FiloSofija Nr 1 (4), 2004, ss.

27-46 ISSN 1642-3267

Andrzej Kmiecik

Logika oglna i transcendentalna Immanuela Kanta

Wstp
Prbujc scharakteryzowa logik Kanta bd si opiera na polskim wydaniu fragmentu Logiki dokonanym pod redakcj Mirosawa elaznego1 oraz na angielskim tumaczeniu, wydanym przez J. Michaela Younga, obejmujcym prcz redakcji Jschego rwnie trzy inne nieopublikowane wczeniej rkopisy Logiki: Logik Blomberga z lat siedemdziesitych XVIII w., Logik wiedesk z lat osiemdziesitych XVIII w., Dohnego-Wundlackena z lat dziewidziesitych2. Bd rwnie korzysta z Krytyki czystego rozumu3 Kanta oraz z prac historykw logiki, takich jak: William i Martha Kneale4 oraz Anton Dumitriu5. Jzef. M. Bocheski pisze, e historycy logiki zwykle pomijaj Spinoz, empirystw brytyjskich, Wolffa, Kanta, Hegla. Std te pogldom Kanta na logik powica w swojej historii logiki zaledwie kilka zda6, podobnie postpuje Tadeusz Kotarbiski7. Wydana przez Jschego Logika Kanta skada si z czterech czci: 1) Wprowadzenia, ktre napisa Jsche, 2) Wstpu, 3) Elementw oraz 4) O meto1 Immanuela Kanta Logika. Podrcznik do wykadw wydany (po raz pierwszy) przez Gottloba Benjamina Jschego, przet. dr Zygmunt Zawirski, Filo-Sofija nr 1, rok II, BTN, Bydgoszcz 2002, ss. 131-164 (cyt. dalej jako: Immanuela Kanta Logika). 2 I. Kant, Lectures on Logic, Translated and Edited by J. Michael Young, The Cambridge Edition of the Works of Immanuel Kant, Cambridge University Press, Cambridge 1992. 3 4 5 6

I. Kant, Krytyka czystego rozumu, przekad i wstp R. Ingarden, Wydawnictwo Antyk, Kty 2001. W. i M. Kneale, The Development of Logic, Clarendon Press, Oxford 1962. A. Dumitriu, History of Logic, Abacus Press, Tunbridge Wells 1977, vol. III.

I.M. Bocheski, A History of Formal Logic, trans. I. Thomas, University of Notre Dame Press, Notre Dame 1961, s. 258.
7

T. Kotarbiski, Wykady z dziejw logiki, PWN, Warszawa 1985.

Kmiecik_Kant.p65

27

2005-05-05, 00:23

28
ANDRZEJ KMIECIK dzie. Anton Dumitriu stwierdza wrcz, e Logika opublikowana przez Jschego jest praktycznie traktatem formalnologicznym8. Wykady te zawieraj rwnie wasn koncepcj logiki Kanta, mimo, e Kant opiera si gwnie na podrczniku Meiera. Kant rozpocz swoje wykady na jesieni 1755 r. Dotyczyy one logiki, metafizyki, etyki i fizyki, antropologii, pedagogiki, a nawet teorii fortyfikacji. Profesorem logiki i metafizyki w Krlewcu zosta w 1770 r. W swoich wykadach korzysta przez dziesiciolecia z tekstw Leibniza, Wolffa i Alexandra Gottlieba Baumgartena (17141762). Jeli chodzi o logik, to korzysta z podrcznika Meiera. Niektrzy historycy wskazuj na dwa gwne etapy rozwoju pogldw filozoficznych Kanta: 1) okres przedkrytyczny przed 1770 r., od metafizyki Leibnicjasko-Wolffiaskiej wczesnych lat po 2) okres krytyczny, dojrza filozofi krytyczn roku 17809. Inni wskazuj na cztery fazy rozwoju jego pogldw: 1) 1746 1759 faza zalepienia metafizyk: wtedy Kant szuka podstaw metafizyki i rozwija racjonalistyczn epistemologi; 2) 17601766 faza przejrzenia i ukierunkowania si na sceptycyzm: Kant porzuca racjonalistyczn epistemologi i odrzuca moliwo metafizyki, ktra przekracza granice moliwego dowiadczenia; 3) 17661772 faza uzgadniania: powrt do metafizyki w przekonaniu, e mona dostarczy jej mocnych podstaw wraz z zarysowaniem planu skromnej ontologii; 4) faza kocowa od 1772 do 1780: faza rozdzielenia: krytyka doktryny o moliwoci metafizyki10. Tak wic wida, e przez wszystkie fazy rozwoju swoich pogldw Kant mia do czynienia z logik. O roli logiki w dziele Kanta wiadczy rwnie to, e Krytyka czystego rozumu nieustannie odnosi si do podrcznikw logiki tradycyjnej i poj, takich jak: rodzaje sylogizmw, sd, modalnoci, itd. Jednak jego sowa ze Wstpu do Krytyki, i logika od czasw Arystotelesa nie poczynia postpw (B VIII), wiadcz, e Kant nie by wiadom rozwoju logiki po Arystotelesie ani w scholastyce11.

Logika oglna w Die falsche Spitzfindigkeit

Zdaniem rumuskiego historyka logiki Antona Dumitriu, oglna koncepcja logiki Kanta zostaa ju zarysowana w dzieku Die falsche Spitzfindigkeit der vier

8 9

A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 194. Ibidem, vol. III, s. 165.

10 F.C. Beiser, Kants Intellectual Development 17461781, in: P. Guyer (ed.), The Cambridge Companion to Kant, Cambridge University Press, New York Port Chester Melbourne Sydney 1992, s. 26. 11

W. i M. Kneale, op. cit., s. 355.

Kmiecik_Kant.p65

28

2005-05-05, 00:23

29
LOGIKA OGLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA syllogistischen Figuren12. Podsumowujc swoje rozwaania, Kant pisze, e tylko pierwsza figura sylogistyczna jest wana, gdy pozostae trzy figury daj si sprowadzi do niej13 i s zbyteczne. Sylogizm ma suy tylko rozwietleniu poj wystpujcych w sdzie-wniosku. Wszystkie sdy twierdzce przyjmuj form zasady tosamoci (Satz der Einstimmung). Natomiast wszystkie sdy przeczce przybieraj form zasady sprzecznoci (Satz des Widerspruchs)14. Z kolei wszystkie wnioski twierdzce podlegaj zasadzie: nota notae est etiam nota rei ipsius (cecha cechy rzeczy jest cech rzeczy)15, a wszystkie wnioski przeczce podpadaj pod zasad: repugnans notae repugnat rei ipsi, czyli co cesze rzeczy zaprzecza, zaprzecza samej rzeczy. Wytumaczenie tego znajdujemy w logice Kanta zredagowanej przez Blomberga. Jeli dwa pojcia s zestawione razem, a jedno z nich jest cech drugiego, to te pojcia s pooone w pewnej relacji. Ta relacja moe by reprezentowana bezporednio i wtedy mamy sd. Jeli jednak pojawiaj si znaki porednie, to wtedy mamy do czynienie z rozumowaniem (ratiocinium). Std rozumowanie opiera si na zasadzie nota notae rei est nota rei ipsius. To jest wanie podstawowa regua sylogistyki, a tym samym jest rnica midzy sdem a sylogizmem. Sd zawiera jasn cech bezporedni, a rozumowanie zawiera jasn cech poredni. Rozumowanie jest zatem relacj znaku dalszego (nota remota) poprzez znak poredni (nota mediata) do pewnego pojcia rzeczy. Mwic krtko: s tu trzy czynnoci 1) znak bliszy jest porwnywany ze znakiem dalszym, 2) znak bliszy jest porwnywany z rzecz, 3) znak dalszy jest porwnywany z sam rzecz. Znak poredni jest take nazywany terminem rednim. Tak wic w logice Blomberga inferencja jest czynnoci syntetyczn rozumu16. Std wnioski uzyskane za pomoc sylogizmw s tylko rozwietlaniem poj i sdw. Zdolno sdzenia nie moe by zredukowana do wadzy czucia. Moc (Vermgen) sdzenia jest fundamentaln zdolnoci tylko intelektu. Kant pisze, e poznanie ludzkie jest pene niedowodliwych sdw, takich jak powysze zasady (Die falsche Spitzfindigkeit 6). Celem logiki nie jest gmatwanie,

