You are on page 1of 182

STUDIA ANTIQUA

Ryszard Kulesza

ZJAWISKO KORUPCJI W ATENACH V-IV WIEKU P.N.E.

Joli jako doron ofiarowuj

Autor

WYDAWNICTWA UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO 1994

Jest to pita pozycja z serii Studia Antiqua"

Zesp Konsultacyjny Anna Sadurska przewodniczca Izabella Bieuska-Maowistowa, Jan Braun, Henryk Kupiszewski, Hanna Szelest, Anna widerkw na, Jan Trynkowski sekretarz

Recenzenci Wodzimierz Lengauer Jerzy anowski

Okadk projektowa Stanisaw Stosiek

Redaktor Janina Skrzypek

Redaktor techniczny Magorzata Duda

Korektor Barbara Galicka

Copyright by Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 1994 ISSN 0138-0583 ISBN 83-230-9952-9

Wydanie I. Ark. wyd. 12,75. Ark. druk. 11,00 Papier offset kl. ffl 70g 70x100. Oddano do druku w marcu 1994 r.

Spis treci

Wykaz skrtw Wstp Rozdzia I. Pojcie przekupstwa i sprzeniewierzenia Rozdzia II. Procedura w sprawach o przekupstwo i sprzeniewierzenie Rozdzia III. Katalog procesw Rozdzia IV. Znaczenie polityczne procesw Rozdzia V. Pomwienia o przekupstwo i sprzeniewierzenie Rozdzia VI. Zakres zjawiska korupcji w Atenach V-IV wieku Bibliografia Summary

9 15 25 52 97 113 145 163 173

Wykaz skrtw

Skrty tytuw czasopism podaj zgodnie z L'Ann te Phllologlque Poza tym stosuj w pracy nastpujce skrty: A.W. Adklns, Merit A.W. Adklns, Merit and Responslbillty. A Study in Greek Values. Oxford 1970. A.W. Adklns, MoralA.W.Adklns, Mora Values and Politlcal Behavlour ln Ancient Greece. From Homer to the End of the Flfth Cen tury B.C., New York 1972. F.E. Adcock, D.J. Mosley, Diplomacy F.E. Adcock, D.J. Mosley, Diplomacy in Anclent Greece, London 1975. K.J. Beloch. GG K.J. Beloch. Grlechlache Geschichte, I-IV, Strassburg-Berlin 1912-1927 R.J. Bonner, Evidence R.J. Bonner, Evidence in Athenian Courts, Chicago 1905. R.J. Bonner, Lawyers R.J. Bonner, Lawyers and Litlgants ln Ancient Athens. Chicago 1927 R.J. Bonner, Aspects R.J. Bonner, Aspects of Athenian Democracy. Berkeley 1933. R.J. Bonner, G. Smith, Administration R.J. Bonner, G. Smith, The Administration of Justice from Homer to Aristotle. I-II, Chicago 1930-1938. I.A.F. Bruce, Athenian Embassics I.A.F. Bruce. Athenian Embassics in the Early Fourth Century B.C., .Historia", 15. 1966. s. 272-281. G.Busolt, GG G. Busolt, Griechiache Geschichte bis sur Schlacht bel Chaeronela, Gotha 1893-1904. G.M. Calhoun, Ath. Clube G M. Calhoun. Athenian Clube in P o l i t c s and Litlgatlon, Texas 1913. P. Cloche, Le proces P. Cloche. Le procts des strattges athiniens, REA". 27, 1925, s. 97-118. P. Cloche. La politique P. Cloche, La politique etrangtre d'Athenes de 404 a 338 avant J.-C.. Parls 1934. P. Cloche. Demosthene P. Cloche, Demosthene et la fin de la democratie athenienne, Paris 1937.

P. Cloch, Lea hommes politique P. Cloch, L e homme politique et la Justice populaire dan l'Athnes du IV* siecle. .Historia", 9. 1960, s. 80-95. W.R. Connor, Politician W.R. Connor, The New Politician of Fifth Century Athen, Princenton 1971. DA Dictionnaire des Antiquit grecques et romaine sou la direction de Ch. Daremberg et Edm. Saglio, Paris 1892 1 nn. J.K. Davles, APF J.K. Davles, Athenian Propertied Famille 600-300 B.C.. Oxford 1971. K.J. Dover, Lys las K.J. Dover, Lys lms and the Corpus Lysiacum, Berkeley-Los Angeles 1968. K.J. Dover, Comedy K.J. Dover, Arlstophanic Comedy, London 1972. K.J. Dover, Morality K.J. Dover, Greek Popular Morality in the Time of Plato and ArUtotle. Oxford 1974. V. Ehrenberg, PA V . Ehrenberg, The People of Aristophane, Oxford 19431. P. Funke, Homonola P. Funke, Homonoia und Arche, .Historia Einzelschritten", Heft 37, Wiesbaden 1980. G. Glotz, Hg G. Glotz, Histoire grecque, . Paris 1931; III, Parts 1936. G. Glotz. Cg G. Glotz, La cit grecque, Parts 1928. A.W. Gomme, HCT A.W. Gomme, A Historical Commentary on Thucydide, I-III, Oxford 1950. M.H. Hansen. Eisangella M.H. Hansen, Elsangella. The Sovereignty of thePeople'a Court in Athen in the Fourth Century B.C. and the Impeachment of General and Politician, Odense 1975. A.R.W. Harrison, Law A.R.W. Harrison, The Law of Athen, I-II, Oxford 1968-1971. C. Hlgnett, HAC C. Hlgnett, A History of the Athenian Constitution to the End of the Fifth Century B.C., Oxford 1952. U. Kahrstedt, Untersuchungen U. Kahrstedt, Untersuchungen sur Magistratur In Athen, II, Stuttgart 1936. G. Kennedy, Art G. Kennedy, The Art of Persuasion In Greece, Princeton 1963. R. Melggs, AE R. Melggs, The Athenian Empire, Oxford 1972. E. Meyer, GdA E. Meyer, Geschichte des Altertum, I-V, Stuttgart 1895-1902. Cl. Moss, Prosesse Cl. Moss, Die politischen Prozesse und die Krise der athenischen Demokratie, (w:) Hellenische Polei. Krise-Wandlung-Wirkung. Hrsg. E.Ch. Welskopf, Berlin 1974, I. s. 160-187. PA I. Kirchner, Proaopographla Attica. I-II, Berlin 1901-1903. L. Pearson, Ethics L. Pearson, Popular Ethic in Ancient Greece. Stanford 1962.

S. Perlman, On Bribing S. Perlman, On Bribing Athenlan A m h t i n d o n , .GRBS", 17. 1976, s. 223-233. W.K. Prltchett, G8W W.K. Prltchett, The Oreek State at War, II, Berkeley, 1974. RB Real-Encyclopedie der classischen Altertumawissanachaft, Stuttgart 1893 1 nn. P.J. Rhodes, Boule P.J. Rhodes, The Athenlan Boule, Oxford 1972. H. Wankel, Korruption H. Wankel, Dle Korruption in der rednerlachen Topik und der Realitit dea klaaaiachen Ath en, (w:) Korruption im Altertum, Hrsg. W. Schuller, Oldenbourg 1982, s. 29-47. H.D. Westlake, Indiriduala H.D. Westlake, Indviduals in Thucydldea, Cambridge 1968.

Wstp

W badaniach nad histori staroytn nie podejmowano do niedawna na szersz skal problematyki korupcji1. Zajmowano si ni Jedynie przy okazji studiw prowadzonych nad procesami politycznymi 1 yciem politycznym w Atenach oraz nad wyborami w Rzymie. Niewiele Jest prac dotyczcych samego zjawiska korupcji2. W tej sytuacji due znaczenie ma podjta przez W. Schullera prba stworzenia w Konstancji orodka specjalizujcego si w badaniu korupcji antycznej3. Opracowano specjalny program pracy zespoowej, ktrego realizacj ma uatwi sporzdzona Ju czciowo kartoteka danych rdowych o korupcji. Z inicjatywy W. Schullera doszo do zorganizowania w Konstancji w 1979 roku interdyscyplinarnej sesji naukowej Korruption im Altertum. Plon spotkania uczonych reprezentujcych rne staroytnlcze specjalnoci stanowi opublikowane w 1982 roku referaty dotyczce korupcji na Wschodzie4, w Atenach5, w wiecie hellenistycznym6 oraz w Rzymie7. Ich warto polega rwnie na tym, e korupcja potraktowana zostaa Jako samodzielny problem badawczy. Podczas sesji rozwina si dyskusja o trudnociach metodologicznych i specyfice poznawania korupcji w epoce staroytnej8. Do tej pory w pracach z zakresu historii politycznej, w ktrych zagadnienie korupcji musiao si pojawia ze wzgldu na Jego znaczenie polityczne, problem ten nie by rozpatrywany. Wyjanienia i uzgodnienia wymaga przede wszystkim kwestia definicji 1 stosowanych kryteriw. Najczciej korupcja Jest rozumiana jako wszelkiego rodzaju naduycie wadzy, ktrego celem Jest zaspokojenie interesu prywatnego lub grupowego kosztem Interesu spoecznego. W zakres korupcji wcza si midzy Innymi apownictwo, wymuszenie, szanta, nepotyzm, malwersacje9. Mwienie o korupcji w przeszoci, czsto avant la lettre, zwaszcza gdy nie ma materiau do penego opisu wszystkich zjawisk, ktre obecnie si przez nie rozumie Jest zabiegiem trudnym i poniekd wtpliwym. Z sytuacj tak zetknem si przystpujc do opracowania zagadnie zwizanych z korupcj w Atenach V i IV wieku p.n.e. Moim pierwotnym celem, nakrelonym w chwili rozpoczynania bada byo poznanie form, przyczyn, funkcji oraz zmian Jakociowych 1 ilociowych korupcji. Ju we wstpnej fazie kwerendy rdowej stao si oczywiste, e celu tego nie uda si osign. Plan zosta zmodyfikowany, gdy okazao si, e rda nie daj

odpowiedzi na wiele zasadniczych pyta. W ostatecznej wersji, chocia uwzgldnia ona w wikszym lub mniejszym stopniu wszystkie podstawowe zagadnienia, nastpio powane przesunicie akcentw. Przede wszystkim zrezygnowaem z zajmowania si korupcj sensu largo 1 ograniczyem swoje zainteresowania do dwch jej najwaniejszych przejaww przekupstwa i sprzeniewierzenia. Uchronio to przed nieporozumieniami zwizanymi z przenoszeniem w przeszo terminu, ktry nie ma adekwatnego odpowiednika w jzyku greckim10. Gdy mwi w pracy o korupcji, mam na myli wycznie przekupstwo i malwersacje. Mimo takiego sformuowania tematu, nadal Istnieje problem definicji, prawdopodobnych rnic pomidzy pojciem ateskim a wspczesnym. W rozdziale I staram si ustali wic, co sami Ateczycy w V i IV wieku rozumieli przez pojcie przekupstwa 1 sprzeniewierzenia. Jest to tym bardziej Interesujce, e jest ono na gruncie greckim V wieku stosunkowo nowe. W spoeczestwie, ktrego obraz zosta utrwalony przez Homera pojcie przekupstwa nie byo znane. Dawanie oraz przyjmowanie darw penicych niekiedy funkcje apwki naleao do dziaa zgodnych z obowizujcymi normami spoecznymi 1 etycznymi. Nie dostrzegano rnicy pomidzy darem a apwk. W okresie dzielcym Homera od V wieku dokonaa si zasadnicza przemiana w systemie wartoci. Jej wiadectwem Jest Ju zapewne wzmianka Hezjoda o krlach zjadaczach darw" (dorophagoi basilees Op. 38 sq.). Nie zajmuj si bliej genez pojcia". Staram si Jedynie dociec. Jak posta przyjo ono w V i IV wieku. Tematyka pracy koncentruje si wok trzech gwnych zagadnie procesw, w ktrych oskarenie stwierdzao zaistnienie jakiej formy przekupstwa lub sprzeniewierzenia (rozdziay , III i IV), pomwie (rozdz. V) oraz wystpowania korupcji (rozdz. VI). Podstaw trzech rozdziaw traktujcych o procesach stanowio sporzdzenie ich penego zestawienia katalogu (rozdz. III). Dzi1'! niemu, mogem si zaj stosunkiem prawa procesowego do przekupstwa 1 sprzeniewierzenia. W rozdziale II przedstawiam przegld procedur oraz prbuj nakreli kierunki ich ewolucji w V-IV wieku, zwracajc przy tym szczegln uwag na praktyczn realizacj przepisw prawa. Znaczeniu procesw w yciu politycznym powicony jest rozdzia IV. Problem ma wprawdzie du literatur, ale nie oznacza to jednak, e wszystko zostao Ju naleycie wyjanione. Analiza okolicznoci towarzyszcych oskareniom, skutkw procesu z punktu widzenia kariery oskaronego i caej konfiguracji politycznej skania do pewnej korekty panujcych w nauce pogldw. Szczegln wag ma stwierdzenie politycznego charakteru samego oskarenia o korupcj 1 jego politycznych konsekwencji. Wie si z tym cile kwestia zarzutw i pomwie o przekupstwo i sprzeniewierzenie, wykorzystywanych Jako argument w walce politycznej oraz podczas rozpraw sdowych. Jest to temat rozdziau V. Zmierzam w nim do okrelenia roli pomwie w yciu politycznym Aten V i IV wieku. Towarzyszy

temu analiza przyczyn stosowania Insynuacji i oszczerstw oraz motywacji politykw, ktrzy si nimi posugiwali. Wnioski pynce z tego rozdziau wykraczaj poza problematyk korupcji, zwaszcza jeli oprze si krytyce stwierdzenie, e komedia moe by rdem rwnie wartociowym do poznania sposobw i metod walki politycznej w V wieku, jak mowy dla wieku IV. Prac zamyka omwienie znaczenia przekupstw 1 malwersacji w yciu publicznym (rodz. VI). Przedstawiam w nim korupcj sdownictwa i administracji oraz wskazuj na rol przekupstwa w karierze politycznej. Osobno potraktowaem kompleks spraw wynikajcych ze stosowania przekupstwa w stosunkach politycznych pomidzy pastwami. W zwizku z tym pojawia si rwnie pytanie o formy 1 rozmiary oraz przyczyny 1 funkcje korupcji. Materia rdowy wykorzystany w pracy Jest bardzo niejednorodny. Wikszo informacji pochodzi z dzie historykw (Herodot, Tukidydes, Rsenofont), z Ustroju politycznego Aten", literatury typu biograficznego (Plutarch, Nepos), z komedii staroattyckiej oraz z mw sdowych. Sporo Istotnych danych zaczerpnem z pism filozoficznych (Platon, Arystoteles). Wane, szczeglnie dla analizy procedury, okazay si take wzmianki pojawiajce si w zabytkach epigraflcznych. Jak wspomniaem poprzednio, literatura dotyczca wycznie korupcji Jest dla Grecji staroytnej do skromna. Istnieje natomiast wiele prac, ktre omawiaj rne problemy czstkowe. Przy ich wykorzystaniu kierowaem si zasad, aby siga raczej do opracowa nowszych, ze starszych za przede wszystkim do klasycznych. Podczas pisania rozdziau I pewn pomoc suyy mi teoretyczne uwagi W. Schullera12 oraz prace z dziedziny moralnoci i filozofii moralnej13, i w znacznie mniejszym stopniu, politologiczne14. Dla zagadnie zwizanych z rol, Jak procesy odgryway w walce politycznej, poza artykuami szczegowymi, przydatne byy zwaszcza dziea K.J. Belocha15 i E. Meyera16, z nowszych za P. Cloche17, W.K. Pritchetta18, Cl. Mosse19. Prace M.H. Hansena20, J.H. Lipsiusa21, E. Caillemer22, U. Kahrstedta23, A.R.W. Harrlsona24 1 P.J. Rhodesa25 znacznie uatwiy rekonstrukcj procedur obowizujcych w sprawach o przekupstwo 1 sprzeniewierzenie. Dla problemu pomwie szczeglnie wartociowe okazay si publikacje O. NaYarrea26, V. Ehrenberga27, G. Kennedyego 28 , K.J. Doyera29, a take podejmujcy wprost interesujc mnie problematyk artyku H. Wankla30. Opracowanie tematu przekupstwa w yciu politycznym wiele zawdzicza znakomitej pracy G.M. Calhouna o heteiiach31. Praca niniejsza Jest rozszerzon wersj rozprawy doktorskiej*. Pragn podzikowa w tym miejscu za pomoc 1 yczliwe zainteresowanie promotorowi pracy prof. Izie BleuskleJ-Maowist oraz recenzentom prof. Jerzemu anowskiemu 1 prof. Wodzimierzowi Lengauerowl.

PRZYPISY
Nieszczliwy zbieg okolicznoci znacznie opni opublikowanie pracy, ktrej maszynopis by gotowy Ju w 1986 roku. Przegldajc J po omiu latach stanem przed pokus napisania wszystkiego od nowa. Po namyle Jednak postanowiem pozostawi tekst takim. Jakim by pierwotnie. 1 Bibliografi selektywn prac dotyczcych korupcji sporzdzi J. Scott, Chroniques bibliographiques: Corruption in Underdeoeloped Countries, Cultures et developpement", 1973, s. 107-123. Wbrew tytuowi bibliografia notuje pozycje mwice o wystpowaniu zjawiska nie tylko w krajach zacofanych, ale rwnie w Europie 1 USA oraz prace historyczne. 2 Ostatnio zainteresowanie korupcj wyranie wzroso, o czym wiadcz prace H. Wankla, Die Korruption in der rednerischen Topik und in der Realitt des klassischen Athen, [w:] Korruption im Altertum Hrsg. W. Schuller, Oldenbourg 1982, s. 29-47: D.M. MacDowella, Athenian Laws About Bribery, .Rev. Internat, des Drolts de l'Antlq.", 1983, 30, s. 57-78; D. Cohena, Theft in Athenian Law, Munlch 1983; F.D. Harveya, Dona Jerentes: Some Aspects oj Bribery in Greek PolMcs, [w:] P. Cartledge, F.D. Harvey, (ed.), CruxExeter, 1985, s. 76-113. Przegld bada nad korupcj w Rzymie daje W. Schuller, [w:] Korruption im Altertum, s. 10 sq. 3 Cf. recenzj z tomu Korruption im Altertum, |w:l PH", 75. 1984, z. 4. s. 777-783. Tak mogo si wydawa w 1986 roku. Dzisiaj nie ulega Ju wtpliwoci, e efekty wspomnianych w tekcie wysikw s adne. 4 H.M. Kummel, Bestechung im Allen Orient, [w:| Korruption im Altertum, s. 55-64; W. Helck, Korruption im Alten Agypten, op. cit., s. 65-70; H. Brunner, Die religose Antwort auf die Korruption in Agypten, op. clt., s. 71-77. 5 Cf. przyp. 2. 6 L. Mooren, Korruption in der hellenistischen Fuhrungsschicht, op. clt., s. 93-101; W. Peremans, Die Amtsmissbrauche im ptolemaischen Agypten, op. clt., s. 103-117. 7 W. Eck, influss korrupter Praktiken auf das senatorischritterliche Bejorderungswesen in der Hohen Kaiserzeit, op. clt., s. 135-151: F. Kolb, Die Adaration ais Korruptionsproblem in der Spatantike, op. clt., s. 163-173; I. Hahn, Immunitat und Korruption der Curialen in der Spatantike, op. cit., s. 179-195; W. Schuller, Priruapiendes spatantikenBeamtentums, op. clt., s. 201-208. Korruption im Altertum, s. 18-28. 9A. Heidenhelmer, Political Corruption, Readings in Comparative Analysis, 1970, s. 4-6. passim; Ch. Fleck, H. Kuzmlcs, Korruption. Zur Soziologie nicht immer abweichenden Verhaltens, Knlgsteln, 1985, s. 12-24 oraz s. 24-29. Cf. take W. Schuller. Korruption im Altertum, s. 16-17. 10 Najbliszy znaczeniowo Jest stosunkowo rzadko uywany czasownik diaphtheirein .zepsu" Hdt. V, 61; 2: Xen. Heli. VII, 3, 4 1 ln. cf. F.D. Harvey, Donn. s. 86-87. 11 Jest to temat dysertacji przygotowywanej pod kierunkiem E. Willa, [w:] Korruption im Altertum. s. 12, przyp. 6. 12 Szczeglnie zawarte w artykule Probleme Historischer Korruptionsjorschung opubliko wanym w .Der Staat". 1977, 16, s. 373-392. 13 Cytowane w Bibliografii K.J. Dovera. J. Fergusona. A.W. Adklnsa oraz praca M. Maussa, mimo e nie uwzgldnia ona waciwie problemw greckich. 14 Artykuy metodologiczne z ksiki A. Heldenheimera, Political Corruption. New York 1970. 15 Giechische Geschichte, I-IV, Strassburg-Berlin 1912-1927. 16 Geschichte des Altertums, II-IV, Stuttgart 1895-1902. 17 Zwaszcza La politiue etrangre d'Athnes de 404 a 338 J. -C., Parls 1934 oraz Leprocs des stratges atheniens, .REA", 1925, 27, s. 97-118. The Greek State at War. II. Berkeley Los Angeles 1974. 18 Die politischen Prozesse und die Krise der athenischen Demokratie. [w:l HellenischePoleis. Krise-Wandlung-Wirkung. Hrsg. E.Ch. Welskopf, I, Berlin 1974, s. 160-187.

20 Eisangelia. The Sovereignty of the People's Court in Athens in the Fourth Century B.C. and the Impeachment of Cenerals and Politicians, Odense 1975. 21 Dos attische Recht und Rechtsuerjahren, MII, Lelpzlg 1905-1915. 22 Dictionnaire des Antiquites s.v. eisangelia 1 graphe. 23 Untersuchungen zur Magistratur in Athen, II, Stuttgart 1936. M The Law oJAthens. II, Oxford 1971. 25 The Athenian Bonie, Oxford 1972. 26 Es soi sur la rhetoriue grecue avant Aristote, Parls 1900. 27 The People ojAristophanes. Oxford 19431. 28 The Art oj Persuasion in Greece. Princeton 1963. 28 Aristophanic Comedy, London 1972 oraz Lysias and the Corpus Lysiacum. Berkeley 1968. 30 Korruption cf. przyp.2. 31 Athenian Clubs in Politics and litigation. Texas 1913.

Rozdzia I. Pojcie przekupstwa i sprzeniewierzenia

Kryteria badania korupcji s podstawowym problemem uczonych zajmujcych si tym zjawiskiem1. Wikszo dy do stworzenia wasnej, moliwie najbardziej uniwersalnej definicji. Najczciej za punkt wyjcia su normy prawne2 lub opinia publiczna3. Ostatnio przewaa tendencja do wykorzystywania trzeciego miernika kryterium interesu publicznego, ktrego naruszeniem na korzy prywatn Jest korupcja4. Przyjcie Jakiejkolwiek wspczesnej definicji nie zwalnia z obowizku rekonstruowania treci pojcia w badanym spoeczestwie. Odnosi si to rwnie do poszczeglnych skadnikw korupcji. Dlatego te swoje rozwaania rozpoczn od prby ustalenia, co Ateczycy uwaali za przekupstwo i malwersacje. Obywatele oczekiwali od urzdnika uczciwoci i przestrzegania prawa. Temistokles, bdc strategiem, odrzuci prob Simonidesa, ktrej spenienie wymagao naruszenia praw. Stwierdzi wwczas, e jako urzdnik im wanie musi pozosta wierny (Plut. Them. 5)5. Bdcy dla potomnych wzorem polityka Arystydes powiedzia natomiast, e jest (Plut. Arist. 24, 4). Czystoci swoich intencji dowid pilnujc upw i Jecw po bitwie maratoskiej, kiedy sam nie przywaszczy sobie niczego z licznych bogactw perskich, ani nie pozwoli tego uczyni innym (Plut. Arist. 5, 5). Przede wszystkim jednak uczciwo, Jak wykaza przy ukadaniu listy phoroi Zwizku Morskiego bya gwnym powodem nazwania go . Nie jest w tym wypadku wane, czy relacjonowane przez rda wypowiedzi i czyny Arystydesa odpowiadaj prawdzie. Najistotniejszy jest fakt, e idea polityka, jaki ze uczyniono zosta wyposaony w zesp cech, wrd ktrych na pierwszym miejscu umieszczono bezinteresowno. Interesujce, e do rangi najwyszej cnoty podniesiono postpowanie, ktre waciwie, Jak sdzono, nie byo korzystne dla Aten (wysoko phoroi). wiadczy to o istnieniu wzorca uczciwoci doskonaej. Nawizywa do niego Perykles (Thuc. II, 60; Plut. Per. 8, 5). Liczne zarzuty o bogacenie si dziki sprawowaniu urzdu dowodz, e nie bya to jednak postawa powszechna7. Ciekaw ocen istniejcej sytuacji i postaw ludzkich znajdujemy w Pastwie" Platona. Trazymachos prowadzc z Sokratesem dyskusj na temat czowieka sprawiedliwego i niesprawiedliwego tak oba typy charak-

teryzuje: A znowu jak jaki urzd publiczny () spenia jeden i drugi, to dla sprawiedliwego ( ) jest kara jeeli Ju nie inna, to ta, e jego wasne gospodarstwo schodzi przy tym na psy, bo nie ma czasu dba o nie, a z publicznego grosza ( ) takiemu nic nie przyjdzie, bo on jest sprawiedliwy, a oprcz tego zaczynaj go nienawidzi krewni i znajomi ( xai ), kiedy im nie chce oddawa adnych przysug wbrew sprawiedliwoci ( ) . A u niesprawiedliwego ( ) wprost przeciwnie" (tum. W. Witwicki, Plato, Resp. 343E). Przeciwstawienie utosamionej ze sprawiedliwoci bezinteresownoci wykorzystywaniu urzdu dla wzbogacenia siebie i suenia wpywami bliskim Jest tu bardzo wyrane. Naduycie urzdu rozumiano szeroko. Nie ograniczano tego pojcia do malwersacji i apownictwa. Usugi oddawane oi i wchodz w zakres korupcji sensu largo. Trazymachos przekonuje o istnieniu w wiadomoci spoecznej ostrego rozrnienia pomidzy dwoma typami polityka, z ktrych jeden by dikaios, a drugi adikos. Sokrates ludzi dcych do godnoci i urzdw midzy innymi po to, aby , okreli mianem adikoi i poneroi (Xen. Mem. II, 6, 24). Problem ten by obecny rwnie w propagandzie politycznej8. Plotki, ktre na polecenie Nikiasza rozpowszechnia jego wychowawca Hleron wyranie nawizuj do schematu dikaios-adikos. Hieron opowiada, e Nikiasz bardzo duo czasu powica sprawom pastwa Dlatego ma rozstrojone zdrowie i nie jest w dobrych stosunkach z przyjacimi, ktrych jak i pienidze straci zajmujc si sprawami pastwowymi" (Plut. Nic. 5, 4). Nikiasz jak Arystydes, polityk dikaios zostaje przeciwstawiony konkurentom, ktrzy s adikoi: A inni i przyjaci zdobywaj i siebie wzbogacaj ( ) czerpic dobrodziejstwa z dziaalnoci politycznej i drwi z interesu pastwa", (cf. Xen. Heli. I, 4, 13). Postawa reprezentowana przez adikoi naley gwnie do sfery pragmatyki, jest codziennoci ateskiego ycia politycznego. Jej istnienie ilustruje rwnie przypisywane Temistoklesowi stwierdzenie, e nie chciaby by urzdnikiem, Jeliby Jego przyjaciele nie mieli z tego powodu wicej korzyci ni inni ludzie (Plut. Them. 2, 4). Podobnie Demades przyzna otwarcie, e dziaalno polityczn traktuje jako rdo zysku (Dein. I, 104). Prawdopodobnie bya nim dla wielu osb czynnych w yciu publicznym, ale dziao si tak na przekr obowizujcym normom9. Stwierdzay one wyranie, e sprawowanie urzdu nie moe by wykorzystywane do celw prywatnych. Rozpoczynajcy swoj kadencj urzdnik zobowizywa si pod przysig, e bdzie postpowa sprawiedliwie. Archonci skadali po dokimazjl przysig, e urzd swj peni bd sprawiedliwie (), zgodnie z prawami ( ) i e darw w zwizku ze swym urzdem przyjmowa nie bd ( ), Jeliby za co przyjli, posg ze zota

ufunduj (& )" (Ath. Pol. 55, 5, tum. L. Piotrowicz)10. Pochodzenie cytowanej przez Arystotelesa formuy Jest niewtpliwie archaiczne". Wskazuje na to przede wszystkim wzmianka o posgu12. Nie znamy adnego przykadu zastosowania owego przepisu13. Wiemy, e inni urzdnicy rwnie skadali przysigi, ale nie orientujemy si na og naleycie w ich formie 1 treci14. Deinarchos przemawiajc w sprawie stratega Flloklesa stwierdza, e zama on zoon przez siebie przysig przyjmujc dora (Dein. , 2)1S. Wniosek z tego, e take stratedzy zobowizywali si do nieprzyjmowania podarkw. Wymg postpowania bezstronnego i bezinteresownego odnosi si do wszystkich urzdnikw. Obowizywa take sdziw. Demostenes w mowie .Przeciwko TimokratesowT przytacza tekst przysigi heliastw (XXIV, 149-151). Mimo pewnych wtpliwoci zwizanych z autentycznoci cytowanego dokumentu16, gwny Jego sens, weryfikowany na podstawie Innych zachowanych wzmianek17, jest w zasadzie akceptowany18. Sdziowie obiecywali gosowa zgodnie z istniejcymi prawami i dekretami, a w przypadku ich braku, bez stronniczoci, po wysuchaniu obydwu stron i bez przyjmowania apwek'9. Heliasta mwi midzy Innymi .nie przyjm darw () w zwizku z penieniem funkcji sdziego ( & ) ani osobicie, ani za porednictwem innej osoby" (Dem. XXIV, 150). Pojawienie si takiej klauzuli wydaje si cakiem naturalne, zwaszcza po aferze apowniczej Anytosa i reformie sdownictwa przeprowadzonej okoo 403 roku. Sama przysiga Jest Jednak znacznie starsza. By moe Jej pocztki sigaj nawet czasw Solona20. Heliaci skadali j tylko raz, na pocztku swojej kadencji 1 nie musieli jej powtarza przed kolejnymi rozprawami21. Rwnie Solonowi Demostenes przypisa przysig buleutw (XXIV, 148). Tekst jej zosta ostatnio odtworzony przez P.J. Rhodesa22. Przy wystpujcych zobowizaniach do postpowania zgodnego z prawami i Jednoczenie najbardziej korzystnego dla pastwa, formua dotyczca korupcji nie jest uchwytna. Zapewne nie w kadej przysidze urzdniczej bya mowa o przekupstwie i malwersacjach. Obowizujce przepisy nie pozostawiay najmniejszej wtpliwoci, co do tego, e przyjmowanie apwek w zwizku z dziaalnoci publiczn (przekupstwo pasywne) Jest przestpstwem. Posiedzenia ekklezji 1 bule rozpoczynay si od odczytania przez herolda kltwy (ara) potpiajcej kadego, kto przyjby apwki za mowy wygaszane przed ludem23: ... , (Dein. II, 6). Sam fakt, e Jest to kltwa wiadczy o tym, e sformuowany w niej zakaz musi by do stary. System prawny powica zagadnieniu korupcji sporo uwagi. Prawo przewidywao wiele moliwoci ukarania urzdnika, ktry przyjmowa dora14. Karze podlega kady obywatel, gdy wzi chremata lub dora od wrogw demokracji i wystpowa ze szkodliwymi dla pastwa propozycjami (Hyp. IV, )25. Malwersacje byy rwnie karane sdownie (klope)26.

Prawo ateskie wypowiadao si na temat korupcji w sposb Jasny 1 zdecydowany. Pogldy obywateli byy natomiast w tej kwestii mocno zrnicowane. Sokrates polemizujc z Trazymachosem stwierdza, e arystokraci (agathoi)27 nie chc rzdzi ani dla pienidzy, ani dla zaszczytu: .Bo ani biorc Jawnie zapat za rzdzenie ( ) nie chc si nazywa najemnikami (), ani cignc po cichu zyski z rzdu zodziejami ()" (Plato, Resp. 347B). Potpienie legalnych 1 nielegalnych dochodw osiganych dziki sprawowaniu urzdu, podkrelone przez postawienie znaku rwnoci midzy misthotoi i kleptai, ukazuje arystokratyczn w swoim rodowodzie postaw, u ktrej podstaw tkwi przekonanie, e Jedynie czowiek materialnie niezaleny moe spenia bezinteresownie funkcje publiczne28. Stykamy si tu zarazem z krytyk demokratycznego systemu wynagrodze (misthoi). Platon Idzie Jednak Jeszcze dalej. Wykracza poza polityczne dyskusje ateskich arystokratw, gdy uznaje szkodliwo moraln wszelkiej korupcji i przewiduje wyrzucenie z poezji wszystkich pozytywnych wzmianek o przekupstwie 1 sprzedajnoci (Besp. 390D-E, 408B-C). Platon nie by w swojej postawie zupenie osamotniony. Z traktowaniem korupcji jako za samego w sobie spotykamy si rwnie u innych autorw. Zasadnicz dezaprobat dla przyjmowania pienidzy, nawet Jako wynagrodzenia za nauczanie, wyrazi Sokrates (Xen. Mem. I, 2, 5-6). Izokrates porwnywa do zwierzt ludzi, ktrzy otrzymywanie czegokolwiek od innych uwaaj za najwysze dobro (VIII, 34). Cz politykw rwnie podzielaa taki punkt widzenia. Do nich nalea Eflaltes, jeeli wierzy, e mimo niezamonoci, odrzuci proponowan przez przyjaci pomoc finansow w wysokoci dziesiciu talentw (Aelian, Var. Hist. 11, 9; 2, 43; Plut. Cim. 10). Przyjcie pienidzy byo zbyt zobowizujce. Oznaczao wytworzenie si stosunku zalenoci29 w skrajnym przypadku pomidzy .najemc" (misthodotes) a najemnikiem" (misthotos). Dlatego wanie Kimon nie chcia wzi darw, ktre ofiarowa szukajcy u niego opieki perski uchodca Rojsakes. Zapyta go, czy chciaby, aby Kimon zosta Jego przyjacielem, czy najemnikiem (Plut. Cim. 10, 9). Usyszawszy w odpowiedzi, e Rojsakes wybra przyja, kaza mu zabra pienidze. Charakterystyczne jest kocowe stwierdzenie Kimona, e jako przyjaciel (philos) posuy si nimi w razie potrzeby. Nazwanie kogo philos lub misthotos mogo by niekiedy Jedynie kwesti interpretacji30. Aischlnes okrela si sam mianem philos 1 xervos Filipa (Dem. XVIII, 46), podczas gdy wrogowie konsekwentnie mwili o nim Jako o macedoskim najemniku misthotos (e.g. Dem. XVIII, 51). Pomoc, rwnie materialna bya w ramach philia spraw cakowicie normaln31. O popieraniu si philoi w polityce mwi definicja cnoty (arete) u Platona (Men. 71 D). Jednoczenie arystokraci za naganne uwaali przyjmowanie pienidzy zarwno od osb, jak 1 od pastwa (misthos). Odmiennie problem ten traktowaa demokratyczna opinia publiczna. Jej uksztatowanie nastpio zapewne u schyku V wieku, wspczenie z

pojawieniem si demagogw. Obowizujcy urzdnikw czciowo pisany (przysigi, przepisy karne), czciowo zwyczajowo przyjty kodeks postpowania okrela! do dokadnie granice dopuszczalnego dziaania. Czasy, ktre przyniosy zwycistwo modelu kariery politycznej nie zwizanej z penieniem urzdw wprowadziy w tej mierze sporo zamieszania. Zanim system prawny zacz dostosowywa si do nowych warunkw, wspczenie 1 pniej normy podanego zachowania politykw ustalaa opinia publiczna. Rewolucja przeprowadzona w dziedzinie sprawowania wadzy przez Kleona i innych tzw. demagogw dokonaa si pod hasem cakowitego 1 bezgranicznego oddania nowych politykw demosowi i Jego Interesom. Wrd rnych przyczyn, rwnie dlatego, podobnie Jak urzdnikw posuszestwo prawom, tak mwcw (demagogw) obowizywao kierowanie si w dziaalnoci politycznej pojciem dobra publicznego Jako najwaniejszym kryterium32. Konsekwencj takiego rozwizania musia by znowu postulat bezinteresownoci, potpiajcy bogacenie si dziki dziaalnoci politycznej33. Stosowanym przez samych politykw oszczerstwom i zarzutom, zwaszcza o przekupstwo towarzyszy czsto okrelenie 3 4 lub inne o zblionej wymowie35. Filokles omieli si przyj apwki (Dein. , 2). Arlstogejton uczyni to samo ' (Dein. I, l)38. Istniao specjalne prawo mwice o braniu apwek 37. W innym przewidywano kary za przekupstwo (Dem. XXI, 113)38. Wszystkie te, zazwyczaj zreszt umowne okrelenia mona sprowadzi do Jednego na szkod ojczyzny (kata tes patridos), przez ktr rozumiano wycznie demokratyczne Ateny39. Przy zaoeniu, e nie Jest to zwrot czysto konwencjonalny naleaoby si spodziewa, e skoro przekupstwa oceniano z punktu widzenia interesu pastwa, to mogo dochodzi do sytuacji, w ktrych dawanie lub przyjmowanie uwaano za nieszkodliwe, a nawet korzystne. Na praktyk rnicowania ocen korupcji wskazuje Hyperejdes. W mowie Przeciwko Demostenesowi" (323 r.) stwierdza, e przyjmowanie apwek nie zawsze Jest jednakowo ze (V, fragm. 6/7/, col. 24). Z dalszej czci wypowiedzi Hyperejdesa dowiadujemy si, e spoeczestwo toleruje nielegalne dochody politykw: ...Pozwalacie uzyskiwa strategom 1 mwcom powane korzyci ( ). Nie prawa daj im tak moliwo, lecz wasza askawo i ludzko ( ). Czuwacie Jednak nad tym, aby pienidze, ktre oni otrzymuj suyy, a nie szkodziy waszym Interesom ( ' ' )" (Hyp. V, fragm. 6/7/, col. 25). Przyjmowanie apwek za wykonywanie swoich obowizkw 1 dziaanie w interesie polis spotykao si, przynajmniej w drugiej poowie IV wieku, z powszechn aprobat40. Prawdopodobnie praktyka ta ma znacznie dusz histori. Temistokles utrzymywa, e bierze tylko za to, co bez szkody dla pastwa mgby zrobi41. Funkcjonowanie zasady wprowadzajcej subiek-

tywne kryterium interesu publicznego wyjania, dlaczego Demostenes mg podkrela wasn uczciwo i bezinteresowno mimo otrzymywania pienidzy pochodzcych ze skarbca perskiego i z innych rde (Dem. XVIII, 297-8:247/1/, 109). Wedug Jego oceny wrogiem polis by Filip. Przyjmowanie pienidzy od niego byo wic kata tes patridos. Uzyskiwanie ich skdind dla walki z Filipem byo albo moralnie obojtne, albo po prostu usprawiedliwione interesem Aten. Ze byo wic jedynie przekupstwo pasywne, ktorego dopuszczali si politycy na szkod polis-patris, powodujc si cudz42 lub wasn korzyci43. Tego samego zdania Jest F.D. Harvey. Mwi on o ca ta political bribery", przekupstwie ktrego nastpstwo stanowi dziaanie na szkod pastwa ateskiego. Inne formy apwkarstwa Ateczykw raczej nie interesoway44. Do podobnego wniosku doszed wczeniej S. Perlman. Badajc korupcj posw zauway on, e przekupstwo byo zbrodni jedynie wwczas, gdy naraao Ateny na straty lub kopoty polityczne45. Tylko wtedy mogo w praktyce doj do procesu. Przy caym bogactwie przepisw odnoszcych si do przyjmowania dora niepokojco mao miejsca zajmowa w prawie ateskim problem przekupstwa aktywnego (dawanie). Specjalne regulacje stworzono dla dwch rodzajw spraw. Jedn stanowio skadanie faszywych zezna w sdzie, najczciej w wyniku przyjcia apwki (pseudomartyriaJ46. Druga dotyczya uycia przez cudzoziemca przekupstwa dla zdobycia praw obywatelskich (doroksenia)47. S to sytuacje bardzo szczeglne. Korupcja pojawia si tu Jako rodek prowadzcy do celu, zainteresowanie ni jest wic wtrne. Nie oznacza to, e nie zajmowano si w ogle przekupstwem aktywnym. Korupcja sdownictwa bya problemem na tyle powanym, e musiano w pewnym momencie podj rwnie kwesti odpowiedzialnoci osoby dajcej apwk. Prawdopodobnie w IV wieku powstao specjalne prawo wprowadzajce moliwo oskarenia zarwno o wzicie, jak i o danie apwki48. Pojawienie si nowej procedury nie zmienio faktu, e w ateskim systemie nie stosowano rwnej odpowiedzialnoci stron uczestniczcych w przekupstwie. wiadcz o tym nie tylko przepisy prawa, ale rwnie znane procesy. Obok kilkudziesiciu procesw o przekupstwo pasywne, nie ma bodaj jednego o aktywne49. Nie znamy take przypadku rwnoczesnego postawienia przed sdem dajcego i biorcego apwk. Najczciej wniesienie oskarenia przeciwko przekupujcemu nie byo moliwe z tej przyczyny, e by nim satrapa perski, krl Macedonii lub obywatel innej polis, ktry nie podlega ateskiej jurysdykcji. W kilku innych wypadkach przekupujcy zapewne s w Atenach, a mimo to nie podejmuje si adnych dziaa sdowych50. W ocenie zarwno przekupstwa aktywnego, jak rwnie defraudacji podstawow rol odgrywao kryterium Interesu publicznego. Pouczajcym tego przykadem Jest historia przekupienia w 446 roku Plejstoanaksa przez Peryklesa51. Akcja ta uchronia Ateny przed kompletn katastrof militarn. Jednoczenie zachodzi pewna sprzeczno pomidzy podobnym dziaaniem a zasugujc przecie na wiar informacj Tukidydesa, e Perykles by

cakowicie nieprzekupny (, 65 cf. Plut. Per. 16, 3:25, 2). Sam Perykles powiedzia, e jest wyszy ponad moc pienidza (II, 60, 5 cf. Plut. Per. 15, 5)52. Mia do tego pene prawo, skoro nie da si przekupi, lecz przekupi wroga Aten53. Inna rzecz, e Perykles oddala si w ten sposb od wzorca uczciwoci, ktry uosabia Arystydes. Przed postawionym w trakcie zdawania sprawozdania finansowego zarzutem o sprzeniewierzenie obroni si mwic, e brakujcej w skarbie sumy pienidzy uy _na konieczne potrzeby" eis to deon w Interesie pastwa. Sdziw ateskich fakt przekupstwa w ogle nie interesowa. Tym miano si zaj w Sparcle, przeciwko ktrej byo ono wymierzone. Dla Peryklesa historia ta staa si powodem do sawy, gdy Jego postpowanie przynioso pastwu ateskiemu ogromn korzy. Trudno wtpi, e rwnie w naszej epoce czyn tego rodzaju zyskaby Identyczn ocen. System prawa i moralnoci reguloway Jedynie sprawy wewntrzne polis, nie wykraczajc poza jej granice. Zachodzia poza tym Istotna rnica pomidzy przekupieniem obcego a przekupieniem polityka w Atenach. Wiemy przecie, e prawo przewidywao w teorii bardzo surowe kary za dawanie apwek 54 . W rzeczywistoci nawet w sprawach wewntrzateskich przekupujcy traktowany by z du wyrozumiaoci. Branie apwek uchodzio w opinii powszechnej za wiksz niegodziwo ni dawanie 55 . Przyczyn bya mniejsza albo adna jego szkodliwo z punktu widzenia Interesu pastwa. Potwierdza to w Jakim stopniu rwnie wypowied przypisywana Likurgowi, wyszydzanemu za to, e da apwk, aby uwolni si od sykofanty: ' (Plut. Mor. 541F)56. Analiza uywanych przez politykw zarzutw, ktre musiay znajdowa przynajmniej czciow aprobat opinii publicznej, potwierdza poprzednie przypuszczenia. Potpiano malwersacje urzdnicze57, przekupstwo pasywne, polegajce na przyjmowaniu gratyfikacji, tak od obcych pastw, gwnie od Persji i Macedonii, jak te od osb prywatnych 58 oraz wymuszanie apwek59. Generalnie rzecz biorc, problem przekupstwa 1 sprzeniewierzenia by postrzegany i oceniany gwnie z punktu widzenia szkodliwoci politycznej. W zwizku z tym naley dalej zauway, e w centrum zainteresowania autorw wykorzystywanych tu rde znajdowaa si nie korupcja w ogle, lecz korupcja polityczna, do ktrej naley ograniczy rwnie sformuowane przypuszczenia. Czy bya ona zawsze kwesti pienidzy? Przy okazji przekupstw syszymy z reguy o dora, chremata lub dorodokemata, co wskazuje na materialny charakter wiadcze. Istnienia innych moliwoci dowodzi jedna z opowiedzianych przez Plutarcha anegdot o Arystydesie. Arystydes, tolerujc Jako archont naduycia, ktrych dopuszczali si urzdnicy, sprawi, e obowiwszy si pienidzmi publicznymi ( ), wychwalali Arystydesa, ciskali ludziom prawice przemawiajc za nim i starali si o ponowny Jego wybr na stanowisko archonta" (Plut. Arist. 4, 4).

Prba skorumpowania zakoczya si niepowodzeniem. W podobny sposb Demostenes w czasie poselstwa do Macedonii stara si pozyska Jednego z towarzyszy, obiecujc poparcie jego zabiegw o urzd stratega60. Do tej samej kategorii wiadcze niematerialnych mogy nalee rne formy pomocy udzielanej przez urzdnikw bliskim i przyjacioom. O korupcji tego typu rda mwi Jednak stosunkowo rzadko. Dlatego wydaje si, e ma racj H. Wankel twierdzc, l greckie (waciwie ateskie) rozumienie korupcji byo zdecydowanie wsze od obecnego61. Wskazujc na jednostronno wczesnego traktowania przekupstwa trzeba rwnie pamita o tym, e jest to. Jak wspomniaem we wstpie, pojcie w V wieku niezbyt stare. Jeszcze w czasach Homera mamy do czynienia z, uywajc okrelenia M.I. Finleya, gift-giving soclety", a wic spoeczestwem, w ktrym zjawiskiem powszechnym Jest wymiana podarunkw bdcych jakby wyrazem szacunku62. W okresie archaicznym dokonaa si przemiana, ktrej efektem Jest obserwowane na przykadzie ateskim wyksztacenie si zblionych do nowoytnych, ale majcych wasn specyfik poj przekupstwa i apwki. Wymowny wydaje si fakt, e najbardziej powszechna nazwa apwki to dar doron. W epoce archaicznej pewien rodzaj doron sta si powoli apwk. Jednoczenie uksztatowao si pojcie przekupstwa dorodokia. Wyksztacenie si aparatu pojciowego63 wie si cile z powstaniem polis i narodzinami norm ycia politycznego. Ateska wiadomo korupcji nie bya zbyt gboka. Wyrozumiao Ateczykw wobec dora 1 dorodokia jest wynikiem wielowiekowej tradycji. Nie bez wpywu na ni pozostaway praktyki opisywane w Iliadzie" i Odysei"64. Podobnie jak mity, byy one w tym wypadku rdem wzorcw raczej negatywnych.

Przypisy
1 Rozmaite prby definiowania korupcji zostay zebrane w ksice A. Heldenhelmera, Political Corruption, New York 1970. 2 Ibidem, s. 6-8. 3J. Senturla, Encyclopedla of Socjal Sciences, s.v. Corruption. 4 Cf. J.C. Scott, Comparatwe Political Corruption, Englewood Cllffs, 1972. s. 3 oraz W. Schuller, Problew Historischer Korruptions orschung, s. 373-392; Korruption im Altertum, Ein Zwischenbericht, Abhandlungen aus der P&dagoglschen Hochschule Berlin", Band VII, 1980, s. 219-232; Wstp. [w:l Korruption im Altertum, s. 11-12, 16-17 (ponadto glosy w dyskusji H. Rab, s. 18. D. Llebs. s. 22, M. Koch. s. 23, W. Relnchard, s. 23-24, H.J. Wolff, s. 24). 5 Cf. W.R. Connor, Politicians. s. 54-55. 6Plut. Arist. 24, 2:6. 1 cf. L. Pearson, Ethics, s. 161. 7 Cf. dalej s. 114 sqq., 129 sqq. 8Cf. W.R. Connor. Politicians. s. 54-55. 9W opinii Arystofanesa adikosJest Kleon Ar. Equ. 164-7: Xen. Mem. II, 6, 24 cf. niej, s. 145, 148 sqq.

10 Plutarch dodaje, e posg mia by ofiarowany w Delfach (Sol. 25). Midzy trzema podstawowymi przekazami (Ath. Pol. 55, 5: Plut. Sol. 25: Plato, Phaedr. 235D) wystpuj pewne rnice. U Platona zamiast Jest . Plutarch uzupenia .tej samej wagi co orygina". Odnosi si to do osoby fundujcej eikon. U. von. Wliamowltz-Moelendorf, Aristoteles und Athen, I, Berlin 1893, przyp. 10 (s. 47 1 48). 11 Archoncl przysigali Jak za Akastosa Ath. Pol. 3, 3. 12 U. Kahrstedt, Untersuchungen, s. 65. 13 Zbliony przykad znamy spoza Aten. Atleci, ktrzy dopucili si przekupienia sdziw na Igrzyskach musieli wystawi zote posgi Zeusowi w Olimpii. Pauzanlasz widzia ich siedemnacie (V, 21, 3-17). Bazy posgw zachoway si do naszych czasw F.D. Harvey, Dona. s. 95. 14 U. Kahrstedt, ibidem. 15 O przysidze strategw Dein. III, 10: Lys. IX, 15: IG II2 692 cf. A. Hauvette-Besnault, Les stratges atheniens, Parls 1885, s. 64. 16 S. Isager, M.H. Han sen, Aspects of Athenian Soaety in the Fourth Century B.C., Odense 1975, s. 117. przyp. 105. 17 Isocr. XV, 21: Dem. XXXIX, 40: Andoc. I, 87. 18Cf. R.J. Bonner, Lawyers, s. 73. 19 A R.W. Harrlson, Law, s. 48. cf. R.J. Bonner, Ibidem, s. 73 (jego rekonstrukcja nie uwzgldnia passusu o apownictwie), J.W. Jones, The Law and Lega Theory oj the Creeks, Oxford 1956, s. 133. 20 R.J. Bonner, Aspects, s. 31 cf. U. Kahrstedt, Untersuchungen, s. 66-67. 21 Isocr. XV. 21 cf. A.R.W. Harrlson, Law. s. 48. 22 Boule, s. 194: U. Kahrstedt. Untersuchungen, s. 66. 23 P.J. Rhodes, Boule. s. 36-37 cf. H. Wankel. Korruption, s. 37. 24 Cf. omwienie procedur, s. 25 sqq. 25 Cf. s. 26. 26Cf. s. 27, 34. 41. 27 Cf. B.J. Schultz, BezeichnungenundSelbstbezeichungender AristokratenundOigarchen in der griechischen Literatur von Homer bis Aristoteles, |w:| Soziale Typenbegriffe, III, Hrsg. E.Ch. Welskopf, Berlin 1981, s. 129. 28Cf. uwagi na ten temat w rozdziale V, s. 187. O pojciu misthos O. Schultess, art. Misthos, RE, XV, 1932, s. 2078-2095 oraz A. Drelzehnter, Zur Entstehung der Lohnarbeit und dere Terminologie im Altgriechischen, |w:| Soziale Typenbegriffe, III, Berlin 1981, s. 269-281. 29 Cf. W.R. Connor. Politicians, s. 38. 30 Zwrci na to uwag rwnie F.D. Harvey, Dona, s. 106. 31 Na temat philia artyku H.J. Gehrke, Zwischen Freundschaft und Programm Politische Parteiung im Athen des Jhs.u.Chr. .Hlstorische Zeltschrift" 1984, 3, s. 529-564. 32 W.R. Connor, Politicians, s. 194-198 cf. kwesti doklmazjl mwcw M.H. Han sen, Die athenische VoUcsversammlung imZeitalterdes Demosthenes, _Xenla", Heft 13, Konstanz 1984, s. 60 i 115 oraz R. Koch, art. dokimasia, RE, V, s. 1272-1273. 33 Cf. niej, s. 123-4. 34 Dein. I. 60: II, 6: III, 18: Hyp. fragm. 5/6/col. 21. 35 Aisch. III. 58: Dein. I, 99. 36Dein. II. 26. 37 Cf. niej, s. 26. 38Ibidem, s. 40. 39 Szczeglnie istotne Jest, e pojcie patris odnosi si tu wanie do Aten demokratycznych, a nie do Aten w ogle. O zjawisku, ktre okrela si mianem obowizku patriotycznego nie moe by mowy w Atenach tego okresu A.W Chroust, Treason and Patriotism in Ancient Greece, Journal of the Hlstory of Ideas, 1954, 15, s. 280-288. 40 J.F. Dobson, The Greek Orators, New York 1971, s. 167. Podobnie A. Karte, Der harpalische Process, Neue Jahrb. fOr das Klass. Altertum, 1924, s. 228.

