Wadysaw MORO

Urzd Regulacji Telekomunikacji i Poczty

Kompatybilno elektromagnetyczna
istota problemu i normalizacja
Streszczenie. Przedstawiono pocztki i rozwj problematyki zakce, ktry doprowadzi do zdefiniowania pojcia kompatybilnoci. Zwrcono uwag na bardzo wan dla handlu midzynarodowego rol, realizowanej w ramach IEC, normalizacji midzynarodowej w tej dziedzinie oraz na znaczenie normalizacji regionalnej, realizowanej przez CENELEC i ETSI, dla Wsplnego Rynku Europejskiego. Podkrelono znaczenie EMC w zagadnieniach bezpieczestwa funkcjonalnego urzdze i systemw. Abstract. The beginnings and development .of the interference problem which led to electromagnetic compatibility (EMC) concept are described. Attention is drawn to the importance of international standardization in the field of EMC which is realized in IEC, and to the importance of the regional, European standardization realized by CENELEC and ETSI. Their key role for international trade and for European Common Market is underlined. The importance of EMC aspect in functional safety of electrical and electronic devices and systems is stressed (Electromagnetic Compatibility nature of the problem and standardization).

Sowa kluczowe: kompatybilno elektromagnetyczna (EMC), normalizacja, bezpieczestwo funkcjonalne. Keywords: electromagnetic compatibility (EMC), standardization, functional safety.

Uwagi wstpne yjemy w okresie rozwoju cywilizacyjnego, w ktrym powszechne stosowanie urzdze elektrycznych i elektronicznych w niezliczonej i cigle rosncej liczbie zastosowa w gospodarstwach domowych oraz w rnych instytucjach, zakadach przemysowych, laboratoriach jest czym naturalnym. Systemy energetyczne dostarczaj energii elektrycznej dla wszystkich tych zastosowa, poczynajc od klasycznych urzdze elektrycznych, a do zoonych systemw jak np. trakcja elektryczna, czy systemy radiokomunikacyjne, telekomunikacyjne i informatyczne. Dziaajce urzdzenia elektrycznie, wypeniajc swoje podstawowe funkcje, takie jak wytwarzanie energii mechanicznej, cieplnej, czy przetwarzanie energii elektrycznej, wspuytkuj przestrze i czas oddziaujc na siebie nawzajem nie tylko w sposb podany [1]. Pracy ich towarzysz nieodcznie zjawiska elektromagnetyczne uboczne, ktre mog zakca prac innych urzdze. Zjawiska te nazywane s zaburzeniami elektromagne1 tycznymi i problemy ograniczania ich emisji oraz problemy wbudowywania w urzdzenia okrelonego poziomu odpornoci na nie, (czyli osigania pewnego stanu rwnowagi), stanowi przedmiot kompatybilnoci elektromagnetycznej (przyjty skrtowiec EMC, od angielskiego terminu ElectroMagnetic Compatibility). Oglnie wziwszy, zaburzenia mog wystpowa w caym zakresie uytkowanych obecnie czstotliwoci tzn. od 0 Hz do 275 x109 Hz (275 GHz). Zakres ten ze wzgldw praktycznych dzieli si na zakres maych czstotliwoci od 0 Hz do 9x103 Hz i zakres wielkich czstotliwoci (tzw. czstotliwoci radiowych) od 9x103 Hz do 275x109 Hz [2]. Zaburzenia w systemach energetycznych wystpuj w zakresie maych czstotliwoci. S to midzy innymi zjawis-

ka takie jak harmoniczne, interharmoniczne, przepicia, asymetria napicia, zapady napicia. Stanowi one atrybuty zbiorczego pojcia jakoci energii, ktrej parametry powinny zawiera si w okrelonych granicach, aby odbiorniki energii mogy pracowa prawidowo. Problem jakoci energii nabra dodatkowej wagi z nastaniem rewolucji elektronicznej; obecne odbiorniki energii z jednej strony produkuj podane zjawiska, a z drugiej s wraliwe na nie. Jednoczenie nieodzowne jest zwrcenie uwagi take na zjawiska wielkiej czstotliwoci. Energetyka uywa systemy cznoci radiowej, elektronika jest szeroko wykorzystywana w zabezpieczeniach i automatyce. Zaburzenia w.cz. s i wystpuje wraliwo na nie. Pocztki i rozwj Rodowd problematyki zakce jest zwizany z urzdzeniami i systemami przesyu informacji. Zaczo si to w XIX stuleciu. Jak wiadomo moliwo wykorzystania energii elektromagnetycznej do przesyania informacji zostaa odkryta przed ponad 160 laty, jeli mwi o telekomunikacji przewodowej i przed ponad 115 laty, jeli mwi o radiokomunikacji. Pierwszym urzdzeniem do przesyu informacji by telegraf. Najwczeniejsze zanotowane uycie telegrafu elektrycznego miao miejsce w Anglii, w 1839 r., na 21 milowym odcinku. W 1876 r. zosta wynaleziony telefon, a pod koniec XIX wieku rozpocza si radiokomunikacja, czyli czno za pomoc fal elektromagnetycznych rozchodzcych si w przestrzeni. Bez wtpienia ju w pierwszych latach telegrafu elektrycznego pojawiy si zakcenia wywoane choby takimi zjawiskami naturalnymi jak wyadowania burzowe, ale nie byy one jako takie identyfikowane i mona sdzi, e nie byy one zbyt duym i czstym problemem; urzdzenia byy elektromechaniczne i pracoway przy duych poziomach napi. Pierwsze doniesienia o zakceniach dotycz dopiero odbioru radiowego i pojawiy si one ju w 1901 r. [3]. Wraz z rozwojem techniki w pierwszej poowie 20. wieku problem zakce zacz narasta i w niektrych krajach, takich jak Francja, Niemcy, Wielka Brytania rozpoczto pionierskie prace badawcze, ktre doprowadziy do przygotowania pierwszych norm krajowych, dotyczcych metod pomiarw zaburze, metod ich zmniejszania oraz dopuszczalnych ich poziomw. Z natury rzeczy przy prowadzeniu odrbnie tych prac, normy rniy si midzy sob i to nieraz znacznie. Szybko jednak zdano sobie spraw z tego, e rnice w wymaganiach utrudniaj lub wrcz mog unie-

