwizanych z aktywnoci tzw. rodowisk wypdzonych, analizowan na gruncie da odszkodowawczych wobec Polski. Aktywnoci istotn przecie w punktu widzenia dobrossiedzkiego okrelenia stanu wzajemnych stosunkw. Po osigniciu zasadniczych celw wysuwanych przez konstruktorw polskiej polityki zagranicznej pocztku lat 90., m.in. przez profesora Krzysztofa Skubiszewskiego, Bartoszewski wydaje si upatrywa w dalszym, wielopaszczyznowym i wielopodmiotowym procesie rozwoju relacji dwustronnych, szansy na uzyskanie niemieckiego wsparcia dla polskich postulatw o znaczeniu strategicznym. Postulatw dalszego rozszerzenia Unii Europejskiej i NATO na Wschd oraz wzmocnienia idei wsppracy regionalnej36. Zwaszcza, w obliczu przyjcia funkcjonalnego porozumienia w kwestii uznania granicy na Odrze i Nysie uyckiej37, wsppracy natury politycznej, gospodarczej38 oraz kulturalnej39. Co wicej, wedug Bartoszewskiego, cennymi z punktu widzenia praktycznej realizacji tych postulatw, wydaj si pozostawa kontakty w ramach Trjkta Weimarskiego40. Sama idea polsko-niemieckiej wsplnoty interesw i wartoci, pojmowana poprzez pryzmat zbienoci priorytetw geopolitycznych obu pastw oraz prezentowanych wizji aksjologicznego fundamentu integracji Europy41, powinna natomiast stanowi przyczynek dla ksztatowania relacji dwustronnych pomidzy Polsk a pozostaymi ssiadami. Relacji obarczonych, podobnie jak to miao miejsce w przypadku polsko-niemieckiego pojednania, skrajnie negatywnymi dowiadczeniami historycznymi42. Relacje polsko-rosyjskie rwnie nosz znamiona istotnych z punktu widzenia samookrelenia miejsca i roli Polski w Europie w nowej rzeczywistoci geopolitycznej. Zwaszcza, e projekty o fundamentalnym znaczeniu dla bezpieczestwa naszego kraju, choby w postaci dalszego rozszerzenia UE, nie bd mogy zosta zrealizowane bez uwzgldnienia priorytetw polityki zagranicznej potnego wschodniego ssiada. Pierwsza poowa lat 90. ubiegego stulecia przyniosa szereg decyzji o ogromnym znaczeniu dla przyszoci polskoW. Bartoszewski, Polska Niemcy. Wsplnota wartoci i interesw, <http://www.kas.de/wf/doc/kas_14890-544-8-30.pdf >(16.10.2009). 36 W. Bartoszewski, Polska i Niemcy w Unii Europejskiej, <http://www.bpdm.kprm.gov.pl/userfiles/Warszawa_26_maja_2009.pdf> (16.10.2009). 37 E. Cziomer, Nowe uwarunkowania i problemy stosunkw polsko-niemieckich w latach dziewidziesitych, Rocznik polsko-niemiecki 1993, 1994, s. 186-189. 38 Dz. U., nr 14, poz. 56, Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Federaln Niemiec o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z 17.06.1991 r. 39 Dz. U., nr 39, poz. 379, Umowa midzy Rzdem Rzeczpospolitej Polskiej a Rzdem Republiki Federalnej Niemiec o wsppracy kulturalnej z 14.7.1997 r. 40 Wsplne owiadczenie ministrw spraw zagranicznych Francji, Niemiec i Polski w sprawie przyszoci Europy w Weimarze z 29.08.1991 r., <http://www.pol-niem.pl/index.php?page=1020100000> (18.03.2009). 41 W. Bartoszewski, Proces rozwoju wsppracy polsko-niemieckiej jako fundament umacniania spoeczestwa obywatelskiego w UE, <www.bpdm.kprm.gov.pl/userfiles/Gliwice%2004_11_08.pdf> (16.03.2009). 42 M. P., nr 37, poz. 647, Uchwaa Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Pami i odpowiedzialno w 65. rocznic wybuchu II wojny wiatowej z dnia 27.11.2004 r.
35

182

rosyjskiego dialogu, rozpatrywanego w perspektywie politycznej43, gospodarczej44 i militarnej45. Niemniej jednak to przynaleno naszego kraju do NATO oraz Unii Europejskiej, zdaniem Bartoszewskiego, korzystnie wpyna na stan obustronnych stosunkw politycznych. Oglny bilans zyskw i start, rozpatrywany na tym gruncie, pozwala na wysuniecie tezy zgodnie z ktr wczenie Polski w orbit europejskich i transatlantyckich procesw integracyjnych, zaowocowao zwikszeniem stopnia pragmatyzmu w relacjach bilateralnych46. Oczywicie postulowana przez Bartoszewskiego aktywno Polski w ramach Unii Europejskiej, rozpatrywana na polu wielopaszczyznowego rozwoju wsppracy z czonkami dawnego bloku wschodniego, moe budzi i zapewne budzi w Moskwie pewne obawy, choby ze wzgldu tzw. mocarstwowe ambicje Kremla. Ambicje, szczeglnie widoczne zwaszcza w stosunku do Biaorusi oraz Ukrainy. Tym samym koniecznie wydaje si by stonowane, ale jednoznaczne prezentowanie wschodnim partnerom Unii kierunkw i ofert wsppracy, cakowicie alternatywnych w stosunku do propozycji wysuwanych przez Rosj. Z drugiej strony, waga relacji polsko-rosyjskich wynika z faktu ogromnej roli Moskwy w zapewnieniu naszemu krajowi, podobnie jak szeregu innym europejskim partnerom Warszawy, dostaw surowcw energetycznych. Na tym gruncie Bartoszewski wskazuje na znaczenie dziaa podejmowanych w ramach Unii Europejskiej, jako organizacji integrujcej interesy szereg pastw starego kontynentu. Jego zdaniem, szczeglnie podan wydaje si by taka postawa rodzimych decydentw politycznych, ktra sprowadza si do upatrywania gwarancji skutecznoci polskiej polityki zagranicznej, adresowanej w kierunku Kremla, w kontekcie oddziaywania na Rosj przez Uni Europejsk jako cao47. Pozycja Biaorusi na geopolitycznej mapie Europy i wiata wydaje si by szczeglna ze wzgldu na szereg rnorodnych czynnikw48. Z jednej strony stanowi ona dla Rosji swojego rodzaju geopolityczn sfer buforow na wypadek wzrostu napicia w relacjach z przedstawicielami bogatego Zachodu. Co wicej, uchodzi za namacalny przykad realnego zaangaowania rosyjskich elit politycznych i gospodarczych w proces sankcjonowania stopniowego powrotu do zimnowojennego status quo w Europie. Zaangaowania motywowanego wzgldami natury prestiowej, czy te ideologiczno-propagandowej. Z drugiej strony Biaoru stanowi obiekt realnego zainteresowania szeregu organizacji midzynarodowych

Dz. U., nr 61, poz. 191, Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Federacj Rosyjsk o przyjaznej i dobrossiedzkiej wsppracy z dnia 22.05.1992 r. 44 R. Podgrzaska, Priorytety polskiej polityki zagranicznej w pracach rzdw poczerwcowych, w: Wybrane zagadnienia polityki zagranicznej Polski po 1989 roku, pod red. R. Podgrzaskiej. . Tomczaka, Szczecin 2006, s. 18-24. 45 Ukad midzy Rzeczpospolit Polsk a Federacj Rosyjsk w sprawie wycofania wojsk Federacji Rosyjskiej z terytorium Polski z dnia 22.05.1992 r., <www.msz.gov.pl/bpt/documents/7526.pdf> (16.10.2009 r.). 46 W. Bartoszewski, Proces integracji a rola(16.10.2009 r.). 47 R. Stemplowski, Wsplny kierunek dla Polski i Rosji, Polski Przegld Dyplomatyczny, 2001, nr 4, s. 5-10. 48 J. Czerep, Biaoru w poszukiwaniu swojego miejsca w Europie, Pulaski Policy Papers, 2009, nr 16, s. 1-2.

43

183

monitorujcych przestrzeganie praw czowieka49 oraz stopie rozwoju spoeczestwa obywatelskiego50. W tego typu kontekcie, naleaoby rwnie odczytywa trosk szeregu pastw europejskich, w tym, z racji faktu bezporedniego ssiedztwa rwnie i Polski, o perspektywy rozwoju demokratycznego systemu rzdw na Biaorusi. Wedug Bartoszewskiego, Rzeczpospolita Polska z uwagi na konieczno realizacji wasnych geopolitycznych interesw, powinna przyjmowa moliwie najbardziej aktywn postaw, zarwno wobec biaoruskich wadz, jak i spoeczestwa, znacznie wykraczajc poza oglne ramy wsppracy okrelonej w roku 199251. Ewentualne objcie Biaorusi procesem demokratycznej transformacji ustrojowej stanowioby realizacj strategicznych interesw Polski, rozpatrywanych w perspektywie zapewnienia bezpieczestwa starego kontynentu. Tym samym zadaniem Warszawy pozostaje dbao o to, by Unia Europejska prezentowaa Biaorusi stosunkowo jasn ofert wsparcia, przede wszystkim natury gospodarczej. Wsparcia owocujcego w dugofalowej perspektywie nakreleniem tzw. europejskiej perspektywy dla Miska. Ponadto zdaniem Bartoszewskiego, ze wzgldu na pooenie mniejszoci polskiej w tym kraju, Warszawa powinna podejmowa dziaania obliczone na systematyczne wywieranie presji na biaoruskie wadze, amice podstawowe prawa czowieka. Co wicej ewentualny progres, rozpatrywany na gruncie demokratyzacji ycia politycznego, gospodarczego i spoecznego Biaorusi, uzaleniony jest od realnego wsparcia Polski dla budowy spoeczestwa obywatelskiego w tym kraju52. Na szczegln uwag z punktu widzenia realizacji geopolitycznych interesw Rzeczpospolitej Polskiej, zasuguj szeroko pojmowane relacje polsko-ukraiskie. Tym bardziej, e zdaniem Bartoszewskiego, nijako odwoujcego si do opinii Brzeziskiego czy Gierdoyca53, niepodlega Ukraina stanowi decydujcy czynnik decydujcy o stabilizacji w regionie. Oczywicie, pod wzgldem politycznym, gospodarczym, kulturowym i etnicznym pastwo to nie jest w adnej mierze jednorodne. Co wicej, wschodnie obszary Ukrainy znajduj si pod politycznym wpywem Rosji, co wynika m.in. ze strukturalnego poczenia poszczeglnych gazi ukraiskiego przemysu z systemem gospodarczym gwnego spadkobiercy dorobku ZSRR. Aktualna sytuacja polityczna na Ukrainie, w duej mierze uzaleniona jest od tzw. politycznego klimatu wok kwestii tranzytu rosyjskich surowcw przez jej terytorium na Zachd Europy. Potencja geopolityczny Ukrainy, rozpatrywany poprzez pryzmat szczeglnego pooenia geograficznego, posiadanych zasobw surowcowych oraz tzw. kapitau ludzkiego, stanowi czynnik
49 Amnesty International Reoprt: Belarus 2009, <http://thereport.amnesty.org/en/regions/europecentral-asia/belarus> (12.10.2009). 50 The Map of Freedom in the World: Belarus 2009, <http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=22&year=2009&country=7565> (14.10.2009). 51 Dz. U., nr 118, poz. 527, Traktat midzy Rzeczpospolit Polsk a Republik Biaoru o dobrym ssiedztwie i przyjaznej wsppracy z dnia 23.06.1992 r. 52 W. Bartoszewski, Proces integracji a rola Polski, (16.10.2009 r.). 53 Between Germany and Russia, Europe and America: historical points of reference of Central and Western Europe, w: New Geopolitics of Ventral and Western Europe. Between European Union and United States, Warszawa 2005, s. 43.

184

decydujcy o szczeglnym zainteresowaniu Moskwy utrzymaniem Kijowa w obrbie wasnej strefy wpyww. Z drugiej strony, raporty organizacji midzynarodowych niejednokrotnie wskazuj na systemowy deficyt tradycji i instytucji demokratycznych oraz na nieprzejrzyste zwizki tzw. wiata polityki i biznesu tego kraju. W tym kontekcie, Rzeczpospolita, zdaniem Bartoszewskiego, jako czonek Unii Europejskiej eksportera pokoju i dialogu54, powinna otwarcie wyraa swoje zaniepokojenie stanem ukraiskich reform, niezbdnych z punktu widzenia okrelenia tzw. europejskiej perspektywy dla Kijowa. Ponadto, w interesie Polski ley wspieranie wszelkiego typu dziaa, obliczonych na intensyfikacj procesu dostosowywania ukraiskich przepisw prawa do standardw obowizujcych w Unii Europejskiej55. Ze wzgldu na bezporednie ssiedztwo oraz wsplnot dowiadcze natury historycznej i kulturowej, uzasadnionym wydaje si by upatrywanie w Ukrainie strategicznego partnera na europejskiej szachownicy wpyww i zalenoci56. Wedug Bartoszewskiego, rodzime rodowiska polityczne powinny wykaza si zrozumieniem dla przeszkd w transformacji dokonujcej si na Ukrainie. Z ca pewnoci skrajnie niekorzystne dla Polski pozostaje pogbianie si permanentnego politycznego kryzysu w Kijowie. Z drugiej strony wsparcie dla procesu szeroko pojmowanej przebudowy wewntrznej tego kraju, powinno by cile skorelowane z ukraiskimi deklaracjami woli intensyfikacji wsppracy z Polsk jako czonkiem Unii Europejskiej i NATO. Ewentualna akcesja Ukrainy do europejskiej rodziny pastw z ca pewnoci stanowiaby, z jednej strony, czynnik decydujcy o wzrocie poziomu bezpieczestwa na starym kontynencie, a z drugiej, realizacj kluczowych, geopolitycznych postulatw Polski57. Zagadnieniem szczeglnie istotnym z punktu widzenia realizacji priorytetw polskiej polityki zagranicznej, rozpatrywanej w perspektywie dugofalowej, pozostaje kwestia wsppracy obu krajw na paszczynie energetycznej, obliczonej na wzrost bezpieczestwa energetycznego58, nie tylko w regionie, ale i w caej europejskiej wsplnocie pastw59. Tym samym w interesie Polski ley intensyfikacja bilateralnej aktywnoci na tym gruncie, wsparta perspektyw czonkostwa Kijowa w NATO i Unii Europejskiej. Jej podstaw moe sta si koncepcja budowy rurocigu Odessa Brody Gdask, uzupeniona, z jednej strony, o wsplne dziaania owocujce zwikszeniem stabilnoci politycznej w obrbie pastw tworzcych GUAM, a z drugiej, o przedsiwzicia implikujce
W. Bartoszewski, Wizja i moliwoci. O nowy kierunek w integracji europejskiej, <http://www.futurum.gov.pl/futurum.nsf/0/3501D49159A3A315C1256CAB002B7F2B> (12.10.2009 r.). 55 A. Petersen, Regions in Between: Europe, NATO and Geopolitics of Shifting Frontiers, Turkish Policy Quarterly, 2008, tom 7, nr 2, s. 64. 56 W. Bartoszewski, Proces integracji a rola Polski(16.10.2009 r.). 57 Wymiana midzynarodowa, Diariusz Senatu RP, 1998, nr 10, <http://www.senat.gov.pl/k4/dok/diar/10/1003.HTM> (17.10.2009 r.). 58 W. Bartoszewski, Europejska polityka bezpieczestwa. Polski punkt widzenia, <http://www.cie.gov.pl/futurum.nsf/0/D7DEDE952177A774C1256CAB002B7F34> (16.10.2009). 59 M. Ruszel, Geopolityczny wymiar wsppracy polsko-ukraiskiej w sektorze energetycznym, Pulaski Policy Papers, 2008, nr 8, s. 2-3.
54

185

wczenie Ukrainy w ramy tzw. europejskiego systemu energetycznego60. W kategoriach politycznego fundamentu realizacji tak zarysowanych celw, zdaniem Bartoszewskiego, naleaoby postrzega program Partnerstwa Wschodniego. Nie bez znaczenia w tym kontekcie prezentuje si rwnie polskoukraiska wsppraca w ramach organizacji mistrzostw EURO 2012. Wydaje si, e spostrzeenia Bartoszewskiego, dotyczce miejsca i roli Polski w Europie po roku 1989, okrelaj oglne warunki moliwie najbardziej efektywnego wykorzystania pooenia naszego kraju w nowej rzeczywistoci geopolitycznej. Zarysowanie zasadniczych ram wielopaszczyznowej wsppracy pomidzy Polsk a jej ssiadami, znacznie wykraczajcych poza idee dobrossiedzkiego okrelenia ksztatu wzajemnych stosunkw, stanowi punkt zwrotny w postrzeganiu naszego kraju jako aktywnego uczestnika stosunkw midzynarodowych, aspirujcego do roli regionalnego lidera. Oczywicie, powodzenie procesu ksztatowania relacji pomidzy Warszaw a Berlinem, Miskiem, Moskw i Kijowem, umoliwiajcych realizacj przedsiwzi kluczowych z punktu widzenia geopolitycznego interesu Rzeczypospolitej Polskiej, uzalenione jest w gwnej mierze od umiejtnoci wykorzystania mechanizmw wsppracy w ramach UE. Umiejtnoci, bdcej udziaem rodzimych decydentw politycznych. Co wicej, to waciwe okrelenie relacji bilateralnych z czterema wskazanymi wczeniej ssiadami decyduje o przyjciu przez Polsk roli cznika pomidzy Wschodem z Zachodem Europy oraz rzecznika dalszego, terytorialnego rozszerzenia europejskiej rodziny pastw, a take inicjatora posuni i przedsiwzi skierowanych w stosunku do Biaorusi i Ukrainy, niezwykle istotnych z punktu widzenia zapewnienia geopolitycznej stabilnoci i bezpieczestwa starego kontynentu. Wydaje si zatem, e w opinii Bartoszewskiego aktywnego polityka przecie, czynnik warunkujcy realizacj tak zarysowanych celw stanowi geopolityczna refleksja, stajca si udziaem najwyszych przedstawicieli wadzy. Refleksja, niejednokrotnie tylko w oglnym zarysie charakteryzujca dziaania, z jednej strony, podejmowane na najwyszym szczeblu, a z drugiej, decydujce o wykorzystaniu geopolitycznego pooenia Polski.

SUMMARY BETWEEN POLITICS AND GEOPOLITICS. WADYSAW BARTOSZEWSKIS REMARKS ABOUT THE POSTION AND THE ROLE OF POLAND IN EUROPE AFTER 1989 The main aim of the article is to present Wadysaw Bartoszewskis views on the position and the role of Poland in Europe after 1989. The core of the article is the analysis of Bartoszewskis opinions about the subject of the development of bilateral relations between Poland and Germany, Russia, Ukraine and Belarus in the
W. Bartoszewski, Polacy i Niemcy w Europie XXI wieku, <www.bpdm.kprm.gov.pl/userfiles/PISM_6_lutego_2009.pdf> (14.08.2009).
60

186

new geopolitical reality. The relations influence the geopolitical position of our country. The analysis is carried out in relation to the process of establishing priorities of Polish foreign policy. The process which was caused by the end of bipolar division of the world. What is more, the analysis can be regarded as an impulse to the scientific reflection on the postulated connection between politics and geopolitics.

187

RYSZARD SURMACZ
PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

POLSKA ODRBNO CYWILIZACJA NA PRZESTRZENI WIEKW

Wstp Kade zagadnienie, kada rzecz i kada osoba wszystko, musi mie swj punkt odniesienia. Bez takiego punktu odniesienia wszystko: zagadnienie, rzecz i osoba zatracaj swoj wyrazisto i perspektyw, a ich badacze rozsdek. Pierwsza Rzeczpospolita i dowiadczenia nabyte w okresie niewoli byy punktem odniesienia dla Drugiej Rzeczypospolitej; interesy imperialne Rosji/ZSRR i zbolszewizowany komunizm by punktem odniesienia dla PRL-u; punktem odniesienia dla kultury polskiej jest cywilizacja aciska, a polskiej specyfiki kulturowej (odrbnoci cywilizacyjnej) geopolityczne pooenie Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Chrzest Polski nie wyznacza pocztku naszych dziejw, ale w 966 r. postawiono aciskie fundamenty pod konstrukcj naszego pastwa. I, jak dotd, jest to najtrwalsza budowla w naszej historii. Trwa nieprzerwanie od ponad 1000 lat. Rzeczpospolita Obojga Narodw bya bytem nowym, jej punktem odniesienia by wzajemny szacunek do siebie i odwoanie si do mioci. Stranikiem tak przyjtej konstrukcji by Koci i Bg. Ju wtedy gwny nacisk zosta pooony na imponderabilia cywilizacji osoby (ducha), a nie cywilizacji rzeczy. W tym samym czasie Europa Zachodnia zacza wybiera zupenie odmienny kierunek odkry geograficznych i merkantylizmu. Drogi nasze, w ramach tej samej cywilizacji, musiay si wic rozej. Punkt odniesienia Drugiej Rzeczpospolitej od samego pocztku by niestabilny: w dalszym cigu jeszcze troch jagielloski, ale ju troch piastowski (tzn. staroeuropejski, czyli przedmerkantylny). Jej si bya tradycja polskiej odrbnoci cywilizacyjnej, saboci brak warunkw i woli mniejszoci narodowych do restytucji wsplnego pastwa i wsplnego dowiadczenia. PRL oznacza ostateczn klsk Starej Polski, jej idei i demokracji. Po 1945 r. wrcilimy do uwarunkowa piastowskich. Polska piastowska, Polska jagielloska a take pojagielloska, Druga Rzeczpospolita oraz PRL miay rne punkty odniesienia. Wszystkie zaczynay si wic od pewnego przerwania. Polska trwa tysic lat, ale koncepcja pastwa zmienia si za kadym razem. Polska piastowska miaa inn koncepcj, Polska jagielloska inn, Druga Rzeczpospolita te inn, a PRL, polskiej nie mia wcale. Wszystkie posiaday rwnie zupenie odmienne szanse rozwoju. Polska jagielloska i pojagielloska miaa przechy ideologiczny, mimo to na tamtym terytorium, bya pewn caoci. I by moe, w tym pooeniu geopolitycznym, byo to jedyne moliwe rozwizanie. Gdy zabrako podstawy materialnej, tak uformowana konstrukcja nie wytrzymaa prby czasu i wesza w nieuchronny proces podziau narodowociowego. Polska okresu midzywojennego, cho niestabilna cywilizacyjnie, zacza wyrwnywa poziom pomidzy cywilizacj osoby, a cywilizacj rzeczy i odwanie zacza stabilizowa gospodarczo swoje pastwo. Polska okresu
189

powojennego, ubezwasnowolniona i zalena od obcej cywilizacji, zacza nabiera przechyu w kierunku cywilizacji materialnej, tracc coraz bardziej wasne przymioty ducha. Elity komunistycznej Polski nie zauwayy, e nowe pooenie dostarczyo nam wszystkim perspektyw powrotu do roli, jak Polska powinna peni w okresie piastowskim. Niestety, goszona wczenie piastowsko miaa przechy bardziej propagandowy ni praktyczny i naukowy. Obca ideologizacja przesonia zdrowy rozsdek. Po 1989, a zwaszcza po 1993 roku (wyjazd wojsk radzieckich z Polski), prawda okazaa si naga i uwaczajca nam wszystkim. Powojenne elity now rzeczywisto potraktoway rwnie propagandowo, a gdy historia powiedziaa sprawdzam, zabrako umiejtnoci i instrumentw. Nowe elity nie zauwayy, e po 1945 roku, raz jeszcze, ta sama historia daa nam szans naprawienia popenionych niegdy bdw. I wanie na takim planie, na takim tle, naleaoby zobaczy histori polskiej odmiennoci cywilizacyjnej. Jej wielko i jej upadek. To polska kultura bya zaczynem syntezy, jaka dokonaa si w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Bez polskiej kultury, synteza ta nie posiadaby warunkw do zaistnienia. Warunki te nie zaistniaaby te bez wkadu polskiego Kocioa katolickiego. Ta odmienno nadaa charakter narodowy Polakom i wci odczuwamy jej dziaanie. Wci daje zna o sobie, wci generuje predyspozycje i ograniczenia: kulturowe i mentalnociowe. Niestety ostatnio zachodz do powane zmiany, ktre bd musiay negatywnie odbi si na kondycji polskiej kultury. Zmienia si rola i sia oddziaywania Kocioa katolickiego, a wic tej instytucji, ktra niegdy miaa najwikszy wpyw na polsk tradycj i obyczaj. I to jest jedna strona medalu. Ale jest te i druga. Polskie dowiadczenia historyczne, kulturowe i polska odmienno cywilizacyjna bardzo cile zwizane s z geopolityk. Dotyczy to tak samo okresu piastowskiego, jak i jagielloskiego. Polska piastowska zamkna sw epok jako pastwo jednorodne o krystalizujcej si, lub ju uksztatowanej, aciskiej strukturze cywilizacyjnej. W okresie jagielloskim, oprcz cywilizacji aciskiej, zmienio si wszystko. Po unii horodelskiej i inkorporacji Prus, Rzeczpospolita znalaza si w zupenie innych ni wczeniej uwarunkowaniach kulturowych, ekonomicznych i politycznych. Z jednolitego narodowo pastwa, o ustabilizowanej pozycji w Europie (odnowienie Krlestwa, wasny uniwersytet, stabilizacja obronna), staa si wielonarodowym pastwem o ogromnej przestrzeni i znaczeniu. Ulego zmianie przeznaczenie Polski. Polska Kazimierzowska bya czci Europy Zachodniej, ale tej przed odkryciami geograficznymi i kolonializmem. Polska jagielloska stana na pograniczu dwch cywilizacji: aciskiej i bizantyskiej, w oderwaniu od nowych dowiadcze europejskich. Nie miaa wyjcia, musiaa podj si dziea, ktre przewyszao jej wydolno fizyczn, ale nie przewyszao intelektualnej. Si napdow Polski piastowskiej powinien by dostp do morza, si napdow Polski jagielloskiej stao si rolnictwo i szlaki komunikacyjne. Krtko mwic, dopiero Rzeczpospolita Obojga Narodw otrzymaa warunki do rozwoju polskiej odrbnoci w ramach cywilizacji aciskiej. I pokazaa w jaki sposb naley j rozwija i w jaki sposb nie... jeeli w ogle trzeba j nie.
190

*** Aeby odpowiedzie na tytuowe pytanie, odwoajmy si do okrelonych porwna. W pierwszej kolejnoci, dla kontrastu, pokamy na czym polegaa misja Polski piastowskiej, by potem odnie si do Polski jagielloskiej i odda gos Fryczowi-Modrzewskiemu i Mickiewiczowi. Niech oni, urodzeni w tak rnym czasie, opisz idea Pierwszej Rzeczypospolitej. W nastpnym podrozdziale odwoajmy si do polskiej historiografii, a w kolejnym do przyczynkw wiadczcych za istnieniem polskiej specyfiki kulturowej, a moe nawet cywilizacyjnej. Oczywicie, kady problem ma swj ciar gatunkowy i swoje dwie strony. Nasz te. Mamy jednak do czynienia z przypadkiem szczeglnym, bowiem poruszane tu zagadnienia nale do pomijanych, a w niektrych krgach, z niezrozumiaych wzgldw, nawet do wstydliwych. Swoj uwag skupimy wic na argumentach za, bowiem niniejszy referat moe mie zaledwie charakter przyczynkarski. Uwagi nie powinna te uj daleko zaawansowana dezinformacja polskiego spoeczestwa, zwaszcza modego pokolenia, co do roli Pierwszej Rzeczypospolitej w naszych dziejach. Szale proporcji nie s wic rwne. Epoka Piastowska Epoka piastowska bya znakomit baz wyjciow dla epoki jagielloskiej. Jej zadania bardzo trafnie scharakteryzowa Eugeniusz Kwiatkowski. Pisa: Najdawniejszym, a moe i najwaniejszym posannictwem Polski byo ustalenie wyranej linii rozgraniczajcej dwie rasy, dwa zwizki kultur, dwie niezgbione moliwoci rozwoju: germasko-niemieck i sowiasko-polsk. Zjednoczenie zachodnich, pobratymczych Sowian, opartych szerok i mocn podstaw o Batyk wymagao oczywicie wiekowych, nieustannych wysikw, ofiar, skoncentrowanej i wiadomej woli; otwierao jednak nieocenione moliwoci rozwoju, narzucao konsekwentnie linie ewolucji harmonizujce czynniki potgi gospodarczej z czynnikami potgi politycznej. Wielkie wybrzee morskie, skierowane frontem ku Europie zachodniej, byoby nieodzownie zdecydowao o historii politycznej i gospodarczej, o rozwoju spoecznym i kulturalnym Polski na cae tysiclecia. Samodzielna praca na morzu, to najbardziej bezporedni, najwyszy, najczynniejszy kontakt z cywilizacj caego wiata; to nieodparty przymus rozwoju handlu, a w konsekwencji rozwoju produkcji, rozkwitu miast [...], to rdo lepszej organizacji spoecznej, doskonalszych praw, znaczniejszych rodkw obronnych1. Niestety, stao si inaczej. Najpierw wic powicona zostaa wielka cz ludnoci nadbatyckiej i ludnoci rozsiadej szeroko na rubiey zachodniej. Trudny obowizek zaszczepiania kultury aciskiej, zwizanej nierozerwalnie z chrzecijastwem, przerzucony zosta na barki rycerzy niemieckiego zakonu krzyowego. Przez cae stulecia odbywa si raz rozpoczty bez sprzeciwu Polski proces spychania i rugowania ludnoci sowiaskiej na wschd, proces wynaradawiania, zacierania, kurczenia, dawienia polskoci ludu nadbatyckiego. Jedynie Polska
1 E. Kwiatkowski, Dysproporcje. Rzecz o Polsce przeszej i obecnej, II wydanie, Krakw 1932, s. 25.