41 Jest to bliskie wietnie nam znanej formy korupcji, polegajce) na przyjmowaniu, zazwyczaj zwizanemu z szantaem lub wymuszeniem, apwek w zamian za wykonywanie czynnoci, ktre nale do subowych obowizkw urzdnika. 42 E. g. Dem. XVIII, 306-307. 43 Na temat przeciwstawienia Interes wasny Interes polis cf. L. Pearson. Ethics, s. 161 sq. 44 Dona, s. 108-113. 45 On Bribing, s. 224. 46Cf. niej, s. 146. 47 Cf. niej, s. 40. 48 Cf. niej, s. 40-41. 49 Pozornym wyjtkiem Jest sprawa Agaslklesa katalog nr 49. 50 Cf. katalog nr 21. 24, 50. 51 Cf. niej, s. 36. 156. 52 Cf. A.W. Gomme. HCT.II, s. 168. 53 W podobny sposb by nleprzekupny Llzander, ktry usiowa skorumpowa wyrocznie w Delfach, Dodonie 1 w oazie Siwa (Plut. Liz. 25, 3=Eforos: Cora. Nep. Liz. 3, 2), ale sam nie wzi niczego z bogactw zdobytych w czasie wojny oraz nie przyj od nikogo darw (Plut. Liz. 30, 2:2, 4: Liz. 30. 1). 54 H. Wankel, Korruption. s. 35-36. 35 Tak sdzi rwnie F.D. Harvey, Dona, s. 81. 56 Cf. Identyczne oskarenie sformuowane przez komediopisarza Telekleidesa wobec Nlklasza Plut. Nic. 4. 57 Cf. niej, s. 114 sqq. 58 Cf. niej, s. 129 sqq. 59Cf. niej, s. 119. 60 Aisch. II, 41. 61 Korruption, s. 45-47. 62 M.I. Flnley, The World o/Odysseus, 19802, s. 61-66, 95-98. 120-123. 137: W. Schuller. Probleme Historischer Korruptions/orschung, s. 376 i 383: Korruption in Altertum, s. 12 cf. uwagi L. Gemet, Droit et predroii en Grce ancienne, |w:| Droit et institutions en Grece antique, Parls 1982, s. 15-19. 63 Zespl poj Jest Ju w V wieku do bogaty. Wprawdzie apwki to zwykle dora, a sprzeniewierzenie to klope, ale poza tym wystpuje wiele Innych okrele. Najczciej na oznaczenie dawania suy (dorori) didonai (da dar, apwk) lub (chremasQ peithein (skoni pienidzmi), brania za lambanein (wzi, otrzyma), dechesthai (przyjmowa), dorodokein (przyjmowa w charakterze apwki). Funkcjonuje rwnie sporo omwie 1 terminw zaczerpnitych z Jzyka handlowego podkrelajcych charakter przestpstwa misthos (zaplata, wynagrodzenie) 1 pochodne, apodidosthai (sprzedawa), pipraskein (sprzedawa za apwk), polein (sprzedawa, zdradzi za apwk), priasthai (kupi, przekupi), oneisthai (korzysta, osign korzy), kerdanwin (zyska, skorzysta). Rzadziej wystpuj diaphtheirein (zniszczy, zepsu corrupto) lub dekadzein (przekupywa, zwaszcza sdziw). Malwersacje zazwyczaj okrela si za pomoc harpadzein (kra), kleptein (kra) i nosphidzein (ograbi, przywaszczy). Sownictwo z zakresu przekupstwa omawia bliej F.D. Harvey, Dona, s. 82-89. 64 Cf. uwagi F.D. Harveya na ten temat, Dona s. 105, 107-108 oraz 77.

Rozdzia II Procedura w sprawach o przekupstwo i sprzeniewierzenie

Prawo ateskie przewidywao przy tym samym rodzaju przestpstw rne sposoby postpowania i rne kary w zalenoci od zastosowanej procedury. O przekupstwo mona byo oskara w drodze elsangelii, czyli procesu z doniesienia publicznego o dziaanie na szkod pastwa, albo w drodze euthyny, czyli podczas udzielania przez trybuna sdowy absolutorium ustpujcemu urzdnikowi. Byy to dwie najwaniejsze, cho nie Jedyne moliwoci. Przekupstwo mogo sta si powodem procesu typu apophasis, ktry rozpoczynao oskarenie przedstawione na Zgromadzeniu Ludowym, a take graphe doron lub graphe dekasmou, gdy skarga trafia do sdziw tesmotetw. Innym sposobem pocignicia do odpowiedzialnoci sdowej winnego przekupstwa byo prawdopodobnie zgoszenie zarzutw do Kolegium Jedenastu, co przewidywaa procedura zwana apographe. Naley wspomnie w tym miejscu rwnie o graphe doroksenias. Jej odmienno w stosunku do poprzednich typw procesu, ktre stosoway si oglnie do apownictwa, polega na tym, e dotyczya ona wycznie przekupstwa prowadzcego do nielegalnego nabycia praw obywatelskich. W sumie istniao wic siedem moliwoci proceduralnych. W przypadku sprzeniewierzenia byo ich cztery. Poza wymienionymi ju eisangeli, euthyn i apographe oskaryciel mg si rwnie posuy graphe klopes, zgaszajc odpowiednio udokumentowany wniosek do kolegium tesmotetw. Korupcja nie naleaa do wyjtkw. W 355 roku Demostenes w mowie Przeciwko Androtionowi" podkrela, e istnienie dla jednego przestpstwa rnych typw procesu Jest zasug Solona, ktry tworzc taki system, da szans dochodzenia sprawiedliwoci kademu obywatelowi (XXII, 26). Wybr procedury nalea do oskaryciela. Mimo, e swoboda wyboru ograniczona bya rozmaitymi czynnikami, samo Jej wprowadzenie jest zupenie niezwyke z punktu widzenia dzisiejszych porzdkw prawnych, ktrych naczeln zasad jest obiektywizowanie traktowania kadego przestpstwa. Wspistnienie rnorodnych procedur wynika ze specyfiki rozwoju prawa ateskiego. Ateski system prawny powsta bowiem nie w efekcie przemian jakociowych, lecz przede wszystkim w wyniku ilociowego rozszerzenia zasad i urzdze funkcjonujcych w epoce archaicznej. Archaiczno prawa ateskiego okresu klasycznego wyjania Interesujc osobliwo w postaci moliwoci karania przekupstwa na siedem rnych, malwersacji na

cztery sposoby. Szczegowa ich charakterystyka stanowi tre niniejszego rozdziau. Trzy kolejne jego czci obejmuj omwienie poszczeglnych procedur, wskazanie trudnoci i zasad obowizujcych przy praktycznej ich identyfikacji w rdach oraz prb oceny materiau procesowego zgromadzonego w katalogu z punktu widzenia procedury. Eisangelia. Harpokration (II w. n.e.) w swoim leksykonie wyrni trzy rodzaje eisangelii: 1) przeciw dopuszczajcym si czynw godzcych w demokracj (epi demosiois adikemasi), 2) przeciw dziaajcym na szkod dziedziczcych (epi tais kakosesiri), 3) przeciw zemu postpowaniu sdziw (kata ton diaiteton). Podzia Harpokrationa Jest zgodny ze wszystkimi znanymi rdami i dlatego poza Th. Thalhelmem, ktry prbowa wyodrbni sze typw eisangelii1, zaakceptowaa go caa literatura przedmiotu2. W pracy bd zajmowa si jedynie eisangelia epi demosiois adikemasi, bowiem tylko ona przewidywaa moliwo oskarenia o przekupstwo i malwersacje. Informacje o niej pochodz z trzech rde: 1) mowy Hyperejdesa W obronie Euxenipposa", IV, 7-8, 2) leksykografw (powoujcych si na Teofrasta) Pollux VIII 52; Harpokration i Lexicon Rhetoricum Cantabrigense s.v. eisangelia, 3) mowy Demostenesa Przeciwko Timokratesowi", XXIV, 63. W materiale tym wspistniej dwie odrbne tradycje. Wedug pierwszej, ktra bierze pocztek od Caeciliusa z Kalakte (Lex. Rhet.I w. p.n.e.) eisangeli stosowano w wypadku przestpstw nowych, nie okrelonych przez prawo ( ) 3 . Wedug drugiej, zarezerwowana bya dla bardzo konkretnych przestpstw wchodzcych w zakres zdrady stanu. Analiza przekazw Hyperejdesa i leksykografw prowadzi do wyodrbnienia nastpujcych sytuacji, ktre usprawiedliwiay sformuowanie oskarenia w drodze eisangelii: 1) . . . (Hyp. IV, 7-8; Poll. VIII, 52; Lex. Rhet. s.v. es.) 2) 4 ( ) 5 (Hyp. IV, 8; Poll. VIII, 52; Lex. Rhet. s.v. eis.) 3) ( )6 (Hyp. IV, 8; Po;;. VIII, 52; Lex. Rhet. s.v. eis.) 4) ' ' (Poll. VIII, 52; Lex. Rhet. s.v. eis.) Wyranie wida oglny cel eisangelii. Wszystkie trzy wymienione przez Harpokrationa jej rodzaje czy denie do przeciwdziaania przestpstwom, ktre szkodz caej wsplnocie obywatelskiej. Szczeglne, wybitnie polityczne znaczenie ma analizowany tu typ eisangelii. Jak ostracyzm chroni Ateny przed dominacj jednostek, tak eisangelia suy miaa zwalczaniu

wszelkich prb zmiany ustroju, uszczuplenia praw ogu lub naruszania w Innej formie interesu publicznego. Cztery wymienione wyej punkty okrelaj przestpstwa, ktre wedug drugiej tradycji rdowej znalazy si w prawie o eisangelii nomos eisangeltikos. Zapewne nie Jest to rekonstrukcja pena. Do takiego wniosku skaniaj midzy innymi rnice zachodzce pomidzy przekazami. Zdaniem Hyperejdesa eisangelia moga zosta skierowana przeciwko kademu obywatelowi, w rozumieniu Polluxa jedynie przeciwko mwcom. Sprzeczno wydaje si do pozorna. Niewielkie znaczenie ma rwnie inna kolejno przestpstw u leksykografw, anieli u Hyperejdesa7. Drobne rozbienoci nie zmieniaj wic faktu, e sprawy zasadnicze przedstawione s przez wszystkie rda w niemal identyczny sposb. Podstawowy problem wie si nie z tym, co Jest u Hyperejdesa i leksykografw, lecz z tym, czego u nich nie ma. Podejrzenie, e w tekcie nomos eisangeltikos uwzgldniono rwnie Inne, ni wymienionymi przez Hyperejdesa, przestpstwa potwierdzaj wiarygodne uzupenienia dokonywane w punkcie drugim i trzecim wycznie na podstawie leksykografw oraz cay punkt czwarty8. O niekompletnoci zrekonstruowanego nomos wiadczy uywanie eisangelii w sprawach innych ni przewidziane przez znany tekst prawa. Zachowany tytu mowy Deinarchosa przeciwko Pytheosowi nakazuje uwzgldnienie moliwoci oskarenia kupca ateskiego za pogwacenie zawieranych z cudzoziemcami umw handlowych dotyczcych zaopatrzenia Aten w zboe9. Znany z Inskrypcji dekret Rady mwi o eisangelii przeciw osobom dopuszczajcym si przestpczej dziaalnoci w warsztatach okrtowych10. Dostawy ywnoci 1 budowa statkw zostay wczone w zakres dziaania prawa ze wzgldu na ich ogromne znaczenie z punktu widzenia polityki pastwowej. Dalszych uzupenie pozwalaj dokona informacje o procesach kwalifikowanych na rnych podstawach jako eisangeliat 1. W 489 roku, po powrocie z nieudanej wyprawy wojennej, Miltlades zosta oskarony, prawdopodobnie wanie w drodze eisangelii11. Skarga zarzucaa Miltiadesowi wprowadzenie w bd ludu ateskiego (apate tou demou, Hdt. VI, 36,6). Na tej podstawie przyjmuje si, e apate tou demou znajdowaa si na licie przestpstw, wobec ktrych stosowano eisangeli12. 2. W 419 roku w drodze eisangelii zoono skargi przeciwko Fllinosowi, Ampelinosowi, Aristionowi i hypogrammateusowl. Zarzucano lm sprzeniewierzenie pienidzy publicznych (Ant. VI, 12-4, 42-3)13. Antyfont, ktremu zawdziczamy informacj o procesie, sam mwi o eisangelii (VI, 35). Wniosek z tego, e w nomos moga znajdowa si rwnie wzmianka o sprzeniewierzeniach. Brak innych przykadw nie moe by powodem do uznania listy poszerzonej o przestpstwa handlowe i stoczniowe, apate tou demou oraz malwersacje za ostatecznie zamknit. Osignite rezultaty nie s zreszt nie .do podwaenia. Widoczna w literaturze tendencja do rozszerzania zakresu dziaania nomos kryje w sobie pewne niebezpieczestwo. Wie si ono ze znaczn odlegoci w czasie pomidzy referowanymi przykadami

eisangelii i sformuowaniami tekstu nomos. Milczce zaoenie, e tekst nomos nie zmienia si w cigu V i IV wieku nie musi by suszne. Czas powstania znanego z Hyperejdesa i leksykografw prawa o eisangelii przypada na koniec V wieku. W 411 roku Rada Czterystu zniosa eisangeli (Ath. Pol. 29,4). Prawdopodobnie po obaleniu rzdw oligarchicznych w 411/410 roku14 lub w czasie generalnej rewizji praw za archontatu Euklidesa w 403/402 roku15 doszo do ustalenia znanego nam ksztatu nomos. J.H. Lipslus proponowa przesunicie tego wydarzenia do okoo 350 roku16. Analiza zachowanego materiau procesowego nie pozwala jednak na przyjcie tej odosobnionej w nauce propozycji. Zakadam zatem, e reforma eisangelii nastpia pomidzy 410/409 a 403 rokiem. W przytoczonej wczeniej licie Jedynie punkt trzeci, odnoszcy si do mwcw jest zapewne pniejszy i by moe pochodzi z poowy lub pocztkw IV wieku. Spr o 410/409 lub 403 rok wydaje si do jaowy i niemoliwy do roztrzygnicia. W rzeczywistoci precyzja osignita dziki uznaniu granic wyznaczonych przez obydwie daty, jest dla analizy procedury cakowicie wystarczajca. Czy nomos Istnia przed 410-403 rokiem? Eisangeli mia wprowadzi Solon, aby Rada Areopagu moga sdzi spiski zmierzajce do obalenia ustroju17. Uznanie, mimo rozmaitych zastrzee, autentycznoci takiego prawa Solona18, pociga za sob kopotliwe pytanie o zasady rzdzce dziaaniem eisangelii od 594 do 411-403 roku. W 594 roku rozpatrywanie eisangelii naleao jakoby do kompetencji Areopagu, po 411-403 do bule i ekklezji. Najwczeniejszy moment, w ktrym mogo doj do pozbawienia Rady Areopagu tych uprawnie stanowi reformy Klejstenesa19. adne ze rde nie wie Jednak osoby Klejstenesa z tego rodzaju dziaalnoci. Za terminus ant quem dla dokonanej zmiany naley uzna reformy Efialtesa. Niewykluczone, e jak sdzi ju U. Wilamowitz von Moellendorff20 w ich trakcie Aeropag wrd innych swoich dawnych prerogatyw utraci rwnie prawo do przyjmowania eisangelii21. Nie znamy dokadnie przeznaczenia procedury w VI i do koca V wieku. Kuszcym 1 moe najprostszym rozwizaniem byoby uznanie, e eisangelia przez cay ten czas znajdowaa zastosowanie wobec zbrodni publicznych nie ujtych w obowizujcych przepisach prawa ( ). Tumaczyoby to sygnalizowane na wstpie wystpowanie dwch tradycji rdowych. Nomos odnosiby si do okresu po 411 roku, formua agrapha demosia adikemata przed nim. Wyjanienie to, przyjmowane przez E. Caillemer i J.H. Lipsiusa22, jest tylko pozornie logiczne. Spowodowane malwersacjami finansowymi procesy Filinosa i Jego kolegw w 419 roku przecz poprawnoci tego rozumowania. Klope nie naleaa w tym czasie do przestpstw nieznanych prawu ateskiemu [agrapha...). Kradzie mona byo zaskary w procedurze euthyny lub graphe klopes. Sprzeciw budzi rwnie odrzucenie wiadectwa leksykografw, jak to w praktyce uczyni A.R.W. Harrlson23. R.J. Bonner i G. Smith24 oraz P.J. Rhodes25 komplikacj zwizan z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie

o V-wleczny ksztat eisangelii rozwizuj przyjmujc, e w V i IV wieku funkcjonoway zarwno eisangeliai o agrapha demosia adikemata jak i o przestpstwa uwzgldnione w znanym nomos. Brak czytelnych przykadw pierwszego zastosowania nakazuje z ostronoci odnie si do tej kompromisowej propozycji. Zgodnie z wyraon wczeniej sugesti mona uzna za niemal pewne, e nadzwyczajna w swoim charakterze procedura eisangelii od momentu narodzin miaa suy ochronie podstawowych interesw pastwa. Tumaczy to midzy innymi wyjtkowo przywilejw. Jakimi cieszy si w eisangelii oskaryciel. W przeciwiestwie do wszystkich Innych spraw publicznych, oskaryciel, ktry nie uzyska na poparcie swojego wniosku 1/5 gosw sdziowskich by wolny w eisangelii od normalnie stosowanej w sprawach publicznych kary w postaci grzywny (1000-drachm) i czciowego pozbawienia praw obywatelskich. Przynajmniej do 333 roku eisangeliai byy azemioi, to znaczy, e poraka nie powodowaa ukarania oskaryciela26. Oglne przeznaczenie procedury podkrelane pierwotnie przez formu (agrapha) demosia adikemata przewidywao pewn dowolno w kwalifikowaniu spraw. Z upywem czasu mogo doj do uksztatowania si kanonu oskare, ktry uleg kodyfikacji i by moe jakiej korekcie wraz z powstaniem znanej z Hyperejdesa i leksykografw formy nomos. Nastpio to w kocu V wieku. Do tego momentu zasady, ktre kieroway uyciem eisangelii nie byy zapewne precyzyjnie ustalone. Potwierdzenie mojego rozumowania znajduj w prawdopodobnych eisangeliai sprzed reformy: 1. 489 rok proces Miltiadesa o apate tou demou. 2. Okoo 467 roku oskarenie Temistoklesa wedug zupenie jednoznacznego wiadectwa Kraterosa w drodze eisangelii (Fr 11; Plut. Them. 23,1) o zdrad (e.g. Thuc. I, 138,6) zakoczone wyrokiem mierci, konfiskat majtku i zakazem pogrzebania w Attyce27. 3. 430/429 rok proces Peryklesa, ktry zosta usunity przez ekklezj z urzdu stratega i skazany na zapacenie wysokiej grzywny za sprzeniewierzenie pienidzy publicznych (Plato, Gorg. 515E)28. Wrd badaczy panuje cakowita zgodno pogldw, co do klasyfikowania procesu jako eisangelii29. 4. 419 rok Filinos, Ampellnos, Aristion oraz hypogrammateus tesmotetw sprzeniewierzenie. 5. 415/414 rok Alkibiades 1 kilkadziesit innych osb zamieszanych w gon afer profanacji misteriw i zbeszczeszczenia herm zostaje oskaronych w drodze eisangelii (Andoc. I, 14, 27; Plut. Alclb. 19,2)30. 6. 411/410 rok wobec Antyfonta, Archeptolemosa 1 Onomaklesa wysanych przez Rad Czterystu do Sparty w celu rokowa pokojowych po powrocie sformuowano oskarenie o zdrad, prawdopodobnie w drodze eisangelii przed bule31. 7. 411/410 rok Frynichos przed ekklezj 1, Jak na tej podstawie przypuszcza M.H. Hansen32, w drodze eisangelii zosta oskarony o zdrad (Lyk. I, 113-114).

Za proponowan interpretacj przemawia wystpowanie przed 411 rokiem oskare o apate, klope, w szczeglnoci za o profanacj misteriw. Jedyna cecha wsplna wymienionych przestpstw polega na tym, e kade z nich w jaki sposb godzio w interes pastwowy, co tumaczy ide i praktyczny sens eisangelii w V wieku. Cel jej w V i IV wieku pozostawa nie zmieniony. Zasadnicza rnica sprowadzaa si do tego, e po 411-403 roku Istniao prawo regulujce moliwoci stosowania procedury, podczas gdy w okresie wczeniejszym kryterium zagroenia interesu publicznego byo podstaw decyzji osb wystpujcych z oskareniem. Powysze przypuszczenia nie dotycz caych dziejw eisangelii od 594 do 411-403 roku. Jej rozwj nastpowa rwnolegle z przemianami ustroju politycznego dokonujcymi si w Atenach. Naley domyla si przeprowadzenia przynajmniej Jednej wielkiej reformy eisangelii na przeomie VI 1 V wieku. VI-wieczny ksztat procedury nie wchodzi w zakres moich zainteresowa, a poza tym brak informacji rdowych pozwalajcych na sensown jego rekonstrukcj. W trzecim okresie istnienia, po reformie schyku V wieku mamy do czynienia z dwoma rodzajami eisangelii Jedn wnoszono do bule, drug do ekklezji. Czas uksztatowania si tego podziau nie jest dokadnie znany. Skoro wiemy, e procesy Miltiadesa z 489 roku i Temlstoklesa z okoo 467 to eisangeliai eis ton demon, moemy przypuszcza, e czciowa redukcja roli Areopagu w caej procedurze nastpia w pocztkach V wieku. Byoby wic to posunicie wspczesne z wprowadzeniem losowania urzdu archonta oraz ostracyzmu. Wysoce prawdopodobne, e z tych wanie czasw bierze pocztek ustalony ostatecznie pniej (Eflaltes?) porzdek przyjmowania eisangeliai przez bule, ktra zastpia Areopag i przez ekklezj, ktra moga wystpowa w tej roli od bliej nieokrelonego momentu po reformach Klejstenesa, na pewno Ju w czasie wojen perskich33. W IV wieku pierwsze przedstawienie skargi (katastasis) jak stwierdza Harpokration (s.v. Eis) odbywao si przed Jednym z tych cia. Zasadno tego rozrnienia, ignorowanego przez A.R.W. Harrisona34 i P.J. Rhodesa35, Jest dobrze udokumentowana rdowo 1 nie ma adnych powodw do Jego odrzucenia36. Eisangelia eis ten boulen. Dowolna osoba {wolna lub nie, obywatel czy cudzoziemiec) moga zoy przed bule skarg, prawdopodobnie w formie pisemnej, w zwizku z popenieniem przestpstwa, dla ktrego przewidziano uycie eisangelii. W Ustroju politycznym Aten" znajduje si stwierdzenie, e kady mg wnie oskarenie przeciwko urzdnikom, jeeli nie stosowali si do obowizujcych praw ( 45,2)37. Jeli bule po wstpnym zbadaniu sprawy uznaa zasadno skargi, na nastpnym posiedzeniu podejmowaa decyzj o rodzaju kary. Dysponowaa stosunkowo skromnymi rodkami. W jej uprawnieniach miecio si naoenie grzywny w maksymalnej wysokoci 500 drachm. Granica ta obowizywaa bule przy wszystkich rozpatrywanych przez ni sprawach o charakterze sdowym. Gdy buleucl uznali, e przestpstwo wymaga kary

wikszej, wwczas przekazywali spraw do heliai lub ekklezjl. Wybr Instytucji nalea do bule38. Nie wiemy niestety, czy jego kryteria byy ustalone w sposb formalny. W przypadku odesania skargi do heliai, sekretarz prytanii komunikowa tre postanowienia Rady tesmotetom, ktrych zadaniem byo przedstawienie Jej przed odpowiednim tiybunalem sdowym. Do sdu sprawa trafiaa take wwczas, gdy oskarony protestowa przeciwko naoonej przez bule grzywnie. Przewodniczenie i kierowanie obradami kolegium sdziowskiego naleao do tesmotetw. Oskarenie przedstawia autor skargi, buleuta lub inna upowaniona do tego osoba. Wyrok sdu, podobnie Jak we wszystkich innych typach procesw, by w eisangelii ostateczny i nie podlega apelacji. Strona techniczna procedury, w razie odesania skargi przez bule do ekklezji, nie jest znana, ale wolno przypuszcza, e pokrywa si z pierwszym etapem eisangelii przed ekklezj39. Eisangelia eis ton demon. Gdy eisangelia zostaa przedstawiona bezporednio na ekklezji, ta po wysuchaniu skargi decydowaa o Jej przyjciu lub odrzuceniu. Konsekwencj pierwszej decyzji byo zlecenie bule przygotowania projektu uchway (probuleuma), nad ktrym dyskutowano na nastpnym z kolei zebraniu i uchwalano w przedoonej lub zmodyfikowanej formie. Ekklezj zajmowaa si przyjmowaniem eisangelii w czasie kyria ekklesia, tj. na gwnym posiedzeniu kadej prytanii. Wwczas kady, kto chcia", mg wystpi ze skrag (Ath. Pol. 43,4)40. Ekklezj moga wyznaczy oskaryciela lub oskarycieli. Istnienie takiej moliwoci wiadczy dodatkowo o demokratycznym charakterze procedury. Decydujc si na taki krok Zgromadzenie zapewniao sobie cakowit kontrol nad procesem. Wybr okrelonych osb wpywa na los sprawy, a w pewnym stopniu nawet go przesdza. Ze stwierdzenia Isokratesa, e do tesmotetw naleay graphai, do bule eisangeliai, a do ekklezji probolai (Antid. XV, 314) mona wycign wniosek, e wikszo eisangeliai stanowiy te kierowane eis ten boulen". Wrd powiadczonych rdowo procesw o przekupstwo 1 sprzeniewierzenie w IV wieku wszystkie jednak rozpoczy si przed ekklezj42. Cz z nich przekazano nastpnie do trybunau sdowego: 1. Przedstawione przez Hyperejdesa przed ekklezj (Dem. XIX, 116-117) w 343 roku oskarenie Filokratesa (III, 29; Aisch. , 79; Dem. XIX, 16) o przyjcie apwek i skadanie w wyniku tego propozycji niezgodnych z Interesem ludu (Hyp. l.c.) zostao oddane do rozstrzygnicia dikasterion*3. 2. Oskarenie niewolnika pastwowego Agasiklesa o przekupstwo (336-324 r., Hyp. III, 3; Dein. fr. 16,l)44. 3. Sprawa Euxenipposa o przyjcie apwek 1 dziaanie na szkod demokracji (Hyp. IV, l) 45 . Oprcz eisangeliai przekazywanych do trybunaw sdowych, pewn ich liczb rezerwowaa ekklezj dla siebie: 1. Proces posw do Sparty Andokldesa, Epikratesa, Kratinosa i Eubulidesa w 392/391 roku (Dem. XIX, 277-278J46.

2. Podobnego biegu wypadkw dopatruje si M.H. Hansen47 w zwizku . z procesem stratega Ergoklesa w 389 roku o sprzeniewierzenie i przekupstwo (Lys. XXVIII, XXIX; Dem. XIX, 180). Przeciwko przypuszczeniu Hansena przemawia fakt, e Lysias, ktry by autorem mowy oskarycielskiej, sam kwalifikuje spraw jako euthyn (Lys. XXVIII, 5)48. 3. Dwa procesy Trazybulosa z Kollytos w 387/386 roku o zdrad i wyudzenie 30 min (Lys. XXVI, 21-24) oraz w 382 roku o przekupstwo (Lys. XXVI, 23)49. 4. Sprawa skarbnika Antimachosa w 373 roku dotyczca by moe defraudacji (Dem. XLIX, 10)50. 5. Proces posa do Persji Timagorasa w 367 roku. Zarzucano mu zdrad i rzekomo przekupstwo (Dem. XIX, 137; Plut. Pelop. 30, 9-12)51. 6. W 361/360 roku skarga przeciwko Filonowi lub Kalllstratosowi z Afldny o przekupstwo i wystpowanie na ekklezji z wnioskami niezgodnymi z interesem pastwa (Hyp. III, 2)52. Zreferowany materia procesowy nie zaprzecza sugestii Isokratesa. Wydaje si cakiem naturalne, e wikszo skarg trafiaa do bule53, a tylko waniejsze zgaszano na Zgromadzeniu, ktrego czas by na tyle cenny, e pozostawiao do wasnego rozstrzygnicia jedynie sprawy o najwikszym znaczeniu politycznym54. Pewien wyom od tej zasady, jaki stanowi procesy Agasiklesa i Euxenipposa mona objani dokonujc si u schyku IV wieku degeneracj" eisangelii. Wiele niejasnoci wie si ze sposobem wydania wyroku. W V i w pierwszej polowie IV wieku kara nie bya z gry przewidziana przez prawo (agon timeto). Wyznaczali j sdziowie. Jeeli propozycja kary zawarta bya w oskareniu, wwczas gosowanie nad win i kar odbywao si jednoczenie poprzez wybr pomidzy wnioskami wystpujcych stron. Istot procesu typu timetos byo to, e oskarony i oskaryciel mogli zaproponowa wymiar kary, tak jak to uczyni Sokrates w 399 roku. Inaczej wygldaa sytuacja w agon atimetos tu kara bya ustalona przez prawo. Sdziom pozostawaa jedynie decyzja w sprawie winy. Przykadem tego typu procesu jest omawiana dalej euthyna W drugiej poowie IV wieku, wedug J.H. Lipslusa55, eisangelia rwnie stanowia agon atimetos. Wyrok skazujcy oznacza automatycznie kar mierci, konfiskat mienia i zakaz pogrzebania w Attyce. Znane procesy nie potwierdzaj jednak tej konkluzji M.H. Hansen dowid jednoznacznie, e do 322 roku wszystkie eisangeliai byy timetof6. Przed wprowadzeniem ostracyzmu i po jej zaniku eisangelia bya jedn z podstawowych broni, jakie mia do swojej dyspozycji demos przeciwko politykowi, ktiy zawid jego zaufanie57. Zabezpieczaa ona przed prbami zmiany ustroju lub wprowadzenia tyranii58. Eisangelia speniaa wic niezwykle istotn rol w yciu politycznym Aten. Mniejsze znaczenie miaa z tego punktu widzenia euthyna59. Bya to nastpna procedura, ktra umoliwiaa postawienie oskarenia o korupcj.

Euthyna. W Atenach V-IV wieku obowizywaa zasada, e nikt spord ludzi uczestniczcych w rzdzeniu pastwem nie moe by nieodpowiedzialny ( Aisch. III, 17; . . . Alsch. III, 229). Jej realizacj zapewniao istnienie euthyny, ktrym to mianem okrelano specjalny system kontroli, ktremu podlega og urzdnikw. Prowadzono J stale w trakcie dziaalnoci urzdnikw, a zwaszcza na zakoczenie rocznej kadencji60. Ta ostatnia kontrola stosowaa si rwnie wobec bule (Aisch. III, 20). Czonkowie Rady, zanim nie uzyskali absolutorium dla przedstawionego sprawozdania, nie mieli prawa do adnego z przyznawanych zwyczajowo wyrnie61. Kady pose by take rozliczany po powrocie z efektw misji, w ktrej bra udzia i swojego w Jej trakcie postpowania (Dem. XIX, hypothesis 10). Poza uczestnikami Zgromadzenia Ludowego, Jedynymi, ktrych nie obejmowaa kontrola, byli sdziowie62. Stanowiska sdziego nie byo bowiem arche w cisym tego sowa znaczeniu. Heliala to po prostu Zgromadzenie wykonujce funkcje sdowe. W euthynie odpowiedzialno urzdnika podlegaa podwjnemu badaniu, najpierw finansowemu, nastpnie moralnemu i politycznemu63. Pierwszym zajmowali si logici, drugim eulhynoi. Istniay dwie odrbne komisje logistw o rnym zakresie kompetencji. Logici bule (1). Czonkowie rady losuj te ze swego grona dziesiciu czonkw wydziau obrachunkowego..." (Ath. Pol. 48,3). Kolegium dziesiciu kontrolerw finansowych logistai sprawdzao finanse urzdnicze w trakcie prytanii (PoU. VIII, 99 cf. Lys. XXX, 5). Najprawdopodobniej logici naleeli do urzdujcych prytanw, a ich komisja zmieniaa skad dziesi razy w cigu roku64. O stronie technicznej jej dziaalnoci rda nie informuj. Nie wiemy zatem, czy wszyscy urzdnicy przedkadali komisji dziesi razy do roku raporty finansowe65, czy moe raczej logici z wasnej inicjatywy i w zalenoci od Istniejcej potrzeby podeJmowaU czynnoci interwencyjne66. Wtpliwe, aby biurokracja nieuchronnie wica si z pierwszym rozwizaniem nie pozostawia w rdach adnych ladw. Blisze prawdy wydaje si przypuszczenie, e do kolegium naleay Jedynie dziaania interwencyjne. Pradopodobnie w przypadku ujawnienia nieprawidowoci bule wszczynaa czynnoci procesowe w dikasteriach67. W rdach nie znajdujemy adnego przykadu dziaalnoci kolegium68. Logici (2). O Ue logici bule zajmowali si jedynie dziaalnoci interwencyjn, o tyle kontrola drugiej komisji miaa charakter powszechny. Na zakoczenie roku wszyscy urzdnicy, ktrzy mieli do czynienia z funduszami publicznymi byli zobowizani do przedstawienia sprawozdania finansowego logistom ( , Alsch. III, 2)09. Wybierano Ich spord ogu obywateli na Jeden rok. W V wieku byo trzydziestu logistw, w IV dziesiciu, z tym e do pomocy dodano im dziesiciu synegoroi (Ath. Pol. 54,2)70. Prawdopodobnie sprawdzali oni rachunki niejako kolegium, lecz dzielc prac71. W razie stwierdzenia nad-

uy, kierowali spraw z odpowiednim wnioskiem do trybunau sdowego. Sprawozdania urzdnicze trafiay przed trybuna rwnie wwczas, gdy komisja nie dopatrzya si w nich nieprawidowoci. Tam, po propozycji akceptacji rachunkw, herold pyta obecnych, czy ktry z obywateli nie chciaby zoy wobec nich zastrzee. Oskarenie mg wnie kady obywatel ( Suda s.v. euthyna; Aisch. 111,26) w odpowiedzi na pytanie herolda lub sami logici. W ich imieniu wystpowali w charakterze oskarycieli synegoroi72. Oznaczao to natychmiastowe rozpoczcie procesu przed sdem. W kadym przypadku ostateczne zatwierdzenie rachunkw naleao do sdziw. W trakcie euthyny przed loglstami zajmowano si wycznie stron finansow dziaalnoci urzdnika. Moliwo oskarenia bya ograniczona do trzech kategorii spraw: 1. Sprzeniewierzenia (klopes). Jeli sd uzna win oskaronego, szacowano warto defraudacji i wymierzano kar, zawsze w postaci grzywny w wysokoci 10-krotnie wikszej od ustalonej (Ath. Pol. 54,2). 2. Przekupstwa (doron). W razie przyjcia apwek przez urzdnika, postpowanie 1 kara byy identyczne jak w wypadku klope. 3. Zego administrowania (adikiou). Interpretacja terminu adikion nastrcza pewne trudnoci. Nie wiadomo dokadnie, co si za nim kryje. Prawdopodobnie, Jak przypuszcza M. Pierart, skoro logici zajmowali si przestpstwami finansowymi, to wspomniany termin obejmowa te z nich, ktre nie mieciy si w pojciu przekupstwa i sprzeniewierzenia73. Jeli wic dopatrzono si zego zarzdzania funduszami, ktre narazio pastwo na straty, trybuna sdowy szacowa ich warto, a winny musia zapaci grzywn w rwnej im wysokoci. Gdy nie uczyni tego przed upywem dziewitej prytanii roku, grzywna ulegaa podwojeniu (Ath. Pol. 54,2). Niezapacenie grzywny przed upywem 9 prytanii, stawao si powodem wyjcia spod prawa (Andoc. I, 73-74, atimia)74. Oskarenie mogo w omawianej procedurze dotyczy wycznie klope, doron, adikiou. Euthyna stanowia agon atimetos. Kara bya przewidziana dla kadego z przestpstw. Sdziowie okrelali jedynie wielko strat poniesionych przez pastwo lub zyskw osignitych przez urzdnika. D.M. MacDowell, opierajc si na wygoszonych w 323 r. mowach Deinarchosa (I, 60) i Hyperejdesa (V, fr. 6/7 col. 24), ktrzy mwi, e kar za przyjmowanie apwek jest mier lub 10-krotna grzywna, prbuje dowie, e obie te kary stosowano w euthynie75. Wykorzystujc Informacje Deinarchosa i Hyperejdesa nie moemy traci z pola widzenia tego prostego faktu, e ani Demostenes nie by urzdnikiem, ani proces z 323 r. nie wiza si z euthyn (apophasis). Mwcy powouj si po prostu na wygodne dla nich przepisy prawne, z ktrych jeden dotyczy euthyny (10-krotna grzywna), a drugi chyba eisangelii (mier). A.R.W. Harrison uwaa za prawdopodobne, e kady z urzdnikw oddzielnie przechodzi euthyn76. Wskazywa on, e mamy wiele przykadw przemawiajcych za takim wnioskiem. Z drugiej strony Demostenes mwi,

e Jako cao rozliczono uczestnikw Jednego z poselstw (XIX, 211 sq.). Badanie rachunkw prowadzono niewtpliwie osobno dla kadego urzdnika, ale Jeli w sprawozdaniach dziesiciu strategw lub posw nie dopatrzono si naduy, mona Je byo przedstawi do akceptacji sdziom Jako cao. Sformuowanie oskarenia przez jednego z obywateli lub przez samych logistw doprowadzao do ponownego wyodrbnienia sprawy konkretnego urzdnika i tylko efekt tego Jest niekiedy widoczny w rdach. Logici w cigu 30 dni musieli przedstawi rachunki przed trybunaem sdowym obradujcym wwczas pod Ich kierownictwem (Suda. s.v. logistai)77. Przez trzy dni po zoeniu i akceptacji sprawozdania finansowego euthynoi, badajcy odpowiedzialno urzdnikw w sensie bardziej oglnym, przyjmowali skargi od obywateli. W razie potwierdzenia si zarzutw, kierowali spraw, w zalenoci od jej charakteru, do dikastw demw albo za porednictwem tesmotetw do heliai (Ath. Pol. 48,4-5). Dziaalno tego kolegium omwiona w artykule M. Pierarta78 nie dotyczya kwestii finansowych, dlatego rezygnuj ze szczegowego jej rozpatrywania. Opisane reguy obowizyway rwnie strategw. Pierwszy etap wykonywanej nad nimi kontroli wyglda Jednak inaczej ni w wypadku wszystkich innych urzdnikw79. Wystpujca niekiedy konieczno kontynuowania dziaa wojennych 1 przeduania pobytu poza Atenami musiay stwarza okolicznoci nie mieszczce sie w poprzednim mechanizmie. Zapewne dlatego euthyna strategw nie naleaa do kompetencji logistw, lecz do archontw-tesmotetw (Ath. Pol. 59,2). Przed rokiem 1892, gdy jedynie pochodzce z II w.n.e. wiadectwo Polluxa (VIII, 52) wskazywao na t odmienno, usiowano w ni wtpi80. Odkrycie tekstu Ustroju politycznego Aten" rozwiao wszystkie wtpliwoci. Uznanie histoiycznocl euthyny finansowej strategw przed tesmotetami w niczym Jednak nie posuwa wiedzy o Jej praktycznym funkcjonowaniu, gdy nie ma na ten temat Jakichkolwiek precyzyjnych informacji. Wszystkie prezentowane wnioski i przypuszczenia opieraj si zreszt w gwnej mierze na Ustroju politycznym Aten". Odnosz si w zwizku z tym do IV wieku. Pytanie o to, Jak wygldaa finansowa euthyna w V wieku jest Jeszcze bardziej ni w przypadku eisangelii pytaniem retorycznym. Wbrew zupenie arbitralnej propozycji D.M. MacDowella81, ktry bez bliszego dowodu umieszcza powstanie euthyny w poowie V wieku jej dzieje s znacznie starsze. Ukonstytuowanie si procedury Arystoteles (Pol. 1274a4) i Plutarch (Sol. 18) pozwalaj wiza z dziaalnoci Solona. Idea powszechnej odpowiedzialnoci urzdnikw przed ludem Jest cech ustroju demokratycznego, dlatego uznanie autorstwa Solona kae spodziewa si przynajmniej ilociowego rozszerzenia kontroli w V wieku. Euthynoi pojawiaj si w inskrypcjach od koca VI wieku82. Nie ma Jednak adnej pewnoci, czy dziaania euthynw i logistw byy w V wieku tak samo silnie ze sob zwizane Jak w wieku IV. Logici s obecni w inskrypcjach poczwszy od 454/453 roku, przy czym wydaj si by wwczas kontrolerami finansowymi, zajmujcymi si rnymi

sprawami skarbowymi, a nie wycznie sprawozdaniami urzdniczymi83. Wiadomo rwnie, e zmiany przeprowadzone przez Rad Czterystu w 411 roku objy bd miay obj euthyn (Ath. Pol. 31,1). Na dyskusyjnej wzmiance w dekrecie Patrokleidesa z 403 roku o skargach w zwizku ze sprawozdaniami urzdniczymi (graphai peri euthynon Andoc. I, 73, 78)84 kocz si informacje na temat euthyny w V wieku. Wiadomoci s niezwykle skpe i niejednoznaczne. Sytuacja ta usprawiedliwia zastosowanie kadej metody, ktra suyaby wypenieniu istniejcej luki. Poyteczne wydaje si signicie w tym celu do przykadw konkretnych procesw, Ilustrujcych funkcjo-nowanie euthyny w tym czasie: 1. Najwczeniejszy, nie przedstawiajcy niestety adnej wartoci historycznej85 przypadek stanowi wspomniane przez Idomeneusa oskarenie Arystydesa o sprzeniewierzenie en tais euthynais (Plut. Arist. 4,4-5) w 492/491 roku. 2. W 463/462 roku staje przed sdem strateg Kimon86. Arystoteles w Ustroju politycznym Aten" okrela proces jako euthyn (Ath. Pol. 27,1). Rozpoczty przed ekklezj, toczy si przed trybunaem sdowym (Plut. Cim. 14,3). 3. Przed 461 rokiem Eflaltes oskara czonkw Rady Areopagu w zwizku ze sprawozdaniami rachunkowymi (peri las euthynas Plut. Per.
10,8).

4. Wedug mocno podejrzanej relacji Demostenesa87, Kallias po powrocie z poselstwa do Persji okoo 449 roku zosta oskarony en de tais euthynais o przyjcie apwek (Dem. XIX, 273). 5. Cytowany w scholion do Chmur" Arystofanesa (ad v. 859) Eforos informuje, e Perykles uy pienidzy publicznych na przekupienie Plejstoanaksa w 446 roku. Wydatek ten na uytek sprawozdania finansowego okreli Jako przeznaczony eis to deon (cf. Plut. Per. 22; Thuc. II, 21, l) 88 . 6. W 438/437 roku89 na wniosek Drakontydesa ekklezj uchwalia dekret zobowizujcy Peiyklesa do zoenia sprawozda rachunkowych przed prytanami (logoi ton chrematon, Plut. Per. 32,3 cf. Diod. XII, 39,3). 7. W 428 roku strateg Formion po powrocie z wyprawy wojennej zostaje oskarony w trakcie zdawania sprawozdania i skazany na zapacenie grzywny (schol. Ar. Pax 347=Androtion FGH 342 F 8)90. 8. Pachesa, stratega 428/427 roku, ktry wrci z Lesbos do Aten oskarono rwnie w czasie euthyny (Plut. Nic. 6,2; Arist. 26,5)91. 9. W 425 roku Iachesa, kierujcego w poprzednim roku dziaaniami wojskowymi na Sycylii oskarono podczas euthyny (Ar. Vesp. 960-961) o przekupstwo i sprzeniewierzenie92. Dziewi wymienionych przypadkw wyczerpuje list euthynai znanych z V wieku93. Charakterystyczne, e niemal wszystkie dotycz strategw. Moliwoci rekonstruowania szczegw procedury na podstawie nikych, czciowo niepewnych i jednostronnych danych s mocno ograniczone. Procesy pomagaj natomiast nakreli oglny obraz funkcjonowania euthyny. P.J. Rhodes domyla si reformy sposobu jej wykonywania w

462/461 roku, w zwizku z dziaalnoci Eflaltesa94. Bdca dotd w gestii Rady Areopagu kontrola urzdnikw miaa wwczas przej w czci na bule. Wniosek taki potwierdza, Jak sdz, informacja autora .Ustroju politycznego Aten" o oskareniach kierowanych przez Eflaltesa przeciwko czonkom Rady Areopagu peri tas euthynas. Jeli chodzioby o zdawanie sprawozda rachunkowych, bardziej naturalne byoby uycie stosowanego powszechnie sformuowania en tais euthynais. Okoo 462/461 roku Rad Areopagu, by moe, pozbawiono dotychczasowych jej uprawnie odnonie do pierwszego etapu euthyny95. Ostatni proces przed domnieman reform Kimona w 463/462 roku oraz pierwszy po niej Peryklesa w 438/437 roku wszczto na ekklezji, ale rozpatrywano w heliai. Identyfikacja procedury jest wic w obydwu wypadkach bdna albo w okresie znajdujcym si poza zasigiem zainteresowa Arystotelesa euthyna, przynajmniej strategw, musiaa lub moga odbywa si w Jakiej swojej czci przed ekklezj. Wynika z tego, skoro pierwsz moliwo powinnimy raczej odrzuci, e Rada Areopagu przed 461 rokiem nie speniaa w euthynie cakowicie samodzielnej roli, a jej (moe wyspecjalizowanej komisji) kompetencje byy zapewne porwnywalne do tych, jakie w pniejszym okresie mieli logici. Drakontydes zaproponowa, aby Perykles przedstawi rachunki przed prytanami. Do uznania tej informacji za niewiarygodn nie ma podstaw. Plutarch, korzystajc z synagog psephismaton sporzdzonej przez Kraterosa, odwouje si do dokumentu, w ktrym mona si spodziewa zastosowania precyzyjnej terminologii. Przyjcie tego wniosku, przy dalszym zaoeniu, e procedura tylko w czci dotyczcej miejsca rozpatrywania sprawy (Akropol) jest wyjtkowa, oznacza konieczno uznania odmiennoci V-wiecznej euthyny od znanej nam z wieku IV. Prawdopodobnie komisja logistw nie zostaa powoana natychmiast, z chwil przekazania bule kontrolnych uprawnie Rady Areopagu okoo 462/461 roku. Specjalizacja rozwina si w okresie pniejszym. Na istotne jakociowo zmiany wskazuje zmniejszenie liczby logistw z trzydziestu w V wieku do dziesiciu w IV wieku. Moe to oznacza powane okrojenie ich kompetencji96. Nie wykluczone, e ze znanych z Inskrypcji generalnych kontrolerw stall si logici wycznie kontrolerami rachunkw. Wyrczyli w ten sposb prytanw, wystpujcych przy badaniu odpowiedzialnoci finansowej urzdnikw Jeszcze w 438/437 roku. Modyfikacja systemu zdawania rachunkw moga nastpi w okresie restauracji demokracji okoo 403/402 roku97, a wic wspczenie z reform eisangelii. M.H. Hansen doszuka si w IV-wiecznym materiale procesowym trzech wtpliwych (Chabrias 357 r., Hegesileos 349/348 i Fokion 318 r.) oraz Jednego niewtpliwego przykadu euthyny98. Zgadzajc si, co do nie pozostawiajcej adnych wtpliwoci sprawy Pamfilosa z 389/388 roku (Xen. Heli. V, 1, 2), uwaam za konieczne powikszenie liczby prawdopodobnych euthynai o: 1. Proces Nikomachosa, ktry Jako komisarz do spisania praw (anagrap-

heus ton nomon) przez cztery kolejne lata nie zdawa sprawozda (Lys. XXX, 5) 1 wreszcie w 399 roku zosta oskarony o przyjmowanie apwek oraz denie do obalenia demokracji. Tytu mowy oskarycielskiej napisanej przez Lysiasa wskazywaby na euthyn Kata Nikomachou grammateos euthynon kategoria". 2. By moe ze zdawaniem rachunkw wiza si rwnie wspomniany wczeniej proces Ergoklesa w 389 roku100. 3. Proces stratega Tlmotheosa, ktremu w 356 lub 354 roku zarzucono przyjcie apwek od sprzymierzecw. Euthyna jest tu bardzo prawdopodobna101. Ostatnie przykady w niczym nie zmieniaj faktu, e Jak dla V wieku znamy euthyn dziki procesom, tak dla IV wieku przede wszystkim dziki teorii (Ath. Pol.). Nasza znajomo procedury Jest wysoce niedoskonaa102, a formuowane wnioski w wikszoci bardzo dyskusyjne. Wiele trudnoci sprawia pogodzenie opisowych informacji o Jej funkcjonowaniu ze znanymi przykadami stosowania. Identyfikacja tych ostatnich stanowi osobny problem. Jedna z zasadniczych kwestii dotyczy zwizku euthyny i eisangelii z epicheirotoni. Epicheirotonia. Wedug Arystotelesa na gwnym zgromadzeniu kadej prytanii (Ath. Pol. 43,4)103. Epicheirotonia, czyli po prostu gosowanie przez podniesienie rk dotyczya gwnie strategw104. Wskazywaoby na to dalsze stwierdzenie zawarte w Ustroju politycznym Aten" ' (sc. strategoi) , ci 61,2). Gdy bya mowa naduyciu urzdu, mona byo oczywicie zoy skarg w sprawie korupcji. Uwaa si, e epicheirotonia nie Jest odrbnym typem procesu lecz jedynie wstpn faz procedury, ktrej cig dalszy przebiega przed trybunaem sdowym. J.H. Llpslus uwaa j za specjaln form euthyny105. A.R.W. Harrlson106, ktrego pogld rozwin M.H. Hansen107, za sposb rozpoczcia procesu w drodze eisangelii. Ten ostatni powouje si na pi IV-wiecznych eisangeliai wszcztych prawdopodobnie w zwizku z epicheirotonia'08. Przykady te nie rozpraszaj wtpliwoci skoro wiadomo, e to samo Zgromadzenie, na ktrym odbywao si gosowanie powicone byo w czci przyjmowaniu eisangelii. Wniosek z tego, e Jaka rnica pomidzy jednym 1 drugim musiaa istnie. W sprawie epicheirotonii strategw Ustrj polityczny Aten" informuje, e Jeeli gosowanie wypado na niekorzy jednego z czonkw kolegium, stawa on przed sdem (61,2). Gdy trybuna sdziowski uzna jego niewinno wraca na urzd, z ktrego zosta zwolniony109. Z tekstu rda nie wynika do Jasno, czy procedura bya w tym wypadku okrelona. Nie da si wykluczy, e uzaleniano j od rodzaju przestpstwa. Ze wzgldu na swj cel i charakter epicheirotonia przypomina eisangeli. Z drugiej strony atwo zauway, e dopuszczenie moliwoci, i euthyna bya konsekwencj epicheirotonii cakowicie wyjania trudnoci powstajce przy okazji