Zgodnie z PN-T-01030:1996 Kompatybilno elektromagnetyczna Terminologia, termin zaburzenie elektromagnetyczne oznacza przyczyn, czyli zjawisko elektromagnetyczne, ktre moe powodowa obnienie jakoci dziaania urzdzenia lub systemu, albo niekorzystnie wpywa na materi oywion lub nieoywion. Natomiast terminem zakcenie elektromagnetyczne okrela si skutek oddziaywania zaburzenia, czyli spowodowanie przez nie obnienia jakoci dziaania urzdzenia lub systemu. Wczeniej stosowano w tych przypadkach odpowiednio terminy zakcenie i efekt zakcajcy. Naley doda, e potocznie do dzisiaj termin zakcenie jest uywany czsto w obu znaczeniach: przyczyny i efektu.

moliwi handel midzynarodowy urzdzeniami elektrycznymi. W zwizku z tym ju w 1934 roku utworzono Midzynarodowy Komitet Specjalny ds. Zakce Radioelektrycznych, znany pod francuskim skrtem CISPR (Comit Internationale Spcial des Perturbations Radiolectriques). Jest to pierwsza organizacja midzynarodowa, zajmujca si problemem zakce, pocztkowo wycznie w radiofonii, nastpnie te w telewizji, rozszerzajc potem, ju po drugiej wojnie wiatowej, czyli po 1945 r., swoj dziaalno wraz z postpujcym rozwojem technicznym. Warto tu, podkreli, e pocztkowo problem zakce dotyczy w skali spoecznej jedynie radiofonii, a potem te telewizji i nie mia on wymiaru obecnego, kiedy to brak EMC moe powodowa grone w skutkach nastpstwa. Jeeli kto mia trzaski czy szumy w goniku odbiornika radiowego lub pniej znieksztacenia obrazu telewizyjnego, to nie byo to przyjemne, ale nie pocigao za sob powaniejszych konsekwencji. Obecnie jak wiadomo jest inaczej. Nadmierne zakcenia mog mie grone nastpstwa, a zjawiska niezgodnoci elektromagnetycznej", wystpujce w systemach energetycznych zaczto te traktowa jako cz zagadnie kompatybilnoci elektromagnetycznej. Zaczto tak je widzie dopiero pod koniec lat szedziesitych ubiegego wieku. Koncepcja pojcia kompatybilnoci elektromagnetycznej powstaa w latach szedziesitych w USA i miaa rodowd czysto radiowy. Jak to czsto do tej pory bywa, motorem postpu byy zastosowania wojskowe elektroniki. Powstaway kopoty przy gromadzeniu szeregu urzdze radiowych, innych urzdze elektronicznych oraz urzdze elektrycznych na maych powierzchniach, blisko siebie na okrtach i w samolotach, co wywoywao nadmierne zakcenia lub wrcz uniemoliwiao ich prac. Prowadzone prace badawcze doprowadziy do sformuowania pojcia kompatybilnoci i przyjcia przez Departament Obrony USA w 1967 r. pierwszej na wiecie jej definicji [4]. Wtedy dotyczya ona urzdze radiowych, ktre byy wwczas praktycznie jedynymi zakcanymi urzdzeniami elektronicznymi. Przyjta w 1976 r. przez Midzynarodow Komisj Elektrotechniczn IEC, obowizujca obecnie, definicja EMC jest jest ju oglna i brzmi ona: Kompatybilno elektromagnetyczna. Zdolno urzdzenia do funkcjonowania w sposb zadowalajcy w danym rodowisku elektromagnetycznym bez wprowadzania nadmiernych zaburze do jakiegokolwiek elementu tego rodowiska. Tak wic obecnie pojcie kompatybilnoci obejmuje nie tylko problemy zwizane z przesyem informacji. Wchodz w jego zakres rwnie problemy wzajemnych oddziaywa midzy urzdzeniami i systemami, wykorzystujcymi zjawiska elektromagnetyczne do innych celw ni ten przesy, a take oddziaywanie tych urzdze i systemw na naturalne rodowisko elektromagnetyczne i na biosfer, a wic wszelkie zjawiska jakiejkolwiek niezgodnoci elektromagnetycznej Wzajemne oddziaywania urzdzenia (systemu) i rodowiska zilustrowane s na rysunku 1. Pokazano na nim take oddziaywania wewntrz danego urzdzenia (systemu), ktre jest czsto zoone i powinno by tak zaprojektowane i wykonane, aby sobie nie zakca wykonywania podstawowej funkcji. Zapewnienie kompatybilnoci jest nie tylko zoonym problemem technicznym (trzeba pamita, e chodzi tu o, trudno uchwytne nieraz, zjawiska uboczne, towarzyszce wypenianiu przez urzdzenia i systemy ich podstawowej funkcji) ale take powanym problemem ekonomicznym;

ograniczanie zaburze i wbudowywanie odpornoci na nie sporo kosztuje. Jednoczenie zlekcewaenie EMC moe grozi nawet hamowaniem rozwoju. W rozwizywaniu tych wszystkich zagadnie istotn rol odgrywa dobrze prowadzona normalizacja.

Rys. 1. Wzajemne oddziaywanie systemu i rodowiska elektromagnetycznego

Normalizacja midzy urzdzeniami I systemami technicznymi Uwagi wstpne Omawiana w tym punkcie normalizacja dotyczy osigania stanu EMC midzy urzdzeniami i systemami, ktry umoliwia normaln ich prac bez nadmiernych wzajemnych zakce. Odrbn spraw jest normalizacja EMC zwizanego z bezpieczestwem funkcjonalnym urzdze i systemw oraz EMC ze wzgldu na oddziaywanie energii elektromagnetycznej na czowieka. Przy obecnym rozpowszechnieniu urzdze elektrycznych i elektronicznych w wielu branach wystpuje mnogo rnorodnych zagadnie zwizanych z EMC, na co rzutuje te rnorodno zastosowa i znaczne zrnicowanie warunkw uytkowania. Std brane te i wiele zwizanych z nimi organizacji midzynarodowych jest obecnie w sposb istotny zainteresowanych problemem EMC. Gdyby wszdzie zaczto oddzielnie rozpatrywa rodki zaradcze dla osignicia kompatybilnoci i prowadzi prace normalizacyjne, z natury rzeczy powstaa by caa mozaika podej do w gruncie rzeczy tych samych zjawisk elektromagnetycznych, tylko wystpujcych w rnych warunkach i kombinacjach. Jest tych zjawisk sporo, a stopie zoonoci normalizacji dobrze oddaje przytoczona niej klasyfikacja systematyzujca rodzaje zaburze, ktre trzeba ogranicza i na ktre trzeba urzdzenia uodparnia [9].

