Michael Hardt Dobro wsplne1 a komunizm

oryg. Common in Communism, prze. Krystian Szadkowski. Key words: common, communism, capitalism, socialism, economic and social production, economy,
property, labor, biopolitics, immaterial labour, Marx.

Skutkiem ekonomicznego i finansowego kryzysu, ktry wybuch jesieni 2008 roku, bya zasadnicza przemiana domeny wyobrae politycznych. Kilka lat temu w mainstreamowych mediach problem zmian klimatycznych by wymiewany i dyskredytowany, uznawano go za przesadzony i apokaliptyczny. Nagle jednak, niemal z dnia na dzie, fakt zmian klimatu sta si czym praktycznie oczywistym. Tak samo kryzys ekonomiczny i finansowy przeksztaci dominujce ujcia kapitalizmu i socjalizmu. Zaledwie rok temu jakakolwiek krytyka neoliberalnych strategii deregulacji, prywatyzacji i ograniczania struktur pastwa dobrobytu nie mwic ju o samym kapitale w wiodcych mediach uznawana bya za niedorzeczno. Teraz Newsweek na swojej okadce z ledwie wyczuwaln ironi ogasza Wszyscy dzi jestemy socjalistami. Od lewicy po prawic, rzdy kapitau zostay gwatownie podane w wtpliwo, a niektre formy socjalistycznych lub Keynesowskich metod zarzdzania czy regulacji pastwowych wydaj si nieuchronne. Musimy jednake spoglda poza t alternatyw. Zbyt czsto wydaje si, e naszymi jedynymi wyborami s: kapitalizm lub socjalizm, rzdy wasnoci prywatnej albo wasnoci publicznej, tak jakby jedynym lekarstwem na choroby pastwowej kontroli bya prywatyzacja, a na patologie kapitau upublicznienie, to znaczy forsowanie regulacji pastwowej. Musimy zbada inn opcj: ani wasno prywatna kapitalizmu, ani wasno publiczna socjalizmu, tylko dobro wsplne komunizmu. Wiele centralnych poj naszego sownika politycznego, wczajc w to zarwno komunizm, jak i demokracj czy wolno, ulego takiemu znieksztaceniu, e s praktycznie
1

The Common in Communism Stawk teoretyczn wykadu jest odnowienie pojcia komunizmu i ukazanie dobra wsplnego stojcego w centrum zainteresowania praktyki komunistycznej. Etymologiczna blisko pomidzy common (to, co wsplne) a communism (komunizm), na jak wskazuje Hardt zarwno w tytule, jak i w toku wykadu, jest niestety nie do oddania w jzyku polskim. Common tumacz zatem jako dobro wsplne, prbujc odda jego oglny i powszechny charakter. Hardt odrnia dobro wsplne (common) od jego konkretnych realizacji dbr wsplnych (commons). Ta na pozr niewyrana rnica odsania si w caej okazaoci, kiedy wemiemy pod uwag, i w ujciu Hardta, inaczej ni wedug np. nowych instytucjonalistw (zob.: Wzmocni to, co wsplne! Teraz!, Praktyka Teoretyczna 2010, nr 1, www.praktykateoretyczna.pl), walka o dobro wsplne jest waciwa tradycji komunistycznej i posiada dug histori. Wykad Michaela Hardta wygoszony w European Graduate School w Saas Fee w Szwajcarii, w 2009 roku. Dzikujemy autorowi za przekazanie maszynopisu, zgod na tumaczenie i publikacje [przyp. tum.].

bezuyteczne. W powszechnym uyciu komunizm zacz oznacza swoje przeciwiestwo, to znaczy cakowit pastwow kontrol nad yciem ekonomicznym i spoecznym. Moglibymy oczywicie porzuci te terminy i wynale nowe, ale zostawilibymy za sob dug histori walk, marze i aspiracji, ktre s z nimi zwizane. Uwaam, e lepiej jest walczy o pojcia po to, by odzyskiwa je i odnawia ich znaczenie. W wypadku komunizmu wymaga to analizy moliwych dzisiaj form organizacji politycznych oraz, jeszcze przed tym, zbadania charakteru wspczesnej produkcji ekonomicznej i spoecznej. W tym eseju ogranicz si do wstpnego zadania krytyki ekonomii politycznej. Jednym z powodw, dlaczego hipotezy komunistyczne wczeniejszych okresw nie pozostaj ju duej w mocy, jest fakt, e tak, jak warunki i wytwory kapitalistycznej produkcji, zmienia si rwnie sama struktura kapitau. Co waniejsze, zmienia si take techniczna kompozycja pracy. W jaki sposb ludzie produkuj, zarwno w miejscu pracy, jak i poza nim? Co produkuj i w jakich warunkach? W jaki sposb zorganizowana jest ich kooperacja w procesie produkcji? Jakie ponadto istniej podziay pracy i wadzy, ktre separuj ich wzdu linii genderowych i rasowych, zarwno w lokalnym, regionalnym, jak i globalnym kontekcie? Dodatkowo, by zbada dzisiejsz kompozycj pracy, musimy analizowa rwnie relacje wasnoci, w oparciu o ktre praca wytwarza. Moemy powiedzie za Marksem, e krytyka ekonomii politycznej jest w swej istocie krytyk wasnoci. W tym sensie mog komunici zawrze sw teori w jednym zdaniu pisz Marks i Engels w Manifecie zniesienie wasnoci prywatnej2. By zbada relacj i walk pomidzy wasnoci a dobrem wsplnym, ktr uwaam za podstawow dla analizy komunistycznej i komunistycznego projektu, chciabym podda lekturze dwa ustpy z Marksowskich Rkopisw ekonomiczno-filozoficznych z 1844 roku. Odnoszc si do Rkopisw, nie zamierzam przeciwstawia wczesnego Marksa pnemu, wysawia Marksowski humanizm czy cokolwiek w tym rodzaju. Kwestie te przewijaj si w rzeczywistoci przez cae dzieo Marksa. Nie jest rwnie niezbdne odwoywanie si do mistrza po to, by odnowi pojecie komunizmu. Rkopisy daj nie tylko moliwo odczytania dobra wsplnego w kontekcie komunizmu, co jest dzisiaj coraz bardziej palc kwesti, ale take zmierzenia dystansu, jaki dzieli czasy Marksa od naszych. W pierwszym fragmencie, zatytuowanym Relacja wasnoci prywatnej3, Marks przedstawia periodyzacj, ktra wyodrbnia dominujce formy wasnoci w kadej z er.
2 3