Interpretacji takich spraw, jak Kimona w 462/461 roku czy Peryklesa w 438/437 roku. Dzieje procedury s Jednak za sabo znane, abymy mogli przesdzi te wtpliwoci. Pierwsze pewne przykady zastosowania stanowi zwolnienie Peryklesa z urzdu stratega w 430/429 roku (Plut. Per. 35,4; Diod. XII, 45,4) oraz odwoanie strategw dowodzcych w bitwie koo Arginuz w 406 roku110. Graphai. Proces o sprzeniewierzenie lub przkupstwo mona byo rwnie wytoczy na podstawie graphe. Ateski system sprawiedliwoci czyni podstawowe rozrnienie pomidzy graphai i dikai"'. Dikai idiai, czy po prostu dikai stanowiy sprawy prywatne, gdy dikai demosiai, zwane zwykle graphai, sprawy publiczne. Zasadnicza rnica proceduralna midzy nimi polegaa na tym, e w przypadku graphe, oskarenie mg wnie kady, pod warunkiem, e mia prawa obywatelskie, podczas gdy w dike moga to zrobi wycznie osoba pokrzywdzona. Jej opiekun (kyrios) lub krewni. Przestpstwa wymierzone przeciwko konkretnym osobom byy tylko ich spraw oraz ludzi im bliskich. W ten sposb rozrnienie graphai i dikai precyzyjnie oddzielao dwa wiaty, prywatny kadego obywatela 1 wsplny, caej obywatelskiej spoecznoci. Rnice natury oglnej dotyczyy losu oskaryciela w przypadku Jego przegranej i przeznaczenia ewentualnej grzywny. W sprawach prywatnych oskaryciel, ktry nie uzyska 1/5 gosw sdziowskich na poparcie swego wniosku, nie ponosi adnej kary. Przeciwnie dziao si w sprawach publicznych. Grzywn zasdzano na rzecz strony pokrzywdzonej w prywatnych by ni obywatel [dikai), w publicznych pastwo [graphai). Od obydwu zasad istniay pewne odstpstwa112. Znamy wiele rodzajw graphai. Oczywicie tylko niewielka ich cz miaa Jaki zwizek z korupcj. Oskarenie o przekupstwo pasywne byo moliwe w graphe doron, o uzyskanie obywatelstwa dziki apwkom w graphe doroksenias, o przekupstwo aktywne w graphe dekasmou, wreszcie o malwersacje w graphe klopes. Graphe doron. Oskarenie w graphe doron przyjmowali tesmoteci. Jeeli uznali, e zarzuty przedstawione w pisemnej skardze [graphe, std nazwa procedury) s prawdziwe, przekazywali j do sdu przysigych, przed ktrym toczyo si postpowanie procesowe113. Oskarenie mogo dotyczy przyjcia pienidzy [chremata) lub apwki w innej materialnej postaci [dora), najprawdopodobniej nie tylko przez urzdnika, ale przez kogokolwiek w zwizku z Jego dziaalnoci publiczn. Wskazywaoby na to zachowane u Harpokrationa objanienie: , ' , (s. . graphe doron). Politeuomenoi, zawodowi politycy114 zostali uwzgldnieni zapewne dopiero w IV wieku, gdy upowszechni si model kariery politycznej nie zwizany z piastowaniem urzdw. A.R.W. Harrlson uwaa, e kara nie bya w tej procedurze okrelona przez prawo i kadorazowo, wedug wasnego uznania, wyznaczali J

sdziowie (agon timetos)"s. Nie potwierdza tego Deinarchos. Wedug niego en tois nomois znajdowao si postanowienie w sprawie graphe doron, ktre przewidywao dla skazanego kar dziesiciokrotnie wysz od wartoci apwki ustalonej przez trybuna sdowy (Dein. , 17). Musimy zatem przyj, e w przypadku graphe doron mamy do czynienia z agon atimetos. Graphe doroksenias. /"Sisowano j wobec osb, ktre dziki przekupstwu zdobyy prawaCbywatelskie 1 prawdopodobnie w stosunku do tych, ktrzy oskareni w drodze graphe ksenias (o przywaszczenie obywatelstwa), uywajc apwek, zapewnili sobie uniewinnienie (Ath. Pol. 59, 3 cf. Harpokration s. v. doroksenia)"6. Skarg przyjmowali tesmoteci, ktrzy przedstawiali j nastpnie w trybunale sdowym. Jedyny znany przykad procesu, ktrego powodem stao si uycie przekupstw w celu uzyskania obywatelstwa ateskiego, pochodzi z koca IV wieku (Agaslkles). Jego klasyfikacja Jako eisangelii Jest jednak cakowicie niepodwaalna" 7 . Graphe dekasmou. Osoba usiujca przekupi urzdnika lub kogo zajmujcego si dziaalnoci publiczn, uczestnika ekklezji lub sdziego podlegaa zaskareniu w drodze specjalnej graphe o dekasmos, czyli o przekupstwo (Poll. VIII, 42; Harpokr. s. v. dekadzo). Zapewne do niej odnosi si informacja autora mowy Przeciwko Stefanosowi" ([Dem.) 46, 26): , , , . Jest to pierwsza wzmianka o procedurze wprowadzajcej pojcie przekupstwa aktywnego. Mowa Jest datowana na 352 rok p.n.e. Poza podawanymi przez leksykografw, wszystkie wzmianki rdowe, co do ktrych moemy domniemywa, e pozostaj w Jakimkolwiek zwizku z dekasmou graphe, pochodz z drugiej polowy IV wieku" 8 . Brak rwnie przykadw jej stosowania. Nie moe to by podstaw do negowania historycznoci procedury. Istnienie prawa traktujcego m.in. o korupcji sdownictwa Jest cakiem naturalne, zwaszcza po gorszcych wydarzeniach z koca V wieku (Anytos)" 9 . Mniej pewne natomiast Jest wizanie z dekasmou graphe prawa cytowanego w 347 roku przez Demostenesa w mowie Przeciwko Meidiasowl": , , , , . prawie tym wspomina Jedynie Demostenes (Dem. XXI, 113). Nigdzie poza nim nie zostao ono powiadczone. Nic nam rwnie nie wiadomo o jego praktycznym funkcjonowaniu. H. Wankel, powoujc si na powysze informacje oraz stwierdzenie Izokratesa, e za dawanie apwek obowizuje kara mierci (De pace, VIII, 50), podkrela wyjtkow surowo prawa ateskiego w stosunku do przekupstwa aktywnego120. W rzeczywistoci

Ateczykw Interesowao nie tyle przekupstwo, co cel, dla ktrego si go dopuszczano121. Nie naley przy tym bagatelizowa faktu, e caa procedura tkwi gboko w realiach IV wieku122. Skargi, podobnie Jak w Innych graphai, przyjmowali tesmotecl, a sam proces odbywa si przed trybunaem sdowym (Dem. 46, 26). Graphe klopes. Wchodziy tu w gr dwa rodzaje oskare o sprzeniewierzenie pienidzy publicznych (klope demosion chrematon) lub witych (hieron chrematon)'23. Bardzo niewiele wiemy o tej procedurze. Droga skargi od tesmotetw do dikasterion przebiegaa identycznie jak w pozostaych graphai Okrelenie rodzaju kary naleao do sdu (Dem. XXIV, 103), a wic proces stanowi agon timetos124. Jedyny niewtpliwy przykad procedury to sprawa Erasinldesa w 406 roku125. Apographe. Jeli w posiadaniu jakiej osoby znalazy si dobra, ktre byy wasnoci pastwa, kady obywatel mg wnie przeciwko niej skarg apographe do Kolegium Jedenastu (Ath. Pol. 52)126. Z podobn inicjatyw mogli rwnie wystpi demarchowie (Harpokr. s. v. demarchos). Procedur stosowano w sytuacjach, w ktrych pastwo zostao naraone na straty finansowe, by moe rwnie wwczas, gdy urzdnik przyj apwk127. Skazany, ktry nie uici w terminie grzywny, stawa si dunikiem pastwa i w ten sposb podpada pod apographe. W wypadku, gdy oskarony nie zgasza obiekcji wobec zasadnoci apographe skarb pastwa odzyskiwa strat lub rwnowarto apwki 1 sprawa si na tym koczya. Jeeli jednak podwaa zawarte w skardze zarzuty, wwczas Jedenastu odsyao J do rozpatrzenia w dikasterion. Funkcje oskaryciela peni tam wnoszcy apographe obywatel lub demarcha. Jeli oskaryciel zosta pokonany nie uzyskawszy dla swojej propozycji wymaganej 1/5 gosw sdziowskich, a by Jedynie obywatelem, a nie demarch, skazywano go na zapacenie grzywny (1000 drachm) i zakaz kierowania nowych apographai'28. W wypadku przeciwnym, uzyskiwa cz dbr, ktre dziki jego inicjatywie zostay odzyskane lub uzyskane przez skarb pastwa (Dem. LIII, 2). Zapewne ani kara, ani nagroda nie czekay na demarch wypeniajcego swoje urzdowe obowizki. Stwierdzenie prawdziwoci zarzutw w postaci wyroku skazujcego powodowao przekazanie zakwestionowanej wasnoci poletom (Ath. Pol. 52). Apophasis. Obok istniejcych od dawna eisangeliai, eulhynai i graphai, w drugiej poowie IV wieku pojawia si Jeszcze Jedna procedura, w ktrej mona byo zgosi oskarenie o korupcj. Bya ni apophasis. Wprowadzona okoo 350 roku129 przewidywaa moliwo skadania skarg o zdrad (Dem. XVIII, 133; Dein. I, 58, 63), przyjcie apwek (Dein. I, passim, , 1, 3-4, 15-17 i in., III, 2-3, 6-7 i .) 1 prawdopodobnie o denie do obalenia demokracji130. Procedura Jest stosunkowo dobrze znane dziki procesom, ktre odbyy si w Atenach w zwizku z afer Harpalosa w 324/323 roku131. W pierwszym etapie postpowania zasadnicz rol odgrywaa Rada Areopagu. Na wniosek ekklezji przeprowadzaa ledztwo, ktrego wynikiem by raport apophasis od czego pochodzi nazwa procedury. Jeli stwierdza

on popenienie przestpstwa i wskazywa winnych, ekklezj wyznaczaa oskarycieli (Dein. I, 51, 58; II, 6; Hyp. V, fr. 9 col. 38). Waciwy proces toczy si przed trybunaem sdowym. Apophasis Rady Areopagu nie miaa dla sdziw mocy wicej. Do nich naleao ostateczne ustalenie stopnia winy i rodzaju kary zgodnie z propozycj Rady lub wbrew niej. Oskarenie o korupcj mogo si rwnie pojawia w innych typach procesw. Wiemy, e czonkowie bule mogli wykluczy ze swego grona przez gosowanie listkami oliwnymi buleut, ktry dopuci si niezgodnej z prawem dziaalnoci (Aisch. I, 111). Konsekwencj tego byo zawieszenie w obowizkach urzdowych, a do czasu wydania wyroku przez sd132. W ten sposb wanie za nierzd i malwersacj pienidzy publicznych w 361/360 roku usunito z bule Timarchosa133. Zarzut korupcji mg by rwnie postawiony jako gwny w graphe parapresbeias (Poll. VIII, 45-46). W procedurze tej rozpatrywano sprawy Aischinesa w 346134 i 343 roku135. Dokonany przegld wskazuje na niedoskonao naszej znajomoci procedury. Zupenie wymykaj si kontroli Jakiekolwiek zmiany zachodzce w obrbie prawa procesowego, zwaszcza w krtkich odcinkach czasu. W wypadku graphai daje si odtworzy zaledwie obraz statyczny. Pytanie, czy jest on prawdziwy dla caego okresu musi pozosta bez odpowiedzi. Jak w tej sytuacji wygldaj moliwoci identyfikacji w rdach procedury poszczeglnych spraw dotyczcych przekupstwa i sprzeniewierzenia? Problem jest Istotny o tyle, e wanie konkretne procesy dostarczaj znacznej czci informacji, bdcych podstaw naszej wiedzy o procedurze. Stosunkowo rzadko zdarza si, aby rda przekazyway jednoczenie pen tre oskarenia i nazyway wprost procedur. Z reguy zachodzi konieczno wnioskowania na podstawie uamkw informacji i rnorodnych porednich wskazwek. W zalenoci od dyktowanych przez rda moliwoci, trzeba przy tym uwzgldni nastpujce okolicznoci: 1. Tre oskarenia nie stanowi dostatecznej pomocy, albowiem rda mog przytacza zarzuty, ktre nie weszy w skad formalnego oskarenia i speniay w procesie jedynie rol argumentu pomocniczego. Przykadem takiego postpowania s prawdopodobnie procesy Andokidesa, Epikratesa, Kratinosa i Eubulidesa w 392/391 roku136 oraz Ergoklesa w 389 roku137. Z drugiej strony identyczne oskarenia mogy by przedmiotem odmiennych procedur. W tej sytuacji tre skargi naley traktowa Jedynie jako dodatkowy element weryfikacyjny138. Odosobniony jest przypadek Kallistratosa lub Leona z 361/360 roku139, w ktrym wystpienie formuy znanej z nomos eisangeltikos jednoznacznie wskazuje na typ procesu. Podobnie wzmianka o klopes, doron adikiou w zakresie Drakontydesa z 438/437 roku pozwala wykluczy wszystkie procedury poza euthyn140. 2. Oskaryciel pojawienie si w tej roli logistw okrela proces jako euthyn. We wszystkich omwionych poprzednio procesach oskarenie mg przedstawi kady obywatel. Jeeli uczyni to nie-Ateczyk, powinnimy domyla si eisangelii. Wyznaczenie oskarycieli przez ekklezj w drugiej poowie V i pierwszej IV wieku moliwe byo przede wszystkim w eisangelii,

a w drugiej poowie IV wieku take w apophasis. 3. Osoba oskaronego nie stanowi dostatecznie precyzyjnej wskazwki. Urzdnik mg by oskarony w drodze graphe klopes, doron, dekasmou, eisangelii, euthynle, apographe i apophasis, natomiast polityk nie piastujcy urzdu we wszystkich wymienionych poza euthyn. 4. Instancja przyjmujca skarg: a) tesmotecl euthyna strategw, graphai, b) bule wycznie eisangelia (ale dla V wieku dekret Drakontydesa nakazuje zachowanie pewnej ostronoci), c) ekklezj eisangelia lub w drugiej poowie IV wieku apophasis, d) Kolegium Jedenastu apographe, e) dikasterion euthyna wszystkich urzdnikw. 5. Czas oskarenia skarg w procedurze euthyny mona byo wnie tylko raz w roku, na zakoczenie urzdniczej kadencji (logici). Jeli oskarenie sformuowano w cigu roku, wskazuje to na eisangeli. Eisangeli przed ekklezj skadano na Jej gwnym w czasie kadej prytanii posiedzeniu. Zapewne w okresach midzy kyriai ekklesiai obowizywao kierowanie skarg do bule. Oskarenie postawione w cigu roku nie musi by Jednak eisangeli. Trzeba pamita o do dla nas niejasnej moliwoci wszczcia czynnoci procesowych przeciwko urzdnikom przez logistw bule. adne ograniczenia dotyczce terminu przyjmowania skarg nie s powiadczone dla graphe doron, klopes, dekasmou i apographe. 6. Instancja sdzca: a) heliaia wszystkie procedury; nie ma moliwoci Ich rozrnienia, b) ekklezj eisangelia oraz w pierwszej poowie V wieku by moe euthyna. 7. Rodzaj kary kara mierci kae domyla si eisangelii141, wyklucza natomiast euthyn (hellenotamiai ok. 443 r.)142. Jeli wymierzono grzywn, a nie jest znany sposb jej wyznaczenia, w gr wchodz wszystkie procedury. W kadym wypadku, gdy procedura nie Jest wprost nazwana przez rda, zasadnicze znaczenie dla jej ustalenia maj informacje o instytucjach przyjmujcych i rozpatrujcych skarg. Proces Miltladesa z 489 roku Jest kwalifikowany Jako eisangelia gwnie na tej podstawie, e oskarenie zostao przedstawione przed ekklezj 1 przed ni toczyo si postpowanie sdowe143. Do podobnego wniosku skania zaangaowanie ekklezji w 410/409 roku w spraw przekupstw zwizanych z nadaniem obywatelstwa Apollodorosowi144. Dalsze przykady tego typu stanowi procesy Trazybulosa z Kollytos w 387/386145, Timotheosa146 i Antimachosa147 w 373, Tlmagorasa w 367148 oraz Timarchosa w 361/360 roku149. Ze wzgldu na wyjtkowo sytuacji, w ktrych rda daj pen charakterystyk procesu, dokonane w katalogu (rozdz. III) kwalifikacje reprezentuj bardzo rny stopie wiarygodnoci. W praktyce zgodno kilku potwierdzajcych Jeden wniosek elementw bya podstaw do

stwierdzenia, e proces odby si w danej procedurze. Nawet Jednak wwczas, gdy rdo samo nazywa procedur, nie jest to informacja wystarczjca. W literaturze przedmiotu wskazywano na moliwo wystpowania form czasownika eisangellein nie tylko w znaczeniu technicznym skada eisangeli", ale i w potocznym donosi, skary, oznajmia"150. Z kolei za terminem euthyna tylko w IV wieku kryj si trzy rodzaje spraw dziaalno logistw w trakcie prytanii, logistw sprawdzajcych rachunki na koniec roku urzdowania, wreszcie euthynoi Jeeli rdo nie roztrzyga, o ktr z nich chodzi, interpretacja zawsze musi by do pewnego stopnia arbitralna. Niewykluczone s rwnie pomyki pomidzy oskareniami o klope i doron w euthynie, a graphe klopes i graphe doron. Procedury te mog by nawet identyczne. Wtpliwoci zwizane z precyzyjnoci wystpujcej w rdach terminologii dotycz rwnie innych elementw, istotnych dla ustalenia rodzaju procedury, np. znaczenia takich wyrazw jak demos151 i dikastes152. Uwzgldniajca, oczywicie w granicach istniejcych moliwoci, powysze zastrzeenia weryfikacja doprowadzia do stwierdzenia w obrbie spraw uznanych za historyczne nastpujcego rozkadu procedur: Euthynai pewne Perykles 438/437 r. (nr 10) Formion 428 r. (nr 12) Paches 427 r. (nr 13) Laches 425 r. (nr 15) Epikrates 394-386 r. (nr 26) Pamfllos 389 r. (nr 29) Diotlmos 388 r. (nr 34) Llkurg 325/324 r. (nr 52) Eisangeliai pewne Filinos i inni 419 r. (nr 18) Proces 410/409 r. (nr 21) Andokides i Inni 392 r. (nr 21) Ergo kies 389 r. (nr 31 euthyna?) Trazybulos 387/386 r. (nr 35) Timotheos 373 r. (nr 37) Antimachos 373 r. (nr 38) Timagoras 367 r. (nr 39) Timarchos 361/360 (nr 40) Kallistratos lub Leon 361/360 (nr 41) Timomachos 360 r. (nr 42) Timotheos 360 r. (nr 44)

prawdopodobne Kimon 463/462 r. (nr 6)153

Nikomachos 399 r. (nr 25)

prawdopodobne Perykles 430 r. (nr 11)

Timotheos 356-354 r. (nr 45) Fllokrates 343 r. (nr 47) Agaslkles 336-324 r. (nr 49) Euxenlppos 330-324 r. (nr 50) Inne procedury graphe klopes Erasinldes 406 r. (nr 23)

graphe parapresbeias Alschlnes 346 r. (nr 46) Aischlnes 343 r. (nr 48) apophasis dziewi znanych procesw zwizanych z afer Harpalosa w 323 roku (nr 53).

Procedura nieznana hellenotamiai ok. 443 r. (nr 8) Fidiasz 438/437 r. (nr 9) Sofokles, Pythodoros 1 Eurymedont 424 r. (nr 17) poristai, poletai, praktores 419/418 r.(nr 19) Fllokrates 419/ 418 r. (nr 20) Eplkrates 1 Formisios ok. 394 r. (nr 25) Filepsias ok. 388 r. (nr 33) Agyrrios 390-385 r. (nr 28) Fllokrates 389 r. (nr 32) Hegesandros 360 r. (nr 43) Na trzydzieci dwa procesy znane z V i IV wieku, osiem na pewno, dwa by moe odbyy si w procedurze euthyny, dziewi na pewno i nastpnych dziewi by moe w eisangelii. Obok dziesiciu procesw, o ktrych procedurze niczego nie wiemy, mamy dwa przykady graphe parapresbeias, jeden graphe klopes i jeden (dziewi) apophasis. W tej liczbie mieszcz si oskarenia o: sprzeniewierzenie [klope) euthyna 6 eisangelia 6 g. klopes 1 przekupstwo (dorodokia) eisangelia 10 euthyna 2 g. parapresbeias 2 apophasis 1 (9) Z omiu procesw nieautentycznych (trzy klope'54, pi dorodokia'55) dwa rda klasyfikuj jako euthynai (Arystydes 492/491 r., Kallias ok. 449 r.), przy pozostaych nie okrelaj procedury. Najwicej procesw w sumie trzynacie156 odbyo si przed trybunaem sdowym. Z tego pi spraw skierowaa tam ekklezj157, trzy by moe bule158. Sze skarg zgoszonych

przed ekklezj rozpatrzya ona sama15, o losach dalszych czterech nic nie wiadomo160. W dziesiciu przypadkach nie jest znana ani instancja przyjmujca, ani sdzca spraw161. Wedug Deinarchosa za przyjcie apwek przewidziano tylko dwie kary mier albo dziesiciokrotn grzywn (I, 60). W rzeczywistoci wyroki w sprawach o korupcj byy znacznie bardziej zrnicowane od grzywny pieninej162, przez konfiskat majtku163, atimi164, ewentualnie ich poczenie165, a po wygnanie166 i kar mierci167. W dziesiciu spord odnotowanych w katalogu procesw sdziowie uniewinnili oskaronych168. W pozostaych tre wyroku nie Jest znana169. Znane procesy zdaj si wskazywa na stay wzrost znaczenia eisangelii. Jej przewaga nad euthyn w wieku IV Jest zrozumiaa. Pojawienie si politykw nie piastujcych adnego urzdu wyczyo ich z systemu kontroli w ramach euthyny. Wpyno jednoczenie na wprowadzenie stosownej poprawki do nomos eisangeltikos (przepis o mwcach). Euthyna w IV wieku funkcjonowaa nadal, ale rzadziej stawaa si pocztkiem wielkich procesw politycznych, ajedynle te z niewielkimi wyjtkami pozostawiy po sobie jaki lad w rdach. W IV wieku euthyna, przynajmniej incydentalnie moga odgrywa pewn rol w walce politycznej170. Dla caego rozpatrywanego w pracy okresu jest ona najliczniej obok eisangelii reprezentowan procedur. Inne pojawiaj si sporadycznie. Wynika to w duym stopniu z Jednostronnoci rde. Procesw o korupcj byo niewtpliwie wicej, anieli zostao powiadczonych w materiale rdowym. Wskazuje na to obfito zarzutw i oskare o przekupstwo oraz malwersacje we wszystkich kategoriach rde. Zainteresowanie prawa ateskiego korupcj byo rwnie spore. Wymowny jest fakt, e cz procesw Jest nam znana jedynie z teorii (graphe doron, doroksenias, dekasmou, apographe). Zwaywszy za, e najprawdopodobniej nie wiemy o wszystkich prawach dotyczcych korupcji, jakie w Atenach istniay174, musimy ca nasz wiedz o procedurze uzna za wysoce niepen.

Przypisy
Artyku w RE, V, 1905. Cf. e. g. E. Calllemer, DA, s. . eisangelia. s. 498; A.R.W. Harrlson, Law, s. 52; M.H. Hansen. Eisangelia, s. 21. 3 Poll. VIII, 51; Harpokr., Lex. Rhet. s. v. eisangelia cf. Suda s. v. eisangelia 1 agrapha adikemata. 4 Sprzymierzon z Atenami. 9 Fragmenty pochodzce od leksykografw, nie uwzgldnione przez Hyperejdesa. 6Tame. 7 M.H. Hansen, Eisangelia, s. 13. 8Cf. P.J. Rhodes. Boule, s. 163 sq. 9 Kata Pytheou peri ton kata to emporion eisangelia.
1 2

IG II2 1631. 398-401. Cf. katalog procesw nr 3. 12 E. Calllemer, DA. s. v. eisangelia, s. 499; Th. Thalheim, RE, V, 1905, s. 2139; A.R.W. Harrlson, Law, s. 54; P.J. Rhodes, Boule, s. 163 cf. C. Hlgnett. HAC, s. 234. 13 Katalog nr 18. 14 Za 410 rokiem opowiedzieli si m.ln. Th. Thalheim, Zur Eisangelie in Athen, .Hermes", 37. 1902, s. 343; R.J. Bonner. G. Smith, Administration, s. 302-305; M.H. Hansen, Eisangelia, s. 17-18; A.R.W. Harrlson, Law, s. 53. 13 Zwolennikami tej daty byli m.ln. E. Calllemer, DA. s. v. Eis.. s. 498; E. Derenne, Le proces d'impiete iritentes aux phUosophes Athnes au 5* et 4* siecles auant J. -C., Llege 1930, s. 237; G. Glotz, Hg, III. s. 72; Cl. Mossi, Prozesse, s. 66. 15 Das attische Recht und Rechtsuerfahren. Lelpzlg 1905-1915. s. 191-192. 17 Autor .Ustroju politycznego Aten" uywa dziwnego w odniesieniu do VI wieku sformuowania katalysis tou demou (8,4). W rzeczywistoci powodem powoania do ycia eisangelii byo niebezpieczestwo tyranii P.J. Rhodes, A Commentary on the Aristotelian Athenaion Politeia, Oxford 1981, s. 156 cf. uwagi tega badacza w Boule, s. 162 oraz A.R.W. Harrisona, Law, s. 54. 18Cf. A.R.W. Harrlson, Law. s. 30. 19 M.H. Hansen. Eisangelia, s. 19. 20 Aristoteles und Athen, , Berlin 1893. s. 190. 21 R.J. Bonner, G. Smith, Administration, s. 299; P.J. Rhodes, Boule, s. 162. 22 E. Calllemer, DA s. v. Eis., s. 498; J.H. Lipslus, Das attische Recht und Rechtsuerfahren, s. 194, przyp. 53. 23 Law, s. 54. 24 Administration, s. 295-296. 23 Boule, s. 163-164. P.J. Rhodes sdzi tak w zwizku z uywaniem eisangelii u schyku IV wieku do zaatwiania bardzo drobnych spraw. wiadectwem tego zjawiska Jest m.ln. oskarenie Euxenlpposa (katalog nr 50). Zdaniem Rhodesa dowodzi ono, e nie byo zamknitej listy oskare. Wniosek Jest cakowicie bdny. Naduycie, ktrego dopuci si oskaryciel Euxenlpposa polegao na Interpretacji nomos, nie na wprowadzeniu do nowego przestpstwa (leszcze lepiej istot problemu Ilustruje przypadek Agaslklesa katalog nr 49). wiadczy to o swoistym pauperyzowanlu si Idei eisangelii, ale nie o braku w IV wieku .a finite list of offences to whlch it could be applled". 26 M.H. Hansen, Eisangelia, s. 30 cf. CI. Mosse, Prozesse, s. 167. 27 M.H. Hansen, Eisangelia, s. 70-71. 28 Katalog nr 11. 29 A.R.W. Harrlson, Law, s. 59; M.H. Hansen, Eisangelia, s. 71 cf. C. Hlgnett, HAC, s. 234; E. Will. Le monde grec et 1'Orient, le V* siecle, Parls 1972, s. 454. 30 Szczegowy, przeprowadzony z punktu widzenia zastosowanej procedury opis procesw daje M.H. Hansen, Eisangelia. s. 74 sqq 31 Thuc. VIII. 68. 2; Lys. XII, 67. M.H. Hansen, Eisangelia, s. 113-115, przyp. 2. 32 M.H. Hansen, Eisangelia. s. 83, przyp. 1. 33 Cf. G. Glotz, Cg, s. 326, Hg, s. 289. P.J. Rhodes przypuszcza, e eisangelia bya domen Rady Areopagu. a do czasw Eflaltesa, gdy skargi zaczy roztrzyga ekklezj lub hellala Eisangelia in Athen, .JHS". 1979, 99, s. 103-114. 34 Law, s. 56 sqq. 33 Boule, s. 166-171. 36 Tak sdzi M.H. Hansen, Eisangelia. s. 22 cf. J.H. Lipslus, Das attische Recht und Reehbjerfahren, s. 201-208: E. Will, Le monde grec et 1'Orient, le V* stocle, s. 454. 37 Cf. U. Kahrstedt, Untersuchungen, II, s. 118-119. 38 P.J. Rhodes. Boule. s. 168 cf. G. Glotz, Hg. II. s. 289. 39 Cf. M.H. Hansen, Eisangelia in Athens. A. Reply, .JHS", 1980. 100. s. 89-95. 40 Poll. VIII. 95; Harpokr. s. v. kyriaekklesia. Objanienie tego ostatniego, wyjwszy zmian czasu z teraniejszego na przeszy pokrywa si z podanym przez Ath. Pol.
10 11

Cf. P.J. Rhodes, Boule, s. 166. M.H. Hansen, w swoim katalogu eisangelii, obok wielu oskare przed ekklezj, notuje tylko trzy przed bule 386 r. (Eisangelia, s. 117-118, nr 141), 361 r. (s. 118-119. nr 142) 1 357 r. (s. 119-120, nr 143). 43 Katalog nr 47. 44 Katalog nr 49. 45 Katalog nr 50. 46Katalog nr 27. 47 Eiscmgelia, s. 88. przyp. 2. 48 Katalog nr 31. 49 Katalog nr 35 1 36. 50 Katalog nr 38. 51 Katalog nr 39. 52Katalog nr 41. 53 Cf. P.J. Rhodes, Boule, s. 168. 54 Analiza przeprowadzona przez M.H. Hansena dowodzi, e wikszo eisangeliai ekklezj przekazywaa w V 1 IV wieku do sdu oraz e z drugiej strony adna eisangelia nie bya przedmiotem obrad ekklezji po 360-350 roku, Eisangelia, s. 51. 53 Das attische Recht und Rechtsuerfahren, s. 191. 56Eisangelia, s. 19. 57 C. Hlgnett, HAC, s. 234. Na temat ostracyzmu, dyskusji o czasie Jego wprowadzenia (dziaalno Klejstenesa czy 487 r.), cf. G.A. Lehmann, Der OstraJamosEntscheidin Athen: von Kleisthenes zur Ara des Themistokles, .ZPE", 1981, 41, s. 85-99 rwnie J.J. Keaney, The Text of Androtion 16 and the Origin of Ostracism, .Historia", 1970, 19, s. 1-11 oraz C. Vanderpool, Ostracism at Athens, Clnclnnatl 1971. 58 M. Ostwald, The Athenian Legislation Against Tyrany and Subuersion, .TAPhA", 1955, 86, s. 103 sqq. 59 M.H. Hansen, Eisangelia, s. 26. 60 U. Kahrstedt. Untersuchungen, II, s. 165-169; CAH, V, s. 109; R.J. Bonner, Aspects, s. 15; M.H. Hansen, Eisangelia, s. 26. 61 Cf. P.J. Rhodes, Boule. s. 14-15. 62 Filokleon w .Osach" Arystofanesa podkrela, e wrd penicych funkcje publiczne w Atenach, tylko oni nie podlegaj kontroli (Vesp. 587). U. Kahrstedt, Untersuchungen, II, s. 169. 63 Cf. G. Glotz. Cg. s. 265. 64 P.J. Rhodes. Boule, s. 148. 63 R.J. Bonner. Aspects, s. 14; G. Glotz. Cg, s. 263; Cl. Moss. Prozesse. s. 169. 66 A.R.W. Harrlson, Law. s. 209. 67 Cf. G. Glotz, Ibidem. 68 Jedyny, moliwy (???) stanowi proces Peryklesa w 438/437 roku. 69 Suda s. v. logistaL 70 Cf. A.H.M. Jones, Athenian Democracy, Oxford 1960, s. 101. take U. Kahrstedt. Untersuchungen, II, s. 171. 71 U. Wllamowltz- Moellendorff, Aristoteles und Athen, II, s. 232. 72 Ibidem; A.R.W. Harrlson, Law, s. 29. 73 Les euthynoi atheniens. _AC", 1971, 40, s. 528-529. U. Wllamowitza, op. cit., II, s. 232-233 naduycie urzdu. 74 Atimlaweuthynle D.M. MacDoweU, AthenianLawsAboutBribery, .RIDA", XXX, 1983, s. 69-76. 73 Ibidem, s. 60-62. 76 Op. cit., s. 210 cf. U. Kahrstedt, Untersuchungen. II. s. 170. 77 Cf. G. Perrot, Essai sur le droit public d'Athenes, s. 90-91. 78 Cf. przyp. 75. 79 U. Wllamowltz-Moellendorff, op. cit., II, s. 243-251. 80 Cf. A. Hauvette-Besnault, Les strateges atheniens, Parls 1881, s. 56 sqq.
41 42

D.M. MacDowell, Athenian Laws About Bribery, s. 77. Inskrypcje te zestawia i omawia M. Pierart, op. cit., s. 543 sq. 83 Ibidem, s. 564 sq. 84 Cf. ibidem, s. 531 sqq. 83 Katalog nr 2. 86 Katalog nr 6. 87 Katalog nr 7. 88 Cf. s. 36, 156. 89 Katalog nr 10. 90 Katalog nr 12. 91 Katalog nr 13. 92 Katalog nr 15. 93 Nie uwzgldniam procesu Anytosa z 409 roku, ktry mimo pewnych wtpliwoci, przykadem euthyny Jednak nie Jest cf. M.H. Hansen, Eisangelia, s. 46. 94 Boule. s. 199-201, 204-205, 209-210. 93 R. Sealey, Ephialtes, .CPh", 1964, 59. s. 11 sqq. 96 M. Pierart, op. cit., s. 564-565. 97 Ibidem, s. 558 sqq. 98 Eisangelia, s. 63, przyp. 39. 99 Katalog nr 24. 100 Katalog nr 31. 101 Katalog nr 45. 102 Ciekawy zabytek z dziejw euthyny stanowi Inskrypcja attyciego demu Myrrhlnontls z IV wieku (IG II2, 1183). W demie tym dziaaa komisja zoonaz euthynosa, loglsty 1 synegorw. Urzdnik po zakoczeniu swojej kadencji stawa przed euthynosem, ktry mia sprawdzi, czy postpowa on uczciwie podczas penienia funkcji publicznej w demie. Po pierwszej prbie nastpowaa druga w postaci sprawdzenia rachunkw przez loglst. Ostatni czynnoci byo tajne glosowanie komisji w sprawie udzielenia urzdnikowi absolutorium. Mia on prawo odwoania si od wydanej decyzji do Zgromadzenia demu. Przedstawiony w inskrypcji system kontroli funkcjonujcej na szczeblu demu by zapewne Inspirowany Instytucjami oglnopastwowyml M. Pierart, op. cit., s. 554 cf. IG II2 1174. IG II2 1216. 103 Cf. niemal identycznie brzmic informacj Harpokrationa s. v. kyria ekklesia. 104 U. Kahrstedt sdzi, e decydowano o wszystkich, Untersuchungen, II, s. 105. 103 Das attische Recht. s. 295-298. 104 Law. s. 59. 107 Eisangelia, s. 42-44 cf. take Jego Die athenische Volksversammlung im Zeitalter Demosthenes, Konstanz 1984, s. 115-116. 108 Timotheos 373 r., Autokles 362/361, Keflsodotos 360/359, tesmoteci 344/343. Fllokles 324/?/ Eisangelia. s. 42. 109 Cf. U. Kahrstedt, Untersuchungen, II, s. 115. 110 Przykady apocheirotonii zostay zebrane i skomentowane przez U. Kahrstedta, Untersuchungen, , s. 106-107. 111 E. Calllemer, DA, s.v. graphe, s. 1652-1654; A.R.W. Harrlson, Law, s. 74-77: S. Isager, M.H. Hansen, Aspects of Athenian Society in the Fourth Century B.C., Odense 1975, s. 107 sqq. 112 Cf. E. Calllemer, DA s.v. graphe; A.R.W. Harrlson, Law, s. 74 sqq. 113 Harpokration (=Suda) s.v. Hegemonia dikasteriou cf. uwagi M.H. Hansena. Die athenische Volksversammlung im Zeitalter des Demosthenes, s. 72. 114 Na temat politeuomenoi S. Lauffer, Polites, [w:| Soziale Typenbegriffe, III, Hrsg. E.Ch. Welskopf, Berlin 1981, s. 379-381; M.H. Hansen. The Athenlan .Politicians", .GRBS", 1983, 24, s.33-55. 113 Law, s.82. 118 Cf. U. Kahrstedt. Staatsgebiet und Staatsangehbrige in Athen I, Stuttgart-Berlin 1934. s. 88. 117 Dein. fr. 16,5 cf. katalog nr 49.
81 82

. Calllemer, DA. s.v. Dekastmu graphe s. 51-52; Alsch I, 867 cf. Isocr. VIII, 50. Cf. rozdzia VI s. 145 sqq. D.M. MacDowell umieszcza powstanie procedury wanie w 409 roku. Athenian Laws About Bribery, s. 67. 120 Korruption, s. 35-36. 121 Ibidem, s. 49 (J.H. Wolff). 122 Koniec V w. L. Gemet, Demosthne, Parls 1957, II, s. 19, przyp. 2 (ad Dem. 46, 26). Przyjmujc podobn datacj dla prawa znanego z Dem. 46, 26 (cf. przyp. 113) D.M. MacDowell Inaczej traktuje prawo z Dem. 21, 113. Wedug niego w tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z najstarszym ateskim prawem dotyczcym przekupstwa. MacDowell podnosi na poparcie swojej tezy trzy argumenty oglnikowo definicji przestpstwa (1), brak okrelenia metody oskarenia (2) 1 sowa kai ta ekeinou wiadczce o archaicznoci prawa (zestawia Je z Dem. 23, 62) {Athenian Laws About Bribery, s. 74-76). Sabo argumentacji odnoszcej si do nieznanego poza Dem. 21 prawa nie pozwala moim zdaniem na uznawanie go za podstaw prawa ateskiego w sprawach o przekupstwo. 123 Cf. G. Glotz, DA, s.v. klope, s. 826-832, a zwaszcza D. Cohen. Theft in Athenian Law, Munlch 1983, s. 49-51. 124 A.R.W. Harrlson, Law, s. 82. 123 Katalog nr 23. 128 Cf. U. Kahrstedt, Staatsgebiet, I. s. 134-137. 127 Lys. XXI, 16, 20, Suda s.v. apographein. 128 Dem. Uli, 1; Hyp. III. 34. 129 M.H. Hansen, Eisangelia, s. 39. 130 Cf. uwagi M.H. Hansena na temat procedury, Die athenische Volkuersammlung im Zeitalter des Demosthenes, s. 115. 131 Katalog nr 53. 132 U. Kahrstedt, Untersuchungen, II, s. 22, przyp. 4. 133 Katalog nr 40. 134 Katalog nr 46. 133 Katalog nr 47. 138 Katalog nr 27. 137 Katalog nr 31. 138 Katalog nr 3. 139 Katalog nr 41. 140 Katalog nr 10. 141 Katalog nr 8 (?). 142 Katalog nr 8. 143 Katalog nr 3. 144 Katalog nr 21. 143 Katalog nr 35. 148 Katalog nr 37. 147 Katalog nr 38. 148 Katalog nr 39. 149 Katalog nr 40. 130 E. Calllemer. DA s.v. eisangelia s. 498; A.R.W. Harrlson, Law, s. 51; P.J. Rhodes, Boule, s. 170, przyp. 1. 131 We wszystkich wypadkach demos traktowaem Jako synonim ekklezji, M.H. Hansen, Demos. Ecclesia and Dicasterion in Classical Athens. GRBS", 1978, 19, s. 127-146. 132 Cf. Plut. Per. 14,6 (katalog nr 6). W tym wypadku brak absolutnej pewnoci, czy Plutarch myli o sdziach z heliai, czy o uczestnikach ekklezji, obradujcych nad spraw sdow. 133 W nawiasie podaj numer Jakim proces zosta oznaczony w katalogu. 134 Temistokles ok. 493/492 r. (katalog nr 1), Arystydes ok. 492/491 r. (katalog nr 2), Demostenes 328 r. (katalog nr 51).
118 119

155 Arystydes przed 467 r. (katalog nr 5). Kalllas ok. 449 r. (nr 7). Kleon ok. 425 r. (nr 14), Eukrates ok. 424 r. (nr 16) oraz Alklblades 407/406 (nr 22). 156 Kimon (katalog nr 6), Perykles (nr 10), Laches (nr 15), Flllnos 1 Inni (nr 18), porlstal. poletal, praktores (nr 19), Fllokrates (nr 20). Eraslnldes (nr 23), Nlkomachos (nr 24), Fllokrates (nr 32), 7Tlmarchos (nr 40). Fllokrates (nr 47), Alschlnes (nr 48), Agaslkles (nr 49). Euxenlppos (nr 50), procesy Harpalosa (nr 53). 157 Perykles (nr 10). Kimon (nr 6), Fllokrates (nr 47), Agaslkles (nr 49). .Harpalos" (nr 53). 158 Flllnos 1 Inni (nr 18), porlstal 1 Inni (nr 19). Tlmarchos (nr 40). 159Andokldes, Eplkrates, Kratlnos, Eubulldes (nr 27), Ergokles (nr 31), Trazybulos (nr 35 1 36). Antlmachos (nr 38), Tlmagoras (nr 39). 160 Fidiasz (nr 10), Perykles (nr 11), proces 410/409 r. (nr 21), Timotheos (nr 45)? 161 Hellenotamlal (nr 8), Formlon (nr 12), Eurymedont, Sofokles 1 Pythodoros (nr 17), Eplkrates 1 Formlslos (nr 25), Eplkrates (nr 26), Agyrrlos (nr 28), Pamfllos (nr 29), Leon lub Kalllstratos (nr 41), Hegesandros (nr 43). Timotheos (44). 162 Perykles (nr 11), Formlon (nr 12). Eurymedont (nr 17). Pamfllos (nr 29), Timotheos (nr 45) cf. Dein. II. 17. I, 60; Plut. Arist. 60. 163 Lys. XXI, II. 25; Dein. IIl. 5. 164 Andoc. I, 74; Alsch. III, 232; Dem. XXI, 113. 165 Lys. XXI, 25. 166 Sofokles, Pythodoros (nr 17), Fllokles (nr 53). 167 Hellenotamlal (nr 8), Andokldes, Eplkrates, Kratlnos 1 Eubulldes (nr 27), Ergokles (nr 32). cf. Antlmachos (nr 38), Tlmagoras (nr 39), Fllokrates (nr 47), Demostenes 1 Demades (nr 53) Isocr. VIII, 50; Alsch. I, 36-37; Lys. XXVII, 7-8. 168 Kimon (nr 6), Perykles (nr 10), Laches (nr 15), Eplkrates 1 Formlslos (nr 25), Trazybulos (nr 35 1 36), Alschlnes (nr 48), Arlstogejton 1 Polyeuktos (nr 53). 169 Nr 9, 18, 19. 20, 21. 24 1 ln. 170 Cf. Dem. XVIII, 249; Plut. Dem. 21,1. 171 F.D. Harvey, Dona s. 95.

Rozdzia III Katalog procesw

1. Wstp

Zestawienie obejmuje pidziesit trzy procesy z okresu od 493 do 324/323 roku p.n.e. Przedstawiam je w ukadzie chronologicznym. Moim celem byo zebranie wszystkich informacji rdowych dotyczcych procesw o przekupstwo i malwersacje, jakie miay miejsce w Atenach V i IV wieku. W katalogu znalazy si wic wszystkie procesy niezalenie od tego, czy odbyy si one naprawd, czy nie. Pierwszym niehistorycznym okaza si rzekomy proces Temistoklesa z okoo 493 roku, pierwszym historycznym Kimona w 463 roku. Pierwotnie nie zamierzaem zajmowa si sprawami, ktre rozpatrywane byy po 338 roku. Pokusa wykorzystania bogatego materiau dostarczanego przez rda dla afery Harpalosa zadecydowaa ostatecznie o poszerzeniu zakresu chronologicznego i formalnym zamkniciu katalogu wraz ze zniesieniem demokracji w 322 roku1. Zrezygnowaem ze stosowania odpowiadajcej ateskiej praktyce sdowniczej, ale dla moich celw cakowicie bezuytecznej zasady jedna osoba, jeden proces". Wpyn na to gwnie fakt, e nie zawsze znana jest dokadnie liczba oskaronych2. Poza tym traktowanie serio tej zasady mogoby prowadzi do uzyskiwania bdnych rezultatw, zwaszcza przy wszelkich prbach porwna liczbowych3. Dlatego pozostaem wierny tendencji rde, opatrujc jednym numerem procesy wytoczone w tym samym czasie i w zwizku z tym samym konkretnym zarzutem rnym osobom4. Katalog zawiera dane o 32 rzeczywistych oraz o 21 wtpliwych procesach. Procesy niewtpliwie historyczne na pewno o przekupstwo lub sprzeniewierzenie oznaczone s jednym krzyykiem (x)5. Dwoma krzyykami opatrzyem procesy, ktre miay rzeczywicie miejsce, ale nie jest do koca pewne, czy dotyczyy interesujcego mnie rodzaju przestpstw (xx)6. Umieszczenie w katalogu kadego z nich jest kwesti mniej lub bardziej dyskusyjnych interpretacji. Wtpliwoci co do treci oskarenia wynikaj z bardzo rnych powodw. W dwch wypadkach zastosowanie euthyny moe wskazywa na oskarenie o korupcj7. Nie wiadomo jednak, o ktiy etap euthyny chodzio przed logistami, ta istotnie dotyczya odpowiedzialnoci finansowej, czy przed euthynoi, ktrzy nie zajmowali si w ogle sprawami tego typu. Oskarenie o korupcj jest wic moliwe, ale nie jest cakiem

pewne. Zblione powody zadecydoway o zajciu si procesami urzdnikw finansowych, gdy nie znamy treci skargi. Charakter funkcji moe przecie wskazywa na rodzaj wykroczenia8. W pozostaych przypadkach uwzgldniono prawdopodobiestwo oskare o korupcj z rnych szczegowych przyczyn9. Trzeci grup, opatrzon w katalogu trzema krzyykami, tworz sprawy, ktrych wyodrbnienie naley uzna za pomyk rde lub literatury (xxx). Chodzi tu o procesy, ktre w rzeczywistoci nigdy nie doszy do skutku. Negujc wiarogodno wzmianek, ktre o nich mwi, postanowiem wczy cay ten wtpliwy materia do katalogu, aby rozwaajc kady przypadek uczyni zado postulatowi kompletnoci. Takich niehistoiycznych procesw znalazo si w katalogu dziesi10. Katalog zawiera zwiz charakterystyk kadego procesu. Jej objto jest uzaleniona od iloci danych rdowych, ale poza tym podlega jednemu schematowi. Obejmuje podstawowe wiadomoci dotyczce czasu, treci oskarenia, postaci oskaronego 1 oskaryciela, procedury oraz wyroku. Gwny nacisk zosta pooony na analiz procedury procesw.

Przypisy do Wstpu
1 Poza katalogiem znalaz si do wtpliwy proces Foklona o przekupstwo z 318 roku (Plut. Phoc. 33; Com. Nep. 3, 4 sqq., cf. U. Kahrstedt. Untersuchungen. , s. 106. 2 Katalog nr 19. 21, 53. 3 Zwiksza ono w sposb pozorny zasb Informacji, w Istocie w ogle go nie wzbogacajc. Zasad t z nieco wikszym, chocia nastrczajcym sporych wtpliwoci powodzeniem zastosowa M.H. Hansen w swoim katalogu eisangelii, Eisangelia, s. 67, passim. 4 Katalog nr 8. 17, 18, 19, 21, 25, 27. 30. 53. 3 Przeciwko 58 oskaronym katalog nr 6. 8, 9, 10, 11, 12, 15. 17, 18. 20. 21, 23, 24. 25. 26, 27. 29. 31. 32, 34. 36. 40. 41. 43. 44, 45, 46. 47. 48. 49, 50. 53. 6 Katalog nr 3. 13. 28, 30, 33. 37. 38, 39. 42. 7 Katalog nr 12. 13. 8 Katalog nr 19, 36. 8 Katalog nr 28, 30. 35, 42. 10 Katalog nr 1. 2. 4. 5. 7. 14, 16, 22. 51. 52.

2. Procesy

1) Proces Temistoklesa i innych archontw (ok. 493/492 roku) xxx r d o : Plut. Arist. 4, 3. Arystydes wybrany zarzdc dochodw publicznych ( ) dowid ( ), e urzdujcy oraz poprzedni archonci, wrd nich Temistokles sprzeniewierzyli due sumy pienidzy ( ve ). Za podstaw datacji moemy posuy jedynie rzekomy archontat Temistoklesa w 493/492 roku (Ch.W. Fornara, Themistocles'Archonship, Historia", 1971, 20, s. 534-540: Archontat Temistoklesa Jest wtpliwy, ale cz badaczy wierzy, e rzeczywicie mia miejsce w 493 r. Dyskusj dotyczc tego problemu mona znale w artykule Fornary. Cf.H.T. Wade-Gary, Themistocles'Archonship, Essays in Greek History, Oxford 1958, s. 171-179 (przedruk z BSA", 1936-1937, 37, s. 263-270)). Z tekstu Plutarcha zdaje si wynika, e Temistokles nalea do ustpujcych archontw, zatem rok 493/492 okrela terminus post quem procesw. Okazj do przestpstw stworzya by moe budowa Dugich Murw. Konsekwencj ujawnienia naduy mogy by, o czym Plutarch wprost jednak nie mwi, procesy. Zasadnicze wtpliwoci budzi nie istniejcy w tych czasach urzd epimelety, a take niepewna podstawa rdowa w postaci cytowanego przez Plutarcha Idomeneusa. (F.J. Frost, Plutarch's Themistocles. A Historical Commentary, Princeton 1980, s. 72.) Najprawdopodobniej opowiadanie Plutarcha Jest pozbawione wartoci historycznej.

2) Proces Arystydesa (okoo 492/491 roku?) xxx r d o : Plut. Arist. 4, 4-5 (=Idomeneus FGH 338 F 7). W trakcie skadania sprawozdania finansowego na koniec roku urzdowania ( 4,4), Arystydesa oskarono o sprzeniewierzenie (). Plutarch umieszcza proces w rok po archontacie Temistoklesa. Jest to Jedyna wskazwka pozwalajca przyj rok 492/491 jako przyblion dat. Aiystydes peni funkcj epimelety dochodw pastwowych (Plut. Arist. 4, 3). Inicjatorem procesu mia by Temistokles, ktry w odwecie za swj proces stworzy dla pokonania Arystydesa koalicj polityczn ( ). Uznany winnym i ukarany grzywn Arystydes zosta pniej zwolniony z obowizku jej zapacenia. Pochodzenie relacji (Idomeneus) i jej oglnikowy charakter ka wtpi w historyczno nie powiadczonego poza tym nigdzie procesu (F.J. Frost, Plutarch's Themistocles, s. 72.).