Zjawiska w zakresie m.cz. rozchodzce si drog przewodow harmoniczne i interharmoniczne systemy sygnalizacji wahania napicia zapady i przerwy napicia asymetria napicia zmiany czstotliwoci napicia zasilania indukowane napicia m.cz. skadowa staa w sieciach prdu przemiennego Zjawiska w zakresie m.cz. Promieniowane pola magnetyczne cige przejciowe (impulsowe) pola elektryczne

Zjawiska w zakresie w.cz. rozchodzce si drog przewodow bezporednio sprzone lub indukowane napicia lub prdy fale cige fale modulowane unipolarne stany przejciowe pojedyncze lub powtarzajce si (serie) oscylacyjne stany przejciowe pojedyncze lub powtarzajce si (serie) Zjawiska w zakresie w.cz. promieniowane pola magnetyczne pola elektryczne pola elektromagnetyczne fale cige fale modulowane stany przejciowe (pola impulsowe) Zjawiska wyadowa elektrostatycznych ESD Impuls elektromagnetyczny zwizany z wybuchem nuklearnym na duej wysokoci HEMP
Takie podejcie branowe, powizane jeszcze z rnicami w poszczeglnych krajach, stanowioby zasadnicz barier dla handlu midzynarodowego. Std jedynym racjonalnym rozwizaniem problemu normalizacji EMC jest podejcie scentralizowane, wychwycenie cech wsplnych i dopuszczenie rnorodnoci tylko w naprawd uzasadnionych przypadkach. Przy tym musi to by dziaanie midzynarodowe. Rola Midzynarodowej Komisji Elektrotechnicznej Koncepcja caociowego, scentralizowanego podejcia do EMC, opartego na tworzcych pewn hierarchi rodzajach publikacji (norm, specyfikacji i raportw technicznych) zostaa przygotowana przez Midzynarodow Komisj Elektrotechniczn (patrz www.iec.ch oglnie oraz na tej stronie internetowej EMC zone), podstawow, wiatow 2 organizacj normalizacyjn w zakresie elektryki . Dokumenty te to publikacje podstawowe (basic EMC publications), normy oglne (generic EMC standards) oraz normy grup wyrobw (product family standards) i normy wyrobu (product standards). S one opracowywane w komitetach technicznych, ktre maj kontakty robocze lub oficjalne zwizki z odpowiednimi profesjonalnymi organizacjami krajowymi, regionalnymi i midzynarodowymi. Na rysunku 2 pokazana jest organizacja prac EMC w IEC i jej zwizki ze wiatem zewntrznym. Publikacje podstawowe, ktrych cz jest normami midzynarodowymi, a cz raportami technicznymi ustalaj oglne, podstawowe warunki i reguy niezbdne do osigania stanu EMC. S one z definicji niezwizane z jakimkolwiek specyficznym wyrobem i majc zastosowanie do wszystkich wyrobw, su zainteresowanym komitetom
2

technicznym IEC (okoo 50 komitetw i podkomitetw ma zagadnienia EMC zwizane ze swoimi wyrobami) przygotowujcym normy dotyczce wyrobu, nie dopuszczajc do rnorodnoci tam, gdzie jej by nie powinno. Pierwotnym celem norm oglnych byo zapenienie luki wynikajcej z braku norm EMC na wyroby, ktrych opracowanie przy wieloci wyrobw jest zadaniem dugotrwaym. W praktyce okazao si, e normy te mog suy jako bardzo dobre odniesienie przy opracowywaniu wymaga EMC na wyroby (albo w postaci samodzielnej normy, albo rozdziau w normie na wyrb) i w wielu przypadkach komitety zajmujce si wyrobami przyjmuj dan norm ogln bez adnych modyfikacji jako swoj norm EMC. Publikacje podstawowe oraz normy oglne, ze wzgldu na swj szeroki zakres oddziaywania, s opracowywane w 3 komitetach technicznych, ktre maj tzw. funkcje poziome . W naszym przypadku s to utworzony w 1973 r. Komitet Techniczny TC77 Kompatybilno Elektromagnetyczna oraz wspominany ju wyej, utworzony w 1934 r., CISPR. Komitety te wsppracuj ze sob i koordynuj prace, ktre si wzajemnie uzupeniaj [8,9], oraz nawizuj kontakty z odpowiednimi komitetami zajmujcymi si wyrobami. Publikacje podstawowe to przygotowana przez IEC/TC77, skadajca si z 7 czci norma IEC 61000 Kompatybilno Elektromagnetyczna oraz opracowana przez CISPR czteroczciowa Publikacja CISPR-16 Wymagania na aparatur do pomiarw zaburze i do badania odpornoci. Warto tu poda zawarto poszczeglnych czci tych publikacji. Norma 61000 ma nastpujce czci: Cz 1: Podstawowe zasady, bezpieczestwo, definicje, terminologia; Cz 2: Opis i klasyfikacja rodowiska, poziomy kompatybilnoci; Cz 3: Dopuszczalne poziomy emisji, minimalne poziomy odpornoci (tylko dla przypadku kiedy nie zajmuje si odpornoci komitet wyrobu). Ta cz nie jest norm podstawow; Cz 4: Metody bada i pomiarw (emisji poniej 9 kHz oraz niektrych aspektw odpornoci w caym zakresie czstotliwoci); Cz 5: Wskazwki instalacyjne oraz metody i rodki zmniejszania zaburze i zwikszania odpornoci; Cz 6: Normy oglne; Czci 7 i 8 pozostawiono na razie puste; Cz 9: rne. Publikacja CISPR-16 ma czci nastpujce (naley mie na uwadze, e CISPR zajmuje si czstotliwociami radiowymi, tzn. powyej 9 kHz): Cz 1: Wymagania na aparatur do pomiarw zaburze i do badania odpornoci; Cz 2: Metody pomiarw zaburze i badania odpornoci; Cz 3: Rozwaania dotyczce statystyk skarg na zakcenia, okrelania dopuszczalnych poziomw CISPR oraz rne raporty CISPR. Ta cz jest raportem technicznym; Cz 4: Niepewno w pomiarach i badaniach EMC.