12 Immanuel Kants Werke, hrsg. von E. Cassirer: Vorkritische Schriften, bd 2 (hrsg. von dr A. Buchenau), Berlin 1912, ss. 49-65. 13 Czynno sprowadzenia trybw sylogistycznych figur mniej doskonaych do trybw figury pierwszej nazywa si redukcj trybw. Arystoteles uwaa figur pierwsz za doskona, gdy miay w niej zastosowanie zasady logiczne sylogizmu, zwane dictum de omni i dictum de nullo (v. M. Kowalewski, Logika, Pallotinum, Pozna 1959, ss. 239, 213). Szczegy zob.: T. Czeowski, Logika, PWN, Warszawa 1968, ss. 126-127. 14 W swojej rozprawie habilitacyjnej Principiorum primorum cognitionis metaphysicae nova dilucidatio (Sectio I, prop. II) z 1755 r. pisze, e wszystkie prawdy jako zasad maj zasad tosamoci: quidquid est, est; quidquid non est, non est. 15 16

Kategorie 1b; zob. Arystoteles, Dziea wszystkie, t. 1, PWN, Warszawa 1990, s. 33. I. Kant, Lectures on Logic, 353, ss. 227-229.

Kmiecik_Kant.p65

29

2005-05-05, 00:23

30
ANDRZEJ KMIECIK lecz rozwizywanie, nie zakrywanie, lecz przedstawianie. Szczeglnym celem logiki jest sprowadzenie wszystkiego do najprostszego rodzaju poznania (Die falsche Spitzfindigkeit 5). To zadanie logiki oglnej jest pniej realizowane w Krytyce czystego rozumu, gdy Kant twierdzi, e kategorie wywodz si z funkcji mylenia w sdzie (A 70, B 95). Logika ma systematycznie wyjani rne momenty tej funkcji. To jest wanie zadanie logiki oglnej17. Ju w pracy Die falsche Spitzfindigkeit wida zaakcentowanie roli sdu w logice. Pierwsze zdanie dzieka dotyczy tego czym jest sd. Kant pisze, e sd jest porwnaniem rzeczy (Ding) z pewn cech (Merkmal). Sama rzecz jest podmiotem (Subiekt), a cecha jest predykatem. Natomiast porwnanie jest wyraone przez spjnik jest. Spjnik pokazuje, e cecha przysuguje podmiotowi. Tak wic sd jest rezultatem powizania podmiotu-rzeczy z predykatem-cech za pomoc cznika jest.

Logika w dziele Jschego

Zasady, ktrymi Kant zajmowa si w Die falsche Spitzfindigkeit, s wymienione w Logice Jschego jako zasady wnioskowa sylogistycznych18. Do tych zasad nawi, gdy bd pisa o wnioskowaniach rozumu. Uwaa si, e logika Kanta to po prostu logika oglna19. Nie jest to logika potoczna20. Najlepiej jest przedstawiona w Logice Jschego, ale zdaniem Dumitriu21 pen postaw Kanta wobec logiki mona znale dopiero w Krytyce czystego rozumu. Zdaniem Knealew, jednak w Krytyce Kant dyskutuje logik formaln tylko w celu odrnienia jej od logiki transcendentalnej, o ktrej zakada, e jest zwizana z moliwoci i ogln wanoci wiedzy22. Logika oglna w Logice Jschego, to nauka, ktra dotyczy wszelkiego mylenia w ogle, niezalenie od przedmiotw. Nie zapoycza adnych zasad z innych nauk ani nie opiera si na dowiadczeniu. Jest kanonem rozumu i rozsdku, ale nie jest organonem nauk. Organon nauk zawiera nie tylko logik, ale i

17 J.M. Young, Functions of Thought and the Synthesis of Intuitions, in: P. Guyer (ed.), The Cambridge Companion to Kant, Cambridge University Press, Cambridge, New York, Port Chester, Melbourne, Sydney 1992, s. 102. 18 19

I. Kant, Lectures on Logic, 63, s. 617.

R. Hanna, From an Ontological Point of View: Hegels Critique of the Common Logic, The Review of Metaphysics, 40 (1986), s. 305 (305-338).
20 21 22

Immanuela Kanta Logika, s. 136. A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 167 W. i M. Kneale, op. cit., s. 360.

Kmiecik_Kant.p65

30

2005-05-05, 00:23

31
LOGIKA OGLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA wskazania jak poznanie w danej dyscyplinie naukowej realizowa23. Rozumienie logiki jako nauki o myleniu w ogle wydaje si szersze od klasycznej definicji logiki jako nauki o rozumowaniu, gdy rozumowanie jest czci mylenia. Dla Arystotelesa mylenie wiedzotwrcze obejmowao pojciowanie, sdzenie i wnioskowanie. Zreszt trzeba zwrci uwag na to, czy rozumienie mylenia zawarte w Krytyce czystego rozumu jest podobne do rozumienia mylenia w Logice Jschego czy te Kartezjaskiego mylenia jako cogitatio24. Logika oglna obejmuje zagadnienia dotyczce formalnych warunkw prawdziwoci sdw i zawiera teori sylogizmu oraz identycznoci. Logika oglna w sensie Kanta nie jest jednak identyczna ze wspczesn logik elementarn, ktra obejmuje klasyczny rachunek zda i wszy rachunek predykatw z identycznoci. Logika Kanta jest logik sdw25, gdy wszystkie jej operacje logiczne zaczynaj si na sdach i kocz si na sdach. Teoria sdu jest kluczem do zrozumienia jego teorii kategorii, metafizycznej dedukcji. W Krytyce czystego rozumu (A 68-9; B 93-4) stwierdza, e wszelka wiedza jest zawsze wyraona w sdach: Moemy za sprowadzi wszystkie czynnoci intelektu do sdw, tak, e intelekt w ogle mona przedstawi jako zdolno wydawania sdw. Podejcie do zagadnienia sdw wystpujce w Die falsche Spitzfindigkeit mona nazwa podejciem ontologicznym. Z kolei wystpujce w Logice Jschego mona nazwa epistemologicznym. W Logice Jschego Kant pisze, e wszelkie poznanie, tj. wszelkie przedstawienia wice wiadomo z przedmiotem, s albo intuicjami albo pojciami. Intuicja jest przedstawieniem jednostkowym (repraesentatio singularis), a pojcie uniwersalnym. Poznanie poprzez pojcia nazywa myl26. Tak rozumiane mylenie jest podobne do rozumienia Arystotelesowskiego. Materi pojcia jest przedmiot; form pojcia jest uniwersalno (Nauka o elementach, 5). Sd jest przedstawieniem jednoci wiadomoci rnych przedstawie (Nauka o elementach, 17). Materi sdu s przedstawienia, ktre s poczone w jedno wiadomoci w sdzie. Form sdu jest sposb, w jaki rne przedstawienia przynale do jednej wiadomoci. Logiczne formy sdw dzieli si ze wzgldu na momenty takie, jak: ilo, jako, relacja, modalno (Nauka o elementach, 20)27. Przytoczone zasady podziau sdw s takie same jak zasady podziau wnioskowa bezporednich.