3) Proces Miltiadesa (489 rok) xx r d a : Hdt. VI, 136; Corn. Nep. Milt. 7, Cim. 1; Iust. II, 15, 19; Dem. XXVI, 6; Plut. Cim. 4, 3; Plato, Gorg. 516D-E; Ps. Plato, Axiochos 368D; Diod. X, 29. W 489 roku, po powrocie z nieudanej wyprawy na Paros, Miltiades zosta przed ekklezj ( VI, 136, 6) oskarony przez Ksanthipposa (PA 11169). Uwaa si powszechnie, e niepowodzenia Miltiadesa wykorzystao przeciwne ugrupowanie polityczne skupione wok Alkmeonidw1. rda przekazuj sprzeczne wersje postawionego wwczas oskarenia. Rni si te zasadniczo w przedstawieniu szczegw wyprawy. Wedug Herodota (VI, 132), po Maratonie Miltiades zada (altesas) od Ateczykw okrtw, wojska i pienidzy na wypraw, ktrej celu nie wyjawi, obiecujc jedynie, e Ich wzbogaci (kataploutiein). Otrzymawszy niezbdne rodki wyruszy przeciwko Paros pod pretekstem (prophasin VI, 133, 2: proschema logou VI, 133, 2-3), e Paryjczycy udzielili pomocy Persom w 490 roku (VI 133, 2-3). Prawdziwym powodem miay by osobiste porachunki Miltiadesa z Paryjczyklem Lysagorasem (VI, 133, 4-6). Inaczej przedstawia spraw Nepos. Ateczycy dali Miltiadesowi flot ut insulas quae barbaros adiuverant bello perseueretur (Milt. 7, 1). W przedstawieniu przebiegu kampanii 489 roku gwna rnica pomidzy Herodotem i Neposem sprowadza si do oceny jej zasigu. Zdaniem pierwszego bya to wyprawa wycznie przeciwko Paros. Drugi uwaa, e oblenie Paros byo jednym z jej epizodw, e najwaniejszym, o tym przekonuje fakt, I tylko on jest opisany dokadniej. Dalsze rozbienoci wida w ocenie przyczyn, dla ktrych Miltiades zdecydowa si przerwa oblenie. Herodot nie podaje ich wprost, ale daje do zrozumienia, e za gwny powd uznaje niemono zdobycia miasta, mimo 26-dniowego oblenia 1 ran, jakiej nabawi si sam Miltiades (VI, 134, 3 sq.). W relacji Neposa ogie na ldzie staym, ktry przez obydwie walczce strony zosta zinterpretowany jako znak zbliania si floty perskiej, skoni Miltiadesa do pospiesznego odwrotu i udania si do Aten (Milt. 7, 3-4). Herodot przedstawia wypraw jako akt osobistego piractwa Miltiadesa (cf. G. Glotz, Hg, II, s. 41), przedsiwzicie, podjte wycznie lucri causa. Wyeksponowanie motyww osobistych zdaniem czci uczonych dyskredytuje Herodota, wiadczc o jego stronniczoci lub braku krytycyzmu (S. Casson, The Vita Miltiadis of Cornelius Nepos, Klio", 1914, 14, s. 69 cf. W.K. Prltchett, GSW, II, s. 128). Tajemniczo propozycji Miltiadesa prbowano rwnie wyjania jego wiadomym dziaaniem obliczonym na zapewnienie sukcesu wyprawie (W.W. How, Cornelius Nepos on Marathon and Paros, JHS", 1919, 39, s. 59). Tumaczenie to nie wydaje mi si satysfakcjonujce dlatego, e ignoruje sprzeczno, w jak popada sam Herodot, gdy z jednej strony mwi, I Miltiades nie wyjawi publicznie celu

przedsiwzicia, z drugiej natomiast dwukrotnie informuje o pretekcie, ktry posuy dla uzyskania zgody Ateczykw. Pewne wtpliwoci nasuwa dalej sposb, w jaki Herodot relacjonuje okolicznoci zranienia Miltiadesa. Widoczna przy tym niech 1 dezaprobata znajduje usprawiedliwienie w paryjskim pochodzeniu opowiadania, ale wyczne wykorzystanie przez Herodota tej wanie tradycji, jeeli nie wynika z braku innych informacji, rzuca cie na Jego rzetelno w potraktowaniu caej sprawy. Wtpliwoci zwizane z wersj Herodota, jej by moe tendencyjno kazay uwaniej przyjrze si temu, co ma do powiedzenia Nepos. Wedug ustale E. Meyera (GdA. III, 1, s. 338-339) uznajcego zasadniczo historyczno opowiadania Neposa, korzysta on z Eforosa, czego przekonywajcym potwierdzeniem Jest zbieno opisu wyprawy paryskiej Neposa i Eforosa we fragmencie zachowanym u Stefanosa z Bizancjum (VI w.n.e.) s.v. Paros. Niezbyt jasno niestety wyglda problem rde samego Eforosa. Stanley Casson (op. cit., s. 69-90) stara si dowie, e dla Maratonu i Paros opar si on na Dlonysiosie z Miletu (V w.p.n.e., Persika), autorze przychylnym Filaidom. S. Casson postawi wyej zachowan wersj Neposa od Herodota, ktry mia czerpa z tradycji Alkmeonidw, z czego wynika jego niech do Miltiadesa. Caa hipoteza, jest konstrukcj do arbitraln 1 w istocie opart na bardzo wtych podstawach. Nie da si bowiem udowodni zwizku pomidzy Eforosem a Dionysiosem. Podobnie rozwaania o tendencji anty- lub proalkmeonidzkiej Herodota nale w znacznej mierze do sfery czystej spekulacji, Jak to pokazaa rwnie niedawna dyskusja na amach Historii" (cf. H. Strasburger, Herodote und das perikleische Athen, Historia", 1955, 4, s. 1-25; F.D. Harvey, The Political Sympathies of Herodotus, Historia", 1966, 15, s. 254 sqq; J. Schwartz, Herodote et Perikles, Historia", 1969, 17, s. 367-370 cf. take L. Hubert, Herodot und die politische Propaganda seiner Zeit, Zeitschr. d. Univ. Rostock", 1969, 8, s. 317 sqq; K.A. Waters, Herodotus and Politics, GR", 1972, 19, s. 136-150). Nie daje si przy tym wykluczy, e Nepos lub jego rdo nie korzysta z adnej niezalenej tradycji, lecz jedynie racjonalizuje niezupenie ju z Jego punktu widzenia logiczn relacj Herodota. Na Istnienie takiej moliwoci wskaza W.W. How (op. cit., s. 48-61), ktry uznajc zaleno Neposa od Eforosa, odrzuci wszelkie przypuszczenia na temat stronniczoci Herodota dowodzc, e denie do stworzenia obrazu prawdopodobnego automatycznie postawio Neposa w opozycji do Herodota. wiadectwem tego typu zabiegw racjonalizujcych jest by moe przypisywanie Miltiadesowi wiadomej polityki cykladzkiej (wierz w ni m.ln. E. Will, Le monde grec et 1'Orient, le V sicle, s. 100; A.R. Burn, Persia and the Greeks, London 1962, s. 258) wzorowane na pniejszej akcji tworzenia Zwizku Morskiego (S. Casson, op. cit., s. 88). Najpowaniejsze rozbienoci dotycz oskarenia. Wedug Herodota dotyczyo ono (VI, 136, 6), wedug Korneliusza Neposa przekupstwa interpretowanego jako zdrada (Accusatus est ergo proditionis, quod, cum Parum expugnare posset, a rege corruptus infectis rebus

discessisset, Milt. 7, 5), a u JustLnusa mowa jest o sprzeniewierzeniu (skazanie ob crimen peculatus, , 15, 19). Autorzy zgadzaj si co do Jednego, e niezadowolenie z powodu klski znalazo wyraz w oficjalnym oskareniu (K.J. Beloch, GG, , 2, s. 139 cf. take P. Karavltes, Realities and Appearances, 490-480 B.C., Historia", 1977, 26, s. 129-147; G.M.E. Williams, The Image of the Alkmeonidai between 490 B.C. and 487/6 B.C., Historia", 1980, 29, s. 106-110 oraz R. Develin, Miltiades and the Parian Elxpedition, AC", 1977, 46, s. 571-577). Ksanthippos syn Arifrona, o czym wspomina wycznie Herodot, wystpi ze skarg hypo ton demon (VI, 136, 5-6). Mitiades obieca kataploutiein Ateczykw, przyrzeczenia nie speni i oskarony zosta wedug logicznej w tym momencie wersji Herodota o apate tou demou (A.W. Adklns, Merit, s. 217, przyp. 15 cf. A.R.W. Harrlson, Law, , s. 60-61; W.K. Prltchett, GSW, s. 5). Wersja Neposa jest nieco podejrzana. Mwi on o proditio, ktre polega na przyjciu apwek. W rzeczywistoci prodosia i dorodokia s cakowicie odrbnymi, aczkolwiek blisko siebie stojcymi przestpstwami. Nie ma przypadku procesu, w ktrym przyjcie apwki okrelone zostao Jako zdrada. Dlatego sdz, e sformuowanie uyte w ywocie Miltiadesa" Jest efektem wasnej interpretacji Neposa albo jego rda dalekiego Ju od znajomoci specyfiki prawa greckiego. Jeliby nawet uzna realno oskarenia a rege corruptus... powstaje pytanie, przez Jakiego krla zosta Miltiades przekupiony? Skoro nie ma adnej innej wskazwki, naley domniemywa, e Nepos mia na myli krla perskiego. Domysu tego nic nie moe potwierdzi. Wydaje si wic, e cay przekaz Neposa jest albo wynikiem racjonalizacji opowiadania Herodota, albo stanowi lapsus memoriae, polegajcy na pomyleniu procesw Miltiadesa i Jego syna. Ten ostatni rzeczywicie oskarony zosta o to, e a rege corruptus nie zaata kowa Macedonii (cf. katalog nr 6). Naley rwnie wykluczy dopuszczon, Jak si wydaje przez P. Cloche (Le procs, s. 99, przyp. 2), moliwo oskarenia jednoczenie o apate tou demou i przekupstwo. Nie ma adnych podstaw do takiego godzenia przekazw Neposa 1 Herodota. Pomijana konsekwentnie przez wszystkich badaczy piszcych o procesie wersja Justinusa jest cakowicie nie do skontrolowania. Tradycja, z jakiej korzysta Justinus, a waciwie Pompeius Trogus dla sprawy Miltiadesa nie daje si precyzyjnie ustali. Sugerowana dawniej wyczna zaleno od Eforosa, potwierdzana przez identyczno wielu Informacji u obydwu autorw, wobec Istnienia licznych sprzecznoci nie Jest obecnie akceptowana (W.W. How, op. cit.). W tej sytuacji nie umiem powiedzie, czy sprzeniewierzenie u Justinusa jest rezultatem racjonalizacji, pomyki czy te ladem czerpania z nieznanej skdind tradycji. Jedna z dwu pierwszych moliwoci wydaje si Jednak najbardziej prawdopodobna. W zastpstwie Miltiadesa, ktry z powodu odniesionej rany nie mg broni si osobicie, wystpili w procesie jego przyjaciele (Hdt. VI, 136, 8). Wedug Neposa obron Miltiadesa prowadzi frater eius (Milt. 7, 5). Rekonstrukcja jego imienia Jest utrudniona wobec zachowania si tylko czci liter ...sagoras. W piciu kodeksach Jest -sagoras, w Jednym -dagoras i w

jednym Diagoras. Wydawcy w Les BeU.es Lettres i w The Loeb Classical Library przyjmuj lekcj Stesagoras, co jeli Jest suszne, stanowi kolejny argument przeciwko wiarygodnoci Neposa (W.W. How, op. cit., s. 61). Stesagoras zmar bowiem w kocu VI wieku p.n.e. (Hdt. VI, 38, 2). S. Casson rozwizuje (?) problem przyjmujc, e mg to by inny czonek rodu o tym samym imieniu (op. cit., s. 82). Ostatnio N.G.L. Hammond zaproponowa lekcj Isagoras, wskazujc, e dawny przeciwnik Klejstenesa mg nalee do rodu Filaidw, i Jako krewny Miltiadesa, zosta przez Neposa nazwany bratem (The Philaids and the Chersonese, CQ", 1956, 6, s. 127-128). Jest to Jednak tylko przypuszczenie. Ksanthippos zaproponowa kar mierci. Ostatecznie skazano Miltiadesa na grzywn w wysokoci 50 talentw. Fakt ten oprcz Herodota (VI, 136) i Neposa (Milt. 7) potwierdzaj Plutarch (Cim. 4, 3) i Demostenes (XXVI, 6). Diodor mwi o ophlema nie podajc jej wysokoci (X, 29). Herodot dodaje, e grzywn zapaci pniej Kimon (cf. J.K. Davies, APF, s. 311). Tymczasem Miltiades nie dysponujc odpowiedni sum pienidzy zosta wtrcony do wizienia, w ktrym po niedugim czasie zmar (Plut. Cim. 4, 3 en to desmoterio; Diod. X, 29 en te demosia phylake, Corn. Nep. Milt. 7: Cim. 1 in vinclls lub vinculis publicis cf. Iust. , 15, 19; Ps. Plato, Axiochos 368D). Proces odby si w procedurze eisangelii. Herodot mwi o oskareniu hypo ton demon (VI, 136), a nastpnie dwukrotnie uywa terminu demos na okrelenie instancji sdzcej, co kae domyla si wanie zastosowania eisangelii (U. Kahrstedt, Untersuchungen, II, s. 112; M.H. Hansen, Eisangelia, s. 69, przyp. 2 i s. 24, przyp. 21 cf. P.J. Rhodes, Boule, s. 189). Za wnioskiem takim przemawia take zgoszenie przez oskaryciela propozycji wyroku. Byo to normalne w przypadku eisangelii, natomiast cakowicie niemoliwe w teoretycznie take prawdopodobnej tu euthynie, ktra nie przewidywaa ponadto kary mierci. Tak kwalifikacj procedury potwierdzaaby niezupenie niestety Jasna informacja Platona, ktry mwi, e Ateczycy uchwalili strcenie Miltiadesa w przepa, a uratowaa go jedynie interwencja prytana (Gorg. 516D-E). Skoro proces 493 roku toczy si przed dikasterion (Hdt. VI, 104, 2), sdz, e uwaga Platona odnosi si do roku 489, zwaszcza e tylko wwczas skazano Miltiadesa, aluzja do czego leaa w Intencji Platona, ktry midzy innymi na tym przykadzie dowodzi niewdzicznoci demosu ateskiego wobec swoich przywdcw. Nie Jest pewne, czy Platon powouje si na jak nieznan nam tradycj, czy te dopuszcza si jedynie literackiej przesady. Gdyby jednak mona byo jego informacj traktowa powanie, to aktywno prytana, prawdopodobnie w charakterze przewodniczcego obrad ekklezji, dodatkowo wspieraaby przypuszczenie, e w 489 roku zastosowana zostaa procedura eisangelii.

4) Proces Temistoklesa (479 rok) xxx r d o : Diod. XI, 27, 3. Za przyjmowanie doreai od Spartan w 479 roku zdjto Temistoklesa z urzdu stratega. Do procesu prawdopodobnie nie doszo. Ze wzgldu na brak wzmianek u innych autorw, informacja Diodora jest uznawana za niewiarygodn. Porednim Jedynie Jej potwierdzeniem moe by nieobecno Temistoklesa pod Platejami i Mykale (cf. W.K. Prltchett, GSW, , s. 127).

5) Proces Arystydesa (przed 467 rokiem ?) xxx r d o : Piat. Arist. 26, 2-5 (=Krateros FGH 342 F 12). Diofantes z Amfitropy (PA 4425) oskary Arystydesa o przekupstwo (, 3). W czasie ustalania wysokoci phoroi Arystydes mia przyjmowa apwki od miast Joskich ( ). W wyniku procesu zosta ukarany grzywn 50 min. Nie mogc jej zapaci, uda si do Jonli, gdzie po Jakim czasie zmar. Data mierci Arystydesa 467 rok stanowi terminus anie quem. Okrelenie instancji sdzcej oraz procedury Jest niemoliwe. Nie jest pewna historyczno procesu. Nie wierzy w ni sam Plutarch, ktry przytaczajc wersj Kraterosa zwraca uwag, e wbrew swoim zwyczajom, nie podaje on w tym wypadku rda informacji (26, 4), a aden z autorw piszcych o niewdzicznoci Ateczykw (tu przykady Miltiadesa, Temistoklesa, Peryklesa i Pachesa) o tym procesie nie wspomina. Elementem niewtpliwie ahistorycznym Jest rwnie znajdujca si u Kraterosa wzmianka o panoszcych si w tym okresie w Atenach sykofantach (plethos sykophanton), oskarajcych najwybitniejszych obywateli, wrd nich wanie Arystydesa.

6) Proces Kimona (463/462 roku) x r d a : Ath. Pol. 27, 1; Plut. Cim. 14-15 (=Stesimbrotos FGH 107 F 5): Per. 10, 6. W 463/462 roku, po powrocie z Tazos, czonka kolegium strategw Kimona z Lakladai postawiono przed sdem zarzucajc mu, e przekupiony przez krla Aleksandra nie podj ataku na Macedoni ( Cim. 14, 2). rda notuj rwnie inne wersje oskarenia. Wedug Demostenesa, Kimon oskarony o samowoln zmian ustroju lub , dziki zaledwie trzem gosom unikn kary mierci i zosta skazany na grzywn 50 talentw (XXVI, 6). Informacja ta bdca wymysem bd pomyk Demostenesa nie odnosi si do omawianego procesu. Pozbawiona wszelkiego uzasadnienia

wydaje si akceptacja nie powiadczonej rdowo lekcji (cf. A. Hauvette-Besnault, Les strateges atheniens, s. 110, przyp. 1; G. Busolt, GG, III, 1, s. 255, przyp. 1; Dmosthne. Plaidoyers politiues, II, J. Humbert et L. Gernet, Paris 1959, s. 195; R. Sealey, Ephialtes, CPh", 1964, 59, s. 11 sq.). Najprawdopodobniej dyskutowana wzmianka stanowi reminiscencj procesu Miltiadesa z 489 roku (cf. katalog nr 3). Autorom skargi rozpoczynajcej postpowanie procesowe (Ath. Pol. 27, 1), a nastpnie jednym z oskarycieli wyznaczonych przez ekklezj (Plut. Per. 10, 6) by Perykles. Nie znamy imion pozostaych oskarycieli. Tradycyjnie wie si ich z politykami orientacji demokratycznej (cf. J.B. Bury, A History of Greece, London 1931, s. 343; W.K. Pritchett, GSW, , s. 23). Zgadzajc si z tym uwaam za nierozsdne doszukiwanie si tu innych, nie wymienionych przez rda postaci, Jak to uczyni np. L. Homo, ktry wrd oskarycieli umieci Eflaltesa (Pricls, Paris 1954, s. 34). Istnieje przypuszczenie, e Perykles by w zmowie z Kimonem. Opiera si ono na wzmiankach o zabiegach Elpinike, siostry Kimona, ktrych celem byo pozyskanie Peryklesa oraz o tym, e Perykles jako oskaryciel wystpowa wyjtkowo mao energicznie (Na temat tej hipotezy i caego procesu R. Sealey, The Entry ofPericles into History, Hermes", 1956, 84, 2, s. 234-247, szczeglnie s. 237). Wiadomoci o przebiegu procesu s niestety szcztkowe. Wybr oskarycieli przez ekklezj ( Plut. Per. 10, 6) wskazuje na eisangeli (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 71, przyp. 1, cf. P.J. Rhodes, Boule, s. 200). Skoro Kimon broni si (Plut. Cim. 14, 3), mona sdzi, e Zgromadzenie odesao spraw do heliai. Wniosek ten zakada, e sowa dikastes uywa Plutarch w Jego znaczeniu technicznym (M.H. Hansen, Eisangelia s. 71, przyp. 5). Z drugiej jednak strony Ustrj polityczny Aten" zupenie jednoznacznie kwalifikuje proces jako euthyn. By moe wic Kimon zdawa sprawozdanie z wyprawy (euthyna) przed ekklezj, ktra po skardze Peryklesa w drodze epicheirotonia wypowiedziaa si na temat Jej zasadnoci, wybraa oskarycieli i skierowaa spraw do trybunau sdowego. Analogi potwierdzajc takie tumaczenie stanowi proces Peryklesa w 438/437 roku. W przypadku euthyny nie bya Jednak moliwa (w IV wieku) kara mierci, a z tekstu Plutarcha wyranie wynika, e jeli nawet nie zostaa ona zaproponowana przez oskarycieli (jak sdzi M.H. Hansen, Eisangelia s. 71), to stanowia Jedn z moliwoci ( Plut. Per. 10, 6). W tej sytuacji mona jedynie stwierdzi, e na podstawie kryteriw procesowych IV wieku spraw Kimona daje si klasyfikowa jako eisangeli, podczas gdy bardziej prawdopodobna jest wspierana przez autorytet rda moliwo euthyny. (Wersj podan w Ustroju politycznym Aten" przyjmuj R.J. Bonner, Aspects, s. 59 i A.R.W. Harrison, Law, II, s. 210). Zdecydowanie natomiast naley odrzuci niczym nie poparte przypuszczenie W.K. Pritchetta, e proces odby si w procedurze graphe doron (GSW, II, s. 128).

Prawdopodobnie wydano wyrok uniewinniajcy. Jest to wniosek przyjty w nauce od czasw G. Busolta (GG, III, 1, s. 254-255) 1 J. Belocha (GG, II, 1, s. 151), a opierajcy si na naszej oglnej wiedzy o pniejszej karierze Kimona. 7) Proces Kalliasa (okoo 449 roku) xxx r d o : Dem. XIX, 273. Po powrocie z poselstwa do Persji i zawarciu pokoju Kalliasa z Alopeke oskarono rzekomo w trakcie zdawania sprawozdania ( ) przyjcie apwek ( ) i skazano w zwizku z tym na 50 talentw grzywny. Informacja odnosi si do powiadczonego przez Herodota poselstwa do Suz ok. 449 roku (VII, 151-na temat pokoju cf. K. Kraft, Bemerkungen zu den Persenkriegen, Hermes", 1964, 92, s. 158-171; M. Cary, The Peace of Callias, CQ", 1945, 39, s. 87 sqq.; S. Eddy, On the Peace of Callias, CPh", 1976, s. 8 sqq.; C.L. Murrison, The Peace of Callias: Its Historical Context, Phoenix", 1971, 25, s. 12-31 =Perikles und seine Zeit, s. 467-493). Historyczno procesu jest bardzo wtpliwa. Opowiada o nim Demostenes w mowie O przeniewierczym poselstwie" z 343 roku. Byby to pierwszy proces posa w Atenach. Wersja Demostenesa Jest jednak nieznanego pochodzenia i nie znajduje potwierdzenia u innych autorw (cf. J.K. Davies, APF, S. 261; H. Wankel, Korruption, s. 37, a take F. Adcock, D.J. Mosley, Diplomacy, s. 157). Wydaje si prawdopodobne, e naley ona do wymysw majcych doda powagi argumentom uywanym przez Demostenesa przeciwko Aischinesowi (S. Perlman, On Bribing, s. 230, 233-234). Inn koncepcj reprezentuje D.J. Mosley, ktry skazanie Kalliasa wie z niepowodzeniem Jego wczeniejszej misji poselskiej do Persji w 464/463 roku (Callias' Fine, Mnemosyne", 1973, 26, s. 58).

8) Proces hellenotamiai (okoo 443 roku?) r d o : Ant, VI, 69-71. Czonkw kolegium hellenotamiai oskarono o sprzeniewierzenie ( Ant. VI, 69) i skazano na mier. Niezwykle zawikany jest problem datacji procesu. Mowa Antyfonta O morderstwie Herodesa" zostaa wygoszona po 427, by moe midzy 416 a 414 rokiem p.n.e. (K.J. Dover, The Chronology of Antiphon's Speech, CQ", 1950, 44, s. 44-60, szczeglnie s. 44-48; R. Melggs, AE, s. 246). W tym momencie starsi maj Pamita spraw sami, modsi zna j ze syszenia (Ant. VI, 71). Na Podstawie tej nieprecyzyjnej informacji proces mona odnie do lat

pidziesitych lub czterdziestych V wieku. R. Meiggs i D. Lewis dopatruj si w licie phoroi ladw reorganizacji przeprowadzonej po wygnaniu Tukidydesa syna Melesiasa (A Selection of Greek Historical Inscriptions, Oxford 1965, s. 85-86), a z Plutarcha (Per. 10) wiadomo, e ostatni faz walki politycznej prowadzonej przez Tukidydesa by atak na marnotrawienie funduszy publicznych przez Peryklesa, by moe odnoszcy si nie tylko do wznoszenia budowli na Akropolu. Niewykluczone, e w tym okresie, lub jaki czas potem czonkowie kolegium hellenotamiai zostali skazani na mier. R. Melggs sytuuje proces ok. 443 roku (AE, s. 246). Dokadne datowanie nie jest moliwe. W gr musi wchodzi cae trzecie wierwiecze V wieku (M.H. Hansen, Eisangelia s. 66-67, przyp. 7). Gdy wszystkich hellenotamiai, poza Jednym o imieniu Sosias (PA 13176), zgadzono, okazao si, e oskarenie byo bezpodstawne (Ant. VI, 70). Kolegium Jedenastu otrzymao wwczas od ekklezji polecenie uwolnienia Sosiasa (VI, 70). Antyfont nie mwi nic wicej o tym niezwykym wydarzeniu, wobec czego okrelenie procedury, poza wykluczeniem euthyny (skoro postanowiono kar mierci), nie Jest moliwe (M.H. Hansen, ibidem).

9) Proces Fidiasza (438/437 rok) r d a: Ar. Pax 605 sq. cum. schol. (=Filochoros F 121); Diod. XII, 39 (=Eforos); Plut. Per. 31; Aristodemos FGH 104 F 1, 16, 1; Suda s.v. Pheidlas i euthyne. W 438/437 roku Fidiasz w zwizku z budow posgu Ateny Partenos zosta oskarony o sprzeniewierzenie czci powierzonych mu materiaw (zota i koci soniowej Diod. XII, 39, 1; Plut. Per. 31). Diodor i Plutarch sytuuj proces w okresie bezporednio poprzedzajcym wybuch wojny peloponeskiej. Prawie wspczesny wydarzeniom Arystofanes w komedii Pokj" czyni aluzj do skazania Fidiasza (piszc o przyczynach wojny ' & . 605-6 cf. Suda s.v. Pheidias), przy czym kontekst moe potwierdza, zdaniem badaczy, chronologi Diodora i Plutarcha. Przeczy Jej natomiast tre scholion referujcego opini Filochorosa (FGH 121). Wedug niego sprawa Fidiasza (ta peri Pheidian) miaa miejsce na sze lat przed wojn. Filochoros stwierdza, e dedykacja posgu Ateny (po ktrej prawdopodobnie nastpi proces cf. F.J. Frost, Pericles and Dracontides, JHS", 1964, 84, s. 60) odbya si epi Pythodorou, a mier Fidiasza w Elidzie epi Skythodorou. Dla V wieku nie Jest znany archont o imieniu Skythodoros, std powszechnie przyjto poprawk J. Palmera (1668 rok), ktry zamiast Pythodoros, zaproponowa lekcj Theodoros (archont 438/437 roku) i zamiast Skythodoros Pythodoros (archont 432/431 roku E. Meyer, GdA, IV, s. 275; CAH, V, 1927, s. 478-479) F.E. Adcock; O. Lendle, Philochoros Ober den Prozess des

Pheidias, Hermes", 1955, 83, s. 302-303; G. Donnay, La date da procs de Phidias, AC", 1968, 37, 1, s. 21 i 32 sq.: A.W. Gomme, HCT, II, s. 186 1 inni). Uwzgldniajc to uzupenienie mona przedstawi dwie podstawowe wersje wydarze: I. Fidiasz oskarony przed ekklezj o malwersacje w 432/431 roku zosta uniewinniony, a nastpnie ponownie oskarony, tym razem o bezbono, i w zwizku z tym wtrcony do wizienia, w ktrym wkrtce zmar (Plut.) (tak m.in. G. Busolt, GG, III, 2, s. 825-828; E. Derenne, Le Procs d'impit intentes aux philosophes a Athnes au 5" et au 4e stcles auantJ.-C., Liege 1930, s. 237; L. Homo, Pricls, s. 281). Procesy byyby przejawem wzrostu siy opozycji po powrocie z wygnania Tukidydesa syna Melesiasa. II. Fidiasz oskarony o sprzeniewierzenie w Atenach w 438/437 roku ucieka do Elidy, gdzie w 432/431 roku skazano go na mier (Filochoros tak sdzili wczeniej Muller-Strubing, Schll, a wspczenie V. Ehrenberg, From Solon to Socrates, London 1968, s. 234). Niezalenie od tego stworzono wiele innych hipotez, ktre mniej lub bardziej szczliwie usioway godzi ze sob sprzeczne przekazy Plutarcha i Filochorosa: 1. Po ukoczeniu posgu Ateny w 438/437 roku Fidiasz udaje si w spokoju do Elidy, po czym w 432/431 roku wraca do Aten i wwczas zostaje oskarony w zwizku ze swoj wczeniejsz dziaalnoci (G. Glotz, Hg, II, s. 628; A.W. Gomme, HCT, II, s. 186-187). 2. Skazany w 432/431 roku w Atenach przybywa do Elidy, gdzie umiera po procesie, jaki mu tam wytoczono w 430-420 roku (cf. E. Derenne, op. cit., s. 18, przyp. 5; W. Judelch, Zum Pheidias Papyrus", Hermes", 1925, 50, s. 54 sqq.). 3. Fidiasz najpierw przebywa w Olimpii, budujc tam posg Zeusa, a dyskutowany proces wie si z powrotem do Aten w 432/431 (cf. krytyk tego pogldu przeprowadzon przez F.J. Frosta, Pericles andThucydides son of Melesias and Athenian Politics before the War, Historia", 1964, 13, s. 395-396). Spowodowana brakiem zgodnoci pomidzy przekazami rdowymi moliwo budowania wykluczajcych si hipotez dowodzi, e mamy do czynienia nie z relacjami, lecz z Interpretacjami i na nieznanych podstawach dokonywanymi rekonstrukcjami wydarze. Plutarch i Diodor korzystaj z jednego rda, prawdopodobnie z Eforosa. Eforos (lub jego rdo),, formuujc tez o odpowiedzialnoci Peryklesa za wybuch wojny peloponeskiej, dla Jej udowodnienia zastosowa, Jak sdz, metod nie chronologicznego, lecz t e m a t y c z n e g o czenia informacji. Dlatego rzeczywiste lub domniemane procesy Fidiasza, Anaksagorasa, Aspazji 1 Damona zostay umieszczone obok siebie. Momentu, w ktrym nastpstwo to uznano za chronologiczne nie potrafi ustali. Niewtpliwie jednym z powodw nieporozumienia bya aluzja Arystofanesa w Pokoju", ktra rwnie wedug nowoytnych badaczy stoi w sprzecznoci z relacj Filochorosa. Tak jednak

nie Jest. Trudno bowiem na jej podstawie wnioskowa o perspektywie czasowej, w jakiej Arystofanes umieszcza spraw Fidiasza. Mogoby si wydawa, e siga do stosunkowo bliskich czasw. Z punktu widzenia jednak roku 421 (wystawienie Pokoju") historia sprzed 11-12 lat (432/431 rok) jest prawie rwnie odlega, jak sprzed 16-17 (438-437 rok). W zwizku z powyszym sdz, e przekazy Filochorosa, Diodora i Plutarcha odnosz si do jednego procesu Fidiasza, ktry mia miejsce w Atenach w 438/437 roku p.n.e. Oskarenie o przywaszczenie koci soniowej i zota (u Filochorosa wystpuje jeszcze srebro, ktre pniejsza tradycja zmieni w zoto F.J. Frost, Historia", 1964, 13, s. 395 cf. S. Eddy, The Gold in the Athena Parthenos, AJA", 1977, 81, s. 107 sq.) przedstawi na ekklezji, za namow wrogw politycznych Peryklesa (echthroi Diod. XII, 39, 2 cf. 39, 1 i Plut. Per. 31, 3), jeden ze wsppracownikw Fidiasza, metojk Menon (Plut. Per. 31, 2 cf. Diod. XII, 39, 1). Ekklezj uznaa zasadno skargi i podja decyzj o aresztowaniu Fidiasza (Diod. XII, 39, 2). Wedug Plutarcha, Fidiasza wtrcono do wizienia dopiero po oskareniu go o bezbono, gdy nie udowodniono adnych malwersacji (Plut. Per. 31, 4). Jeli byoby to prawd, niezrozumiaa wydaje si dalsza decyzja ekklezji, ktra na wniosek Glaukona przyznaa Menonowi immunitet (ateleia) i polecia strategom czuwa nad Jego bezpieczestwem (Plut. Per. l.c.). Albo wic ostatnia informacja odnosi si do pierwszego etapu procesu, albo Plutarch myli si mwic o uniewinnieniu Fidiasza (tak rozumuje G. Donnay, op. cit., s. 23). Przy przyjciu drugiego rozwizania moliwa Jest akceptacja relacji Filochorosa i poczenie Jej z dyskutowanym fragmentem Arystofanesa. Oznacza to, e Fidiasz skazany lub obawiajc si wyroku skazujcego uciek nastpnie do Elidy (Filochoros F 121). Proces mg si odby w procedurze eisangelii (E. Derenne, op. cit., s. 237). Cakowicie wykluczona jest natomiast euthyna, poniewa Fidiasz nie sprawowa urzdu (U. Kahrstedt, Untersuchungen, II, s. 169).

10) Proces Peryklesa (438/437 rok) r d a : Plut. Per. 32; Diod. XII, 38-9. W 438/437 roku na wniosek Drakontydesa (PA 4551) ekklezj przyja uchwa zobowizujca Peryklesa do zoenia sprawozda rachunkowych (oi Plut. Per. 32 cf. Diod. XII, 39, 3) przed prytanami. Sdziowie mieli bra tabliczki do gosowania z otarza Ateny na Akropolu i tam wyrokowa. Na propozycj Hagnona (PA 171) zrezygnowano z ostatniego warunku i zlecono rozpatrzenie sprawy w normalnym miejscu trybunaowi zoonemu z 1500 sdziw. Peryklesa podejrzewano o malwersacje finansowe w zwizku ze skazaniem Fidiasza i sprawowaniem przez niego samego funkcji epimelety budowy posgu (Diod. XII, 39, 1-2).

Historyczno tego procesu nie jest powszechnie zaakceptowana. Nie ma wrd uczonych zgody co do tego, czy byy dwa procesy Peryklesa, czy tylko jeden. Wedug Plutarcha, Perykles zosta po raz pierwszy oskarony po procesach Fidiasza, Aspazjl i Anaksagorasa, bezporednio przed wybuchem wojny. Wychodzc z identycznych jak w przypadku Fidiasza przesanek przyjmuj, e pomidzy informacjami dowodzcymi odpowiedzialnoci Peryklesa za wywoanie wojny nie musi zachodzi cisy zwizek czasowy. Na podobnej zreszt podstawie wikszo badaczy uznaje historyczno jednego tylko procesu Peryklesa w 430/429 roku i z nim wanie czy pseflzm Drakontydesa (tez t postawion przez K.J. Belocha, Die attische Politik seit Perikles, Lelpzig 1884, s. 330 sq. ostatecznie sformuowa H. Swoboda, Ueber den Prozess des Perikles, .Hermes", 1893, 28, s. 536-598: cf. E. Meyer, GdA, IV, s. 318 sq.; U. Kahrstedt, Untersuchungen, II, s. 246; M.H. Hansen, Eisangelia, s. 71-73; A.W. Gomme, HCT, , s. 187; D.W. Knight, Thucydides and the War Strategy of Pericles, Mnemosyne", 1970, 23, 4, s. 150 sqq. 1 inni). Zabieg ten maj usprawiedliwia nastpujce okolicznoci: A. Autorytet Tukidydesa pozwala mle pewno, e pozycja Peryklesa przed wojn (mimo prowokacji spartaskich) nie zostaa zachwiana. Gdyby proces mia miejsce, Tukidydes albo by o nim wspomnia, albo nie wyraziby powyszego sdu. Moim zdaniem wniosek idzie za daleko w bezgranicznym zaufaniu do Tukidydesa. Po pierwsze, Jak dowid H.D. Westlake, Tukidydesa w pierwszej partii Jego dziea nie Interesuj szczegy personalne, co w pewien sposb moe tumaczy brak spodziewanej informacji (Indiuiduals, s. 38). Po drugie nie da si wykluczy stronniczoci Tukidydesa (cf. J. Finley, Thucydides, s. 19-20), ktrej wiadectwem Jest by moe pobiene potraktowanie procesu Peryklesa z 430 roku. Po trzecie proces, w ktrym wydano wyrok uniewinniajcy, a tak prawdopodobnie si w tym wypadku stao, nie musia oznacza osabienia pozycji Peryklesa. Mg przynie nawet jej wzmocnienie, co tumaczy zasadno oceny Tukidydesa. Po czwarte Tukidydes mwi o okresie bezporednio poprzedzajcym wojn, a proces mia miejsce wczeniej. B. Plutarch zaczerpn dekret z synagog psephismatonKraterosa, ktry, jak si przypuszcza, umieciby uchwa dotyczc sprawy, w ktrej pad wyrok skazujcy, nie za uniewinniajcy. Wiemy za, e Peryklesa skazano Jedynie raz, wanie w 430/429 roku. Sabo tego rozumowania jest oczywista. Krateros przytoczy taki dekret, Jaki mia. C. Wedug zwolennikw przesunicia dekretu do 430 roku z .Gorgiasza" Platona wynika, e Perykles nie tylko raz zosta skazany, ale 1 jedynie raz w swoim yciu stan przed sdem (515E), co wydaje si wnioskiem nieco naciganym. Z drugiej strony Diodor, ktry o dekrecie nie wspomina, ale Jak Plutarch zna dwa procesy Peryklesa, przedstawia nastpujcy porzdek wydarze: 1. Perykles obawiajc si rezultatw kontroli finansowej (peri ton chrematon apologian) , za rad Alkibiadesa (na temat genezy tej ostatniej cf.

H.D. Westlake, Indiuiduals, s. 27), postanawia dla ratowania wasnej skry wywoa wojn (XII, 1). 2. Oskarenie Fidiasza w zwizku z wykonywaniem posgu Ateny. Perykles jako epimeletes by w spraw zamieszany (XII, 39, 1). 3. Proces Anaksagorasa bdcy kontynuacj dziaa wrogw Peryklesa, ktre skaniaj go do wszczcia wojny (XII, 39, 2-3). 4. Dekret megarejski (XII, 39, 4 sq.). 5. Perykles doprowadza do wojny. Dalej nastpuj cytaty z Eupolisa i Arystofanesa majce potwierdzi prawdziwo teorii" o osobistej odpowiedzialnoci Peryklesa. Brak logicznego zwizku pomidzy informacj 1 a pozostaymi moe oznacza, e Diodor przytoczy wiadomoci pochodzce z rnych rde. Informacje 2-5 wywodz si od Eforosa, ktrego Diodor cytuje, 1 od Innego wrogiego Peryklesowi autora (G.L. Barber, The Historian Ephorus, Cambridge 1935, s. 107-108 sq.). Uwaam za prawdopodobne, e informacja pierwsza jest opisem dekretu Drakontydesa (pominwszy anegdot 0 Alkibiadesie) i wie si z drug, a obydwie w sposb istotny uzupeniaj 1 potwierdzaj wersj Plutarcha. Diodor podaje, e Perykles by epimeletes budowy posgu Ateny Partenos (XII, 39, 1), co powtarza Filochoros. Naturaln reakcj po procesie Fidiasza byo rozpatrzenie odpowiedzialnoci kolegium epimeletai, zwaszcza wobec znanych zwizkw Peryklesa z budow i osobistych, Jakie czyy go z Fidiaszem. Dekret Drakontydesa przewidywa obrady na Akropolu i gosowanie przy otarzu, co moe by konsekwencj faktu, e chodzio o kradzie rzeczy nalecych do samego bstwa witokradztwo (hierosylia) o czym wspomina Diodor (XII, 39, 2 ). Tre dekretu zrozumiaa w ten sposb dla roku 438/437, nie ma adnego uzasadnienia dla roku 430 (F.J. Frost, JHS", 1964, 84, s. 72 cf. G. Donnay, La date du procs de Phidias, s. 33-34). Ponadto Hagnon zaproponowa wspomian poprawk na tym samym zebraniu, na ktrym przyjto dekret. W 430 roku przebywa w Potidai, co wyklucza jego obecno na ekklezji (F.J. Frost, ibidem, s. 44-45 cf. prb tumaczenia tej sprawy w CAH, V, s. 478). Przebieg procesu nie Jest znany. wiadectwo Platona pozwala przypuszcza, e wydano wyrok uniewinniajcy (Gorg. 515E). Oskarenie dotyczyo klope, doron, adikiou, klasycznych skadnikw euthyny, co wydaje mi si wystarczajcym uzasadnieniem dla wskazania procedury. Rozpoczcie procesu na Zgromadzeniu sugeruje w modelu IV-wiecznym procedury eisangelii (tak np. M.H. Hansen, Eisangelia s. 71-73). Tre dekretu Drakontydesa zmusza jednak do uznania odmiennci euthyny w V wieku. Oskaryciele, poza Drakontydesem, nie s znani z imienia. Proces zosta wywoany przez wrogw politycznych Peryklesa (hypo ton echthron Diod. XII, 39, 1; Plut. Per. 32). Bliszej ich identyfikacji mona dokona jedynie w drodze porwnania z innymi procesami wymierzonymi w ludzi z otoczenia Peryklesa (na ich temat cf. R. Klein, Die innenpolitische Gegnerschft gegen Perikles, (w:) Perikles und seine Zeit, Hrsg. G. Wirth, s. 494-533).

Oskarycielem Aspazji mia by komediopisarz Hermippos. Mamy powane powody, aby wtpi w historyczno tego procesu (E. Will, Le monde grec et LOrient, le V stecle, s. 272; A.W. Gomme, HCT, , s. 187; CAH, V, s. 478: A. Rosenberg, Perikles und die Parteien, NJb", 1915, s. 217 sq.). Najprawdopodobniej oskarenia Hermipposa formuowane byy na scenie komediowej i dopiero pniej zostay uznane za atak sdowy. Sprawa Damona-Damonidesa (A.E. Raubitschek, Damon, Classica et Mediaevalia", 1955, 16, s. 78 sqq.), w ktrej niektrzy badacze dopatruj si inicjatywy Tukidydesa syna Melesiasa (G. Glotz, Hg, , s. 186) jest rwnie bardzo podejrzana (A. Rosenberg, op. cit., s. 211-212; J. Carcoplno, L'ostracisme athnien, Paris 1935, s. 125). Autorem dekretu, ktry doprowadzi do postawienia przed sdem Anaksagorasa by Dlopeithes. Scholiasta do Rycerzy" Arystofanesa (1085) okrela go jako hetairos Nikiasza (cf. E. Derenne, op. cit., s. 20). Oskarycielem Anaksagorasa mia by Kleon (Sotion apud Diog. Laert. 2, 12) lub Tukidydes syn Melesiasa (Satyros apud Diog. Laert. 1. c.). Ustalenie wiarygodnoci zawartych u Dlogenesa informacji jest nader trudne (F.J. Frost, Historia", 1964, 13, s. 393, przyp. 31). Wie si przy tym ze skomplikowan kwesti datowania procesu. Nie ma absolutnej pewnoci, e jest on wspczesny poprzednio wymienionym (A. Taylor, On the Date of the Trial of Anaxagoras, CQ", 1917, 11, s. 81 sqq.; E. Derenne, Le procs d'impiet intents awc philosophes a Athenes, s. 30 sqq.; R. Melggs, AE, s. 95-96). Metoda porwnawcza nie stanowi zatem dostatecznej pomocy do okrelenia sprawcw procesu. Sam Drakontydes, buleuta 446/445 1 strateg 433/432 roku (K.J. Davles, APF, s. 173) nie Jest postaci na tyle znan, abymy mogli wyciga Jakie wnioski z faktu Jego uczestnictwa. Procesy Fidiasza, Aspazji, Anaksagorasa, take Peryklesa s zazwyczaj przypisywane politykom orientacji oligarchicznej lub wsplnej akcji oligarchw Tukidydesa i tzw. radykalnych demokratw z Kleonem na czele, przy zaoeniu, e wszystkie one miay miejsce tu przed wybuchem wojny (K.J. Beloch, GG, II, 1, s. 294-295 cf. H.T. Wade-Gery, Thucydides the Son of Melesias, JHS", 1932, 52, s. 205-229; M.D. Meyer, Thukydides Melesiou und die oligarchische Opposition gegen Perikles, Historia", 1967, 16, s. 141-154). Frank J. Frost, wobec wygnania Tukidydesa, wyklucza inicjatyw oligarchw 1 przypisuje proces 438/437 roku modym politykom z ludu, takim Jak Kleon (Historia" 1964, 13, s. 397-399).

11) Proces Peryklesa (430/429 rok) r d a : Thuc. II, 65, 3; Plato, Gorg. 515E-516A; Dem. XXVI, 6; Diod. XII, 45; Plut. Per. 35; Arist. 26, 3. W 430/429 roku Perykles z Cholargos, czonek kolegium strategw (Thuc. II, 59, 3) zosta przez ekklezj zdjty z urzdu (Plut. Per. 35; Diod. XII, 45, 4). Powrci on do Aten z Argolidy Ju po zakoczeniu drugiej

Inwazji spartaskiej (Thuc. II, 56, 3), ktr datuje si na maj 430 roku (A.W. Gomme, HCT ad II, 47, 2), co wyznacza terminus post quem procesu. Skoro w lutym/marcu 429 roku wybrano go ponownie na stanowisko stratega, to proces mial miejsce w drugiej poowie 430 roku (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 71-72, przyp. 14). Z faktu zaangaowania w spraw ekklezji mona wnosi, e zwolnienie Peryklesa odbyo si w drodze epicheirotonii. Oskarenie dotyczyo sprzeniewierzenia funduszy publicznych ( Plato, Gorg. 515E). Przypuszczenia, e Perykles zosta oskarony o apate tou demou lub ze dowodzenie wypraw do Argolidy (takie snuje A.W. Gomme, HCT, II, s. 182) nie maj oparcia rdowego. Podobnie przypisywanie procesowi charakteru rozrachunkowego. Jeliby nawet dekret Drakontydesa odnie do roku 430 (cf. katalog nr 10), to nie wynika z niego, e od Peryklesa zadano zdania rachunkw z pitnastu lat urzdowania (J. Busolt, GG, III, 2, s. 952; G. Glotz, Hg, II, s. 628). Nie ma rwnie podstaw do czenia oskarenia z przekupieniem Plejstoanaksa 1 Kleandrydasa w 446 roku (Thuc. I, 114, II, 21; Plut. Per. 22-3; Diod. XII, 9), synn odpowiedzi Peryklesa eis to deon (jak to zrobi E. Meyer, GdA, IV, s. 319) lub sensacyjn relacj Teofrasta o apwkach wysyanych corocznie do Sparty (Plut. Per. 23). Nie ulega natomiast wtpliwoci, e Peryklesa oskarono o sprzeniewierzenie. Bezporednim powodem by zapewne powrt z nieudanej wyprawy do Epidauros (A. Bury, A History of Greece, s. 408; W.K. Prltchett, GSW, II, s. 5; A.W. Gomme, HCT, II, s. 182), a zasadnicz przyczyn nastroje niezadowolenia wywoane zaraz i niepowodzeniem w wojnie. Uznany winnym, Perykles z trudem unikn kary mierci i musia zapaci grzywn, ktrej wysoko ju w staroytnoci bya przedmiotem dyskusji (Thuc. II, 65, 3 , Plut. Arist. 26, 3). Najnisza ze znanych Plutarchowi sum wynosia 15, najwysza 50 talentw (Per. 35). Demostenes mwi o 30 (XXVI, 6), a Diodor nawet o 80 talentach (XII, 45, 4 A.W. Gomme uznaje to za pomyk w manuskrypcie, HCT, II, s. 182). Okrga suma 50 talentw, powszechnie akceptowana przez badaczy (e.g. G. Glotz, Hg, II, s. 628; W.K. Prltchett, GSW, II, s. 5) nie zasuguje na zaufanie. Brak danych na temat wyjtkowo wielkiego bogactwa Peryklesa, a nie ulega wtpliwoci, e grzywna zostaa wkrtce zapacona. Jej wielko oraz niezgodno pomidzy przekazami dowodz, e mamy do czynienia z wymysami pniejszej tradycji. U. Kahrstedt (dekret Drakontydesa odnosi do 430 r.) sdzi, e rzecz dotyczya 5 talentw, skoro grzywna wyniosa 50 (Untersuchungen, II, s. 246-247), ale Jest to wycznie prba zracjonalizowania bezwartociowej skdind informacji. Oskaryciele Peryklesa nie s znani (D. Kienast, Der innenpolitische Kampf in Athen von der Ruckkehr des Thukidydes bis zu Perikles' Tode, Gymnasium", 1953, 60, s. 210 sqq.). Plutarch podaje trzy nazwiska oskarycieli, Kleona (wedug Idomeneusa), Simmiasa (wedug Teofrasta) i Lakrateidesa (wedug Heraklejdesa z Pontu) (Per. 35, 5). Rnice tradycji, reprezentowanej zreszt przez drugorzdnych autorw wskazuj by moe,

e w wiek po procesie Imiona oskarycieli zostay Ju zapomniane, a u Plutarcha odnajdujemy efekty podejmowanych w IV wieku prb zapenienia istniejcej luki (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 71, przyp. 1 nr 6). Z drugiej jednak strony mona te przypuszcza, e skoro nieznane skdind imiona Simmlasa i Lakrateidesa zachoway si w rdach, to postacie te musiay odegra jak rol w procesie (A.W. Gomme, HCT, , s. 182). O atakach Kleona na polityk Peryklesa w pocztkach wojny syszymy w komedii Moirai" Hermipposa (fr. 41), co mogoby wspiera wiadectwo Idomeneusa, gdyby nie podejrzenie, e Idomeneus na tej wanie podstawie rekonstruowa imi oskaryciela. Wskazanie konkretnych postaci, ktre stay za procesem nie jest wic moliwe. By on niewtpliwie wynikiem akcji podjtej znowu przez wrogw politycznych Peryklesa, prawdopodobnie koalicji rnych si, na co wskazywaaby niejednorodno ukadu politycznego powstaego w Atenach po odejciu Peryklesa. Z faktu usunicia Peryklesa z urzdu stratega przez ekklezj mona wnosi, e proces odby si w procedurze eisangelii (H. Swoboda, op. cit.; A.R.W. Harrlson, Law, s. 59; C. Hignett, HAC, s. 234; M.H. Hansen, Eisangelia, s. 71-73). Jedynie E. Meyer, zakadajc, Jak prawie wszyscy historycy, e dekret Drakontydesa powsta w 430 roku sdzi, i proces jest przykadem nadzwyczajnej euthyny w zwizku z Jej rozpoczciem przez epicheirotonia (GdA, IV, s. 319-329 cf. U. Kahrstedt, Untersuchungen, II, s. 246 sqq.).

12) Proces Formiona (428 rok) z r d o : schol. Ar. Pax 347 (=Androtion FGH 342 F 8). Formlon (PA 14958), czonek kolegium strategw zosta po powrocie z wyprawy wojennej oskarony w trakcie zdawania sprawozdania (euthyna). Scholiasta nie podaje daty procesu, ktra, jeli nawet nie znajdowaa si u Androtiona, to prawdopodobnie moga by dedukowana z kontekstu (H.D. Westlake, IndiuiduaLs, s. 54). Z dwu wchodzcych w gr momentw roku 430 po powrocie z Potidai 1 428 po powrocie z Naupaktos drugi wydaje si bliszy prawdzie i jest powszechnie przez badaczy akceptowany (H.D. Westlake, Indiuiduals, s. 55-56; M.H. Hansen, Eisangelia, s. 63, przyp. 39; W.K. Prltchett, GSW, II, s. 5). Skoro oskarenie sformuowano podczas euthyny, naley bra pod uwag klope, doron, adikiou (cf. W.K. Pritchett, ibidem). Formiona skazano na 100 min grzywny. Wobec jej niezapacenia, spada na niego kara atimii, ktr pniej ekklezj w specjalnej uchwale anulowaa (cf. H.D. Westlake, Indiuiduals, s. 54, przyp. 3). Proces koczy karier Formiona (W.K. Prltchett, GSW, II, s. 13 cf. P. Cloche, Le proces, s. 102). Cala sprawa jest bardzo tajemnicza. Tukidydes milczy na jej temat, a przekaz scholiasty jest zbyt oglnikowy, aby mg

stanowi punkt wyjcia dla dalej idcych ustale. Kolejne reelekcje Formiona na stanowisko stratega w 440/439, 439/438, 433/432, 432/431, 431/430, 430/429 i 429/428 roku wiadcz o wielkim talencie wojskowym i spoecznym uznaniu, co potwierdzaj rwnie liczne pochlebne wzmianki w komedii (e.g. Ar. Equ. 562, Lys. 801-804). Sprawa jest tym bardziej niezwyka, e dochodzi do skazania zwyciskiego wodza, przy tym nie polityka, lecz zawodowego wojskowego (cf. W. Lengauer, Greek Commanders, s. 45). Jedynym wytumaczeniem ukarania Formiona jest w tej sytuacji panujcy w Atenach nastrj niezadowolenia z rezultatw bitwy pod Panormos (W. Lengauer, ibidem).