191

moga zaszczepi now kultur i now wiar ze zgod [...]. Krzyacy musieli to uczyni mieczem, w twardej, codziennej walce, a na walce i zwycistwie musieli oprze swe bezwzgldne prawa zdobywcy. Posiany bd polski potgowa si i rs konsekwentnie przez cae stulecia2. Cytat ten, w wystarczajcy sposb, zamyka i okrela zadania Polski w granicach piastowskich. Polska Jagielloska Polska jagielloska nie posiadaa jednego wymiaru kulturowego, jak piastowska. Nie sposb jej okreli jednym cytatem. Po wyeliminowaniu zagroenia niemieckiego w 1410 r. stana przed zupenie nowym wyzwaniem. Staa si pastwem pogranicza kultur i cywilizacji, stana przed koniecznoci korzystania z tradycji trzech pastw uformowanych w redniowieczu: Krlestwa Polskiego, Wielkiego Ksistwa Litewskiego i pastwa krzyackiego z ca ich zoonoci narodow, kulturow, religijn, oczywicie, wszystko stosownie do swoich proporcji. Stana na drodze, po ktrej dotd nie szed nikt. Pchana niemieckim parciem na wschd, stana przed niezwykle trudnym i cakowicie pionierskim zadaniem: z koniecznoci i troch z przypadku. Stana przed koniecznoci dokonania syntezy republikanizmu z monarchizmem, absolutyzmu z demokracj, cywilizacji bizantyjskiej z acisk. W Koronie jzykiem urzdowym by jzyk polski (w sdach acina), w Wielkim Ksistwie Litewskim i na Ukrainie ruski, w Prusach niemiecki. W kadej z tych dzielnic funkcjonowao inne prawo i inne obyczaje. W stosunku do Polski Kazimierzowskiej zmienio wszystko. Zmieniy si nawet stosunki ze Stolic Apostolsk, ktrej zasig nie obejmowa prawosawia ruskiego3. Na tak zrnicowanym etnicznie, narodowociowo, kulturowo, jzykowo, prawnie, ekonomicznie i cywilizacyjnie, obszarze mona byo si bardzo atwo pozabija i wyniszczy nawzajem. Postawiono wic na braterstwo ludzi szlachetnych i idei jagielloskiej. Bojarowie litewsko-ruscy przyjli cakowicie dobrowolnie wzorce latyno-polskie szlachetnych rycerzy, jako wolnych wspgospodarzy Rzeczypospolitej. [...]W 1440 r. Konferencja Stanw pruskich cakowicie dobrowolnie prosia o wczenie Prus do Korony, oczywicie z nadziej zachowania okrelonej autonomicznoci4. Pierwsza Rzeczpospolita w XVI w. opara si na trzech podstawowych zadach: zasada bezwzgldnej swobody religijnej, zasada bezwojennoci i zasada jak najmniejszego rzdzenia5. To bya przestrze swobody, w ktrej miay si zmieci wszelkie sprzecznoci Rzeczypospolitej Obojga Narodw. Po unii lubelskiej ok. 1580 r. nowa Rzeczpospolita stana na terytorium liczcym ok. 865 tys. km2 (Wielkopolska 58 tys., Maopolska 452 tys., Mazowsze 33,5, Prusy Krlewskie 24 i Wielkie Ksistwo Litewskie 297 tys. km2)6. Postulaty powszechnego nauczania jzyka polskiego pojawiy si dopiero w Owieceniu.
2 Tene, s. 27. 3 Z. Kowalewski, Rzeczpospolita niedoceniona, Pax, Warszawa1982, s. 190-191. 4 Tame. 5 Tame, s. 42. 6 Historia polski w liczbach, pod red. Franciszka Kubiczka, Urzd Statystyczny, Warszawa 2003, t. 1, s. 22.

192

Czym wic miaa by Pierwsza Rzeczpospolita? Na to pytanie niech odpowiedz najpierw Andrzej Frycz-Modrzewski, a potem sam Adam Mickiewicz. FryczModrzewski pisze: Rzeczpospolit s zbiory a zgromadzenia ludzkie porzdnie zebrane z rozmaitych ssiadw zczone, a ku dobremu a szczliwemu yciu postanowione [] Albowiem Rzeczpospolita jest jakoby jedno [] ciao, ktrego aden czonek sam sobie nie suy, ale i oko i rce i wszystkie insze czonki wsplnie o sobie radz, a urzdu swojego tak uywaj, aby si wszystko ciao dobrze miao []. Lecz jeli kto jest taki, ktry okrom towarzystwa ludzkiego y mg, a nikomu nie potrzebujc, sam by z sob przystawa, ten nie za obywatela ludzkiego, ale albo za bestyj, albo za jakiego boga ma by rozumian7. Prof. Zdzisaw Kowalewski fragment ten streszcza nastpujco: Rzeczpospolita to zgromadzenie i pospolito ludzka zwizana z prawem, czca wielu ssiadw, a ku yciu dobremu i szczliwemu ustanowiona8. Oczywicie nie sposb zrozumie polskiej specyfiki kulturowej bez stosunku do Boga i Kocioa katolickiego (wicej na ten temat dopowie Mickiewicz). W tym wzgldzie Frycz-Modrzewski dodaje: dwa zbory, to jest wity i wiecki tak si w sobie maj i jeden drugiemu wzajem suy i zachowuje si to midzy ludmi chrzecijaskimi, i zabr wiecki nie moe by odczon od witego. Ale e rny sposb rzdzenia w nich jest i rnych urzdnikw potrzebuj, przeto jako drudzy czynili, tak i my uczynimy []. Aby tedy Rzeczpospolita w caoci, a w zacnoci sobie przystojnej zawdy zostawaa, trzech rzeczy do tego potrzeba, to jest: uczciwych obyczajw albo zwyczajw, srogoci sdu, a biegoci w rzeczach wojennych9. Na podstawie przytoczonych cytatw przebijaj nastpujce tendencje: 1. wyrane poczucie jednoci pastwa, ktre wyniesiono z czasw kazimierzowskich, 2. poczucie wzajemnego braterstwa narodw yjcych w ramach I RP, ktry ma nowy, ale nie obcy, wymiar w polskiej kulturze, 3. spolegliwo i otwarto wobec siebie i to ju jest wsplny wynalazek zapisany w traktacie horodelskim, ktry odwoywa si do mioci, 4. nowa rola Kocioa katolickiego, ktry sta si cznikiem obu epok, 5. postawienie nie na pastwo, lecz na rozwj czowieka i czowieczestwo. Czy nie byy to wyznaczniki polskiej specyfiki kulturowej, a moe nawet polskiej cywilizacji? W trzysta lat pniej Mickiewicz o tej samej Rzeczpospolitej napisze (tu z koniecznoci dugi fragment): [...] Nie podobna [] oznaczy, gdzie w tym pastwie ley orodek dziaalnoci. Nic tu nie dzieje przez jednostki, wszystko gromadnie. Jdrem pastwa jest zjazd [] sejmik. [] Sejm polski rni si od wszelkich zgromadze politycznych. Ma t natur co sobory Kocioa; nie stanowi nawet praw, nie wydaje przepisw, nie posiada adnej mocy wykonawczej zgromadza si tylko dla rozstrzygnicia jakichkolwiek kwestii i zawyrokowania w jej susznoci. [] jeeli chodzi o wypowiedzenie wojny, rozbiera, czy sprawiedliwe s do niej przyczyny, nakazuje posom swoim zasiga w tej mierze jak najdokadniejszych wiadomoci, i nieraz zdarzao si, e
7 8 9 A. Frycz-Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitej, Przemyl 1857, s. 7. Z. Kowalewski, dz. cyt, s. 138. A. Frycz-Modrzewski, dz. cyt., s. 11.

193

nie przyjto dobrowolnego poddania si Polsce miast i prowincji []. Sejm wolny, zgromadzony prawnie, uwaany by za obdarzony Duchem witym. Jest to dogmat zasadniczy Konstytucji polskiej. Kady z sejmujcych mia prawo zaoy swoje veto, zatrzyma czynno Sejmu, a jednak, rzecz dziwna, przez wiele wiekw, nikt nie mia uy tego prawa. Wybr krla odbywa si na sejmie przez natchnienie Ducha witego. Kady szlachcic, to jest, kady czowiek wolny [] mg by obrany krlem, ale nie wolno byo nastrcza si samemu, zbiera sobie stronnikw []. Krl obwoany na Sejmie stawa jako ogniwo midzy religia a polityk, mia charakter wity i nawet niektre atrybucje kapastwa. Wierzono, e przez niego spywao bogosawiestwo na nard, wymagano nade wszystko eby by witobliwym i dobrym. Do polskiej specyfiki naleao rwnie to, e podjtych zobowiza i podpisanych umw nie traktowano w sposb polityczny, lecz w peni odpowiedzialny. Now konstrukcj pastwow budowano na zasadach prawdy i wzajemnego poszanowania. I dalej: Nie inaczej dziao si ze skarbem. Tego wyobraenia, e wszystek pienidz powinien przez skarb przechodzi [] aby kady na co dzie oboony by podatkiem, w Polsce nie znano. Sejm uchwala tylko pewne opaty dobrowolne i na czas okrelony [...]. Urzdw, dostojestw, obowizkw publicznych, patnych przez skarb nie byo. Jeeli na przypadek wypadao wyprawi poselstwo gdzie zagranic, Rzeczpospolita odzywaa si w tej mierze do swoich bogatych i monych obywateli, a ci, podejmujc si tego obowizku, nie tylko musieli sprawowa go zupenie o wasnym koszcie, ale naleao nadto do nich przygotowa podarunki dla obcych dworw, kiedy nawet wzitych nawzajem nie mogli zatrzyma sobie, lecz powinni byli odda Rzeczypospolitej. Tym sposobem niektre domy midzy innymi dom ksit Zbaraskich jedynie z powodu poselstw przychodziy do ubstwa. Ale to powicenie majtku uwaano za zasug przed ojczyzn i nawet przed Bogiem, za rodek zbawienia duszy. Z tej myli wynika take zwyczaj, e wielu umierajc zapisywao sumy pienine i ziemie dla Rzeczypospolitej i krlw swoich. Sdownictwo odbywao si rwnie na tej samej zasadzie. Po rozstrzygniciu sprawy, czy to przez sejmik, czy przez trybuna, wony, ktry mia charakter herolda, czyni [...] aby wszyscy wedle dobrej swej woli przyoyli si do wykonania wyroku sdowego. Wzywa przy tym stron obaowan do posuszestwa wyrokowi, i mamy w dziejach polskich peno przykadw, e ludzie bardzo moni oddawali si sami w rce sprawiedliwoci. Zdarzao si nawet, e skazani na gardo, chocia byli zagranicami kraju, wracali dobrowolnie i przynosili gowy pod miecz katowski. [...] Szlachcic polski, ktryby uciek przed kar sdow, uwaany by za infamisa, za czowieka bez czci i odwagi. Opinia publiczna cigaa takiego jak teraz ciga tchrzw, uciekajcych od pojedynku. Nie pojmujc sankcji religijnej we wszystkim, nie mona zrozumie historii polskiej, cay jej cig wtedy wydaje si pltanin, niepodobna do rozwikania. [...] Duchowiestwo uwicao moc praw narodowych.[...] Do czego przeto zmierzay te wszystkie instytucje, jaka w nich myl tkwia? Oto ich celem byo rozwija ducha ludzkiego, trzyma go cigle w podniesieniu, zmusza eby coraz bardziej czu wasn godno, coraz lepiej rozumia swoje obowizki.[...]
194

Nigdzie na wiecie nie byo przykadu podobnie zapewnionej wolnoci osobistej. Nie znamy te instytucji skierowanych lepiej ku uczynieniu czowieka wolnym, wznoszeniu go bez ustanku nad interesy materialne. Za kadym razem kiedy dawa grosz na potrzeby kraju, skada ofiar i, dawszy, czu rozkosz, e wspomg Rzeczpospolit. Ile razy odbywa wojn przeciw nieprzyjacielowi, mia to i za usug ojczynie i za dzieo pobone, za dzieo takie jak wyprawy krzyowe. W samym nawet ksztacie rzdu okazywaa si wielk i pikn rozmaito. Sejm wolny przypuszcza veto ale w niektrych okolicznociach, zawizywano sejmy konfederacyjne i wtedy obrady odbyway si, jak w parlamencie angielskim i w izbach francuskich: wotowano tajemnie i rozstrzygano kwestie wikszoci gosw. [] W bezkrlewiach Polska zaprowadzaa u siebie rzd dyktatorski. Poniewa wedle wyobraenia narodowego, krl by rkojm wolnoci. Polska pozbawiona krla przywdziewaa aob, kaptur. [] Hetman koronny, albo litewski dowodzcy wojskiem reprezentowa niejako [wwczas R.S] w osobie swojej ca si Rzeczypospolitej, mia prawo miecza, mg obdarza szlachectwem, mg niekiedy sdzi sporawy cywilne i kryminalne. Skrelilimy tutaj idea stanu Polski, ale daleko jeszcze byo do tego, eby Polska go zrealizowaa. Dowiadczaa ona wielkich przeszkd w tej mierze. Wszystkie pastwa europejskie szy w kierunku wbrew przeciwnym. Europa caa brnc w materializm, scholastycyzm, formalistyk, metafizyk, nie moga poj tego ycia tak rozsianego wszdzie, tak igrajcego rozmaicie i okrzyczaa je za bezwad; Europa zwrcia si przeciw Polsce!. *** Jak wida na zupenie innych zasadach funkcjonowaa Polska piastowska, i na zupenie innych Polska jagielloska. Byy to dwa rne wiaty. Wicej, wiat Europy Zachodniej i wiat Rzeczypospolitej Obojga Narodw, to te dwie odmienne rzeczywistoci. Pojcie Rzeczypospolitej, uywane w Polsce, nie odpowiadao pojciu republiki w jzykach zachodnioeuropejskich. W jzyku niemieckim tumaczono j jako wsplne dobro Gemeine Ntz, a nie republic10. I w tym miejscu, a si prosi, by zacytowa Jdrzeja Giertycha. Pisze on: gdyby na przykad w XV wieku myl Wodkowica zdoaa [] sobie zdoby w wiecie szerszy zasig wpywu, a wic, gdyby przyjy si na Zachodzie raczej polskie, a nie krzyackie zasady programu nawracania pogan, dzieje rozpoczte w tyme XV wieku przez Columba i Vasco da Gam ekspansji terytorialnej Europy byyby si potoczyy inaczej i... lepiej. Lepiej dla wiata, lepiej dla pogan, lepiej dla Kocioa i lepiej dla caej Europy11. Nic doda, nic uj. Czy polska odrbno cywilizacyjna (cywilizacja), miaa szanse powodzenia? W wieku XVIII rozpocz si proces przeksztacania wielokulturowej Rzeczypospolitej reprezentowanej przez stan: krlewski, senatorski i szlachecki (10 procent penoprawnych obywateli), we wsplnot polityczno-moraln zwan

Z. Kowalewski, dz. cyt. s. 138. J. Giertych, O wieloci i specyfice cywilizacji, [w:] St. Kozanecki, T. Borowicz, Mylc o Polsce. Idee przewodnie Horyzontw (1956-1971), Radom 2006, s. 197.
11

10

195

narodem12. Proces ten zosta jednak przerwany. Na przeszkodzie stany rozbiory, czyli ssiedzka kolonizacja. Obiektywnie jednak rzecz biorc proces ten nie mia wielkich szans powodzenia tak samo, jak nie uda si on w Zwizku Radzieckim, ktry si spaja swoje ziemie, a take w Stanach Zjednoczonych, dla ktrych spoiwem ma by demokracja oparta na dobrobycie i pienidzu. Zasig cywilizacyjny ma wic swoje granice. Natomiast pytanie, czy nadal istnieje polska odrbno cywilizacyjna, nie jeszcze jest zamknite. Historiografia polska Historiografia polska jest wrcz przepeniona refleksjami na temat odmiennoci cywilizacyjnej Polski. Teza o rozejciu si drg Polski i Europy, stanowia jeden z kanonw historycznej myli polskiego Owiecenia [] Naruszewicz przeom w dostrzega ju z chwil wyganicia dynastii piastowskiej, Kotaj, Staszic, Bandtkie, Czacki czy Gobiowski dopiero z chwil mierci ostatnich Jagiellonw13. Tadeusz Czacki i Kotaj gosili stanowisko wyprzedzenia Europy. Lelewelici (Jdrzej Moraczewski, Aleksander Maciejowski, Micha Wiszniewski, Karol Szajnocha) gosili kult zasady rodzimoci, przesanek kryzysu dopatrywali si w upodobnieniu Polski do Zachodu, w przeszczepach monarchizmu, feudalizmu itd14. Lelewelowi i lelewelistom przywieca jeden cel: walka z kompleksogennymi tezami o polskiej anomalii, zboczeniu i patologii15. Opozycyjna w stosunku do lelewelistw historyczna szkoa krakowska, aczkolwiek zupenie odmiennie interpretowaa skutki rozbiorw, te staa na stanowisku polskiej odmiennoci cywilizacyjnej, wprawdzie anomalicznej, ale wyranej odmiennoci. Szujski wskazywa na istnienie dwch krgw cywilizacyjnych: wschodniego i zachodniego. Na pocztku swej twrczoci, pisa o sowiaskim posannictwie, ktre miao broni Sowian przed germanizmem i orientem. Podobnie zreszt, jak Moraczewski i Szajnocha. Bobrzyski przeciwstawi si uzalenieniu dziejw polskich od wzorca zachodniego. Wedug niego rozwj Polski przebiega normalnie. Historyczna szkoa warszawska przyniosa zupenie nowy powiew. Wadysaw Smoleski pisa: Nard polski ocalia przed zagad wybitna indywidualno sowiasko-aciska. Skazany na wspycia z zaborcami, rnicego si od niego ras i duchem, nie podda si zachannoci zarwno niemieckiej, jak rwnie rosyjsko-bizantyjskiej. Od Niemcw obronia go rasowo sowiaska, od Rosjan kultura aciska16. Przeom XIX i XX wieku przynis now formu: Miej si za zdrowego, a odzyskasz zdrowie. Zdawao si, e dopiero teraz do wiadomoci dotary sowa Kociuszki: ...Pierwszy krok do zrzucenia niewoli jest odway si by wolnymi; pierwszy krok do zwycistwa pozna si na wasnej sile17. Do gosu dochodz tacy historycy jak Wacaw Sobieski, Tadeusz Kutrzeba, Oskar
Z. Kowalewski, dz. cyt., s. 188. 13 A. Wierzbicki, Wschd-Zachd w koncepcjach dziejw Polski, Warszawa 1984, s. 80. 14 Tame, s. 145. 15 Tame, s. 140. 16 W. Smoleski, Nard polski w walce o byt. Zarys historyczny, Warszawa 1919, s. 9. 17 W. Feldman, Dzieje polskiej myli politycznej w okresie porozbiorowym, t. 1 do 1963 r., Warszawa, s. 2.
12

196

Balzer, (a po nim jego ucze Zygmunt Wojciechowski), Oskar Halecki, Bujak i wielu innych. Odmienno polskiej specyfiki, czy moe nawet cywilizacji, w rnym kontekcie zauwaali niemal wszyscy dziejopisarze polscy. Trudno nie uzna jej wic za fakt. Czy bya anomali, zboczeniem? Na tak zrnicowanym narodowociowo i etnicznie obszarze ta odmienno musiaa zrodzi si sama i musiaa rzdzi si swoimi, zupenie odmiennymi prawami. Nie moga by anomali, bo nie miaa wczeniejszych wzorcw. Warto zauway, e Polska, w swoim najlepszym okresie, nie okazaa cech ani zaborczych, ani ekspansywnych. Demokracja wynikaa wic nie z deklaracji sownych, lecz z naturalnych, wewntrznych przekona. Nie moga te bra wzorcw zachodnich, bo na tak zrnicowanym kulturowo obszarze, byy one nieprzydatne. Funkcjonowaa nie jak Rosja w oparciu o caryzm i bizantyjsk form poddastwa, czy, ju wwczas, jak pastwa zachodnie w oparciu o kolonializm i miecz, lecz w oparciu o zasady rzeczywistej demokracji. Polska specyfika kulturowa (moe cywilizacyjna) wypracowaa na wskro pokojow koncepcj wspycia midzykulturowego i narodowego. Przyczynki wiadczce o istnieniu polskiej odrbnoci cywilizacyjnej 1. Pawe Wodkowic w latach 14141415 by rektorem, a w 1418 r. prorektorem Akademii Krakowskiej18, starszej od kadego uniwersytetu w Niemczech. Gosi, e niewierni posiadaj oparte na prawie naturalnym i boskim prawa do wasnoci, do posiadania pastwa, jurysdykcji, czci, a std wywodzi, e przywileje tak papieskie, jak cesarskie, na ktre powouje si Zakon, s niewane. Najazdy Krzyakw na ziemie spokojnych pogan uznawa ze stanowiska prawa naturalnego, boskiego, kanonicznego i obywatelskiego za sprzeczne z pojciem wojny sprawiedliwej, a czenie ich ze witami Bogosawionej Dziewicy [i urzdzanie dwukrotnie w roku krwawych rejsw po Litwie przyp. R. S. ] po prostu za skandaliczne, wprost graniczce z zabobonem19. A czy nie jest echem prac Wodkowica i stanowiska caej wczesnej szkoy krakowskiej bulla papiea Pawa III Veritas ipsa z 1537 r. goszca, e Indianie s ludmi zdolnymi do przyjcia wiary oraz e nawrceni nie mog by pozbawieni wolnoci ani wasnoci, a zatem nie powinni by brani w niewol20. Oczywicie, w praktyce w nakaz moralny realizowany by rnie, niemniej jednak mia swoje cywilizacyjne znaczenie. W ten sposb to wanie szkoa krakowska i polski Koci, nawet na kontynencie amerykaskim wsptworzy cywilizacj acisk. 2. Stanisaw Staszic, ksztacony w Paryu, jako ksidz musia uzna przewag siy liczebnej za jedynie zgodn z prawem Boskim; [...] grzechem [] jest, e garstka Grekw zwyciya nieprzeliczone wojska perskie, bo nard liczebnie sabszy winien podlega mocniejszemu. Ale w takim razie myla Staszic naley zrezygnowa z niezawisoci Polski! Na to [jako obywatel przyp. R. S.] zgodzi si nie mg. A wic niech Polska zbroi si i wiczy w sztuce wojennej, by moga zwycia wbrew prawu Boskiemu. Usprawiedliwi j to, e inni przed ni gwaci
18 Wielka Encylopedia PWN, Warszawa 2005, t. 29, s. 444-445. 19 E. Jarra, Posta Wodkowica, [w:] St. Kozanecki, T. Borowicz, dz. cyt., s. 151. 20 M. Kula, Historia Brazylii, Warszawa-Wrocaw-Krakw-Gdask-d 1987, s. 37.

197

je zaczli [...]. Wiele jest rzeczy stwierdza ze smutkiem, ktre, jak w myli stawione, ukazuj si by powabne i uyteczne, tak przy wykonywaniu staj si ze i szkodliwe21. Inn refleksj Staszica byo wyczenie z wychowania dzieci nagrody zaziemskiej, bo ukazywaa czowiekowi szczliwo, ktrej nie zna a nie odkrywaa mu rde tych nieszcz, ktre cierpi22. Czy nie bya to logiczna kontynuacja myli dawnej szkoy krakowskiej? W dziedzinie praw narodw. Porwnajmy daty mierci polskich mylicieli i zachodnioeuropejskich. Za twrc nowoytnego prawa narodw uwaany jest Grocjusz (zm. 1645). Jednak w ostatnich latach wskazuje si ju jego prekursorw: Niccol Machiavelli (zm. 1575), Baltazar Ayala (zm. 1584), Jean Bodin (zm. 1596), Alberto Gentili (zm. 1608) i Francisco Suarez (1617). Dla porwnania przedstawmy polskich prekursorw polskiej teorii prawa narodw: bp Jakub Kurdwanowski, abp Mikoaj Trba, Piotr Trba (zm. 1428), Andrzej z Kokorzyna (zm. 1435), Zawisza Czarny (zm. 1428), Andrzej askarz (zm. 1426), Benedykt Hesse (zm. 1456), Jakub Szadka (zm. 1487), Maciej z abiszyna (zm. 1452/56), Mateusz z Krakowa (zm. 1410), Jakub z Pradaa (zm. 1464), Stanisaw z Zawady (zm. 1491), ukasz z Wielkiego Komina (zm. 1414), Jan z Ludziska (zm. 1460)23. Jak wida, polscy uczeni prekursorw Grocjusza wyprzedzali grubo ponad 100 lat. Warto te zwrci uwag na to, e odczyty Franciszka de Vitoria (O prawie wojny i O Indianach), treciowo byy zaskakujco podobne do pism ponad sto lat wczeniej yjcych polskich autorw Stanisawa ze Skalbmierza i Pawa Wodkowica24. Bp Stanisaw Wielgus pisze dalej: polscy autorzy korzystali z wczeniejszego dorobku dotyczcego ins gentium. Dodali do tego dorobku zupenie nowe ujcia problematyki prawa narodw25. I tu mona by odwoa si do jeszcze wczeniejszego okresu, mianowicie do XII wieku i Marcina Boduy (zm. 1279 r.) zwanego te Marcinem z Opawy lub Marcinem Polakiem, autora chyba pierwszej polskiej koncepcji bezpieczestwa. Bronic interesw ojczyzny w sporze z Krzyakami wystpi z tez, e wojny nie maj charakteru boskiego, lecz s dzieem samych ludzi. Potpiajc ekspansj zakonu krzyackiego, jako sprzeczn z religi katolick, usiowa udowodni, e wszystkie wojny prowadzone w celach zdobycia bogactw, podboju ludw i nowych terytoriw s niesprawiedliwe. Sprawiedliwe s bowiem takie wojny, ktrych celem jest poskromienie krzywdzicieli, obrona wasnej ziemi i bogactw, udzielanie pomocy krzywdzonym26. Ale w tym kontekcie trzeba przypomnie, e wczeni Polacy mieli przed sob nie tylko najpotniejszy zakon, ale te Europ i wasnego krla, w ktrego nawrcenie, za spraw propagandy krzyackiej, Zachd nie wierzy. Nie wystarczyo pokona zakon militarnie, naleao pokona go take ideologicznie.
21 S. Czarnocki, Wstp, Stanisaw Staszic Uwagi nad yciem Jana Zamoyskiego, Warszawa 2005, s . XXXI/XXXII. 22 S. Czarnocki, Wstp, s. XLI. 23 S. Wielgus, Wkad Polakw w ksztatowanie si prawa narodw, [w:] Cywilizacja Nr 8/2004, s. 70. 24 Tene, s. 68. 25 Tene, s. 69. 26 S. Topolewski, Bezpieczestwo pastwa w filozofii staropolskiej, [w:] Bellona 3/2007, s. 10.