23

Immanuela Kanta Logika, s. 133.

24 O.H. Hffe, Immanuel Kant, prze. A.M. Kaniowski, PWN, Warszawa 2003, s. 94. Tworzenie poj wedug Kanta zob.: Immanuela Kanta Logika, ss. 140, 148,149. 25 Zdaniem J.M. Bocheskiego, termin sd pojawi si dopiero w czasach nowoytnych. I.M. Bocheski, Z historii logiki zda modalnych, Wyd. o.o. Dominikanw, Lww 1938, s. 17. 26 27

I. Kant, Lectures of Logic, s. 589. Ibidem, ss. 598 n.

Kmiecik_Kant.p65

31

2005-05-05, 00:23

32
ANDRZEJ KMIECIK W przypadku rozumowa materi s przesanki, a form jest konkluzja (Nauka o elementach, 59)28. Natomiast materi nauki jest dziedzina przedmiotw, ktrych ta nauka dotyczy. Natomiast form jest metoda, a waciwie teoria metody (Nauka o metodzie, 95)29. Te formy s przedmiotem bada Krytyki czystego rozumu30. Kwestie dotyczce materii i formy poj i sdw s wane ze wzgldu na stosunek logiki oglnej do logiki transcendentalnej. Z koncepcj sdu jest zwizana pewna koncepcja prawdy. Jest to koncepcja prawdy jako zgodnoci, czyli klasyczna koncepcja prawdy. Kant przytacza nastpujc definicj prawdy: prawda polega na zgodnoci poznania z przedmiotem. Nastpnie przytacza jej saboci wskazywane ju przez staroytnych sceptykw. Chcc rozwiza zagadnienie prawdy, zajmuje si kryterium prawdy. Rozwaa istnienie materialnych i formalnych kryteriw prawdy. Oglne materialne kryterium prawdy pisze Kant jest niemoliwe. Natomiast formalnymi kryteriami prawdy s: 1) zasada sprzecznoci i identycznoci, 2) zasada racji dostatecznej, 3) zasada wyczonego rodka31. Ju w rozprawie habilitacyjnej Principiorum primorum cognitionis metaphysicae nova dilucidatio (1755)32 Kant zaczyna swoje rozwaania od odrzucenia przypuszczenia Wolffa, e zasada niesprzecznoci jest jedyn i wystarczajc zasad prawdy, argumentujc, e wpierw trzeba odrni zasady prawd pozytywnych i negatywnych33. Wedug Kanta waciwy przedmiot logiki zaczyna si wraz z rozwaaniami dotyczcymi poj, sdw i wnioskowa34. Rozwaenie kwestii zadania logiki trzeba przeprowadzi w kontekcie kwestii dotyczcej stopni doskonaoci poznania. W Logice Jschego (Sekcja V) Kant rozrnia poznanie jasne (Klarheit) i poznanie wyrane (Deutlichkeit). Wszelkie poznanie wedug niego ma dwojakie odniesienie: 1) do przedmiotu, 2) do podmiotu. W pierwszym przypadku odnosi si ono do przedstawienia, a w drugim

28 29 30 31

Ibidem, s. 616. Ibidem, s. 630. A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 170.

Immanuela Kanta Logika, VII, ss. 159-162. Krytyka czystego rozumu A 58, B 83. W Krytyce (np. B 125) Kant pokazuje jednak, e przedmiot nie jest niezaleny od podmiotu, nie jest czym samym w sobie, lecz e jest konstytuowany przez formy aprioryczne, pojcia aprioryczne. J. Rolewski, Prawda transcendentalna i prawda empiryczna w Kantowskiej teorii poznania, w: J. Malinowski, A. Pietruszczak (red.), Wok filozofii logicznej, Wyd. UMK, Toru 2004, ss. 281-294.
32 I. Kant, Principiorum primorum cognitionis metaphysicae nova dilucidatio, w: Immanuel Kants Werke, hrsg. von E. Cassirer: Vorkritische Schriften, Bd 1 (hrsg. von dr. A. Buchenau), Berlin 1912, s. 391. 33 P. Guyer, Kant, Immanuel (17241804), in: E. Craig (gen. ed.) Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge, London, New York 1998, vol. 5, s. 181 (177-200). Kwesti prawd podj pniej w Die Falsche Spitzfindigkeit. 34

I. Kant, Lectures of Logic (Wstp Jschego, p. 2), s. 522.

Kmiecik_Kant.p65

32

2005-05-05, 00:23

33
LOGIKA OGLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA przypadku do wiadomoci. wiadomo jest oglnym warunkiem wszelkiego poznania w ogle. Rnorodno form poznania zaley od towarzyszcej poznaniu wiadomoci. Jeli sobie uwiadamiam przedstawienie, to jest ono jasne; jeeli nie uwiadamiam go sobie, jest ciemne. Ze wzgldu na to, e wiadomo jest istotnym warunkiem wszelkiej logicznej formy poznania, to logika moe i powinna zajmowa si tylko jasnymi przedstawieniami. Logika patrzy tylko na to, czy przedstawienia zgadzaj si z form logiczn. Nie zajmuje si procesem tworzenia poj z przedstawie. Logika zajmuje si tylko reguami mylenia w pojciach, sdach i wnioskach, jako takich, za pomoc ktrych dokonywa si wszelkie mylenie. Kant dodaje, e logika take traktuje o poznaniu, bo ju przy poznaniu zachodzi mylenie. Pojcie przedstawienia Kant traktuje jako pojcie pierwotne. Pisze bowiem, e przedstawienie nie jest jeszcze poznaniem, ale poznanie wymaga przedstawienia, bo inaczej trzeba by je wyjani znowu za pomoc innego przedstawienia. Natomiast przedstawieniami i ich moliwoci zajmuje si metafizyka. Okrelajc uprzednio co to jest przedstawienie jasne, Kant rozrnia wrd nich przedstawienia wyrane i niewyrane. Jeli uwiadamiamy sobie cae przedstawienie ze wszystkimi szczegami, to jest to wanie przedstawienie wyrane35. Zadaniem logiki jest czynienie poj jasnych wyranymi (Logika Jschego, sekcja VIII). Na czym polega wyrano poznania wedug Kanta? Wyrano polega na jasnoci cech, czyli na uwiadomieniu sobie tych cech. Kant wskazuje na wyrano logiczn i estetyczn. Pierwsza dokonuje si poprzez pojcia, a druga poprzez intuicj. Wyrano estetyczna polega na jasnoci przez konkretne przykady. Czsto jednak pisze Kant przedmiotowa wyrano (deutlich) przyczynia si do podmiotowej ciemnoci i odwrotnie. Jasno (Heiligkeit) polega na kombinacji obu wyranoci: estetycznej i logicznej (scholastycznej). Dlatego wanie zdaniem Kanta zadaniem logiki jest czynienie jasnych poj wyranymi36. Kant nawizuje do szkoy Wolffa w kwestii czynienia poj wyranymi. Logicy ze szkoy Wolffa uwaali, e pojcia staj si wyrane poprzez ich analiz. Jednak Kant dodaje, e nie kada wyrano polega na analizie danego pojcia. Istnieje rwnie wyrano bdca wynikiem syntezy. Zatem nowo utworzone pojcie przekracza co do treci poprzednie pojcie dane w intuicji poprzez to, co jest dodane. T procedur uwyraniania poj przez syntez posuguj si matematycy, np. konstruujc pojcie koa, trjkta, i filozofowie przyrody. Zatem synteza powoduje wzrost treci, czyli pojcie ulega zmianie. Natomiast czynienie poj wyranymi przez analiz nie powoduje wzrostu tej treci danej w analizie. Pojcie zostaje to samo, tylko jego forma si zmienia. Zadaniem syntezy jest czyni przedmioty wyranymi (Deutlichmachung der Obiekte), a zadaniem analizy jest czynienie wyranymi poj (Deutlichmachung der Begriffe). W analizie cao poprzedza

35

Immanuela Kanta Logika, s. 148.