13) Proces Pachesa (427 rok) xx r d a : Plut. Nic. 6, 2: Arist. 26, 5. Paches (PA 11746), strateg 428/427 roku, prowadzcy zwyciskie dziaania wojenne na Lesbos, po powrocie do Aten w trakcie euthyny zostaje oskarony, by moe, jak na to wskazuje procedura, o naduycia finansowe. Gdy wydano wyrok skazujcy, Paches odebra sobie ycie w sali sdowej (en to dikasterio) (Nic. 6, 2: Arist. 26, 5). Szczegy procesu oraz okolicznoci, ktre do niego doprowadziy nie s znane. Tukidydes nie wspomina w ogle o tym tragicznym i z pewnoci gonym wydarzeniu. Plutarch ze swoj oglnikow informacj jest jedynym rdeem. Okazj do oskarenia daa zapewne dziaalno Pachesa w Mytilenie (W.K. Prltchett, GSW, II, s. 5; H.D. Westlake, Indwiduals, s. 56). Gdyby uzna, e proces stanowi atak na reprezentanta obozu demokratycznego podjty przez grup" arystokratyczn, stojc w obronie sprzymierzecw (A. Hauvette-Besnault, Les stratges athniens, s. 113), byaby to swoista kontynuacja referowanej przez Tukidydesa dyskusji Kleona i Diodotosa.

14) Proces Kleona (okoo 425 roku?) xxx r d o : Ar. Acharn. 5-8 cum schol. (=Theopompos). Okoo 425 roku Kleona oskarono o przyjcie apwki w wysokoci 5 talentw od sprzymierzecw w zamian za wyjednanie obniki phoroi. Uznano go winnym i zmuszono do zwrotu sumy rwnej wartoci apwki. Nie Jest moliwe okrelenie instancji sdzcej i procedury. Prawdopodobnie tzw. proces Kleona nigdy nie mia miejsca, a Jego wyodrbnienie przez scholiast opiera si na niezrozumieniu fragmentu Arystofanesa. Historyczno procesu broniona przez Gilberta, ktrej zwolennikiem na gruncie polskim sta si W. StefTen (Walka Arystofanesa z Kleonem, Eos", 51, 1961, fasc. 2, s. 233) budzi powane zastrzeenia. W Acharnejczykach"

Arystofanes wyraa rado z powodu zmuszenia Kleona przez hippeis do wyrzygania" 5 talentw (6 ol ). Informacje te rozwija scholiasta, ktry powouje si naTeopompa: , . . Arystofanes nie mwi procesie. Jeli uzna, e czyni do niego aluzj, to musi dziwi fakt, e w pniejszych Rycerzach", w ktrych wszelkimi sposobami stara si dowie skorumpowania Kleona, nie robi uytku z tej kompromitujcej historii (zwraca na to uwag T.A. Dorey, Aristophanes and Cleon, Greece and Rome", 1956, 3, s. 136). B. Zastanawiajce, e mimo niewtpliwej wrogoci wobec Kleona wspczesnych autorw (cf. F. Bourriot, La familie et le milieu social de Cleon, Historia", 1982, 31, s. 404 sqq.), aden nie potwierdza informacji Arystofanesa, a waciwie scholiasty. C. Moliwy (w apographe), ale podejrzany, gdy poza tym nieznany jest fakt zwrotu przyjtej apwki. D. Cakowicie sprzeczne z atesk praktyk sdownicz byoby wystpienie w roli oskaryciela hippeis jako grupy obywatelskiej (cf. T.A. Dorey, op. cit., s. 136). E. Normalnym efektem skazania polityka byo stae lub czasowe Jego zniknicie z ycia politycznego. O niczym takim nie moe by mowy w 425 roku w wypadku Kleona (M. Croiset, Aristophane et les partis a Athnes, Paris 1906, s. 82). F. O tym, jak daleko sta scholiasta (odpowiedzialny za pojawienie si problemu procesu Kleona) od znajomoci spraw ateskich wiadczy fakt, e pomyli eisphor z phoros (cf. E. Meyer, GdA, IV, s. 366). W zwizku z powyszym sdz, e scholion (Teopomp) stanowi wycznie skutek bdnej interpretacji Arystofanesa i nie dowodzi historycznoci procesu. W tej sytuacji widz dwa moliwe do przyjcia wytumaczenia treci pitego wiersza Acharnejczykw": 1. Arystofanes czyni aluzj do wystawionych w 426 roku Babiloczykw", w ktrych umieci scen z wymylonym przez siebie procesem (tak wydawcy Les Belles Lettres). 2. Wiadomo Arystofanesa nawizuje do Jakiego posunicia politycznego Kleona, ktre zostao przez stronnictwo przeciwne (symbolizuj je hippeis) storpedowane cakowicie (jeeli rzecz dotyczya 5 talentw) lub czciowo (poprzez zmniejszenie proponowanej sumy o 5 talentw). W tym tylko sensie moe by zrozumiay sukces hippeis.

15) Proces Lachesa (425 rok) r d o : Ar. Vesp. W 425 roku stratega Lachesa (PA 9019) oskarono po powrocie z wyprawy sycylijskiej (na jej temat H.D. Westlake, Athenian Aims in Sicily, 427-424 B.C., Historia", 1960, 9, s. 385-402) prawdopodobnie o przekupstwo i malwersacje (Ar. Vesp. 240-2). Oskarenie o nieskuteczno, ktrego domyla si J. Finley odzwierciedla istot sprawy, ale nie odpowiada stronie formalnej procesu (Thucydides, s. 188 cf. E. Meyer, GdA, IV, s. 360). Nie ulega wtpliwoci, e Lachesa oskarono w Atenach o naduycia finansowe. Sporna Jest kwestia, czy proces mia istotnie miejsce (cf. W.K. Prltchett, GSW, , s. 128). Cz badaczy Jest zdania, e Kleon i Inni politycy szkalowali Lachesa, ale nie posunli si do formalnego oskarenia (A.W. Gomme, HCT, , s. 431: H.D. Westlake, Indiuiduals, s. 56: F. Jacoby, FGH Illb, suppl. I, s. 500-501). Inni sdz, e do procesu w kocu doszo (CAH, V, s. 224: J. Bury, A History oj Greece, s. 456). Wysoce prawdopodobne jest wystpienie w roli oskaryciela samego Kleona (Ar. Vesp. 894-7 cf. R.J. Bonner, Lawy er, s. 263-264). By moe by to atak tzw. radykalnych demokratw na przedstawiciela orientacji umiarkowanej, do ktrej naley zaliczy Lachesa (H.B. Mayor, The Strategi at Athens in the Fifth Century B.C., JHS", 1939, 59, s. 46; A B. West, Pericles Political eirs, CPh", 1924, 19, s. 203 i 142; P. Cloche, Le procds, s. 103; G. Glotz, Hg, II, s. 642). Sd przysigych wyda wyrok uniewinniajcy. Wniosek taki znajduje uzasadnienie w epilogu procesu w Osach" (Fllokleon wydaje wyrok uniewinniajcy) oraz w fakcie, e kariera Lachesa nie ulega po 425 roku jakiemu gwatownemu zaamaniu (U. Wilamowltz-Moellendorff, Aristoteles und Athen, II, Berlin 1893, s. 245; CAH, V, s. 224; W.K. Prltchett, GSW, II. s. 5). Zastosowano procedur euthyny (Ar. Vesp. 960-1 -U. Wilamowitz-Moellendorff, op. clt., II, s. 244-245; M. Pierart, Les euthynoi athniens, AC", 1971, 40, s. 568 cf. M.V. Molitor, A Prosopographical Study of Aristophanes'Comedies, Princeton 1969, s. 200-201). Historyczno procesu, mimo rozmaitych zastrzee, wydaje si niewtpliwa. W dotychczasowych interpretacjach nie zwrcono natomiast naleytej uwagi na fakt, e pomidzy rzeczywistym procesem Lachesa a komediowym Labesa zachodzi rnica trzech lat. Arystofanes musia nawiza do wydarzenia dobrze publicznoci znanego i kontrowersyjnego, aby na jego przykadzie ukaza pewne wady ateskiego systemu, m.in. mechanizm manipulowania sdziami przez politykw. Sformuowane oskarenia, mimo finalnego uniewinnienia, nie zostay odparte. Wtpliwoci pozostay wobec obydwu politykw. W tej sytuacji passus z serem, symbolizujcym dochody ateskie, o ktre walcz ze sob politycy, mg by w intencji Arystofanesa gwnym posaniem sztuki (W.W. Golownia, Aristofan, Moskwa 1955,

s. 104). W Interesie Arystofanesa leao odwoanie si do procesu, ktry rzeczywicie mia miejsce, co nie oznacza Jednak wiernego przedstawienia wszystkich realiw. C bowiem wynika z uniewinnienia, ktre nastpuje w sztuce? Czy to, e uzyskano Je niezgodnie z prawem (zamiana urn), przy sprzeciwie czci sdziw (uniewinnienie nie byo zamiarem Filokleona), czy te to, e Arystofanes wydaje wasny wyrok, dyskutujc z wynikiem rzeczywistego procesu? Kontynuowanie przez Lachesa bez przeszkd kariery politycznej wskazuje na uniewinnienie.

16) Proces Eukratesa (okoo 424 roku) xxx r d o : Ar. Equ. 254 cum schol. Eukrates (PA 5759 i 5757) zosta rzekomo oskarony o przekupstwo (?) 1 unikn kary zjednujc Ateczykw przez przeprowadzenie obniki cen zboa (schol. ad Ar. Equ. 254). Terminus ante uem okrela moment wystawienia Rycerzy" (424 r.). Historyczno procesu Jest bardzo wtpliwa, gdy nie jest pewna interpretacja scholion, ktrej potwierdzenia brak w innych rdach.

17) Proces Sofoklesa, Pythodorosa i Eurymedonta (424 rok) r d a : Thuc. IV, 65, 3: Filochoros Fr 127. W 424 roku trzej czonkowie kolegium strategw Pythodoros (PA 12399), Sofokles (PA 12827) i Eurymedont (PA 5973) po powrocie z Sycylii zostali oskareni o przekupstwo ( Thuc. IV, 65, 3). Proces odby si wiosn lub latem 424 roku (Thuc. IV, 52, 3 cf. M.H. Hansen, Eisangelia, s. 73, przyp. 9; W.K. Pritchett, GSW, , s. 51 128). W lutym 425 roku Lachesa (katalog nr 15) zastpi Pythodoros, do ktrego doczyli pniej Sofokles i Eurymedont z gwn czci ateskiego korpusu. Dwuznaczna rola, Jak Ateczycy odgrywali na Sycylii 1 brak sukcesw doprowadziy do zmiany konfiguracji politycznej na tym terenie. Latem 424 roku na kongresie w Gell doszo, z inicjatywy Hermokratesa, do zawarcia pokoju midzy miastami sycylijskimi, ktry oznacza praktyczne proklamowanie zasady .Sycylia dla Sycylijczykw" (wedug okrelenia Freemana Monroe doctrine of ancient Siclly" cf. G. Glotz, Hg, II, s. 641; J. Bury, op. cit., s. 465; B.W. Henderson, The Creat War between Athens and Sparta, London 1927, s. 246-247). Podpisanie pokoju sprawio, e dalsza obecno wojsk ateskich w tym rejonie wiata staa si zbdna. Trzej strategowie przystpili do pokoju 1 opucili Sycyli. Oskarenie, jakie postawiono wobec nich w Atenach ma swoje rdo w zawiedzionych nadziejach, Jakie wizano z ca wypraw sycylijsk (cf.

G. Busolt, GG, III, 2, s. 1133). Nie uwzgldniao ono realiw, w jakich przyszo dziaa strategom (W.K. Prltchett, GSW, , s. 25). Paradoks ateskiego systemu politycznego i prawnego zawiera si w tym, e do odpowiedzialnoci pocignito nie waciwych inicjatorw wyprawy, ktrzy dokonali bdnej kalkulacji politycznej i wojskowej (Hyperbolos i inni), lecz jedynie wykonawcw decyzji ekklezji (CAH, V, s. 109). Proces zakoczy si uznaniem winy wszystkich strategw. Eurymedonta ukarano grzywn, jego kolegw wygnaniem (Thuc. 1. c.). Przyczyny rnego potraktowania strategw nie s znane. Byli sdzeni oddzielnie moe Eurymedont prowadzi bardziej skuteczn obron, moe mniej byo obciajcych go zarzutw. A.B. West wskazywa na moliwo tumaczenia rnych kar odmiennoci powiza partyjnych" poszczeglnych oskaronych [Pericles Political Heirs, CPh", 1924, 19, s. 218). Eurymedont miaby zawdzicza agodniejszy wyrok wpywom swoich demokratycznych przyjaci (tak sdzi ju G. Busolt, GG, III, 2, s. 1133). Wysoko grzywny, ktr obciono Eurymedonta nie jest znana. Z dalszego biegu wypadkw wynika, e zostaa zapacona. Sofoklesa i Fythodorosa wygnano. Trudno jednak orzec, czy uyty przez Tukidydesa termin phyge (V, 65, 3) oznacza, e obecni na procesie strategowie zostali ukarani wygnaniem, czy te raczej opucili Ateny przed procesem 1 skazano ich in absentia (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 73, przyp. 7). Jeli prawdziwe jest przypuszczenie pierwsze, byby to jedyny znany przypadek, gdy wygnanie nie zostao poczone z kar mierci (M.H. Hansen, ibidem, s. 36). Przekaz Tukidydesa nie pozwala rozstrzygn tej wtpliwoci. Rezultatem procesu bya cakowita eliminacja obydwu wygnanych z ycia politycznego. Sofokles znika ze rde, aby pojawi si dopiero w 411 roku w roli buleuty (identyfikacja nie jest jednak pewna cf. B.W. Henderson, op. cit., s. 247, przyp. 2). Podobnie wyglda sprawa Pythodorosa, ktrego niektrzy badacze usiuj utosamia ze strategiem wymienionym przez Tukidydesa (V, 19, 24, VI, 105 B.W. Henderson, op. cit., s. 247; W.K. Pritchett, GSW, II, s. 128) wskazujc przez to, e proces nie mia powaniejszych nastpstw politycznych. Pogld wydaje si bdny. Wygnanie wykluczao na czas duszy z uczestnictwa w yciu politycznym. Odmiennie potoczyy si losy Eurymedonta, ktrego w par lat pniej ponownie wybrano strategiem i wysano na Sycyli. rda nie daj podstaw do wypowiadania si na temat zastosowanej procedury. M.H. Hansen domyla si eisangelii z zastrzeeniem, e prawdopodobna Jest rwnie euthyna (Eisangelia, s. 73, przyp. 1). Moliwa bya take graphe doron (G. Busolt, GG, III, 2, s. 1133, przyp. 2).

18) Proces Filinosa, Aristiona, Ampelinosa i hypogrammateusa tesmotetw (420/419 rok) r d a : Ant. VI, 12-4, 42-3; Kata Philinou (fragm. B.6). Filinos (PA 14300), Ampelinos (PA 728), Arlstion (PA 1733) 1 podsekretarz (hypogrammateus) kolegium tesmotetw zostali oskareni o sprzeniewierzenie pienidzy publicznych (Ant. VI, 35 ). Proces odby si w 420/419 roku (K.J. Dover, The Chronology of Antiphoris Speeches, ,CQ", 1950, 44, s. 55, cf. M.H. Hansen, Eisangelia, s. 112, przyp. 3). Oskarenie wnis w drodze eisangelia eis ten boulen (Ant. l.c.) nieznany z imienia obywatel ateski, ktry peni funkcj chorega na Targelia (Ant. VI, 11) w maju 419 roku. Uczestnictwo Antyfonta, autora mowy oskarycielskiej, moe wskazywa, e proces nie by pozbawiony ta politycznego. G.M. Calhoun zwrci uwag na fakt, e przewroty oligarchiczne poprzedzane byy seri oskare politycznych kierowanych przeciwko urzdnikom 1 politykom demokratycznym przez liderw oligarchicznych oraz Ich agentw (Ath. Clubs, s. 105). Niewykluczone, e dziaania przeciw Filinosowi i jego kolegom byy czci zakrojonej na szersz skal akcji politycznej. Na moliwo t wskazywa ju U. Wilamowitz-Moellendorff (op. cit., II, s. 347) czc proces z latem 412 roku. Bule uznaa zasadno eisangelii i przekazaa spraw tesmotetom, pod ktrych przewodnictwem mia si odby proces. Oskareni starali si mu za wszelk cen przeszkodzi, wykorzystujc niekorzystny dla oskaryciela zbieg okolicznoci. Na trzy dni przed rozpoczciem procesu zmar nagle chopiec z chru finansowanego przez chorega (VI, 21, 35, 12). Dwa dni pniej, w dniu pogrzebu chopca oskareni skaniaj Jego krewnych do zaskarenia chorega o zamordowanie dziecka (VI, 34). Wedug Antyfonta eisangelia przeciwko Filinosowi i jego wsppracownikom zawieraa zbyt powane dowody winy, aby mogli oni liczy na wyrok uniewinniajcy (VI, 35). W tej sytuacji posunli si do sformuowania kontroskarenia (cf. G.M. Calhoun, Ath. Clubs, s. 48 sq.). Metody tej uyli nie po raz pierwszy, o czym mwi Antyfont, powoujc si na dobrze podobno sdziom znany wypadek Lysistratosa (VI, 36). Filostrates, reprezentujcy krewnych dziecka zjawia si najpierw przed kolegium tesmotetw, gdzie Informuje o sprawie, liczc na wzbudzenie uprzedzenia u sdziw, ktrzy nastpnego dnia mieli rozpatrywa eisangeli chorega. W dniu procesu, ale jeszcze przed Jego rozpoczciem, krewni zmarego stawiaj si przed archontem baslleusem, oskarajc chorega o morderstwo. Zainicjowane przez grup Filinosa starania miayby szans powodzenia gdyby nie fakt, e basileusowi koczy si wanie rok urzdowania, wobec czego nie podj si ledztwa w zgoszonej sprawie (Ant. VI, 38). W tej sytuacji proces musia si odby w wyznaczonym terminie. Sd orzek win oskaronych (VI, 38). Nie Jest znany rodzaj kary. By moe bya ni grzywna, ktrej wysoko okrelono przez timesis (VI, 38). W

czasie wykopalisk, prowadzonych na ateskiej Agorze znaleziono w 1953 roku ostrakon z imieniem Filinosa, ktry czy si z ostracyzmem 417 roku (A.E. Raubitschek, Philinos, Hesperia", 1954, 23, s. 68-71). Zakadajc, e ostrakon i mowa Antyfonta odnosz si do tej samej osoby mona przyj, e Flllnos unikn w 419 roku kary mierci i by moe wszyscy czterej zostali skazani na zapacenie grzywien (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 112, przyp. 11). 19) Proces poristai, poletai, praktores i ich sekretarzy (419/418 rok) xx r d o : Ant. VI, 49-50. Oskaryciel grupy Filinosa (katalog nr 18), penicy w 419/418 roku funkcj buleuty (Ant. VI, 40, 45, 49) wnis skarg przeciwko poristai, poletai, praktores i ich sekretarzom (VI, 49). Nie wiemy, jakie zarzuty zostay postawione przez oskaryciela (cf. M.H. Hansen, Eisangelia, s. 112-113). Wolno przypuszcza, e zwizane byy z dziaalnoci urzdow oskaronych, zatem mogy dotyczy malwersacji. Prawdopodobnie zastosowano procedur eisangelii (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 112, per analogiom do procesu poprzedniego). Bule, do ktrej wpyno oskarenie uchwalia dekret o powoaniu komisji do zbadania zarzutw (VI, 49). Rwnie tym razem doszo do machinacji majcych przeszkodzi wszczciu procesu. Urzdnicy przekupili Filokratesa (ktry poprzednio pogodzi si publicznie z choregiem-buleut), aby ten oskary znowu buleut o zabjstwo dziecka (cf. katalog nr 18). Kontroskarenie miao uchroni od bezporedniego udziau buleuty w procesie i osabi jego zarzuty. W czasie rozprawy sdowej, do ktrej w kocu doszo, mimo nieobecnoci buleuty, uznano win wszystkich oskaronych (VI, 50). Tre wyroku jest nieznana.

20) Proces Filokratesa (419/418 rok) r d o : Ant. VI, 49-50. Po skazaniu poristai, poletai, praktores i ich sekretarzy przed sdem stan Filokrates (PA 14570) oskarony o przyjcie od nich apwki w wysokoci 30 min ( , , VI, 49) w zamian za oskarenie buleuty 419/418 roku o zabjstwo dziecka (cf. katalog nr 19 i 18). Nie Jest jasne, czy apwka trafia wprost do rk Filokratesa, czy te zdeponowano j do pomylnego zakoczenia intrygi u osb trzecich (cf. M.H. Hansen, Eisangelia, s. 113, przyp. 7). Tre wyroku oraz zastosowana procedura nie s znane.

21) Proces 410/409 roku z r d o: IG I2 110, 38-47 (=MiL 85). Za archontatu Glaukipposa (IG I2 110, 1 =409 r.), na wniosek Eudikosa (PA 5419) ekklezja polecia bule przesuchanie osb, ktre przyjy apwki w zwizku z dekretem o nadaniu obywatelstwa Apollodorosowi. Apollodoros nalea do zabjcw Frynichosa, za co przyznano mu prawa obywatelskie i uczczono dekretem honoryflkacyjnym (Lys. XIII, 70-6, okolicznoci sprawy omawia F.D. Harvey, Dona, s. 97). Nie da si ustali, czy sprawa zostaa rozstrzygnita przez bule, czy te przekazano j do trybunau sdowego (Hansen, Eisangelia, s. 115-116). Nieznane s rwnie nazwiska uczestnikw ekklezjl podejrzanych o przekupstwo oraz tre wyroku. Zakadajc, e proces zakoczy si wyrokiem skazujcym, Apollodoros straciby obywatelstwo, przyj wic naley, e sdziowie lub buleuci orzekli niewinno oskaronych. Skoro Jednak, jak zauway M.H. Hansen, nie wiemy, czy przekupione osoby miay popiera, czy te zwalcza projekt przyznania praw obywatelskich, wniosek poprzedni zawieszony Jest w prni. [Eisangelia, s. 116, przyp. 3). Udzia bule i ekklezjl czyni prawdopodobnym zastosowanie procedury eisangelii (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 115).

22) Proces Alkibiadesa (407/406 rok) xxx r d o : Com. Nep. Alcib. 7 W 407/406 roku, w zwizku z porak pod Kyme, Alkibiades zosta posdzony o przyjcie apwek od krla perskiego [nam corruptum a rege Cymen noluisse arguebant 7. 2). In absentia zdjto go z urzdu stratega lub raczej nie wybrano do kolegium na rok nastpny. Oskarenie o korupcj notuje tylko Nepos. Prawdopodobnie jest ono niehistoryczne i do procesu w ogle nie doszo (P. Cloche, Le proces, s. 101). Alkibiades nie zdecydowa si na powrt do Aten i uda si na Chersonez (Xen. Heli. I, 5, 1-17; Diod. XIII, 69-72, 73-4; Plut. Lys. 4; Iust. V, 5).

23) Proces Erasinidesa (406 rok) r d a : Xen. Heli. I, 7, 2; Mem. I, 1, 18; Ar. Ran. 1196 cum schol. (=Demetrios); Diod. XIII, 101-2; Plato, Apol. 32B-C; Gorg. 773E; Axiochos 368 E-69A; Athen. 217F; Ath. Pol. 34, 1; Filochoros fr. 142; Suda s.v. estrategese.

W 406 roku po zwycistwie pod Arginuzami, ekklezj usuna z urzdu in absentia omiu dowodzcych strategw w drodze apocheirotonia i wezwaa Ich do natychmiastowego powrotu do Aten (Diod. XIII, 101, 5). Bitwa pod Arginuzami wywoaa w Atenach mieszane uczucia. Niezadowolenie z powodu mierci setek obywateli ateskich zostao wykorzystane, a nawet wiadomie rozbudzone przez politykw orientacji radykalnej (G.M. Calhoun, Ath. Clubs, s. 102, przyp. 1). Rozkaz powrotu strategowie otrzymali prawdopodobnie na Samos i wrcili do Aten w kocu wrzenia lub na pocztku padziernika 406 roku (G. Grot, A History of Greece, VIII, s. 401). Z omiu strategw, dwch Protomachos i Aristogenes przeczuwajc niebezpieczestwo lub otrzymawszy informacje o panujcych w miecie nastrojach, zrezygnowao z powrotu (Xen. Heli. I, 7, 1). Ich ucieczka musiaa dodatkowo Jeszcze utrudni sytuacj pozostaych dowdcw (cf. B.W. Henderson, The Great War between Athens and Sparta, s. 464) dla sytuacji w Atenach 1 samego procesu P. Cloche, L'affaire des Arginuses, Rev. Hist.", 1919, 130, s. 42 sqq, oraz G. Nemeth, Der Arginuzen-Prozess, Klio", 1984, 66, 1). Po ich przybyciu, ale przed zoeniem sprawozdania przed bule, Archedemos (PA 2326), jako administrator diobelii, naoy grzywn pienin na Erasinidesa (PA 5021), po czym oskary go przed dikasterion o sprzeniewierzenie pienidzy, ktre wiz on z Hellespontu (Xen. Heli. I, 7, 2; Demetrios w schol. ad Ran 1196 cf. Suda s.v. estrategese). Oskarenie miao form graphe klopes hieron chrematon (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 85, przyp. 5). Erasinides uznamy winnym trafi do wizienia (Xen. Hell.l.c.), prawodpodobnle do dalszego wyjanienia sprawy lub do zapacenia grzywny (G.E. Underhill, A Commentary on the Hellenica of Xenophon, Oxford s.a., s. 327-328). G. Grot wyrazi przypuszczenie, e Archedemosowi mogo zalee na wyczeniu Erasinidesa z caej afery arginuzkiej (op. cit., VI, s. 402). Jeliby nawet tak byo (rda nie potwierdzaj ani nie zaprzeczaj takiej hipotezie), Erasinides nie zdoa unikn losu swoich kolegw. Wkrtce, na propozycj buleuty Timokratesa (Xen. Heli. I, 7, 3) pozostaych piciu strategw rwnie wtrcono do wizienia. Wraz z nimi stan nastpnie przed sdem Erasinides pod zarzutem nieudolnoci w dowodzeniu. Procesowi strategw arginuzkich powicono w nauce bardzo wiele uwagi (cf. P. Cloche, L'affaire des Arginuses, Rev. Hist.", 1919, 130, s. 42 sqq.; G. Nemeth, Der Arginuzen-Prozess, Klio", 1984, 66, 1). Znacznie mniej zastanawiano si przy tej okazji nad spraw Erasinidesa. Jej dalsze dzieje po oskareniu przez Archedemosa 1 uwizieniu nie s Jasne. rda, jak sd ateski, traktuj przypadek strategw caociowo. Postpowanie sdowe odbyo si w drodze eisangelii (E. Will, Le monde grec et 1'Orient, le V* sicle, s. 454; C. Hlgnett, HAC, s. 234; W.K. Prltchett, GSW, II, s. 29; M.H. Hansen, Eisangelia, s. 84). Ze Wspomnie o Sokratesie" napisanych przez Ksenofonta (Mem. Socr. I, 1, 18), wynika, e Erasinides by sdzony przez

ekklezj wraz z reszt swoich kolegw 1 e wsplnie z nimi zosta skazany na mier oraz konfiskat majtku (Xen. Heli. I, 7, 35; Diod. XIII, 102; Phil. fr 142). Mog z tego wynika dwa wnioski albo sprawa malwersacji zostaa Ju definitywnie rozstrzygnita w procesie wytoczonym przez Archedemosa (a Erasinides trafi do wizienia wobec niezapacenia grzywny lub w zwizku z zarzutem o nieudolne dowodzenie, ktrego zbadanie odoono na pniej) albo w procesie na ekklezjl sformuowano wobec niego, poza oskareniem podstawowym, dotyczcym caego kolegium dodatkowe o klope. Pierwsza wersja wydaje si bardziej prawdopodobna, aczkolwiek w zwizku z wyjtkowoci i bezprawnoci dziaa majcych miejsce w 406 roku nie Jest to zupenie pewne.

24) Proces Nikomachosa (399 rok) r d o : Lys. XXX. W 399 roku Nikomachos (PA 10934) komisarz do spisania praw (anagrapheus ton nomon, Lys. XXX, 4) zosta oskarony o przyjmowanie apwek ( Lys. XXX, 2) i denie do obalenia demokracji (Lys. XXX, 9). Kolegium anagrapheis ton nomon powoano w 410 roku w celu sprawdzenia praw Drakona i Solona. Prac przerwano pod koniec wojny. Po przywrceniu demokracji, w 403 roku stworzono nowy zesp, ktry dziaa do 399 roku. Nikomachos sprawowa swoj funkcj przez cztery kolejne lata bez zdawania sprawozda (Lys. XXX, 4-5). Oskarenie o przekupstwo dotyczyo pierwszego roku dziaalnoci (Lys. XXX, 2). Tytu mowy oskarycielskiej Kata Nikomachou grammateos euthynon kategoria ktrej autorem by Lysias, wskazuje, e proces odby si w procedurze euthyny, aczkolwiek nie mona cakowicie wykluczy elsangelii (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 117, przyp. 1 1 2 eisangelia przed bule). Instancj sdzc bya heliala ( Lys. XXX, 1). Oskaryciel proponowa kar mierci (Lys. XXX, 23). Rezultat procesu nie jest znany.

25) Proces Epikratesa i Formisiosa (ok. 394 roku) r d a : Plato, Com. fr. 119 (Presbeis); Plut. Pelop. 30, 7: Athn. 6. 251. Epikrates (PA 4859) i Formisios (PA 14945), wysani jako posowie do Persji zostali po powrocie oskareni o przyjcie apwek od Wielkiego Krla ( Plato Com.; ; Plut. Pelop.: Athen.). Proces odby si okoo 394 roku, krtko przed lub po bitwie pod Knidos (S. Perlman, On Bribing, s. 230; I.A.F. Bruce, Athenian Embassies,

s. 277; . Funke, Homonoia, s. 115-116, przyp. 39). Istnieje przypuszczenie, e do procesu w ogle nie doszo (I.A.F. Bruce, ibidem, s. 277-278). W procesie wydano wyrok uniewinniajcy. wiadczy o tym m.in. wysanie Epikratesa Jako posa do Sparty w 392/391 roku (katalog nr 27). Procedura nie Jest znana.

26) Proces Epikratesa (okoo 394-386 roku) r d o : Lys. XXVII. Eplkrates (PA 4859) w zwizku ze sprawowaniem bliej nieznanego urzdu zosta oskarony o przekupstwo lub sprzeniewierzenie (Lys. XXVII, 3). Jest to najprawdopodobniej ten sam Eplkrates, ktry wystpowa w procesie nr 25 i 27. Pierwszego dowodzi fakt, e Lysias mwi, I by on wczeniej oskarony o przekupstwo i zosta uniewinniony (XXVII, 3-4). Identyfikacja nie Jest jednak cakowicie pewna, na co wskaza P. Cloche (Les hommes politiues, s. 87, przyp. 76). Wedug I.A.F. Bruce, Eplkrates mg peni urzd syllogeusa (Athenian Embassies, s. 275). Syllogeis tou demou to trzydziestoosobowa komisja bule, majca piecz nad tym, aby jedynie obywatele brali udzia w zgromadzeniu ludowym (cf. na ten temat M.H. Hansen, Die athenische Volksuersammlung im Zeitalter des Demosthenes, Konstanz 1984, s. 91). Proces odby si w okresie wojny korynckiej (na ten czas datowana jest mowa Lysiasa) w procedurze euthyny. Rezultat nie jest znany. Domylamy si jedynie, e skoro Epikratesa wybrano posem w 392/391 roku, musiaa go omin powaniejsza kara.

27) Proces Andokidesa, Epikratesa, Kratinosa i Eubulidesa (392/391 rok) r d a : Dem. XIX, 277-280; Filochoros FGH 328 F 149 (=Didymos apud Dem. X, 34); Ps. Plut. Andoc. 835A cf. Andoc. III+hypothesis. Andokldes (PA 828+add.), Eplkrates, Kratlnos (PA 8757) i Eubulldes (PA 5325+add.) po powrocie z poselstwa do Sparty zostali pocignici do odpowiedzialnoci sdowej na podstawie dekretu uchwalonego z Inicjatywy Kallistratosa (PA 8157) (Filochoros fr. 149; Dem. XIX, 277-9). Proces odby si za archontatu Filoklesa (Filochoros) w 392/391 roku. Didymos przez pomyk wie proces z pokojem Antalkidasa (cf. M.H. Hansen, Eisangelia, s. 88, przyp. 4; S. Perlman, On Bribing, s. 223-233). I.A.F. Bruce wskazuje na moliwo odniesienia informacji o procesie wanie do 386 roku, co nie wydaje si Jednak uzasadnione (Athenian Embassies, s. 280). Kallistratos by krewnym Agyrrlosa. Proces

mia charakter wybitnie polityczny (C. Mosse, Prozesse, s. 172-173, na temat procesu i sytuacji w Atenach P. Funke, Homonoia, s. 145-148). Sdziowie, gosujc za wyrokiem skazujcym, po raz kolejny opowiadali si przeciwko koncepcji pokojowej, a Jednoczenie przeciwko konkretnym politykom j reprezentujcym. Dla sprawy pierwszej podstawowe znaczenie mia stosunek posw do pretensji ateskich na Chersonezie. Druga wie si z osobist pozycj oskaronych. Przeciwko Andokidesowi przemawiaa caa jego burzliwa, antydemokratyczna przeszo. Epikrates, dawny zwolennik polityki rewanu za wojn peloponesk, ktry wzbogaciwszy si zmieni front, mg budzi uzasadnione podejrzenia, co do szczeroci swych intencji. Posw oskarono o dziaania niezgodne z udzielonymi instrukcjami, wprowadzenie w bd bule, wreszcie o przyjcie apwek ( Dem. XIX, 277-8). Proces odby si prawdopodobnie w procedurze eisangelii. Ku takiemu wnioskowi skania przyjcie propozycji Kallistratosa przez ekklezj (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 87-88, przyp. 2-3). Niemoliwe Jest stwierdzenie, czy hymeis u Demostenesa (XIX, 277) odnosi si do uczestnikw ekklezjl, czy do sdziw. P. Cloche za Instancj sdzc uwaa heliai (Les hommes politiues, s. 85). M.H. Hansen Jest z kolei zdania, e mamy tu do czynienia z eisangeli, ktra zostaa zgoszona przed ekklezj i przez ni zaatwiona (Eisangelia, s. 87). Wedug Demostenesa (XIX, 279), posw skazano na kar mierci. Didymos (=Fllochoros) 1 PseudoPlutarch (Andoc. 12) mwi jednak o wygnaniu. Moliwe, e dwie te wersje nie s ze sob sprzeczne, gdy jedna odnosi si do stanu formalnego, druga faktycznego Jeeli oskareni udali si na wygnanie przed wyrokiem, ktry wydano nastpnie in absentia (P. Cloche, La politiue, s. 29 cf. M.H. Hansen, Eisangelia, s. 87 oraz I.A.F. Bruce, Athenian Embassies i C.D. Hamilton, Sparta's Bitter Victories, Ithaca and London 1979, s. 322).

28) Proces Agyrriosa (ok. 390-385 roku) zz r d a: Ar. Plut. 176; Dem. XXIV, 134-5. By moe w rezultacie swojej strategii w 388 roku zosta Agyrrios oskarony o naduycia finansowe (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 62 cf. P. Cloche, Le procs, s. 106). Z ca pewnoci w 388 roku toczy si proces albo Agyrrios by Ju w wizieniu, skoro aluzja do tego faktu znajduje si w Plutosle" wystawionym wanie w 388 roku. Agyrrios zosta uznany winnym, trafi na kilka lat do wizienia i opuci Je dopiero po zapaceniu grzywny (Dem. XXIV, 134-5). Konkretne przyczyny skazania nie s znane. Niewtpliwie Jednak zwizane byy ze sprawami finansowymi, o ktrych mwi take Ar. Plut. 176. Agyrrios by dunikiem pastwa i nie mogc odda dugu, znalaz si w wizieniu (P. Cloche, Les

hommes politiques, s. 85) albo, co zreszt bardziej prawdopodobne 1 co sugeruje Arystofanes (Plut. 1. c.), dopuci si jakich naduy, ktre doprowadziy do procesu (E. Meyer, GdA, V, s. 307). Nie ma natomiast adnego uzasadnienia przypuszczenie M.V. Molitora, e informacja Arystofanesa stanowi aluzj do Jakiego nieznanego nam artu komediowego (A Prosopographical Study of Aristophan.es' Comedies, Princeton 1969, s. 23-24). rda nie daj naleytych podstaw do oceny charakteru procesu i okrelenia procedury (apographe7\.

29) Proces Pamfilosa (389/388 rok) z r d a : Xen. HeU. V, 1,2; schol. ad Ar. Plut. 174 cf. Suda s.v. Pamphilos. Pamfllos (PA 11545), strateg 389/388 roku, po powrocie z wyprawy na Egin (cf. P. Funke, Homonoia, s. 98, przyp. 96) zosta oskarony o sprzeniewierzenie funduszy publicznych i skazany przez sd na zapacenie grzywny w wysokoci 5 talentw. O skorumpowaniu Pamfilosa opowiada komediopisarz Platon w Amfiareosie" (frag. 14), a take scholiasta do Ar. Plut. 174 (cf. Suda s.v. Pamphilos). Prawdziwej przyczyny ukarania Pamfilosa mona si dopatrywa nie tylko w jego przekupnoci, ale i w niepowodzeniu wyprawy egineckiej, ktr kierowa. Jest to Jeden z wielu procesw, zwizanych z klskami ponoszonymi przez Ateny u schyku wojny korynckiej (E. Meyer, GdA, V, s. 265; G. Glotz, Hg, III, s. 96). Proces odby si w procedurze euthyny (cf. M.H. Hansen, Eisangelia s. 63).

30) Proces Nikofemosa i Arystofanesa (ok. 389 roku) zz r d o : Lys. XIX. Nikofemos (PA 11066) i jego syn Arystofanes (PA 2082) zostali skazani okoo 389 roku przez sd ateski na mier oraz konfiskat majtku. Obaj byli bliskimi wsppracownikami Konona. Wspierali jego akcje dyplomatyczne i wojskowe w Syrakuzach, na Kyterze i na Cyprze (Lys. XIX, 19-21). Proces zwizany by z Ich ostatnim poselstwem i dziaalnoci na Cyprze. Lysias nie podaje treci oskarenia. W.K. Prltchett przypuszcza, e oskareni zostali o zdrad lub sprzeniewierzenie, argumentujc, e byy to dwa njpowszechniej uywane zarzuty (GSW, II, s. 130). Jest kwesti sporn czy skazano ich in absentia (G. Glotz, Hg, III, s. 96; P. Cloche, La politiue etrangre, s. 42), czy te wezwano do Aten 1 wwczas postawiono przed sdem (W.K. Pritchett, ibidem; cf. K.J. Davies, APF, s. 84).

31) Proces Ergoklesa (389 rok) z r d a : Lys. XXVin, 1, XXIX, 2; Dem. XIX, 180. W 389 roku Ergokles (PA 5052) zostaje zdjty z urzdu przez apocheirotonia 1 wezwany do Aten w celu zoenia sprawozdania ze swojej dziaalnoci (Lys. XXVIII, 5 euthynas). Ergokles by prawdopodobnie strategiem (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 88, przyp. 4). Uczestniczy w dziaaniach wojennych prowadzonych w 390/389 roku w rejonie Hellespontu przez Trazybulosa (Lys. XXVIII, 4 sq., 8, 12, cf. A Hauvette-Besnault, Les Stratdges atheniens, s. 117: P. Cloche, La politiue trangre, s. 41 oraz H. Wankel, Korruption, s. 38). Proces mia wyrany podtekst polityczny. Prawdopodobnie przeciwnicy Trazybulosa skrztnie wykorzystali Jego nieobecno w Atenach w 390/389 roku. Skutkiem ich dziaalnoci byo wezwanie Trazybulosa do Aten, a po Jego mierci zwizanego z nim Ergoklesa. Atak na Ergoklesa byby wic w Istocie wymierzony w Trazybulosa 1 Jego mao efektywn polityk (o problemie tym szczeglnie R. Seager, Thrasybulos, Conon and Athenian Imperialism 396-386 B.C., JHS", 1967, 87, s. 95-110). Ergoklesa oskarono o zdrad (Dem. XIX, 180; Lys. XXVIII, 1, 7, 11), sprzeniewierzenie 30 talentw bdcych wasnoci pastwa (Lys. XXVIII, I, 3, 15, 11, XXIX, 2, 11, 13) oraz przyjmowanie apwek (Lys. XXVIII, 3, 11, XXIX, 11). Tyle formalne oskarenie. Mowa oskary cielska uoona przez Lyslasa przypisywaa Ergoklesowl penienie wszystkich moliwych w tej sytuacji przestpstw politycznych, finansowych i etycznych. Podstaw oskarenia, jak wyjania Lysias w nastpnej mowie, byo Jednak bezprawne przywaszczenie 30 talentw ( , Lys. XXIX, 2). Uznany winnym zarzucanych przestpstw Ergokles zosta skazany na kar mierci i konfiskat majtku (Lys. XXIX, 2: Dem. XIX, 180). Lyslas kwalifikuje proces jako euthyn, skoro jednak Informuje dalej, e oskarenie przyja i by moe rozpatrywaa ekklezja (XXVIII, 9), to nie da si wykluczy elsangelii eis ton demon (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 88, przyp. 2; Cl. Mosse, Prozesse, s. 173; cf. P.J. Rhodes, Boule, s. 165; P. Funke, Homonoia, s. 158, przyp. 97).

32) Proces Filokratesa (389 rok) z r d o : Lys. XXIX. W 389 roku Filokrates (PA 14574), skarbnik (tamias) Ergoklesa zosta oskarony o bezprawne zatrzymanie 30 talentw nalecych do pastwa (Lys. XXIX, passim). Do procesu doszo, gdy nie znaleziono poszukiwanych

30 talentw u Ergoklesa (Lys. XXIX, 2 cf. katalog nr 31). Przed sdem postawiono bliskiego przyjaciela Ergoklesa (cf. J.K. Davies, APF, s. 542, nr 14574), ktry peni w trakcie wyprawy funkcje trierarchy 1 skarbnika (Lys. XXIX, 3, 7). Proces, ktry toczy si przed trybunaem sdowym zakoczy si skazaniem Filokratesa (Lys. XXIX, 3). Dokadna tre wyroku oraz procedura nie s znane.

33) Proces Filepsiosa (ok. 388 roku) xx r d a : Dem. XXIV, 134: Ar. Plut. 174. Okoo 388 roku zosta oskarony i skazany Filepsios (PA 14256, Dem. XXIV, 134; Ar. Plut. 174). Rok wystawienia sztuki Arystofanesa okrela terminus ante uem i zarazem przyblion dat 388. Na pewno proces mia miejsce po reformach Euklidesa (Dem. XXIV, 134, cf. P. Funke, Homonoia, s. 165). By moe oskarenie dotyczyo przekupstwa lub sprzeniewierzenia. Wskazuje na to kontekst, w jakim umieszcza Arystofanes informacj o Filepsiosie. Filepsios jest wymieniony obok Pamfilosa i Agyrriosa. Pierwszy z nich z ca pewnoci, drugi by moe znajduje si w wizieniu w zwizku z Jakimi przestpstwami finansowymi. Mona odnie wraenie, e caej trjce Arystofanes, nie precyzujc bliej zarzutw, przypisuje apownictwo lub malwersacje (cf katalog nr 31 i 32). Rezultat i procedura procesu nie s znane (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 66-67, przyp. 7).

34) Proces Diotimosa (388/387 rok) r d o : Lys. XIX, 50-1. Diotimos (PA 4370), strateg dowodzcy flot atesk w rejonie Hellespontu w 388/387 roku (Xen. Heli. V, 1, 26) zostaje oskarony in absentia na Zgromadzeniu Ludowym (en te ekklesia) o bezprawne posiadanie 40 talentw, wyudzonych od wacicieli statkw i kupcw (Lys. XIX, 50). Po powrocie do Aten i zdaniu rachunkw zosta uniewinniony (XIX, 51).

35) Proces Trazybulosa z Kollytos (387 lub 386 rok) r d a : Xen. Heli. V, 1, 26-7; Lys. XXVI, 21-4; Dem. XXIV, 134. Trazybulos z Kollytos (PA 7305) zosta oskarony o zdrad i wyudzenie 30 min od jecw ateskich, ktrzy wpadli do niewoli spartaskiej (Lys. XXVI, 21-4). Proces mona datowa na rok 387 (bitwa pod Abydos) lub 386

w zwizku z Istnieniem przypuszczenia, e Trazybulos znalaz si w niewoli u Antalkidasa, w ktrej przebywa a do zawarcia pokoju. Z przekazu Demostenesa (XXIV, 134) wynika ponadto, e Trazybulos dwukrotnie stan przed sdem. Lysias w mowie z 382 roku oskara go o apownictwo (przy okazji spartaskiej obecnoci w Tebach w 383/382 roku), zdrad (w zwizku z bitw morsk) i wyudzenie pienidzy od jecw ateskich (XXVI, 21-4). Dziki Ksenofontowi wiemy, e Trazybulos straci osiem okrtw w bitwie pod Abydos (Heli. V, 1, 26). Mona zatem przyj, e dwa ostatnie zarzuty Lysiasa s echem procesu wytoczonego Trazybulosowi w 387 roku w wyniku klski, Jak flota ateska poniosa w starciu z Antalkidasem (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 89). Proces odby si przed ekklezj ( Dem. XXIV, 134) w procedurze eisangelii. Prawdopodobnie midzy oskareniem a procesem Trazybulos przebywa w wizieniu (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 89, przyp. 1; Dem. XXIV, 134). Z faktu, e Trazybulos ponownie stan przed sdem w 382 roku moe wynika, e w 387 roku unikn powaniejszej kary lub nawet zosta uniewinniony (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 89, przyp. 8).

36) Proces Trazybulosa z Kollytos (382 rok) z r d a : Dem. XXIV, 134; Lys. XXVI, 21-3. Trazybulos zostaje oskarony o przyjcie pienidzy od Spartan w zwizku z okupowaniem przez nich Teb ( Lys. XXVI, 23). Spartanie zajmowali tebask Kadmej w 382 roku (Xen. Heli. V, 2, 25 sq.), a wic proces odby si w tym lub w nastpnym roku. Z faktu, e skarg rozpatrywaa ekklezj (Dem. XXIV, 134) mona wnosi, i zastosowano procedur eisangelii. Treci wyroku nie znamy. Na podstawie argumentum ex silentio (brak wzmianek u Lysiasa o skazaniu Trazybulosa) wolno przypuszcza, e wydano wyrok uniewinniajcy (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 89-90).

37) Proces Timotheosa (373 rok) xx r d a : Dem. XLIX, 6-24; Lys. Fr. 228 (=Iphicrates fr 1); Xen. Heli. VI, 2, 13; Diod. XV, 47, 3: IG II/III2 1606; Corn. Nep. Timoth. 4, 2. W 373 roku (Dem. XLIX, 22) Timotheos, strateg 374/273 1 373/372 roku zosta oskarony o zdrad ( Lys. fr. 228 cf. Dem. XLIX, 9; Xen. Heli. VI, 2, 13; Diod. XV, 47, 3) i by moe o sprzeniewierzenie. Oskarycielami byli Kallistratos (Dem. XLIX, 9) 1 Iflkrates (Dem. XLIX, 9; Lys. fr. 228). Ich wystpienie byo wynikiem wrogoci osobistej i politycznej (cf. A. Schaefer, Demosthenes und seine Zeit, I, Leipzig 1856, s. 55, a zwaszcza Cl. Mosse, Prozesse, s. 174-175). Bezporednim powodem

procesu byo niezadowolenie Ateczykw z utraty Korkyry (P. Cloche, Le , s. 107). Win za porak skadano za opieszao lub z wol stratega. Zrozumiae Jest w tej sytuacji pojawienie si zarzutu zdrady. Fakt, e w tym samym czasie pocignito do odpowiedzialnoci skarbnika Timotheosa nadaje prawdopodobiestwa przypuszczeniu, e obok zdrady, postawiono strategowi zarzut klope (? cf. A. Hauvette-Besnault, Les stratfyes athniens, s. 118). Timotheosa zoono z urzdu stratega przez apocheirotonia (Dem. XLIX, 9 ). Miao to miejsce w kocu lata lub Jesieni 373 roku (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 91 cf. U. Kahrstedt, Untersuchungen, II, s. 106). Oskarono go w drodze eisangelii prawdopodobnie przed ekklezj, skoro proces toczy si ev (Dem. XLIX, 10 M.H. Hansen, ibidem cf. P. Cloche, La politiue trangere, s. 77 przed heliai). Uznany winnym (Lys. fr. 228) unikn powaniejszej kary, poza wykluczeniem z kolegium strategw (Dem. XLIX, 10). Korzystny dla oskaronego wynik procesu tumaczy si wystpieniem w charakterze wiadkw obrony obecnych w Atenach Alketasa, krla Epiru i Jazona, tyrana Ferai (Dem. XLIX, 10, 22; Corn. Nep. Timoth. 4, 2). Znaczenie, Jakie miay dla Aten sojusze z Tessali i Epirem niewtpliwie wpyno na opini sdziw. Zwrcili na to uwag Ju A. Hauvette-Besnault, op. cit., s. 118; K.J. Beloch, GG, III, 1, 158; E. Meyer, GdA, V, 402 1 G. Grot, A History oj Greece, VII, 145. lad wyroku odnaleziono w inskrypcji z pocztku 372 roku, w ktrej pojawia si imi Timotheosa jako stratega roku poprzedniego (IG II/III2 1606). Jest ono wymazane, co mona czy z efektem procesu (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 91, przyp. 14). Timotheos w maju 372 roku (A. Schaefer, op. cit., I, s. 56-57) opuci Ateny 1 uda si na sub do Wielkiego Krla. Relacja Diodora o przywrceniu Timotheosa na urzd stratega 1 Jego udziale w ekspedycji Ifikratesa w 372 roku nie budzi zaufania (E. Meyer, GdA, V, 403; M.H. Hansen, Eisangelia, s. 91).

38) Proces Antimachosa (373 rok) xx r d o : Dem. XLIX, 9-10. Jednoczenie ze spraw Timotheosa (cf. katalog nr 37), w listopadzie 373 roku toczy si proces Jego skarbnika (tamias Dem. XLIX, 10) Antimachosa (PA 1100). Oskaryciele Kalllstratos i Iflkrates (Dem. XLIX, 9), by moe podobnie, jak w poprzednim przypadku, wnieli eisangeli przed ekklezj, ktra stanowia pniej instancj sdzc ( Dem. XLIX, 10). Oskarenie dotyczyo prawdopodobnie przestpstw finansowych. Midzy sprawami stratega i Jego skarbnika zachodzi niewtpliwy, aczkolwiek dla nas nie do koca Jasny zwizek. Wychodzc z takiego zaoenia, M.H. Hansen wyciga wniosek, e Antimachosa oskarono o zdrad On

the analogy of the trial of Timotheos" (Eisangelia, s. 92, przyp. 4). Moliwoci takiej wykluczy si wprawdzie nie da, ale bardziej prawdopodobne, zwaywszy na charakter stanowiska, ktre zajmowa Antlmachos, Jest moim zdaniem oskarenie o naduycia finansowe (cf. podobny pogld A. Hauvette-Besnault, Les stratges atheniens, s. 118; W.K. Pritchett, GS W, , s. 38, 9, 128). Antimachosa uznano winnym, skazujc go na kar mierci 1 konfiskaty majtku (Dem. XLIX, 10).