Czonkami IEC s obecnie krajowe jednostki normalizacyjne z 63 krajw, ktre reprezentuj ok. 80% ludnoci wiata, wytwarzaj i zuywaj ponad 95% energii elektrycznej i produkuj o odpowiedni cz maszyn i urzdze elektrycznych i elektronicznych oraz realizuj ponad 90% ich eksportu i importu.

Zgodnie z definicj w [7] funkcja pozioma jest to opracowywanie zagadnie takich jak podstawowe zasady, koncepcje, terminologia i charakterystyki techniczne, ktre odnosz si do szeregu komitetw technicznych.

Rys. 2. Organizacja prac w zakresie EMC w Midzynarodowej Komisji Elektrotechnicznej

Normy oglne okrelaj zestaw istotnych wymaga i procedur pomiarowych dla emisji oraz zestaw istotnych wymaga i bada dla odpornoci wraz z uoglnionymi kryteriami oceny dziaania dla urzdze pracujcych w okrelonym rodowisku4. Przy opracowywaniu norm oglnych przestrzega si nastpujcych regu: wymagania i pomiary emisji oraz wymagania i badania odpornoci opracowuje si w zasadzie w postaci oddzielnych dokumentw; nie podaje si szczegw metod pomiarw i bada, odwoujc si do norm podstawowych; uwzgldnia si ograniczon liczb tylko tych narae,ktre s istotne w danym rodowisku i wprowadza si minimaln ilo poziomw pomiarw i bada (poziomw probierczych) tak, aby, przy rozsdnie dobranych parametrach technicznoekonomicznych, zapewni stan kompatybilnoci. Przyjto, e celowe jest utworzenie norm oglnych dla 2 typw rodowiska. Jedno to rodowisko mieszkalne, handlowe i lekko uprzemysowione, a drugie to rodowisko przemysowe. Przykadami bliej okrelajcymi pierwszy typ s domy, wille, sklepy, supermarkety, biura, banki, kina, bary, stacje benzynowe, parkingi, centra sportowe, kompleksy rozrywkowe. Przykadami drugiego typu mog by miejsca lokalizacji urzdze przemysowych, medycznych i nauko4

wych, miejsca gdzie czsto s przeczane due obcienia indukcyjne lub pojemnociowe, miejsca gdzie wystpuj due prdy i zwizane z nimi silne pola magnetyczne. Publikacje podstawowe i normy oglne tworz uporzdkowane ramy do dziaania komitetw zajmujcych si wyrobami. Przy opracowywaniu w tych komitetach norm EMC na wyroby lub grupy wyrobw powinny one przestrzega okrelonych regu postpowania, ktre pozwalaj zachowa jednolito podejcia i unikn zbdnej rnorodnoci. Reguy te mona streci w nastpujcych punktach: a) naley uwzgldnia wszystkie rodzaje zaburze, jakie mog wystpi w rodowisku pracy danego wyrobu i zwizan z tym odporno. Oczywicie naley bra pod uwag tylko naraenia rzeczywicie wystpujce, wybierajc je z palety wszystkich moliwych; b) naley w maksymalnym stopniu uwzgldnia normy podstawowe, tzn.: odwoywa si do tych norm i nie podawa szczegowo metod bada i pomiarw; nie odchodzi od rozwiza norm podstawowych, z wyjtkiem szczeglnych, uzasadnionych przypadkw. Gdy taki przypadek zdaniem komitetu wyrobu wystpuje, sprawa powinna by skonsultowana z Komitetem TC77 lub CISPR; c) w adnym przypadku nie wolno przyjmowa poziomw emisji wyszych, ni ustalone w normach oglnych przez IEC/TC77 i przez CISPR. Jest to wane ze wzgldu na koordynacj dopuszczalnych poziomw emisji i granicznych odpornoci, przy wystpowaniu w rodowisku rnych urzdze-rde zaburze; d) komitety wyrobw w zasadzie maj swobod w ustalaniu wymaga na odporno i poziomy jej badania, ale zdecydowanie zaleca si do bada stosowa wartoci podane w normach podstawowych. Trzeba tu podkreli, e producenci chc uwaa odporno za cech jakociow urzdze, zwizan z niezawodnoci i w wielu krajach nie ustala si obowizujcych wymaga. Wyjtek stanowi kraje Unii Europejskiej, gdzie susznie przyjto, e emisja i odporno stanowi dwa aspekty tego samego zagadnienia, ktre musz by jedno-

W zalenoci od wagi rozpatrywanego parametru urzdzenia przyjmuje si jedno z nastpujcych trzech kryteriw: urzdzenie ma pracowa normalnie podczas i po zakoczeniu badania; urzdzenie ma pracowa normalnie po zakoczeniu badania. Podczas badania dopuszczalna jest pewna degradacja jego zachowania si, ktr okrela producent i ktra ustpuje samoczynnie; urzdzenie moe utraci czasowo zdolno funkcjonowania podczas badania i po jego zakoczeniu, pod warunkiem, e powraca ona samoczynnie lub moe by przywrcona przez operatora.