198

A ideologia zakonu zwizana bya z myl jak sformuowa Henryk de Segusio27 (Ostiennsis, vel Hostiensis zm. w 1271). Gosi, e grzech pierworodny pozbawia tych, ktrzy nie zostali obmyci, prawa do posiadania rodziny, wasnoci prywatnej, wolnoci osobistej i wasnego pastwa28. Polska myl zasad t zmieniaa na biegunowo przeciwn, e krzyackie wojskowe dziaania s zbrodnicze i bezprawne, e przeciwstawiajc si zbrojnie agresji Krzyakw wolno wezwa na pomoc wojska niechrzecijaskie, e poganie mog na podstawie prawa naturalnego i boskiego posiada swoje pastwa i swoj wasno, e pogan yjcych spokojnie nie wolno nikomu, pod adnym pozorem napada, i wreszcie, e wszyscy ludzie, w tym take poganie, maj prawo do obrony, jeli zostan niesusznie napadnici29. Drugi <<Grunwald>. rozegra si na soborze w Konstancji. I tam zwyciy zdrowy rozsdek. Tam zwyciaa polska specyfika kulturowa, a moe nawet cywilizacja. I dalej: Z pewn przesad zwycistwo Wodkowica i szkoy krakowskiej na soborze w Konstancji mona porwna do przewrotu kopernikaskiego... I znw stao si to na ziemi polskiej, w okresie, w ktrym cieraa si cywilizacja chrzecijaska z niemieckim bizantynizmem30. Zwycistwo szkoy krakowskiej oznaczao zwycistwo cywilizacji chrzecijaskiej i jej ludzkiego wymiaru. Stanowisko to dodatkowo rozwina unia horodelska (1413) w zapisie dotyczcym wzajemnych stosunkw polsko-litewskich. Odwoano si w niej do mioci oraz do hasa, ktre zostao wprowadzone w ycie w stosunkach polsko-litewskich, a ktre brzmiao: Wolni z wolnymi i rwni z rwnymi31. Odmiana polskiej cywilizacji bya czci cywilizacji aciskiej. Wsptworzya j w oparciu o inne uwarunkowania, jake pokojowo i humanistycznie. Konfederacja warszawska z 1573 r., uchwalona na Sejmie konwokacyjnym, gwarantowaa bezwarunkowy pokj wszystkim wyznaniom a innowiercom opiek pastwa i krla. Bya pierwszym aktem tolerancji w Europie XVI w. skconej wewntrznymi wojnami wyznaniowymi32. Dzieo A. Frycza-Modrzewskiego O poprawie Rzeczypospolitej dla wczesnej Europy byo opisem zupenie nowatorskim poniewa ona

27 W tym miejscu mona by dokona kolejnego zderzenia dwu postaci: Marcina Boduy i Henryka de Segusio. 28 S. Wielgus, dz. cyt., s. 66-67. 29 Tene, dz. cyt., s. 67-68. 30 [...]bizantycy rozumiej wszelki uniwersalizm tylko jako ujednostajnienie si, jako bezwzgldne zapanowanie pewnego typu, ktry moe uy przemocy, aby utwierdzi sw przewag. Jednostajno nie da si utrzyma bez przymusu, a przymus naley do pastwa. W konsekwencji pastwu godzi si wszystko. [...] Spoeczestwo nie ma gosu wobec wadzy pastwowej... By czas, e cywilizacja bizantyska ogarniaa Europ [...] znaczna cz Niemiec pozostaa przy cywilizacji bizantyskiej. Wytworzya si kultura bizantysko-niemiecka. Objawem tego [...] bya bardziej tzw. reformacja. Protestantyzm wprowadzi bizantysk hegemoni pastwa nad Kocioem, a do ogoszenia zasady: cuius regio eius religio [czyja wadza, tego religia]. Dalsz konsekwencj by jzefinizm. rdo: F. Koneczny, O wieloci cywilizacji, reprint z 1935 r., s. 263. 31 S. Wielgus, dz. cyt., s. 68. 32 Z. Kowalewski, dz. cyt., s. 108

199

wwczas nie znaa porzdku politycznego zasadzajcego si na wzajemnej yczliwoci, dobrych obyczajach, gbokiej wiedzy i wierze33. Sebastian Petrycy w swoich koncepcjach by zbliony do Locka, ktrego o prawie 100 lat wyprzedza w oglnej koncepcji wychowania fizycznego i moralnego... z jego rozwaania o wychowaniu przenika gboki patriotyzm... a pierwszy zacz tworzy teori wychowania w typie edukacji narodowej34. Na kongresie wiedeskim 1815 kwestia polska zajmuje bezsprzecznie pierwsze miejsce [], ale najwymowniejszy gos oglnoeuropejskiego interesu rozbija si o argument, naprzd wysunity w imieniu Rosji: <<niepodlego Polski nie daje si pogodzi z nowym europejskim porzdkiem>>35. Ta myl i te sowa byy ju pieczci potwierdzajc odmienno polskiej cywilizacji w ramach cywilizacji zachodniej. T piecz Europa postawia w 1815 r., gdy Polski nie byo na mapie wiata. Podsumowanie Faktw i dowodw na odmiennoci polskiej cywilizacji, w ramach cywilizacji aciskiej, jest oczywicie duo wicej. Pozostaje jednak zasadnicze pytanie: co stao si z t polska odmiennoci cywilizacyjna? Gdzie ona jest i czy jeszcze w ogle istnieje. Pierwszej Rzeczpospolitej ju nie ma. Nie ma te warunkw dla istnienia polskiej odrbnoci cywilizacyjnej. Na tym terenie istniej trzy niezalene pastwa. Decyzja Stalina o zmianie granic nie bya prezentem, lecz wyprowadzeniem polskiej idei z terytorium, na ktrym si zrodzia; bya zneutralizowaniem polskiej odmiennoci cywilizacyjnej; geopolitycznym i strategicznym jej osamotnieniem. Stalin zrobi to, czego wymaga geopolityczny rosyjski interes i sytuacja kulturowa na tamtym terenie. Z jego punktu widzenia zrobi to, co tam musiao si sta. Oddajc Polsce granice piastowskie: 1. oczyci teren swojego pastwa z cywilizacji polskiej (dla niego bya nie odmiennoci cywilizacyjn, lecz pen cywilizacj polska), 2. przesuwajc granice, do koca pozbawi Polsk swej wielkiej idei i wplt j w staropiastowski, czyli przedkolonialny majcy jakby podwjne dno, konflikt z Niemcami. Swej penej wyrazistoci nabra dopiero w 1993 r., a wic po wyjedzie Armii Czerwonej do Rosji, 3. konflikt Polski z Niemcami mia by w przyszoci dla Rosji znakomitym pretekstem do kolejnego dobrossiedzkiego traktatu z Niemcami. Nie zauwaamy natomiast, jak by i nadal jest dla Polski szans naturalnego rozwoju. Oczywicie, z tego powodu nie ma potrzeby dzikowania, ale jest powd do wczenia generatorw nowego mylenia. Czy polska odmienno cywilizacyjna (w rozumieniu aciskim), i polska cywilizacja (w rozumieniu prawosawnym lub bizantyjskim) dzi istniej? A owszem! Wedug Feliksa Konecznego adna cywilizacja ze swej natury nie jest miertelna, nie ma te zapewnionego trwania; byt cywilizacji zaley od tego czy
33 Tene, s. 142. 34 Tene, s. 143; cyt. za: W. Wsik, Historia filozofii polskiej, t. 1, Warszawa 1959, s. 159. 35 K. Waliszewski, Polska I Europa w drugiej poowie XVIII w., Krakw 1890, s. 19.

200

podoa wyzwaniom niesionym przez ycie, zachowujc jednorodno i wspmierno swoich skadnikw36. Polska odmienno cywilizacyjna wci istnieje wic w polskiej kulturze i w kulturach narodw dawnej Rzeczypospolitej. Rzecz w tym, e brakuje jej lepiszcza, a wic nie tyle warunkw do zaistnienia, co wiadomoci; nie jest gotowa do nowej syntezy. Korona wsplnie z Litw (i w zbyt maym stopniu z Rusi) rozwiny na poziomie cywilizacyjnym t cz spucizny europejskiej, ktra nie zostaa jeszcze skaona kolonializmem i merkantylizmem. Rzeczpospolita Obojga Narodw bya wic tym dowiadczeniem, ktre, po okresie bdw i wypacze, pozwolioby dzi Europie cofn i wej z twarz na waciwa drog. Obydwa dowiadczenia polsko-litewsko-ruskie i europejskie poszy w kierunku zachwiania waciwych proporcji midzy osob a rzecz. Obydwa szy w rozbienych kierunkach, ale to polska odmienno cywilizacyjna dzi wskazuje waciwy kierunek odwrotu... Niestety, jej ywotno jest coraz sabsza, bo po PRL-u dobija je polskie szkolnictwo, styl uprawiany przez media, rozkad polskich rodzin i niestety zadziwiajca obojtno Kocioa, ktry ograniczy si w zasadzie do walki z aborcj. Jagielloskie dowiadczenie okresu Rzeczpospolitej Obojga Narodw jest ju jedyn alternatyw dla Europy i jedynym moliwym punktem odniesienia dla obecnej Unii Europejskiej. Po nim s ju tylko gruzy. P.S. Jednak najtragiczniejsze jest to, e Polacy, spadkobiercy nie majcego precedensu w dziejach Europy dowiadczenia, tej szansy nie widz, albo widz j z pozycji kolan, co w sumie wychodzi na to samo. Co wicej, nie rozumiej, e nie s w stanie wyzwoli si z jego dziedzictwa; e walka o wolno tak gboko zapada w polska kultur i charakter narodowy Polakw, ale te europejsk ocen Polski, i jedyna drog jest odwoanie si wanie do polsko-litewskiego i ruskoukraiskiego dowiadczenia i wczenie tych wsplnych dowiadcze w dyskurs europejski i wiatowy. I to jest droga do przezwycienia wsplnych wani. To wsplna droga dla caej europy rodkowo-Wschodniej. Oczywicie, na to potrzebne s nie tylko odpowiednie rodki, ale przede wszystkim wewntrzna zgoda i wiadomo rodkowo-europejskich elit, e innej drogi ani Europa Zachodnia, ani Europa rodkowo-Wschodnia nie maj. Pami publiczna, pami cywilizacyjna wywodzi si z ksiek, a w ksikach europejskich Polacy [a skoro Polacy, to take Europa rodkowo-Wschodnia przyp. R. S.] pojawiaj si marginesowo albo wcale. Polscy historycy i literaturoznawcy przegrali bitw nie mniej wan, ni bitwa pod Maciejowicami37. Nieobecno Polski w wielkiej narracji historii Europy w przecigu ostatnich dwch stuleci jest oczywicie wstpem do jej nieobecnoci w [dzisiejszych przyp. R. S.] referatach europejskich uczonych38. [Na przykad przyp. R. S.] Niemcy uywaj okrelonego wizerunku Polakw do potwierdzenia swojej wasnej tosamoci, ale poza ten nacjonalistyczny gest nie wychodz39.
36 F. Koneczny, Opracowanie encyklopedyczne, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, Lublin 2001, t. 2, haso cywilizacje, s. 344. 37 E. Thompson, Postmodernizm, pami, logocentryzm, <www.owlnet.rice.edu/~ethomp/Postmodernizm,%20pamiec,%20logocentryzm.pdf>, s. 3. (21.08.09) 38 Ta, s. 12. 39 Ta, s. 14.

201

Polska cywilizacja istnieje te w gowach naszych ssiadw, ktrzy mimo e dawno j ju pochowali, nie potrafi zapomnie o jej istnieniu. Wida to znakomicie w wypowiedziach Dugina i paragrafie 116 konstytucji niemieckiej, dziaalnoci Eriki Steinbach, Powiernictwa Pruskiego itd. Polska cywilizacja nadal istnieje tak samo jak Jan Pawe II w Kociele i tylko Polacy jako nie potrafi tego faktu zauway. Istnieje jako dowiadczenie i legitymacja do ewentualnego przewodnictwa w Europie rodkowej i Wschodniej, bez odwoania si do starych uwarunkowa. Jej ywotno w Polsce zaley jednak od dojrzaoci samych Polakw. Zaakceptowanie lub uznanie polskiej odrbnoci cywilizacyjnej jest kwesti rzetelnoci i odwagi cywilnej, ale rwnie baz wyjciow w geopolitycznych opracowaniach dotyczcych Polski. Ba, tego aspektu kulturowego nie sposb pomin. Jak podkrela prof. Ewa Thompson, w dyskursie zachodnim Polska jest nieobecna. A skoro jest nieobecna, nie moe by ani zaakceptowana, ani jej dowiadczenie nie bdzie wzite pod uwag. Taka sytuacja jest sytuacj uwaczajc nie tylko polskim i rodkowo-europejskim ambicjom, ale te zdrowemu rozsdkowi.

SUMMARY THE POLISH CIVILIZATION AUTONOMY IN THE SPACE OF AGES The Polish distinctness civilization still exists in Polish culture and in old Republic cultures, however lack of binder, and so not conditions to appearing, so the consciousness; it is not prepare to new synthesis. The Crown together from Lithuania (and in too small degree with Ruthenia) developed on civilization level this part of the European legacy, which did not contaminated with colonialism and mercantilism yet. The Both Nations Republic was this experience, which after period of mistakes and distortions, would permit Europe today to back and enter, with face, go on properly on the road. The both experiences Polish - Lithuanian Ruthenian and European move in direction of shaking proper proportions between person and thing. Both went in divergent directions, but only Polish distinctness civilization shows the proper direction of retreat today. Jagellonian experience in period of Both Nations Republic is already the only alternative for Europe and the one possible point of reference for present European Union.

202

II. MATERIAY
GEOPOLITYKA WYMAGA DOSTRZEGANIA
DYNAMICZNEJ RZECZYWISTOCI

ROZMOWA Z PROF. LESZKIEM MOCZULSKIM

Przegld Geopolityczny: Panie Profesorze, zdarza si jeszcze obecnie, e w niektrych rodowiskach podwaa si naukowo geopolityki. Jak Pan widzi miejsce naszej dyscypliny w wiecie nauki? Jak geopolityka powinna si pozycjonowa wobec innych dziedzin wiedzy? Prof. Leszek Moczulski: Zacznijmy od sprawy naukowoci. Wszystko dziedziny moemy potraktowa jako przedmiot bada naukowych, ale wszystko moemy uzna za co, co nie jest na pewno przedmiotem bada naukowych. Moemy wzi kad dyscyplin, ktra ma wymiar intelektualny, paraintelektualny, pseudointelektualny, podda j analizie warsztatu naukowego - i to bdzie nauka. Moemy sobie wyobrazi najdziksze, najprymitywniejsze przesdy, ktre z nauk nie maj nic wsplnego. Jeli jednak zajmiemy si ich badaniem z wykorzystaniem warsztatu naukowego, bdzie to nauka. Z drugiej strony kto moe sign do np. filozofii Platona, ale przedstawi i zanalizowa j w taki sposb, e bdzie to hochsztaplerstwo. Nie ma dziedzin naukowych i nienaukowych; wszystkie mog by wykorzystane w rny sposb. Medycyna uytkowa nie jest nauk tylko umiejtnoci skdind bardzo cenn. Podobnie polityka stosowana ale wiedza o niej moe by nauk. Albo publicystyk, albo czci edukacji szkolnej itd.. Definicja nauki nie stwierdza, e takie czy inne dziedziny nie s naukowe. Innym problemem jest klasyfikacja poszczeglnych dziedzin. Wiele trudnoci stwarza rozrnianie geopolityki i geografii politycznej. Znaczna cz geografw uwaa, e geografia polityczna nie jest odrbn nauk. Znaczna cz geografw politycznych uwaa z kolei, ze to geopolityka nie jest odrbn nauk. Takie zaprzeczanie innoci dotyczy zreszt wikszoci modych dyscyplin naukowych. Na og odwoujemy si do rozrnie najzupeniej formalnych: geopolityka stanowi cze nauki politycznych, geografia polityczna cz nauk o ziemi. To jest prawdziwe rozrnienie, ale niewiele z niego wynika. Nadal wystpuje oczywista potrzeba wnikliwej dyskusji, definiujcej te dyscypliny, okrelajcej ich wzajemny stosunek oraz to, co je odrnia. - Geopolityka jest czci nauk politycznych. Czy zatem powinnimy j traktowa przede wszystkim jako nauk o pastwie? - Nauk o pastwie jest wiele. Zaczynajc od nauk o polityce po nauki prawne. Geopolityka zajmuje si nie tylko pastwami, ale take wszelkimi innymi podmiotami geopolitycznymi, np. grupami pastw czy te ich czciami. W analizie
203

geopolitycznej Europy koca lat 30 XX w. w Hiszpanii wystpowa bd dwa podmioty geopolityczne, gdy np.. Tunezj formalnie bdc wwczas osobnym pastwem pod protektoratem francuskim, za podmiot geopolityczny trudno uzna. - Oglnie moemy je nazwa rodkami siy. - Tak, ale to nie bdzie dokadnie to samo. Orodek siy to podmiot geopolityczny, ktry posiada wasny potencja geopolityczny, gdy podmiotem geopolitycznym moe by np luny sojusz pastw, wystpujcy wsplnie, razem zawierajcy traktaty itd, ale skadajcy si z osobnych orodkw siy. Mona powiedzie, e formalnie istniejcymi pastwami rwnie takimi, jak Tunezja w 1938 r. zajmuje si bardziej geografia polityczna ni geopolityka; w przypadku Hiszpanii w tym samym czasie - geografia dostrzega bdzie jedno pastwo w stanie wojny domowej.. W geopolityce najwaniejsze jest dostrzeenie procesu czasoprzestrzenny, uchwycenie ruchu, ktry realnie istnieje. Proces to ciga zmiana. Geopolityka wymaga dostrzegania dynamicznej rzeczywistoci, ulegajcej nieprzerwanym zmianom. Wicej geopolitycznej prawdy o wspczesnej Rosji dowiemy si z kierunku i skali zmian, ktre ju nastpiy i przebiegaj nadal ni z fotograficzne obrazy stany dzisiejszego. To ostatnie jest rwnie wane, lecz stanowi przedmiot geografii politycznej. Specyficznym rysem tej dziedziny nauki jest traktowanie przedmiotu badania jako w zasadzie statycznego. Wybiera si pewien okres czasowy, uznany za wspczesno, zawadzajcy bardziej o przeszo, mniej o przyszo - i traktuje ten wycinek jako warto sta. Jeli geografia polityczna siga gbiej w przeszo nazywa si geografi historyczn. Geografia cesarstwa rzymskiego jest geografi historyczn. W geopolityce to przejcie od czasu minionego przez teraniejszy do przyszego nie wystpuje, mamy do czynienia z pewnym cigym procesem. Pojcie wspczesnoci, teraniejszoci jest cakowicie subiektywne; przypadkowy moment, zaleny nie tylko od osoby obserwatora, lecz rwnie czasu badania. W geopolityce nie ma to wikszego znaczenia, co badacz uwaa za wspczesno ten przypadkowy punkt obserwacji nie moe by intelektualnym usprawiedliwieniem bdnego odczytania rzeczywistoci. Wybitny historyk i politolog, Paul Kennedy w swojej cennej ksice o powstawaniu i upadku mocarstw, analizujc polityczno procesy czaso-przestrzenne z punktu obserwacji umieszczonego w poowie lat 80 XX w. - nie dopatrzy si trwajcego ju upadku ZSRR. Mit wspczesnoci, rozrywajcy trwajcy proces historyczny, nie pozwoli mu tego przewidzie. Ale, stwierdzono to ju dawno (wprawdzie w kontekcie nauk cisych), nie ma nauki, jeli nie potrafi ona przewidywa. Osd niewtpliwie jednostronny, lecz nie pozbawiony racjonalnej podstawy. Mackinder, badajc cykliczne procesy, wychodzce z Heartlandu, stara si znale rozwizanie, ktre rozdzielajc czynniki ekspansji i potencjau, powstrzyma wybuch kolejnej wojny wiatowej. Rozpad ZSRR by klska nauk politycznych; odrzucenie przewidywania Mackindera stao si klsk polityki. W obu wypadkach chodzio jednak o to samo: dostrzeganie lub nie, procesu. Wiedziano, e nastpuj zmiany, ale rzeczywisto potraktowano statycznie w sposb bardziej waciwy dla geografii politycznej.
204

Tylko, e ta ostatnia dziedzina, opisujca trwajc rzeczywisto a przez to dostarczajca cennego materiau rwnie dla geopolityki, nie zajmuje si procesami historycznymi, w dodatku wybiegajcymi w przyszo. Rzecz jasna, wnioskowanie geopolityczne moe by rwnie bdne, podstawowym pytaniem jednak bdzie, czy dostrzego trwajcy proces. Ksik Kennedyego moemy traktowa jako prac historyczn, bo dotyczy zmian w czasie, ale rwnie jako prac geopolityczn, gdy zajmuje si procesami tworzenia i destrukcji potg. Caa historia polityczna jest czasoprzestrzenna, a w tym sensie zrozumienie powinno by w istocie geopolityczne. Geopolityka nie bada wydarze historycznych, tylko bada mechanizm procesu. Bada rzeczywisto w ruchu. W geografii politycznej skonstatujemy, e obecna Rosja jest efektem rozpadu ZSRR. Nie ma w niej pytania o przyczyny tego procesu, ani o jego dalszy przebieg. To zatrzymana klatka, wycita z dugiego filmu. Geografia polityczna zajmuje si jak kada geografia opisem przestrzeni ziemskiej. Geopolityka nie opisuje przestrzeni ziemskiej, opisuje proces. Ksika historyczna dotyczca XIX i XX wieku moe opisywa tylko wydarzenia, nie analizujc w ogle przyczyn utworzenia wiata dwubiegunowego. Historyk moe postawi hipotez, e gdyby nie byo Hitlera, to nie byoby II wojny wiatowej. By moe jest to prawda, ale z punktu widzenia geopolityki takie spostrzeenia s `bezwartociowe. Z pewnych mechanizmw wynikao, e takie a nie inne procesy historyczne musiay si rozwija, jakkolwiek mogy prowadzi nie tylko do rnych incydentw, lecz rwnie do odmiennych w wanych elementach skutkw. W XIX w. uksztatoway si dwa mocarstwa ekspansywne, ale w ramach tego samego procesu mogo do do odmiennych rozwiza. To ZSRR mg dozna klski, a III Rzesza w przerastajcej j sytuacji ulec katastrofie potencjaowej; proces historyczny doprowadziby jednak do tego samego, co moemy obserwowa: rozbicia struktury Europy, uformowanej w czasach nowoytnych, ze wszystkimi tego skutkami dla niej i dla dla wiata. Proces historyczny, jeli potrafimy go odczyta, mona opnia, przyspiesza, odwraca czasie i przestrzeni, doprowadzi do inaczej przebiegajcych wydarze. Ogldajc je z bliska, widzimy tylko, co w danym momencie si zdarzyo; patrzc z wystarczajco duej perspektywy, dostrzegamy mechanizm caego zjawisku przemian. Istnieje pewna logika historii, ktrej prawie nie mona zatrzyma. Moliwoci polityki s przecie bardzo ograniczone. Co nie znaczy, e historia nie moe dokonywa absolutnie zaskakujcych zwrotw. Po prostu rwnolegle trwaj rne procesy, ich wzajemnie oddziaywania daje zmienne skutki. Absolutnie przypadkowe zdarzenia mog spowodowa, e niezliczone niezalene od siebie decyzje i zachowania, caa masowa aktywno ludzi a to jest materi historii, skieruje si w zupenie nowym kierunku. - W tym kontekcie chciabym zapyta Pana o modele uprawiania geopolityki. Jaki jest Paski stosunek do paradygmatu deterministycznego w geopolityce (uwzgldniajcego teori determinizmu geograficznego i historycznego)? - Determinizm zakada absolutny automatyzm to, e co musi nastpi w czasie i przestrzeni poniewa poprzednio nastpio co innego, albo e specyficzne warunki
205

przestrzenne kieruj wydarzenie w swoje niezmienne koleiny. Spojrzenie deterministyczne jest sprzeczne z geopolityk. Przestrze i czas same przez si nie determinuj procesw historycznych; s wanymi elementami rzeczywistoci, Czynnikiem podstawowym jest masowa aktywno ludzi - materialna, duchowa, intelektualna, przybierajca rne ksztaty. Z geopolitycznego punktu widzenia wyrniamy orodki siy: s to zorganizowane populacje, trwajce w czasie, umieszczone w przestrzeni, posiadajce wasny potencja. Jeli szukamy w historii powtarzajcych si mechanizmw, to w zakresie obserwacji geopolitycznej dostrzegamy je przede wszystkim w relacjach wystpujcych pomidzy orodkami siy. Ani sam czas w ktrym wszystko rozgrywa si, ani przestrze na ktrej to si dzieje, tych mechanizmw nie determinuj. Sytuacja Polski moe by grona nie dlatego e Polska znajduje si w tym wanie miejscu Europy, ani dlatego, e niebezpieczestwo powstaje przez kumulacj w czasie. Znamy czas i przestrze, w ktrych pokolenia Polakw yy w absolutnym bezpieczestwie, wyjtkowym w wczesnej Europie. Nieprzerwanie nastpuj jednak zmiany potencjaowe, bdce rwnie, przynajmniej w jakim stopniu, skutkiem wiadomego wyboru. Na znacznie wikszym obszarze, w ktrym znajduje si rwnie Polska, potencja niektrych orodkw siy ronie, innych sabnie. Pomidzy XVI a XVIII w. terytorium Rzeczypospolitej nie ulego wikszym zmianom, a ludno stanowia mniej wicej t sam cz populacji europejskiej. Rozwiny si jednak dwa wielkie procesy. Pierwszym bya dywersyfikacja geopolityczna Europy: zachodnia jej cz, dziki ekspansji oceanicznej, ustawicznie wzmacniaa swj potencja, gdy wschodnia odpierajca ekspansj z zewntrz (turecka, pniej rosyjsk), zuywaa go na obron. Drugi proces by po czci pochodn jego pierwszego: wok nas uksztatoway si `nowe, wielkie orodki siy. Decydujcy by stosunek potencjaw a nie charakter przestrzeni czy narastajce w czasie zuycie ustrojowe Rzeczypospolitej. W tym samym czasie pooenie geograficzne Francji nie zmienio si, degradacja ustrojowa bya znacznie wiksza i nawet doprowadzia do katastrofy wewntrznej systemu. Wielkie potencjay hiszpaski i cesarskoniemiecki, ktre w XVI w. groziy monarchii Burbonw istnieniu, teraz jednak byy w rozsypce. Umoliwio to Francuzom signiecie po absolutn dominacj w Europie, przegran zreszt z ich wasnej winy. My te przyczynilimy si do wasnego upadku, cho nie mielimy takiej szansy.. By moe obronilibymy si przeciwko samemu rosyjskiemu orodkowi siy, ale wyrs pruski a nie musia powsta. Miejsce na ziemi, moment w historii to wszystko ma swoje znaczenie, ale to nie sama przestrze, ani nie sam czas zdeterminuj, e ludzie wybieraj taki wanie kierunek rozwojowy, tak orientuj masow aktywno. Spjrzmy na ostatnie stulecie: inny kierunek rozwojowy wybraa Rosja kierunek agresji, a inny USA - rozbudowy wasnego orodka siy. Gdy doszo do starcia tych dwch orodkw, zwyciy ten, ktry bardziej si rozbudowa. Nie przesdzaa tego geografia. Gdyby Rosja wybraa innych kierunek rozwoju, historia potoczyaby si inaczej. Podobnie byoby z USA, gdyby swoj ekspansj od Oceanu do Oceanu natychmiast skieroway na poudnie i zuyway wszystkie siy, aby politycznie i militarnie obsadzi ca przestrze a po przyldek Horn. .