39) Proces Timagorasa (367 rok) xx r d a : Dem: XIX, 31, 137, 191; Xen. Heli. VII, 1, 38; Plut. Pelop. 30. 9-13. W 367 roku Timagoras (PA 13595), po powrocie z poselstwa do Persji, zosta oskarony o zdrad i apownictwo (Dem. XIX. 191). Pierwsza miaa polega na wsppracy z Pelopidasem (Xen. Heli. VII, 1, 38; Plut. Pelop. 30, 13), drugie na przyjciu od krla perskiego 40 talentw (Dem. XIX, 137; Plut. Pelop. 30, 9-12). Oskarycielem by Leon (PA 9101) wraz z Timagorasem czonek poselstwa ateskiego asystujcego przy zawarciu pokoju Pelopidasa (cf. Schaefer, Demosthenes und seine Zeit, I, s. 83-85). Oskarenie o korupcj Jest do podejrzane (S. Perlman, OnBribing, s. 229). Zastanawiajce, e u Ksenofonta nie ma w ogle wzmianki o przyjciu apwek przez Timagorasa. Pojawia si ona po raz pierwszy u Demostenesa, a nastpnie w rozwinitej Ju postaci u Plutarcha. By moe wic, Jak sdzi S. Perlman, nie Leon, lecz Demostenes Jest autorem oskarenia o przekupstwo, wymylonego dla nadania wasnym argumentom sankcji historycznej. Trzeba zreszt doda, e sam Demostenes podajc informacj o przekupieniu Timagorasa opatruje j zastrzeeniem (XIX, 137). Spraw rozpatrywaa ekklezj (Dem. XIX, 31), co pozwala domyla si zastosowania eisangelii (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 92, przyp. 2, 7). P. Cloche zupenie bdnie uwaa, e instancj sdzc bya heliaia (Les hommes politiques, s. 85). Timagorasa uznano winnym i skazano na kar mierci. Wyrok zosta wykonany (Dem. XIX, 31, 137; Xen. Heli, VII, 1, 38; Plut. Pelop. 30, 9). Na surowo wyroku wpyno zapewne niezadowolenie z warunkw narzuconego przez Persj pokoju (G. Grot, A History of Greece, VIII, 280 cf. F. Adcock, D.J. Mosley, Diplomacy, s. 172).

40) Proces Timarchosa (361/360 rok) r d o : Alsch. I, 109-112. Tlmarchos (PA 13636), sprawujcy funkcj buleuty za archontatu Nikofemosa (Alsch. I, 109), tj. w 361/360 roku zosta oskarony przez Pamfilosa (PA 11540) o nierzd 1 sprzeniewierzenie pienidzy publicznych (Aisch. I, 110). Oskarenie, jak wynika z uycia przez Aischinesa sformuowania (I, 110), przyja ekklezj. Przekazaa ona nastpnie ca spraw bule (Aisch. I, 111). Na zebraniu bule przez ekphyllophoria (na temat tej procedury cf. U. Kahrstedt, Untersuchungen, II, s. 109 oraz G.A. Lehmann, Der Ostrakismos-Entscheid in Athen: von Kleisthenes zur Ara des Themistokles, ZPE", 1981, 41, s. 92) zoya Timagorasa z urzdu. W nastpnym jednak gosowaniu oskarenie odrzucono (Aisch. I, 112). Dalsze losy skargi nie s znane. Zostaa ona przedstawiona w drodze eisangelii. (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 119, przyp. 1-2 cf. P.J. Rhodes, Boule, s. 144).

41) Proces Kallistratosa lub Filona (361/360 rok) r d a : Hyp. III, 1-2; Lyk. I, 13. W 361/360 roku Filon (PA 14825) lub Kallistratos z Afidny (PA 8157) zosta oskarony przyjmowanie apwek i skadanie w zwizku z tym na ekklezji propozycji niezgodnych z interesami ludu ( ' Hyp. III, 2). Zastosowano procedur eisangelii. Hyperejdes wymienia pi przykadw eisangelii, zawierajcych powane oskarenia przeciwko politykom ' , , ' . (III, 1-2). odnosi si do Leostenesa, ktry uciek do Macedonii na sub Filipa, gdy oskarono go o zdrad, a nastpnie skazano na kar mierci i konfiskat mienia (Aisch. II, 124; Diod. XV, 95). czy si z dziaajcymi na froncie trackim strategami 361/360 roku, Timomachosem 1 Theotimosem. Niepowodzenia, jakich doznay dowodzone przez nich wojska na Chersonezie byy powodem procesu o zdrad, w zwizku z ktrym obaj udali si na dobrowolne wygnanie (Aisch. II, 56 cum. schol.). moe dotyczy w tej sytuacji Kallistratosa lub Filona. Filon Jest postaci znan jedynie z cytowanego fragmentu Hyperejdesa. Kallistratos, synny mwca, od roku 372/371 (Xen. Heli. VI, 2, 39) nie wystpuje w rdach Jako strateg, co moe oznacza, e wanie jego mia na myli Hyperejdes. Oskarony, przyjmujc, e by nim Kallistratos, nie czekajc na proces, uda si na wygnanie (Hyp. III, 2).

Dlkasterion rozpatrujc spraw uzna go winnym 1 skaza na mier (Lyk. I, 93). Gdy w kilka lat pniej wrci do Aten, aresztowano go i wykonano wyrok (Lyk. l.c.) Kalllstratos Jeszcze w 362 roku wysany zosta Jako pose do Arkadii, ale Ju w 361/360 roku nie ma go w Atenach, z czego wniosek, e jeli proces dotyczy Jego, to musia mie miejsce midzy tymi wydarzeniami (M.H. Hansen, Eisangelia, s. 119). 42) Proces Timomachosa (360 rok) xx r d a : Dem. XIX, 180: XXXVI, 53; Aisch. I, 56; Hyp. III, 1-2. Apollodoros (PA 1411) oskary Timomachosa (PA 13797), czonka kolegium strategw o zdrad (Hyp. III, 1) w zwizku z utrat Chersonezu Trackiego (Dem. XIX, 180), a nastpnie o udzielenie pomocy zbiegemu z Aten Kallistratosowi, ktry by jego krewnym (cf. katalog nr 41). Skoro Tlmomachos dowodzi Jeszcze w czasie, gdy Apollodoros pyn do Aten w zimie 360 roku (Dem. I, 53), proces musia si rozpocz nieco pniej, prawdopodobnie Jednak Jeszcze w tym samym roku. Wydaje si moliwe, e wymienionym wyej oskareniom towarzyszy zarzut malwersacji (per analogiom do procesu Hegesandrosa, skarbnika Timomachosa cf. katalog nr 43). Proces rozpoczty w drodze eisangelii (e i Hyp. III, 1) przed ekklezj (' Hyp.l.c.) zakoczy si wydaniem przez dlkasterion wyroku mierci (Hyp. , 2). Tlmomachos przed procesem opuszcza Ateny 1 zostaje osdzony in absentia (Hyp.l.c.). 43) Proces Hegesandrosa (360 rok) r d o : Aisch. I, 58. Hegesandros (PA 6007), tamias skazanego na mier stratega Timomachosa (Hyp. III, 1 cf. katalog nr 42) zosta oskarony o sprzeniewierzenie 80 min (Aisch. I, 58). By moe zarzut sformuowano przy okazji procesu Timomachosa 1 skarbnika nie pocignito do odpowiedzialnoci sdowej (cf. M.H. Hansen, Eisangelia, s. 97, przyp. 7). Jeli jednak stao si inaczej, to rozprawa odbya si rwnie w 360 roku. Procedura 1 rezultat nie s znane. 44) Proces Timotheosa (360 rok) r d a : Dem. XXXVI, 53; Plut. Dem. 15, 1. Timotheosa, piastujcego urzd stratega w 360/359 roku Apollodoros z Acharnai (Dem. XXXVI, 53: Plut. Dem. 15, 1) oskary o popenienie

naduy finansowych (Plut. Dem. 1. c.). Z faktu, e pozostae cztery wymienione obok Timotheosa procesy zwizane byy z dziaaniami wojennymi na terenach trackich w latach 362-360 mona wnosi, e opisywana sprawa bya nastpstwem klski Timotheosa pod Amfipolis. M.H. Hansen sdzi, e oskarono wwczas Timotheosa o prodosia (Eisangelia, s. 97-98). Zaprzecza temu wiadectwo Plutarcha (1. c.), jeeli oczywicie do tego wydarzenia si odnosi. Proces odby si prawdopodobnie w procedurze eisangelii.

45)

Proces

Timotheosa

(356/355

lub

354/353

roku?)

r d a : Dein. I, 14, III, 17; Isocr. XV, 129; Diod. XVI, 21,4; Corn. Nep. Timoth. 3, 4-5; Iphicr. 3, 3; Aelian, Var. Hist. XIV, 3; Dion. Hal. Dein. p. 667-8; De Lys. 680; Plut. Mor. 605 F. Po bitwie pod Embata Chares wysya do Aten raport, w ktrym zarzuca swoim kolegom w strategii Timotheosowi, Ifikratesowi i Menestheusowi bezczynno w czasie decydujcych dziaa wojennych i zdrad (Diod. XVI, 21, 4; Corn. Nep. Timoth. 3, 5). Wszyscy trzej zostaj na tej podstawie usunici z urzdu, zapewne przez apocheirotonia i wezwani do Aten (Diod.l.c.; Corn. Nep.l.c.). Po powrocie zmuszono Timotheosa, Iflkratesa i Menestheusa do zdania sprawozdania z dziaalnoci (euthyna) i oczyszczenia si z zarzutw stawianych w raporcie. Wydaje si, e posuono si procedur euthyny, ale rda nie podaj jednolitej wersji. Isokrates, dobrze, jak mona sdzi, poinformowany w sprawie, mwi o euthynie (XV, 129), Dionizjusz z Halikaraasu (De Lysia p. 480, 3) o eisangelii, ale zaraz potem o euthynie (take Dein. 667-8, cf. A. Hauvette-Besnault, Les strateges athniens, s. 118: M.H. Hansen, Eisangelia, s. 101 (eis.)). Iflkratesa 1 Jego syna uniewinniono. By moe wyrok uniewinniajcy zapad rwnie w sprawie Timotheosa. Pozwala tak sdzi fakt, e Demostenes w 355/354 roku w mowie Przeciwko Leptinesowi" wspomina honory przyznane Ifikratesowi i Timotheosowi (84-85). Po skazaniu jednego z nich wzmianka ta byaby niezrozumiaa. Wwczas albo dopiero po powrocie Charesa w 354/353 roku doszo do sformuowania eisangelii, zarzucajcej Timotheosowi przyjcie apwek od zbuntowanych Chiotw i Rodyjczykw ( ' Dein. I, 14=111, 17). Oskara Aristofon, sam lub wsplnie z Charesem. Wedug jednej z tradycji (Polyainos III, 9, 29) oskarycielami byli Aristofon i Chares, co oznacza, e proces mg si odby dopiero po powrocie Charesa, a wic w 354/353 roku. Wikszo rde podaje, e proces odby si jednak w czasie wojny w 356/355 roku (Lys. fr. 131; Dion. Hal. Lys. p. 480; Corn. Nep. Iphicr. 3, 3 cf. K.J. Beloch, GG, III, 1, 241, przyp. 2; M.H. Hansen, Eisangelia, s. 100-101, przyp. 14; Cl. Mosse, Prozesse, s. 177-178).

Proces toczy si przed trybunaem sdowym (Dein. l.c. ). Oskaryciele proponowali kar mierci (Corn. Nep. Iphier. 3, 3). Uznano win Timotheosa i naoono na 100 talentw grzywny ( Dein. I, 17 cf. Isocr. XV, 129). Nie mogc lub nie chcc zapaci tak ogromnej sumy Timotheos uda si na wygnanie (Plut. Mor. 605 F) do Chalkis (Corn. Nep. Timoth. 3, 5), gdzie niedugo potem zmar (cf. Isocr. XV, 101).

46)

Proces

Aischinesa

(346

rok)

r d a : Aisch. l+hypothesis 1. W 346 roku oskarono Aischinesa w trakcie zdawania sprawozdania o zamanie instrukcji, zdrad i przekupstwo w zwizku z Jego udziaem w poselstwie do Filipa (parapresbeia). W hypothesis do mowy Aischinesa znajduje si Informacja, e oskarycielami byli Tlmarchos i Demostenes (7-8). Prawdopodobnie jej podstaw stanowia opinia uznajca Demostenesa za waciwego inicjatora procesu. W rzeczywistoci jedynym oskarycielem by Tlmarchos, co potwierdza fakt, e jego skazanie byo rwnoznaczne z kocem rozprawy przeciwko Aischinesowi. Alschlnes doprowadzi do tego oskarajc swojego przeciwnika o nierzd (Aisch. I). Uniemoliwio to kontynuowanie sprawy o parapresbeia. (na temat ta politycznego caej sprawy cf. P. Cloche, La politiue trangre, s. 231-235).

47)

Proces

Filokratesa

(343

rok)

r d a : Hyp. III, 29-30; Aisch. , 6, III, 79. 81; Dem. XIX, 116 sq.; Dein. I, 28; Hesperia" 1936, 6, 399-400. Uczestnik wszystkich trzech poselstw wysanych przez Ateny w 346 roku do Filipa Fllokrates z Hagnous (PA 14599) zosta oskarony przez stronnictwo antymacedoriskie reprezentowane przez Hyperejdesa o przyjcie apwek i skadanie propozycji niezgodnych z interesami ludu (Hyp. , 29 ). Oskarenie zostao zoone latem lub wiosn 343 roku (K.J. Beloch, GG, III, 1, 543, przyp. 1; M.H. Hansen, Eisangelia, s. 103, przyp. 9) w drodze eisangelii (Hyp. III, 29; Aisch. III, 79; Dem. XIX, 16), Jak wynika z opisu Demostenesa, przed ekklezj (XIX, 116-7). Fllokrates nie czekajc na proces uciek z Aten (Alsch. II, 16). Dikasterion in absentia oskaronego uzna go winnym, skaza na mier (Aisch. , 6 cf. III, 79; Dein. I, 28) oraz konfiskat majtku (Hesperia", 5, 46-7, 110-1, na temat okolicznoci procesu cf. Cl. Mosse, Prozesse, s. 179 oraz A. Schaefe, Demosthenes und seine Zeit, II, s. 343-345).

48) Proces

Aischinesa

(343

rok)

r d a : Aisch. I: Dem. XIX; Plut. Dem. 15 (=Idomeneus); Vltae X Or. (Aisch. 5-6); Phot. Bibl. 61. Jesieni 343 roku Demostenes oskary Aischinesa o parapresbeia w zwizku z poselstwem do Filipa ( Phot. Bibl. 61, 14; Aisch. II, passim; Dem. XIX, passim). Zarzut dotyczcy dorodokia by gwnym elementem oskarenia (cf. K.J. Beloch, GG, III, 1, 543). Proces odby si przed dikasterion (Phos. Bibl. 61, 17). Aischines wikszoci zaledwie trzydziestu gosw zosta uniewinniony (Plut. Dem. 15=Idomeneus; Vitae X Or./Aisch.5/84C>c), dziki interwencji Eubulosa 1 Fokiona. By moe wystpili oni Jako obrocy Aischinesa (cf. Vitae X Or./Aisch.5/840c; Phot. Bibl. 61, 15).

49) Proces

Agasiklesa

(336-324

rok)

r d a : Hyp. III, 3; Dein. fr. 16. Agasikles z Pireusu (PA 100), niewolnik pastwowy scytyjskiego pochodzenia (demosios, Dein. fr. 16, 4) zosta oskarony o przekupienie mieszkacw demu Hallmusioi w celu zdobycia praw obywatelskich (Hyp. III, 3; Dein. fr. 16, 1). Agasikles sprawowa, podobnie Jak jego ojciec, funkcj pomocnika mierniczego (prometretes). Terminus post quem procesu stanowi rok 336, gdy Deinarchos, ktry napisa mow oskarycielsk po raz pierwszy wystpi w roli logografa. Terminus ante quem to rok 324 ostatnia moliwa data dla mowy Hyperejdesa W obronie Euxenlpposa", ktra Jest drugim rdem informacji o caej sprawie. Wyjtkowo procesu wynika z dwu powodw po pierwsze dotyczy przekupstwa aktywnego, po drugie przestpstwo sprowadza si do prby przywaszczenia praw obywatelskich. Oskarenie wniesiono w drodze eisangelii (Dein. 1. c.; Dion. Hal. Dein. p. 652; Hyp. 1. c. ) , prawdopodobnie przez ekklezj (Dein. fr. 16, 5, cf. M.H. Hansen, Eisangelia, s. 105). Rozprawa toczya si Jednak przed dikasterion (Hyp. 1. c.), a Jej wynik nie jest znany.

50) Proces r d o : Hyp. III.

Euzenipposa

(330-324

rok)

Polyeuktos (PA 11947) oskary Euxenipposa (PA 5886) o to, e ten, przekupiony przez wrogw demokracji skada propozycje przeciwne jej interesom (Hyp. III, 39 i III, 15, 30). Terminus post

quem sprawy okrela dojcie do wadzy w Epirze Olimpiady (Hyp. III, 25), tj. rok 330, ante quem mier Llkurga, a wic rok 324. Sprawa wie si z oddaniem przez Filipa Atenom Oropos. Caa ziemia zostaa podzielona pomidzy fyle w ten sposb, e dwie otrzymyway Jedn dziak. Po dokonanym ju podziale pojawia si wtpliwo, czy cz przyznana fylom Akamantis i Hlppothontls nie Jest powicona Amflaroosowl. Dla jej wyjanienia ekklezj polecia trzem osobom, wrd nich Euxenipposowi, aby spdziy noc w wityni Amfiaroosa w Oropos w nadziel, e w czasie snu heros obwieci im sw wol w sprawie spornej ziemi. Po powrocie Euxenippos przedstawi wiadomo pomyln dla obu zainteresowanych fyl. Mimo to wtpliwoci nie ustay i Polyeuktos zaproponowa, aby Jednak zwrci ziemi bstwu, a reszta fyl zrekompensuje ze swoich nabytkw strat dwu pokrzywdzonym. Wniosek odrzucono, nakadajc na autora grzywn w wysokoci 25 drachm (Hyp. III, 11-13). Polyeuktos oskary wwczas Euxenipposa o przyjcie apwek (zapewne od obu zainteresowanych fyl), a oprcz tego, prawdopodobnie Jednak poza oficjaln skarg, o sympatie pro macedoskie (, 19-26) 1 Inne przestpstwa (III, 31). Oskarenie zostao skonstruowane na wzr klasycznej eisangelii przez Llkurga (Hyp. III, 12). W roli obrocy wystpi Hyperejdes, z ktrego mowy znamy ca t do osobliw spraw. Hyperejdes odrzuciwszy zasadno oskarenia o przekupstwo i zwizki swojego klienta z Macedoni skupia ca energi na wykazaniu bezprawnoci wystpienia w drodze eisangelii w tak drobnej sprawie. Powouje si w tym celu na nomos eisangeltikos i obowizujc praktyk (III, 1-2, 4-10, 27-30, 38-40). Sprawa bya rozpatrywana przez dikasterion ( Hyp. III, 1, passim). Polyeuktos da kary mierci (14), pozbawienia prawa pogrzebania w Attyce (18) i konfiskat majtku (32-7). Nie znamy wyroku sdu.

51) Proces Demostenesa (po 338 roku?) xxx r d o : Vit. X Or. 845b. Demostenes zosta oskarony o sprzeniewierzenie (klope). P. Cloche uwaa, e proces mg mie miejsce w 338 roku. [Dmosthene, s. 265). Sam Demostenes wspomina w mowie O wiecu" oskarenia w drodze graphe, euthyny i eisangelii, Jakimi zasypywali go wrogowie po Cheronei (249). Informacja Pseudo Plutarcha moe si wiza z tymi wydarzeniami. Milczenie innych rde kae jednak wtpi w historyczno procesu.

52) Proces

Likurga

(325/324

rok)

xx

r d a : Vit. X Or. 842f cf. Dem. Ep. III, 6. W 325/324 roku Menesaichmos (PA 9983) bez sukcesu oskary Likurga o pozbawienie deficytu w zarzdzanym przez niego w latach 338-326 skarbie pastwa. Likurg by wwczas (cf. P.J. Rhodes, Boule, s. 107-108). Oskarenie wniesiono w trakcie euthyny. 53) Proces Demostenesa, Demadesa, Kefisofonta, Poy eukt osa, Hagnonidesa, Flloklesa, Aristogeitona, Aristonikosa, Chariklesa i innych (323 rok) r d a : Hyp. VI Dein. I, II, III; Diod. XVII, 108. Procesy zwizane byy z obecnoci w Atenach Harpalosa. Na wie o powrocie Aleksandra z Indii, Harpalos, ktry jako jego skarbnik dopuci si malwersacji ucieka z Babilonii w kocu 325 lub na pocztku 324 roku (G. Colin, Le discours d'Hyperide contr Demosthene sur largent d'Harpale, Paris 1934, s. 7) i pospiesznie wraz z wojskiem (6 tysicy najemnikw) oraz pienidzmi (5 tysicy talentw) udaje si do Grecji (Plut. Dem. 25, 1). Liczc na wrogie wobec Aleksandra grupowania w Atenach i swoje zasugi dla miasta pynie do Sunlon (Diod. XVII, 108, 6; Curt. Ruph. X, 2). Na wniosek Demostenesa ekklezj odmawia mu jednak prawa wjazdu do Aten. Decyzja ta moga by podyktowana obaw z jednej strony przed naraeniem si Aleksandrowi, z drugiej przed moliwoci okupacji" miasta przez najemnikw Harpalosa (P. Cloche, Dmosthene, s. 266-267). W tej sytuacji Harpalos udaje si na przyldek Tajnarion, bdcy wwczas gwnym orodkiem rekrutacji najemnikw i tam umieszcza swoje oddziay. Jaki czas potem, z pewnoci przed poow czerwca 324 roku (P. Cloche, ibidem, s. 267), ponawia prb i zjawia si w Atenach bez onierzy, lecz z pozosta jeszcze sum pienidzy jako bagalnik (hiketes). Tym razem na wniosek Demostenesa zostaje przyjty. Przyczyna zmiany decyzji nie jest do koca zrozumiaa. By moe obecno Harpalosa rozbudzia nadzieje patriotw" na wywoanie wojny i wykorzystanie w tym celu jego pienidzy (P. Cloche, Dmosthne, s. 267; A.W. Plckard-Cambridge, Demosthenes and the Last Days of Greek Freedom, New York-London 1914, s. 452). Zjawienie si po pewnym czasie posw Olimpiady, Antypatra i Filoksenosa z daniem ekstradycji Harpalosa wprowadzio Ateny w bardzo kopotliwe pooenie. Przyjcie postawionych warunkw byoby aktem cakowitego podporzdkowania, odrzucenie wyzwaniem do wojny. Znowu za spraw Demostenesa wybrano rozwizanie kompromisowe. Postanowiono internowa Harpalosa i zoy Jego pienidze jako depozyt na Akropolu do przybycia wysannikw od samego Aleksandra (Dein. I, 89; Hyp. V, col. 8, 9; Vit. X Or. 846b). Demostenes poinformowa jednoczenie ekklezj, e w skarbie Harpalosa znajduje si 700 talentw. Gdy wkrtce potem pienidze zostay

rzeczywicie zdeponowane na Akropolu okazao si, e Jest tam tylko 350 talentw. Ucieczka Harpalosa w kocu czerwca 324 roku (cf. E. Badian, Harpalus, JHS", 1961, 81, s. 22) dodatkowo skomplikowaa sytuacj. Na Demostenesa i innych politykw posypay si oskarenia o korupcj. Aby pooy lm kres, Demostenes na pocztku lipca 324 roku (P. Cloche, Demosthene, s. 271) przeprowadzi na ekklezji uchwal zlecajc Radzie Areopagu ledztwo w celu wyjanienia caej sprawy (Dein. I, 4, 61-2; Plut. Dem. 26,1 , ). Wyniki ogoszono po szeciu miesicach w grudniu 324 roku (Dein. I, 45 cf. P. Cloche, Dmosthne, s. 271; G. Colln, op. cit., s. 19; G. Mathleu, Dmosthene, 1'homme et ioeuvre, Paris 1948, s. 153). Rada przedstawia apophasis (Dein. II, 2, 6), w ktrej wymienione zostay imiona osb winnych przyjcia pienidzy od Harpalosa. Wykryto winnych przyjcia 64 z 350 talentw (Dein. I, 89)1 Gwnym oskaronym okaza si Demostenes, ktremu zarzucono przyjcie 20 talentw. Oprcz niego, na licie Rady znaleli si: Demades 6 tysicy staterw zota (Dein. I, 89), Keflsofon (PA 8417-Dein. I. 45), Polyeuktos (PA 11950-Dein. I, 100), Hagnonides (PA 176-Dion. Hal. Dein. lOp. 654, 2), Filokles (PA 14521-Dein. III), Aristogeiton (PA 1775-Dein. II, 9, III, 12); Aristonikos (PA 2028-Dion. Hal. Dein. lOp. 654, 3) i Charikles (PA 15403-Plut. Phoc. 21). Po wysuchaniu raportu, ekklezj wybraa dziesiciu mwcw (Dein. II, 6), ktrzy mieli wystpi w procesie jako oskaryciele. Wrd nich znaleli si Hyperejdes, Himerajos (PA 7578), Stratokles (PA 12938), Menesaichmos (PA 9983), Pytheas (PA 12342), Prokles-Patrokles (PA
12208).

Rozprawy toczyy si w styczniu lub lutym 323 roku (P. Cloche, Dmosthdne, s. 277; G. Colln, op. cit., s. 20) przed trybunaem zoonym z 1500 heliastw (Dein. I, 107; Plut. Dem. 26, 1). Jako pierwszy odby si proces Demostenesa. Na postawione zarzuty (Hyp. V fragm. 1, col. 2) odpowiedzia w mowie, ktra nie zachowaa si do naszych czasw. Mimo wystpienia w sdzie wielu jego przyjaci (Hyp. V, 13), Demostenesa uznano winnym i skazano na grzywn w wysokoci 50 talentw (Plut. Dem. 26, 1: cf. Dein. II, 15). Inna tradycja mwi o 30 talentach (Plut. Mor. 846c-d). G. Colin uwaa zanotowan przez Plutarcha sum 50 talentw za prawdziw, poniewa Plutarch zgadza si z Deinarchosem i Hyperejdesem, gdy mwi, e Demostenes przyj od Harpalosa 20 talentw apwki (op. cit., s. 23, przyp. 2). Informacja ta musi Jednak wywoa pewne zdziwienie (cf. P. Cloche, Dmosthne, s. 283; G. Mathleu, op. cit., s. 156), zwaszcza w zwizku z odwoywaniem si oskarycieli do obowizujcych w takich przypadkach przepisw, ktre przewidyway kar mierci albo dziesiciokrotn grzywn (cf. Dein. I, 60). Nie chcc lub nie mogc jej zapaci, Demostenes trafi do wizienia, z ktrego uciek, udajc si najpierw na Salamin, a potem do Trojzeny (Plut. Dem. 26, 1 o pobycie Demostenesa

na wygnaniu J . Seibert, Die politischen FKichtlinge und Verbannten in der Griechiscgen Geschichte, Darmstadt 1979, s. 507, przyp. 1248). Kolejno nastpnych procesw nie Jest znana. Prawdopodobnie po Demostenesie stan przed sdem Demades. Zosta uznany winnym zarzucanego przestpstwa i skazany na zapacenie grzywny pieninej (cf. Dein. , 15, I, 104). Filoklesa ukarano wygnaniem (Dem. Ep. III, 32; Dein. III, 3). Nie ma racji Cl. Mosse sdzc, e Filokles zosta uniewinniony (Prozesse, s. 184). Polyeuktosa uniewinniono (G. Colln, op. cit., s. 19). Podobnie potraktowano Aristogeitona (Dem. Ep. III, 37-42). By moe uniewinnieni zostali take Aristonikos (cf. Plut. Dem. 28) i Charikles (cf. Plut. Phoc. 35). Procesy odbyy si w procedurze apophasis. Miay one charakter wybitnie polityczny. Ukady polityczne zadecydoway te o treci wydanych wyrokw. Badanie ich zasadnoci Jest w tej sytuacji z gry skazane na niepowodzenie. Mimo to, ekscytujcy, zwaszcza w zwizku z osob Demostenesa, problem rzeczywistej odpowiedzialnoci oskaronych by czsto podejmowany. Zwrcono uwag, e wedug referowanych przez Pauzaniasza (, 38, 4) zezna, ktre od sekretarza Harpalosa wydoby Filoksenos, wrd przekupionych nie byo Demostenesa. Istnieje jednak przypuszczenie, e Demostenes nie musia otrzyma apwki, lecz wzi po prostu pienidze z Akropolu lub dopuci si niecisoci przy okazji skadania raportu (tak J. Girard, Un de corruption chez les Athniens. Dmosthdne dans lffaire d'Harpale, Paris 1862, s. 23). Jest to z kolei sprzeczne z faktem, e Deinarchos i Hyperejdes oskaraj Demostenesa nie o kradzie lecz o dorodokia (cf. P. Cloche, Demosthne, s. 293 i 298; A.W. Pickard, Cambridge, op. cit., s. 467-478; G. Colin, op. cit., s. 24). G. Mathieu wskazuje na fakt, e rdo Informacji Pauzaniasza wydaje si niewiele starsze od niego samego i pochodzi z czasw formowania si legendy Demostenesa, zatem Jego warto jest niewielka. Jak susznie w zwizku z tym zauway S.H. Butcher, jedyny z naszego punktu widzenia prawdopodobny moment przyjcia przez Demostenesa pienidzy od Harpalosa wie si z odrzuconymi przez Ateny daniami ekstradycji (pisze o tym J.H. Dobson, The Greek Orators, Freeport-New York 19712, s. 226-227).

Rozdzia IV. Znaczenie polityczne procesw

Procesy odgryway bardzo Istotn rol zarwno w Indywidualnych karierach politykw. Jak te w caym yciu politycznym Aten V 1 IV wieku p.n.e.1. W rozdziale tym zajmuj si wycznie procesami o korupcj. Chciabym ustali, w jakim sensie oraz w Jakim stopniu procesy te mogy by procesami politycznymi. Wymaga to rozpatrzenia dwu podstawowych kwestii. Po pierwsze naley okreli zakres ingerencji polityki w tych procesach. Po drugie trzeba ustali, jakie znaczenie polityczne mia proces polityka, ktrego oskarono o apownictwo lub malwersacje. Chodzi o sytuacj, w ktrej zarzut korupcji nie Jest pretekstem, ale rzeczywistym i jedynym powodem procesu. Czy mona powiedzie, e sam fakt oskarenia polityka o apownictwo czyni spraw polityczn? Szukajc odpowiedzi na te pytania celowo oddzielam analiz okolicznoci postawienia oskarenia od przebiegu oraz skutkw procesu. Chc przez to wyodrbni obydwa wskazane elementy oraz pokaza zachodzce midzy nimi zalenoci. Wrd oskaronych w procesach o korupcj mona wyrni dwie kategorie osb strategw 1 prostatai2. Rozgraniczenie to, oczywiste dla wieku IV, w tym przypadku jest take uyteczne dla wieku V. Dwie sfery obywatelskiej aktywnoci, wojskowa i polityczna stwarzay nieco odmienne moliwoci korupcji, a przede wszystkim inne moliwoci oskarenia o ni. Dlatego osobno omawiam procesy osb piastujcych funkcje wojskowe (w praktyce chodzi wycznie o strategw) i procesy politykw, ktrych oskarenie byo zwizane z penieniem innych, nie wojskowych urzdw oraz tych, ktrzy adnych stanowisk publicznych nie zajmowali (prostatai). Strategowie stanowi grup "zawodow" najliczniej reprezentowan w katalogu procesw (V wiek dziesi, IV wiek Jedenacie osb). Dziewiciu z nich oskarono prawdopodobnie o defraudacj, pozostaych o przekupstwo. Z reguy s to pierwszoplanowe postacie polityczne. Sam ten fakt musia wywoywa spore zainteresowanie spoeczestwa procesami. Zdecydowana ich wikszo bya nastpstwem niepowodze wojennych3. Niepodjcie przez stratega Kimona w 463/462 roku ataku na Macedoni stao si powodem do oskarenia go o przyjcie apwek. Skarga zostaa zoona przez wrogw Kimona (Plut. Cim. 14, 2). Obecno Peryklesa wrd oskarycieli wskazuje, e inicjatywa wysza od politykw z krgu Eflaltesa. Oskarenie przywdcy ugrupowania arystokratycznego miao wyranie poll-

tyczny charakter4. Podobny mechanizm daje si obserwowa w przypadku wczeniejszego procesu Miltiadesa z 489 roku5. Za niezrelizowanie zoonych obietnic [apate tou demou) zosta on po powrocie z zakoczonej fiaskiem wyprawy paryjskiej pocignity przez swoich nieprzyjaci politycznych do odpowiedzialnoci sdowej. Wystpienie Ksanthipposa syna Arifrona jako oskaryciela pozwala rwnie dopatrywa si w tym procesie rozgrywek politycznych, ktrych wczeniejsze epizody stanowi pierwszy proces Miltiadesa w 493 roku i oskarenia formuowane przeciwko Alkmeonidom w okresie bitwy maratoskiej. Tosamo grupy, w imieniu ktrej dziaa w 489 roku Ksanthlppos i echthroi (Hdt. VI, 104), stojcych za procesem 493 roku wydaje si niewtpliwa. Procesy strategw staj si czstym zjawiskiem w czasie wojny peloponeskej7. Jako pierwszy trafi przed sd w 430/429 roku Perykles po nieudanej wyprawie do Argolldy8. Tukidydes upraszcza spraw, skadajc oskarenie na karb niewtpliwego skdind zmczenia i niezadowolenia demosu ateskiego. "Gniew" Ateczykw nie skierowa si, jak chce nas przekona Tukidydes, lecz zosta skierowany przeciwko Peryklesowi9. Na bezosobow Interpretacj autora "Wojny peloponeskiej" trudno si zgodzi rwnie dlatego, e wiemy o majcych miejsce ju na pocztku wojny atakach Kleona na Peryklesa (Hermlppos). Przedmiotem sporu moe by Jedynie, czy tak zwani oligarchowie, czy raczej skrajni demokraci, a moe, Jak sdzi Ju K.J. Beloch, obie te siy wykorzystay nastroje spoeczne dla wasnych celw10. Eksponowana przez Tukidydesa wrogo ludu nie moga by jednoczenie powodem i czynnikiem sprawczym pozbawienia Peryklesa w 430 roku godnoci stratega11. Nie ma podstaw, aby z drugiej strony kwestionowa przedstawion przez Tukidydesa analiz przyczyn, dla ktrych nastroje spoeczne nagle przestay sprzyja Peryklesowi. By moe fiasko wyprawy 430 roku (rola, Jak w caej sprawie odegraa ekspedycja do Argolldy nie Jest naleycie znana), na pewno klski wojenne12, za ktre Perykles by w pewnym sensie odpowiedzialny13 umoliwiy oskarenie wieloletniego przywdcy pastwa o korupcj. Po zarazie i porakach militarnych nadszed wreszcie moment, na ktry wrogowie Peryklesa czekali od dawna14. Zwizek pomidzy niepowodzeniami, a procesem Jest tu bezsporny. Wojna zaostrzaa wymagania i oczekiwania obywateli wobec strategw. Stwarzaa sytuacje w naturalny sposb poddajce sprawdzeniu warto wojsk i dowdcw. Prbie poddawane byy zreszt nie tylko umiejtnoci fachowe, ale i uczciwo strategw. Jednym ze skutkw by gwatowny wzrost liczby procesw. W 425 roku postawiono przed sdem Lachesa15, ktry powrci z Sycylii. Formalne zarzuty dotyczyy przekupstwa i malwersacji. Mia Jednak racj J.H. Finley, gdy pisa, e Laches zosta oskarony o nieskuteczno16. Zawiedzeni Ateczycy znaleli w osobie Lachesa koza ofiarnego. Przyczynili si do tego lub tylko skorzystali z nadarzajcej si okazji radykalni demokraci, ktrzy szermujc hasami potpiajcymi korupcj, przypucili atak na przedstawiciela orientacji

umiarkowanej. Jego wina polegaa nie tyle na przegranej, bo tej z punktu widzenia militarnego nie ponis, co na braku chronicego rwnie jego osob zwycistwa17. Z podobnych powodw w 424 roku wytoczono proces Pythodorosowl, Sofoklesowi 1 Eurymedontowl, strategom, ktrzy zastpili Lachesa na Sycylii'8. Powrcili do kraju, gdy podpisanie przez walczce miasta sycylijskie pokoju postawio politycznie i militarnie dalsz ich akcj pod znakiem zapytania. Oskarono ich o apownictwo, mimo e. Jak sdzi H.D. Westlake, wszyscy zdawali sobie spraw, l prawdziwym powodem by brak sukcesw na Sycylii19. Niewtpliwa Jest znowu zaleno pomidzy niespenieniem oczekiwa a oskareniem i wyrokiem. Podkrela to rwnie Tukidydes (IV, 55). Zblione przyczyny doprowadziy do procesu Erasinidesa20 i pozostaych strategw uczestniczcych w bitwie koo Arglnuz. Na ich przykadzie wyranie wida Jak politycznie skomplikowane byo pojcie klski, ktrej nie naley ogranicza jedynie do sensu stricte militarnego nawet wwczas, gdy dotyczy wojskowych21. Wiek IV, ktry Cl. Mosse nazywa wiekiem procesw politycznych22, charakteryzuje si zanikiem grupy oligarchicznej w Atenach23. Tradycyjny, widoczny w wikszoci V-wiecznych procesw konflikt pomidzy orientacjami oligarchiczn 1 demokratyczn przestaje istnie. Przeciwiestwa narose wok odmiennych koncepcji ustrojowych zostaj zastpione osobistymi 1 dotyczcymi doranych celw politycznych24. Poza tym jednak typowy schemat, wedug ktrego odbyway si procesy strategw, nie wykazuje wikszych zmian w stosunku do okresu poprzedniego. Klskom ponoszonym przez Ateny w ostatniej fazie wojny korynckiej towarzyszy wzrost liczby procesw. Przegrana orientacji prowojennej znajduje swj epilog w formuowanych przeciwko jej przedstawicielom oskareniach sdowych. Przypiecztowuj one triumf politykw nalecych do ugrupowania przeciwnego wojnie25. Konkurencja polityczna umiejtnie wykorzystuje niezadowolenie obywateli26. Wyranie wida to w procesie stratega Ergoklesa i Jego skarbnika Filokratesa, postawionych w stan oskarenia przez wrogw Trazybulosa27. Podobny charakter miaa sprawa Pamftlosa oskaronego w 389/388 roku po powrocie z wyprawy na Egin o sprzeniewierzenie28, Trazybulosa z Kollytos w 387 roku29, by moe rwnie Agyrriosa okoo 390-385 roku30. Niepowodzenia na Korkyrze sprawiy, e przed dikastami stan w 373 roku odpowiedzialny za operacje na tym terenie Tlmotheos31. Dwaj jego przeciwnicy Iflkrates i Kalllstratos oskaryli go wedug sformuowanego w katalogu przypuszczenia o korupcj. Procesu nie da si wytumaczy rnicami programu, poniewa zarwno Iflkrates, Jak i Tlmotheos byli zwolennikami polityki hegemonii32. Niezadowolenie Atericzykw z wynikw bitwy pod Embata znalazo wyraz w oskareniu Timotheosa, Iflkratesa i Menestheusa przez Charesa w 356-354 roku33. Obydwa procesy 373 i 356-354 roku stanowi przejaw walk toczcych si pomidzy konkurujcymi ze sob o wpywy politykami34.

W kilku Innych przypadkach okolicznoci prowadzce do procesu nie s przedstawione przez rda na tyle Jasno, abymy mogli wypowiada si na temat ich rzeczywistej przyczyny. Na przykad powodw procesu Formiona w 428 roku mona si zaledwie domyla w niezadowalajcych efektach dziaa wojennych pod Panormos, nie ma Jednak moliwoci okrelenia krgu osb odpowiedzialnych za postawienie oskarenia35. Kada interpretacja kryje w sobie ryzyko bdu polegajcego na przecenieniu znaczenia kontekstu politycznego. Moe ono polega na minimalizowaniu roli formalnego oskarenia przez eksponowanie ta politycznego, ktre w istocie moe by niczym wicej ni domysem post euentum, czcym mechanicznie fakt oskarenia z wydarzeniami wczeniejszymi lub wspczesnymi oraz z osobami, ktre wystpiy w procesie lub wedle przypuszcze mogy wystpi. Jeli nawet uwzgldnimy to niebezpieczestwo, dalej musi zastanawia fakt, e skargi sdowe o korupcj pojawiay si wobec strategw wycznie w zwizku z zakoczonymi klsk lub porak wyprawami wojennymi. Trudno uwierzy, aby tylko one stwarzay moliwo malwersacji lub przekupstwa. Odpowiadajc na pytanie dlaczego niepowodzenia wojenne tak czsto byy powodem procesw nie moemy zapomina o znaczeniu politycznym samych dziaa wojskowych. Dla polis byy to sprawy najwyszej wagi. wiadectwo Tukidydesa 1 Ksenofonta oraz wiele konkretnych przykadw pokazuje dobitnie. Jak wanym elementem kariery politycznej byy urzdy wojskowe 1 sukcesy odnoszone podczas ich sprawowania36. Sytuacja zmienia si stopniowo w cigu wieku IV wraz z separacj sfer dziaalnoci wojskowej i politycznej. Jeszcze jednak na pocztku wieku strategowie s pierwszymi urzdnikami polis. Dopiero po Kallistratosie strategia staje si urzdem czysto wojskowym. W drugiej poowie IV wieku gwni politycy nie s Ju strategami37. Przemian t obrazuje rwnie materia zgromadzony w katalogu. Na procesie Timotheosa w 356-354 roku kocz si procesy strategw oskaranych o korupcj w zwizku z dziaalnoci militarn. Do poowy IV wieku rola sukcesu, a zatem rwnie klski z punktu widzenia indywidualnej kariery jest Jednak ogromna. Zwycistwo, rwnoznaczne z zaspokojeniem oczekiwa obywateli 1 przegrana, ktra je naruszaa w sposb zasadniczy okrelay nastroje i stosunek demosu do polityka. Brak powodzenia wojennego podwaa zaufanie do stratega i mg zosta wykorzystany przez wrogw politycznych. Arystoteles stwierdza w "Retoryce", e wrogo demosu wobec nieskutecznych dowdcw odgrywaa decydujc rol w trakcie wytaczanych im procesw (II 3, 13-14). Z tego stanu rzeczy zdawali sobie spraw bezporednio zainteresowani. Dowd na to stanowi ich obawy przed powrotem do Aten z "pustymi rkoma"38. Klska, zawiniona lub nie, w kadym wypadku obciaa stratega. Zakres jego odpowiedzialnoci pojmowany by w praktyce bardzo szeroko i nierzadko wrcz irracjonalnie. Obok przykadw oczywistych poraek militarnych, ktrych konsekwencj by proces, s te i takie, Jak Lachesa, Pythodorosa, Sofoklesa i Eurymedonta, w ktrych brak sukcesw na miar

oczekiwa stawa si klsk w Interpretacji przeciwnikw. Zjawisko to ilustruje rwnie los Peryklesa, ktry stan w 430/429 roku przed sdem jako winny wywoania wojny i odpowiedzialny za ponoszone przez Ateny klski39. Prby tumaczenia zalenoci zachodzcych pomidzy klsk a procesem, od ktrej Jedynym znanym odstpstwem Jest proces Pachesa40, koncentruj si zazwyczaj na wykorzystywaniu przez grupy polityczne nastrojw spoecznych. Przyczyn byo niewtpliwie wicej. Czynnikiem, ktry uatwia oskarenie wracajcego do kraju stratega by rwnie sam fakt jego duszej nieobecnoci w centrum ycia politycznego. Okres, gdy strateg przebywa poza polis suy umacnianiu si wpyww jego konkurentw. Strateg traci wpywy i co nie mnej wane, orientacj w aktualnym stanie stosunkw i nastrojw panujcych w miecie. Gdy Kimon powrci do Aten w lecie 462 roku okazao si, e w miecie dokonaa si prawdziwa "rewolucja polityczna"41. Szczeglnie powrt z nieudanej wyprawy by wymarzonym momentem dla wrogw oczekujcych w Atenach42. H.D. Westlake odda istot pooenia Pythodorosa, Sofoklesa 1 Eurymedonta piszc, e opucili oni Ateny "Acharnejczykw", a wrcili do Aten "Rycerzy"43. Duga nieobecno moga okaza si brzemienna w skutki zwaszcza w czasie wojny, gdy konfiguracja polityczna bya szczeglnie niestabilna. Doskonale ilustruj to obawy Alkibiadesa, dcego do wyjanienia afery zwizanej z zbezczeszczeniem herm jeszcze przed odpyniciem na Sycyli (Thuc. VI, 30). Nie chodzio jedynie o wykorzystanie entuzjazmu 1 nadziei uczestnikw wyprawy oraz pozostajcych w miecie, chocia nie byo to bez znaczenia. Czas nieobecnoci stratega mg nalee i w tym wypadku j a k tego dowioda niedaleka przyszo rzeczywicie nalea przede wszystkim do jego wrogw. W obrbie kategorii umownie nazwanej prostatai znajduj si posowie, urzdnicy finansowi/heUenolamiai, poristai, poletai, praktore), a take buleuta, anagrapheus ton nomon, hypogrammateus oraz mwcy (rhetores). Odrbne miejsce zajmuj w tej grupie posowie. Ze wzgldu na specyfik dziaalnoci dyplomatycznej znajdowali si oni w sytuacji zblionej do strategw. Liczba znanych procesw jest niewielka. Wszystkie pochodz z IV wieku. W 394 roku udao si do Persji poselstwo zoone z Epikratesa i Formisiosa (Plut. Pelop. 30, 7)44. I.A.F. Bruce podkrela, e jego wysanie wynikao ze zmiany stanowiska Aten, ktre w pierwszej chwili odrzuciy propozycje perskie (Timokrates), a teraz chciay zamanifestowa wol rozmw45. Posowie po powrocie zostali oskareni o przekupstwo, a nastpnie uniewinnieni46. Wkrtce potem, w 392/391 roku o przekroczenie uprawnie poselskich i apownictwo oskarono Andokidesa, Kratinosa, Epikratesa i Eubulidesa47. Skarg przedstawi Kallistratos z Afidny, krewny Agyrriosa, po odrzuceniu przez Zgromadzenie projektu pokoju przywiezionego przez posw ze Sparty48. By to szczytowy moment walki pomidzy zwolennikami polityki hegemonii a przedstawicielami orientacji pokojowej49, ktrzy ponieli wwczas aosn klsk.