czenie normalizowane, jeeli chcemy uzyska rozsdne rozwizania techniczno-ekonomicznie; e) naley bra pod uwag odpowiednie normy oglne i albo bezporednio je wykorzystywa albo swoje rozwizania maksymalnie z nimi koordynowa. Warto w tym miejscu podkreli, e stan kompatybilnoci sprawdzany w ustabilizowanych warunkach laboratoryjnych nie zawsze musi by osigany w realnych warunkach uytkowania, ktre bywaj bardzo rnorodne i z natury rzeczy nie mog by dokadnie odtworzone w laboratorium. Std, uwzgldniajc rozkady statystyczne, przyjmuje si odpowiednie marginesy na ustalane w normach poziomy kompatybilnoci. Zagadnienia te s dobrze opisane w normie podstawowej IEC 61000-1-1, ktra zostaa przetumaczona na jzyk polski [10]. Wan rol kontroln i koordynacyjn spenia w tym systemie Komitet Doradczy ds. Kompatybilnoci Elektromagnetycznej (ACEC) przy Komitecie Kierowniczym IEC (patrz rys. 2), ktry monitoruje prace komitetw wyrobw, stanowi forum dyskusji i uzgadniania pogldw oraz wypracowywania strategii dziaania [11]. Przedstawiona koncepcja normalizowania EMC przyjta w IEC pozwolia na opracowanie w miar przejrzystego systemu norm, ktry jednak jest bardzo rozbudowany i okaza si dla przemysu do stosowania do skomplikowany. Niestety, zjawiska brane tu pod uwag s, jak to wyej zostao pokazane, mocno zoone. Dla penego obrazu w zakresie problemw kompatybilnoci zwizanych z energetyk, naley tu wymieni znane od dawna zagadnienie wpywu linii i urzdze energetycznych na systemy telekomunikacyjne. W ramach Midzynarodowego Zwizku Telekomunikacyjnego ITU problemami ich ochrony przed wynikajcymi std zakceniami zajmuje si Sektor Normalizacji ITU-T (dawniej Midzynarodowy Doradczy Komitet Telefoniczny i Telegraficzny CCITT), ktry opracowa szereg ukierunkowanych Zalece [patrz ITU-T na stronie www.itu.int], wykorzystujc przy tym Publikacje IEC. Normalizacja w Europie Normalizacja w zakresie elektryki w Europie jest prowadzona przez powstay w 1973 r. Europejski Komitet Normalizacyjny Elektrotechniki CENELEC (www.cenelec.org). Jest on oficjalnie uznany przez Rad UE za europejsk organizacj normalizacyjn i rezultaty jego prac, w postaci norm EN, dokumentw harmonizacyjnych HD, specyfikacji i raportw technicznych, wykorzystywane s przy kreowaniu Wsplnego Rynku, jako jedno z narzdzi znoszenia barier w obrocie towarowym, a w przypadku norm dotyczcych EMC take ochrony rodowiska elektromagnetycznego. CENELEC obecnie grupuje 27 krajw czonkowskich i 8 krajw afiliowanych. Normy europejskie EN w maksymalnym stopniu odwzorowuj normy wiatowe opracowywane przez IEC. Midzynarodowa Komisja Elektrotechniczna i CENELEC, ktry jest organizacj regionaln, pracuj na rnych poziomach, ale istnieje tu pena wiadomo potrzeby unifikacji globalnej w dobie globalnej gospodarki. Nie mona tworzy fortecy Europa, trzeba mc konkurowa w skali wiatowej. Majc to na uwadze IEC i CENELEC podpisay w 1996 r. tzw. Umow Drezdesk [12] o wsplnym planowaniu nowych prac i rwnolegym gosowaniu nad projektami. W ten sposb normy europejskie albo s identyczne z normami IEC, albo czasem zawieraj pewne rnice, kiedy jest to specjalnie uzasadnione regionalnie. Mog take wystpi przypadki, kiedy z punktu widzenia interesw regionalnych normalizacja w IEC postpuje zbyt wolno. CENELEC opra-

cowuje wtedy projekt normy europejskiej, ale zawsze podejmuje si jednoczenie starania, aby uczyni z niego rwnie projekt IEC. Naley pamita, e normy IEC s tylko zaleceniami, reprezentujcymi uzgodniony pogld wiatowy oraz na og wysoki poziom i mog one suy jako swego rodzaju odniesienie. Uzyskuj one inny status gdy s wprowadzane do systemu prawnego jakiego kraju, ale jest to proces cakowicie dobrowolny. W UE stosowanie norm jest dobrowolne, ale obowizuje wprowadzenie norm europejskich do zbioru norm w poszczeglnych krajach oraz wycofanie norm krajowych sprzecznych z nimi. Jednoczenie dla szeregu dziedzin (np. EMC czy ochrona rodowiska) wprowadzono dyrektywy, formuujce tzw. wymagania zasadnicze, ktrym wyroby musz odpowiada. Przyjmuje si, e spenienie wymaga norm EN zapewnia spenienie tych wymaga zasadniczych. Odpowiednie normy oglne i normy wyrobu, zapewniajce to, s ogaszane w Dzienniku Urzdowym Wsplnot Europejskich OJEC jako tzw. normy zharmonizowane (jest ich obecnie w zakresie elektryki w sumie ponad 800 i dotycz one 15 dyrektyw). Wracajc do EMC naley stwierdzi, e system norm europejskich podstawowych i oglnych, przygotowywanych w CLC TC/210 Kompatybilno Elektromagnetyczna, ktry ma funkcje poziome, oraz norm wyrobu, ktre s przygotowywane w odpowiednich komitetach wyrobw, odwzorowuje system norm IEC (z podanymi wyej zastrzeeniami). Normy te s wprowadzane w poszczeglnych krajach Unii jako normy krajowe i szereg z nich, ogoszonych w OJEC, stanowi podstaw do sprawdzania zgodnoci z wymaganiami Dyrektywy dotyczcej EMC [13]. Stosunkowo dua liczba wymaganych w normach bada i pomiarw powoduje kopoty w przemyle, gdzie czsto brakuje orientacji, ktre z nich s wane dla danego wyrobu. Dlatego te CENELEC wyda poradnik stosowania norm [14] i zrobia to te Komisja Europejska [15]. Ponadto, po pewnym okresie dowiadcze w stosowaniu Dyrektywy, przygotowano i ogoszono projekt jej nowelizacji [16], ktry jednak bdzie przyjty nie wczeniej ni w 2006 r. Na razie zbierane s opinie i prowadzone analizy [17]. Normy w zakresie telekomunikacji (lub bardziej oglnie mwic, jak to obecnie jest ju przyjte, w zakresie komunikacji elektronicznej) s w Europie przygotowywane przez drug oficjalnie uznan przez Rad UE organizacj normalizacyjn, jak jest powoany w 1988 r. Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych ETSI (www.etsi.org). Zajmuje si on zagadnieniami EMC w dwu aspektach: problemami EMC na skutek niepodanych promieniowa ubocznych od urzdze komunikacji elektronicznej oraz problemami EMC pomidzy urzdzeniami i systemami w obszarze celowego promieniowania energii elektromagnetycznej (gospodarka widmem czstotliwoci radiowych i celowe dobieranie parametrw urzdze z punktu widzenia niezakcania si nawzajem). Normy w zakresie EMC s w gestii Komitetu Technicznego EMC i Zagadnienia Radiowe (TC ERM), ktry ma w ETSI funkcje poziome i reprezentuje te jednolite stanowisko ETSI w zagadnieniach EMC na zewntrz. Przy opracowywaniu norm proponowane rozwizania s koordynowane w tym przypadku przede wszystkim z Midzynarodowym Zwizkiem Telekomunikacyjnym ITU (www.itu.int) oraz Europejsk Konferencj Administracji Pocztowych i Telekomunikacyjnych CEPT (www.cept.org oraz www.ero.dk ). Aby przy tak obszernym polu dziaania CENELEC i ETSI nie utraci jednolitoci podejcia utworzono przy Komitecie CLC TC/210 specjaln Grup Przegldu Norm SOG (Standards Overview Group) [18]. Do Grupy tej trafiaj projekty norm EN z zakresu EMC, przygotowywane przez