206

- W geopolityce mielimy do czynienia z paradygmatem organicystycznym. Jak Pan Profesor odnosi si do tego spojrzenia badawczego? - Teoria pastwa organicznego to bya metafora. Myl, e Kjelln i inni zdawali sobie spraw, e to jest przenonia, e istniej olbrzymie rnice miedzy organizmem a pastwem. Organizm jest do koca przemylany, nie ma w nim elementw zbdnych. Pastwo powinno dy do podobnej doskonaoci, ale zawsze bdzie niedoskonale. Podlega ewolucji, dopasowuje si do potrzeb i koniecznoci, ale te zmieniaj si szybciej.. To raczej gorset, ni organizm. - Jak daleko mona si posun w stosowaniu nauk biologicznych w geopolityce? - Wsplnoty ludzkie i ich organizacje, takie jak pastwa, powstaj, rozwijaj si i nikn. To sugeruje zwizki z biologi, w ktrym wszystkie ywe istoty tworz nieprzerwanie istniejcy acuch pokarmowy. Porzdek historyczny jest inny: toczy si wprawdzie w wiecie przemiany materii, ale ma wasne rygory, dotyczce wszystkich yjcych kiedykolwiek populacji ludzkich. Przybiera rne postacie. Najlepiej znamy mechanizm europejski. Trwa on ptora tysica lat, odkd Europa oderwaa si od antycznego wiata rdziemnomorskiego. Jego specyfik jest istnienie wzgldnie nielicznej grupy historycznych pastw o wasnym charakterze, uksztatowanych wczenie w zasadzie w tym samym czasie, a nazywanych narodowymi (nie etnicznymi!), o ogromnej trwaoci. Niektre maj wielkie zaamania, nawet przerwy lecz istniej. Obok nich usiuj si formowa inne wykorzystujce czasow koniunktur, ale przepadaj bez nastpstw. Podstawow cech waciwa Europie jest rnorodno, w powanym stopniu spowodowana charakterem przestrzeni fizycznej (w jakiej mierze jest to ogromnie powikszona replika antycznej Grecji). Dalekowschodni odpowiednik geopolityczny Europy Chiny, wytworzy zupenie inny wzorzec, w ktrym dominuje jednorodno, unitaryzm. Europa potrafia si czy, cywilizacyjnie jest jednoci, prze ogromn wikszo historii rwnie gospodarcz ale nigdy nie stracio rnorodnoci. Chiny dzieliy si, rozpaday, walczyy same z sob i wracay do unitarnej jednoci. Pozaeuropejskie kraje, formowane przez Europejczykw, szukay wewntrznej jednoci, tworzyy wszelkiego rodzaju melting pot ale przy docenianiu jednoci cywilizacyjnej, poszerzay europejsk rnorodno. Jeszcze inaczej przebiegao to w wiecie antycznym: uparte denie do jednoci, cigle rozrywane; inaczej w wiecie islamskim od jednoci do coraz wikszego rozdrobnienia, podkrelajcego potrzeb jednoci. Biologi mona sprowadzi do jednego wzorca, historia zna ich wiele - Moemy powiedzie zatem, e w geopolityce jest dopuszczalne stosowanie paradygmatu systemowego, opartego na zaoeniach oglnej teorii systemw Ludwiga von Bertalanffyego? - To jest podejcie warsztatowe, ktre kumuluje wiele wczeniejszych podej. Jest to bardzo wany wzorzec.
207

- Zatem teori organiczn moemy wykorzystywa praktycznie tylko w warstwie semantycznej ? - To na pewno. - Panie Profesorze, jak mona zdefiniowa pojcie geopolityka? - Okrelenie geopolityk moe by rozcigliwe. Kim jest matematyk? Moe nim by nauczyciel, moe by kto, kto lubi rozwizywa zadania matematyczne, czy wreszcie badacz, ale take sklepikarz sporzdzajcy zeznanie podatkowe. Geopolityk to kto, kto zajmuje si geopolityk rozumian jako ukierunkowana aktywno intelektualna. Nie korzysta z jej nie musi uprawia czynnej polityki, ale zajmuje si jej opisywaniem, analizowaniem w szczeglnych kategoriach czasoprzestrzennych.. Moe zajmowa si ni na rnych poziomach. Np. publicystyka geopolityczna i wszystkie jej pochodne, od rozjaniania ogldu wiata po wykorzystywanie dla czarnej propagandy. Edukacja geopolityczna - w takim znaczenie publicystyka nie ma na celu odczytywanie rzeczywistoci, lecz przekazywanie sposobu jej odczytania. Geopolityk mona zajmowa si na rnych poziomach. Upowszechnianie wiedzy geopolitycznej nie musi by odczytywaniem rzeczywistoci. Geopolityka naukowa (akademicka) jest natomiast sposobem odczytywania wiata. - Czy Paskim zdaniem geopolityka jest nauk? - Nie kade uprawianie geopolityki jest dziaalnoci naukow, bo wymaga stosowania si do rygorw warsztatu. Ja mog tylko powiedzie, e staram si uprawi geopolityk, ktra jest nauk. Inni pod t nazw mog uprawia inn dziedzin: formuowa programy polityczne, komentowa przebieg wydarze wiatowych. Przykadowo Aleksander Dugin, ktry dobi si wysokiego autorytety w niektrych srodowiskach ideowo-politycznych, zajmuje si t czci geopolityki, ktra nie jest nauk, tylko marzeniem. Marzeniem o powrocie do tej konkretnej potgi Rosji, ktra wanie rozpyna si w historii. Aby powrt do niej by moliwy, musiayby przepa Chiny, Indie, Europa a Rosja odzyska wszystkie szanse, ktre tak beztrosko roztrwonia. Z rwn wiar mona marzy od odbudowie brytyjskiego imperium kolonialnego albo realizacji planw Bolesawa Krzywoustego o inkorporacji Wieletw i Obodrzycw. Moe to by ciekawa literatura, pobudzajca do mylenia, tworzca skojarzenia ale przecie nauk nie jest. - Genera Carlo Jean pisa o geopolityce jako paradygmacie. - Jean nie traktuje geopolityki jako nauki, bo jej nie uprawia w takim zakresie - i ma do tego cakowite prawo. On nie bada mechanizmw geopolitycznych. Jego ksika jest czym porednim midzy traktatem strategicznym a geografi polityczn. Zastanawianie si nad klasyfikacj rnych prac, zwaszcza znajdujcych si na
208

pograniczu rnych dziedzin, jest w jakiej mierze onglerk sowna. Trzeba zbada warsztat naukowy, aby stwierdzi, do jakiej kategorii mona zaliczy dan publikacj. Do warsztatu naukowego geopolityki moemy wcza cybernetyk czy badania systemowe; nie musimy siga do dowiadcze militarnego planowania operacyjnego chocia dla mnie osobicie bywa to ciekawe. Dzikuj za rozmow. Warszawa, 18.01.2010 r. Rozmawia: Leszek Sykulski

209

JOHN HALFORD MACKINDER

PRZEGLD GEOPOLITYCZNY, 2010, T. 2

DEMOKRATYCZNE IDEAY A RZECZYWISTO

(ROZDZIA IV)
Oddajemy do rk czytelnika przekad i opracowanie kolejnego, czwartego rozdziau wybitnego dziea J. H. Mackindera Democratic Ideals and Reality z 1919 roku (poprzedni rozdzia ukaza si w tomie I Przegldu Geopolitycznego). Rozdzia o tyle wany, i dotyczy rozwoju potgi ldowej na przestrzeni wiekw, prezentujc geopolityczn koncepcj Behemota, mocarstwa rzdzcego ogromnych poaciach ldowych. Tekst ten stanie si integraln caoci przekadu i opracowania tekstu wybitnego Anglika, ktry autor planuje odda do druku jeszcze w biecym roku. Autor w peni zdaje sobie spraw z niedoskonaoci tumaczenia, wynikajcej m.in. z wieloznacznoci niektrych poj, ktre stosuj J. H. Mackinder. Dlatego uprasza si, aby wszelkie sugestie na temat ulepszenia tego tekstu byy kierowane na adres redakcji. Pomoe to unikn niejasnoci i niedomwie w kolejnych wznowieniach tego przekadu. Oryginalna numeracja stron pierwszego londyskiego wydania znajduje si w nawiasach kwadratowych, za przypisy twrcy Democratic... opatrzone s dopiskiem: (przyp. autora). Mapy zostan zamieszczone w ostatecznym tumaczeniu caego dziea. Autor pragnie podzikowa Pani Mgr Zofii Arndt za uwagi stylistyczne, ktre przyczyni si do lepszego odbioru tego wci niedoskonaego przekadu. Tekst w zaoeniu skierowany jest do studentw I stopnia nauk politycznych i stosunkw midzynarodowych, wiec niechaj nikogo nie zdziwi spora liczba przypisw dodanych przez tumaczcego, majca za zadnia uatwi pocztkujcemu adeptowi politologii sprawniejsze poruszanie si po nierzadko zawiych meandrach historyczno-geograficznych. Czasami biogramy znanych postaci historycznych, czy opisy niektrych terytoriw mog si wyda banalne i zbdne, mimo wszystko autor poniszego tumaczenia uwaa e pod koniec pierwszej dekady XXI wieku, wobec natoku informacji zanika powoli zjawisko tzw. wiedzy powszechnej, dlatego zabieg ten wydaje si by celowym. [93] IV. Punkt widzenia czowieka ldu Cztery stulecia temu cay punkt widzenia ludzkoci uleg zmianie w cigu jednego pokolenia dziki wyprawom wielkich odkrywcw, Kolumba1, Da
1

Krzysztof Kolumb, kat. Cristfor Colom, w. Cristoforo Colombo, hiszp. Cristbal Coln (1451-1506) eglarz i nawigator. Kapitan wyprawy, ktra pyna na trzech okrtach Santa Mara, Nia i Pinta pod flag Kastylii w poszukiwaniu zachodniej drogi morskiej do Indii. Jako pierwsza wyprawa w historii nowoytnych odkry geograficznych pokonaa zwrotnikowy Ocean Atlantycki i 12 padziernika 1492 roku dotara do Indii Zachodnich (Antyli) u wybrzey Ameryki kontynentu nieznanego w wczesnej Europie. Za dokonania zosta mianowany admiraem i pierwszym namiestnikiem 211

Gammy2 i Magellana3. Idea jednoci oceanu, wnioskowana wczeniej z prawdopodobiestwa przypyww na wodach Atlantyku i Oceanu Indyjskiego, nagle staa si czci mentalnego wyposaenia praktycznych ludzi. Podobna rewolucja ma miejsce w obecnym pokoleniu, w postpie nagej realizacji jednoci kontynentu, w zwizku z nowoczesnymi metodami komunikacji na ldzie i w powietrzu. Mieszkacy wysp zwolnili tempo, aby zrozumie co si dzieje. Brytania przystpia do wojny dla obrony swoich ssiadw, Belgii i Francji, niejasno dostrzegajc to, e sama zostaa naraona na niebezpieczestwo4, lecz prawie jednomylna w swojej decyzji, jedynie ze wzgldu na moralne zobowizania, gwarancje wobec Belgii. Ameryka bya zszokowana tragedi Lusitanii5 i zostaa ostatecznie wcignita do wojny [94] ze wzgldu na pogwacenie praw pastw neutralnych przez niemieckie okrty podwodne. aden z narodw anglosaskich jako pierwszy nie dostrzeg wyranie strategicznego wymiaru tej wojny. Posiadali oni powierzchown wizj kontynentu, tak jak ludzie morza, ktrzy nazwali wybrzea Gwinei, Malabaru6, Koromandeli7 oraz Murmaska8. Ani w Londynie, ani w Nowym Jorku stosunki midzynarodowe nie byy dyskutowane w sposb, w jaki si o nich dyskutuje w kafejkach Europy kontynentalnej. Jednake, eby doceni kontynentaln wizj musimy przesun nasz punkt widzenia od zewntrz do wntrza wielkiego piercienia Wybrzey. [95] Niechaj wolno nam bdzie zacz od segregowania naszych informacji, poniewa jedynie wtedy bdziemy zdolni do wypowiadania si bez kopotu na temat realiw, ktre przedstawia kontynent dla myli strategicznej. Kiedy mylimy na temat rzeczy wielkich musimy je rozpatrywa w szerokim kontekcie. Pukownik stojcy na czele batalionu, myli w kategoriach kompanii, lecz genera dywizji w kategoriach brygad. Jednake dla celw formowania naszych brygad koniecznym bdzie na pocztku zgbi w pewnym stopniu szczegy geograficzne. *****
hiszpaskich kolonii w Ameryce rodkowej, organizator i kapitan czterech odkrywczych wypraw transatlantyckich z Hiszpanii do Ameryki. 2 Vasco da Gama (1469-1524), odkrywca portugalski, jako pierwszy dotar drog morsk z Europy do Indii (1498) umoliwiajc Europejczykom swobodny handel z Indiami. 3 Ferdynand Magellan (port. Ferno de Magalhes, hiszp. Fernando de Magallanes; (14801521) eglarz portugalski w subie hiszpaskiej, odkrywca i morski podrnik. Nazwa Ocean Spokojny (Pacyfik). 20 wrzenia 1519 roku wyruszy z Hiszpanii drog zachodni, przez Ocean Atlantycki, do Wysp Korzennych w Archipelagu Malajskim. Wyprawa, ktra wypyna pod jego dowdztwem jako pierwsza opyna kul ziemsk. Zgin 27 kwietnia 1521 zabity przez mieszkacw wyspy Mactan w Archipelagu Filipiskim. 4 W oryginale she was herself threatened throught their danger. 5 Lusitania zatona podczas I wojny wiatowej dnia 7 maja 1915 r. po storpedowaniu przez niemiecki okrt podwodny U-20 w jej 202 rejsie przez Atlantyk. Zatonicie Lusitanii pocigno za sob mier 1198 pasaerw. Ocalay 764 osoby. Ta najwiksza od czasu Titanica katastrofa przyczynia si do przystpienia USA do I wojny wiatowej. 6 Chodzi o Wybrzee Malabarskie. 7 Chodzi o Wybrzee Koromandelskie. 8 Chodzi o rejon Zatoki Kolskiej. 212

Pnocny kraniec Azji jest niedostpnym wybrzeem, otoczonym lodem z wyjtkiem wskiej drogi wodnej, ktra otwiera si miejscami wzdu wybrzea podczas krtkiego lata, w zwizku z topnieniem miejscowego lodu, utworzonego zim pomidzy ldolodem9 a staym ldem. Dzieje si wic tak, e trzy najwiksze rzeki wiata, Lena, Jenisej i Ob, pyn na pnoc przez Syberi do tego wybrzea i tam, dla celw praktycznych, s oddzielone od gwnego systemu oceanu i nawigacji rzecznej10. Poudnie Syberii stanowi odrbne [96], co najmniej tak due dorzecza, wpywajce do sonych jezior, nie majcych ujcia do oceanu; takie s zlewnie rzek Wogi i Uralu, wpywajcych do Morza Kaspijskiego oraz Amudare11 i Syrdaria12 do Morza Aralskiego. Geografowie z reguy opisuj te zbiorniki rdldowe13 jako kontynentalne. Dorzecza Arktyki i kontynentalnego sytemu odprowadzania wd razem wzite, stanowi prawie poow Azji i wier Europy, i formuj cig poa na pnocy i w rodku kontynentu. Poa ta, rozpocierajca si na prawo od oblodzonego, paskiego wybrzea Syberii w strefie suchej, stromego wybrzea Beludystanu14 i Persji, bya niedostpna dla nawigacji od strony oceanu. Jej otwarcie poprzez koleje wczeniej praktycznie pozbawionej drg oraz przez trasy lotnicze w najbliszej przyszoci, stanowi rewolucj w zakresie relacji ludzi w stosunku do wikszych geograficznych realiw wiata. Niechaj bdzie nam dane nazywa ten region Sercem Ldu kontynentu. Pnoc, rodek oraz zachd Serca Ldu stanowi rwnina, wznoszca si zaledwie do kilkuset stp ponad poziomem morza. Na tej wielkiej nizinie naszego globu ley Zachodnia Syberia, Turkiestan oraz zlewisko Wogi w Europie. Gry Ural na dugim dystansie nie s zbyt [98] wysokie oraz kocz si jakie trzy tysice mil na pnoc Morza Kaspijskiego, pozostawiajc szerok bram z Syberii do Europy. Niechaj wolno nam bdzie okrela t szerok rwnin mianem Wielkiej Niziny. Na poudniu Wielka Nizina koczy si u stp15 paskowyu, ktrego rednie wzniesienie stanowi okoo p mili, z grskimi grzbietami, wznoszcymi si na ptorej mili. Ten paskowy dwiga na swoim szerokim grzbiecie trzy kraje, Persj, Afganistan i Beludystan. Dla wygody moemy okreli cao jako Wyyn Irask. Serce Ldu regionu Arktyki i kontynentalnego zlewiska, zawiera w sobie wikszo Wielkiej Niziny oraz wikszo Wyyny Iraskiej. Rozciga si

W oryginale grounded floes. Jednake prawd obecnych czasw jest, e za pomoc nowoczesnych lodoamaczy, wysiki, ktre s czynione, zwaszcza przez przedsibiorstwo Tyneside, aby wytoczy bezporedni tras do ujcia Obi i Jeniseju, mog prawdopodobnie da rezultat w postaci ustabilizowania letniego ruchu morskiego dla Zachodniej Syberii. (przyp. autora) 11 W oryginale Oxus. 12 W oryginale Jaxartes. 13 W oryginale inward basins. 14 Beludystan kraina geograficzno-historyczna na pograniczu Iranu i Pakistanu nad M. Arabskim. 15 W oryginale along the foot.
10

213

w dug, wysok, zakrzywion krawd Gr Perskich16, za ktrymi znajduje si obnienie zajte przez Dolin Eufratu i Zatok Persk. Teraz niechaj wolno nam bdzie odby podr w wyobrani do zachodniej Afryki. Pomidzy Wyspami Kanaryjskimi a Wyspami Zielonego Przyldka znajduje si pustynne wybrzee. Charakter tego wybrzea bdzie zapamitany jako ten, ktry tak dugo udaremnia prby17 redniowiecznych eglarzy, aby odby podr na poudnie naokoo Afryki. Szeroka na tysic mil Sahara rozprzestrzenia si tam poprzez pnoc Afryki od Oceanu Atlantyckiego do Doliny Nilu. [99]Sahara nie wszdzie jest cakowicie pustynna; znajduje si tam wiele oaz wykopanych studni do wd sczcych si pod ziemi na ich dnie, bd pagrkowatych drg, nad ktrymi od czasu do czasu gromadz si chmury lecz te s maymi i rzadkimi18 wyjtkami pord suchego i pozbawionego rzek obszaru, prawie tak wielkiego jak caa Europa. Sahara jest najwiksz nienaruszon naturaln granic wiata. Na przestrzeni dziejw stanowia barier pomidzy biaymi a czarnymi ludmi. Pomidzy Sahar a Sercem Ldu znajduje si szeroka przestrze, ktr zajmuje Arabia. Oba zbocza Doliny Nilu znane s jako libijskie na zachodzie oraz arabskie na wschodzie. Dalej za Dolnym Eufratem, u podna Gr Perskich, znajduje si region znany jako Arabistan19, bd te kraje arabskie. Jednake w cakowitej zgodzie z lokalnymi zwyczajami, Arabia moe by postrzegana20 jako 800-milowe rozszerzenie od Nilu do drugiej strony Eufratu. Od podna Gr Taurus, pnocy Aleppo, a do Zatoki Adeskiej, ni mniej ni wicej tylko 1800 mil, Arabia jest w poowie pustyni, a w drugiej poowie gwnie suchymi stepami. Poza tym ley na tej samej wysokoci co Sahara, lecz jest bardziej urodzajna21 oraz posiada o wiele wiksz populacj [102] wdrownych Beduinw. Co wicej, posiada wiksze oazy, a zatem i wiksze miasta. Jednake to co najbardziej odrnia Arabi od Serca Ldu oraz Sahary to fakt, e przecinaj j trzy wielkie drogi wodne poczone z oceanem Nil, Morze Czerwone oraz Eufrat wraz z Zatok Persk. Jednak adna z tych trzech drg nie umoliwia cakowitego przejcia przez suchy pas. Nil by zdatny do eglugi od strony Morza rdziemnego jedynie do pierwszej katarakty, w poowie drogi poprzez pustyni. Obecnie zbudowano luzy na Assuanie, ktre umoliwiaj dostp do kolejnej katarakty. Nawigacja na Eufracie biegnie za tylko do punktu odlegego o sto mil od Morza rdziemnego. Jest dzisiaj faktem, e Kana Sueski czy Morz rdziemne z Morzem Czerwonym, lecz nie by [on] jedynie przesmykiem, ktry dawniej utrudnia ruch tym szlakiem. Stae pnocne wiatry pasatu obecnie wiej na pnocnych kracach Morza Czerwonego, ktre s jest otoczone skaami i eglujce statki niechtnie podejmuj si pnocnej wyprawy na Kana, ktra byaby z tego powodu bezuyteczna, ale nie dla nawigacji parowej. Dawny szlak z Morza
16 17

J. H. M ma prawdopodobnie na myli Gry Zagros. W oryginale baffled the effort. 18 W oryginale scattered. 19 Chodzi o Pwysep Arabski. 20 W oryginale regarded. 21 W oryginale productive. 214

Czerwonego na Morze rdziemne prowadzi od Kosseir22 na zachodnim wybrzeu poprzez pustyni do Nilu w punkcie Keneh23, a stamtd w d rzeki. Taka bya droga, ktr podaa armia brytyjska, kiedy zostaa wysana z Indii do Egiptu przeszo sto lat temu, w czasie wyprawy Napoleona na Egipt i Palestyn24. Z powyszego opisu wynika25, e Serce Ldu, Arabia i Sahara razem wzite, tworz szeroki, krty pas, niedostpny dla ludw zwizanych z morzem, za wyjtkiem trzech arabskich drg wodnych. Pas ten rozciga si poprzez wielki kontynent od Arktyki do brzegw Atlantyku. W Arabii styka si z26 Oceanem Indyjskim oraz, w rezultacie, dzieli reszt Kontynentu na trzy odrbne regiony, ktrych rzeki wpywaj do oceanu wolnego od lodu. Regiony te stanowi pacyficzne i indyjskie nachylenie Azji, pwyspy i wyspy Europy i Morza rdziemnego oraz wielki przyldek Afryki na zachd od Sahary. Wyej wymienione27 rni si od dwch pozostaych regionw w bardzo istotnym wzgldzie. Ich wiksze rzeki, Niger, Zambezi i Kongo, a take ich mniejsze rzeki, takie jak Orange i Limpopo, pyn przez paskowy interioru i opadaj gwatownie poza jego krace do wzgldnie krtkiego dorzecza28 w wskich, nadmorskich29 nizinach. Dugie, wyynne biegi tych rzek s zdatne do eglugi na odcinku kilku tysicy mil, lecz dla praktycznych [104] celw pozostaj cakowicie oddzielone od oceanu, tak jak rzeki Syberii. To samo oczywicie dotyczy Nilu powyej katarakt. Zatem moemy uwaa interior Afryki na poudnie od Sahary za drugie Serce Ldu. Niechaj wolno nam bdzie mwi o nim jako o Poudniowym Sercu Ldu, w odrnieniu od Pnocnego Serca Ldu Azji i Europy. Jednake znacznie rnice si od siebie szerokoci dwch Serc Ldu przedstawiaj take uderzajce podobiestwa. Wielki pas lasw, poronity
22 23

Al-Qusair miasto w Egipcie nad M. Czerwonym. Qia miasto w Grnym Egipcie nad Nilem. 24 Wyprawa Napoleona na Bliski Wschd rozpocza si 19 maja 1798 roku, kiedy flota Bonapartego wypyna z Tulonu, a trwaa do padziernika 1801 roku gdy ostatnie oddziay francuskie opuciy Egipt. Miaa ona przede wszystkim na celu odcicie Anglii od jej koloni w Afryce i Azji. Do Afryki Napoleon zabra take 187 naukowcw, ktrzy mieli bada kraj i jego histori.2 lipca 1798 Napoleon zaj Aleksandri, 21 lipca wygra bitw pod piramidami, nastpnie wkroczy do Kairu i opanowa cay kraj. Jednak flota angielska, w zwyciskiej bitwie morskiej pod Abukirem (1 VIII 1798) zniweczya nadzieje na trwae opanowanie Egiptu i odcicie Zjednoczonego Krlestwa od Indii. Turcy spodziewali si, e oznacza to koniec Napoleona Bonaparte i przygotowali ofensyw, ktr miay przeprowadzi dwie armie uderzajce na Egipt z kierunku Syrii i Palestyny. Napoleon Bonaparte uprzedzi dziaania Turkw, wezwa ydw z Afryki i Azji, by podjli przy jego wsparciu dzieo odbudowy Jerozolimy i w styczniu 1799 roku przeprowadzi wyprzedzajce uderzenie na Syri i Palestyn. Francuzi zdobyli Gaz oraz Jaff, 15 marca 1799 miaa miejsce bitwa pod Nablusem, 16 kwietnia 1799 bitwa pod Gr Tabor. Po niepowodzeniu przy obleniu Akka, Francuzi wycofali si w maju do Egiptu. 25 W oryginale It follows from. 26 W oryginale touches. 27 W oryginale The last-named. 28 W oryginale seaward reaches. 29 W oryginale coastal. 215

gwnie wiecznie zielonymi rodzajami sosen i jode, rozciga si od pnocnych Niemiec i wybrzea Batyku na prawo poprzez Manduri, czc len wstk30 lasy Europy z tymi z Wybrzea Pacyfiku. Na poudnie od tej strefy lasw Serce Ldu stoi otworem, z drzewami rosncymi jedynie wzdu brzegw rzek oraz w grach. Ten szeroki, otwarty teren jest soczyst31 preri wzdu poudniowej granicy lasu, i wspaniaymi kielichami kwiatw w okresie wiosny, lecz na poudniu, na skutek jaowoci gleby32 trawa staje si tam ostra i bardziej rzadka. Caa ka33, bujna i uboga, jest umownie okrelana jako stepy, poza tym nazwa ta waciwie dotyczy jedynie mniej yznych poudniowych szlakw, otaczajcych pustynne poacie Turkiestanu i Mongolii. Stepy [105] stanowiy prawdopodobnie naturalne siedlisko koni, a w swoich poudniowych czciach, wielbdw dwugarbnych. Poudniowe Serce Ldu rwnie posiada swoje otwarte ki, ktre w Sudanie rosn urodzajnie od kraca Sahary w kierunku lasw tropikalnych Wybrzea Gwinei oraz Kongo. Lasy te nie cign si cakowicie w poprzek34 do Oceanu Indyjskiego, lecz pozostawiaj pas trawiastej wyyny, ktry czy trawy Sudanu z tymi na Poudniu Afryki. Ten rozlegy otwarty teren, cigncy si nieprzerwanie od Sudanu do Przyldka Dobrej Nadziei jest ojczyzn antylop, zebr oraz innych duych zwierzt kopytnych, ktre s odpowiednikami35 dzikich koni oraz dzikich osw z Pnocnego Serca Ldu. Jednake zebra nie zostaa skutecznie udomowiona, a mieszkacy poudniowej Afryki nie posiadali zwykych zwierzt jucznych36, chocia37 konie i wielbdy jednogarbne z Arabii byy wczeniej sprowadzone do Sudanu. Dlatego w obu Sercach Ldu, chocia w wikszym stopniu w Pnocnym ni w Poudniowym, przemieszczanie si przy pomocy zwierzt byo moliwe do zastpienia przez transport statkami wzdu rzek i wybrzey Atlantyku i Pacyfiku. Jak widzimy Pnocne Serce Ldu graniczy z Arabi na przestrzeni wielu setek mil, gdzie Wyyna Iraska opada do Doliny Eufratu. Poudniowe Serce Ldu, ze swoim pnocno-wschodnim rogiem w Abisynii i Somali38, obejmuje39, chocia przedzielony morzem, [107] poudniowy, yzny kt Arabii, znany jako Jemen. Tak wic stepy Arabii, zawierajce pustynie, su za przejcie ldowe pomidzy Pnocnym i Poudniowym Sercem Ldu i tdy rwnie przebiega droga pomidzy brzegami Nilu poprzez Nubi. W ten sposb moemy uwiadomi sobie40, e Pnocne Serce Ldu, Arabia i Poudniowe Serce Ldu zapewniaj szerok, trawiast drog dla jedcw na koniach i na wielbdach z Syberii, przez
30 31

W oryginale forest-ribbon. W oryginale lucious. 32 W oryginale as the aridity increases. 33 W oryginale grassland. 34 W oryginale across. 35 W oryginale correspond. 36 W oryginale usual beast of burden. 37 W oryginale yet. 38 W oryginale Somaliland. 39 W oryginale grasps. 40 W oryginale it will be realise. 216

Persj, Arabi i Egipt, do Sudanu, a wtedy, gdyby nie muchy tse-tse oraz inne plagi, ludzie mogliby prawdopodobnie penetrowa poudnie na koskim i wielbdzim grzbiecie, prawie do Przyldka Dobrej Nadziei. Na zewntrz Arabii Sahara oraz oba Serca Ldu stanowi41 na Wyspie wiata tylko dwa porwnywalnie mae regiony, lecz s one najwaniejsze na wiecie. Wok Morza rdziemnego oraz na europejskich pwyspach i wyspach, zamieszkuje czterysta milionw ludzi, a w poudniowych i we wschodnich wybrzeach Azji, lub, posugujc si terminem historycznym, w Indiach, zamieszkuje osiemset milionw ludzi. Jednake w tych dwch regionach zamieszkuje trzy czwarte ludnoci wiata. Z naszego punktu widzenia wane jest podkrelenie42, e cztery pite populacji Wielkiego [108] Kontynentu, Wyspy wiata, yje w dwch regionach, ktre razem stanowi jedynie jedn pit tego terytorium. Te dwa regiony s podobne jeden do drugiego w pewnych innych niezwykle istotnych kwestiach. Po [109] pierwsze43, ich rzeki s w znacznej czci zdatne do eglugi na caej dugoci do oceanu. W Indiach mamy t grup duych rzek uchodzcych do otwartego morza: Indus, [110] Ganges, Brahmaputra, Irrawady, Salwen, Menam, Mekong, Songho, Sikiang, Jangcy, Huan-ho, Peiho, Liauho, Amur. Wikszo z nich jest zdatna do eglugi przez setki mil od swojego ujcia44; pewnego razu brytyjski pancernik wpyn pen par45 na Jangcy do Hankow, piset mil od morza. W pwyspowej Europie nie ma miejsca na tak due rzeki, lecz Dunaj, Ren oraz aba umoliwiay duy ruch w bezporednim poczeniu z oceanem. Manheim, trzysta mil w gr Renu, by przed wojn jednym z gwnych portw Europy46; pomidzy jego nabrzeami zaadowywano barki dugie na sto jardw i obcione tysicem ton adunkw. Poza tym pwyspowo Europy, ktra ogranicza rozwj rzek, sama w sobie oferuje nawet wiksze korzyci dla ruchu wodnego. Podobiestwo tych dwch wybrzey nie ogranicza si jedynie do zdolnoci ich rzek do eglugi. Jeeli usuniemy z mapy Wyspy wiata obszary suchej strefy z bardziej, gdzie wystpuj jedynie lokalne deszcze, zwizane z masywami grskimi, to uwiadomimy sobie nagle przewag wybrzey w urodzaju, w zwizku z rozlegymi opadami deszczu na rwninach, podobnie jak w grach. Wiatry monsunowe latem nios ze sob wilgotno oceanu z poudniowego-wschodu do Indii, a z pnocnego-wschodu do Chin. Zachodnie wiatry z Atlantyku nios deszcze przez wszystkie pory roku nad Europ, a zim nad Morze rdziemne. Oba wybrzea s jednakowo bogate w uprawy i dlatego s w stanie wyywi te wielkie populacje. W ten sposb Europa i Indie s regionami rolnikw i eglarzy [ludzi morza?]; podczas gdy Pnocne Serce Ldu, Arabia i Poudniowe Serce Ldu pozostaj w wikszej czci nie uprawiane oraz niedostpne dla eglugi
41 42

W oryginale there remain. W oryginale pertinent way. 43 W oryginale In the first place. 44 W oryginale mouths. 45 W oryginale steamed up. 46 Chodzi o pierwsz wojn wiatow. 217

dalekomorskiej. Z drugiej strony s naturalnie przystosowane do przemieszczania si jedcw na koniach i na wielbdach z ich stadami byda i owiec. Nawet na sawannach Afryki tropikalnej, gdzie nie ma koni i wielbdw, dobytek mieszkacw skada si gwnie z byda i owiec. S to rzecz jasna znaczne uproszczenia, z wieloma miejscowymi wyjtkami, tym niemniej s prawdziwe i wystarczajco opisuj realia geograficzne47. ***** [112] Niechaj wolno nam bdzie teraz przywoa histori dla naszych celw. adna idea, ktra skania ludzi do dziaania, nie moe by rozumiana statycznie. Musimy doj do niej z impetem myli, bd wasnego dowiadczenia, lub historii zmaga. Oazy Wschodu wyliczane s w poezji48 jako Ogrody wiata, tylko dlatego, e zwrcone s49 ku pustyni! Spisana historia zaczyna si w wielkich oazach wok pnocnej Arabii. Pierwsze stosunki midzynarodowe, o ktrych posiadamy pewn wiedz koncentroway si [na] stosunkach [113] dyplomatycznych dwch pastw, ktre powstay na rwninach aluwialnych od Dolnego Eufratu do Dolnego Nilu. Utrzymywanie grobli, aby zatrzyma wod oraz kanaw, aby j rozprowadza, w sposb nieunikniony dao impuls do porzdku spoecznego i dyscypliny. Istniaa pewna rnica pomidzy obiema cywilizacjami, ktra moga sta si solidn podstaw ich wzajemnej wymiany. W Egipcie skaliste zbocza wzgldnie wskiej doliny oferoway kamie na budow oraz trzcin papirusu, stanowic materia do pisania. Natomiast na szerokiej rwninie Babilonii budowano z cegy i [114] ryto gliniane tablice50 pismem klinowym. Droga pomidzy obydwoma krajami biega na zachd od Eufratu przez kt syryjski Pustyni Arabskiej, za studniami Palmiry, do Damaszku, ktry zosta zbudowany w oazie utworzonej przez potoki Abana51 i Parpar52, wypywajce z Antylibanu53 i Hermonu54. Z Damaszku prowadziy inne drogi do Egiptu, biegnca niej wzdu wybrzea oraz biegnca wyej, wzdu kraca pustynnego paskowyu na wschd od Doliny Jordanu. Daleko, na skalistym