K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, [w:] tyche, Dziea wybrane, t. 1, Warszawa 1949, s. 38. Drugi plik Rkopisw w oryginale nosi tytu Das Verhaltniss des Privateigentums. Nazewnictwo to nie jest zachowane w polskiej edycji. Zob. K. Marx, konomisch-philosophische Manuskripte, red. B. Zehnpfennig, Meiner 2005 [przyp. tum.].

Twierdzi, e w poowie dziewitnastego wieku europejskie spoeczestwa nie byy ju duej podporzdkowane nieruchomej formie wasnoci, takiej jak ziemia, lecz raczej ruchomym formom wasnoci, zazwyczaj efektom produkcji przemysowej. Okres przejciowy charakteryzuje zacita walka midzy tymi dwiema formami wasnoci. We waciwy sobie sposb Marks wymiewa przekonania o spoecznym dobru ywione przez posiadaczy obu typw wasnoci. Posiadacz ziemski podkrela zarwno produktywno uprawy rolnej oraz jej ywotn istotno dla spoeczestwa, jak i szlacheckie pochodzenie swej wasnoci, ze swoimi feudalnymi reminiscencjami, pamitkami, poetycznymi wspomnieniami, ze swoj romantycznoci, doniosoci polityczn itd.4. W przeciwiestwie do niego, posiadacz wasnoci ruchomej atakuje zaciankowo i statyczno wiata wasnoci nieruchomej, chwalc jednoczenie pod niebiosa swoj wasn. Wasno ruchoma pisze Marks miaa da ludowi wolno polityczn, zerwa okowy ze spoeczestwa obywatelskiego, poczy ze sob wiaty, stworzy dobroczynny handel, czyst moralno, dobrodziejstwa owiaty; to ona miaa zrodzi w ludzie w miejsce prostackich potrzeb potrzeby cywilizowane i da rodki ich zaspokojenia5. Wedug Marksa wasno ruchoma nieuchronnie osignie ekonomiczn dominacj nad wasnoci nieruchom. W ogle ruch musi zwyciy bezruch, jawna, wiadoma podo ukryt i bezwiedn, dza posiadania dz uycia, jawny, niepohamowany, obrotny egoizm owiecenia lokalny, ostrony, prostaczy, gnuny i dziwaczny egoizm zabobonu, jak pienidz musi zwyciy inne formy wasnoci prywatnej.6 Marks oczywicie drwi z obu posiadaczy tego rodzaju wasnoci, jednak rozpoznaje, e ruchoma wasno, mimo e w sposb pody, to jednak posiada zalet ujawniania idei pracy jako istoty bogactwa7. Innymi sowy, jego periodyzacja wskazuje na rosnce szanse dla realizacji projektu komunistycznego. Chciabym przeanalizowa paraleln walk odbywajc si dzisiaj midzy dwiema formami wasnoci. Wpierw jednak powinienem zaznaczy, e tryumf wartoci ruchomej nad nieruchom odpowiada zwycistwu zysku nad rent jako dominujcemu sposobowi wywaszczania. Uwaa si, e pobierajc renty, kapitalista znajduje si relatywnie na zewntrz procesu wytwarzania wartoci, po prostu wydobywa warto wyprodukowan innymi rodkami. W przeciwiestwie do tego, generowanie zysku wymaga zaangaowania kapitalisty w proces produkcji, poprzez narzucanie form kooperacji i reimw dyscyplinarnych. Ju za czasw Johna Maynarda Keynesa zysk osign w porwnaniu z
4

K. Marks, Rkopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r., tum. K. Jadewski, T. Zabudowski [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea, t. 1, Warszawa 1960, s. 565. 5 Tame, s. 566. 6 Tame, s. 567. 7 Tame, s. 572.