Podobny charakter miay wydarzenia roku 367. Posowie atescy, Tlmagoras i Leon zostali wysani na dwr perski, gdzie wzili udzia w zawarciu pokoju Pelopidasa, ktry ustala warunki hegemonii Teb w Grecji. W Atenach Leon oskary Timagorasa o wspprac z Persami i rzekomo o przyjcie apwek50. Okolicznoci uatwiajc postawienie takiego oskarenia byo niezadowolenie Ateczykw z warunkw dyktatu, jaki zosta przez posw przywieziony z Persji. Przykad niemal wzorcowy stanowi procesy Filokratesa w 34651 oraz Aischinesa w 346 1 343 roku52. Pokazuj one, na Jak wielkie niebezpieczestwo naraeni byli posowie ze strony swoich wrogw skrztnie wykorzystujcych 1 wywoujcych odpowiednie nastroje w spoeczestwie53. Podstawowy zarzut dotyczy apownictwa, ale w rzeczywistoci procesy byy starciem dwch orientacji, dwch obozw politycznych. Kady usiowa manipulowa faktami oraz opini publiczn w sposb ograniczony wycznie przez wzgld na korzy wasn i obliczony na zdruzgotanie przeciwnika. Nie dbano ani o prawd, ani o sens zarzutw. Kilka wspomnianych procesw, do ktrych mona doczy spraw Nlkofemosa i Aiystofanesa w 389 roku zwizan z fiaskiem negocjacji z Eu ago rasem, krlem Sala miny cypryjskiej54, stanowi do skromny materia. Identyczno sytuacji prowadzcych do procesw skania, mimo to, do pewnych uoglnie. Podobnie Jak w przypadku strategw, czynnikiem decydujcym o losach posw bya ocena wynikw poselstwa55. Chodzio o uzyskanie akceptacji obywateli dla rezultatw misji. Gdy nie udao si tego osign, dochodzio do procesu, ktrego skutek nie musia wcale zalee od faktycznej winy oskaronych. Zwizek z walk polityczn pozostaych procesw politykw nalecych do tzw. prostatai jest z reguy niewtpliwy. Powszechnie uznaje si polityczny charakter oskarenia Fidiasza 1 innych osb zwizanych z Peryklesem56. Sugesti, e waciwym celem wszystkich tych atakw by Perykles dodatkowo wspiera przyjta przeze mnie teza umieszczajca dekret Drakontydesa w 438/437 roku. Proces Fidiasza stanowi zatem prb siy i autorytetu Peryklesa57. Okrelenie krgu politycznego odpowiedzialnego za ten i nastpujce po nim procesy napotyka na powane trudnoci. W nauce istniej na ten temat pogldy kracowo odmienne58. Wtpliwoci dotycz jednak wycznie tego, kim byli wrogowie polityczni echthroi podczas gdy fakt, e to oni byli autorami oskare pozostaje poza wszelk dyskusj. Dwa procesy z 419 i 418 roku zdaj si nie nalee do wielkiej polityki. Najpierw oskareni zostaj o malwersacje Flllnos, Aristion, Ampelinos i nieznany z imienia hypogrammateus tesmotetw59. W nastpnym roku przed sd trafiaj nieokreleni co do liczby 1 nieznani z imienia poristai, poletai, praktores oraz ich sekretarze, prawdopodobnie rwnie pod zarzutem korupcji60. Aktywno Antyfonta, twrcy mw oskarycielskich w obydwu procesach kae z ostronoci potraktowa opierajc si na argumentum ex silentio tez o ich niepolltycznoci. Nie da si wykluczy, e ataki na urzdnikw demokratycznych byy zorganizowan, kierowan przez Antyfonta akcj oligarchw, poprzedzajc podjt jaki czas potem prb

obalenia ustroju demokratycznego61. Wzgldy polityczne zdominoway wikszo procesw zwizanych z afer Harpalosa62. Ich powodem byo rzeczywicie przekupstwo, ale atmosfera towarzyszca oskareniom cakowicie zaleaa od politycznych porachunkw stronnictw. Stosunkowo dua grupa procesw wymyka si prbom rdowego, czy nawet pozardowego okrelenia przyczyn. Nale do niej procesy hellenotamiai z okoo 450-425 roku63, proces 410/409 roku dotyczcy przekupstw zwizanych z nadaniem obywatelstwa mordercy Frynichosa Apollodorosowi64, Nikomachosa (anagrapheus ton nomon) w 399 roku65 oraz Filepsiosa okoo 400-375 roku66. Nie Jest to rwnoznaczne z wyodrbnieniem procesw stricte o korupcj, w ktrych nie byby obecny czynnik polityczny. Pozbawione zwizku z wanymi wydarzeniami politycznymi wydaj si Jedynie oskarenia niewolnika Agasiklesa o skorumpowanie pewnych demotw dla uzyskania praw obywatelskich okoo 336-324 roku67 oraz Euxenlpposa w 330-324 roku68. Uznanie politycznego charakteru wielu lub nawet wikszoci znanych nam oskare sdowych o przekupstwo 1 sprzeniewierzenie prowadzi do pytania o relacje zachodzce pomidzy oskareniem a polityk. W. Headlam napisa w zwizku z tym "In a mjorlty of cases the truth or falsity of the charge mattered little; the real issue was political"69. Jest to pogld oglnie przyjty w nauce. Akceptujc polityczn wymow oskare o korupcj, uwaam za niesuszne minimalizowanie znaczenia treci samych oskare. Przemawiaj za tym przynajmniej dwa argumenty: 1. Po pierwsze w rdach brak Jakichkolwiek dowodw lub opinii wiadczcych o tym, e analizowane przeze mnie rodzaje oskare opieray si powszechnie na faszywych zarzutach. Jedyny znany przykad tego typu stanowi sfingowany przez Pejsandrosa proces Frynichosa i Sklronidesa. Tukidydes pisze, e oskarenie postawione w tym procesie byo rzeczywicie faszywe (VII, 54, 3). Niewtpliwie sytuacje takie mogy si zdarza, ale naley je zaliczy do wyjtkowych70. 2. Po drugie przeciwko tezie o nieistotnoci formalnego oskarenia przemawia pewne jego zrnicowanie. W tak zwanych procesach politycznych pojawiaj si oskarenia o zdrad, przekupstwo, malwersacje, przekroczenie uprawnie poselskich, a sporadycznie rwnie inne. Ich dobr nie by cakowicie przypadkowy. Niektre zarzuty wystpuj czciej ni inne. Najpowszechnlej reprezentowane dotycz zdrady (prodosia). Nastpne miejsce zajmuj oskarenia o sprzeniewierzenie i apownictwo. Odgryway one tak istotn rol, gdy korupcja politykw bya w Atenach zjawiskiem nagminnym. Nie by to wszelako Jedyny powd. Na inny, rwnie wany wskazuje Dlodotos w debacie mityleskiej u Tukidydesa. W zwizku z napastliw sugesti Kleona, e w obronie Mityleczykw mog przemawia tylko ludzie przez nich przekupieni (Thuc. III, 38, 1-2:40, 1), ocenia on warto tego rodzaju insynuacji: "Najniebezpieczniejsi s ci, ktrzy mwcw oskaraj o przekupstwo ( ). Jeliby bowiem zarzucali gupot, to ten, ktry by nie odnis sukcesu, odchodziby z opini raczej czowieka

nierozumnego, ni nieuczciwego. Kiedy za stawia si zarzut przekupstwa, w razie powodzenia mwcy podejrzenie pozostaje, a w razie niepowodzenia, mwca ma opini nie tylko nieudolnego, ale take nieuczciwego" CThuc. III, 42, 3, tum. K. Kumaniecki). Wypowied ta odkrywa kapitaln cech oskarenia o korupcj, ktra decydowaa w pewnym stopniu o niezwykle szerokim jego wykorzystywaniu przez politykw. Pomwienie, nawet jeeli zostao podwaone, mogo nadal wpywa na opini ludzi. Istnienie tej psychologicznej prawidowoci zachcao do dziaania. Oskarenie sdowe o przekupstwo lub sprzeniewierzenie, Jeli nawet nie spowodowao wyeliminowania przeciwnika, to przyczyniao si do skompromitowania Jego osoby w oczach obywateli71. Samo oskarenie polityka o korupcj miao charakter polityczny. Zarzucajc politykowi apownictwo odmawiano mu prawa do zajmowania si sprawami pastwowymi. Z drugiej strony, o czym bya Ju mowa, zarzut przekupstwa dotyka szczeglnie czsto wojskowych, ktrym nie powiodo si na polu bitwy. Przekupstwo byo w takich wypadkach uniwersalnym wytumaczeniem przyczyn niepowodzenia72. Zarzut pada przy tym na podatny grunt. Szybko rozprzestrzeniay si pogoski, e przeciwnicy przekupili stratega, aby ten pokierowa dziaaniami w korzystny dla nich sposb. Ludzie atwiej przyjmowali do wiadomoci takie wyjanienia, anieli rzeczow, czsto zapewne przykr prawd o przegranej, na ktr miay wpyn trudnoci obiektywne (za pogoda, wyczerpanie wojska, brak ducha bojowego, przewaga nieprzyjaci itp.), albo nawet bdne decyzje ekklezji. Tebaczycy, aby pchn Ateny do wojny ze Spart, doprowadzili do prowokacyjnego ataku spartaskiego oddziau Sfodriasa na Pireus. Natychmiast pojawio si podejrzenie, e zosta on przekupiony przez Tebaczykw (Xen. Heli. V, 4, 20). Argument przekupstwa mg suy nie tylko objanianiu przyczyn niepowodze wojennych. W szerszym zakresie mg tumaczy sukcesy wroga i generalnie kade wydarzenie73. Wyjanienie dziaa przeciwnika chci zysku ad absurdum doprowadzili Alschlnes i Demostenes w procesie 330 roku74. Podobn funkcj speniay oskarenia sdowe o malwersacje pienidzy publicznych. Znajdoway one oparcie w uprzedzeniach i domysach, przypisujcych politykom osiganie wielkich i nieuczciwych dochodw. W tej sytuacji oskarenie zarwno o przekupstwo, Jak i o sprzeniewierzenie zawsze mogo liczy na zrozumienie obywateli. W okresach wojen ich podejrzliwo wyranie rosa. Zjawisko narastania oskare o korupcj w czasie wojen, rewolucji, wszelkich gwatownych zmian spoecznych i politycznych Jest dobrze znane rwnie z dziejw nowoytnych75. Jego powodem Jest zreszt nie tylko stan nastrojw spoecznych, ale te obiektywne nasilanie si korupoji i pokrewnych praktyk. Politycy musieli si bardzo powanie liczy ze wzrostem zainteresowania obywateli ich uczciwoci. Rozumiano doskonale skal zagroe. wiadcz o tym wspomniane wczeniej obawy przed procesem. Ich istot podsumowuje oficjalna argumentacja Niklasza, gdy tumaczy on onierzom

powody, dla ktrych odwrt z Sycylii nie Jest moliwy: "Mwi, e wie dobrze, I Ateczycy nie zatwierdz odwrotu, ktrego nie uchwalili. Wyrokowa bowiem bd nie ci, ktrzy na wasne oczy przekonali si o istniejcym stanie rzeczy, lecz ci, ktrzy go znaj Jedynie z opowiada ludzi niezadowolonych 1 opr si swojej decyzji na zrcznych oszczerstwach. Take wielu, a nawet bardzo wielu onierzy, ktrzy obecnie krzycz, e znajduj si w strasznym pooeniu, przybywszy do Aten krzycze bd co przeciwnego, a mianowicie, e wodzowie przekupieni przez nieprzyjaci, dopucili si zdrady i odstpili od oblenia (... oi ); znajc charakter Ateczykw woli raczej, jeli Ju tak trzeba, zgin, ni pa ofiar niehonorowego i niesprawiedliwego oskarenia"76 (Thuc. VII, 48, tum. K. Kumaniecki). Rol, jak w postpowaniu strategw odgrywa strach przed reakcj Ateczykw na niepowodzenia wojenne ukazuje wiele przykadw. Alkibiades77, Demostenes78, Gylon79 obawiali si powrci do domu i stan przed sdem. Spord strategw biorcych udzia w bitwie koo wysp Arginuz, rwnie nie wszyscy posuchali wezwania do stawienia si w Atenach. Aristogenes i Protomachos zrezygnowali z powrotu80. Konon po klsce pod Aigospotamoi zwleka z przybyciem do kraju, wreszcie postanawia podr na Cypr, aby w kocu zacign si na sub persk (Isocr. V, 62 cf. Iust. V, 6, 10). Do Aten wraca dopiero po wielkim zwycistwie pod Knidos w 394 roku z pienidzmi na budow Dugich Murw81. Hyperejdes wystpujc w obronie Euxenipposa podaje kilka dalszych przykadw, stwierdzajc e rzadko si zdarza, aby ktokolwiek oskarony w drodze eisangelii wystpi osobicie w dikasterion82. W 360 roku Tlmomachos oskarony o zdrad po powrocie z Hellespontu opuszcza Ateny83. Niedugo potem inny strateg, Theotimos, ktry w trakcie dziaa wojennych straci Sestos i sta si obiektem eisangelii, rwnie na wszelki wypadek uciek z miasta84. Podobnie postpili Leostenes85 i Kallistratos86. Kariera Filokratesa, ktry oskarony w 343 roku przez Hyperejdesa, nie czekajc na proces uda si na wygnanie (Aisch. II, 6: III, 79, 81), dowodzi oczywistego skdind faktu, e omawiane obawy i zagroenia nie byy waciwe wycznie strategom. Z 35 odnotowanych przez M.H. Hanesa procesw strategw w drodze eisangelii, dziesi odbyo si in absenlia oskaronych, ktrzy albo w ogle nie wrcili, albo uciekli przed samym procesem87. Spord oskaronych o rne formy korupcji siedmiu na pewno (w tym Jeden strateg)88, trzech by moe (dwch strategw)89 nie wzio udziau we wasnym procesie. W.K. Prltchett rozpatrujc obawy przed oskareniem sdowym przytacza rwnie przykady dowdcw, ktrzy w zwizku z poniesion klsk popenili samobjstwo Spartiaty Timokratesa, Syrakuzanina, Kiynipposa i Elejczyka Andromachosa90. Samobjstwa te mog by jednak rwnie dobrze objanione innymi motywami, anieli strach przed procesem. Ucieczka przed lub w trakcie procesu moga wynika z nieufnoci wobec bezstronnoci sdziw lub z obawy przed trudnociami udowodnienia

wasnej niewinnoci. Moga te stanowi prb uniknicia sprawiedliwoci. Taki cel miaa ucieczka Leutychidasa, ktry rzeczywicie przyj pienidze od Tessalw, a gdy zosta o to oskarony, opuci na stae Spart (Hdt. VI, 72). Niezwykle trudno byo powiedzie, ktre ze znanych ucieczek wynikay ze strachu przed niesprawiedliwoci sdziw, a ktre z obawy przed sprawiedliwym wyrokiem. Zapewne kady z tych czynnikw w praktyce odgrywa Jak rol. Obie strony miay powody do podejrze, Ateczycy o skorumpowanie swoich przywdcw, politycy o stronniczo wspobywateli. Sd ateski by instytucj polityczn. Decydowao o tym miejsce, jakie zajmowa w systemie demokracji ateskiej91. cisy zwizek zachodzcy midzy yciem politycznym 1 wymiarem sprawiedliwoci przejawia si w wieloraki sposb. Sytuacja polityczna wywieraa znaczny wpyw na codzienn dziaalno sdow92. Heliaci wnosili do trybunau swoje niechci, uprzedzenia i animozje, zarwno spoeczne, Jak te polityczne93. Wbrew skadanej przysidze, ich pozytywne i negatywne dowiadczenia yciowe czsto rzutoway na przebieg procesu. Z koniecznoci Ich uwzgldnienia zdawali sobie spraw logografowie, profesjonalnie zwizani z funkcjonowaniem heliai94. Sdziowie wydajc wyrok sugerowali si najrniejszymi wzgldami, czsto bardzo luno zwizanymi ze spraw. Sdy ateskie nie byy bezstronne. Du rol odgrywaa orientacja polityczna oskaryciela i oskaronego. Pseudo-Ksenofont w "Ustroju politycznym Aten" stwierdza, e w procesach, w ktrych wystpuj obywatele pastw sprzymierzonych heliaci wspieraj przedstawicieli ludu i gubi ich przeciwnikw (I, 16). Sdziowie przelewali swoj sympati do demokracji na ludzi J reprezentujcych take w sprawach wasnej polis. W bardzo kopotliwej sytuacji znajdowa si obywatel ateski, ktrego przekonania demokratyczne mona byo podda w wtpliwo93. Z demokratycznego nastawienia sdziw korzystali natomiast popularni politycy i wszyscy ci, ktrzy potrafili przekonujco dowie swojego przywizania do ustroju. Sdziowie rozpatrujc odpowiedzialno politykw dokonywali wasnej kalkulacji politycznej, uwzgldniajcej niekiedy nawet sytuacj midzynarodow. Obecno Jazona, tyrana Ferai i Alketasa, krla Epiru jako wiadkw obrony Timotheosa w 373 roku wpyna zasadniczo na ostateczny werdykt96. Z kolei Jednym z argumentw przeciwko uniewinnieniu Demostenesa w 323 roku staa si obawa przed reakcj Aleksandra97. Sdziowie brali pod uwag rwnie pozycj polityczn wystpujcych stron. Wedug powszechnie przyjtej opinii sukces ataku sdowego zalea nie tyle od zasadnoci skargi, co od politycznej siy oskaryciela98. Niekiedy dawaa j interwencja wpywowego, szanowanego polityka, ktrego autorytet stanowi pork, w zalenoci od potrzeby, winy lub niewinnoci99. Tak rol spenio wystpienie Eubulosa w obronie Aischinesa uwieczone wyrokiem uniewinniajcym100. Temistokles, jeeli mona wierzy przekazowi Neposa, czsto uczestniczy w procesach prywatnych, spieszc z pomoc swoim przyjacioom101.

Sukces sdowy moga zapewni znajomo obowizujcych regu gry, zwaszcza umiejtne wykorzystanie nastrojw i niekiedy manipulowanie nimi102. Wystpienie przed trybunaem sdowym byo testem popularnoci i wpyww. W wielu wypadkach sdziowie, wybierajc pomidzy wyrokiem skazujcym 1 uniewinniajcym, podejmowali istotne dla pastwa decyzje personalne. Proces sdowy by dla Ateczykw normalnym sposobem walki i rozstrzygania sporw politycznych. W walce tej, Jak pokazuj przykady hellenotamiai ok. 450-425 roku, Filinosa w 419, poristai, poletai i praktores w 418, a zwaszcza proces strategw spod Arglnuz w 406 roku wszystkie chwyty byy dozwolone. Wszechobecno polityki w sdzie najpeniej uwidacznia si w wyroku. Jego polityczny charakter mg przejawia si dwojako, po pierwsze przez wpyw ukadu politycznego na Jego wydanie, po drugie w zwizku z konsekwencjami politycznymi decyzji sdziw. Czy zdarzay si wyroki podyktowane wycznie wzgldami politycznymi? Pytanie to, pojawiajce si stale w tym rozdziale dotyka bardzo zasadniczego problemu procesy a sprawiedliwo. Zarwno w komediach, jak te u mwcw przewija si powtpiewanie w bezstronno ateskich trybunaw sdowych103. Na moliwo rnych naduy wskazywaem w trakcie dotychczasowych wywodw. Oczywicie ucieczki przed procesami nie wiadcz dobrze ani o uciekajcych, ani o sdziach. Znamy Jaskrawe przykady niesprawiedliwoci tych ostatnich. W trzecim wierwieczu V wieku Ateczycy skazali na mier dziesiciu hellenotamiai, Jak si okazao po wykonaniu dziewiciu wyrokw, cakowicie niesusznie (Ant. V, 69-71)104. O sprawie tej zreszt szybko zapomniano. Znacznie wiksze wraenie wywar na wspczesnych podobny wyrok wydany na szeciu strategw w 406 roku109. W wikszoci wypadkw nie mamy Jednak adnych informacji na temat susznoci wyroku. Niekiedy moemy z dobrym skutkiem spekulowa na temat Intencji sdziw. Do interesujcych wnioskw prowadzi porwnanie losw poselstw 394 loe , 392/391107 i 367 roku108. Uczestnicy pierwszego otwarcie przyznali, e przyjli dary od Persw, ale mimo to, nie zostali ukarani. W 392/391 1 367 roku wydano natomiast wyroki mierci. Niezadowolenie z warunkw postawionych przez Spart w pierwszym przypadku, z pokoju Pelopidasa w drugim byo podstaw surowoci sdziw w stosunku do Andokidesa, Epikratesa, Kratinosa, Eubulidesa i Timagorasa, tak Jak zgodno Interesw Persji i Aten w 394 roku znalaza swj wyraz w bezkarnoci Formisiosa i Epikratesa. Podobne reguy stosowano wobec wszystkich politykw. Oskaranie tylko tych strategw, ktrzy przegrali nie oznacza, l byli oni niewinni. Ateczycy z wiksz wyrozumiaoci gotowi byli patrze na zwyciskiego wodza, czy skutecznego polityka. Dlatego wydaje si bdem negowanie, Jeli rda same nie przekazuj takiej sugestii, zasadnoci konkretnych oskare i wyrokw. Do tego za sprowadza si czynienie zastrzee, e proces spowodowany by wzgldami politycznymi, a wic Perykles100, Filokrates110 lub Demostenes111 mogli by albo wrcz byli niewinni. W rzeczy-

wistoci nie Jestemy w stanie w wikszoci spraw ustali, kiedy wina leaa po stronie skazanych, a kiedy po stronie sdziw" 2 . Tym bardziej, mimo zej reputacji trybunaw ateskich, nie ma powodw do generalizowania, e wyroki byy sprawiedliwe lub niesprawiedliwe. Jak rozsdnie zauway P. Cloche, zdarzay si wypadki Jednego i drugiego" 3 . Pena ocena skutkw politycznych procesw wymagaaby okrelenia zalenoci istniejcych pomidzy wyrokiem a dalsz karier oskaronego. Niestety, czsto Jeden z tych elementw, a nierzadko rwnie obydwa stanowi dla nas niewiadom. W tej sytuacji moliwe Jest Jedynie wskazanie rozwiza typowych. Uniewinnienie, w zalenoci od przyczyn, ktre do niego doprowadziy, mogo oddziaywa w bardzo rny sposb. Mogo oznacza wzrost zaufania do polityka 1 umocnienie jego pozycji (jak prawdopodobnie stao si w przypadku Peryklesa po nieudanym ataku Drakontydesa), ale mogo te stanowi klsk lub Jej zapowied. Po chybionej prbie odsunicia od wadzy Kimona w 463/462 roku (proces o przekupstwo)" 4 , w 461 roku nastpi atak ostateczny (ostracyzm). Kimon uratowa siebie w 463/462 roku, ale jego autorytet zosta powanie osabiony. Podobnie w 373 roku Timotheosowi udao si zaledwie ocali wasne ycie. Jego faktyczn przegran oznacza skazanie na mier skarbnika wyprawy, Antimachosa i czasowe usunicie si z Aten samego Timotheosa" 5 . Wyrok skazujcy by zazwyczaj rwnoznaczny z polityczn klsk. Najwiksz stanowia oczywicie kara mierci, ale rwnie samo uznanie winy prowadzio niekiedy do cakowitego wykluczenia z ycia politycznego. W 428 roku zakoczya si kariera Formiona" 6 , w 424 Sofoklesa i Pythodorosa" 7 , w 323 Demostenesa" 8 . Do czstych zjawisk naleao czasowe odsunicie od spraw politycznych. Stao si ono udziaem Eurymedonta skazanego na grzywn w 424 roku" 9 . Najbardziej spektakularny przykad stanowi pozbawienie Peryklesa godnoci stratega w 430/429 roku i jego powrt do wadzy w kilka miesicy pniej120. Konsekwencje polityczne wyroku trway tak dugo, jak dugo dziaa ukad polityczny, ktry do niego doprowadzi. Wynik procesu okrela pozycj obydwu stron. Dla zwycizcy eliminacja przeciwnika z ycia politycznego oznaczaa wzmocnienie. Poraka Miltiadesa na Paros i jej sdowe reperkusje postawiy ponownie na czele pastwa Alkmeonidw121. Bezporednim skutkiem procesu 373 roku byo opuszczenie Aten przez Timotheosa i zajcie jego miejsca w kolegium strategw przez Kallistratosa122. Przedstawiony materia wskazuje na znaczny wpyw ycia politycznego na procesy o przekupstwo i sprzeniewierzenie. Oskarenia pojaway si czsto w zwizku z niezadowalajcymi w ocenie Ateczykw rezultatami misji podejmowanych przez strategw i posw. Przekupstwo w sposb niemal uniwersalny objaniao dla potrzeb propagandy politycznej przyczyny i skutki rozmaitych wydarze. ycie polityczne i argumenty polityczne mogy ksztatowa oskarenie, przebieg i wynik procesu. Mimo to, nie wydaje si suszny przyjty milczco w literaturze przedmiotu wniosek, e procesy o

korupcj nale wycznie do dziejw walk politycznych. Wiele procesw ktre sam fakt wystpienia znanych politykw w roli oskarycieli lub oskaronych czyni politycznymi miao w rzeczywistoci p o d w j n y c h a r a k t e r . Byy polityczne w zwizku z osob oskaronego, motywami oskarycieli i okolicznociami, ktre im towarzyszyy, ale byy Jednoczenie procesami stricte o korupcj, skoro wanie ten, a nie Inny zarzut zosta postawiony. Nie naley ulega zudzeniu o niewinnoci oskaronych i skazywanych na tej tylko podstawie, e procesy byy nastpstwem klsk wojennych. Nie ma nic dziwnego w tym, e Ateczycy chtniej skazywali nieskutecznych, skorumpowanych wodzw, ni rwnie nieuczciwych, ale skutecznych. Nawet wwczas, gdy proces ma charakter starcia politycznego, nie mona zakada, e zarzut zosta sfingowany. Jeli znalazy si w katalogu przypadki wyrokw, a zwaszcza oskare niesusznych, to s to raczej wyjtki. Wikszo stanowi procesy wytoczone s k o r u m p o w a n y m politykom z e wzgldw p o l i t y c z n y c h . Panuje przewiadczenie o wielkiej liczbie procesw politycznych w Atenach V i IV wieku. M.H. Hansen notujc 39 przypadkw graphe paranomon i 144 eisangelii uwaa, e w kadym z milionowych pastw europejskich taka liczba procesw politycznych byaby oznak powanego "defektu systemu politycznego"123. Wydaje si Jednak, e liczba znanych procesw o korupcj jest raczej niewielka124, a za wraenie "wieloci procesw" odpowiedzialna Jest nasza optyka widzenia staroytnoci. P. Cloche bardzo trafnie stwierdzi, e jest to przede wszystkim kwestia wraenia125. Jeli jednak procesom przypisuje si rol istotn nie tylko jakociowo, ale i ilociowo, to wynika to z zawartych w rdach oglnych stwierdze, ktre pozwalaj sdzi, e znamy do skromn liczb procesw126. W rzeczywistoci byo ich znacznie wicej i stanowiy one integralny element walki politycznej. Rozpowszechnienie korupcji oraz scharakteryzowane przez Dlodotosa szczeglne cechy oskare o ni sprawiy, e procesy o przekupstwo i sprzeniewierzenie, obok dotyczcych zdrady, odgryway pierwszoplanow rol w yciu politycznym Aten V i IV wieku p.n.e.

Przypisy
Cf. omwienie zagadnienia w artykule P. Cloche, Les hommes politiques, s. 80-95. Cf. W.K. Prltchett. GSW, II, s. 21-22. Na temat prostatal H. Schaefer, s.v. prostaiai, RE. Suppl. IX. 1962, s. 1287-1304. 3 W.K. Prltchett, GSW. II. s. 24. 4 R. Sealey. The Entry of Pericles into History. Hermes ". 1956, 84. s. 234-247. 5 Katalog nr 3. 6 Oprcz prac cytowanych Ju w katalogu (nr 3). cf. C.A. Robinson. Jr., The Struggle for Power ot Athens in the Earty Fifth Century, "AJP", 1939, 60, s. 232-237 1 A.W. Gomme, Athenicm Notes I. Athenian Politics 510-483 B.C., "AJP", 1944, 65, s. 321-331.
1 2

. Meyer, GdA. IV. 379. Katalog nr 11. 9 CAH. V. 1927. s. 201 (F.E. Adcock). 10 K.J. Beloch, GG, II, 1. s. 294-295; A.B. West, Predcles Political Heirs, Cl. Ph., 1924, 19, s. 127. " Cf. A. Hauvette-Besnault, Les stratges atheniens, s. 111; G.M. Calhoun, Ath. Clubs, s. 101, przyp. 3. 12 D.W. Knlght, Thucydides on the War Strategy ofPerdcles, "Mnemosyne", IV, 3, 1970, s. 150 sqq. 15 Cf. Plut. Nic. 9, 7: Alclb. 14. 2 (Perykles sprawc wojny), take katalog nr 10. 14 E. Meyer, GdA IV, s. 318. 15 Katalog nr 15. 16 Thucydides, Cambridge Mass. 1942, s. 188. 17 E. Meyer, GdA IV. 300. 18 Katalog nr 17. 19 Indiuiduals, s. 56. 20 Katalog nr 23. 21 Cf. G.M. Calhoun. Ath. Clubs, s. 102. 22 Prozesse, s. 169. 23 Cl. Moss, Prozesse. s. 172. 24 Ibidem, s. 174 sqq. (tezy R. Sealeya o charakterze zwizkw politycznych w IV wieku): P. Funke, Homonoia. 23 I.V. PozdleJeva, Wniesznja politika fin w 394-386 gg. do n.e., V D r , 1959, 67, 1. s. 109, przyp. 43. 26 P. Clochfc, La politiue etrangere, s. 41-44. 27 K.J. Beloch. GG, III, 1, s. 91 sq. cf. katalog nr 31 1 32. 28 Katalog nr 29. 29 Katalog nr 35. 30 Katalog nr 28. 31 Katalog nr 37. 32 Cl. Moss, Prozesse, s. 174. 33 Katalog nr 45. 34 Cl. Moss, La fin de la democratie athenienne, Parls 1962. s. 275, przyp. 6. 33 Katalog nr 12. 36 Cf. W. Lengauer, Greek Commanders in the 5 th and 4 th Centuries B.C., Warsaw 1979, s. 74. 37 Cl. Mosse, Prozesse, s. 170. Dla tego zagadnienia szczeglnie W. Lengauer, Greek Commanders. 38 Cf. A.W.H. Adklns, Merit s. 209-210. 39 Cf. przyp. 13. 40 Katalog nr 13. 41 E. Will, Le monde grec et 1'Orient, le V* sicle, Paris 1972, s. 145-147. 42 G.M. Calhoun, Ath. Clubs. s. 103. 43 Athenian Aims in Sicily, 427-424 B.C., "Historia", 1960, 9, s. 40. 44 Katalog nr 25. 43 I.A.F. Bruce. Athenian Embassies, s. 272-282. 46 Katalog nr 25, przyp. 4. 47 Katalog nr 27. 48 P. Cloch, La politiue etrangre, s. 22 sqq. (28-9). 49 Cl. Mosse, Prozesse, s. 172-173. 30 Katalog nr 39. 51 Katalog nr 47. 32 Katalog nr 46 1 48. 33 R.J. Bonner, Aspects, s. 21.
7 8

Katalog nr 30. W.K. Prltchett, GSW. II, s. 25. 56 Katalog nr 9. 57 Plut. Per. 31-2 cf. K.J. Beloch, GG, II. 1. s. 296; G.M. Calhoun, Ath. Clubs. s. 101, przyp. 3. A. Rosenberg, ktry Jako Jeden z nielicznych sdzi, e proces odby si w 438/437 roku uwaa, l Menon oskary Fidiasza z pobudek czysto osobistych (!).Proces nie stanowiby wic zaplanowanej akcji politycznej. Jego znaczenie polityczne byo w wietle argumentacji A. Rosenberga naturaln konsekwencj faktu, e Fidiasz nalea do przyjaci Perykiesa, a zabudowa Akropolu staa si przyczyn jednej z najwikszych kontrowersji politycznych epoki (Perikles unddie Parteien in Athen., "Neue Jahrb. fur das Klasslsche Altertum", 1915, s. 223). 58 Problem omawia F. J. Frost, Pericles, Thucydides son of Melesias and Athenian Politics before the War. Historia, 1964, 13. s. 392 sqq. Dla ta politycznego epoki Peryklesa artykuy zawarte w tomie Perikles und seine Zeit Hrsg. G. Wlrth, Darmstadt 1979. 59 Katalog nr 18. 60 Katalog nr 19. 61 G.M. Calhoun. Ath. Clubs. s. 113. 62 Plut. Dem. 25; Phoc. 21; katalog nr 53. 63 Katalog nr 8. 64 Katalog nr 21. 65 Katalog nr 24. 66 Katalog nr 33. 67 Katalog nr 49. 68 Katalog nr 50. 69 Cyt. za G.M. Calhoun, Ath. Clubs. s. 36-37. 70 Na Istnienie takich praktyk wskazuj m.ln. Plut. Them. 7. 5-7; Ar. Equ. 289. 71 J.W. Jones, The Law and Legal Theory of the Greeks, s. 129. 72 Cf. W.K. Prltchett, GSW, II, s. 28. Podobn argumentacj mona znale w artykule F.D. Harveya. Dona. s. 99-100. 73 Cf. Ar. Lys. 617 sq.; Pax 619-24; Babylonlol fr. 88 cf. uwagi F.D. Harveya, Dona, s. 100. 74 Cf. rozdzia V, s. 208 sqq. 75 W.F. Werthelm, Iw:) A.J. Heldenhelmer, Political Comiption: Readings in Comparahue Analysis. New York 1970, s. 195. 76 Wbrew panujcej opinii (e.g. G. Glotz, Cg. s. 223; L. Pearson, EZhics, s. 190-191, ostatnio rwnie F.D. Harvey, Dona, s. 100), cytowana argumentacja nie odnosi si do waciwych motyww Nlklasza. Pozostajce po pierwszej lekturze wraenie, e Nlklasz mwi o sobie Ilustruje "lekcja" Plutarcha. u ktrego Jest Ju pewnikiem, e Nlklasz nie wycofa si wanie z obawy przed sdami 1 zawici Ateczykw (Nic. 22, 2). 77 Thuc. VI, 61. 78 Demostenes po swojej klsce w kampanii etolsklej pozosta poza Atenami ) . Thuc. III, 98, 5 cf. W. Lengauer, Greek Commanders. s. 36 sq. 79 Aisch. III, 171. 80 B.W. Henderson, The Creat War between Athens and Sparta. London 1927, s. 464. 81 Xen. Heli. IV, 8, 7. 82 Hyp. IV, 2. 83 (Dem.), L. 14, 20, 48-50; Dem. XXIII, 115: XXXVI, 53, XIX, 180: Aisch. I. 56; Hyp. III, 1. 84 Hyp. III, 1. 85 Schol. ad Aisch. II, 22. 86 Lyc. Leocr. 93. 87 Eisangelia, s. 64. 88 Andokldes, Eplkrates, Kratlnos 1 Eubulldes (katalog nr 27), Tlmomachos (nr 42), Fllokrates (nr 47). Demades (nr 53). 89 Fldlasz (nr 9). Sofokles l Pythodoros (nr 17). 90 GSW. II. s. 32. 91 Ath. Pol. 41. 2.
34 55

92 Analiza tego problemu nie Jest moim celem. Ograniczam si do zasygnalizowania zjawiska. Cao zagadnienia przedstawia G.M. Calhoun, Ath. Clubs. 93 R.J. Bonner, Lawyers. s. 78; M.I. Finley, Athenian Demagogues. "Past and Present", 1962, 21, s. 13. 94 K.J. Dover, Lysias, s. 54-55. 93 A.W.H. Adklns. Mora s. 120 sq. 86 Zwrci na to uwag Ju G. Grote, A History of Greece. VIII. s. 145. 97 Dein. I, 67-9. 98 G.M. Calhoun, Ath. Clubs, s. 100. 99 Cl. Mossi, La fin de la democratie athenienne, s. 284. 100 Vltae X Oratorum Plut. 840 c cf. katalog nr 48. 101 Them. 1, 3. 102 K.J. Dover, Lysias, s. 54-55 1 71. 103 K.J. Dover, GPM, s. 23-25. 104 Katalog nr 8. 105 Katalog nr 23.

Katalog nr 27. Katalog nr 39. 109 W.K. Prltchett, GSW, II, s. 12; CAH, V. 1927, s. 202 (F.E. Adcock). 110 H. Wankel, Korruption. s. 39 (tak ju K.J. Beloch, GG. III, 1. s. 543, przyp. 1). 111 Cf. katalog nr 53. przyp. 33. 112 Cf. M.H. Hansen. Eisangelia. s. 65. 113 Le proces, s. 113. 114 Katalog nr 6. 115 Katalog nr 37 1 38. 116 Katalog nr 12. 117 Katalog nr 17 cf. W.K. Prltchett, GSW. II, s. 128. 118 Proces 324/323 roku oznacza cakowite, chocia Jedynie chwilowe przejcie wadzy przez grup wrog Demostenesowi cf. A.W. Pickard-Cambridge, Demosthenes, s. 471 sq. 119 Katalog nr 17. 120 Thuc. II, 65, 4. 121 K.J. Beloch, GG, II, 2, s. 139. 122 E. Meyer, GdA V. 403. 123 Eisangelia, s. 11. 124 Cf. P. Clochi. Les hommes politiques. s. 80-95. 125 P. Cloche, Le proces, s. 116. 126 E.g. Xen. Mem. III. 5. 16; Dem. IV. 47.
107 108

Rozdziai V Pomwienia o przekupstwo i sprzeniewierzenie

Zarzuty o przekupstwo i sprzeniewierzenie byy w Atenach zjawiskiem codziennym. Ze szczeglnym ich nateniem spotykamy si w komediach i mowach. Dziki mowom sdowym i politycznym moemy stwierdzi, Jak rol odgryway zarzuty oraz pomwienia o korupcj w yciu politycznym TV wieku. Gorzej wygldaj perspektywy badawcze dla wieku V. Nie dysponujemy dla tego okresu tak kapitalnym materiaem rdowym, Jak dla czasw pniejszych. Mimo to odtworzenie zestawu gwnych argumentw uywanych w V wieku w walce politycznej wydaje si moliwe. Co wicej, sdz nawet, e mona do precyzyjnie okreli miejsce pomwie o korupcj w yciu politycznym zarwno V, jak i IV wieku. Pozwala na to wykorzystanie utworw komediowych. Problem Jest oczywicie bardzo zoony. Komedie 1 mowy nie s rdami rwnorzdnymi. Analiza motywu korupcji prowadzi jednak do wniosku, ktrego zasadno mam nadziej udowodni w tym rozdziale, e obok rnic, mamy tu do czynienia z zaskakujcymi podobiestwami. Wymiewanie politykw naleao do ulubionych motyww komedii drugiej poowy V wieku p.n.e. K.J. Dover w swojej monografii Arystofanesa wyrazi pogld, e aden z politykw ateskich, wpywowych w okresie 445-385 roku nie unikn zoliwoci autorw komedii1. By moe Jest to prawda, aczkolwiek twierdzenie opiera si bardziej na wraeniu. Jakie wywouje lektura komedii, anieli na rzeczowej analizie. Jeli nawet przyzna racj Doverowi, trudno zaprzeczy, e nie wszyscy politycy atakowani byli z rwn si i rwnie czsto2. W tej sytuacji musi si pojawi pytanie o przyczyny rnego traktowania poszczeglnych postaci. Zachowanie si w caoci wycznie sztuk Arystofanesa i niewielkich, chocia licznych fragmentw pozostaych komediopisarzy nie uatwia odpowiedzi na postawione pytanie. le poinformowani, skazani na domysy, co do samego Arystofanesa zmuszeni jestemy do uoglnie formuowanych na podstawie analizy jego utworw i uznawania Ich za obowizujce, a przynajmniej wiarygodne dla caej komedii staroattycklej. Zasadniczy kopot wie si z okreleniem orientacji politycznej komedii. Problem Jest tym wikszy, e pogldy samego Arystofanesa s dla nas cigle wielk zagadk. Dyskusja na ten temat ma dug i bogat histori. W jej trakcie pojawiay si pogldy najbardziej skrajne3. Dla Jednych Arystofanes

by wyrazicielem de attyckiego chopstwa i demokrat (M. Crolset)4, dla innych wprost przeciwnie, wrogiem demokracji i konserwatyst na odzie fakcji oligarchicznej (A. Couat)5. Reakcj na tak zdecydowane prby wskazywania spoecznych i politycznych sympatii Arystofanesa bya teza o jego apolitycznoci sformuowana w 1938 roku przez A.W. Gomme'a6. Wikszo uczonych podziela obecnie ten pogld, podkrelajc, e Arystofanesowi przywieca w jego twrczoci cel artystyczny, a nie polityczny7. Pisa komedie mylc o nagrodzie w zawodach teatralnych i o aplauzie publicznoci, a nie o prowadzeniu kampanii politycznej. Nie brak Jednak prb zupenie odmiennych interpretacji. G.M.E. Ste. Croix widzi w Arystofanesie zwolennika idei kimoskiej8. Wedug niego ideaem komediopisarza byaby umiarkowana arystokracja. Inaczej rzecz traktuje J.C. Carriere, ktry poddajc krytyce pogldy Ste. Croix proponuje uzna Arystofanesa za konserwatyst bliskiego koncepcjom Teramenesa9. rdem trudnoci s sztuki Arystofanesa, ktre dostarczaj rzeczowych, przynajmniej na pozr, argumentw kademu z trzech gwnych stanowisk. Prawda nie ley jednak w tym wypadku zupenie porodku. Zainteresowanie komedii wspczesnoci i jej polityczna tendencyjno w zwizku z wydarzeniami i osobami, do ktrych czynia aluzje s bezsporne. Kryje si za nim gbokie zaangaowanie polityczne. Analiza motywu korupcji w utworach Arystofanesa przekonuje, e nie by on bezstronnym i bezinteresownym przemiewc. W komediach wida do wyran skonno do arystokratycznego systemu wartoci i arystokratycznych koncepcji politycznych. Komedia staroattycka nie bya sztuk w peni realistyczn. Przedstawiaa zrozumia dla pierwszej swojej publicznoci, dla nas niestety ju nie zawsze, mieszanin elementw rzeczywistych i fantastycznych10. Mimo e najczciej nie potrafimy okreli zastosowanych proporcji i ustali stopnia satyrycznego skrzywienia, prby wypreparowania rzeczywistoci z obrazu komediowego s cakowicie niezbdne. Chodzi przede wszystkim o stwierdzenie, w Jakim zwizku z yciem politycznym Aten pozostaway komediowe zarzuty i wzmianki dotyczce korupcji. Realizacj tak postawionego zadania uatwi odrbne potraktowanie motywu sprzeniewierzenia pienidzy publicznych oraz przekupstwa. Pomwienia o malwersacj pojawiaj si w komedii bardzo czsto zarwno w stosunku do postaci wymienionych z imienia, Jak i caych, najczciej anonimowych grup. Nieznanego bliej Simona (PA 12686) Arystofanes przedstawi w 423 roku jako zodzieja pienidzy publicznych (harpaks ton demosion Nub. 351). Mimo e zodziejska natura Simona miaa sta si pniej przysowiow11, nie wiemy niestety nic na temat przyczyn 1 zasadnoci zarzutu. Inny komediopisarz Leukon twierdzi w 421 roku, e Hyperbolos przywaszczy puchary Paapisa (Frateres fr. I) 12 . Aluzja na pewno czytelna dla Atericzykw, nam mwi bardzo niewiele. Moemy jedynie przypuszcza, e dary przysane przez, sdzc na podstawie imienia Paapis, Egipcjanina do Aten zostay przechwycone przez demagoga13. Nie wiemy te

nic o sprawie Meidiasa (PA 9714), o ktrym Frynichos po 420 roku (Poastriai fr. 4-5), Platon w 415 (Perialges fr. 105) i Metagenes w 400 (Homer fr. 10) mwili, e jest ton demosion nosphistes. Platon w komedii wystawionej w 413 roku wymienia Diitrefesa (PA 3755) twierdzc, e jest to harpaks (Heortai fr. 31). Zarzut ma zapewne jaki zwizek ze sprawowaniem przez Diitrefesa strategii w 414/413 roku. Nie chodzi tu raczej o sdownie stwierdzon win, skoro ponownie zostaje on strategiem w 412/411 roku. Kleofonta (PA 8638) w komedii zatytuowanej Jego imieniem (rok 405) obdarzy Platon mianem harpagistatos (fr. 57). Powd owej niepochlebnej opinii nie Jest znany. Neokleldesa (PA 10631) nazywa Arystofanes w 388 roku zodziejem pienidzy publicznych (harpaks ton demosion. Ar. Plut. 665-6 cum schol.). W tym samym czasie demagog ateski Pamfllos (PA 11545), prawdopodobnie identyczny ze wspomnianym przez Ksenofonta (Heli. V, 1, 2) strategiem 389/388 roku, zostaje napitnowany przez Platona w .Amflareosie" za to, e okrada skarb publiczny ( fr. 14)14. Podobn aluzj mona odnale we wspczesnej sztuce Arystofanesa (Plut. 174). Powodem obydwu byy zapewne defraudacje, Jakich dopuci si Pamfllos sprawujc wwczas urzd stratega15. W tej samej sztuce Arystofanes przypisuje Agyrriosowi (176) i Filepsiosowi (177) popenienie przestpstw finansowych, ktre doprowadziy do procesw16. Jak wic wida, komedia nie tylko wyraaa subiektywne opinie swoich twrcw, ale rwnie nawizywaa do wydarze, ktre rzeczywicie miay miejsce. Analogiczne oskarenia formuuje komedia wobec politykw jako zbiorowoci. Przykad najbardziej czytelny stanowi Klebanik, model zego, wymiewanego przez komediopisarzy polityka. Jeden z politykw (Aner ton rhetoro) widzc zodziejskie sztuczki modego Kiebanika przepowiada mu byskotliw karier w Atenach (Ar. Equ. 423-6 cf. 985 sq.). Jego talent polityczny polega na tym, e potrafi kra potajemnie i zaklina si publicznie, l Jest cakowicie niewinny (423-4). Arystofanes wielokrotnie i na rne sposoby stara si pokaza, e znaczn cz politykw ateskich stanowi tacy wanie Kiebanicy. W 421 roku wyraa pogld, e kradzie jest coraz bardziej powszechna (Ar. Pax 402 - Hermes: ). Dziesi lat pniej sugeruje rozkradanie nietykalnego, przechowywanego na Akropolu funduszu 1000 talentw. Wymienia nawet sum, ktra miaa trafi do kieszeni nieuczciwych politykw 50 talentw (Ar. Thesm. 811 sq.). W 392 roku stwierdza, e najwicej kradn bogaci (Ar. Eccl. 608). Autorzy komedii nie podaj niestety, zbdnych dla zorientowanej publicznoci informacji o tym, Jakie funkcje publiczne peniy skorumpowane osoby. Zarzuty wobec Diitrefesa, Pamfllosa, Agyrriosa i Filepsiosa pozostaway zapewne w Jakim zwizku z ich dziaalnoci w kolegium strategw. Nie wiemy natomiast, kim byli Simon, Meidias, Neokleides. Nie oznacza to oczywicie wyodrbnienia kategorii prostataL Rozdzielenie strategoi i prostatai w komedii Jest waciwie niemoliwe. Dobrze znany fakt, e na lata

wojny peloponeskiej przypada rozwj nowego modelu kariery politycznej stworzonego przez demagogw kae pamita o moliwoci wystpowania pomwie wobec obu kategorii politykw, urzdnikw 1 nie-urzdnikw. Pozostaje pytanie, co jedni 1 drudzy mogli defraudowa. Najwiksze szanse wzbogacenia si na pewno stwarzaa strategia. Nikiasz podejrzewa, e Alkibiades chce podreperowa stan swojego majtku korzystajc z moliwoci jakie daje urzd stratega ( c Oiuc. VI, 12, 2), co sam Tukidydes uwaa za zgodne z prawd (VI, 15, 2)17. Podobn wymow ma wypowied Arystofanesa, ktry bolejc nad faktem obrania Kleona strategiem pociesza siebie i widzw stwierdzeniem, e dziki temu wyjdzie ostatecznie na Jaw sprzedajno i zodziejstwo Kleona. Na czym polegao niebezpieczestwo? W gr wchodziy naduycia przy dysponowaniu funduszami przydzielanymi przez pastwo na realizacj wypraw wojennych, a take w zwizku z dystrybucj upw. Moliwoci defraudacji stwarzay rwnie inne urzdy, ktrych piastowanie dawao dostp do majtku publicznego. Nie jest natomiast do Jasne, w jaki sposb mogliby dopuci si kradziey politycy nie penicy urzdu. Sporo miejsca komedia powica zagadnieniu przekupstwa. Zarzuty o nie maj dwojaki charakter. Wskazuj na popenienie przestpstwa w konkretnej i sygnalizowanej sprawie albo informuj tylko, e kto jest przekupny. Do tej ostatniej kategorii naley informacja podana w 423 roku przez Frynichosa, e Diopeithes (PA 4309), autor synnego dekretu o bezbonoci (asebeia) jest przekupny (dorodokos) (Konnos fr. 9). O branie apwek Arystofanes oskara w 411 roku Eukratesa (K.J. Davies, APF nr 10808; Ar. Lys. 102-3). Powodw naley szuka w dziaalnoci Eukratesa w Tracjl, gdzie przebywa on jako strateg w 412/411 roku. Ponowny obir na to stanowisko w 405/404 roku moe oznacza, e nie stan przed sdem innym, anieli teatralny. Niezwykle konkretny, jak na komedi, charakter ma zarzut, ktry Metagenes postawi w Homerze" (400 r.). Z zachowanego fragmentu dowiadujemy si, e Lykon (PA 9271), znany Jako strateg i oskaryciel Sokratesa, przyjwszy pienidze (argyrion labon fr. 10) wyda Naupaktos Spartanom. Wydarzenie to mogo mie miejsce w 405 roku po bitwie pod Aigospotamoi. Nie da si wykluczy, e komediopisarz spenia w tym wypadku rol bezstronnego kronikarza. W 393 roku w Posach" Platon powiada, e Eplkrates (PA 4859) i Formlslos (PA 14945) przyjli apwki od Wielkiego Krla (fr. 119)18. Wzmianka ta nawizuje do procesu posw w 394 roku19. Jest to jedna z tych rzadkich sytuacji, gdy mamy niemal pewno, e komedia mwi o konkretnym znanym skdind wydarzeniu historycznym. Z reguy skazani jestemy na niewiedz i bdce jej konsekwencj spekulacje. Odnosi si to rwnie do zarzutw, ktre kierowane s przez komedi wobec grup osb. Wymykaj si one cakowicie spod kontroli. Z faktu, e Arystofanes w 411 roku sugerowa przekupno prytanw (Thesm. 936-7)20 wynika Jedynie tyle, e zdarzay si wypadki ich korupcji. To samo mona powiedzie na podstawie potpienia politykw, ktrzy

dopuszczaj si apownictwa (Ran. 361). Informacje tego rodzaju wiadcz co najwyej o istnieniu przekupstwa oraz o powszechnym zainteresowaniu obywateli tym zjawiskiem. Nie ma natomiast moliwoci wyjanienia takich zarzutw w sposb cisy. Podane przez Arystofanesa w 421 roku przypuszczenie, e wojna zostaa wywoana przez sprzymierzecw, ktrzy bojc si wysokiego phoros przekupili przywdcw Sparty ( Ar. Pax 622 i 619-24), jest cakowicie absurdalne. W 411 roku chr w Llzystracie" podejrzewa, I kobiety zostay dla odmiany przekupione przez Spartan (Lys. 620 sq.). Jest to oczywisty art, a zarazem kpina z uywania w Atenach na codzie podobnych argumentw. Wielokrotnie przez star komedi stawiane pytania o przyczyny wybuchu i trwania wojny, wskazujce w swojej intencji na dziaanie korupcji maj czysto propagandowy charakter. Na szczeglnie podatny grunt pada zarzut korupcji w okresie wojny. W komedii znajdujemy wiele Jego wariantw i odmian. W wikszoci wypadkw musiay one jako uwzgldnia realia. Oskarenie o dorodokia dotykay zarwno urzdnikw, przede wszystkim strategw (Eukrates, Lykon) i posw (Epikrates, Formisios), jak te coraz liczniejszych u schyku V wieku politykw nie sprawujcych adnego urzdu (moe Diopeithes). Kady z nich mg sprzedawa wpywy posiadane dziki zajmowaniu formalnej lub nieformalnej pozycji w pastwie obcemu lub obywatelowi Aten. Niektrzy politycy s przedstawiani jednoczenie Jako zodzieje i apwkarze. Naley do nich strateg Lyzikrates (PA 9443), ktremu zarzucano przekupstwo i malwersacje (Ar. Av. 511-3 cum schol.). Identyczne oskarenia stawiane byy Lachesowi (Vesp. 240-1)21. W 411 roku Arystofanes prezentuje opini, e wojna toczy si z powodu pienidzy (Lys. 490). Dziki scholio do tego wiersza wiadomo, e w nie zachowanych Bablloczykach" ukazano Pejsandrosa jako czowieka przekupnego (fr. 81). Prawdopodobnie wiele moglibymy si Jeszcze na ten temat dowiedzie, gdyby zachowaa si komedia Pejsandros" napisana przez Platona w 417-415 roku. O oba rodzaje korupcji oskarany Jest Kleon. Jest to zreszt najlepszy przykad uywania pomwienia w caej komedii staroattycklej22. W porwnaniu z rozrzuconymi 1 fragmentarycznymi wzmiankami, Jakie omawiaem do tej pory stosowanie analizowanego motywu Jest znane najpeniej dziki miadcej krytyce, jakiej zostaa poddana w komedii osoba Kleona. Posuy on swojemu zacitemu wrogowi23 Arystofanesowi za ywy model do stworzenia obrazu idealnego demagoga. W efekcie Jest do dzi jego najbardziej znanym symbolem24. Nienawi Arystofanesa zapewnia Kleonowi niemiertelno. Zarzutw precyzyjnie oddajcych sens i okolicznoci, w ktrych Kleon dopuci si przestpstwa Jest stosunkowo niewiele. Najwicej miejsca Arystofanes powica nie tyle udowodnieniu, co wmwieniu widzom, e Kleon dopuszcza si malwersacji. Demaskuje motywy polityki Kleona, ktry przedua wojn l

(Equ. 801-2). Chce wojny, ktra bez reszty pochania uwag 1 energi obywateli, zapewniajc bezkarno jego przestpczej dziaalnoci (Equ. 803-4)25. Wykorzystujc powstae zamieszanie stale okrada polis (Equ. 792-3, 801-3). Stosowane przez Arystofanesa okrelenia s niezwykle wymowne Kleon to harpaks (Equ. 137), charybdin harpaks (Equ. 248), kleptes (Equ. 296, 1127, 1149, 1124; Nub. 591; Vesp. 759, 927, 1227; Pax 652). Skorumpowanie demagoga Jest przedmiotem zoliwych pomwie i kalamburw. W Rycerzach" niewolnik mwi, e Kleon ma rce w kraju Etolw, a rozum w demie Klopidw ( ' , 79). Scholiasta wskazuje na gr sw, widzc w Etolach aluzj do wyrazu wymuszam (aiteo), a w Klopidach do zodziei (klops). Dalej czytamy, e Kleon nallza si solonych plackw z konfiskaty (Equ. 103). Jak niedobra mamka wikszo przechodzcych przez Jego rce dbr zagarnia dla siebie (Equ. 826-7). Osiga korzyci materialne nawet w zwizku ze zdawaniem przez urzdnikw euthyny (824-6). Wylizuje jak pies wyspy zwizkowe (Equ. 1034). W Chmurach" Arystofanes porwnuje go do kormorana, ptaka bdcego dla Grekw symbolem arocznoci, podkrelajc w ten sposb chciwo i zachanno Kleona (Nub. 593)26. Co mia na myli Artystofanes formuujc wobec demagoga wszystkie te oskarenia o kradzie? Nie byo w Atenach urzdu, ktrego piastowanie pozwalaoby na popenienie na raz tak wielkiej masy rnorodnych przestpstw natury finansowej. Jeli Kleon zasuy sobie na oszczerstwa komedii, musia to zrobi Jako mwca. Demagog mg przeprowadza na ekklezji rne uchway i w ten sposb rozkrada", marnotrawi pienidze publiczne. W innym sensie zarzuty o kradzie s w jego przypadku niezrozumiae. Zdecydowanie atwiej Jest wytumaczy liczne oszczerstwa, ktrych przedmiotem jest apownictwo Kleona. Oprcz sprawy 5 talentw, ktra tylko pozornie ma zwizek z przekupstwem, pozstaj zaledwie trzy konkretne zarzuty27. Pierwszy dotyczy przyjcia 10 talentw z Potldal (Equ. 438). Nie ma moliwoci Jego weryfikacji. Poza niezwykle wysok sum apwki i miejscem, z ktrego miaa pochodzi nic, w szczeglnoci o celu, dla ktrego j dano nie wiadomo. Arystofanes podaje rwnie, e Kleona przekupili Mityleczycy (40 min, Equ. 840-5). Powszechnie wyraane przypuszczenie, e sygnalizowany przez komedi fakt naley czy ze spraw ukarania Mytileny wydaje si suszne. W tym kontekcie sugestia o przekupieniu Kleona wyglda bardzo groteskowo, skoro wiemy, e przemawia on na ekklezji domagajc si najbardziej bezwzgldnego potraktowania Mityleczykw. Scholion do v. 834 Rycerzy" stwierdza, e przekupiony Kleon nie zaprotestowa przeciwko korzystnemu dla pokonanych wnioskowi Diodotosa. Przekaz Tukidydesa nie pozwala wierzy scholiacie. Tre scholion Jest w istocie niezbyt zrczn prb tumaczenia insynuacji Arystofanesa28. W Rycerzach" Arystofanes umieci rwnie scen, z ktrej dowiadujemy si, e Kleon ma przygotowywa si do wygoszenia mowy w sprawie