Kmiecik_Kant.p65

33

2005-05-05, 00:23

34

czci, a w syntezie czci poprzedzaj cao. O ile procedur syntezy posuguje si matematyk, to filozof moe tylko dane pojcie czyni wyranym, czyli posugiwa si analiz. Analityczn procedur, suc uwyranianiu poj moe zajmowa si tylko logika37. Przez wnioskowanie38 Kant rozumie funkcj myli, poprzez ktr jeden sd jest wyprowadzony z drugiego. Wnioskowanie moe by porednie i bezporednie. Wnioskowanie bezporednie nazywa si take wnioskowaniem mylenia: konkluzja jest wyprowadzana wprost z jednej przesanki. Zmienia si tu tylko forma sdu, a materia czyli podmiot i orzecznik pozostaj te same. Natomiast wnioskowanie porednie to wnioskowanie rozumu lub wadzy sdzenia. Wnioskowania mylenia dziel si ze wzgldu na cztery aspekty: jakoci, iloci, relacji, modalnoci39. W przypadku momentu relacji chodzi Kantowi o prawa konwersji40. Wnioskowanie rozumu jest poznaniem koniecznoci zdania poprzez podporzdkowanie jego warunku pod ogln regu41 . Wszelkie wnioskowania rozumu s oparte o zasad zwan principium rarionalitatis sive necessitatis: co podpada pod warunek reguy, podpada take pod sam regu. Regua oglna peni rol przesanki wikszej w sylogizmie. Wnioskowania rozumu dziel si (ze wzgldu na relacj) na kategorialne, hipotetyczne i dysjunktywne. U podstaw tego podziau ley przekonanie Kanta, e wszystkie reguy (sdy) zawieraj przedmiotow jedno wiadomoci rnorodnego poznania, i e da si pomyle tylko trzy warunki tej jednoci ( 60): 1) jako podmiot cech, 2) jako podstawa zalenoci jednego poznania od drugiego, 3) jako kombinacja czci w caoci. Dlatego moe istnie tylko tyle regu inferencji sdw. Ten podzia jest wedug Kanta jedynym moliwym podziaem wnioskowa rozumu. Kant zauwaa, e logicy uznaj za zwyczajne tylko wnioskowania kategoryczne (czyli sylogizmy), a pozostae za nadzwyczajne. T postaw Kant uwaa za bezpodstawn ( 60)42. W logice scholastycznej pojcie wnioskowania hipotetycznego ma szerszy zakres ni ten, ktry poda Kant. Kanta wnioskowanie hipotetyczne jest schola36 37 38

I. Kant, Lectures of Logic, s. 568. Ibidem, ss. 568-569; Logika Blumberga, 139, s. 102.

Tu istnieje problem tumaczenia na jzyk polski terminu inference. Czy chodzi tu o rozumowanie czy o wnioskowanie? W logice tradycyjnej wnioskowanie jest rozumowaniem dedukcyjnym.
39 Faktycznie jednak te wnioskowania bezporednie zakadaj struktur sylogizmu, gdy pojedyncza przesanka jest koniunkcj dwch przesanek standardowego sylogizmu (R. Hanna, From an Ontological Point of View: Hegels Critique of the Common Logic, The Review of Metaphysics 40 (1986), s. 320. 40 I. Kant, Lectures of Logic, 44-55. Odnonie praw dotyczcych wnioskowa bezporednich zob. np. M. Kowalewski, op. cit., ss. 196-211. 41 An. pierwsze I, 1; 24b 18 (zob. Arystoteles, Dziea wszystkie, t. 1, PWN, Warszawa 1990, s. 128: Sylogizm jest to wypowied, w ktrej, gdy si co zaoy, co innego, ni si zaoyo, musi wynika dlatego, e si zaoyo). 42

I. Kant, Lectures of Logic, 56-80.

Kmiecik_Kant.p65

34

2005-05-05, 00:23

35
LOGIKA OGLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA stycznym sylogizmem warunkowym. Jest to sylogizm, z ktrym w rachunku zda spotykamy si jako prawami modus ponens i modus tollens. Sylogizm dysjunktywny, czyli sylogizm rozczny, ma rwnie swj odpowiednik w rachunku zda. Istnieje rwnie sylogizm koniunktywny, o ktrym jednak Kant wydaje si nie wspomina43. Po okreleniu wnioskowa mylenia i rozumu Kant zajmuje si wnioskowaniami wadzy sdzenia. S to wnioskowania indukcyjne i przez analogi44.

Logika oglna w Krytyce czystego rozumu

W Krytyce czystego rozumu, w czci powiconej logice transcendentalnej, Kant podtrzymuje rozrnienia przeprowadzone w Logice. Przede wszystkim logika (oglna) jest nauk o prawidach intelektu w ogle (A 52; B76). Ze wzgldu na cel uprawiania logiki rozrnia logik elementarn oraz organon45. Organon to inaczej mwic logika szczegowego stosowania intelektu. Logika elementarna zajmuje si prawidami mylenia, bez ktrych nie jest moliwe zrealizowanie adnego stosowania intelektu; bada te prawida bez wzgldu na przedmioty, do ktrych ten intelekt moe si odnosi. Logiki-organonu uczy si w szkoach jako propedeutyk nauk, chocia ta logika pojawia si wedug Kanta gdy dana nauka jest gotowa. Trzeba bowiem wpierw wystarczajco dobrze zna przedmioty, jeli chce si poda prawida budowania nauki o nich. Logika oglna dzieli si ze wzgldu na przedmiot i podmiot mylenia na logik czyst i stosowan (A 53; B 77)46. Logika czysta abstrahuje od wszelkich warunkw empirycznych czynnoci intelektu, tzn. abstrahuje od wpywu zmysw, praw pamici, siy przyzwyczajenia, itd. Czysta logika oglna zajmuje si wycznie naczelnymi zasadami a priori i stanowi kanon intelektu i rozumu. Z kolei logika oglna stosowana ustala prawida uywania intelektu przy pewnych podmiotowych warunkach empirycznych, o ktrych poucza nas psychologia. Posiada wic ona zasady empiryczne, ale jest na tyle oglna, e dotyczy uywania intelektu bez wzgldu na rnic midzy przedmiotami. Psychologia jest istotnym skadnikiem logiki stosowanej. Kant poszukujc w Krytyce czystego rozumu kryterium prawdziwoci poznania dzieli logik ogln na analityk i dialektyk. Natomiast w Logice47 tylko

43 44 45 46 47

M. Kowalewski, op. cit., ss. 246-248. I. Kant, Lectures of Logic, 81-93. Zob. rwnie: Immanuela Kanta Logika, Wstp, II, p. 3, s. 136. Zob.: ibidem, p. 4, ss. 136-137. Ibidem, s. 135.