rent tak godno, e Keynes mg przewidzie (lub przepisa jak lekarstwo) eutanazj rentiera, a w zwizku z ni, zanik bezfunkcyjnego inwestora w subie inwestora kapitalistycznego, ktry organizuje i zarzdza produkcj8. Ta koncepcja historycznego ruchu w onie kapitau, od renty do zysku, odpowiada rwnie zakadanemu w wielu analizach przejciu od akumulacji pierwotnej do waciwej kapitalistycznej produkcji. W tym kontekcie akumulacj pierwotn mona rozwaa jako rent absolutn, wywaszczajc cae bogactwo wyprodukowane gdzie indziej. Przejcie od renty do zysku oraz od dominacji wasnoci nieruchomej do ruchomej, s skadowymi bardziej oglnego Marksowskiego twierdzenia, e w poowie dziewitnastego wieku wielki przemys zastpi rolnictwo w roli hegemonicznej formy produkcji ekonomicznej. Marks nie stawia oczywicie tego twierdzenia w kategoriach ilociowych. Nawet w Anglii, najbardziej uprzemysowionym kraju, produkcja przemysowa w tym czasie stanowia niewielki sektor ekonomii. Wikszo pracownikw harowaa nie w fabrykach, lecz raczej na polu. Twierdzenie Marksa jest zatem jakociowe: wszystkie inne formy produkcji bd zmuszone przyj cechy produkcji przemysowej. Rolnictwo, grnictwo, nawet spoeczestwo jako takie bd zmuszone zaadaptowa jej metody mechanizacji, czasowo i rytm, dyscyplin i dzie pracy. Klasyczny esej Edwarda Palmera Thompsona o zegarach i dyscyplinie pracy w Anglii wspaniale ukaza postpujce narzucanie przemysowej czasowoci spoeczestwu ujmowanemu jako cao9. Przez ptora wieku od czasw Marksa ta tendencja przemysu do narzucania swoich cech postpowaa w zadziwiajcy sposb. Dzi jest jednake jasne, e w ekonomii przemys nie zajmuje ju duej hegemonicznej pozycji. Nie znaczy to, e w fabrykach pracuje mniej ludzi ni dziesi, dwadziecia czy pidziesit lat temu chocia pod pewnymi wzgldami ich lokalizacja zmienia si, przesuwajc si w inn cz globalnego podziau pracy i wadzy. To twierdzenie, znowu, nie jest przede wszystkim ilociowe, a jakociowe. Przemys nie narzuca duej swoich cech innym sektorom ekonomii i oglnie pojtym relacjom spoecznym. Ta teza wydaje mi si niezbyt kontrowersyjna. Wicej niezgody wzbudza natomiast zasugerowanie innej formy produkcji jako hegemonicznego nastpcy przemysu. Razem z Tonim Negrim twierdzimy, e na t hegemoniczn pozycj wstpuje produkcja niematerialna czy biopolityczna. Poprzez pojcia niematerialnej i biopolitycznej produkcji prbujemy uj razem wytwarzanie idei, informacji,
8

J. M. Keynes, Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza, tum. M. Kalecki, S. Rczkowski, przedm. A. Szeworski, wyd. 2. przejrz. i popr., Warszawa 1985, s. 408 9 E. P. Thompson, Time, Work-Discipline, and Industrial Capitalism, Past and Present 1967, vol. 38, nr 1, s. 56-97.

obrazw, wiedzy, kodw, jzykw, relacji spoecznych czy afektw. Okrelaj one zawody w obrbie caej ekonomii, od gry do dou: od pracownikw opieki zdrowotnej, personelu lotniczego i nauczycieli po programistw, oraz od pracownikw fast foodw i call centers po projektantw i twrcw reklam. Wikszo z tych form produkcji nie jest oczywicie nowa, jednak spjno pomidzy nimi jest prawdopodobnie bardziej rozpoznawalna i, co waniejsze, ich cechy zdaj si dzi by narzucane wszystkim innym sektorom ekonomii oraz spoeczestwu jako caoci. Przemys musi si zinformatyzowa; wiedza, kody i obrazy zaczynaj odgrywa coraz waniejsz rol w obrbie tradycyjnych sektorw produkcji; wytwarzanie afektw i opieki staje si coraz istotniejsze w procesie pomnaania wartoci. Hipoteza o tendencji obejmowania przez produkcj niematerialn i biopolityczn pozycji hegemonicznej, ktr do tej pory zwyk zajmowa przemys, posiada wszelkiego rodzaju bezporednie implikacje dla podziaw pracy o podou genderowym, midzynarodowym, geograficznym i innym, nie jestem jednak w stanie mwi o nich wszystkich w tym eseju10. Jeli skupimy si na tej nowej walce pomidzy dwiema formami wasnoci implikowanej przez opisane przejcie, moemy powrci do sformuowa Marksowskich. Gdy w czasach Marksa walka toczya si midzy wasnoci nieruchom (tak jak ziemia) i ruchom (na przykad towary materialne), dzi toczy si ona pomidzy wasnoci materialn a niematerialn, lub, by sformuowa to w inny sposb, podczas gdy Marks skupia si na ruchomoci wasnoci, dzi gwnym problemem jest rzadko lub odnawialno. W ten sposb walka ta moe zosta przedstawiona jako konflikt midzy wasnoci wykluczajc i wasnoci opart na wspdzieleniu. Wspczesne ulokowanie si niematerialnej i odtwarzalnej wasnoci w centrum kapitalistycznej ekonomii moe z atwoci zosta zauwaone nawet przy pobienym spojrzeniu na sfer prawa wasnoci. Patenty, prawa autorskie, wiedza tubylcza (indigenous knowledges), kody genetyczne, informacja zawarta w plazmie zarodkowej (germplasm) nasion itp. s najywiej dyskutowanymi tematami na tym polu. Fakt, e logika rzadkoci nie dziaa w tym obszarze, tworzy nowe problemy dla pojcia wasnoci. Marks dostrzega tryumf ruchu nad niemobilnoci, dzisiaj za to, co niematerialne, tryumfuje nad tym, co materialne, odtwarzalne nad tym, co nieodtwarzalne, a podzielane nad tym, co wykluczajce. Wyaniajca si dominacja tej formy wasnoci jest znamienna czciowo ze wzgldu na to, e dowodzi i przywraca na gwn scen konflikt midzy dobrem wsplnym a wasnoci jako tak. Idee, obrazy, wiedza, kody, jzyki, a nawet afekty mog zosta
10

Na temat produkcji niematerialnej i biopolitycznej zob. M. Hardt, A. Negri, Commonwealth, Cambridge 2009, cz. 3, s. 131-188.