komitety wyrobw. Grupa doradza, ocenia projekty oraz dysponuje prawem wstrzymania wysania projektu w przedstawionej postaci do gosowania. Ponadto, Grupa ta przygotowuje ostateczne uzasadnienie publikowania normy w OJEC jako europejskiej normy zharmonizowanej. Normalizacja w Polsce Normalizacja w Polsce w dziedzinie EMC rozpocza si ju przed drug wojn wiatow. Przed 1939 rokiem powstaa norma dotyczca dopuszczalnych poziomw zaburze radioelektrycznych (jak wwczas mwiono) w odbiorze radiowym. Po wojnie prace normalizacyjne byy kontynuowane i przyjmowane normy byy zgodne z zaleceniami midzynarodowymi IEC. Dotyczyy one szerokiego wachlarza zagadnie takich jak dopuszczalne poziomy zakce od rnego rodzaju urzdze, aparatura pomiarowa, metody pomiarw, filtry przeciwzakceniowe. W systemie prawnym obowizujcym przed 1989 rokiem normy te byy dokumentami obowizujcymi. Sytuacja w latach nastpnych ulega zmianie. Idc za oglnym trendem przyjto w 1993 r. now ustaw o normalizacji, zgodnie z ktr stosowanie norm stao si dobrowolne (obecnie obowizuje znowelizowana ustawa z 2002 r.) i w tych warunkach podj normalizacj w zakresie EMC Komitet Techniczny nr 104 ds. Kompatybilnoci Elektromagnetycznej. Komitet ten powsta w 1994 r. i jego zakres tematyczny obejmuje zagadnienia kompatybilnoci midzy urzdzeniami i systemami technicznymi oraz zagadnienia techniczne w obszarze oddziaywania pl elektromagnetycznych na organizmy ywe, tzn. szeroko rozumiane metody pomiarw wielkoci elektrycznych i magnetycznych i ich efektw. Istotne i narastajce obecnie szybko zagadnienie bezpieczestwa funkcjonalnego ze wzgldu na EMC (o ktrym mowa niej w oddzielnym punkcie) nie jest w gestii ani tego Komitetu, ani te explicite w gestii Komitetu zajmujcego si bezpieczestwem urzdze. Jest tu niepokojca luka, ktra zreszt wystpuje nie tylko w Polsce. Od pocztku swego istnienia Komitet zaoy jako cel strategiczny przyjmowanie w Polsce norm midzynarodowych i norm europejskich EN, przygotowywanych przez CENELEC i ETSI. Dziki temu nie byo zalegoci w iloci przyjtych w kraju norm, niezbdnej do uzyskania od 1.01.2004 r. czonkostwa CENELEC i wstpienia do Unii Europejskiej. Informacje o Komitecie oraz normach do tej pory ustanowionych (zarwno tumaczonych jak i przyjtych metod uznania) mona znale na stronie internetowej PKN, www.pkn.com.pl. Jednym z wanych zada Komitetu 104, jakie powinien spenia, a dotd formalnie nie spenia, jest realizacja funkcji poziomej, takiej, jak ma opisany wyej Komitet 210 CENELEC. Wprawdzie w Polsce normy wyrobu nie s w komitetach wyrobw tworzone, tylko tumaczone, tym niemniej dotychczasowe wyrywkowe dowiadczenie pokazuje, e funkcja pozioma jest bardzo potrzebna dla utrzymania jednolitoci terminologicznej i poprawnoci technicznej tekstw dotyczcych EMC. Komitety wyrobw nie musz posiada (i z natury rzeczy na og nie posiadaj) wiedzy z zakresu EMC i std potrzeba wsppracy. Istnieje jedynie ograniczona liczba specjalistw od EMC (i to tylko w niektrych branach zwizanych z elektryk), ktrzy mog ob.suy normalizacj tych skomplikowanych zjawisk. Wpyw rodowiska elektromagnetycznego na bezpieczestwo funkcjonalne Bezpieczestwo uytkowania urzdze jest dziedzin znan od dawna, mona powiedze historyczn. W poczt-