Kmiecik_Kant.p65

35

2005-05-05, 00:23

36
ANDRZEJ KMIECIK je obie charakteryzuje. W Krytyce czystego rozumu zauwaa paradoks48 zwizany z pojciem kryterium prawdziwoci. Ot oglnym kryterium prawdziwoci powinna by cecha, ktra jest wana dla wszelkich pozna bez wzgldu na rnorodno przedmiotw. Ale takie kryterium abstrahuje od wszelkiej treci poznania, a prawdziwo przecie wanie dotyczy treci. Prawdziwo polega bowiem na zgodnoci poznania z jego przedmiotem. Zatem nie mona pyta si zarazem o znami prawdziwoci tej treci i da, aby byo ono ogln oznak prawdziwoci (A 58-59; B 83). Skoro jest niemoliwe treciowe kryterium prawdziwoci poznania, to czy logika moe co doda w sprawie kryterium prawdziwoci? Ot poznanie ma swoj tre, czyli materi, ale rwnie form. Dlatego logika nie tylko moe, ale musi co mwi na temat znamion prawdziwoci, gdy wprowadza oglne i konieczne prawida intelektu. Logiczne kryteria prawdziwoci dotycz zgodnoci poznania tylko z formalnymi prawami intelektu i rozumu. Nie jest to jednak wystarczajce kryterium prawdy, gdy poznanie moe by zgodne z form logiczn, czyli nie jest wewntrznie sprzeczne, ale moe zaprzecza przedmiotowi. Tak wic logika nie moe dostarczy kryterium prawdy, ktre dotyczy treci poznania (A 59-60; B 83-84). Zdaniem Kanta jest to skutek tego, e logika rozkada ca dziaalno intelektu i rozumu na ostateczne skadniki i przedstawia je jako naczelne zasady wszelkiej logicznej oceny naszego poznania. T wanie cz logiki, bdc negatywnym kryterium prawdy, Kant nazywa analityk. Jednak najpierw naley zbada form poznania, a dopiero potem jego tre (A 60; B 84). Dialektyka jest natomiast stosowaniem logiki i dlatego dialektyka jest organonem. Jest to logika zudy, tzn. dialektyka zawiera cechy i reguy, na podstawie ktrych mona by rozpozna, e co si nie zgadza z formalnymi kryteriami prawdy, cho zdaje si z nimi zgadza. Tak rozumian dialektyk Kant przeciwstawi dialektyce staroytnej, sztuce sofistycznej, ktra suya do manipulacji suchaczami. Forma logiczna miaa dawa pozory prawdziwoci, ale niestety, logika nie wytwarza wiedzy o rzeczywistoci (A 60-61; B 84-85)49. Kant wydaje si w ten sposb utosamia form poznania z form logiczn50. Ostateczna konkluzja Kanta bdca podsumowaniem tego, co pisze w Logice Jschego i w Krytyce czystego rozumu na temat logiki oglnej jest nastpujca: 1) logika abstrahuje od wszelkiej treci poznania uzyskiwanego przez intelekt; abstrahuje od rozmaitoci przedmiotw poznania; zajmuje si wycznie form

48 49

Zob. A.B. Stpie, Wstp do filozofii, TN KUL, Lublin 2001, wyd. 4, s. 142. Immanuela Kanta Logika, Wstp, II, s. 136.

50 Problemy dotyczce formy logicznej zob.: S. Kamiski, W.C. Lycan, Logical Form in Natural Language, The MIT Press, Cambridge (Massachusetts), London 1986; Ch. Menzel, Logical form, in: E. Craig (gen. ed.) Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge, London, New York 1998, vol. 5, ss. 781-785; G. Restall, Logical laws, ibidem, ss. 785-789.

Kmiecik_Kant.p65

36

2005-05-05, 00:23

37
LOGIKA OGLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA mylenia oraz 2) logika nie posiada empirycznych zasad naczelnych, a wic nic nie czerpie z psychologii; jest nauk opart na dowodach (A 54; B 78)51.

Logika transcendentalna
Co to jest logika transcendentalna i jaki jest jej zwizek z logik ogln? Wiemy, e logika oglna abstrahuje od wszelkiej treci poznania. Logika transcendentalna natomiast uwzgldnia rwnie pewn tre. Bada jak jest moliwe to, i przynalene myleniu pojcia nie s puste, ale maj odniesienie do rzeczywistych przedmiotw. Pyta si, dziki czemu jest w ogle moliwe przedmiotowe odniesienie ludzkiego mylenia. Bada pochodzenie, zakres i granice poznania dowiadczalnego. Zgodnie z logik tradycyjn, Kant najpierw rozwija analityk transcendentaln a pniej dialektyk transcendentaln. Analityka transcendentalna obejmuje analityk poj i analityk zasad (B 87)52. Kant pisze, e w logice transcendentalnej wyodrbnia si intelekt, tak jak w transcendentalnej estetyce zmysowo i wydobywa si z poznania tylko t cz mylenia, ktra pochodzi wycznie z intelektu. Jednak bez naocznoci poznanie intelektualne jest puste. Dlatego analityka transcendentalna, bdca czci logiki transcendentalnej, traktuje o elementach czystego poznania intelektualnego i o naczelnych zasadach, bez ktrych nie mona pomyle w ogle adnego przedmiotu. Z tego powodu analityka transcendentalna jest zarazem logik prawdziwoci. Nie moe jej przeczy adne poznanie, nie pozbawiajc si zarazem wszelkiej treci, tj. wszelkiego odniesienia do pewnego przedmiotu, a wic i wszelkiej prawdziwoci. Analityki transcendentalnej mona naduywa, tzn. wychodzi poza zakres empirii. Ma by ona tylko kanonem oceny empirycznego stosowania poj. Dialektyka transcendentalna jest krytyk ponadempirycznego stosowania intelektu i rozumu (A 62-63; B 87-88)53. Podsumowujc, analityka transcendentalna to logika prawdziwoci (B 87). Nie poszukuje znaczenia prawdy, co jest zadaniem semantyki ani kryteriw prawdziwoci, ktre pozwalaj rozstrzygn, ktre zdanie jest prawdziwe, co jest zadaniem pragmatyki. Otfried Hffe logik transcendentaln nazywa logik materialn54. Tak wic obok logiki formalnej istnieje rwnie logika materialna.

51 52

Zob. rwnie Immanuela Kanta Logika, Wstp, II, s. 137. O.H. Hffe, op. cit., s. 80.

53 I. Kant, Krytyka czystego rozumu (cz. IV: O podziale logiki transcendentalnej na analityk i dialektyk transcendentaln), ss. 104-105. 54

O.H. Hffe, op. cit., ss. 64, 80.