sprywatyzowane i kontrolowane jako wasno, jednak posiadanie ich jest trudniejsze do utrzymania ze wzgldu na atwo, z jak mona si nimi dzieli i je odtwarza. Istnieje nieustanna presja, by tego typu dobra przekraczay granice wasnoci i staway si wsplne. Jeli posiadasz ide i dzielisz si ni ze mn, nie redukuje to jej uytecznoci, lecz zazwyczaj raczej j zwiksza. W rzeczywistoci po to, by realizowa maksimum swojej produktywnoci, idee, obrazy i afekty musz by wsplne i podzielane. Kiedy ulegaj prywatyzacji, ich produktywno dramatycznie si obnia. Dodabym take, e rwnie przeksztacanie dobra wsplnego we wasno publiczn, to jest poddawanie ich pastwowej kontroli czy zarzdzaniu, w podobny sposb redukuje ich produktywno. Wasno pta sam kapitalistyczny sposb produkcji. Tu ley ujawniajca si sprzeczno w onie kapitau: im wicej dobra wsplnego jest gromadzone w formie wasnoci, tym bardziej obnia si jego produktywno; a mimo to rozszerzanie si dobra wsplnego podkopuje zasadniczo fundamenty relacji wasnoci. Mona by powiedzie, w do oglnych kategoriach, e neoliberalizm okrelany jest przez wojn wasnoci prywatnej nie tylko przeciw wasnoci publicznej, ale rwnie, i prawdopodobnie o wiele bardziej, przeciwko dobru wsplnemu. Uytecznie bdzie teraz rozrni dwa rodzaje dobra wsplnego, bdce na rwni przedmiotem neoliberalnej strategii kapitau. (I moe to posuy jako wstpna definicja dobra wsplnego [the common].) Z jednej strony dobro wsplne (the common) okrela nasz planet oraz wszystkie zwizane z ni surowce: wod, powietrze, lasy, ziemi, mineray. Jest to cile zwizane z siedemnastowiecznym angielskim zwrotem the commons z s na kocu. Z drugiej strony, jak pisaem powyej, odnosi si ono rwnie do efektw ludzkiej pracy i twrczoci, takich jak idee, jzyk, afekty. Mona by myle o tym pierwszym jako o naturalnym dobru wsplnym, a o tym kolejnym jako o dobru sztucznie wytworzonym, jednak w rzeczywistoci taki podzia szybko si zaamuje. W kadym razie neoliberalizm zamierza sprywatyzowa obie formy dobra wsplnego. Jednym z gwnych obrazkw tego typu prywatyzacji bya dziaalno przemysu wydobywczego zapewniajcego midzynarodowym korporacjom dostp do diamentw w Sierra Leone, do ropy w Ugandzie, do zasobw litu czy prawa do wody w Boliwii. Taka neoliberalna prywatyzacja dobra wsplnego bya opisywana przez wielu autorw, midzy innymi Davida Harveya czy Naomi Klein, przy uyciu poj, ktre wskazuj na odnowienie znaczenia prymitywnej akumulacji lub akumulacji przez wywaszczenie11.
11

Zob. D. Harvey, Neoliberalizm: historia katastrofy, tum. J. P. Listwan, Warszawa 2008, oraz N. Klein, Doktryna szoku: jak wspczesny kapitalizm wykorzystuje klski ywioowe i kryzysy spoeczne, tum. H. Jankowska [i in.], Warszawa 2008. Doskona analiz neoliberalnej polityki w kwestii przemysu

Neoliberalne strategie prywatyzacji sztucznie wytworzonego dobra wsplnego s bardziej zoone i sprzeczne w sobie. Tutaj konflikt pomidzy wasnoci a dobrem wsplnym odsania si w caej okazaoci. Jak ju pisaem, im bardziej dobro wsplne poddane jest relacjom wasnoci, tym mniej jest produktywne; a mimo to kapitalistyczny proces pomnaania wartoci wymaga prywatnej akumulacji. W wielu obszarach, pomimo tych sprzecznoci, kontynuowane s (czsto z trudnoci) kapitalistyczne strategie prywatyzowania dobra wsplnego poprzez mechanizmy takie jak patenty czy prawa autorskie. Przemys muzyczny i komputerowy oferuj mnstwo przykadw. Dokadnie tak samo rzecz si ma w tak zwanym biopiractwie, to znaczy w procesie, w ktrym midzynarodowe korporacje wywaszczaj, zazwyczaj za pomoc patentw, dobro wsplne majce form wiedzy tubylczej (indigenous knowledges) lub genetycznej informacji o rolinach, zwierztach i ludziach. Na przykad tradycyjna wiedza o zastosowaniu zmielonych ziaren jako naturalnych pestycydw lub leczniczych waciwociach rolin przeksztacana jest we wasno prywatn przez korporacje, ktre patentuj t wiedz. Nawiasem mwic, bd upiera si, e piractwo jest mylc nazw dla tego typu dziaa. Piraci posiadali duo bardziej szlachetne powoanie: kradli wasno. Korporacje zamiast kradziey dobra wsplnego przeksztacaj je we wasno. Na og jednak kapita wywaszcza dobro wsplne nie na drodze prywatyzacji jako takiej, ale w formie renty. Kilku wspczesnych woskich i francuskich ekonomistw, pracujcych nad zjawiskiem nazywanym przez nich kapitalizmem kognitywnym (najwybitniejszym z nich jest Carlo Vercellone) twierdzi, e tak, jak we wczesnym okresie istnia ruch od renty do zysku, tak dzi dominujcym sposobem kapitalistycznego wywaszczania jest odwrotny ruch od zysku do renty12. Na przykad patenty i prawo autorskie wytwarzaj rent w tym sensie, e gwarantuj przychd oparty na posiadaniu materialnej lub niematerialnej wasnoci. To twierdzenie nie zakada powrotu do przeszoci: przychd wygenerowany z patentu rni si znaczco od tego, ktry wytwarzany by dziki posiadaniu ziemi. Sednem analizy wyaniajcej si dominacji renty nad zyskiem, ktr uwaam za bardzo istotn, jest to, e kapita pozostaje zazwyczaj na zewntrz procesu produkowania dobra wsplnego. Podczas gdy w wypadku kapitau przemysowego i wytwarzania przeze zysku kapitalista odgrywa rol wewntrz procesu produkcyjnego, szczeglnie w okrelaniu rodkw wsppracy i narzucaniu sposobw dyscypliny, w
wydobywczego w Afryce przedstawi James Ferguson. Zob. tego, Global Shadows: Africa in the Neoliberal World Order, Durham 2006. 12 Zob. np. C. Varcellone, Crisi Della Legge del Valore e Divenire Rendita del Profito, [w:] Crisi dellEconomia Globale, red. A. Fumagalli, S. Mezzadra, Verona 2009.