47

Realia, ktre warunkoway histori, w zwizku z tym doprowadziy do obecnego rozmieszczenia ludnoci i podziau cywilizacji. Te same realia doprowadziy obecnie do podejmowania nowych punktw widzenia, wynikajcych z wyszej organizacji produkcji ywnoci na bogatszych obszarach trawiastych. (przyp. autora) 48 W oryginale count in poetry. 49 W oryginale approached over. 50 W oryginale bore. 51 Abana, Nahr Barada rzeka w Libanie i Syrii. 52 Nahr al-Awad rzeka w Syrii. Wypywa ze wschodniego stoku gry Hermon. Rzeka utosamiana jest z Parpar wymienion w Biblii, jako jedna z dwch rzek Damaszku, o ktrych wspomnia wdz armii syryjskiej Naaman (2Kl 5:12). 53 Antyliban pasmo grskie na Bliskim Wschodzie, na granicy Izraela, Syrii i Libanu, cignce si na dugo ok. 150 km. 54 Hermon (Dabal asz-Szajch, Djabl a-Shekh) to najwyszy szczyt acucha grskiego Antylibanu. Wznosi si na wysoko 2814 m n.p.m. 218

grzbiecie Judei, pomidzy t nisz a wysz drog, znajdowao si wzgrzeforteca55, Jerozolima. Na mniejszej mapie, wspczesnej krzyowcom, ktra wci wisi w katedrze w Hereford, Jerozolima jest zaznaczona jako centrum geometryczne, ppek wiata, a na pododze Kocioa Grobu witego w Jerozolimie, do dnia dzisiejszego poka wam precyzyjny punkt, ktry jest centrum wiata. Jeeli nasza wiedza na temat realiw geograficznych, tak jak je znamy w caej ich peni, prowadzi nas do prawidowych wnioskw, to redniowieczni duchowni nie wiele si mylili. Jeeli Wyspa wiata bdzie w nieunikniony sposb gwnym siedliskiem ludzkoci na tej planecie oraz jeeli Arabia, jako obszar przejciowy z Europy do Indii oraz z Pnocnego do Poudniowego Serca Ldu, bdzie centraln na Wyspie wiata, wtedy wzgrze-forteca Jerozolima posiada bdzie strategiczne pooenie w odniesieniu do wiatowych realiw, nie rnice si zasadniczo od swojej idealnej pozycji w redniowiecznej perspektywie, lub swojego pooenia strategicznego pomidzy Babilonem a Egiptem. Jak pokazaa wojna, przez Kana Sueski biegnie56 ogromy ruch pomidzy Indiami a Europ do wntrza zasigu uderzeniowego armii bazujcej w Palestynie, a ju od jakiego czasu jest budowany trzon linii kolejowej przez nadmorsk rwnin Jaffy, ktra poczy Poudniowe Serce ldu z Pnocnym. Co wicej, kto bdzie rzdzi57 Damaszkiem, ten bdzie posiada boczny dostp do drugiej drogi pomidzy oceanami, w d Doliny Eufratu. Nie moe by cakowitym przypadkiem, e w tym samym regionie powinien znajdowa si punkt startowy dziejw oraz punkt krzyujcy najbardziej ruchliwe ze wszystkich nowoczesnych, gwnych drg. W odmtach historii odnajdziemy dzieci Sema, Semitw, podbijajcych uprawne obrzea arabskich pusty. Istnieje niemae podobiestwo pomidzy piercieniem ich osadnictwa wok morza piasku, a [116] osadnictwem Grekw wok Morza Egejskiego. Wtargniecie do Ziemi Obiecanej od tyu Jordanu przez Beni-Izrael, Dzieci Izraela, byo prawdopodobnie jednym z wielu podobnych napadw58 Beduinw. Abraham wyruszy ubitym traktem z chaldejskiego miasta Ur, lecego na granicy pustyni, do Palestyny, gdzie Semici, ktrzy zajli miejsce nie semickich Akadyjczykw w kraju, ktry sta si Babiloni. Dynastia pasterskich Krlw Egiptu bya w rzeczywistoci rwnie pochodzenia semickiego. Tak wic stao si tak, e caa ludno Arabii Arabowie, Babiloczycy, Asyryjczycy, Syryjczycy, Fenicjanie i Hebrajczycy mwili dialektami tej samej semickiej rodziny jzykw. Dzisiaj arabski jest jzykiem uniwersalnym od Taurusu do Zatoki Adeskiej oraz od Gr Perskich do oaz Sahary na zachd od Nilu. Paskowy Arabski schodzi gwatownie do brzegw morza ze wszystkich kierunkw naokoo, zachowujc jeden; na pnocnym-wschodzie schodzi stopniowo, obniajc si do depresji zajtej przez Eufrat i Zatok Persk. Depresja ta cignie si [przez] 1800 mil od wwozu, z ktrego Eufrat wypywa ze swojego

55 56

W oryginale hill fortress. W oryginale carry. 57 W oryginale owns. 58 W oryginale descends. 219

rda na Paskowyu Ormiaskim do Cieniny Ormuz u wejcia59 do Zatoki Perskiej. Na caej [117] dugoci wznosi si on przez pasmo Gr Perskich, ktre stanowi wysok irask krawd Serca Ldu. Jednym z wielkich wydarze w historii staroytnej byo zejcie perskich grali, za panowania krla Cyrusa, na rwnin Eufratu i, po podbiciu Babilonu, przebycie Syrii drog przez Damaszek, w celu podboju Egiptu. Wwz przez ktry Eufrat ucieka z Wyyny Ormiaskiej znajduje si wicej ni 800 mil w linii prostej od ujcia60 rzeki i zaledwie niewiele wicej ni 100 mil od pnocno-wschodniego rogu Morza rdziemnego w pobliu Aleppo. Bezporednio na zachd od tego wwozu Wielka Wyyna Armenii, o redniej wysokoci jakiej ptorej mili, przechodzi w znacznie niszy, pwyspowy paskowy Azji Mniejszej. Kolejnym wielkim wydarzeniem w historii staroytnej byo przekroczenie Dardaneli przez Macedoczykw, pod wodz krla Aleksandra, ktrzy przemierzyli otwarte centrum Azji Mniejszej, schodzc przez Taurus do Cylicji i przechodzc przez61 Syri do Egiptu, a stamtd z powrotem do Syrii, a do Eufratu, i w d rzeki do Babilonu. Prawd jest, e Aleksander przewodzi w ten sposb Macedoczykom drog ldow do Arabii, lecz ich atak tak naprawd bazowa na potdze morskiej, [118] co zbiego si z gwatownym powstaniem, ktre wybucho w wielkich greckojzycznych portach, Aleksandrii i Antiochii, nadmorskich stolicach, jak moemy powiedzie, ludzi morza kierujcych si w gb ldu. Jeeli rozwaymy te fakty okiem geografa, to pas urodzaju bdzie widziany jako rozcigajcy si na pnocny-zachd w gr Eufratu, potem skrcajcy na poudnie wzdu gromadzcych opady62 gr Syrii, i koczcy si na zachodzie w Egipcie. Jest to gsto zaludniony pas, poniewa jest zamieszkay przez osiadych rolnikw. Za wyjtkiem dwch obszarw nieurodzaju, gwna droga staroytnoci biega przez pola kukurydziane od Babilonu do Memfis. Klucz do jednego z najwikszych wydarze historii staroytnej znajduje si w poddastwie ludw tego rolniczego pasa ziemi, zarwno dawniej , jak i dzi walczcych o skuteczniejsze przemieszczanie si. Na poudniu, pozostawiajc wntrze Afryki za sob, jedcy na wielbdach posuwali si na pnocnym wschodzie przeciwko Mezopotamii, na pnocnym zachodzie przeciwko Syrii oraz na zachodzie przeciwko Egiptowi. Z caym szerokim wntrzem Serca Ldu za sob, jedcy na koniach z pnocnegowschodu zeszli w d z Wyyny Iraskiej do Mezopotamii. Z pnocnego zachodu, czy przez pwysep Azji Mniejszej, czy te bezporednio do wybrzea Lewantu, przybyli eglarze63 przeciwko Syrii i Egiptowi, [119] pozostawiajc za sob wszystkie drogi wodne Europy64. W Azji uczynili to Rzymianie, lecz przejli kontrol nad zachodni czci macedoskich zdobyczy. Tak jak Ren i Dunaj, bronione przez legiony, wyznaczay
59 60

W oryginale at the mouth. W oryginale mouth. 61 W oryginale struck through. 62 W oryginale raingathering. 63 W oryginale Shipmen. 64 Zob. ryc. 20 na s. 113. (przyp. autora) 220

zasig rzymskiej penetracji na pnoc od Morza rdziemnego, tak Grny Eufrat, na odcinku gdzie pynie z pnocy na poudnie przed wygiciem na poudniowywschd, wyznacza granic ich penetracji na wschd od Morza rdziemnego, bronion przez pozostae legiony. W rzeczy samej Imperium Rzymskie byo w wikszym sensie, imperium lokalnym; cae przynaleao do wybrzea Atlantyku. Kolejne prowincje, ktre byy pod kontrol macedosk, weszy w czasach rzymskich w skad pastwa Partw, sukcesorw Persw, ktre skrcajc65 przechodzio z Iranu w Mezopotami. Kolejny raz pojawia si sposobno dla jedcw na wielbdach. Zainspirowani proroctwem Mahometa, Arabowie z centralnych oaz Nedd, oraz ich zachodniego przeduenia w Hidaz, Mekki i Medyny, wysali naprzd armie Saracenw, ktre wyrzuciy Partw z Mezopotamii, a Rzymian z Syrii i Egiptu i ustanowiy na staroytnej drodze urodzaju wewntrzny acuch stolic Kair, Damaszek oraz [120] Bagdad. Z tej urodzajnej bazy potga saraceska przeniosa si do wszystkich regionw naokoo, w taki sposb, aby pokusi si o prawdziwe wiatowe Imperium. Na pnocnym wschodzie muzumanie przeszli z Bagdadu do Iranu tym samym przejciem, ktre kierowao Partw i Persw w d oraz rozprzestrzenili si nawet w pnocnych Indiach. Na poudniu przeszli z jemeskiego cypla Arabii do afrykaskiego wybrzea na poudnie od Sahary oraz rozprzestrzenili si na swoich wielbdach i koniach na caej szerokoci Sudanu. W ten sposb, niczym wielki orze, ich Imperium potgi ldowej rozpostaro swoje skrzyda od rodka Arabii, z jednej strony nad Pnocnym Sercem Ldu, daleko w gb Azji, a z drugiej strony nad Poudniowym Sercem Ldu, rwnie daleko w gb Afryki. Lecz Saraceni nie byli usatysfakcjonowani dominacj opart jedynie na rodkach komunikacji, odpowiednich do ich stepw i pusty. Tak jak ich poprzednicy, Fenicjanie i Sabejczycy66, zwrcili si ku morzu. Na zachodzie podrowali wzdu pnocnego wybrzea Afryki, zarwno na morzu, jak i ldzie, dopki nie wkroczyli do dwch krajw, Berberii oraz Hiszpanii, ktrych szerokie paskowye, nie tak jaowe, jak Sahara, ani wystarczajco zalesione, jak wikszo [121] europejskiego pwyspu, przypominay w pewnym stopniu warunki z ich rodzinnych terenw. Z drugiej strony, na wschd od Jemenu, u wejcia do Morza Czerwonego oraz z Omanu, u wejcia do Zatoki Perskiej, eglowali na letnim monsunie do Wybrzea Malabarskiego w Indiach, a nawet na dalekie Wyspy Malajskie, po czym wracali do domu na monsunie zimowym. W ten sposb arabskie dau67 naszkicoway w zarysie imperium morskie, rozcigajce si od Cieniny Gibraltarskiej do Cieniny Malakka, od bramy atlantyckiej do bramy Pacyfiku. Szeroka saraceska koncepcja pnocnej i poudniowej dominacji jedcw na wielbdach, skrzyowana z zachodni i wschodni dominacj eglarzy, zostaa
65 66

W oryginale in their turn. Sabejczycy (w oryg. Shebans) lud arabski, mieszkacy staroytnego krlestwa Saby, ktrego siedzib plasuje si gdzie w okolicach dzisiejszego Jemenu, bd Etiopii i Erytrei. Sabejczycy, podobnie jak Fenicjanie, trudnili si handlem. 67 Dau (w oryg. dhows) typ maego okrtu arabskiego. 221

wypaczona przez jeden defekt, brak w arabskiej bazie koniecznego potencjau demograficznego do jej realizacji. Lecz adnego badacza realiw, wok ktrych musi si obraca strategiczna myl kadego rzdu aspirujcego do potgi wiatowej, nie sta na utrat [z] pola widzenia zagroenia, ktre zostao ukazane przez histori. ***** Znaczcym faktem jest, e Imperiom Saracenw zostao obalone, nie z Europy czy z Indii, lecz z Pnocnego Serca Ldu. Arabia jest otoczona morzem lub pustyni z kadej strony, lecz wzgldem Serca Ldu. [122] Zachodnia potga morska Arabw bya bez wtpienia powstrzymywana przez Wenecj i Genu, natomiast ich wschodnia potga morska bya tumiona przez Portugalczykw, po tym jak okryli oni Przyldek Dobrej Nadziei. Lecz upadek Saracenw w Arabii sam w sobie zwizany by z tureck potg ldowa. Musimy poczyni pewne rozwaania na temat waciwoci wielkiego Pnocnego Serca Ldu, na pierwszym miejscu wzgldem dugiej Strefy Trawiastej, ktra, na poudnie od Strefy Lasu, rozpociera si na caej swej szerokoci, czc wschd z zachodem, w ssiadujce ze sob czci dwch Wybrzey. Stepy rozpoczynaj si porodku Europy, gdzie Nizina Wgierka jest cakowicie otoczona przez piercie poronitych lasem gr, wschodnich Alp i Karpat68. Obecnie pola zb i kukurydzy w duej mierze zastpiy miejscowe trawy, lecz sto lat temu, zanim linie kolejowe zwikszyy zasig wymiany handlowej obszary Wgier, znajdujce si na poziomie morza, na wschd od Dunaju, tworzyy obszar prerii, a majtek Wgrw znajdowa si wycznie w koniach i bydle. Za zalesion barier Karpat zaczynaj si stepy gwnego pasa, rozcigajcego si na wschd, z wybrzeem Morza Czarnego na [123] poudniu oraz kraniec Rosyjskiego Lasu na pnocy. Krawd lasu krzyuje krto rosyjsk rwnin, lecz na gwnym kierunku ukonym, z pnocnego koca Karpat na pidziesitym rwnoleniku szerokoci geograficznej, do podny Pasma Uralu na pidziesitym szstym rwnoleniku. Moskwa jest pooona nieopodal od wntrza lasu, gdzie znajduj si szerokie polany, ktre stanowi ca niezamieszka cz Rosji, a po obecn kolonizacj na poudniowym stepie. W duej mierze pola zb zastpiy trawiasty step, a po Wog i Don, lecz jeszcze przed stoma laty kozackie forpoczty w Rosji wci bazoway na rzekach Dniepr i Don, wzdu ktrych brzegw samotne drzewa przecinay szerokie warstwy falujcej trawy, bd niegu. Lasy, ktre ubieraj krace gr Ural tworz cypel pord otwartych stepw, lecz trawy rozcigaj si poprzez bram rwniny, ktra prowadzi z Europy do Azji pomidzy obszarem Uralu a dolnym kracem Morza Kaspijskiego. Poza t bram stepy rozrastaj si znw do wikszej szerokoci ni w Europie. Na pnoc od nich cigle znajduj si lasy, lecz na poudniu znajduj si teraz pustynie i na wp jaowe stepy Turkiestanu. Kolej [124] transsyberyjska przecina trawiasty obszar od Czelabiska, stacji u wschodnich podny gr Ural, gdzie cz si linie z
68

Zob. rycina 18, s. 108. (przyp. autora) 222

Piotrogrodu do Moskwy, do Irkucka nad rzek Angar, tu poniej jej ujcia do Jeziora Bajka. Pola pszenicy zaczynaj w duej mierze zastpowa traw wzdu linii kolejowej, lecz nitka osiadej populacji jest wci wska i tatarscy oraz kirgiscy jedcy nadal pozostaj koczownikami na szerokich obszarach. Kraniec lasu wygina si ku poudniu wzdu granicy pomidzy zachodni a wschodni Syberi. We wschodniej Syberii jest wypeniony zalesionymi grami i wzgrzami, ktre opadaj stopniowo z wyniesienia, od Transbajkalskiego Paskowyu, do pnocno-wschodniego przyldka Azji, a do Cieniny Beringa. Strefa trawiasta wygina si na poudnie z lasami i rozciga si na wschd nad niszym poziomem wyyn mongolskich. Wzniesienie rosnce od Wielkiej Niziny w Mongolii znajduje si pord Suchej Cieniny Dungarskiej, pomidzy Grami Tien-szan na poudniu, a Grami Ataj na pnocy. Powyej stepw Dungarii, teraz na poziomie wyynnym, rozciga si naokoo poudniowy kraniec lesistego Ataju i Gr Transbajkalskich69, z pustyni Gobi na poudnie od nich, a dociera do wyszych dopyww rzeki [125] Amur. Znajduje si tam pas lasu wzdu wschodniej, zewntrznej powierzchni Obszaru Chingan, z ktrego Wyyna Mongolsk opada w Nizin Mandursk, ale istnieje ostatni oddzielony obszar trawiasty w Mandurii, ktry moe by porwnywalny z podobnie oddzielonym obszarem trawiastym Wgier, pi tysicy mil na zachodnim kracu pasa stepw. Jednake trawiasta Manduria nie rozciga si a70 do wybrzey Pacyfiku, do tamtejszego gsto zalesionego obszaru grskiego wybrzea71, obejmujcego72 otwarty kraj i zaamuje pyncy na wschd Amur do pnocnego ujcia. Ujrzyjmy ponownie w wyobrani ten dugi pas stepw z ich nowoczesnymi kolejami i polami kukurydzianymi, i ich lud wraz z dosiadajcymi koni Tatarami, ktrzy nie rni si od Turkw. Mwi si, e jzyk turecki z Konstantynopola moe do dzi dnia by rozumiany przez arktyczne plemiona u ujcia rzeki Leny. Z pewnego powracajcego powodu okresw suszy te tatarskie mobilne hordy od czasu do czasu w historii jednocz ca sw potg i spadaj niczym niszczca lawina na osiade ludy rolnicze zarwno Chin, jak i Europy. Na Zachodzie syszymy o nich najpierw jako o Hunach, ktrzy w poowie pitego wieku naszej [126] ery najechali na Wgry pod przywdztwem wielkiego, lecz okrutnego przywdcy, Atylli. Z Wgier rozjechali si w trzech kierunkach na pnocny-zachd, zachd i poudniowy-zachd. Na pnocnym-zachodzie spowodowali tak wielkie spustoszenie pord Germanw, e ich plemiona znajdujce si najbliej morza, Anglowie i Sasi, czciowo przeprawiy si przez morze do nowego domu na wyspie Brytanii. Na zachodzie wdarli si do Galii, lecz zostali pokonani w wielkiej bitwie pod Chalons73, gdzie Frankowie, Goci i miejscowi Rzymianie, stanli rami w rami przeciwko wsplnemu wrogowi ze wschodu, rozpoczynajc w ten sposb proces, w wyniku ktrego wyoni si nowoczesny lud francuski. Na poudniowym69 70

Chodzi o Gry Bajkalskie. W oryginale extend through to. 71 W oryginale for there a coast range of mountains. 72 W oryginale enframes. 73 Bitwa na Polach Katalaunijskich lub Bitwa pod Chalons rozegrana 20 czerwca 451 r. pomidzy Cesarstwem Rzymskim a Hunami. Zakoczya si zwycistwem Rzymu. 223

zachodzie Atylla posun si a po Mediolan, niszczc na swej drodze wane rzymskie miasta, Akwilej oraz Padw, ktrych mieszkacy uciekli przez morze do lagun i zaoyli tam Wenecj. W Mediolanie Atylla spotka si z biskupem Rzymu, Leonem i z jakiego powodu nie posun si dalej, wskutek czego Biskupstwo Rzymu uzyskao wielki presti. W ten sposb mona stwierdzi z du doz prawdopodobiestwa, e na skutek reakcji ludzi wybrzea przeciwko temu, uderzajcemu z Serca Ldu, motowi narodziy si tam angielskie i francuskie narodowoci, potga morska Wenecji, i najwysza redniowieczna instytucja papiestwa. Kt moe rzec, jak wielkie [127] i, miejmy nadziej, dobroczynne rzeczy nie mog wzi si z reakcji, ktra zostaa wywoana przez uderzenie mota naszych nowoczesnych Hunw? Najazdy Hunw ustay po kilku latach, poniewa prawdopodobnie ich potencja demograficzny nie by znaczcy. Sia uderzenia moe odnosi si zarwno do jego szybkoci, jak i [128] do jego ciaru. Lecz niektre huskie pozostaoci prawdopodobnie zachoway si w trawiastym pustkowiu Niziny Wgierskiej, aby zosta przejtymi przez nowe plemiona jedzieckie posuwajce si na zachd, przez Awarw, przeciwko ktrym Karol Wielki wszcz wojn, a obecnie przez Wgrw. W 1000 roku Ci wgierscy Turcy74, ktrzy siali duo zniszczenia w Niemczech w poprzednim stuleciu, zostali nawrceni na chrzecijastwo za porednictwem Rzymu, i stali si od tego czasu pewnego rodzaju murem dla aciskiego chrzecijastwa, aby wicej Tatarzy nie zostali wpuszczeni w gb Wgier. Lecz ycie gospodarcze Wgrw toczyo si w duej mierze na stepach, a do niespena stulecia temu. Gdy spogldamy wstecz, przez kilka stuleci wiekw rednich, skandynawscy poganie na swych okrtach zajmowali si piractwem na pnocnych morzach, a saracescy i mauretascy niewierni, na swych okrtach, piractwem na Morzu rdziemnym. A e dosiadajcy koni Turcy z Azji najedali w ten sposb samo serce Chrzecijaskiego Pwyspu, kiedy by on ciskany przez wrog potg morsk, mamy do czynienia z pewn koncepcj bicia, jak midzy tuczkiem a

W oryginale Magyar Turks. Wgrzy nale do grupy ludw ugrofiskich. Wywodz si one z okolic Uralu i midzy 3 i 4 tysicleciem p.n.e. pierwsze ich odamy rozpoczy sw wdrwk na zachd. W czasie wdrwki ludw w V w. n.e. ruszyli take Wgrzy na zachd. Pierwszy etap ich wdrwki zakoczy si ok. 750 r. midzy dolnym biegiem Wogi a Dunajem, wyparli stamtd Awarw. Rejon ten zwany by Lavdia (Lavdi by legendarnym ksiciem Wgier). U Geografa Bawarskiego (r.845) Wgrzy wystpuj pod acisk nazw Ungare. Nie wszystkie plemiona wgierskie wywdroway tak daleko na zachd, byy te grupy Madziarw, na ktre jeszcze w 1236 natrafi dominikaski mnich Julianus na terenach midzy Uralem i Wog. W roku 950 cesarz bizantyjski Konstantyn VII nazywa tereny zamieszkane przez Wgrw Etelkz (Midzyrzecze), za samych Wgrw celnie Turkami. Dokadne geograficzne pooenie siedzib Wgrw w owym czasie, nie jest dzi znane. W IX i X wieku Wgrzy podejmowali wielokro upiecze wyprawy na pnoc, na tereny pastwa wielkomorawskiego (podbijajc je), na zachd a po Pary, Akwizgran i poudnie Tarent w Italii. Za twrc pastwa wgierskiego uwaany jest, koronowany w 1001 r. pierwszy krl Wgier, Stefan I wity, ktry ostatecznie przeprowadzi chrystianizacj swojego pastwa. 224

74

modzierzem, ktra staa si czci nowoczesnej Europy. Tuczkiem tym bya potga ldowa z Serca Ldu. * * * * * [129] Jeeli przeledzimy te historyczne wydarzenia na mapie, strategiczny fakt o decydujcym znaczeniu, ktry wyania si z tego jest taki, e rozcigajce si rwniny Wielkiej Niziny zachodz na siebie z kontynentalnego i arktycznego obszaru odpywowego Serca Ldu, a do wschodniej czci pwyspu europejskiego. Nie istniaa adna przeszkoda, tak jak cakowicie europejskie rzeki Dniepr, czy Dunaj, aby powstrzyma jedcw od wypraw na zachd w gb suchych obszarw75. W ostrym kontracie w stosunku do tego otwartego przejcia z Serca Ldu do Europy pozostaje system wielkich barier, ktre oddzielaj Serce Ldu, wzdu jego wschodniej i poudniowo-wschodniej, granicy od Indii. Gsto zaludnione obszary Chin waciwych oraz Indii le naokoo wschodnich i poudniowych zboczy najbardziej masywnych wyyn na kuli ziemskiej. Poudniowa strona acucha Himalajw, wyginajca si przez 1500 mil wzdu pnocnych Indii, wznosi si z poziomu zaledwie 1000 stp nad poziomem morza do szczytw 28 000 i 29 000 stp. Lecz Himalaje s zaledwie kracem Paskowyu Tybetaskiego, ktry jest wielkoci Francji, Niemiec i Austro-Wgier razem wzitych i redniej wysokoci 15 000 stp, czy te szczytu wysokoci Mont Blanc w Alpach. Porwnujc to z powyszymi faktami, rnica pomidzy niszymi wyynami a nizinami, powiedzmy pomidzy [130] Wyyn Irask a Wielk Nizin, staj si zupenie podrzdna. Tybet, z towarzyszcymi mu Himalajami, Pamirem, Karakorum, Hindukuszem i Tien-szan nazwijmy je razem wyynami tybetaskimi nie ma rwnego sobie na Ziemi jeeli chodzi o wysoko i terytoria razem wzite, lub, jednym sowem, masywno. Kiedy Sahara bdzie powszechnie przekraczana przez ruch cywilizacyjny, jest prawdopodobnym, e Tybet, dach wiata, wci bdzie skrca gwatownie naokoo swoich zboczy i szeroko przedzielony szlakami ldowymi w Chinach i Indiach, nadawa bdzie w ten sposb specjalne znaczenie pnocno-zachodnim granicom tych krajw. Pnoc Tybetu, ktrej znaczna cz posiada kontynentalny system odpywowy i dlatego zawiera si w Sercu Ldu, przechodzi w Wyyn Mongolsk, rwnie w duej mierze zawierajc si w Sercu Ldu. Wyyna ta znajduje si na znacznie mniejszej wysokoci ni Tybet, i w rzeczy samej jest porwnywalna w kwestii wysokoci z Wyyn Irask. Dwie naturalne drogi biegn ponad such powierzchni Mongolii, aby spa w yzn Nizin Chisk. Jedna, przez prowincj Kansu, wok pnocno-wschodniego rogu Tybetu, a do wielkiego miasta Sinan, liczcego milion mieszkacw. Druga, prosto na poudniowy-wschd od Jeziora Bajka do [131] Pekinu, ktre to miasto rwnie liczy okoo miliona mieszkacw. Sinan i Pekin, tylko w obrbie Niziny Chiskiej, s stolicami zaoonymi przez zdobywcw z Serca Ldu. Przez Wyyn Irask do Indii wiod rwnie dwie naturalne drogi. Jedna ponad wyniosym, lecz wskim krgosupem Hindukuszu, w d Doliny Kabulu
75