kach, kiedy urzdzenia byy obsugiwane rcznie, a nastpnie sterowane mechanicznie zagadnienia byy stosunkowo proste. Sprawa zacza si komplikowa, kiedy weszy w uytkowanie elementy hydrauliczne (wpyw temperatury, zapylenia) i elementy elektryczne (moliwo poraenia prdem), a dosza zupenie nowa jako, kiedy w sterowaniu, kontroli czy zabezpieczeniach zaczto stosowa elektronik i oprogramowanie. Skomplikowanie ukadw elektronicznych i zoono ich reakcji na wpywy rnych czynnikw rodowiskowych wywoay potrzeb drobiazgowych analiz ich pracy i zachowania si, w celu sprawdzenia czy zachowane jest bezpieczestwo funkcjonalne przy rnego rodzaju awariach, uszkodzeniach i ewentualnych faszywych zadziaaniach, wywoanych czynnikami rodowiskowymi, czy te przez obsug. Uporzdkowanie podejcia do zagadnienia byo do wolne i dopiero w 1998 r. ukazay si pierwsze czci siedmioczciowej normy IEC 61508 Bezpieczestwo systemw elektrycznych, elektronicznych, programowanych elektronicznych, zwizanych z bezpieczestwem [19] (cao bya dostpna w 2000 r.). Jest to norma podstawowa, ktra podaje metody analizy ryzyka w wietle stawianych systemom celw i w ten sposb dochodzenia do wymaga, jakie powinny one spenia we wszystkich warunkach normalnych i skrajnych, powodowanych przez rne naraenia, w tym elektromagnetyczne. Norma systematyzuje podejcie i metodyk, natomiast nie daje adnych wartoci liczbowych (patrz te IEC IN ACTION Functional safety na stronie www.iec.ch ). Zawajc zagadnienie do EMC, oddziaywanie rodowiska elektromagnetycznego moe prowadzi do nieprawidowoci w pracy elektroniki, a nawet fizycznych jej uszkodze i w konsekwencji do bdw w dziaaniu oprogramowania. Moe to wywoywa stany niebezpieczne dla obsugujcego czowieka, czy dla rodowiska (przy ewentualnych znacznych zagroeniach grupowych). Przykadami takich sytuacji mog by: wypadek w stalowni [20]. Promieniowanie przenonego radiotelefonu zakcio prac mikroprocesorowego sterownika dwignicy przenoszcej kad z ciek stal. Przedwczesne otwarcie kadzi spowodowao mier jednego robotnika i powane obraenia czterech innych; wypadek w fabryce [21]. Stany przejciowe w zasilaniu spowodoway nieprawidowe dziaanie mikroprocesorowe go sterownika zaworu, ktry dokona nieplanowego jego otwarcia. Skutkiem by niebezpieczny wyciek chloru do otoczenia; wypadki wzkw inwalidzkich [22]. Pole elektromagnetyczne o nateniu 5 V/m powodowao samoczynne uruchamianie jazdy sterowanych elektronicznie wzkw z napdem elektrycznym. Doprowadzao to do zranie osb ich uywajcych. Trzeba stwierdzi, e problem EMC w bezpieczestwie funkcjonalnym jakociowo nie rni si od problemu EMC w ogle, tak, e mona tu posugiwa si istniejcymi normami jeli chodzi o metody bada i pomiarw. Oddzielnym zagadnieniem jest w poszczeglnych przypadkach zestaw narae i wymagane ich poziomy, na jakie system ma by odporny. Sprawa nie jest trywialna i pierwsze wskazwki w tym zakresie przygotowa w IEC omawiany ju wczeniej Komitet Techniczny TC77 dopiero w 2001 r. w postaci jeszcze nie normy, a Specyfikacji Technicznej IEC 61000-1-2

Kompatybilno elektromagnetyczna, Cz 1-2: Zagadnienia oglne Metodologia osigania bezpieczestwa funkcjonalnego urzdze elektrycznych i elektronicznych w odniesieniu do zjawisk elektromagnetycznych. Regulacje i normy w poszczeglnych krajach, w tym i w Polsce, jak dotd nie uwzgldniaj bezpieczestwa funkcjonalnego ze wzgldu na EMC. Prowadzi to do zwikszonego ryzyka sytuacji niebezpiecznych dla uytkownikw (i ewentualnie osb trzecich) oraz ryzyka strat finansowych i utraty rynku dla dostawcw sprztu przy awariach i wystpieniach o odszkodowania. Zagadnienie zostao systematycznie podjte w Wielkiej Brytanii przez Stowarzyszenie Inynierw Elektrykw IEE, ktre przygotowao obszerne opracowanie, rodzaj memorandum, dostpne bezpatnie w internecie [21] oraz w USA, gdzie Stowarzyszenie IEEE powoao Sekcj Inynierii Bezpieczestwa Wyrobw, [23], (http://ewh.ieee.org/soc/pses/) Sprawa jest trudna. Wbudowanie w urzdzenia i systemy odpowiedniej odpornoci na zjawiska elektromagnetyczne, zapewniajcej bezpieczestwo funkcjonalne, sporo kosztuje, a producenci nie zawsze maj pen wiadomo tego, e jest to konieczne i nie zawsze s skonni ponosi

zwikszone koszty. Wyglda, e dopiero obowizujce przepisy oraz normy i ich egzekwowanie skoni ich do tego. Sytuacja jest dobrze opisana w artykule K. Armstronga [24], skd wzity zosta rys 3, obrazujcy rosnce problemy. Sporym utrudnieniem jest fakt, e dla specjalistw zajmujcych si tradycyjnym bezpieczestwem naraenia elektromagnetyczne i EMC stanowi zupenie nowy problem, z ktrym wczeniej si nie stykali. Prowadzi to do pewnego niedoceniania w tych krgach znaczenia braku EMC i potrzebna jest staa wsppraca specjalistw EMC, ktrzy musz wczu si w problematyk bezpieczestwa i specjalistw bezpieczestwa, ktrzy musz przyswoi sobie pewn wiedz w zakresie EMC. Warto w tym miejscu te wspomnie kwesti personelu zajmujcego si instalacj, konserwacj i naprawami. Zwykle nie s to fachowcy od bezpieczestwa funkcjonalnego oraz EMC i mog by im obce istotne problemy waciwego docisku ekranw, specjalnych uziemie, ktre na pierwszy rzut oka mog wydawa si zbdne, waciwego czenia ekranw kabli itd., itd. Niewaciwe postpowanie po prostu moe zniweczy dobrze zaprojektowane przez producenta bezpieczestwo funkcjonalne.