Kmiecik_Kant.p65

37

2005-05-05, 00:23

38
ANDRZEJ KMIECIK Idc za wskazaniem Hffego, mona nawiza do rozrnie wystpujcych w logice scholastycznej. Jan od w. Tomasza rozrnia logik formaln i logik materialn. Logika formalna bada tylko wnioskowania. Logika moe zdefiniowa jaki rodzaj wnioskowania opierajc si np. na relacji przechodnioci, ale nie jest w stanie stwierdzi faktw. Jeli powiemy, e Gdask ley na pnoc od Warszawy i Warszawa ley na pnocy od Krakowa, przeto Gdask ley na pnoc od Krakowa, to opierajc si na logice nie wiemy, czy: 1) Gdask ley na pnoc od Warszawy, czy 2) Warszawa ley na pnoc od Krakowa oraz czy 3) Gdask ley na pnoc od Krakowa. Prawdziwo wniosku Gdask ley na pnoc od Krakowa zaley tylko od faktw znanych z geografii. Logika nic nie wie o rzeczach. Wobec tego pojawia si pytanie: czym si zajmuje logika? Scholastycy odpowiadali, e przedmiotem logiki s intencje drugie. Intencje pierwsze dotycz rzeczy. Intencjami pierwszymi posuguje si metafizyka. Natomiast intencje drugie dotycz zwizkw zachodzcych midzy intencjami pierwszymi. Zatem intencje drugie to inaczej mwic logiczne wasnoci intencji pierwszych. Prawa dotyczce intencji drugich s reguami rozumowania. Tak wic sztuka rozumowania jest tym samym, co teoria intencji drugich. Intencje drugie maj zwizek ze wiatem rzeczy poprzez to, e badaj zwizki zachodzce midzy intencjami pierwszymi, ktre to z kolei dotycz rzeczy. Tak wic w rozumieniu scholastycznym logika nie jest oderwana od wiata rzeczy. Dlatego pisze Jacques Maritain nie istnieje logika materialna, jeli intencje drugie odnosz si wycznie do niesprzecznych inferencji. Nie ma logiki materialnej, jeli prawa intencji drugich s wycznie reguami niesprzecznoci. Jeli jednak w ramach teorii intencji drugich uwzgldni si pewne wasnoci, ktre dotycz prawdziwoci argumentacji, jej pewnoci, mocy wyjaniajcej, to wtedy jest moliwa logika materialna. Co prawda, logika nie rozstrzygnie, czy dane zdanie dotyczce realnego wiata jest prawdziwe czy faszywe, ale moe poda oglne warunki, ktre argumentacja musi spenia, aby by formalnie poprawn oraz warunki dowodliwoci. Analityki pierwsze Arystotelesa konstytuuj logik formaln, a Analityki wtre logik materialn55. Trzeba jeszcze doda, i Wilhelm Ockham wykaza, e intencje s pojciami. Tak wic idea logiki transcendentalnej moe nawizywa do scholastycznej koncepcji logiki materialnej i kwestii przedmiotu logiki. Christian Wolff uwaa, e przedmiotem logiki s byty rozumowe (entia rationis). To wanie logik Wolffa Kant uwaa za najlepsz, jaka wtedy bya. Opracowa j Baumgarten, a Meier napisa komentarz do Baumgartena. Z kolei podrcznikiem Meiera po-

55 J. Maritain, Foreword, in: The Material Logic of John of St. Thomas. Basic Treatises. Trans. by: I.R Simon, J.J. Glanville, G.D. Hollenhorst; with a preface by J. Maritain, The University of Oxford Press, Chicago, London 1955, ss. X-XI.

Kmiecik_Kant.p65

38

2005-05-05, 00:23

39
LOGIKA OGLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA sugiwa si Kant w czasie swoich wykadw z logiki56. Dla penoci kontekstu, w ktrym pojawia si Logika Kanta, trzeba doda, e pod wpywem Kartezjusza logika z koca XVII w. rozwijaa si w stron analizy zdolnoci poznawczych. Te idee Kartezjusza pogbi John Locke w Esejach dotyczcych rozumu ludzkiego. Natomiast G.F. Meier uywa Esejw Lockea jako podrcznika, ale broni tej formy logiki, ktra bya u Wolffa57.

Logika oglna a logika transcendentalna

Zdaniem komentatorw, Kant widzi logik ogln jako konieczny warunek i fundament dla logiki transcendentalnej. Przeksztaca cz analityczn logiki oglnej na logik transcendentaln58 . Wedug Kanta logika oglna obejmuje prawdy analityczne59. Logika oglna rni si od logiki transcendentalnej w ten sposb, e logika oglna odnosi si do wszelkich przedmiotw w ogle, natomiast przedmiotem logiki transcendentalnej jest przedmiot samego rozumu60. Na podstawie wstpu do ksigi pierwszej Analityki transcendentalnej mona powiedzie, e z tradycyjnie rozumian analiz poj jest zwizana logika oglna. Z kolei analityka transcendentalna ma zaj si rozbiorem samej wadzy intelektu (A 65-66; B 90-91)61. Jest to analiza wadzy poznawania62. Wydaje si to zgodne z zamierzeniem Kanta, e naley bada nie tyle przedmioty, co sposb ich poznawania. Zdaniem Kanta, funkcj intelektu (Verstand) jest mylenie. Mylenie redukuje si do sdw. Te z kolei s sformuowane za pomoc poj. Pojcia s bardziej oglnymi reprezentacjami dla szczegowszych przedstawie63. Dalsz analiz tego, czym jest pojcie, Kant przeprowadza, wykorzystujc zdanie kategoryczne oglno-twierdzce Kady metal jest ciaem. Natomiast ogln form
56 Immanuela Kanta Logika, Wstp, II, ss. 138-139. G.F. Meier, Vernunftlehre, Halle 1752; take jako: Auszug aus der Vernunftlehre; repr. w: I. Kant, Gesammelte Schriften, vol. 16, De Gruyter, Berlin 1914. 57 M. Capozzi, Logic in the 17th and 18th centuries, in: E. Craig (gen. ed.) Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge, London, New York 1998, vol. 5, s. 718. 58 R. Hanna, From an Ontological Point of View: Hegels Critique of the Common Logic, The Review of Metaphysics, 40 (1986), ss. 305-338. 59 W. i M. Kneale, op. cit., s. 360. Natomiast wedug Bolzana logika bada formy (schematy) inferencji (ibidem, s. 360).

Immanuela Kanta Logika, Wstp, I, s. 134; I. Kant, Lectures of Logic, s. 530. Tylko w tym miejscu Logiki wystpuje zwrot logika transcendentalna.
61 62 63

60

I. Kant, Krytyka czystego rozumu, s. 109. A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 170. Ibidem, vol. III, s. 178.

Kmiecik_Kant.p65

39

2005-05-05, 00:23

40
ANDRZEJ KMIECIK sdu mona przedstawi w postaci schematu S j e s t P . Rozwaania Kanta da si tu uporzdkowa wedug nastpujcego schematu: mylenie, sd, pojcie (A 69, B 94). Kant czsto podkrela, e logika oglna abstrahuje od wszelkiej treci, natomiast logika transcendentalna uwzgldnia rwnie tre sdw (np. A 72, B 97; A 76, B 102). Wobec tego logika oglna jest podporzdkowana logice transcendentalnej. Jest to podporzdkowanie podobne do zawierania si treci poj (inaczej mwic, jest podobne do zwizkw intensjonalnych), np. pojcie zwierzcia zawiera si w pojciu czowieka. Przypomnijmy sobie tu funkcje intelektu w myli, a przeto i w sdzie. S dwa rodzaje sdw: sdy analityczne i sdy syntetyczne. Te pierwsze s rzdzone przez zasad niesprzecznoci. Dlatego intuicja przedmiotu nie odgrywa tu wikszej roli. Przedmiot jest dany przez sam myl. Natomiast logika transcendentalna uwzgldnia tre sdw, wic ma do czynienia z sdami syntetycznymi, z wiedz przedmiotow. Jedno jest tu osigana poprzez jedno percepcji w sdzie. Nastpuje poczenie funkcjonowania intelektu i jego czystych poj z rnorodnoci apriorycznych danych zmysowoci. eby moliwe byo poznanie, te rnorodne dane musz by ze sob powizane. T czynno wizania Kant nazywa syntez. W najoglniejszym przypadku polega ona na czynnoci doczania jednych przedstawie do drugich i obejmowania ich rnorodnoci jednym poznaniem (A 76-77; B 102-103). Tre poj nie powstaje przez analiz, ale przez syntez. Synteza tego, co rnorodne (danego empirycznie lub a priori) jest warunkiem analizy. Funkcj intelektu jest doprowadzenie tej syntezy do postaci poj (B 103). Rnica midzy logik formaln a logik transcendentaln jest rwnie widoczna w drugiej czci Analityki transcendentalnej Analityce Zasad, czyli doktrynie wadzy sdzenia, rozpoznawania. Kant stworzy tu system zasad czystego intelektu (A 148, B 187). Za powizanie poj z naocznoci odpowiada wadza sdzenia. Tego powizania dokonuje ona poprzez schematy i zasady: kadej kategorii odpowiada schemat, wedug ktrego odnosi si ona do naocznoci. Pniej nastpuje system zasad czystego intelektu. Zasady okrelaj warunki moliwego dowiadczenia. Swoje rozwaania dotyczce zasad Kant zaczyna od zasady niesprzecznoci. Zasad niesprzecznoci uwaa za najwysz zasad sdw analitycznych. Dostarcza ona tylko tautologii logiki formalnej. Pewn treciow wedug Kanta wersj tej zasady jest jej sformuowanie zawierajce termin modalny: jest niemoliwe, aby co rwnoczenie byo i nie byo (A 152, B 191). Interpretuje j, uywajc pojcia relacji czasowych64. Odrzuca jednak treciowe rozumienie zasady niesprzecznoci jako niezgodne z ide logiki for-

64 To treciowe sformuowanie zasady niesprzecznoci, ale inaczej zinterpretowane, jest zawarte w definicji implikacji cisej w systemach modalnych C.I. Lewisa z 1918 r., v.: C.I. Lewis, C.H. Langford, Symbolic Logic, second ed., Dover Publications, Inc., New York, London 1959, s. 124.