produkcji dobra wsplnego kapitalista musi pozosta w duym stopniu na zewntrz13. Kada interwencja kapitalisty w proces wytwarzania dobra wsplnego, tak jak kade przeksztacenie tego dobra we wasno, obnia produktywno. Renta zatem to mechanizm sucy radzeniu sobie z konfliktami pomidzy wasnoci a dobrem wsplnym. Procesowi produkcji tego, co wsplne, przyznana zostaje ograniczona autonomia w odniesieniu do podziau zasobw i okrelania sposobw kooperacji, kapita jednak jest wci zdolny do zwikszania kontroli i przywaszczania wartoci poprzez rent. Wyzysk w tym kontekcie przybiera form wywaszczania dobra wsplnego. Ta dyskusja o rencie wskazuje z jednej strony, e neoliberalny proces akumulacji przez wywaszczenie, tak jak akumulacja pierwotna, moe by nazwany form absolutnej renty. Z drugiej strony stawia w nowym wietle wspczesn przewag finansw, ktr charakteryzuje zoona i bardzo abstrakcyjna rnorodno powizanych rent. Christian Marazzi przestrzega nas przed traktowaniem finansw jako czego fikcyjnego, w opozycji do prawdziwej ekonomii, koncepcja taka przeocza bowiem stopie, w jakim zarwno finanse, jak i produkcja s zdominowane przez niematerialne formy wasnoci. Ostrzega rwnie przed odrzucaniem finansw jako po prostu nieproduktywnych, w przeciwiestwie do wizji produktywnoci cile zwizanej z produkcj przemysow. Bardziej uyteczne jest lokowanie finansw w kontekcie oglnego przejcia od zysku do renty, oraz odpowiednio zewntrznej pozycji kapitau w zwizku z produkcj dobra wsplnego. Finanse wyzyskuj dobro wsplne i stosuj kontrol na dystans14. Mog teraz przej do podsumowania i streci gwne punkty mojego odczytania tego pierwszego fragmentu wczesnych rkopisw Marksa, w ktrych opisuje on walk midzy dwiema formami wasnoci (nieruchom przeciw ruchomej) oraz historyczne przejcie od dominacji wasnoci ziemskiej do kapitau przemysowego. Dzi rwnie dowiadczamy walki pomidzy dwiema formami wasnoci (materialna przeciw niematerialnej lub rzadka przeciw odnawialnej). Ta walka odsania gbszy konflikt pomidzy wasnoci jako tak a dobrem wsplnym. Chocia produkcja dobra wsplnego sytuuje si w coraz wikszym stopniu w centrum kapitalistycznej ekonomii, kapita nie moe interweniowa w procesie produkcji i musi zamiast tego pozostawa na zewntrz, przywaszczajc warto w formie renty (poprzez mechanizmy finansowe i inne). W rezultacie produkcja i produktywno dobra wsplnego staje si stopniowo coraz bardziej autonomiczn sfer, oczywicie cigle wyzyskiwan i kontrolowan, jednak poprzez
13

Zob. Marksowskie omwienie zagadnienia kooperacji w jedenastym rozdziale Kapitau. K. Marks, Kapita, t. 1, tum. Cz. Grabowski [i in.], Warszawa 1951, s. 346-361. 14 Ch. Marazzi, Capital and Language, tum. G. Conti, New York 2008.