W oryginale regions drained by. 225

oraz ponad wierzchokiem przeczy Khairpur, a do skrzyowania z rzek Indus w Attock. Druga przez Herat i Kandahar, wok kracw afgaskich grzbietw i przez obnienie wwozu Bolan76 do Indusu. Bezporednio na wschd od rzeki Indus znajduje si Pustynia Indyjska. Rozciga si ona od oceanu do granic pooonych stosunkowo blisko77 Himalajw, i u zbiegu drg z Bolan i Khairpur, poprzez przedsionek Pendabu do rodkowych wrt Indii, ktry jest przejciem lecym midzy pustyni i grami. Tutaj znajduje si Delhi, w grnej czci nawigacji na linii rzek Jamuna-Ganges, ktra jest rwnie stolic zaoon, jak Sinan i Pekin w Chinach, przez zdobywcw z Serca Ldu. Przez te krte i trudne do przebycia drogi, zarwno Chiny, jak i Indie, byy wielokrotnie najedane z Serca Ldu, lecz imperia tworzone w ten sposb zwykle zrzucay panowanie ludw stepowych. Tak byo na przykad z Mogoami78 z [134] Indii, ktrzy wywodzili si od Mongow z interioru. * * * * * Konkluzja do ktrej prowadz te rozwaania jest taka, e zwizek pomidzy Sercem Ldu, a zwaszcza jego bardziej otwartymi zachodnimi obszarami Iranu, Turkiestanu i Syberii, jest o wiele bardziej zayy z Europ i z Arabi ni ten z Chinami i Indiami, czy nawet z poudniowym Sercem Ldu w Afryce. Silne naturalne granice pustyni Sahary oraz wyyn tybetaskich nie maj odpowiednika, gdzie Pnocne Serce Ldu czy si z Arabi i Europ. Bliski zwizek tych trzech obszarw jest bardzo charakterystyczny dla tej geograficznej formuy, w ktrej dopiero teraz usiowano uj79 gwne aspekty mezopotamskiej i syryjskiej historii. Rolnicy Mezopotamii i Syrii zawsze byli naraeni na najazdy jedcw konnych z Serca Ldu, jedcw na wielbdach z Arabii, a take eglarzy z Europy. W rzeczy samej, jedynie z powodu swojego przejciowego charakteru, granica pomidzy Sercem Ldu z jednej strony, a Arabi i Europ z drugiej, zasuguje na uwag ze wzgldu na ponisze fakty. [135] Dugi obszar Gr Perskich skrca na zachd wok grnego kraca Mezopotamii i staje si obszarem Taurusu, ktry stanowi wysoki poudniowy skraj pwyspowej wyyny Azji Mniejszej. Powierzchnia Azji Mniejszej jest obszarem stepowym, pochylajcym si w rodku ku pustyni, gdzie sone jeziora s zasilane przez [136] niektre rzeki Taurusu, podczas gdy wiksze rzeki pyn na pnoc, do Morza Czarnego. Dalej, za przerw, ktr tworzy Morze Egejskie, mamy wielk zlewni Dunaju, rwnie spywajc do Morza Czarnego. Dopywy dajce pocztek Dunajowi rosn prawie e w zasigu pola widzenia Adriatyku, wysoko na tych ilyryjskich wyynach, ktrych stroma zewntrzna krawd tworzy grsk cian

76 77

W oryginale Bolan Gorge down. W oryginale to within a short distance. 78 Mogoowie lub Wielcy Mogoowie islamscy (pochodzenia turecko-mongolskiego) wadcy pnocnych Indii w okresie od XVI do XIX wieku, pochodzcy od Timurydw, jako linia odgaziona. 79 W oryginale it was attempted to crystallise just now. 226

ponad przepiknym wybrzeem dalmatyskim. cian t zwiemy Alpami Dynarskimi. Tak oto Taurus i Alpy Dynarskie stanowi strome bariery80 dla Morz rdziemnego oraz Adriatyku, ale wysyaj dugie rzeki w d, do Morza Czarnego. Lecz dla Morza Egejskiego przecinajcego wyyny w stron Morza Czarnego, oraz dla Dardaneli, ktre obecnie biegn na poudnie wraz z wod wszystkich rzek Morza Czarnego te wysokie, otwarte czoa Taurusu i Gr Dynarskich mog by pojedynczym krtym obszarem, kracem rozcignitej bariery ldowej, oddzielajcej rodkowe Morze Czarne od zewntrznych, rdziemnego i Adriatyckiego. Kraniec Dardaneli nie mg tworzy podstawy Serca Ldu, a Morze Czarne i wszystkie jego rzeki, by dodane do kontynentalnych systemw odpywowych. Kiedy Dardanele zostay odcite przez potg ldow od potgi morskiej Morza [138] rdziemnego, tak jak byy podczas Wielkiej Wojny81, ten stan rzeczy jest w rezultacie realizowany tak dalece jak rozpatrywane s posunicia ludzkie. Cesarze Rzymscy ustanowili swoj wschodni stolic w Konstantynopolu, w poowie drogi midzy granicami na Dunaju i Eufracie, ale Konstantynopol by dla nich czym wicej ni tylko miastem-pomostem82 z Europy do Azji. Rzym, potga rdziemnomorska, nie przyczy pnocnego wybrzea Morza Czarnego, dlatego te morze to, samo w sobie, byo czci granicy Imperium. Stepy pozostawiono Scytom, jak zwali ich Turcy, i w najlepszym razie jedynie kilka stacji handlowych zostao rozsianych przez ludzi morza wzdu wybrzey Krymu. Tak oto Konstantynopol sta si miejscem, z ktrego rdziemnomorska potga ldowa utrzymywaa rodek granicy morskiej, tak jak potga ldowa legionw utrzymywaa zachodnie i wschodnie granice wzdu rzek. Pod panowaniem Rzymu, potga ldowa posuna si w gb Serca Ldu, jeeli ten termin bdzie rozumiany, w duym, strategicznym sensie, jako zawierajcy w sobie Azj Mniejsz oraz Pwysep Bakaski. Pniejsza historia jest nie mniej przejrzysta, jeeli chodzi o podkrelanie faktw geografii, lecz w przeciwnym kierunku. Cz Turkw z Azji rodkowej zesza z drogi w d Arabii i ruszya poprzez Wyyn Medyjsk i [139] Armesk w otwarty step Azji Mniejszej i tam uczynia swj dom, tak jak madziarscy Turcy, zaledwie stulecie, bd dwa wczeniej, wyruszyli wok pnocnych wybrzey Morza Czarnego do wgierskiego stepu. Pod wodz znakomitych dowdcw jazdy z dynastii ottomaskiej83, Turcy ci przekroczyli Dardanele i podajc

W oryginale fronts. Autor ma na myli I wojn wiatow. 82 W oryginale bridge-town. 83 Chodzi o tureck dynasti osmask, panujca w imperium osmaskim w latach 12991922. Dynastia Osmanw wywodzia si z rodu St, za pierwszego przedstawiciela Osmanw uznawany jest Osman I, syn Erturula. Pocztkowo wadcy osmascy tytuowali si bejami, pierwszy tytuem sutana zacz posugiwa si syn Osmana, Orchan, ale oficjalnie wprowadzono go do tytulatury za rzdw Murada I. Po zdobyciu Konstantynopola sutan Mehmed II przyj tytu sutana Rzymu oraz, pochodzcy z Persji,
81

80

227

korytarzem doliny Maricy i Morawy, poprzez Gry Bakaskie, podbili madziarskie Wgry. Od czasu kiedy miasto Konstantynopol wpado w rce Turkw w 1453 roku, Morze Czarne zostao zamknite dla weneckich i genueskich eglarzy. Pod panowaniem rzymskim krlestwo ludzi morza poszerzyo si do pnocnych wybrzey Morza Czarnego. Pod panowaniem ottomakich Turkw Serce Ldu, krlestwo jedcw, ulego poszerzeniu a do Alp Dynarskich i Taurusu. Ten podstawowy fakt zosta przysonity przez rozcigniecie tureckiej dominacji w Arabii poza Serce Ldu. Dzisiaj jest to znw oczywiste, kiedy Brytania odzyskaa Arabi dla Arabw84. Wewntrz Serca Ldu Morze Czarne stanowio niedawno ciek strategicznego planu wschodniego dla naszego niemieckiego wroga. Pierwotnie zdefiniowalimy Serce Ldu zgodnie ze spywem rzek, lecz czy nie ukazuje to historycznie, e dla [140] celw myli strategicznej powinien by dany pewien szerszy wymiar? Zwaywszy na punkt widzenia ludzkiej mobilnoci oraz rnych jej rodzajw, oczywistym jest, e odkd potga ldowa moe dzi zamkn Morze Czarne, cay basen tego morza musi zawiera si w Sercu Ldu. Jedynie bawarski Dunaj, ze wzgldu na niewielk zdolno do eglugi, moe by traktowany jako lecy poza nim. Jeszcze jedna okoliczno musi zosta dodana i bdziemy mie przed sob ca koncepcj Serca Ldu, jaka wyania si z faktw geografii i historii. Batyk jest morzem, ktre moe zosta teraz zamknite przez potg ldow. Fakt, e niemiecka flota w Kolonii bya odpowiedzialna za miny i okrty podwodne, ktre powstrzymyway dywizjony sprzymierzonych przed wejciem na Batyk nie uniewania, rzecz jasna, w jakikolwiek sposb twierdzenia, e zamknicie spowodowane byo przez potg ldow. Armie sprzymierzonych we Francji znajdoway si tam dziki skutecznoci potgi morskiej, a niemiecka obrona Batyku bya rezultatem potgi ldowej. Ma to podstawowe znaczenie w odniesieniu do jakichkolwiek warunkw pokoju, ktre s po to, aby zagwarantowa nam na wypadek przyszej wojny, e w obecnych warunkach, ktre zostay wyznaczone przez odpowiedzialne za t kwesti Ministerstwa Izby Gmin, [141] Floty Wyspiarzy nie mog si ju zapuszcza na Batyk, tak jak na Morze Czarne. Serce Ldu dla celw mylenia strategicznego obejmuje Morze Batyckie, zdatny do eglugi rodkowy i dolny Dunaj, Morze Czarne, Azj Mniejsz, Armeni, Persj, Tybet i Mongoli. Dlatego w jego wntrzu znajduj si Brandenburgia-Prusy, Austro-Wgry i Rosja szeroka potrjna baza potencjau demograficznego, ktrej nie posiadali jedcy na przestrzeni dziejw. Serce Ldu jest regionem do ktrego, w nowoczesnych warunkach, potga morska moe mie odmwiony dostp, pomimo tego, e jego zachodnia cz ley poza regionem Arktyki i obszaru bezodpywowego. Jest jedna uderzajca okoliczno fizyczna, ktra wie je geograficznie ze sob. Cao, nawet zbocza Gr Perskich, pomijajc upaln Mezopotami, ley pod pokryw nien w okresie
tytu padyszacha, ktry oznacza wadc krlw. Ponadto ogosi si protektorem wschodniego chrzecijastwa. 84 W wyniku dziaa wojsk brytyjskich na Bliskim Wschodnie podczas I wojny wiatowej zostao zrzucone panowanie tureckie nad krajami arabskimi. 228

zimowym. Izoterma stycznia biegnie od Przyldka Pnocnego w Norwegii na poudnie, w obrbie wysp, ktre strzeg wybrzey Norwegii, obok Dani, poprzez rodkowe Niemcy, a do Alp na wschd, wzdu obszaru Bakanw. Zatoka Odessy i Morze Azowskie zamarzaj w cigu roku, jak rwnie [142] wiksza cz Morza Batyckiego. W rodku zimy widzianej z ksiyca, ogromna biaa tarcza objawia nam Serce Ldu w jego najszerszym znaczeniu. Kiedy rosyjscy Kozacy jako pierwsi zawadnli stepami u schyku redniowiecza, miaa miejsce wielka rewolucja. Dla Tatarw, jak i Arabw, zabrako niezbdnego potencjau demograficznego, na bazie ktrego mogliby zaoy trwae imperium, lecz za Kozakami znajdowali si rosyjscy rolnicy, ktrzy dzi uroli do stumilionowego ludu na yznych rwniach pomidzy Morzami Czarnym i Batyckim. W cigu dziewitnastego wieku w obrbie wielkiego Serca Ldu wyoni si potny rosyjski carat, zagraajc wszystkim mniejszym krainom Azji i Europy. Jednake pod koniec stulecia pruscy i austriaccy Niemcy postanowili pokona Sowian, aby wykorzysta ich terytoria do zajcia Serca Ldu, poprzez ktry biegn drogi ldowe do Chin, Indii, Arabii i do afrykaskiego Serca Ldu. Niemieckie kolonie wojskowe w Kiauczou i we wschodniej Afryce zostay zaoone, jako stacje kocowe wysunitych szlakw ldowych. Dzisiaj armie maj na swoim wyposaeniu nie tylko kolej transkontynentaln, lecz rwnie samochody. Posiadaj take samoloty, ktre s czym w rodzaju bumerangu, broni zarwno potgi ldowej przeciwko morskiej, jak i na odwrt. Ponadto nowoczesna artyleria jest bardzo skuteczna przeciwko okrtom. W skrcie, znaczna potga wojskowa w posiadaniu Serca Ldu oraz Arabii moe atwo wej w posiadanie wiatowych drg, krzyujcych si w Suezie. Potdze morskiej moe by niezwykle trudno utrzyma Kana, jeeli flota okrtw podwodnych bdzie od pocztku wojny bazowa na Morzu Czarnym. Tym razem zaegnalimy niebezpieczestwo, lecz fakty geografii pozostaj i prezentuj rosnce, bardziej ni kiedykolwiek, okolicznoci strategiczne dla potgi ldowej, ni dla potgi morskiej. Oczywistym jest, e Serce Ldu jest tak samo rzeczywistym faktem fizycznym wewntrz Wyspy wiata, jak Wyspa wiata wewntrz Oceanu, chocia jej granice nie s wyranie okrelone. Jednake jeszcze sto lat temu, nie bya dostpna baza potencjau demograficznego wystarczajca do tego, aby zacz zagraa wiatowej wolnoci od wewntrz tej cytadeli Wyspy wiata. aden zwyky kawaek papieru, nawet jeeli bdzie to napisana konstytucja Liga Narodw, nie jest w dzisiejszych warunkach wystarczajc gwarancj, e Serce Ldu nie stanie si znw centrum wojny wiatowej. Teraz, kiedy narody dopiero si ksztatuj85, jest czas aby [146] rozway jakie gwarancje, bazujce na geograficznych i ekonomicznych realiach, mog sta si dostpne dla przyszego bezpieczestwa ludzkoci. Majc to na uwadze, warto w tej chwili przyjrze si, jak w obecnych warunkach zebraa si burza w Sercu Ldu. TUMACZENIE I OPRACOWANIE: RADOSAW DOMKE

85

W oryginale are fluid. 229

BIBLIOGRAFIA BIECA GEOPOLITYKI POLSKIEJ (WYBR)

ROK 2009
1. Baluk W., Geopolityczne orientacje niepodlegej Ukrainy, [w:] W. Baluk (red.), Polityka zagraniczna i bezpieczestwa krajw Wsplnoty Niepodlegych Pastw, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocaw 2008, s. 89-98. Biaek Jacek, Oleksiuk Adam, Gospodarka i geopolityka. Dokd zmierza wiat?, Difin, Warszawa 2009. Biele Stanisaw, Stosunki Rosji z Uni Europejsk. Otnoszenija Rossiji z Jewrosojuzom, wspredakcja z Konstantinem Chudoliejem, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 314; Biele Stanisaw, Tosamo europejska Rosji zwizki i rnice cywilizacyjnokulturowe, w: Stanisaw Biele, Konstantin Chudoliej (red.), Stosunki Rosji z Uni Europejsk. Otnoszenija Rossiji z Jewrosojuzom, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 11-35; Biele Stanisaw, Stosunki Unia Europejska-Rosja, w: Stanisaw Parzymies (red.), Biele Stanisaw, Dyplomacja czy sia? Unia Europejska w stosunkach midzynarodowych, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2009, s. 212236; Biele Stanisaw, Rosja we wspczesnym wiecie, Europejski Przegld Prawa i Stosunkw Midzynarodowych 2009, nr 2, s. 5-26; Biele Stanisaw, Pastwa w stanie kryzysu i upadku?, w: Mirosaw Suek, Janusz Symonides (red.), Pastwo w teorii i praktyce stosunkw midzynarodowych, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 45-64; Cimek Gracjan, Znaczenie geopolityki w warunkach procesu globalizacji, Zeszyty Naukowe Akademii Marynarki Wojennej, 2009, nr 3, s. 113-132. Danek Adam, Znaczenie 17 wrzenia 1939 roku, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 267-271.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10. Danek Adam, Myl geopolityczna Wacawa Mejbauma, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 72-98. 11. Dbowski T., Sienkiewicz M.(red.), Z bada nad geografi polityczna i gospodarcz, Oficyna Wydawnicza Arboretum, Wrocaw 2008. 12. Domke Radosaw, Azjatycka szachownica w ujciu Kishore Mahbubaniego, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 117-123. 13. Domke Radosaw, John Halford Mackinder (1861-1947): zarys biografii naukowej, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 33-41. 231

14. Domke Radosaw (red.), Midzy histori a geopolityk, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009. 15. Dugin Aleksandr, Koncepcja wojen sieciowych, tum. Przemysaw Jan Sieradzan, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 189-192. 16. Duran Henryk, Geopolitical fiction 1939-1945, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 259-266. 17. Eberhardt Piotr, Wschodnia granica Litwy, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 6-24. 18. Friedman Thomas L., wiat jest paski: krtka historia XXI wieku, przek. Tomasz Hornowski, Rebis, Pozna 2009. 19. Gabi Tomasz, Gry imperialne, Arcana, Krakw 2009. 20. Hadkiewicz Wiesaw, Ideologia Weltmachtpolitik w doktrynie kolonia-lizmu niemieckiego (zarys problematyki), Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 129-134. 21. Hadkiewicz Wiesaw, Imperializm Paula Rohrbacha do 1918 roku (szkic do portretu), Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 42-48. 22. Janiak Anna, Wielowymiarowo strategii wedug Colina Samuela Graya, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 33-40. 23. Kaplan Robert, Renesans geografii, tum. Dorota Mioszewska, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 6-16. 24. Karolczak Krzysztof, Wspczesny terroryzm w wietle teorii Halforda Mackindera, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 104-113. 25. Kazanecki Wojciech, Narodziny geopolityki we Francji, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 63-71. 26. Kazanecki Wojciech, Geopolityka we Francji. Przypadek szkoy Hrodote, Racja Stanu 2009, nr 1(5). 27. Kazanecki W., Geopolityka we Francji. Przypadek szkoy Hrodote, Racja Stanu. Studia i materiay, Procznik nr 1 (5) 2009. Wrocaw 2009, ss. 199-217. 28. Kazanecki W., The Pan-European Transport Corridor III from the Polish Geopolitical Perspective, Logistyka i Transport, Nr 2(9)/2009, ss. 31-37. 29. Klin Tomasz, Wkad Nicholasa Johna Spykmana w rozwj nauki o stosunkach midzynarodowych i myli geopolitycznej, Stosunki Midzynarodowe 2009, nr 12, s. 251-273.

232

30. Klin Tomasz, Mapy sugestywne jako narzdzie propagandy na rzecz ekspansji w niemieckiej myli geopolitycznej w latach 1919-1945, Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi 2009, t. 31, s. 55-76. 31. Kloczkowski Jacek (red.), Przeklte miejsce Europy? Dylematy polskiej geopolityki, OMP, Krakw 2009. 32. Lach Z., Skrzyp J., aszczuk A., Potencja zagroe kryzysowych pastw i regionw wiata, AON, Warszawa 2009. 33. Macaa Jarosaw, Blok kontynentalny Karla Haushofera, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 49-62. 34. Mackinder Halford, Demokratyczne ideay a rzeczywisto (fragmenty), tum. Radosaw Domke, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 187-206. 35. Halford Mackinder, Geograficzna o historii, tum. M. Radoszko, M. Szymu, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009. 36. Madejski Dawid, Polak mdry przed szkod. Koncepcja osi Warszawa-Berlin w pisarstwie politycznym Wadysawa Studnickiego, [w:] Radosaw Domke (red.), Midzy histori a geopolityk, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009, s. 33-68. 37. Madejski Dawid, Pocaunek mongolskiego ksicia: Eurazjatyzm Rosji w myli Aleksandra Dugina, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 87-101. 38. Madejski Dawid, Wrzesie 1939: niepotrzebna katastrofa, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 227-258. 39. Michaowski Witold, Wspomnienie o Apoloniuszu Zarychcie, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 193-199. 40. Mioszewska Dorota, Nowy Porzdek wiata jako polityczna forma globalizacji, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 41-48. 41. Moczulski Leszek, Wojna polska 1939, Bellona, Warszawa 2009. 42. Olchawa Maciej, Imperialna Rozgrywka. Ukraina w geopolitycznej strategii Stanw Zjednoczonych, Wydawnictwo Arcana, Krakw 2009. 43. Pilarz Szymon, Kolej Berlin Bagdad. Wielkie przedsiwzicie imperializmu niemieckiego w Turcji, [w:] Radosaw Domke (red.), Midzy histori a geopolityk, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009, s. 139-158. 44. Piskozub Andrzej, Lodomeria. Podzielony i zapomniany region centralny Europy rodkowo-wschodniej, [w:] Transport. Historia i wspczesno, Uniwersytet Szczeciski, Szczecin 2009, s. 179-188. 45. Piskozub Andrzej, Euroregiony w Europie Batyckiej, [w:] Granice, wsppraca i turystyka w Europie Batyckiej, Academia Europa Nostra, 2009, s.13-33. 233

46. Potocki Robert, Geopolityka Oceanii: Anglosfera?, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 59-78. 47. Potocki Robert, Powrt historii w ujciu Roberta Kagana, [w:] Radosaw Domke (red.), Midzy histori a geopolityk, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009, s. 9-22. 48. Potulski Jakub, Infosfera pity wymiar analiz geopolitycznych, [w:] P. Czachorowski, R. Oarowski (red.), Jednostka-spoeczestwo-instytucje, Gdask 2009. 49. Potulski Jakub, Geopolityka Morza Czarnego, Gdaskie Studia Midzynarodowe 2009, vol. 7, nr 1-2. 50. Radoszko Micha, Eurazjatycka wielka gra w publikacjach Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 109-116. Ariela Cohena,

51. Radoszko Micha, Grom w dziaaniach asymetrycznych, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 140-150. 52. Rossa Grzegorz, Czasokres trwania imperiw na terenie Eurazji i rdziemnomorza w perspektywie analizy historyczno-matematycznej, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 200-203. 53. Rudowski A., Zenderowski R. (red.), Zjawiska i procesy dezintegracji w postzimnowojennej Europie, Wydawnictwo UKSW, Warszawa 2009, ss. 441. 54. Sallai Jnos, Gorca jesie: Granica Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 135-157. wgiersko-polska w 1939 roku,

55. Sawiski Kornel, Wielka Europa w ujciu Jeana Thiriarta, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 77-88. 56. Schlgel Karl, W przestrzeni czas czytamy: o historii cywilizacji i geopolityce, przek. Izabela Drozdowska, ukasz Musia; pos. Hubert Orowski, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2009. 57. Sykulski Leszek, Geopolityka. Sownik terminologiczny, PWN, Warszawa 2009. 58. Sykulski Leszek, Rozumowanie abducyjne a proces badawczy w geopolityce przyczynek do epistemologii geopolityki, [w:] R. Domke (red.), Midzy histori a geopolityk, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009, s. 169-186. 59. Sykulski Leszek, Geopolityka akademicka midzy nauk a paradygmatem. Spr wok semiotyki geopolitycznej, [w:] R. Domke (red.), Midzy histori a geopolityk, Instytut Geopolityki, Czstochowa 2009, s. 23-31. 60. Sykulski Leszek, Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu we wspczesnej Rosji, [w:] T. Nodzyski (red.), Midzy histori, literatur a 234

polityk, lskie Towarzystwo Naukowe im. Michaa Grayskiego, Czstochowa 2009, s. 147-166. 61. Sykulski Leszek, Nizina Turaska interior Eurazji, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 102-108. 62. Sykulski Leszek, Region Pregoy jako element Wschodniego, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 17-23. przestrzenny Pomorza

63. Szczerski Krzysztof, Analiza neogeopolityczna (neo-geo), [w:] Krzysztof Szczerski (red.), Podmiotowo geopolityczna. Studia nad polsk polityk zagraniczn, KSAP, Warszawa 2009, s. 7-58. 64. Szczerski Krzysztof (red.), Podmiotowo geopolityczna. Studia nad polsk polityk zagraniczn, KSAP, Warszawa 2009. 65. Szymu Micha, Gene Sharp jako ideolog ruchu nonviolent, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 158-169. 66. Szymu Micha, Piractwo morskie w wiecie wspczesnym, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 123-139. 67. Tokarz Grzegorz, Filozofia a geografia: przypadek Hegla, Geopolityka 2009, nr 1(2), s. 25-32. 68. Tokarz Grzegorz, Rosja w rozwaaniach Adama Czartoryskiego (okres napoleoski), Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 24-32. 69. Wallerstein Immanuel, Geopolityczne szachy: To miniwojny na Kaukazie, tum. Leszek Sykulski, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 151-154. 70. Wraga Ryszard, Geopolityka: strategia i granice (fragmenty), oprac. Robert Potocki, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 209-226. 71. Wojciechowski Sebastian, Fiedler Radosaw (red.), Zagroenia asymetryczne wspczesnego wiata: praca zbiorowa, Wydawnictwo Naukowe Wydzialu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pozna 2009. 72. Zakaria Fareed, Koniec hegemonii Ameryki, prze. Stanisaw Kroszczyski; wstp i pos. Andrzej Kostarczyk, Media Lazar Nadir, Warszawa 2009. 73. urawski vel Grajewski Przemysaw, Bezpieczestwo Polski w kontekcie wojny sierpniowej, Geopolityka, 2009, nr 2(3), s. 155-167.
(OPRAC. LESZEK SYKULSKI)

235

236

III. RECENZJE
JAN ZIELONKA, EUROPA JAKO IMPERIUM. NOWE SPOJRZENIE NA UNI EUROPEJSK, PRZEKAD ANNA I JACEK MAZIARSCY, POLSKI INSTYTUT SPRAW MIDZYNARODOWYCH, WARSZAWA 2007, SS. 268.
Integracja europejska stanowi wielowymiarowy proces, wymagajcy wci wnikliwych bada, ale take budzcy nieustannie szereg kontrowersji. Momentem przeomowym w tym procesie sta si rozpad systemu dwubiegunowego, a tym samym kres sztucznego podziau Europy. Obserwowana ewolucja w procesie tworzenia Unii Europejskiej (UE) wymaga gbszych refleksji ni tylko analiza przyczynowo-skutkowa. Szeroki kontekst systemowy tych przeobrae skania do wnikania w istot procesw integracyjnych z uwzgldnieniem uwarunkowa podmiotowoci prawnomidzynarodowej, specyfiki relacji midzynarodowych oraz kontekstu geopolitycznego w ksztatujcym si nowym adzie midzynarodowym. Dotychczasowe uproszczone schematy, zawarte w skrajnych postawach euroentuzjazmu i eurosceptycyzmu, zawaj pole wyboru orientacji rozwojowej Unii Europejskiej i staj si wspczenie pretekstem do wielu polemik. Prezentowana ksika wpisuje si wanie w w krytyczny i odbiegajcy od utartych schematw dyskurs, skaniajcy do powaniejszych przemyle w kwestii istoty oraz prawdopodobnych form ewolucji integracji europejskiej. Z uwagi na wyrazisto stawianych tez wywoywa moe ona wiele kontrowersji. Tym samym warta jest przedstawienia i podjcia wok niej dyskusji. Ksika ta zostaa pierwotnie wydana w jzyku angielskim przez Oxford University Press w 2006 r., a jej autorem jest profesor polityki europejskiej na Uniwersytecie w Oxfordzie. Pod wzgldem struktury ksika skada si ze wstpu, szeciu rozdziaw, wnioskw i bibliografii. W trzech pierwszych rozdziaach omawiane s skutki przystpienia pastw Europy Wschodniej dla polityki Unii Europejskiej. W rozdziale pierwszym (Powrt do Europy) przedstawiony jest dystans dzielcy nowe pastwa czonkowskie od pastw dotychczasowej Unii w momencie ich przystpienia. Analizowana jest skala podjtych w zwizku z tym reform i trudnoci z ich wprowadzaniem. Rozdzia drugi (Europejska polityka mocarstwowa) obrazuje wpyw rozszerzenia integracji na zacieranie si dotychczasowego podziau midzy Wschodem i Zachodem. Autor formuuje tu tez, e rozszerzenie integracji europejskiej na Wschd stanowio imponujcy przykad budowania imperium. Przejawia si to objciem polityczn i ekonomiczn kontrol tych nowych czonkw (niestabilnych i ubogich). Zwraca uwag, e operacji tej zabrako jednak szerszej wizji strategicznej, a realizowana bya z uyciem naciskw. W rozdziale trzecim (Rnorodno i adaptacja) zajmuje si procesem adaptacji obu czci Europy w kontekcie istniejcych rnic rozwojowych. Autor zakada tu, e Unia napotka na trudnoci, gdy zmierza bdzie do osigania funkcji zgodnych z modelem pastwa westfalskiego, czego powodem s rnice w zakresie takich obszarw, jak: geograficzny, prawny, gospodarczy i
237