Kmiecik_Kant.p65

40

2005-05-05, 00:23

41
LOGIKA OGLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA malnej. Kant podkrela negatywny charakter tej zasady sd nie powinien sobie przeczy. Sd moe by niesprzeczny, a mimo to by faszywy lub bezpodstawny. Zasada ta nie jest wystarczajcym kryterium prawdziwoci (A 151, B 191), dlatego, e wiedza o wiecie ma charakter syntetyczny. Poniewa logika formalna ma charakter beztreciowy, to nie jest w stanie wyjani sdw syntetycznych. Wyjanienie moliwoci sdw syntetycznych jest zadaniem logiki transcendentalnej. Poniewa syntetyzujca funkcja intelektu przejawia si w kategoriach, przeto zasady bd odpowiada czterem grupom kategorii intelektu. W sdzie analitycznym nie wychodzi si poza tre danych aktualnie poj. Przeciwnie jest w sdach syntetycznych. To wyjcie poza tre danego aktualnie pojcia nie jest ograniczone przez zasad tosamoci czy zasad niesprzecznoci (A 154, B 193194). Std te mona powiedzie, e zasady logiki transcendentalnej s inne ni zasady logiki formalnej65. Zdaniem Antona Dumitriu, Kant w ten sam sposb wyjani relacj pomidzy logik formaln a logik transcendentaln. Logika formalna jest podporzdkowana logice transcendentalnej. To wanie jedno transcendentalna apercepcji czyni analityczn jedno sdu moliw66. Spjrzmy jeszcze na rol logiki w metafizycznej dedukcji kategorii. Otfried Hffe rekonstruuje metafizyczn dedukcj kategorii w czterech etapach, ktre w skrcie mona przedstawi nastpujco w postaci tez: 1) synteza rnorodnoci nastpuje w sdach; wzorcem jzykowym tej syntezy jest zdanie podmiotowoorzecznikowe, np. wszystkie ciaa s podzielne; 2) powizanie czystych poj w pozbawionych treci formach sdw; 3) lista sdw zaczerpnita z logiki formalnej, gdy logika rozwaa tylko formy sdw; 4) przyporzdkowanie kadej formie sdu odpowiedniej kategorii67. W. i M. Kneale argumentuj, e podana przez Kanta tablica sdw wydaje si by kwesti przypadku i jest rwnie konsekwencj pomieszania logiki Arystotelesa z logik stoikw68. W zwizku z pierwszym etapem dedukcji trzeba zauway, e w logice tradycyjnej struktur podmiotowo-orzecznikow zda uwaano za podstawow. Do niej redukowano zdania egzystencjalne. Na przykad zdanie Ksiyc istnieje redukowano do zdania podmiotowo-orzecznikowego Ksiyc jest istniejcy. Wspczenie twierdzi si, e istnieje wiele podstawowych struktur zda w jzyku69,

65 66 67 68

A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 183. Ibidem, vol. III, s. 194. O. Hffe, op. cit., ss. 84-89, W. i M. Kneale, op. cit., ss. 355-356.

69 Ch.H. Kahn, The Verb be in Ancient Greek, D. Reidel Pub. Co., Dordrecht Boston 1973; A. Gawroski, Byt, istota i prawda w wietle wspczesnych bada lingwistycznych wnioski filozoficzne, w: M. Lubaski, S. laga (red.), Z zagadnie filozofii przyrodoznawstwa i filozofii przyrody, ATK, Warszawa 1991, t. 11, ss. 167-208. M.A. Krpiec, Czy jzykoznawstwo warunkuje filozofowanie?, Znak Idee, 2 (1990), ss. 19-28.

Kmiecik_Kant.p65

41

2005-05-05, 00:23

42
ANDRZEJ KMIECIK a trzeba zauway, e fundamentem tego argumentu jest twierdzenie, e wszelka wiedza jest zawsze wyraona w sdach (A 68-69, B 93-94)70. Kant rozwaa sdy modalne, ale nie zajmowa si logik modaln ani te wydaje si o niej nie wspomina, ale pisze o pojciu modalnoci. Modalno wedug Kanta reprezentuje tylko sposb mylenia, dotyczy tylko wartoci cznika w relacji do myli71. W dedukcji metafizycznej, jak i transcendentalnej nie chodzi o uzasadnienie logiczne wyprowadzenie jednych zda z innych zda. Mamy tu raczej do czynienia z pewnego rodzaju analiz. Dedukcja metafizyczna wydobywa czyste pojcia intelektu, a dedukcja transcendentalna pokazuje, e s one niezbdne w poznaniu72. Dedukcja transcendentalna ma wyprowadzi z faktu, e kade dowiadczenie zawiera sdy, to, e kade moliwe dowiadczenie musi zawiera uycie tych kategorii73. Na rol logiki transcendentalnej wskazuje epistemologia Kanta. Kant przyjmuje dwa pnie poznania: zmysy i rozum. Intelekt i zmysowo to dwie zdolnoci cakowicie niepodobne do siebie, niewymienialne wzajemnie. Intelekt nie ma intuicji czegokolwiek, a zmysy nie mog myle o czymkolwiek. Zmysowo jest czysto receptywna. Zdolnoci poznania jest intelekt. Dlatego Kant rozrnia nauk o reguach zmysowoci (estetyka) oraz nauk o reguach intelektu, tj. logik. Celem logiki transcendentalnej jest odkrycie tych regu74. Logika nie jest ju nauk nauk, jak to byo w scholastyce. Teraz jest supernauk, ktra ustala reguy mylenia przed wszelk wiedz, tj. a priori75. Wedug Jschego logika transcendentalna bada idee w sensie platoskim: szuka idei, ktre s podstaw (fundamentem, osnow) i hipotez nauki. Logika oglna odnosi si do wszelkich przedmiotw w ogle, natomiast przedmiotem logiki transcendentalnej jest przedmiot samego rozumu. Mona wic ostatecznie powiedzie, e logika transcendentalna to logika, ktra abstrahuje od tego, co w treci sdw jest zmienne i przypadociowe, a bada jedynie powszechne i konieczne elementy treci76.

70 71 72 73 74 75 76

P. Guyer, op. cit., s. 185. W. i M. Kneale, op. cit., s. 356. O. Hffe, op. cit., s. 89. P. Guyer, op. cit., s. 186. A. Dumitriu, op. cit., vol. III, s. 170. Ibidem, vol. III, s. 169. M. Kowalewski, op. cit., s. 405.