mechanizmy, ktre s wobec niej stosunkowo zewntrzne. Tak jak Marks mgbym powiedzie, e ten rozwj kapitau nie jest dobry sam w sobie, a rosnca dominacja produkcji niematerialnej czy biopolitycznej niesie ze sob seri nowych i srogich form eksploatacji oraz kontroli. A jednak wane jest, by rozpozna, e rozwj samego kapitau zapewnia narzdzia do uwolnienia si od kapitau, a szczeglnie prowadzi do rosncej autonomii dobra wsplnego i jego cykli produkcji. Prowadzi mnie to do drugiego fragmentu Rkopisw, ktry chc rozway: Wasno prywatna a komunizm. Pojcie dobra wsplnego (the common) pomaga nam zrozumie, co w tym fragmencie pism Marksa oznacza komunizm. Komunizm, twierdzi Marks, jest pozytywnym wyrazem zniesionej wasnoci prywatnej15. Wcza tu fraz pozytywny wyraz czciowo po to, by odrni komunizm od faszywych lub znieksztaconych sposobw pojmowania tego pojcia. Twierdzi, e prymitywny komunizm po prostu utrwala wasno prywatn poprzez uoglnienie jej i rozszerzenie na ca wsplnot pod postaci powszechnej wasnoci prywatnej. Termin ten jest oczywicie oksymoronem: jeli wasno jest powszechna, rozszerzona na ca wsplnot, to nie jest ju duej prywatna. Marks stara si podkreli, jak mi si wydaje, e w prymitywnym komunizmie, pomimo utraty swojego prywatnego charakteru, wasno pozostaa. Waciwie rozumiany komunizm jest natomiast zniesieniem nie tylko wasnoci prywatnej, ale wasnoci jako takiej. Wasno prywatna zrobia z nas ludzi tak gupich i jednostronnych, e przedmiot jest nasz dopiero wwczas, gdy go posiadamy.16 Co znaczyoby, e co jest nasze, gdy tego nie posiadamy? Co oznaczaoby traktowanie nas samych oraz naszego wiata nie w kategoriach wasnoci? Czy wasno prywatna uczynia nas tak gupimi, e nie jestemy w stanie tego dostrzec? Marks szuka tu dobra wsplnego. Otwarty dostp oraz wspdzielenie, ktre charakteryzuj uywanie dobra wsplnego, s wrogie relacjom wasnoci i sytuuj si poza nimi. Uczyniono nas tak gupimi, e potrafimy postrzega wiat jedynie jako prywatny bd publiczny. Stalimy si lepi na dobro wsplne. Marks wypracowa wersj dobra (jako zniesienia wasnoci) jakie dwadziecia lat pniej w pierwszym tomie Kapitau, kiedy definiowa komunizm jako rezultat negatywnej dialektyki kapitau. Wynikajcy z kapitalistycznego sposobu produkcji kapitalistyczny sposb przywaszczania, a wic kapitalistyczna wasno prywatna, jest pierwszym zaprzeczeniem indywidualnej wasnoci prywatnej opartej na wasnej pracy. Ale produkcja kapitalistyczna nieuchronnie jak proces przyrody wytwarza swe wasne zaprzeczenie. Jest to
15 16

K. Marks, Kapita, s. 575. Tame, s. 581.

zaprzeczenie zaprzeczenia. Przywraca ono nie prywatn wasno, lecz wasno indywidualn opart na zdobyczach ery kapitalistycznej: na wspdziaaniu i na wsplnym wadaniu ziemi oraz rodkami produkcji wytworzonymi przez sam prac.17 Kapitalistyczny rozwj nieuchronnie skutkuje stopniowym podnoszeniem znaczenia roli kooperacji i dobra wsplnego, ktre z kolei zapewni narzdzia do odrzucenia kapitalistycznego sposobu produkcji i stworz podstawy dla alternatywnego spoeczestwa i sposobu produkcji, komunizmu dobra wsplnego (the common). Tym, co wydaje mi si niesatysfakcjonujce w tym fragmencie Kapitau, oprcz jego dialektycznej konstrukcji, jest wanie rodzaj dobra wsplnego, do ktrego Marks si odnosi wspdziaanie i wsplne wadanie ziemi oraz rodkami produkcji wytworzonymi przez sam prac ujmuje przede wszystkim materialne elementy problemu: nieruchome i ruchome formy wasnoci czynione wsplnymi. Innymi sowy, to sformuowanie nie chwyta dzisiejszych dominujcych form kapitalistycznej produkcji. Jeli jednak wrcimy do fragmentu z wczesnych Rkopisw i sprbujemy odfiltrowa modomarksowski humanizm, znajdziemy definicj komunizmu i dobra wsplnego, ktra nawietla aspekty niematerialne lub rzeczywicie biopolityczne. Rozwamy wpierw t definicj komunizmu, ktr Marks proponowa po odoeniu na bok jego prymitywnego pojcia: Komunizm to pozytywne zniesienie wasnoci prywatnej tej samoalienacji czowieka i dlatego te rzeczywiste przyswojenie ludzkiej istoty przez czowieka i dla czowieka; dlatego te peny powrt czowieka do samego siebie jako do czowieka spoecznego, to znaczy ludzkiego.18 Co Marks okrela przez rzeczywiste przyswojenie ludzkiej istoty przez czowieka i dla czowieka? Wyranie pracuje on nad pojciem przyswojenia w niezgodzie z typowymi podejciami, stosujc je w kontekcie, w ktrym wydaje si ono dziwne: nie jest to duej przyswajanie obiektu w formie wasnoci prywatnej, ale przyswajanie naszej wasnej podmiotowoci, naszych ludzkich, spoecznych relacji. Marks wyjania to komunistyczne przyswojenie, to nie-wasnociowe przyswojenie, uywajc terminw z ludzkiego sensorium oraz z szerokiego zakresu mocy kreatywnych i produktywnych. Czowiek przyswaja sobie swoj wszechstronn istot w wszechstronny sposb. co zostaje wyjanione w nastpujcych kategoriach: wszelki jego ludzki stosunek do wiata, widzenie, syszenie, wchanie, smakowanie, dotykanie, mylenie, kontemplowanie, czucie, chcenie, dziaanie, kochanie19. Myl, e termin przyswajanie jest tutaj mylcy, gdy Marks nie mwi o przechwytywaniu czego, co ju istnieje, ale raczej o tworzeniu czego nowego. Jest to
17 18

Tame, s. 823. K. Marks, Rkopisy , s. 577. 19 Tame, s. 581.