kulturowy. Co wane, wystpujce linie podziaw nie zawsze pokrywaj si z dotychczasowymi granicami midzy Wschodem i Zachodem. Rozdzia wykazuje, e omawiana rnorodno nie musi by wcale obcieniem, lecz moe si sta wrcz atutem w procesie tworzenia integracji. Jak zauwaa autor: Luniej zintegrowanym systemom rnorodno nie przeszkadza, a wrcz pomaga w rzdzeniu i rozwoju. (s. 27). Kolejne rozdziay dotycz funkcjonowania rozszerzonej Unii Europejskiej w trzech gwnych dziedzinach: gospodarki, demokracji i spraw zagranicznych. Intencj autora jest tu przedstawienie, e w kadej z tych dziedzin Unia zdaje si zmierza w kierunku typowego pastwa westfalskiego, lecz w jego opinii mona przedstawi dowody, e perspektyw jest jednak raczej model neoredniowieczny. W rozdziale czwartym (Polityka gospodarcza) analizowane s wyzwania dotyczce w gwnej mierze: spjnoci wewntrznej, globalnej konkurencji i wspzalenoci gospodarczej. Rozdzia pity (Rzdy demokratyczne) ukazuje perspektywiczn skomplikowan struktur rzdzenia Unii: wielowarstwow i wieloorodkow. S tu formuowane wyzwania wobec rzdw demokratycznych i akcentowana jest sabo instytucji przedstawicielskich. Autor kategorycznie tu stwierdza, e: Nie uksztatuje si zapewne europejski demos ani nie nastpi konsolidacja europejskiego terytorium. (s. 28). W rozdziale szstym (Rzdy poza granicami) podjte pod rozwaania zostay rne aspekty stosunkw zewntrznych w Europie. Analizowana jest tu Unia Europejska jako podmiot midzynarodowy, jej wspzawodnictwo z USA oraz cechy wyaniajcego si systemu midzynarodowego w Europie: Nie jest to system anarchiczny, a istot obecnej polityki midzynarodowej stanowi raczej zbiorowe targi i negocjacje dotyczce praw i procedur ni ukady zawierane z myl o zdobyczach terytorialnych (s. 29). Szczeglnie uwypuklane s w tym rozdziale dominujce wci w integracji europejskiej mechanizmy midzyrzdowe a nie wsplnotowe (jak polityka zagraniczna i bezpieczestwo). Niejako ostatni rozdzia pracy (Wnioski: konsekwencje neoredniowiecza) stanowi prb okrelenia owych konsekwencji dla geostrategicznej sytuacji Unii, skutecznoci jej rzdw oraz politycznej legitymizacji. Zdaniem autora, co formuuje ju na wstpie: Konsekwencje nowego adu s wysoce niejasne i wcale nie jest pewne, czy neoredniowieczna Europa bdzie lepsza od dzisiejszej. (s. 29) Ten nowy rodzaj imperium miaby powodowa wiele trudnoci, lecz jednak i przysparza istotnych korzyci: Zorganizowane w formie koncentrycznych krgw elastyczne imperium neoredniowieczne moe atwiej sprosta presji modernizacyjnej i wyzwaniom globalizacji ni europejskie pastwo. (s. 29) Podsumowywane s tu zasadnicze problemy: integracji przez rozszerzanie, rzdzenia neoredniowieczn Europ, legitymizacji systemu plurilateralnego oraz uczestnictwa, przedstawicielstwa i kontestacji w procesach integracyjnych. Rozszerzon Uni Europejsk bada si najczciej z punktu widzenia paradygmatu pastwa, zakadajc, e zmierza ona do modelu federalnego. Tymczasem myl przewodni recenzowanej ksiki jest wykazanie, e rozszerzona Unia Europejska upodobnia si raczej do neoredniowiecznego imperium ni do klasycznego pastwa typu westfalskiego. (s. 1) Dowodem tego jest m. in. [] przenikanie si rozmaitych jednostek politycznych, funkcjonujcych w systemie pozbawionym
238

czytelnej hierarchii i wyranego orodka wadzy. (s. 1) Ponadto: Granice rozszerzonej Unii Europejskiej podlegaj cigej zmianie. Norm stanowi wielopoziomowy system rzdw, sprawowanych przez wiele orodkw uformowanych w koncentryczne krgi. Paneuropejska tosamo jest niewyrana i wta; nie ma w niej czego, co zasugiwaoby na nazw europejskiego demos. (s. 1) Tym samym Unia wcale nie stanie si superpastwem. Natomiast: Staje si policentrycznym podmiotem pastwowym, ktry raczej penetruje ni kontroluje swe otoczenie. Jego sta cech jest wspistnienie rnych nakadajcych si na siebie instytucji policyjnych i wojskowych zarwno narodowych, jak i ponadnarodowych. (s. 2) Zarysowane tendencje nasilone zostay, zdaniem autora, zwaszcza w nastpstwie rozszerzania si Unii Europejskiej na pastwa postsocjalistyczne. I wanie temu rozszerzeniu nadaje on ogromne znaczenie, wbrew czstym przecie stanowiskom, e byo to tylko konsekwencj rutynowych manewrw biurokratyczno-dyplomatycznych. Tymczasem ogromny adunek rnorodnoci niesionej przez nowych czonkw Unii jest wyzwaniem, z ktrym trudno si upora z uwagi na konieczno przyjcia przez nich synnego przecie acquis communautaire. W kontekcie zapowiadanych dalszych rozszerze (perspektywicznie nawet o Turcj i Ukrain) ta transformacja przesdza o nadawaniu jej strategicznego charakteru, zmieniajcego dotychczasowy charakter Unii. W swych rozwaaniach autor niejednokrotnie tumaczy, e Unii Europejskiej nie mona traktowa jako pastwa, a tym samym i stosowa do niej analogii odnoszcych si do pastwa. Akcentuje te, e i rozszerzenie Unii na Wschd wcale nie upodobnio jej do pastwa, lecz wrcz przeciwnie: rozszerzenie zwikszyo ilo poziomw wadzy, pogbio pluralizm kulturowy, prawny i polityczny, przynioso jeszcze bardziej zrnicowane i krzyujce si rozwizania instytucjonalne. (s. 3) To rozszerzenie jest zdaniem autora potnym czynnikiem zmian w szerszej perspektywie historycznej, ekonomicznej i kulturowej, ktry powinien by potraktowany przez badaczy jako czynnik determinujcy, a nie jak dotd, bdnie, jako tylko konsekwencja ewolucji integracji europejskiej: W ksikach dotyczcych integracji europejskiej nie wystarczy doda jednego rozdziau o rozszerzeniu Unii ksiki zupenie powinny ulec zmianie, bo inaczej przestan przystawa do rzeczywistoci. (s. 3-4) To wanie ten etap rozszerzania Unii jawi si jako decydujcy krok w kierunku tego swoistego neoredniowiecza. Co ciekawe, cho w europejskich debatach na temat polityki zagranicznej i bezpieczestwa dominuj pogldy i pomysy formuowane w duchu westfalskim, to jednak zdaniem autora wnioski z tego dyskursu s wycigane w sposb tendencyjny i moe te mylcy. Pomimo bowiem deklarowanego rozwoju wsplnej unijnej polityki w zakresie dyplomacji i bezpieczestwa, sfery te pozostaj domen rzdw pastw czonkowskich i trudno jake czsto przecie o uzgodnienie wsplnego stanowiska. Staje si to trudniejsze zwaszcza po przyjciu nowych czonkw Unii, majcych odmienne priorytety we wspomnianych kwestach, zwaszcza w kontekcie ich relacji ze Stanami Zjednoczonymi i Federacj Rosyjsk. Ponadto, europejsk polityk zagraniczn i w kwestiach bezpieczestwa prowadzi si za pomoc innych ni unijne instytucji (jak NATO i ONZ), a take w ramach rnych formalnych, nieformalnych czy doranych koalicji. Zauway jednak pozostaje, e
239

poprzez wprowadzenia mechanizmu kwalifikowanej wikszoci gosw podwaeniu ulegy w Unii Europejskiej zasady westfalskie. Autor zwraca uwag na kolosalny kontrast midzy neoredniowiecznym charakterem imperialnym Unii Europejskiej a westfalskim charakterem pastwowoci Stanw Zjednoczonych (charakter granic, struktura instytucjonalna oraz polityczne cele i rodki ich realizacji). Cho w odniesieniu do Stanw Zjednoczonych uywa si do czsto okrelenia imperium, to jednak jak susznie zauwaa autor dotyczy to gwnie globalnego charakteru tego supermocarstwa, co bywa kojarzone z dziewitnastowiecznym imperium brytyjskim. Tymczasem, jak konsekwentnie dowodzi autor, imperium neoredniowieczne rni si od westfalskiego (charakteryzujcego si: koncentracj wadzy, hierarchicznym porzdkiem i wyranym militaryzmem). Jego zdaniem, rozszerzanie si Unii Europejskiej na Wschd wzmacnia neoredniowieczny trend w mechanizmach integracyjnych. Zwraca przy tym uwag, e zmiany te, cho wymagajce znacznych korekt istniejcego systemu rzdw, odpowiadaj jednak wymogom globalnej konkurencji. Ponadto, idzie wrcz o krok dalej zakadajc, e ten nowy paradygmat byby zbieny z postmodernistycznym. Formuowany jest zatem pluralistyczny model systemu rzdzenia: W nowej sytuacji znakomicie mog funkcjonowa wielopoziomowe rzdy w postaci koncentrycznych krgw, oparte na autoregulacji i wspregulacji, a nie na centralnym sterowaniu i systemie kar. (s. 222) Praktycznym testem funkcjonowania takiego modelu jest jego efektywno w ramach otwartej metody koordynacji w Unii Europejskiej. Z rozwaa autora pynie przekonanie co do nieuchronnoci kolejnych rozszerze Unii, co wynika ma z przyczyn geopolitycznych i realizowane ma by dla celw strategicznych. Uwarunkowania te nabray dodatkowego znaczenia po zamachach terrorystycznych na Stany Zjednoczone we wrzeniu 2001 r. W tym kontekcie dostrzegane jest, e otwieranie si Unii Europejskiej na nowych czonkw okazuje si potnym narzdziem stabilizowania rodowiska zewntrznego: Unia musi odpowiedzie na wzrastajce zagroenia w sferze bezpieczestwa, polityki i gospodarki, ktre wynikaj z utrzymujcego si braku stabilnoci, konfliktw na granicach UE i w jej odleglejszym ssiedztwie. (s. 230) Rozwizania alternatywne wobec penego czonkostwa (partnerstwo strategiczne czy polityka dobrego ssiedztwa) ju nie wystarcz, by wpywa na rozwj wydarze u poudniowych i wschodnich ssiadw Unii. Jednak proces ten prowadzi bdzie musia do zdecydowanych utrudnie w budowaniu wsplnej europejskiej tosamoci. W konsekwencji tego autor zauwaa, e: [] wiele przemawia za tez, e gosowanie przeciw konstytucji europejskiej byo po czci gosowaniem przeciw dalszemu rozszerzaniu UE, zwaszcza o Turcj. (s. 232) W dodatku w coraz wikszej Unii narasta bdzie problem z prowadzeniem polityki midzypastwowej, co skutkowa bdzie odradzaniem si pomysw budowy cilejszego rdzenia integracji, zoonego z pastw bardziej uprzywilejowanych w podejmowaniu decyzji, co w konsekwencji dzieli bdzie musiao pastwa czonkowskie. W opinii Jana Zielonki w wyaniajcej si nowej rzeczywistoci neoredniowiecznej jest moliwe kontynuowanie procesu integracji europejskiej. Unia Europejska mogaby w takich uwarunkowaniach funkcjonowa jako swego
240

rodzaju metagubernator: [] ciao rzdzce, ktre rozdziela kompetencje decydenckie midzy liczne autonomiczne, zdefiniowane terytorialnie i funkcjonalnie podmioty. UE powinna zrezygnowa z prb narzucania cisej hierarchicznej kontroli, a dziaa jedynie jako mediator midzy rnymi sieciami europejskimi, uatwiajc im sta komunikacj i osiganie kompromisw. Musi gwarantowa swobodny dostp do tych sieci i dba, by toczcy si proces negocjacji by przejrzysty. Granice Unii powinny by elastyczne i otwarte dla tych ssiadw, ktrzy akceptuj podstawowe wartoci liberalne i zasady obowizujce w neoredniowiecznym imperium. (s. 254) Jego zdaniem Unia Europejska pod postaci neoredniowiecznego imperium moe funkcjonowa efektywniej ni pastwo westfalskie, radzc sobie m. in. z naciskami globalizacyjnymi, konfliktami w swoim ssiedztwie, czy rywalizujc ze Stanami Zjednoczonymi. Stopniowe rozszerzanie plurilateralnego systemu rzdw wraz z moliwoci oddziaywania na zachowania innych podmiotw poprzez warunkowanie ich czonkostwa w Unii pozostaj decydujce dla uzasadniania celowoci przyjcia tej koncepcji. Czy takie rozwizanie jest prawdopodobne lub czy jest podane? Wskaza mona zarwno na jego zalety, jak i wady. Nie brak te licznych trudnoci na drodze budowania proponowanego przez autora ksiki modelu. Jednak od wielu lat gone s przecie gosy krytyczne pod adresem porzdku westfalskiego oraz rozpowszechniaj si opinie o dokonujcej si ju jego ewolucji tak ewolucji jego instytucji organizacyjnych, jak i normatywnych. Postulat swego rodzaju powrotu do zasad sprzedwestfalskich nie jest oczywicie koncepcj cakowicie nowatorsk, lecz sposb kompleksowego jej przedstawienia w recenzowanej ksice, cho budzi liczne kontrowersje, to jednak zmusza do zejcia z utartych schematw mylenia i podjcia gbszych przemyle nad alternatywnymi modelami rozwoju integracji europejskiej. To zasadnicza zaleta omawianej ksiki. Na uwag zasuguje przy tym jej przejrzysta, logiczna struktura i spjny tok wywodu, w ktrym nie brak wielu szczegowych tez i pyta badawczych. Praca oparta jest na szerokiej bazie faktograficznej i danych statystycznych oraz reprezentatywnej literaturze przedmiotu i rdach. Zawiera interesujce zestawienia pod postaci tabel i wykresw. Poszczeglne rozdziay kocz si wyranie wyodrbnionymi wnioskami. Napisana jest w sposb przystpny i wrcz wcigajcy do lektury. Jest to pozycja pobudzajca do refleksji i zajcia wasnego stanowiska w omawianych kwestiach, ksika wobec ktrej nie mona przej obojtnie.

JERZY STACZYK

241

George Friedman, Nastpne 100 lat. Prognoza na XXI wiek. Mocarstwo nad Wis?, Warszawa 2009, ss. 288.
Ksika Georga Friedmana Nastpne 100 lat. Prognoza na XXI wiek wywoaa niemae zainteresowanie i zamieszanie na polskim rynku wydawniczym. Autor, zaoyciel prywatnej agencji wywiadowczej STRATFOR podj si prby wydawaoby si niemoliwej przewidzenia geopolitycznych zmian w XXI wieku. Waciwie trudno jest dyskutowa z wyobrani Friedmana. To czy ma on racj, czy nie oceni dopiero przysze pokolenia. Nam pozostaje, opierajc si na wasnej wiedzy i zdrowym rozsdku wskazanie sabych i mocnych punktw ksiki a tych pierwszych jest naprawd sporo. Zacznijmy od pocztku, czyli od tytuu. Tytu Nastpne 100 lat. Prognoza na XXI wiek. Mocarstwo nad Wis? nie jest adekwatny do treci zarwanej w pozycji, gdy Friedman w miar rzetelnie opisuje przyszo do roku 2052, czyli do prognozowanego przez niego koca wojny wiatowej. A z racji tego, e pierwsz dekad stulecia mamy ju za sob to prognoza dotyczy 42 lat. A co z nastpn poowa wieku? T cze ksiki waciwie mona na skwitowa zdaniem W drugiej poowie XXI wieku dojdzie do napicia i by moe konfliktu midzy Meksykiem a USA z powodu szybkiego rozwoju gospodarczego tego pierwszego oraz zmiany struktury etnicznej w Stanach Zjednoczonych na korzy spoecznoci pochodzenia meksykaskiego. Ponadto ostatni czon tytuu Mocarstwo nad Wis zawarty w polskim wydaniu jest zabiegiem czysto komercyjnym, majcym za zadanie skonienie czytelnika do signicia gbiej do kieszeni. Sugerowanie e Polska stanie si mocarstwem jest pewnym naduyciem, poniewa autor nie pisze o samej Polsce ale o bloku polskim bloku pastw Europy rodkowej (kraje batyckie, Czechy, Wgry, Sowacja Rumunia i Chorwacja), skupionych wok Polski. A dodatkowo naley wyjani, e Friedman co prawda przewiduje wzrost znaczenia bloku polskiego w najbliszych dekadach, ale wycznie jako instrumentu polityki amerykaskiej osabiajcego najpierw wpywy Rosji a nastpnie Turcji. Nastpna sprawa. Wedug autora blok polski wyoni si okoo 2015 r. w odpowiedzi na zagroenie ze strony Rosji. Waciwie jest to moliwe. Ale dla Friedmana ten blok bdzie istnia dalej nawet gdy zagroenie rosyjskie przeminie. Wedug mnie sprawa funkcjonowania bloku polskiego zostaa potraktowana zbyt prosto i oglnikowo. Trudno sobie wyobrazi wspprac np. miedzy Wgrami i Rumuni, czy Polsk i Czechami gdy nie maj wsplnego interesu. Najbardziej race i uwaam, e nie do przyjcia dla wszystkich majcych podstawow wiedz o historii Rosji jest potraktowanie kwestii jej upadku. Nie zarzucam tutaj, e kieruje si zym rozumowaniem co do acucha zdarze, ktry odprowadzi to tego upadku. Ale tak wanej kwestii nie mona po prostu zakoczy zdaniem: Presja wewntrzna, zwaszcza na poudniu, odcignie uwag Rosjan od zachodu i w kocu, bez wojny, Rosja si zaamie. Tak jak zaamaa si 1917, a pniej w 1991 r.. Nawet zakadajc, e tak si stanie, to co potem? Friedman pniej nie wspomina o tym co w miejscu Rosji przez nastpne kilkadziesit lat powstanie. Autor wzmiankujc o zaamaniu si Rosji w 1917 i 1991 r. zapomnia doda, e ta
243

w cigu 20 lat potrafia odtworzy swoj potg. Piszc o Rosji Friedman popeni jeszcze jedn gaf. Mianowicie pisze on, e inwazja Chin na rosyjsk Syberi praktycznie nie wchodzi w rachub, gdy jest to jak si wyrazi dzikie pustkowie. Rzeczywicie Syberia jest sabo zaludniona ale posiada w wielkich ilociach to czego najludniejsze pastwo wiata potrzebuje wszelkie moliwe surowce i przestrze. Przecie wanie surowce Syberii byy celem japoskiej ekspansji, zakoczonej klsk wojsk cesarskich pod Chachyn-go w 1939 r., o czym autor zapomina. Zreszt w przedstawionej prognozie Chiny podziel los Rosji i take si rozpadn, co autor opisa szerzej ni to miao miejsce w przypadku Federacji Rosyjskiej. Kolejn sab stron wizji Friedmana jest cakowite ignorowanie i nie dostrzeganie Unii Europejskiej i to pomimo tego i waciwie pierwsza dekada XXI wieku w Europie upyna pod znakiem coraz cilejszej integracji. Nawet jeli zakada on, e UE jako organizm polityczny nie przetrwa to powinien przynajmniej o tym wspomnie. Szef STRATFORu rwnie nie przewiduje odegrania powaniejszej roli w wiatowej polityce przez Indie poza doznaniem powanych strat podczas star w wojnie wiatowej. Moim zdaniem warto byo by w tym miejscu przynajmniej wyjani dlaczego kraj z miliardem mieszkacw i ponad milionow armi nie odegra wikszego znaczenia w XXI w. Co do wizji wzrostu potgi Turcji i Japonii to nie potrafi odpowiedzie na pytanie czy te dwa kraje pjd drog nakrelon przez Friedmana. C Cig zdarze przedstawiony przez autora wydaje si logiczny, ale naley pamita, e zaprezentowana prognoza dotyczca Japonii i Turcji jest tylko jednym z wariantw jakich mona si spodziewa. Nie chc si odnosi do barwnego opisu przygotowa do wojny wiatowej i dziaa wojennych zaprezentowanych przez Friedmana. Jest to wytwr jego wyobrani i na tym naley poprzesta. Odda naley mu to, e susznie przewiduje militaryzacj kosmosu i zgodzi si z faktem, e ten kto bdzie kontrolowa kosmos bdzie kontrolowa cay glob. Najmocniejszym i najciekawszym punktem pozycji jest ten fragment dot. wzrostu znaczenia Meksyku i konfliktu wewntrznego w poudniowych stanach USA w zwizku z zachwianiem rwnowagi etnicznej na korzy Meksykanw. Uwaam, e ksik mona przeczyta jedynie dla zaspokojenia ciekawoci i to pod warunkiem, e nie ma si aktualnie nic innego do czytania, ale w cakowicie odradzam wydawanie prawie 40 z na jej zakup. Po prostu nie warto. PIOTR REBIZANT

244

J. PIONTEK, B. IWANEK, S. SEGEDA, ANTROPOLOGIA O POCHODZENIU SOWIAN, UNIWERSYTET ADAM MICKIEWICZA INSTYTUT ANTROPOLOGII, POZNA 2008, SS. 155.
Mimo rewolucji informacyjnej, cigego postpu bada naukowych i wyranego trendu do bardziej holistycznego traktowania badanej rzeczywistoci, niejednokrotnie mamy do czynienia z uprawianiem nauki przez pryzmat mylenia monodyscyplinarnego. Klasycznym ju przykadem w Polsce jest wikszo bada historycznych. Stosowanie metodologii geohistorycznej, wprowadzonej do nauki przez Fernanda Braudela i szko Annales, naley do rzadkoci. Nawet, gdy historycy i przedstawiciele nauk spoecznych staraj si uywa bardziej zrnicowanego instrumentarium poznawczego, to z przykroci naley stwierdzi, e osignicia nauk przyrodniczych stanowi dla nich terra incognita. Jednym z konkretnych przykadw pomijania cennych dowiadcze i osigni nauk przyrodniczych w szeroko rozumianych badaniach historycznych jest problem etnogenezy Sowian. To zagadnienie badawcze, majce due znaczenie dla rozpatrywania procesw geopolitycznych w pnej staroytnoci i we wczesnym redniowieczu, od dawna znajduje si w orbicie zainteresowa nie tylko reprezentantw historii, archeologii czy etnologii, ale take antropologii czy demografii. Antropologia ma zreszt w tym obszarze bardzo duy dorobek badawczy, ktry z niezrozumiaych wzgldw jest przemilczany, bd bagatelizowany przez przedstawicieli historii i archeologii (zob. s. 7-8). To duy bd, ktry szczeglnie rzuca si w oczy czytajc takie prace jak recenzowana ksika, wydana przez czoowy polski orodek bada antropologicznych w Uniwersytecie Adam Mickiewicza w Poznaniu. Omawiana publikacja ma znaczenie nie tylko fundamentalne, ale, powtarzajc za autorami, mamy do czynienia z nowym otwarciem w interdyscyplinarnych badaniach procesu etnogenezy Sowian (s. 80). Autorzy opierajc si na najnowszych ustaleniach antropologii polskiej i paleodemografii oraz posugujc si zarwno tradycyjnymi, jak i najnowszymi metodami bada tej nauki (badania odontologiczne, kraniologiczne, analizy genetyczne) zrewidowali dotychczasowe, dominujce wspczenie w nauce polskiej stanowisko allochtoniczne (autorzy przedstawiaj swoje podejcie metodyczne na s. 33-39). Badania antropologiczne pozwalaj obali tez o tzw. przejciu demograficznym, ekspansji Sowian na tereny m.in. dorzecza Wisy i Odry dopiero w V/VI w. Na podstawie nowo pozyskanych materiaw szkieletowych i m.in. wynikw bada mitochondrialnego DNA (mtDNA) naley stanowczo stwierdzi, e obszar macierzysty Polski wchodzi w skad kolebki Sowian. Dorzecze Wisy i Odry we wczesnym redniowieczu w czasie wdrwek ludw nie byo terytorium opustoszaym. Mona dzi z bardzo wysokim stopniem prawdopodobiestwa stwierdzi, e od epoki brzu do redniowiecza na obszarze tym mielimy do czynienia z zasobem demograficznym wykazujcym podobiestwo biologiczne. Nie ma rnic genetycznych midzy przedstawicielami kultury przeworskiej, wielbarskiej i czerniachowskiej (zob. s. 77-80).
245

Warto osobno wspomnie o wynikach bada prowadzonych w oparciu o metody biologii molekularnej. Doprowadziy one autorw do ciekawych wynikw. Okazao si, e pula genetyczna Sowian zachodnich ma maksymaln liczb filogenetycznie pokrewnych typw mtDNA. Jeszcze ciekawsze wyniki autorzy trzymali porwnujc materiay genetyczne Biaorusinw i Rosjan. Okazao si, e wykazuj one sporo rozbienoci. Pod tym wzgldem Rosjanie najbardziej podobni s do etnicznych grup ugrofiskich. W wynikw procesw interetnicznych Sowianie zachodni wykazuj genetyczne podobiestwo do etnosu germaskiego (s. 21-22). Ksik bdc owocem pracy poznaskiego orodka antropologicznego warto poleci wszystkim tym badaczom zajmujcym si geopolityk, ktrzy oprcz posiadania zacicia geohistorycznego otwarci s szeroko na metody badacze nauk przyrodniczych. LESZEK SYKULSKI

246

IV. SPRAWOZDANIA
DZIAALNO INSTYTUTU GEOPOLITYKI W 2009 R.
19 grudnia 2009 r. W Toruniu odbya si debata pt. Information Interoperability in Geopolitical Researches, ktrej organizatorem bya redakcja procznika "European Journal of Geopolitics". 12 grudnia 2009 r. W Czstochowie odbyo si posiedzenie Sekcji Teorii Geopolityki Komisji Metodologii i Dydaktyki. Dyskusj zdominoway problemy semantyczne zwizane z pojciami obszaru badania potencjau geopolitycznego. 11 grudnia 2009 r. W Krakowie odbyo si posiedzenie Sekcji Geografii Sakralnej. Tematem dyskusji byy zwizki wybranych przedstawicieli geopolityki i geografii politycznej z nurtami ezoterycznymi. 10-11 grudnia 2009 r. Czonkowie i wsppracownicy Instytutu Geopolityki wzili udzia w konferencji naukowej pt. Militaryzm rosyjski. Historia i wspczesno, zorganizowanej w Krakowie przez Instytut Rosjoznawstwa Uniwersytetu Jagielloskiego i Koo Naukowe Studentw Rosjoznawstwa UJ. 10 grudnia 2009 r. W Krakowie odbyo si zebranie Zarzdu Instytutu Geopolityki, podczas ktrego ustalono harmonogram prac redakcyjnych i wydawniczych dotyczcych "Przegldu Geopolitycznego" i "European Journal of Geopolitics". Obradowaa take Sekcja Astropolityki i Astrostrategii. Przeprowadzono warsztaty metodologiczne, zapoznajc zebranych z moliwociami wykorzystania wybranych metod badawczych astrofizyki w badaniach geopolitycznych. 8 grudnia 2009 r. Na zebraniu Sekcji Geopolitycznej KNP UJ i krakowskiego klubu Instytutu Geopolityki dyskutowano o geopolityce atlantyckiej. Punktem odniesienia do dyskusji bya ksika Roberta Kaplana "Polityka wojownikw. Dlaczego przywdztwo potrzebuje pogaskich wartoci" (wyd. Sprawy Polityczne, Elblg 2008). 30 listopada 2009 r. W warszawskim klubie Instytutu Geopolityki obya si dyskusja pt. "Galilea izraelskie Kosowo?". 24 listopada 2009 r. W Krakowie odbyo si wsplne zebranie Sekcji Geopolitycznej KNP UJ i krakowskiego klubu Instytutu Geopolityki. 23 listopada 2009 r. Na posiedzeniu Sekcji Rosyjskiej Myli Geopolitycznej Komisji Bada Wschodnich w Czstochowie omwiono dorobek jednego z najlepszych

247

wspczesnych geopolitykw rosyjskich - Wadimira Koosowa, a take geopolityczn koncepcj "Wyspy Rosji" Wadima Cymburskiego. 15 listopada 2009 r. Na zebraniu Zarzdu Instytutu Geopolityki, ktry odby si w Warszawie, podsumowano organizacj II Zjazdu Geopolitykw Polskich oraz dwulecie dziaalnoci Instytutu. Uchwa Zarzdu zosta zlikwidowany biuletyn "Geopolityka". 7 listopada 2009 r. Przedstawiciele redakcji "Przegldu Geopolitycznego" przeprowadzili w Gdasku wywiad z prof. dr. hab. Andrzejem Piskozubem, ktry zostanie opublikowany w pierwszym numerze pisma w lutym 2010 r. 2 listopada 2009 r. Uchwa Zarzdu, w Instytucie Geopolityki zostaa powoana Komisja Bibliograficzna. Zadaniem komisji bdzie stay monitoring publikacji naukowych z zakresu geopolityki, zwaszcza tych, pisanych przez polskich autorw oraz publikacji autorw zagranicznych wydawanych w jzyku polskim. Coroczne opracowania bibliograficzne geopolityki polskiej bd ukazywa si na amach nowego czasopisma naukowego Instytutu - rocznika "Przegld Geopolityczny". 23-24 padziernika 2009 r. W Warszawie, w murach Akademii Obrony Narodowej, odby si II Zjazd Geopolitykw Polskich. Organizatorem konferencji by Instytut Geopolityki, wsporganizatorami: Akademia Obrony Narodowej i Polskie Towarzystwo Geopolityczne. W Zjedzie wzio udzia cznie 117 uczestnikw, reprezentujcych m.in. Akademi Obrony Narodowej, Polsk Akademi Nauk, Uniwersytet Adama Mickiewicza, Uniwersytet Gdaski, Uniwersytet Jagielloski, Uniwersytet lski, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Wrocawski, Dolnolski Orodek Studiw Strategicznych, Dom Kaukaski, Europejskie Centrum Analiz Geopolitycznych, Fundacj im. Kazimierza Puaskiego, Fundacj Odysseum, Instytut Geopolityki i Polskie Towarzystwo Geopolityczne. Stoiska patronackie podczas konferencji wystawiy: Wydawnictwo Naukowe PWN, Dom Wydawniczy Bellona, Wydawnictwo Adam Marszaek, Wydzia Wydawniczy Akademii Obrony Narodowej, Drukarnia Remigraf, Drukarnia Ars Libri. 23 padziernika 2009 r. Przewodniczcy Rady Naukowej Instytutu Geopolityki Pan prof. dr hab. Piotr Eberhardt zosta uhonorowany nagrod I stopnia XX edycji Konkursu o Nagrod i Medal Zygmunta Glogera. 21 padziernika 2009 r. Na posiedzeniu Sekcji Pomiaru Potencjau Jednostek Geopolitycznych omawiano najnowsze doniesienia ONZ dotyczce sytuacji demograficznej w Afryce. Tematem przewodnim spotkania byo zagadnienie wpywu potencjau demograficznego gwnych orodkw siy w Afryce i na sytuacj geopolityczn na kontynencie. 15 padziernika 2009 r. Ukazaa si trzeci numer biuletynu Geopolityka.