Kmiecik_Kant.p65

42

2005-05-05, 00:23

43
LOGIKA OGLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA

Logika oglna i transcendentalna a logika wspczesna

Relacj pomidzy koncepcjami Kanta a logik wspczesn zajmowali si Jaakko Hintikka77 oraz Manley Thompson. Logika predykatw zawiera w swoim jzyku kwantyfikatory oraz predykaty zapisywane w postaci wyraenia predykatowego F(x), gdzie F jest wyraeniem predykatowym, a x zmienn, za ktr podstawia si nazwy indywiduowe. Kant pisze wwczas o sdach jednostkowych. Ze wzgldu na doktryn intuicji powstaje problem interpretacji podmiotu w sdzie jednostkowym u Kanta. Forma orzekania w logice oglnej Kanta jest reprezentowana przez S jest P. To orzekanie Kant uwaa za relacj pomidzy pojciami, a nie pomidzy pojciem a podmiotem. Manley Thompson przypuszcza, e gdyby Kant zna logik predykatw, to form F(x) rozpoznaby jako form orzekania, ktra odpowiadaaby logice transcendentalnej i wiedziaby, e jest to relacja pojcia do przedmiotu. Jednak zdaniem Thompsona forma F(x) nie dostarcza relacji podmiotowo-orzecznikowej, ktra pasuje do Kantowskich kategorii substancji i przypadoci wywodzcych si z relacji S do P. Wedug Thompsona, Kant zauway, e wszystkie twierdzce zdania kategoryczne podlegaj konwersji. Konwersja jest wnioskowaniem bezporednim. Do zrozumienia czym jest takie wnioskowanie, wana jest znajomo kwantyfikacji podmiotu i orzecznika w zdaniu kategorycznym. Konwersja polega na odwrceniu zdania podmiot przesanki staje si orzecznikiem wniosku, a orzecznik przesanki staje si podmiotem wniosku. Zdanie odwrcone, czyli wniosek, musi mie t sam jako (tzn. jeli przed odwrceniem byo twierdzce, to musi by takim po odwrceniu) i mie t sam warto logiczn (jeli przesanka bya prawdziwa, to zdanie odwrcone te musi by prawdziwe). Na przykad Jeeli aden pies nie jest kotem, to aden kot nie jest psem. Konwersja zda sprawia, e dane pojcie moe w jednym przypadku by podmiotem, a w drugim orzecznikiem. To, czego Kant potrzebuje, to wanie to, co moe by wycznie albo podmiotem albo orzecznikiem, tzn. jeli jest podmiotem, to nigdy nie moe by orzecznikiem. Tak wic takie stanowisko da si raczej reprezentowa przez x w formie zdaniowej F(x), ni przez S w formie zdaniowej S j e s t P . Kant odpowiada, e ta rola pewnego pojcia jako podmiotu da si zdeterminowa, gdy to pojcie podpada pod kategori substancji (B 128-129). Zdaniem Thompsona, ta odpowied popada w bdne koo. Z jednej bowiem strony kategoria substancji jest wywiedziona przez dedukcj metafizyczn z podmiotowo-orzecznikowej formy sdu, a z drugiej trzeba ju mie kategori substancji, aby mc okreli, czy dane pojcie moe by tylko podmiotem78.
77 J. Hintikka, Logic, Language-Games amd Information. Kantian Themes in the Philosophy of Logic, Oxford University Press, Oxford 1973. 78 M. Thompson, Singular Terms and Intuitions in Kants Epistemology, The Review of Metaphysics, 26(1972), s. 334.

Kmiecik_Kant.p65

43

2005-05-05, 00:23

44
ANDRZEJ KMIECIK Stwierdzenie, e kategoryczne zdania afirmatywne konwertuj, trzeba uzupeni uwag, e zdanie oglno-twierdzce konwertuje na zdanie szczegowoprzeczce. Natomiast gdy zdanie oglno-twierdzce jest definicj, to konwertuje si w sposb prosty na zdanie oglno-twierdzce. Ostatecznie Thompson wyciga wniosek po dyskusji z Willard van O. Quinem i Peterem Strawsonem e logika transcendentalna domaga si jako logiki oglnej co najmniej logiki predykatw pierwszego rzdu z identycznoci, lecz bez terminw jednostkowych, gdy te ostatnie s eliminowalne79. Rozwaania Thompsona trzeba uzupeni uwag, e w logice wspczesnej 1) negacja jest operacj zastosowan tylko do zda (formu niezawierajcych zmiennych wolnych), 2) sprzeczno jest koniunkcj zdania i jego negacji, 3) teoria identycznoci jest traktowana jako oddzielna od centralnego przedmiotu logiki oglnej80. Natomiast w logice oglnej Kanta pojcie identycznoci i sprzecznoci byy cile powizane81.

Podsumowanie
Logika jest podstaw nauk i propedeutyk filozofii82, dlatego, e bada ona tylko formalne prawida wszelkiego mylenia (B IX) i peni tylko funkcj kontroln w nauce. Zadaniem logiki jest czynienie jasnych poj wyranymi. Przedmiotem logiki s pojcia, sdy, wnioskowania, rwnie geneza poj; rdem logiki jest intelekt. Kantowska metafizyczna dedukcja kategorii polega na przeoeniu form logiki oglnej na formy wszelkiego moliwego dowiadczenia. Kant definiowa logik jako nauk o koniecznych prawach intelektu. Te prawa odnosz si tylko do formy, a nie do materii myli. Taka nauka powinna by traktowana jako podstawowa dla innych nauk, poniewa nie uwzgldnia adnych przedmiotw. Z tej racji logika nie moe by organonem, instrumentem. Dostarcza tylko regu dla poprawnego uycia koniecznych warunkw i praw mylenia. Logika jest kanonem. Matematyka nie jest kanonem, ale organonem, poniewa zakada pewn wiedz o przedmiotach83.
79 80 81

Ibidem, s. 334. Nazwy wasne s eliminowalne przez wyraenia predykatowe. W. Kneale and M. Kneale, op. cit., s. 742.

R. Hanna, From an Ontological Point of View: Hegels Critique of the Common Logic, Review of Metaphysics, 40 (1986), s. 328 (305-338).
82 Immanuela Kanta Logika, ss. 133, 137. J. Collins, Kants Logic as a Critical Aid, Review of Metaphysics 30 (1977), ss. 440-461. 83

A. Dumitriu, op. cit., vol. III, ss. 195-196.

Kmiecik_Kant.p65

44

2005-05-05, 00:23

45
LOGIKA OGLNA I TRANSCENDENTALNA IMMANUELA KANTA Mona wskaza na nastpujce tematy dalszych bada nad filozofi Kanta: 1) problem indukcji i analogii jako dwa sposoby wnioskowania wadzy sdzenia84, 2) koncepcja filozofii w Logice, 3) zagadnienie definicji85, 4) analiza wnioskowa mylenia i rozumu na tle logiki tradycyjnej86, 5) stosunek logiki transcendentalnej do koncepcji logiki u scholastykw.

General logic and transcendental logic in Kants conception

Abstract
Kants general conception on logic is outlined in an opuscule entitled Die falsche Spitzfindigkeit, before the appearance of Kritik. His attitude towards Aristotelian logic is more accurately outlined in The Critique of Pure Reason. In Kants conception general logic is the science of the intellects rules in general. Transcendental logic is the science of a priori elements of thought. Only transcendental logic is justified logic. Transcendental logic requires first order quantificational logic with identity as a general logic.

84 85 86

I. Kant, Lectures of Logic, 83. Ibidem (fr. zatytuowany: Nauka o metodzie). L. Borkowski, Logika formalna, PWN, Warszawa 1977, ss. 273-277.

Kmiecik_Kant.p65

45

2005-05-05, 00:23

Kmiecik_Kant.p65

46

2005-05-05, 00:23