produkcja podmiotowoci, produkcja nowego sensorium nie przyswajanie zatem, lecz wytwarzanie. Jeli wrcimy z powrotem do tekstu, zobaczymy, e Marks w rzeczy samej przedstawia to cakiem jasno: Przy zaoeniu pozytywnego zniesienia wasnoci prywatnej czowiek produkuje czowieka siebie samego i innego czowieka20. W tym odczytaniu Marksowskie pojcie komunizmu ze wczesnych rkopisw dalekie jest od humanizmu, tj. dalekie od jakiegokolwiek powrotu do istniejcej uprzednio czy wiecznej istoty czowieka. Natomiast pozytywna zawarto komunizmu, ktra powizana jest ze zniesieniem wasnoci prywatnej, jest autonomiczn ludzk produkcj podmiotowoci, ludzk produkcj ludzkoci nowym widzeniem, nowym syszeniem, nowym myleniem, nowym kochaniem. Kieruje nas to z powrotem do analiz biopolitycznego zwrotu w ekonomii. W kontekcie produkcji przemysowej Marksowi udao si dokona istotnego rozpoznania charakteru kapitalistycznej produkcji, ktra ukierunkowana jest na tworzenie nie tylko przedmiotw, ale rwnie podmiotw. Produkcja nie tylko tworzy obiekt dla podmiotu, ale rwnie podmiot dla obiektu.21 Jednake w kontekcie produkcji biopolitycznej produkcja podmiotowoci jest duo bardziej bezporednia i intensywna. W rzeczy samej, niektrzy wspczeni ekonomici analizuj transformacje kapitau w terminach przywoujcych sformuowania z wczesnych rkopisw Marksa. Jeli mielibymy ryzykowa odgadywanie modelu wyaniajcego si w najbliszych dekadach sugeruje na przykad Robert Boyer moglibymy prawdopodobnie odwoa si do produkowania czowieka przez czowieka.22 Christian Marazzi rozumie aktualne przejcie w kapitalistycznej produkcji podobnie, wanie jako ruch w stron modelu antropogenetycznego. Istoty ywe jako kapita stay znajduj si w centrum tych transformacji, a produkcja form ycia staje si podstaw wartoci dodanej. Jest to proces, w ktrym do pracy zaprzgnite zostaj ludzkie zdolnoci, kompetencje, wiedza i afekty te wyksztacone w trakcie pracy, ale przede wszystkim te zgromadzone poza jej wykonywaniem, uczestnicz bezporednio w produkcji wartoci23. Zatem jedn cech dystynktywn pracy umysu i serca jest to, e paradoksalnie obiekt produkcji jest w rzeczywistoci jej podmiotem, okrelanym na przykad poprzez relacje spoeczne lub formy ycia. To powinno nareszcie rozjani przesanki stojce za nazywaniem tej formy produkcji biopolityczn, gdy to formy ycia s jej produktami. Rzuca to nowe wiato na tekst Marksa. Jeli wrcimy teraz do definicji kapitau, to zorientujemy si, e jej rozwj w dziele Marksa daje nam faktycznie istotn wskazwk dla
20 21

Tame, s. 579. Tego, Zarys krytyki ekonomii politycznej, tum. Z. J. Wyrozembski, Warszawa 1986, s. 46 22 R. Boyer, La croissance, dbut de sicle, Paris 2002, s. 192. 23 Ch. Marazzi, Capitalismo digitale e modello antropogenetico di produzione, [w:] Reinventare il lavoro, red. J.-L. Laville, Rome 2000, 2005, s. 107-126.

analizy

tego

biopolitycznego

kontekstu.

Chocia

bogactwo

kapitalistycznym

spoeczestwie jawi si zrazu jako ogromne zbiorowisko towarw, Marks ujawnia, e kapita jest w rzeczywistoci procesem tworzenia wartoci dodatkowej poprzez produkcj towarw. Rozwija jednak t intuicj o jeden krok dalej, by odkry, e w swej istocie kapita jest relacj spoeczn lub, by jeszcze to rozszerzy, ostatecznym przedmiotem kapitalistycznej produkcji nie s towary, lecz relacje spoeczne lub formy ycia. Z perspektywy produkcji biopolitycznej moemy zobaczy, e wytwarzanie lodwki i samochodu jest rodkiem do stworzenia wok lodwki relacji pracy i genderowych zalenoci w rodzinie nuklearnej oraz masowego spoeczestwa jednostek identycznie odizolowanych w swoich samochodach na autostradzie. Uwypukliem podobiestwo czy blisko pomidzy Marksowsk definicj komunizmu a wspczesnym biopolitycznym zwrotem kapitalistycznej ekonomii, ich wsplne ukierunkowanie na produkowanie przez czowieka ludzkoci, relacji spoecznych i form ycia wszystko w kontekcie dobra wsplnego. W tym momencie musz wyjani, w jaki sposb odnosz si do tej bliskoci i dlaczego jest to w ogle istotne. Zanim jednak to zrobi, pozwol sobie doda do tej mieszanki jeszcze jeden element. Michel Foucault docenia ca osobliwo i bogactwo linii Marksowskiego mylenia24, ktra prowadzi do konkluzji, e lhomme produit lhomme (uywajc tak jak Marks sformuowania w rodzaju mskim). Zwraca uwag, e nie powinnimy rozumie Marksowskiej frazy jako wyrazu humanizmu. Wedug mnie to, co musimy wytwarza, to nie czowiek taki, jakim zaprojektowaa go natura, lub zdeterminowany przez sw istot; musimy produkowa co, co jeszcze nie istnieje i bez wiedzy, czym to bdzie. Przestrzega nas rwnie, by nie rozumie tego wycznie jako kontynuacji ekonomicznej produkcji zgodnie z jej konwencjonalnym pojciem: Nie zgodz si z tymi, ktrzy rozumieliby t produkcj czowieka przez czowieka jako osigajc spenienie, jak produkcja wartoci, produkcja bogactwa czy przedmiotu ekonomicznego uytku; przeciwnie do nich jest to destrukcja tego, czym jestemy, oraz tworzenie czego kompletnie innego, cakowita innowacja.25. Innymi sowy, nie moemy rozumie tej produkcji w kategoriach produkujcego podmiotu i
24
W jednym z wywiadw Foucault stwierdzi, e w swoich pracach cytuje Marksa nie wspominajc o tym, bez wstawiania cudzysowu, podkrelajc tym, jak wielkie znaczenie dla jego pracy maj wnioski niemieckiego filozofa, zob. tego, Entretien sur la prison: le livre et sa mthode, [w:] Entretien avec Brochier, J.-J. Magazine littraire, n 101, juin, pp. 27-33, Correspondance Dits et Ecrits : t. 2, texte n 156 [przyp. red.]. 25 Tego, Entretien (with Duccio Tromadori), [w:] tego, Dits et crits, t. 4, Paris 1994, s. 41-95, cytat: s. 74. Wydanie angielskie : M. Foucault, Remarks on Marx, New York 1991, s. 121-122. W tym miejscu wywiadu Foucault omawia rnice pomidzy nim a Szko Frankfurck.