248

10 padziernika 2009 r. Na posiedzeniu Komisji Geostrategii omawiana bya recepcja "Geopolityki Oceanii" K. Haushofera we wspczesnych koncepcjach geopolitycznych w Niemczech, Rosji i Japonii. 25 wrzenia 2009 r. Ukaza si drugi tom serii Biblioteka Instytutu Geopolityki Radosaw Domke (red.), Midzy histori a geopolityk, Czstochowa 2009, ss. 186. Ksika zawiera kilka artykuw z zakresu historii najnowszej i geopolityki akademickiej. Poniej wykaz artykuw. Robert Potocki Powrt historii w ujciu Roberta Kagana. Leszek Sykulski Rozumowanie abdukcyjne a proces badawczy w geopolityce przyczynek do epistemologii geopolityki . Dawid Madejski Polak mdry przed szkod. Koncepcja osi WarszawaBerlin w pisarstwie politycznym Wadysawa Studnickiego . Radosaw Domke Jzyk propagandy w Polsce Ludowej w latach 19451950. Prba analizy. Marta Kasztelan Dzienniki polskie wobec czterdziestej rocznicy wydarze marcowych '68. Tomasz Wjtowicz Przyczyny, przebieg i skutki pierwszej i drugiej wojny w Zatoce Perskiej. Szymon Pilarz Kolej Berlin Bagdad. Wielkie przedsiwzicie imperializmu niemieckiego w Turcji. Przemysaw Adamski Miejsce spoczynku pukownika dyplomowanego Walerego Sawka przyczynek do biografii. Leszek Sykulski Geopolityka akademicka midzy nauk a paradygmatem. Spr wok semiotyki geopolitycznej. 21 wrzenia 2009 r. Na posiedzeniu Komisji Geostrategii w Czstochowie omawiano strategiczne aspekty kontroli nad Cienin Ormuz. 7 wrzenia 2009 r. W Zielonej Grze odbya si debata pt. Ziemie Zachodnie w polskiej myli geopolitycznej. Dyskusj moderowa dr Radosaw Domke, wiceprezes Instytutu Geopolityki. 4 wrzenia 2009 r. W Poznaniu odbyo si zebranie wadz Instytutu Geopolityki. Podsumowano ostatnie dwa lata dziaalnoci oraz przyjto sprawozdanie finansowe Zarzdu, ktre uzyskao akceptacj Referatu Kontroli. Omwiono szczegy organizacyjne II Zjazdu Geopolitykw Polskich, a take przyjto plan wydawniczy Instytutu na 2010 r. 31 sierpnia-3 wrzenia 2009 r. Reprezentacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w XVI Midzynarodowym Salonie Przemysu Obronnego w Kielcach i w towarzyszcym mu konferencjom. 23 sierpnia 2009 r. W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbyy si kolejne warsztaty z technik pomiaru potencjau jednostek geopolitycznych. Na zajciach prowadzonych przez prezesa Instytutu Geopolityki analizowano teori cyklu siy Charles'a Dorana.
249

16 sierpnia 2009 r. Na spotkaniu Komisji Bada Myli Geopolitycznej poruszono rnic midzy badaniami i analizami geopolitycznymi w geopolityce klasycznej i tzw. geopolityce krytycznej. 5 sierpnia 2009 r. Na zebraniu Zarzdu Instytutu Geopolityki w Warszawie omwiono szczegy II Zjazdu Geopolitykw Polskich. Odbya si take dyskusja z czonkami warszawskiego klubu IG pt. Geopolityka krytyczna - szansa czy zagroenie dla geopolityki akademickiej? 30 lipca 2009 r. W Czstochowie odbya si dyskusja pt. Geopolityka, geostrategia i geohistoria porwnanie metod i technik badawczych. 21 lipca 2009 r. Instytut Geopolityki zorganizowa w Warszawie dyskusj panelow pt. Abdukcja Charles'a S. Peirce'a we wspczesnej narracji geopolitycznej. 16 lipca 2009 r. Instytut Geopolityki zawar umow o wsppracy naukowo-wydawnicznej ze lskim Towarzystwem Naukowym im. Michaa Grayskiego. Artykuy czonkw Instytutu ukazay si w corocznej publikacji zbiorowej "Grayskiego", ktra w tym roku nosia tytu "Midzy histori, literatur i polityk" (red. T. Nodzyski; Czstochowa 2009, ss. 179), w dziale pt. "W krgu problematyki geopolitycznej". Byy to nastpujce publikacje: Marcin Rupka Stanowisko Stanw Zjednoczonych i Rosji wobec czonkostwa Polski w NATO na tle procesu zjednoczeniowego Polski z Paktem Pnocnoatlantyckim. Leszek Sykulski Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu we wspczesnej Rosji. 8 lipca 2009 r. W Katowicach obradoway poczone Komisje Metodologii i Dydaktyki Geopolityki. Dyskusja toczya si wok zagadnie ontologii i epistemologii geopolityki. Przyjto plan wydawniczy i program dziaalnoci naukowej Komisji na najblisze procze. 3 lipca 2009 r. W Wydziale Nauk Geograficznych Uniwersytetu dzkiego doszo do spotkania Pana Leszka Sykulskiego, reprezentujcego Instytut Geopolityki i Polskie Towarzystwo Geopolityczne, z Panem prof. Markiem Sobczyskim oraz pracownikami Katedry Geografii Politycznej i Studiw Regionalnych. Prezes IG wygosi prelekcj nt. wspczesnego stanu polskiej geopolityki akademickiej i przedstawi plany jej rozwoju w cigu najbliszych lat. Omwiono paszczyzny wsppracy geopolitykw i geografw politycznych. Pracownicy Katedry zostali zaproszeni na II Zjazd Geopolitykw Polskich. 21 czerwca 2009 r. Kolejne warsztaty z metodologii geopolityki odbyy si w warszawskim klubie Instytutu Geopolityki. Temat spotkania: "Geopolityczne ujcie granicy - problemy terminologiczne, przegld metod i technik bada.
250

6 czerwca 2009 r. W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbyy si warsztaty metodologiczne pt. "Geopolityka jako paradygmat nauk politycznych". Czonkowie i wsppracownicy Instytutu Geopolityki analizowali metody i techniki bada geopolitycznych majcych zastosowanie w naukach politycznych (problematyka tzw. geopolitologii). 5 czerwca 2009 r. Delegacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w konferencji pt. "Geopolityka i zasady. Znaczenie i aktualno myli Adolfa Bocheskiego", zorganizowanej w Krakowie przez Orodek Myli Politycznej, Fundacj Pami i Tosamo, Narodowe Centrum Kultury oraz Wydzia Studiw Midzynarodowych i Politycznych UJ. 4 czerwca 2009 r. W Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk prezes Instytutu Geopolityki i Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego Pan Leszek Sykulski wygosi odczyt pt. Wspczesna geopolityka akademicka w Polsce i w Rosji - prba porwnania. Na spotkaniu krakowskiego klubu Instytutu Geopolityki odbya si dyskusja powicona wspczesnej geopolityce rosyjskiej. 27 maja 2009 r. W warszawskim klubie Instytutu Geopolityki odbya si debata pt. Geopolityczna idea Midzymorza - wczoraj, dzi i jutro. Czonkowie i wsppracownicy Instytutu oraz Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego omwili najwaniejsze historyczne idee Intermarium, a take wspczesne projekty geopolityczne dotyczce obszaru ABC. 23 maja 2009 r. W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbya si dyskusja pt. Geopolityczne znaczenie Arktyki. 21-22 maja 2009 r. Instytut Geopolityki by wsporganizatorem projektu naukowego - konferencji pt. Ropa - czarne zoto, zorganizowanego w Krakowie przez rodowisko naukowe Uniwersytetu Jagielloskiego. W konferencji wzili udzia czonkowie i wsppracownicy Instytutu prezentujcy pogldy w zakresie geopolitycznego znaczenia ropy naftowej. Podczas konferencji byo mona zapozna si z dziaalnoci, publikacjami i planami rozwoju Instytutu Geopolityki oraz Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. 16 maja 2009 r. Czonkowie i wsppracownicy Instytutu Geopolityki wzili udzia w debacie z prof. Zbigniewem Brzeziskim, ktra odbya si w Teatrze na Woli w Warszawie. Rozmowa dotyczya m.in. stosunkw USA z Chinami i Indiami, polskiej polityki zagranicznej, nowej strategii bezpieczestwa narodowego Federacji Rosyjskiej, polityki zagranicznej Unii Europejskiej i polityki bezpieczestwa na obszarze postsowieckim. Autor "Wielkiej Szachownicy" wskazywa na osabienie Rosji i powstanie nowej rzeczywistoci geopolitycznej na Wschodzie. Prognozowa stworzenie w przyszoci spotka G14 lub G16, w ktrych wyznacznikiem
251

czonkostwa bdzie nie tylko sia gospodarcza, ale take odgrywana rola geopolityczna. Postulowa prowadzenie polskiej polityki zagranicznej w oparciu o dobre relacje w UE (zwaszcza z Niemcami, Francj i Wielk Brytani) i sojusz z USA. 12 maja 2009 r. Reprezentacja wadz Instytutu Geopolityki wzia udzia w spotkaniu z Garii Kasparowem oraz Krystyn Kurczab-Redlich, ktre odbyo si w Teatrze Kamienica w Warszawie. 9 maja 2009 r. Na posiedzeniu Zarzdu Instytutu Geopolityki przyjto plan wydawniczy na trzeci kwarta biecego roku. Planowane jest wydanie w tym czasie kolejnych dwch tomw z serii "Biblioteka Instytutu Geopolityki" oraz trzeciego numeru Geopolityki. 30 kwietnia 2009 r. Na zaproszenie Komisji Europejskiej Przedstawicielstwa w Polsce czonkowie Instytutu Geopolityki wzili udzia w konferencji 5 lat Polski w Unii Europejskiej, ktry odby si w Paacu Kultury i Nauki w Warszawie. Reprezentacja wadz Instytutu wzia udzia w uroczystym koncercie zorganizowanym w Filharmonii Narodowej. 23 kwietnia 2009 r. Na spotkaniu krakowskiego klubu dyskusyjnego Instytutu Geopolityki, poczonego z zebraniem Sekcji Geopolityki KNP UJ, odbya si dyskusja bdzie powicona miejscu Polski w europejskiej myli geopolitycznej, na kanwie tekstu Krystyny Harasimiuk pt. Z historii koncepcji geopolitycznych dotyczcych Europy rodkowej. 22 kwietnia 2009 r. Reprezentacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w spotkaniu z ministrem spraw zagranicznych Litwy Vygaudasem Uackasem, zorganizowanym przez Fundacj im. K. Puaskiego w Warszawie. 20 kwietnia 2009 r. Ukaza si drugi numer procznika Instytutu Geopolityki "Geopolityka" oraz pierwszy tom w serii "Biblioteka Instytutu Geopolityki" (prace Komisji Bada Wschodnich) pt. Polska Bibliografia Pomaraczowej Rewolucji. 12 kwietnia 2009 r. Ukaza si drugi numer biuletynu Geopolityka. 4 kwietnia 2009 r. W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbya si dyskusja pt. Antropogeografia jako nauka posikujca geopolityk. 28 marca 2009 r. W Zielonej Grze odbyo si zebranie Zarzdu Instytutu Geopolityki, na ktrym przyjto zaoenia organizacyjno-finansowe 2. Zjazdu Geopolitykw Polskich, ktry odbdzie si w padzierniku br. w Warszawie. Odbya si take dyskusja na temat ksiki dra Tomasza Klina (czonka Rady Naukowej IG) pt. Wizje adu midzynarodowego w niemieckiej i anglosaskiej myli geopolitycznej w okresie II wojny wiatowej.
252

27 marca 2009 r. W Poznaniu odbyo si posiedzenie kolegium redakcyjnego oraz rady redakcyjnej procznika Geopolityka. Na zebraniu zosta zamknity drugi numer, ktry ukae si 15 kwietnia br., ustalono zasady publikacji w przyszych numerach i przyjto manifest wydawniczy. 26 marca 2009 r. Przedstawiciele Zarzdu Instytutu Geopolityki oraz procznika Geopolityka (Radosaw Domke, Robert Potocki, Leszek Sykulski) spotkali si z prof. dr hab. Tadeuszem Marczakiem i pracownikami Zakadu Studiw nad Geopolityk Uniwersytetu Wrocawskiego. Rozmowa dotyczya wsppracy naukowej i wydawniczej oraz spraw organizacyjnych zwizanych z 2. Zjazdem Geopolitykw Polskich. Po spotkaniu jego uczestnicy wzili udzia w debacie pt. Geopolityka w Polsce: stan obecny i perspektywy rozwoju. Tego samego dnia zostaa podpisana umowa o wsppracy midzy Instytutem Geopolityki a Dolnolskim Orodkiem Studiw Strategicznych. Przedstawiciele IG spotkali si we Wrocawiu z Panem red. Tomaszem Gabisiem. Dyskusja bya powicona gwnie geopolitycznym koncepcjom storzenia Imperium Europeum. 18 marca 2009 r. Reprezentacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w debacie Chiny - powrt olbrzyma czy wejcie smoka? zorganizowanej w Warszawie przez Fundacj im. Kazimierza Puaskiego. 12 marca 2009 r. Analitycy Instytutu Geopolityki uczestniczyli w konferencji pt. NATO - wyzwania i zadania, ktra odbya si na Uniwersytecie Warszawskim. 6 marca 2009 r. W Krakowie odbyy si zebrania Zarzdu Instytutu Geopolityki oraz Komisji Astropolityki i Astrostrategii. Na zebraniu zarzdu przyjto plan organizacji II Zjazdu Geopolitykw Polskich, ktry odbdzie si w padzierniku br. w Warszawie. Na zebraniu Komisji Astropolityki i Astrostrategii omawiano indyjski oraz iraski program kosmiczny. 5 marca 2009 r. Krakowski klub Instytutu Geopolityki zorganizowa debat pt. Rok 2009: powrt geopolityki? Gwnymi panelistami byli: prezes Instytutu Geopolityki Pan Leszek Sykulski, dr Robert Kosowicz (Instytut Nauk Politycznych i Stosunkw Midzynarodowych UJ, przedwodniczcy krakowskiego oddziau Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego) oraz Pan Marcin Sabo, szef Komisji Astropolityki i Astrostrategii IG. Obrady prowadzi Pan Adam Danek, szef krakowskiego klubu IG. Podczas ponad dwugodzinnego spotkania prezes IG przedstawi stan rozwoju geopolityki polskiej oraz jej najblisze perspektywy i plany rozwoju oraz wygosi wykad dotyczcy podstaw geopolityki. Dr Robert Kosowicz omwi wybrane zagadnienia z zakresu geostrategii amerykaskiej. Pan Marcin Sabo przedstawi wybrane zagadnienia z zakresu geopolityki Azji Poudniowo-Wschodniej. Po wykadach goci odbya si dyskusja z uczestnikami spotkania.
253

4 marca 2009 r. Podczas I Chorzowskiego Festiwalu Nauki w Zespole Szk Technicznych i Oglnoksztaccych nr 3 w Chorzowie przedstawiciele Instytutu Geopolityki zorganizowali dwugodzinn prelekcj dla nauczycieli i uczniw szeciu chorzowskich szk pt. Czym jest geopolityka, czyli kulisy walki o wiatow hegemoni. Multimedialna prelekcja bya powicona geopolityce jako nauce oraz jako sposobowi uprawiania polityki midzynarodowej. Gwnym organizatorem prezentacji jest Pan Dawid E. Madejski, nauczyciel w ZSTiO nr 3 oraz czonek Zarzdu Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. 27 lutego 2009 r. Reprezentacja krakowskiego klubu Instytutu Geopolityki wzia udzia w promocji ksiki Pana Tomasza Gabisia pt. "Gry Imperialne". Przedstawicielem Instytutu w dyskusji panelowej by Pan Adam Danek. 19-21 lutego 2009 r. Przedstawiciele Instytutu Geopolityki wzili udzia w konferencji pt. Ofiary imperiw, imperia jako ofiary, zorganizowanej w Warszawie przez Polsk Akademi Nauk oraz Instytut Pamici Narodowej. Geopolitycy z IG uczestniczyli w sesjach powiconych zagadnieniom imperiologii oraz geopolityki rosyjskiej. 19-20 lutego 2009 r. Reprezentacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w II Forum Bezpieczestwa Euratlantyckiego, zorganizowanym w Krakowie przez Instytut Studiw Strategicznych, we wsppracy z Kwater Gwn NATO, Ministerstwem Spraw Zagranicznych RP oraz Konsulatem USA w Krakowie. Midzynarodowa debata orodkw badawczych i eksperckich powicona bya przyszoci Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, w tym potrzebie wprowadzenia Nowej Koncepcji Strategicznej. 1 lutego 2009 r. W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbya si dyskusja pt. Geopolityczne znaczenie Kotliny Kaszgarskiej. 23 stycznia 2009 r. Reprezentacja Instytutu Geopolityki wzia udzia w seminarium z geoekonomii, ktre przeprowadzi prof. Charles Goodhart z London School of Economics. Spotkanie pod tytuem The Financial Crisis and the Future of the Financial System odbyo si w centralnej siedzibie BRE Banku w Warszawie. 15 stycznia 2009 r. Przedstawiciele Instytutu Geopolityki wzieli udzia w seminarium prowadzonym przez dr. Andrew Micht (reprezentujcego George C. Marschall European Centre for Security Studies) pt. US Foreign and Security Policy during Obama's presidency - continuity or change, ktre odbyo si w siedzibie Business Centre Club w Warszawie. Spotkanie zorganizoway Stowarzyszenie Euro-Atlantyckie i Centrum Stosunkw Midzynarodowych, przy wsparciu Ambasady Stanw Zjednoczonych w Polsce i BCC. Seminarium koncentrowao si gwnie wok takich tematw jak: wsppraca NATO-Rosja, bliskowschodni ukad geopolityczny, amerykaskie zaangaowanie militarne na wiecie, wspczesny kryzys gospodarczy i jego skutki geoekonomiczne.
254

4 stycznia 2009 r. W czstochowskim klubie Instytutu Geopolityki odbya si dyskusja nt. ksiek Kroki nowej geopolityki Aleksandra Mitrofanowa i Podstawy geopolityki Aleksandra Dugina. 2 stycznia 2009 r. Na zebraniu Wydziau Studiw i Analiz Instytutu Geopolityki, inaugurujcym nowy rok, prezes Instytutu Pan Leszek Sykulski wygosi referat pt. Roman Dmowski jako geopolityk.

255

NOTA O AUTORACH
MARCIN CHEMINIAK doktor, pracownik naukowy Uniwersytetu Warmisko-Mazurksiego w Olsztynie. RADOSAW DOMKE doktor; absolwent Instytutu Historii UZ; wiceprezes Instytutu Geopolityki i prezez Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego; autor ponad trzydziestu publikacji z zakresu historii najnowszej i geopolityki; obecnie przygotowuje prac powicon Halfordowi Mackinderowi. PIOTR EBERHARDT profesor, pracownik Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN; przewodniczcy Rady Naukowej Geopolityki; autor licznych publikacji naukowych w tym prac powiconych przemianom demograficznych w Europie rodkowo-Wschodniej; ostatnio opublikowa: Twrcy polskiej geopolityki, (Krakw 2006) oraz Problematyka geopolityczna ziem polskich (Warszawa 2008). KAMIL GLINKA student politologii UniwerystetuZielonogrskiego; przewodniczcy Koa Naukowego Politologw UZ; czonek Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. PIOTR GRACZYK absolwent Instytutu Stosunkw Midzynarodowych UW, doktorant na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW; w latach 2008-2009 pracowa w Sekretariacie Rady Arktycznej w Troms (Norwegia), obecnie czonek zespou ekspertw MSZ ekspert ds. Rady Arktycznej; specjalizuje si w tematyce relacji midzynarodowych w regionie Arktyki; przygotowuje rozpraw doktorsk powicon strukturze bezpieczestwa w Arktyce. VLADIMIR MIHAILOV doktor geografii; ostatnio opublikowa (wraz z V. Krstevem) Regionalni
geopoliticzeski izsledwania (Warna 2009).

DOROTA MIOSZEWSKA absolwentka Instytutu Politologii UZ; doktorantka na Wydziale Nauk Politycznych i Dziennikarstwa UAM, gdzie przygotowuje rozpraw powicon idei imperium w amerykaskiej myli neokonserwatywnej; autorka ponad 15 publikacji; obecnie przygotowuje do druku rozpraw: Trjpaszczyznowa szachownica: Segmentacja wielkiej polityki w rozwaaniach Josepha Nyea. LESZEK MOCZULSKI (ur. 1930), doktor habilitowany, geopolityk, historyk, politolog, prawnik; absolwent Uniwersytetu Warszawskiego (Wydzia Prawa 1952 i Wydzia Historii 1958), doktoryzowa si w Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Putusku (2005), habilitowa w Polskiej Akademii Nauk (2009). Najwaniejsze publikacje: Geopolityka. Potga w czasie i przestrzeni, Warszawa 1999; Narodziny Midzymorza, Warszawa 2008; Wojna polska 1939, Warszawa 2009. ANDRZEJ JZEF ROMAN PISKOZUB (ur. 1933) profesor zwyczajny, doktor habilitowany. Specjalno naukowa: geografia historyczna oraz historia i geografia cywilizacji. Zaoyciel i kierownik Katedry Nauki o Cywilizacji na Uniwersytecie Gdaskim (1992-2002). Doctor honoris causa Uniwersytetu Szczeciskiego (1999). Emerytowany profesor Instytutu Historii Uniwersytetu Gdaskiego (2003). ROBERT POTOCKI doktor, pracownik Instytutu Politologii UZ, redaktor naczelny Geopolityki i kierownik Komisji Bada Wschodnich IG, ostatnio opublikowa: Polsk Bibliografi Pomaraczowej Rewolucji (Czstochowa 2008) oraz Wojn sierpniowa (Czstochowa 2008); PIOTR REBIZANT ur. w 1979 r. Absolwent, Wyszej Szkoy Biznesu- National Louis University w Nowym Sczu oraz Akademii Obrony Narodowej. doktorant Instytutu Historii PAN. Specjalizuje si w historii i polityce Rosji KORNEL SAWISKI geopolityk, socjolog; doktorant w Wydziale Nauk Spoecznych Uniwersytetu lskiego; pisze prac doktorsk o myli geopolitycznej Jeana Thiriarta. 257

JULIAN SKRZYP geopolityk i geostrateg; profesor Akademii Obrony Narodowej w Warszawie; autor licznych publikacji z zakresu strategii i obronnoci Polski; czonek Zarzdu Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. RYSZARD SURMACZ - historyk (KUL); autor piciu ksiek: Znw tracimy lsk, Lublin 1999; Ostatnia na drog, Lublin 2004; Rozmowy o grzechu pierworodnym, Lublin 2006; Geopolityka, Lublin 2008; Powstania narodowe. Czy byy potrzebne?, Lublin 2009. W latach 1990-2001 dziennikarz reportaysta w kilku redakcjach. Publikowa m.in. w Kulturze paryskiej i Tygodniu Polskim w Londynie. W 1995 r. otrzyma wyrnienie POLCUl Fundation im. Eudoksji Rakowskiej za Prace na rzecz zachowania i rozwoju tosamoci spoeczno-kulturalnej lska. Od 9 lat pracuje w lubelskim Oddziale IPN. JERZY STACZYK doktor, politolog, specjalista problematyki bezpieczestwa i spraw midzynarodowych. Kierownik Zakadu Stosunkw Midzynarodowych w Instytucie Nauk Spoecznych na Akademii Podlaskiej w Siedlcach. Poprzednio adiunkt w Instytucie Studiw Politycznych PAN. Pracowa take w Rzdowym Centrum Studiw Strategicznych i na Akademii Obrony Narodowej. Uczestnik misji OBWE w Boni i Hercegowinie (Pulling Supervisor). Autor ponad trzystu publikacji naukowych i popularnonaukowych, w tym kilku monografii ksikowych. LESZEK SYKULSKI redaktor naczelny Przegldu Geopolitycznego, prezes Instytutu Geopolityki, sekretarz Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. PIOTR LECH WILCZYSKI absolwent geografii i stosunkw midzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego; doktorant na Wydziale Nauk Geograficznych Uniwersytetu dzkiego, gdzie przygotowuje rozpraw pt. Uwarunkowania geograficzne i zrnicowanie regionalne konfliktw zbrojnych po II wojnie wiatowej; zwycizca Midzynarodowej Olimpiady Geograficznej w Seulu w 2000 roku; specjalizuje si w geografii wojennej, politycznej i ekonomicznej oraz zagadnieniach zwizanych z bezpieczestwem narodowym, z ktrych zakresu opublikowa ju kilkanacie prac i map.

258

INFORMACJE DLA AUTORW

1. W Przegldzie Geopolitycznym (dalej: PG) publikowane s jedynie oryginalne artykuy, materiay, recenzje i sprawozdania z zakresu szeroko rozumianej geopolityki. Przez pojcie geopolityki redakcja PG rozumie przede wszystkim: (a) interdyscyplinarn nauk, (b) paradygmat badawczy z pogranicza nauk spoecznych i przyrodnicznych, (c) teori wyjaniania stosunkw midzynarodowych (tzw. realizm geopolityczny), (d) doktryn polityczn. 2. Proponowana publikacja przechodzi dwa etapy recenzji: recenzj wewntrzredakcyjn oraz recenzj zewntrzn, przeprowadzan przez samodzielnego pracownika naukowego. Recenzja zewntrzna nie dotyczy materiaw zamwionych przez Instytut Geopolityki. 3. Objto artykuu nie powinna przekracza jednego arkusza wydawniczego (ok. 40 tys. znakw ze spacjami, tj. ok. 22 stron maszynopisu). Recenzja nie powinna obejmowa wicej ni 15 tys. znakw ze spacjami (ok. 8 stron maszynopisu). Redakcja PG (dalej: redakcja) zastrzega sobie prawo do skracania oraz adjustacji tekstw. 4. Redakcja przyjmuje materiay do publikacji w jzykach: polskim, rosyjskim, angielskim, francuskim, niemieckim oraz hiszpaskim. Kady tekst powinien zawiera krtkie podsumowanie w jzyku angielskim, lub polskim w przypadku materiaw obcojzycznych (75-150 wyrazw). W przypadku przekadw na jzyk polski redakcja prosi o doczenie materiau oryginalnego. 6. Proponowane teksty powinny by sporzdzaone w powszechnie dostpnych edytorach tekstw typu Microsoft Word lub OpenOffice. Mona je nadsya drog elektroniczn na adres e-mailowy redakcji (podany na stronie redakcyjnej) lub na adres Instytutu Geopolityki. Materiay do publikacji powinny spenia ponisze kryteria: a) Wielko czcionki tekstu: 12 pkt, czcionka przypisw: 10 pkt, interlinia: 1,5 wiersza, wszystkie marginesy: 2,5 cm; b) Na pierwszej stronie powinno znale si imi i nazwisko autora (autorw), oraz peny wyrodkowany tytu, ktry powinien by wyboldowany i mie wielko 14 pkt.; wszystkie rdtytuy w tekcie powinny by pogrubione i wyjustowane do lewej strony oraz mie wielko 12 pkt; c) Akapity i wszelkiego rodzaju przypisy poiwnny mie wcicie o szer. 0,5 cm; d) Cytaty powinny zaczyna si w dolnej i koczy w grnej frakcji tekstu; e) Zaczone do tekstu mapy powinny by sporzdzone wycznie w kolorystyce czarno-biaej lub odcieniach szaroci. f) Standartowy przypis powinien zawiera nastpujce dane: inicja imienia, nazwisko autora, tytu i ewentualnie peny podtytu pracy, miejsce i rok wydania, numer strony. W przypisach bibliograficznych nie stosujemy adnych wyrnie w postaci pogrubienia, kursywy, itp.; w przypadku periodykw naukowych zaczynamy jak wyej jeli chodzi o tytu, nastpnie podajemy rok wydania, numer tomu, numer czasopisma, stron; w przypadku artykuw z prac zbiorowych zaczynamy notk bibliograficzn tak jak wyej, po czym postpujemy wg
259

schematu: [w:] tytu: redakcja, miejsce i data wydania, strona; w przypadku odnonie przypisw internetowych zaczynamy standardowo podajc inicja imienia, nazwisko autora, tytu i ewentualnie peny podtytu pracy, po czym podajemy, po przecinku w nawiasach typu < > peny adres internetowy z podaniem daty korzystania z e-sieci, g) Pozycje bibliograficzne pisane cyrylic piszemy wycznie w oryginale. Autorw prosi si o niedokonywanie samodzielnej transkrypcji ani transliteracji. h) W przypadku powtarzajcych si pozycji bibliograficznych wprowadzamy oglnie znane skrtowce w wersji aciskiej: Idem, Ibidem, op.cit., passim.6. Na kocu tekstu naley zaczy krtk not o autorze. 8. Instytut Geopolityki jako prywatna instytucja naukowo-badawcza nie identyfikuje si z adnym ugrupowaniem politycznym, ani z adn szko lub ide geopolityczn. Wszelkie materiay prezentowane na amach PG, o ile nie zaznaczono tego wczeniej, nie s mog by utosamiane z pogldami redakcji, ani te nie reprezentuj oficjalnego stanowiska stowarzyszenia Instytut Geopolityki. REDAKCJA PRZEGLDU GEOPOLITYCZNEGO

260

261

262