Rys. 3. Rosnce problemy bezpieczestwa funkcjonalnego ze wzgldu na EMC [wg 24]

Podsumowanie Coraz szersze stosowanie urzdze i systemw elektronicznych w rnych dziedzinach naszego ycia, take w energetyce, powoduje, e kompatybilno elektromagnetyczna staa si bardzo powanym problemem. Zapewnienie stanu kompatybilnoci w zakresie m.cz. i w.cz. wrcz warunkuje moliwoci dalszego rozwoju. Std istotna jest normalizacja skoordynowana w skali wiatowej, tym bardziej niezbdna w obliczu procesw globalizacyjnych. Ramy takiej normalizacji s stworzone i proces trwa. Na zakoczenie warto doda, e jednym z zagadnie EMC sta si problem terroryzmu elektromagnetycznego [25]. problem dawniej nieznany, kiedy nie zaleelimy w sposb tak istotny od tylu urzdze i systemw elektronicznych. Przykadami prawie cakowitej naszej zalenoci od prawidowego dziaania elektroniki mog by banki, energetyka, transport, szpitale. Atakowanie elektromagnetyczne tych systemw przez generowanie silnego impulsu jest obecnie technicznie moliwe ju bez odwoywania si do wybuchu jdrowego w atmosferze [26] i zagroenie jest realne, a najbardziej odpowiednimi specjalistami do zajcia si spraw metod ochrony s eksperci EMC, ktrzy maj odpowiednie dowiadczenie w rozpatrywaniu niepodanych zjawisk elektromagnetycznych, obojtne niecelowych (przypadkowych) czy te generowanych celowo. Zagadnienie jest wane i problematyk t zajmuje si podkomitet IEC/SC77C Zjawiska przejciowe duej mocy. Przygotowuje on odpowiednie normy, ktre s take przyjmowane przez CENELEC. Szereg tych norm ju uznano za Polskie Normy, a nastpne s w trakcie przygotowania w KT104 PKN. Odrbn spraw jest zagadnienie broni elektromagnetycznych, nad ktrymi systematycznie si pracuje [27], ale ten temat wykracza poza ramy referatu.
Autor pragnie podzikowa prof. Andrzejowi Piatowiczowi, ktry zechcia przejrze wstpny tekst referatu i podzieli si swoimi uwagami.

[7] [8] [9] [10]

[11] [12] [13]

[14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22] [23] [24] [25] [26] [27]

LITERATURA
[1] W. Moro, Kompatybilno elektromagnetyczna, Cz I. Co to jest i dlaczego jest ona wana?, Normalizacja, 71(2003), n.7, Cz II. Dziaalno normalizacyjna, n.8 [2] ITU Radio Regulations, Edition 2001 [3] Dinger, Radio Frequency Interference Measurements and Standards, Proc. IRE, No 2, 1984 [4] DOD Directive No 3222.3, Section III, July 21, 1967 [5] IEC 60050-161 (1990-09), International Electrotechnical Vocabulary, Chapter 161: Electromagnetic Compatibility [6] IEC Technical Information: Electromagnetic Compatibility, 1997

IEC Guide 108: The relationship between technical committees with horizontal functions and product committees and the use of basic publications, 1994-09 IEC SMB/2727/R, TC77 Strategic Policy Statement, 2003 IEC SMB/2729/R, CISPR Strategic Policy Statement, 2003 PN-T-01030:1996/A1, 01.1999, Kompatybilno elektromagnetyczna (EMC). Terminologia (zmiana A1). [opracowane na podstawie IEC Publication 61000, Part 1: General, Section 1: Application and interpretation of fundamental definitions and terms IEC CA/2143, 2001-11-30, Terms of Reference, Composition, Working Methods and Rules of Procedures of the Advisory Committee on Electromagnetic Compatibility CENELEC Guide no 13, 01.2001, IEC CENELEC Agreement on Common planning of new work and parallel voting EU Directive 89/336/EEC of 3 May 1989 on the Approximation of the Laws of the Member States Relating to Electromagnetic Compatibility, amended by Directives 91/263/EEC, 92/31/EEC, 93/68/EEC, 93/97/EEC CENELEC Guide no 25, 07.2001, Guide on the use of Standards for the implementation of the EMC Directive Guidelines on the application of the Directive 89/336/EEC, European Commission, DG Enterprise, 2003 COM(2002)759 final, 23.12.2002, Proposal for a Directive of the Council on the approximation of the laws of the Member States relating to electromagnetic compatibility Cost Benefit Analysis on the Draft Amendment of the EC Directive on EMC, Final Report prepared for EC DG Enterprise, Risk % Policy Analysts Ltd, 01.2002 CENELEC Report R10-009 (11.2001), Operation, composition and terms of reference of Standards Overview Group of CLC/TC210 EMC IEC 61508, Functional safety of electrical, electronic, programmable electronic safety-related systems, Part 1 7 White D. et al., Taming EMI in microprocessor systems, IEEE Spectrum, December 1985 IEE Guidance Document on EMC and Functional Safety, (dostpne pod adresem www.iee.org/Policy/Areas/Electro/ ) Electronic Systems Failures and Anomalies Attributed to Electromagnetic Interference, Nasa Reference Publication 1374, July 1995 Armstrong K., EMC-related functional safety, artyku dostpny pod adresem: www.compliance-club.com/KeithArmstrongPortfolio.htm Poulson T. , Society No. 38: Product Safety Engineering, IEEE, The Institute, 28 March 2004 Gardner R.L., EM terrorism A Real Danger (Plenary paper), th 14 Wroclaw Symposium and Exhibition on EMC, June 1998 Electromagnetic Terrorism and Adverse Effects of High th Power EM (HPE) Environments, Workshop W4, 13 Zurich Symposium and Exhibition on EMC, February 1999 Abrams M., Dawn of the E-bomb, IEEE Spectrum, 40 (2003), n.11, 24-30

________________
Autor: mgr in. Wadysaw Moro, doradca, Urzd Regulacji Telekomunikacji i Poczty, ul. Kasprzaka 18/20, 01-211 Warszawa, E-mail: w.moron@urtip.gov.pl