wyprodukowanego przedmiotu. Zamiast tego podmiotami s tu zarwno wytwrca, jak i produkt: ludzie produkuj i ludzie s produkowani. Foucault najwyraniej przeczuwa (nie do koca to chyba rozumiejc) wybuchowo tej sytuacji: biopolityczny proces nie jest ograniczony do reprodukowania kapitau jako spoecznej relacji, lecz niesie ze sob take szans dla autonomicznego procesu, ktry mgby zniszczy kapita i stworzy co cakowicie nowego. Biopolityczna produkcja pociga oczywicie za sob nowe mechanizmy eksploatacji i kapitalistycznej kontroli, ale powinnimy rwnie rozpozna, podajc za intuicj Foucaulta, w jaki sposb, przede wszystkim w swoim wykraczaniu poza ograniczenia kapitalistycznych relacji i nieprzerwanego odnoszenia si do dobra wsplnego, przyznaje ona pracy coraz wiksz autonomi i zapewnia narzdzia oraz bro, ktre mogyby zosta uyte w projekcie wyzwolenia. Jestemy teraz w stanie zrozumie blisko pomidzy ide komunizmu a wspczesn kapitalistyczn produkcj. To nie kapitalistyczny rozwj tworzy komunizm ani te biopolityczna produkcja nieuchronnie czy bezporednio przynosi wyzwolenie. Natomiast poprzez wzrastajce znaczenie dobra wsplnego w kapitalistycznej produkcji produkcji idei, afektw, relacji spoecznych, form ycia ujawniaj si warunki i bro dla projektu komunistycznego. Innymi sowy, kapita sam stwarza swoich grabarzy26. Usiowaem w tym eseju rozwin dwie podstawowe kwestie. Pierwsz jest apel o krytyk ekonomii politycznej czy raczej twierdzenie, e kady komunistyczny projekt musi si od niej rozpocz. Taka analiza uczynia zado zobowizaniom wobec naszych periodyzacji i odsonia novum chwili obecnej przez prowadzenie rozwaa nie tylko o strukturze kapitau, ale rwnie o kompozycji klasy innymi sowy, przez zapytywanie, jak ludzie produkuj, co produkuj, oraz w jakich warunkach, zarwno w, jak i poza miejscem pracy, zarwno w, jak i poza relacjami pracy najemnej. Twierdz, e to wszystko ujawnio rosnce znaczenie dobra wsplnego. Druga kwestia rozszerzya krytyk ekonomii politycznej na krytyk pojcia wasnoci. Komunizm jest w szczeglnoci definiowany nie tylko przez zniesienie wasnoci, ale
26

Interesujce byoby w tym miejscu rozwaenie relacji pomidzy t ekonomiczn dyskusj nad dobrem wsplnym a sposobem, w jaki funkcjonuje ono w pojciu polityki u Jacquesa Rancierea. Polityka jak pisze zaczyna si dokadnie wtedy, gdy kto przestaje bilansowa zyski i straty a zamiast tego skupiony jest na dzieleniu czci tego, co wsplne (tego, Disagreement, tum. J. Rose, Minneapolis 1999, s. 5; La msentente, Paris 1995, s. 24). To, co wsplne wedug pojcia Ranciere'a jest centralnym i prawdopodobnie wyjtkowym terenem dzielenia (partage), to znaczy procesu podziau, dystrybucji i podzielania. Polityka kontynuuje Ranciere jest sfer dziaalnoci tego, co wsplne, ktre moe jedynie by sporne, moe by relacj pomidzy czciami, bdcymi partiami i opiniami lub upowanieniami, ktrych suma nigdy nie jest rwna caoci. (tame, s. 14, 34-35). By moe komunizm, tak jak rozumiem go tutaj, jest jedyn form, ktra okrela dla Ranciere'a pojcie polityki: dzielenie tego, co wsplne. Analizowaem krtko rol dobra wsplnego w myli Ranciere'a w: The Production and Distribution of the Common, Open: Cahier on Art and the Public Domain 2009, nr 16, s. 20-31. Tekst dostpny na stronie: http://www.skor.nl/article-4111-en.html

rwnie afirmacj dobra wsplnego afirmacj otwartej i autonomicznej produkcji biopolitycznej, nieustannego samozarzdzanego tworzenia nowej ludzkoci. Ujmujc to najzwilej, jak mona: tym, czym wasno prywatna dla kapitalizmu, a wasno pastwowa dla socjalizmu, dla komunizmu jest dobro wsplne (the common). czc obie kwestie to, e kapitalistyczna produkcja w coraz wikszym stopniu opiera si o dobro wsplne, oraz e autonomia tego dobra jest istot komunizmu pociga za sob wniosek, e warunki i bro dla komunistycznego projektu s ju dzi, bardziej ni kiedykolwiek wczeniej, dostpne. Naszym zadaniem jest je teraz organizowa.