Miletu, aby przyj za to Jeden talent apwki (Equ. 927-40). Zasadno tego pomwienia jest dla nas niewiadom. W jeszcze gorszej sytuacji znajdujemy si w przypadku zarzutw oglnych. W przypadku Kleona jest ich szczeglnie duo. Kleon , (Equ. 65). Posuwa si do szantau groc, e wykorzysta swoje wpywy dla zniszczenia tego, kto nie da apwki, Jak to zrobi w wypadku Hylasa (Equ. 65-70). Wszystkie zarzuty o dorodokia, tak zreszt Jak i o klope dotycz bezporedniej dziaalnoci na Zgromadzeniu. Mwic o przekupstwie Arystofanes sugeruje przyjmowanie apwek w zamian za popieranie czyjej sprawy mowami. W adnym miejscu nie twierdzi, e korupcja Kleona zwizana bya z piastowaniem urzdu. Komediopisarz wielokrotnie powraca do tematu nieuczciwoci polityka. Po Jednym z kolejnych stwierdze, e Kleon okrada lud (Equ. 1218 cf. 716-18) nastpuje jego humorystyczne przyznanie si do winy: ' ' (Equ. 116 cf. 296). Nie mona tego wyznania traktowa cakowicie powanie. Mimo powtarzania przez Arystofanesa ad infinitum zarzutw o korupcj29, lektura komedii nie dostarcza przekonywajcych dowodw sprzedajnoci demagoga. Jak zauway T.A. Dorey w artykule Jristophanes and Cleon"30, opinia komediopisarza nie znajduje potwierdzenia w innych, niezalenych od tworzonej przez niego tradycji rdach. Powtarzanie oskare nie ma bowiem adnej wartoci dowodowej (chocia robi niewtpliwe wraenie)31, a przeciwko wiarygodnoci komediowych Insynuacji przemawia dodatkowo ich ogromna oglnikowo. Jeli zatem Kleon by rzeczywicie politykiem skorumpowanym, to Arystofanes nie dowid tego w sposb nie budzcy zastrzee32, a moliwy nawet w komedii. Mamy pene prawo, aby przypuszcza, e nakrelony przez niego obraz jest w znacznej mierze po prostu faszywy33. Zarzut niewiarygodnoci mona postawi duej czci referowanego materiau. Nie naley jednak przy tym zapomnie, e komediowe informacje o korupcji nie s Jednorodne. Obok pomwie, ktre komedia od siebie formuuje wobec politykw (Kleon jest tu najlepszym przykadem), naley wyrni aluzje do rzeczywistoci, midzy innymi do procesw (Pamfllos, Agyrrios, Filepsios, Eukrates, Epikrates, Formlsios, Laches). Znaczenie obydwu tych kategorii nie jest jednakowe. Wymowa oskare o korupcj stawianych Kleonowl i Lachesowi Jest cakowicie rna. W wielu wypadkach nie wiemy niestety, czy mamy do czynienia z aluzj do rzeczywistych wydarze, czy z wymysem komedii. Jest to fragment generalnego problemu rozrnienia elementw realnych 1 nierealnych, o ktrym wspomniano na pocztku rozdziau. Jakie grupy politykw uchodz za najbardziej skorumpowane? Czciow odpowied na to pytanie zawiera diagnoza, jak Arystofanes postawi w 388 roku: Bo wielu ajdakw () jest midzy ludmi, a ciesz si oni bogactwem / Bezprawnie zdobytym. A znowu przeciwnie szlachetni i sprawiedliwi () / Przewanie gd cierpi i bied wci

klepi" (Plut., 502-4). Przeciwstawienie chrestoi-poneroiJest typowe dla caej komedii staroattyckiej34. W sensie politycznym termin chrestoi oznacza politykw z arystokracji, poneroi z niszych warstw spoecznych35, ktre aktywizuj si w kocu V wieku36. We wczeniejszym fragmencie Plutosa" Arystofanes mwi, e bogaci s witokradcy (hierosyloi), mwcy [rhetore), sykofanci (sykophantai) i podli (poneroi) (Plut. 30). Rwnie w Ekklesiadzusai" pojawiaj si poneroi prostatai (Eccl. 176-7, 185). Spord oskaranych o korupcj niektre osoby s wprost zaliczane do tej wanie grupy. Diitrefes to nie tylko harpaks, ale take poneros i nowobogacki (neoploutos) (Plato, Heortai, fr. 32)37. Podobnie Meldlasa, Frynichos uznaje za zodzieja pienidzy publicznych 1 poneron (fr. 43). Identyczne zarzuty dotykaj take inne postacie, wobec ktrych nie pojawia si pomwienie o korupcj. Euathlos (PA 5238) to midzy innymi rhetor poneros i niskiego pochodzenia (agennes) (Ar. Olkades, fr. 406). Stanowicy ujcie modelowe, zapowiadajcy si na cakowicie skorumpowanego polityka Kiebanik jest take poneros (Equ. 181). Zdaniem Arystofanesa zapewni mu to sukces, albowiem sprawami pastwa mog si obecnie zajmowa tylko poneroi8. Komediopisarza oburza ta sytuacja38. Dlatego przechwaki Kiebanika, e pochodzi z poneroi s wyjtkowo groteskowe (Equ. 336 sqq.) Podobnie ocenia sytuacj w 422 roku Eupolis twierdzc, e Ateczycy wybieraj na strategw ludzi, ktrych wczeniej nie uczyniliby nawet oinoptami (Poleis fr. 205)40. Ukryt za tym stwierdzeniem myl pozwala w peni zrozumie fragment Demw", ktre grano w Atenach w 411 roku: Nie wiem, co mam powiedzie przy tylu wiadkach, tak bardzo bolej patrzc na nasze rzdy. My bowiem, starcy, nie tak dotd gospodarowalimy, ale najpierw mielimy strategw z najwikszych domw, pierwszych bogactwem i rodem ( , ), do ktrychemy si modlili, jak do bogw, bo i byli nimi. Tote czulimy si bezpieczni, a teraz, jak si zdarzy, wyruszamy na wojn, wybierajc na strategw wyrzutkw, mieci () (fr. 103 tum. T. Sinko). Dawniej strategowie pochodzili ek ton megiston oikon, plouto genei te protoL Obecnie wybiera si do kolegium katharmata. J.C. Carriere dopatruje si w tym aluzji do Alklbiadesa, ktry mimo udziau w sprofanowaniu misteriw, zosta wybrany strategiem na wypraw sycylijsk 415 roku41. Przypuszczenie jest bdne. Alkibiades spenia oba warunki zamonoci i urodzenia. Katharmata to neoploutoi, tacy jak wyznaczony strategiem w 414/413 i 412/411 roku Diitrefes. W abach" Arystofanes formuuje pesymistyczny wniosek o wypieraniu chrestoi przez poneroi z ycia politycznego (Ran. 718-37)42. Krytyka komedii nie ograniczaa si wic do praktyki obsadzania strategii. Problem by bardziej generalny i dotyczy kwestii doboru politykw. Arystofanes w 388 roku napisa o mwcach ...oni wszyscy, dopki s biedni / To troszcz si bardzo o sprawy ogu, dla ludu s sprawiedliwi, / A gdy sie wzbogac, z pastwowych pienidzy nakradszy Ile si da / 6 ' // Wtedy knu

poczynaj przeciw ludowi, zachowuj si gorzej od wrogw" (Plut. 567-70, tum. A. Sandauer). Zagadnienie bogacenia si dziki dziaalnoci publicznej (nie tylko urzdowej) doprowadza do Jeszcze jednej, dotd nie omawianej formy pomwienia o korupcj. Chodzi o plotki nie precyzujce rda 1 sposobu wzbogacenia si, a wic nie okrelajce rodzaju przestpstwa, wskazujce natomiast, e polityk koczc karier by zamoniejszy ni w chwili, gdy J rozpoczyna. Ma to wywoa wraenie, e bogactwo zostao osignite niezgodnie z prawem, drog naduy. W Ploutol" Kratinosa wystawionych po 437 roku43 zarzut taki dotkn Hagnona, stratega 440/439 roku i zaoyciela Amflpolis. W trakcie komediowego procesu44 oskaryciel mwi o Hagnonie, e (fr. 163, 13 Edmonds). Odpierajc zarzut obroca stwierdza, e wprost przeciwnie Jest on od dawna bogaty (archaioploutos), e ma swj majtek od zawsze (ecs arch.es)45 (fr. 163, 14-15). Wedug oskaryciela nie moe to by prawd, gdy ojciec Hagnona by pracownikiem najemnym niejakiego Peithiasa (misthotos, 163, 16-18). Wniosek z tego, e wzbogaci si w trakcie kariery politycznej. Jest zatem neoploutos, Jak Diitrefes czy Androkles demagog zacity wrg Alkibiadesa ktry wedug okrelenia Kratinosa by a neoploutoponeros (fr. 208). Z takim sposobem dowodzenia nieuczciwoci spotykamy si nie tylko w komedii. Kritiasz utrzymywa, e Temistokles rozpocz dziaalno publiczn Jako waciciel majtku o wartoci trzech talentw (Aelian, Var. Hist. X, 17). Po skazaniu i konfiskacie, gdy znajdowa si na wygnaniu pozostao 100 (Teopomp) lub 80 (Teofrast) talentw (Plut. Them. 25, 3J46. Czy mamy tu do czynienia z bogaceniem si na urzdzie (ek tes arches), czy z pomwieniem o nie, tego niestety nie mona dociec. Okrge i wysokie sumy s Jednak czym podejrzanym47, wskazujcym na propagandowy charakter informacji (Steslmbrotos z Tazos). O stosowaniu przez politykw podobnych chwytw przekonuje przykad Niklasza, ktry kaza rozpuszcza o sobie pogoski, e powicenie si sprawom polis doprowadzio go do utraty przyjaci i majtku (Plut. Nic. 5, 4). Konkretne przypadki zarwno bogacenia si na urzdzie (Temistokles, Hagnon), Jak i uboenia (Nikiasz) lub chociaby niewzbogacenla si (Arystydes)48 naley traktowa bardzo ostronie. Skania ku temu casus Kleona i Kleofonta. Kleofont, demagog omieszany m.in. w zwizku z rzekomym skorumpowaniem umar na przekr stawianym zarzutom Jako czowiek biedny (Lys. XIX, 48). Nie Jest to oczywicie wystarczajcy dowd niewinnoci49. Fortuna nie musiaa przey swojego twrcy. Wedug opinii, ktra swj pocztek bierze od Kritiasza, Kleon wkroczy na aren ycia politycznego bez majtku, by pozostawi synowi 50, a moe nawet 100 talentw (Aelian, Var. Hist. X, 18). Oznacza to, e Kleon by neoploutos i, Jak stara si nas przekona Arystofanes, rwnie poneros. Pierwsze na pewno nie jest prawd. Jego ojciec Kleajnetos by wacicielem zakadu rzemielniczego i jest nam znany Jako choreg na Dionizjach 460/459 roku50. Wysoki cenzus majtkowy, jakim musia si wykaza obywatel, aby sprawowa t funkcj dowodzi, e Kleon

nie pochodzi wcale z biednej rodziny. Mona Jedynie przypuszcza, e Kleon i inni podobni politycy nie naleeli do starej arystokracji, jak wikszo ich poprzednikw51, co byo powodem nazywania ich poneroi oraz niechci autorw komedii. Stanowisko reprezentowane przez komedi mona w pewnym uproszczeniu wyrazi w stwierdzeniu poneroi s biedni, a wic kradn 1 dopuszczaj si przekupstw, chrestoi s bogaci i uczciwi. Wyrane jest ideowe pokrewiestwo zachodzce pomidzy star komedi a Pseudo-Ksenofontem, Platonem i Arystotelesem. Ten ostatni uwaa, ze eforowie spartascy bywali przekupni z powodu ubstwa ( Pol. 1270 b 10). Opierajc si na takiej przesance stwierdza, e tylko bogaci [euporoij mog sprawowa urzdy, biedni (aporoi) powinni by faktycznie od nich odsunici (Pol. 1309 a 3-7). Innymi sowy rzdzi musz arystokraci, a nie ludzie z demosu52. Jest to niewtpliwie pogld o arystokratycznej proweniencji. Do zaskakujce, e jest on waciwy rwnie komedii staroattyckiej. Zdziwienie jest nieuzasadnione. Wystarczy przypomnie zapatrywania komedii, a przynajmniej Arystofanesa na system misthoL W Acharnejczykach" pojawia si myl, e wydawanie pienidzy publicznych na diety poselskie jest nierozsdne (Acharn. 53, 65 sqq., 192, 600 sqq.). Funkcje poselskie otoczone byy powszechn zawici, tym bardziej e stwarzay moliwoci dodatkowych dochodw, a dla wikszoci byy po prostu niedostpne53. Arystofanes korzysta z tych uprzedze, ale jego pogld ma znacznie gbsze uzasadnienie. Dikajopolis atakuje rwnie fakt pobierania wynagrodze przez taksiarchw oraz prawdopodobnie strategw w czasie kampanii wojennych54. Arystofanes kpi z Lamachosa (taksiarcha w 426/425 roku?), ktry rzekomo traktuje wojn jako rdo zysku55. Nieprzypadkowo krytyki systemu opat dokonuje Dikajopolis, charakteryzowany jako szlachetny obywatel (polites chrestos). Potwierdza to jego zwizek z arystokratyczn koncepcj korupcji, ktra potpiaa jednoczenie misthotoi 1 kleptaf6. Wedug obowizujcej demokratycznej koncepcji korzystanie z systemu opat nie byo oczywicie przestpstwem. Legalno postpowania Lamachosa nie pozwala mwi w jego przypadku o korupcji57. Przewiadczenie, e komedia atakuje wszystkich politykw jest bdne. Krytykowani s poneroi, politycy z niszych warstw spoecznych, reprezentujcych tzw. orientacj demokratyczn. M. Okal zauway, e aden z demokratycznych politykw poza Efialtesem, nie zosta oszczdzony przez Arystofanesa58, ktry z drugiej strony z wyran sympati wypowiada si o Kimonie i Tukidydesie59. Nikiasz pojawia si w komedii, ale gwna pretensja do niego wynika z faktu, e dopuci do zwycistwa Kleona, co byo powodem pniejszej jego niesawy (adoxia). Poza tym jest on jednak dobrym obywatelem (polites agathos) (Frynichos fr. 60). Brak atakw na Niklasza wiadczy dobitnie o tym, e komedia akceptowaa reprezentowany przez niego typ polityka i kierunek polityczny60.

Wszystkie, zarwno kierowane wobec konkretnych osb, jak te caych grup zarzuty o korupcj koncentruj si wok Jednego zasadniczego pytania w czyim interesie dziaaj politycy?61 Pomwienie o sprzeniewierzenie lub przekupstwo zupenie Jednoznacznie wskazuje, e podstawowym motywem polityka jest jego wasna korzy. Przed powrotem Alkibiadesa do Aten Jego stronnicy rozpowszechniali plotk, e by on ofiar ataku ludzi dajcych ze rady i kierujcych pastwem tylko dla wasnej korzyci ( Xen. Heli. I, 4, 13). Automatycznie okrelao to Alkibiadesa Jako czowieka, ktry dobro polis stawia ponad swoimi osobistymi Interesami. Korzy (kerdos) stanowi pojcie szerokie, nie naley go ogranicza do zysku materialnego. W przypadku Alkibiadesa trzeba go chyba rozumie bardziej abstrakcyjnie62. Za kerdos mogy si kry jednak zupenie konkretne korzyci osigane w zwizku ze sprawowaniem urzdu63. Motyw kerdos Jest zreszt bardzo stary. Znamy go Ju z czasw Solona. W panujcym w demokratycznych Atenach systemie moralnoci ludzi uznawano za sprawiedliwych, Jeeli ich motywacje byy uczciwe64. Podstawowy element oceny stanowio kryterium korzyci kerdos. Demokracja ateska uczynia interes pastwa dobrem nadrzdnym65. Praktyczn konsekwencj by stawiany politykom nakaz rezygnacji z zaspokajania wasnych potrzeb i dziaania wycznie z myl o kerdos demokratycznej polis. L. Pearson zuway, e kiedy grecki polityk okrelany jest mianem sprawiedliwego, prawie zawsze oznacza to, e jest nieprzekupny66. Osobist uczciwoci (sprawa phoroi) zasuy sobie Arystydes na przydomek dikaios67. Za uczciwo chwalono Kimona (Plut. Cim. 10, 8). Efialtes, wedug autora Ustroju politycznego Aten", cieszy si opini czowieka nieprzekupnego (adorodoketos) i sprawiedliwego (dikaios) (25, 1). Jak wane miejsce zajmowaa bezinteresowno w ideale polityka pokazuje Tukidydes w mowie, ktr woy w usta Peryklesa. Perykles prezentujc w niej swoje zalety stwierdza, e orientuje si w potrzebach miasta, kocha Je i jest chrematon kreisson (Thuc. II, 60, 5), co znaczy i Jest nie tylko nieprzekupny, ale wyszy ponad moc pienidza68. W innym miejscu Tukidydes we wasnym imieniu podkrela nieprzekupno Peryklesa (II, 65, 8). Wedle sw jego samego, trzy wymienione elementy stanowi niezbdne cechy dobrego polityka (Thuc. , 60, 6). Za takie uwaane byy rwnie przez obywateli70. Przywdcy pastwa musieli dba o zachowanie opinii bezinteresownych. Przed pierwszym najazdem spartaskim Perykles podejrzewajc, e Archidamos bona lub maa fide zechce oszczdza jego majtek w Attyce owiadczy, e Jeeli do tego dojdzie, zrzeknie si swojej wasnoci na rzecz polis, aby w ten sposb uwolni si od wszelkich podejrze (Thuc. II, 13)71. Gest ten musia speni bardzo wan funkcj propagandow. Mona przypuszcza, e do podobnych w intencji metod uciekali si rwnie inni politycy72. Zarzut korupcji sugeruje, i polityk kieruje si wasnym kerdos. Jest adikos, zatem nie nadaje si do kierowania sprawami polis. W okresie, gdy warstwy nisze zaczy odgrywa wiksz rol w yciu politycznym, oskar-

enla takie formuowane wobec ludzi z nich si wywodzcych nabieraj wymiaru politycznego. W tym sensie komediowe utosamienie poneroi i adikoi oznacza przyznanie si twrcw komedii do arystokratycznego wiata wartoci 1 okrela Ich sympatie polityczne. Oszczerstwa i insynuacje na temat uczciwoci poneroi to jednoczenie dowd aktywnej postawy. Jak Arystofanes i Inni komediopisarze zajli wobec dokonujcych si przemian. Krytykuj oni wspczesn rzeczywisto w sposb dwojaki wymiewajc przykady realnie istniejcej oraz zmylonej korupcji, a take parodiujc uywanie zarzutw o korupcj przez politykw. Z tym ostatnim zjawiskiem mona si zetkn zwaszcza w Rycerzach" Arystofanesa. Kiebanik i Paflagon obrzucaj si na przemian wymylanymi na poczekaniu oskareniami. Na bezpodstawny zarzut Kleona, e Kiebanik ukrad Atenom wiele talentw ( Equ. 435), pada odpowied: ' ' (Equ. 438). Przekonany takim argumentem Kleon obiecuje apwk w zamian za milczenie przeciwnika. Propozycja zostaje odrzucona i kampania oszczerstw trwa dalej. W jej trakcie Paflagon jeszcze bdzie sugerowa skorumpowanie przeciwnika ... ' ' (Equ. 829). Odpowiedzi na to Jest cakowicie absurdalne oskarenie o przyjcie przez Kleona pienidzy od Mityleczykw73. Trudno nie zauway (cho w dotychczasowej literaturze przedmiotu waciwie tego nie uczyniono) podobiestwa, jakie zachodzi pomidzy seri pomwie o korupcj, jakimi obrzucaj si Kleon i Kiebanik w Rycerzach" a dyskusj Kleona i Diodotosa przedstawion przez Tukidydesa. Kleon przemawiajc na Zgromadzeniu w sprawie Mityleny uprzedza argumenty tych, ktrzy byli za agodniejszym potraktowaniem pokonanego miasta: Ciekaw Jestem, kto mi si sprzeciwi i odway si twierdzi, e krzywdy wyrzdzone nam przez Mityleczykw wychodz nam na korzy, a nasze niepowodzenia przynosz szkod sprzymierzecom. Jasne jest, e kto chce co takiego udowodni albo ufny w swe krasomwstwo bdzie si stara wykaza, e rzecz oglnie uznana nie jest oglnie uznana, albo przekupiony ( ), opracowawszy pikn mow bdzie usiowa was oczarowa" (Thuc. III, 38, 2 tum. K. Kumaniecki). Uprzedziwszy w ten sposb suchaczy, e konkurent moe by przekupiony, Kleon Jeszcze raz uczyni w swoim przemwieniu uytek z pomwienia o korupcj: Nie naley wic robi Mityleczykom nadziei, e mowami lub przekupstwem () wyjednaj sobie ludzkie traktowanie 1 przebaczenie bdw" (Thuc. III, 40, 1). Jeli uwzgldnimy odmienno w postrzeganiu (a waciwie w rejestrowaniu) rzeczywistoci zwizan z rnic zachodzc pomidzy rodzajami pisarstwa uprawianymi przez Arystofanesa i Tukidydesa, to wydaje si, e pokazuj oni to samo zjwisko. Dla obu Kleon jest mistrzem oszczerstwa diabole74. Wnioskw std pyncych nie naley ogranicza do osoby Kleona75. Z ca pewnoci zaobserwowana zbieno stanowi dowd na po-

Korupcja przekupstwo 1. Agyrrios 2. Alkibiades

Pochodzenie Tchrzostwo Nierzd - Zastrzerozpusta enia wobec rodziny Normal- Wygld zewntrzno-obyczaje ny, defekty fizyczne Wykonywane zajcie, zawd Inne

sprzenie- nlegreckle niewolnicze Jzykpoprawwierzenie no katalog nr 28

Pherecr. fr. 155 Plato. Menelao s Ar. fr. 187 (?) Ar. Ran. 588 Eupolis fr. 71 Plato fr. 31 Frynlchos fr. 9 Plato fr. 31 kyllos Frynlchos fr. 9 Eupolls fr. 9 (Alges) Ar. Av. 798 polypragmon fr. 31 chresmologos Frynlchos fr. 9

3. Archedemos

4. Dlltrefes

5. Diopcithes

6. Eplkrates

Plato fr. 119121

sakesphoros Ar. Eccl. 71 cum schol

7. Euathlos

Ar. Acham. 704-5 Ar. fr. 411 schol. ad Ar. Lys. 103 Ar. Equ. 1124-5 Ar. Ran. 428-30 Kratlnos fr. 11-14 Eupolls Kolakes Plato fr. 85 ? Ar. Ran. 421-7, 48, 57-8, Nub. 355 Acham. 117 Eupolls fr. 104 Paflagon egAr. Equ. 102 Suda
S.V.

sykofancja Plato fr. 102 Ar. fr. 143 Georgol Ar. fr. 143 Georgoi

8. Eukrates

9. Thoufanos 10. Kallias 11. Kefalos 12. Klelstenes

13. Kleon

Ar. Equ. 137

Kratlnos fr. 217A

Ar. Vesp. 1030-37

Ar. Equ. 128-37

Paflagon Ar. Vesp. 31-5

14. Kleonim

Ar. Nub. 353-4 Av. 1470-77 Vesp. 15-23 cf. Acham. 88-9. Plato fr. 57 Plato fr. 60. 63 Ar. Ran. 681 Kratlnos fr. 36 Pherecr fr. 11 Plato fr. 60 Ar. Ran. 682 Plato fr. 59 Ar. Ran. 681

15. Kleofont

16. Likurg 17. Lizykrates Ar. Av. schol ad 513 Av. 513 18. Lykon Metagenes fr. 10 Frynlchos fr. 4 Ar. Plut. 665 cum schol.

Eupolls fr. 215, 53 Frynlchos fr. 4. Ar. Eccl. 259 Ar. Equ. 14 fr. 100 Plato fr. 14 schol. Ar. Plut. 174 Plato fr. 14 Frynlchos fr. 41 Ar. fr. 439

19. Meldlas

20. Neokleides

21. Niklasz 22. Pamfllos

23. Pejsandros Ar. fr. 81

Ar. Lys. 490

Eupolis fr. 31 Frynichos fr. 20

Eupolls fr. 110A Adesp. 66-9 (polyphagia) Plut. Per. 24 Kratlnos fr. 241 Eupolis fr. 114 Kratlnos fr. 71 Kratlnos Dlonysoaleksandros

24. Perykles

25. Simon

Eupolis fr. 218 Ar. Nub. 351-2 Leukon fr. 1 Plato fr. 170-2 Polyzelos fr. 15 Eupolls Marikas, Ar. Av. 1244 Plato fr. 166. 187 Plato fr. 168 Ar. Equ. 1315

26. Hyperbolos

27. Filonldes

Plato fr. 64 Plato fr. 119 Eupolis fr. 80 Ar. fr. 291 (zodziej)

Plato fr. 64 Philyllios fr. 23

28. Formisios 29. Chajreas 30. Chajrefont

Ar. fr. 377

sugiwanie si przez Kleona oszczerstwem w walce politycznej. Arystofanes nie omiesza jednak tylko jego. Pominwszy niewtpliwy skdind fakt, e portret Kleona suy pewnego rodzaju egzempllfikacji, artw z metod uywanych przez innych politykw Jest w komedii znacznie wicej, chocia tylko niektre s dla nas dostatecznie czytelne76. Parodi oskarenia o korupcj i caego procesu stanowi .Osy" Arystofanesa (cf. 894-7, 907-10 i in.). Do elementw rzeczywistoci wymiewanych przez komedi naley zaliczy ostentacyjne zapewnienia Kielbanika i Paflagona w .Rycerzach" o ich przywizaniu do ludu oraz schlebianie mu77. W trakcie utarczki sownej z przeciwnikiem Paflagon zwraca si do starego Demosa z groteskowym wyznaniem mioci: ' , ' , ' (Equ. 732). W.R. Connor zwrci uwag, e sowa te i caa zwizana z nimi sytuacja pozornie tylko nale do wiata absurdu78. W rzeczywistoci cytowane zdanie to jeden z kwiatw krasomwstwa Kleona (cf. Thuc. II, 43, 1). Odzwierciedla on istotn przemian polityczn, ktrej wspautorem by Kleon. Jej zasadniczy sens polega na rezygnacji z tradycyjnych metod robienia kariery politycznej i zastpieniu ich wpywami, autorytetem, popularnoci, zdobywanymi wrd ludu, kreowaniem si na .czowieka ludu"79. Temu suyy midzy innymi parodiowane przez Arystofanesa manifesty o oddaniu i wiernoci demokracji80. Z zapewnieniami o wasnej lojalnoci szy w parze oskarenia innych o jej brak. Arystofanes wyszydza je wielokrotnie. Zarzuty o denie do tyranii i uczestnictwo w heteriach s powszechnie naduywane 1 pojawiaj si z byle powodu (Vesp. 506-7: 463-70). Szczeglnie celuje w nich Kleon81. Warto zauway, e Jeeli nawet Arystofanes omiesza .tyraniomanl" bonaJide, bieg wypadkw odda sprawiedliwo nie jemu, lecz Kleonowi. Zamach oligarchiczny 411 roku dowid, e ostrzeenia Kleona wcale nie byy bezzasadne. Podobny charakter maj obecne w komedii parodie zarzutw o fllolakonizm82 i medyzm83. Posugiwanie si pierwszymi w trakcie wojny ze Spart spenia wybitnie polityczn rol. Uderza przede wszystkim w arystokratw, rzucajc przy okazji cie na ich lojalno wobec demokratycznej polis84. To samo odnosi si zapewne do mniej znanego, ale majcego bardzo bogat tradycj zarzutu o medismos. Parodii metod 1 rodkw, ktrymi posugiwali si wspczeni politycy towarzysz w utworach komediowych czysto polityczne ataki na program przywdcw demokracji. Gwne miejsce zajmuje w nich krytyka postpowania wobec sprzymierzecw85 i rzekomego przeladowania ludzi bogatych86. Komedia formuuje wobec wystpujcych w niej politykw wiele dodatkowych zarzutw. Zestaw najbardziej typowych, powtarzajcych si oskare przedstawia tabela87. Gdyby wierzy komediopisarzom naleaoby przyj, e dziaalnoci polityczn zajmowali si w Atenach V/IV wieku najgorsi obywatele.

prawdziwi poneroi prostata?8. Niezbdna Jest ocena wiarygodnoci informacji uwzgldnionych w tabeli. Znaczna cz zarzutw nie poddaje si weryfikacji. Mona Jedynie stwierdzi, e sprawy rodzinne, stan umysu, postawa religijna, czy wygld zewntrzny polityka ywo interesoway autorw komedii 1 ich publiczno. Nie wiemy, czy przedstawiani Jako szalecy 1 rozpustnicy byli nimi naprawd, chocia zdrowy rozsdek kae powtpiewa w insynuacje komediowe. Aluzje do tchrzliwocl Nikiasza wynikaj z przyczyn politycznych. Z kolei Pesjandros, Jeeli negatywna opinia Ksenofonta o Jego odwadze (Conv. II, 14) Jest wystarczajcym powiadczeniem, by rzeczywicie tchrzem89. Wbrew komediowym insynuacjom o trackim i barbarzyskim rodowodzie Kleofonta, znaleziska ostrakonw z Agory uprawniaj do przypuszcze, e by on synem Kleippidesa, stratega 428 roku, a zarazem kandydata do ostracyzmu w 443 roku, co oznacza konieczno modyfikacji pogldw o Jego statusie spoecznym90. Jeli suszna Jest sugestia W.R. Connora, e Kreteczyk, na wp Ateczyk" Diitrefes naley do rodziny Diitrefesa (PA 3753), polityka dziaajcego okoo 460 roku, rwnie w tym wypadku informacja komedii moe by traktowana Jako najzwyklejsze oszczerstwo91. Niewykluczone nawet, e nie by on neoploutos. Wiemy, e Kleon nie by ani czowiekiem biednym, ani niewolniczego pochodzenia. Bezzasadne s prawdopodobnie Insynuacje o Jego paflagoskim rodowodzie. Okrelenie go mianem Paflagona wskazuje na zwizki kultowe z Paflagoni92 lub charakteryzuje sposb mwienia Kleona przez nawizanie do sowa paphladzein (kipie, wrze)93. Podobnie, Jak podejrzewa K.J. Davies, Likurg zawdzicza pomwienie o egipskie pochodzenie uprawianiu Jakiego egipskiego kultu94. Omawiane zarzuty miay zapewne za podstaw Jakie rzeczywicie istniejce preteksty, ale generalnie nale do tworzonego przez komedi wiata fikcji. Nie byo przecie realnego niebezpieczestwa, aby nie-Ateczycy wliznli si w szeregi wpywowych politykw95. Formuowane zarzuty s stae i do pewnego stopnia wrcz konwencjonalne. Tworz specyficzny topos oskarycielski. Jego elementy w przypadku pochodzenia lub zajcia musz pozostawa w pewnym, choby nawet bardzo dalekim zwizku z realiami. Potrzeba taka istnieje, ale nie Jest decydujca w wypadku wszystkich pozostaych, oskare wymienionych w tabeli. Szczeglne miejsce zajmuje wrd nich zarzut korupcji. Peni funkcje uniwersalne suy tworzeniu portretw tak indywidualnych, Jak i zbiorowych. Odwouje si do niewtpliwie susznego przewiadczenia, e czowiek przekupny nie dziaa w Interesie wsplnoty obywatelskiej. Dyskredytuje zatem polityka lub politykw w opinii publicznej, a o to przecie chodzi autorom komedii. Zamierzon cech komediowych zarzutw o przekupstwo 1 sprzeniewierzenie Jest nieprecyzyjno. Przewaaj stwierdzenia, e polityk jest sprzedajny, fantastyczne sceny lub arty sugerujce skorumpowanie. Caa taktyka Jest podporzdkowana zasadzie audacter calumniare, semper aliuid haeret. Porwnanie Kleona arystofanesowego i

tukldydesowego przekonuje, e bya ona wsplna dla sceny komediowej 1 politycznej. Interesujce efekty przynosi konfrontacja argumentacji stosowanej przez 1 wobec politykw w komedii z IV-wlecznymi mowami. Badajc dziki nim Ju nie odbicie ycia politycznego w komedii lub ujciu historykw, lecz samo ycie polityczne, moemy skontrolowa prawdziwo sformuowanych poprzednio wnioskw 1 sprbowa okreli miejsce zarzutu korupcji wrd innych wspczenie uywanych. Wystpuj one w mowach politycznych i sdowych. Midzy obydwoma rodzajami mw zachodz powane rnice96. Mimo to mona je w tym wypadku analizowa cznie, zwaszcza e najliczniejsze, sdowe maj czsto charakter polityczny. W sdzie 1 na ekklezji odwoywano si do gustw tego samego audytorium97. Podobny cel zmusza te do stosowania zblionych metod. Zasadnicze wysiki autora mowy (ktry pisa J dla siebie lub dla wygaszajcego J przed sdem klienta) zmierzay do stworzenia w umysach suchaczy pozytywnego obrazu wasnej osoby 1 negatywnego obrazu przeciwnika98. Stosowano si w tym wzgldzie bardzo cile do wskaza podrcznikw wymowy. Arystoteles w Retoryce" (1354a) wspomina, e informoway one o reguach i rodkach, ktre miay zapewni osignicie sukcesu w sdzie99. O dzieach tego rodzaju daje pewne pojcie Ars Rhetorica", prawdopodobnie autorstwa Anaximenesa100. Zawiera ona czysto techniczne wskazwki, podaje Jakiego rodzaju arumentw i chwytw naley w danej sytuacji uy. Nie sugeruje myli, jak naley rozwin, lecz podaje gotowe do zastosowania formuy. Ma wic czysto empiryczny i praktyczny charakter. W tym sensie jest to typowy podrcznik retoryczny dostosowany do potrzeb sdowych101. Dc do oczernienia przeciwnika i zyskania uznania dla siebie wykorzystywano 1 naduywano pewne braki ateskiego systemu sdowego, zwracajc np. uwag sdziw w kierunku najbardziej wygodnym, czsto zupenie nie zwizanym z meritum sprawy102. wietnym tego przykadem jest taktyka przyjta przez Demostenesa w mowie O wiecu", w ktrej bardzo starannie unika on rozpatrywania trudnej dla siebie technicznej strony oskarenia103. Z braku ogranicze prawnych, praktyki tego rodzaju byy w sdach ateskich na porzdku dziennym104. Tylko w wypadku Areopagu usiowano stworzy formaln zapor przeciwko tym wybiegom. Oskaryciel i oskarony skadali przysig, e nie bd przytaczali wiadectw nieistotnych dla sprawy. Gdy postpowali wbrew przysidze, czyli mwili nie na temat, byli uciszani przez herolda105. Lektura mw wywouje wraenie, e w sdzie ateskim waniejsza od znajomoci prawa bya znajomo psychiki i gustw samych sdziw. K.J. Dover wymienia pi czynnikw, ktre okrelay sposb, w jaki mwca ateski komponowa swoj mow: 1. aktualna sytuacja, 2. wasne uzdolnienia i techniczne upodobania, 3. osobowo klienta.

4. znane lub przewidywane Intencje przeciwnika, 5. nastroje sdziw106. W przypadku tych ostatnich autor musia uwzgldni rwnie Ich naturalne uprzedzenia. W Atenach Istniao przewiadczenie, e sprawiedliwo broni si sama, Jedynie czowiek ze zymi zamiarami potrzebuje techniki107. Dlatego za wszelk cen starano si oddali od siebie zarzuty o zawodowe zajmowanie si retoryk sdow lub korzystanie z usug logografw, oskarajc o to stron przeciwn108. Z tym samym wi si zabiegi majce na celu stworzenie w umysach suchaczy wraenia, e maj do czynienia z mow improwizowan, a nie z napisanym przemwieniem, ktre sugerowaoby niedopuszczalny w zwizku z panujcym kultem amatorstwa udzia specjalisty109. W rzeczywistoci ten ostatni by najzupeniej niezbdny110, a istniejca propagandowa fikcja naley do osobliwoci charakterystycznych dla ateskiego systemu. Pseudoargumentacja obliczona na captatio beneuolentiae sdziw zajmuje w mowach bardzo wiele miejsca. Stosowanie pochlebnych okrele na oznaczenie sdziw, podkrelanie ich roli w pastwie oraz sprawiedliwoci, oddawanie si pod ich opiek, a take inne podobnego sensu 1 celu praktyki byy staym elementem gry111. Do powszechnych praktyk naleao rozpatrywanie postawy politycznej. Starano si przedstawi siebie i swoich przodkw Jako dobrych demokratw112. Przeciwnie mogy si pojawia zarzuty o braki w postawie obywatelskiej oskaronego lub Jego rodziny" 3 . Wiza si z tym eksploatowany niezwykle czsto motyw zasug mwcy lub jego klienta dla pastwa114. Usugi oddane ateskiej demokracji przez procesujce si strony staway si w trybunale sdowym wanym argumentem przetargowym115. Powoywano si przede wszystkim na wzorowe wypenianie wiadcze finansowych. Dobrze widziane byy zapewnienia, e majtek mwcy w wikszej mierze suy pastwu ni Jemu samemu, e wypenia on gorliwie rnorakie liturgie116. Ten sam motyw stawa si czsto gron broni w rku oskaryciela. Niejakiego Dlkajogenesa starano si pogry w sdzie sugerujc, e bdc czowiekiem bogatym nie spieszy z pomoc finansow pastwu117. O opieszao w sueniu swoimi pienidzmi Atenom Aischines oskara Demostenesa w 330 roku118. Demostenes ze swojej strony zarzuca Aischinesowi, e on wanie, majc rodki nie uyczy ich w stosownej chwili na potrzeby polis119. Argument, Jak wida, by obosieczny. Przykady jego uywania mona mnoy120. Powoywano si nie tylko na zasugi wasne, ale rwnie przodkw121. Przeciwko obowizujcej praktyce licytowania osigni swoich i cudzych protestuje Likurg stwierdzajc, e pastwo nie musi okazywa wdzicznoci122. Mwcy sdowi starali si wmwi suchaczom, e proponowane przez nich rozwizanie (skazanie lub uniewinnienie) ley w interesie polis123. Ocenianie przy tym wartoci, jak przedstawiaj nie tylko propozycje, ale i same strony wystpujce w procesie wydaje si czym groteskowym. Niemniej mona sdzi, e odwoywanie si do tego, co korzystne dla pastwa mogo by w praktyce argumentem znacznie bardziej skutecznym,

anieli powoywanie si na sprawiedliwo124. Stosunek, w Jakim pozostawaa rozpatrywana sprawa do kerdos zainteresowanych ni osb 1 pastwa gra istotn rol. W bezporednim z nim zwizku pozostaje zarzut korupcji, ktry w IV-wlecznych mowach jest rwnie czsty jak w komedii. Podobnie suy on rwnie charakterystyce zbiorowej pewnych grup ludzi. Bezustannie powtarzaj si opinie, e mwcy kieruj si wasn korzyci, a nie interesem polis (Isocr. Panath. 12). Sugestie, e politycy staj si z ebrakw bogaczami (Lys. XXV, 30 i in.)125 maj konwencjonalny charakter126 i wyraaj stosunek mwicego do politykw w ogle lub do pewnych ich ugrupowa. Nie daje si Jednak zauway wyranego w komedii przeciwstawienia arystokraci demos. Norm Jest akceptowanie przez wszystkich politykw podstaw istniejcego ustroju. Szerzenie opinii o skorumpowaniu Innych suy take stworzeniu wraenia, e sam krytykujcy Jest daleki od praktyk tego rodzaju. Izokrates zarzucajc mwcom interesowno uwaa za wskazane wspomnie o bezinteresownej postawie swoich przyjaci (Panath. 12). W mowach dominuj nie pomwienia o malwersacje, lecz o przekupstwo 1 sprzedajno. Izokrates ostro krytykuje rzeczywisto, w ktrej ludzie posugujcy si przekupstwem s wybierani na stanowiska strategw (De pace, 150). Lysias mwi o kandydatach na urzdy, ktrzy czyni znaczne wydatki dla uzyskania stanowiska pastwowego w nadziei, e pozwoli ono z nawizk odzyska stracone pienidze (Lys. XIX, 57). W mowie przeciwko Meidiasowi Demostenes wskazuje na stronniczo sdziw wyrokujcych na korzy ludzi bogatych, ktrym majtek zapewnia bezkarno (XXI, 123). Zarzut korupcji wykorzystywany jest bardzo wszechstronnie, w razie potrzeby krytykowany, stosowany wobec przekupujcych lub przyjmujcych apwki, niekiedy wobec Jednych i drugich. Reguy s wsplne zarwno dla mw oskarycielskich i obroczych w sprawach o korupoj, jak te dla innych, w ktrych problem ten pojawia si tylko na marginesie. Lysias w mowie .Przeciwko Ergoklesowi" oskara wsppracownika zmarego Trazybulosa o korupcj, ktra miaa doprowadzi do upadku floty ateskiej. Gwne punkty oskarenia dotyczyy zdrady, malwersacji 1 przekupstwa (XXVIII, ll) 1 2 7 . Inne, Jak na przykad denie do oligarchii formuowane s przy okazji. Najwikszy nacisk w zachowanym epilogu mowy kadzie Lysias na przestpstwa finansowe. Czterokrotnie podkrela, i Ergokles, bdc pocztkowo czowiekiem biednym, wzbogaci si kosztem spoeczestwa ( XXVIII, 1 oraz 2, 7, 10). Zarzut ten, stanowicy podstawowy motyw caej mowy odwoywa si do aktualnego stanu nastrojw panujcych w miecie. Opowiadajc si za wojn Ateczycy dostrzegali istnienie zgubnego dla nich zwizku pomidzy bogaceniem si niektrych dowdcw a kiepskim, spowodowanym brakiem funduszy, stanem floty (XXVIII, 2) le . Nie Jest to argument wiadczcy przeciwko zasadnoci oskarenia. Zarzuty s oglnikowe, ale by moe w nie zachowanych fragmentach mowy zostay potraktowane bardziej drobiaz-

gowo. Wskazywayby na to aluzje, Jakie Lyslas czyni do sprawy w mowie .Przeciwko Filo kra tesowl". Gdy nie znaleziono sum zagarnitych przez Ergoklesa, przed sdem postawiono jego skarbnika Filokratesa129. Lyslas napisa wwczas jedn z mw oskarycielsklch (prawdopodobnie zostaa wygoszona Jako druga z kolei). Filokratesa oskarono o przywaszczenie 30 talentw Ergoklesa. W mowie przeplataj si Informacje o Ergoklesie i Filokratesie. Na ich przykadzie wida, e dbao o prawd nie bya cnot mwcw. Dyli oni do nadania moliwie najwikszej siy przekonywania uywanym argumentom. Lyslas w mowie Przeciwko Fllokratesowi" powiada, e Filokrates i inni przyjaciele Ergoklesa przekupili 500 ludzi z Plreusu oraz 1600 z miasta, ktrzy mieli sdzi w dniu procesu stratega (XXIX, 2). Niezalenie od tego, wedug rozpowszechnianych przez Lysiasa post factum rewelacji, Ergokles mia oferowa mwcom 3 talenty w zamian za zaniechanie oskarenia (XXIX, 2). Gdyby tak byo, naleaoby si spodziewa rozpoczcia czynnoci procesowych w celu odnalezienia 1 ukarania osb odpowiedzialnych za tak masowe przekupstwa130. W rzeczywistoci do niczego takiego nie doszo, co pozwala mwi o retorycznej przesadzie, do ktrej posun si Lyslas131. Korupcja jest gwnym tematem dwch jeszcze mw oskarycielsklch Lysiasa Przeciwko Nikomachosowi" z 399 roku o przyjmowanie apwek (XXX, 2)132 i Przeciwko Epikratesowi" ok. 394-386 roku w zwizku z apownictwem i malwersacjami (XXVII)133. Brak w nich jednak konkretnych danych dotyczcych podstawy oskarenia. Ciekawy zabytek stanowi natomiast mowa Lysiasa zatytuowana Apologia dorodokias" (XXI). Jest to Jedyna znana mowa obrocza w procesie o przekupstwo. Niestety osoba oskaronego, okolicznoci i czas wydarze nie daj si ustali. Wiemy, e czowiek, dla ktrego Lyslas pracowa by urzdnikiem i broni si przed zarzutem o dorodokia. Przyjta linia obrony jest bardzo charakterystyczna. Gwny wysiek oskaronego, ktry by bogatym i znanym obywatelem skupia si na udowodnieniu nieskazitelnoci Jego dotychczasowego postpowania. Temu celowi suy dugie i drobiazgowe wyliczanie penionych liturgii (1-6), podkrelanie powicenia i oddania dla pastwa (11), wreszcie gotowoci do dalszych wiadcze (12-14). Zarzut korupcji pojawia si take w mowach, ktrych zasadniczym tematem jest popenienie zupenie innych przestepstw. Posuguje si nim Lysias w mowie Przeciwko Euandrosowi" wymierzonej waciwie w Jego protektora Trazybulosa z Kollytos134. Trazybulos zostaje w niej zaatakowany za przyjcie pienidzy w 382 roku (XXVI, 23). Zdaniem H. Wankla135, jest to cakowicie bezpodstawna insynuacja, skoro Trazybulos wkrtce potem zosta wysany do Teb (377 r.) Jako pose w sprawie ich przystpienia do II Zwizku Morskiego. Wydaje si, e nie jest to aden dowd niewinnoci. Dwa dalsze zarzuty dotycz utraty statkw (zdrady)136 i wymuszenia od jecw ateskich znajdujcych si w niewoli spartaskiej pienidzy na zapacenie okupu (XXVI, 23-4). H. Wankel uwaa, e jest to przykad oskarenia (diabole), ktr mona potraktowa jako cakowicie bezzasad-

n137. Nie ma Jednak powodw do a tak wielkiego sceptycyzmu. Lysias referuje po prostu elementy oskare, ktre rzeczywicie zostay postawione Trazybulosowl138. Nie oznacza to, e Lysias nie posugiwa si w swojej pracy logografa zwykym oszczerstwem. Przy braku Innych argumentw potrafi spekulowa nawet na temat motyww przeciwnika. W jednej z mw zastanawia si gono, czy oskarycielowi Jego klienta nie chodzi przypadkiem o wzbogacenie si na procesie (VII, 20). Insynuacj posugiwano si zreszt nagminnie. Polyeuktos oskarajc Euxenlpposa stwierdza, e Jest on czowiekiem bogatym 1 sugeruje, i do zamonoci doszed nielegalnymi drogami (Hyp. IV, col. 24, 32). Wystpujc w obronie Polystratosa Lysias, prawdopodobnie bez wyranego zwizku z aktem oskarenia mwi, e prawdziwi zoczycy kupuj sobie bezkarno, dajc apwki oskarycielom, podczas gdy inni, jak Jego klient, nie majc koniecznych ku temu rodkw, staj si ofiar niesprawiedliwych atakw (XX, 7, 10). Nie mamy powodw, aby wierzy, e Lysias ukada t mow za darmo, powodujc si 11 tylko uczuciem litoci. Wrd zarzutw Lysiasa s z pewnoci prawdziwe i faszywe. Wniosek ten odnosi si do caej IV-wleczneJ wymowy. Typowy dla niej Jest zestaw oskare postawionych przez Aischinesa Timarchosowl. Ten ostatni wystpujc w Imieniu Demostenesa oskary Aischinesa w 346 roku o parapresbeia w zwizku z poselstwem do Filipa. Alschlnes odpowiedzia procesem o prostytucj homoseksualn, ktry uci gow poprzedniej sprawie. W zachowanej mowie oskarycielskiej Alschlnes rozpatruje cao ycia publicznego i prywatnego Timarchosa. Porusza rwnie problem Jego skorumpowania139. Rozpoczyna bardzo efektownie: , , (I, 106). Jako loglsta przyjmowa i wymusza apwki od zdajcych rachunki urzdnikw, ktrzy dopucili si przestpstw ( I, 107). Uzyskawszy za 30 min stanowisko archonta na Andros da si tam oczywicie przekupi (I, 107). Alschlnes zarzuca mu rwnie nieprzyzwoite zachowanie wobec kobiet andryjsklch (I, 107). Twierdzi, e gdyby znalaz si nabywca, Tlmarchos sprzedaby Andros (I, 108). Jak zauway H. Wankel, Alschlnes nie podaje adnych dowodw na poparcie swoich zarzutw140. Trudno si jednak zgodzi z rozszerzeniem tego wniosku na nastpujcy dalej opis majcej swj epilog w sdzie sprawy sprzeniewierzenia przez Timarchosa Jako buleut w 361/360 roku 1000 drachm (I, 109-112)141. Z drugiej strony nie da si zweryfikowa zarzutw o malwersacje, ktrych rzekomo dopuci si Tlmarchos, gdy wybrano go dowdc oddziaw najemnych w Eretrll (I. 113). Pomwienia o korupcj jako argument podstawowy lub pomocniczy ataku czy obrony peni w mowach uniwersalne funkcje. Do porfekcji motyw ten doprowadzaj Alschlnes i Demostenes. Na kolejn skarg Demostenesa o parapresbeia w 343 roku Alschlnes odpowiedzia mow, bdc Jednym wielkim oskareniem przeciwnika o prowadzenie szkodliwej

dla pastwa polityki, tchrzostwo, zy charakter, przekupno itd. Najpeniej Jednak sylwetk moraln i polityczn Demostenesa nakreli Aischines w pniejszej mowie Przeciwko Ktesifontowl". W 336 roku Ktesifont zaproponowa przyznanie Demostenesowi zotego wieca za zasugi wobec pastwa (naprawa fortyfikacji). Demostenes by jednym z urzdnikw majcych piecz nad stanem murw miejskich (teichopoios). Aischines wystpi wwczas z graphe paranomon. Z przyczyn nam nieznanych142 proces odby si z szecioletnim opnieniem, w lipcu lub sierpniu 330 roku143. Aischines twierdzi, e propozycja Ktesifonta Jest niezgodna z prawem (paranomon), gdy zgoszona zostaa przed zdaniem przez Demostenesa sprawozdania ze sprawowania funkcji teichopoiosa (1), przewidywaa uwieczenie w teatrze (2) oraz e Demostenes nie zasuy sobie na takie wyrnienie (3). Prawo stao po stronie Aischinesa144, przynajmniej na pocztku, gdy w 330 roku odpad argument niezdania euthyny145. Proces by wielk rozpraw polityczn. Decydoway w nim wic argumenty polityczne. Wrd wielu innych, Aischines formuuje rwnie oskarenia o nieuczciwo. Zarzuca Demostenesowi, e wycign ogromne korzyci materialne ze swojej dziaalnoci politycznej ( ' III, 173). Dla caej serii oglnych zarzutw typowa Jest uwaga: ( ' , ' & , ' Aisch. III, 218). Odpowied Demostenesa na ten wanie argument" i jej tre jest charakterystyczna dla obyczajw sdowych IV wieku: ' , , ' ' ' (XVIII, 82). Wrd zarzutw szczegowych obok przekupstwa politycznego pojawia si pomwienie o nieuczciwe postpowanie w sprawach prywatnych. Demostenes Jest wic potpiany za to, e przekupiony odstpi od oskarenia Meidlasa (30 min, Aisch. III, 52 cf. Plut. Dem. 12, l)146 oraz e bdc w odwrotnej sytuacji, sam przekupi Nikodemosa z Afidny, aby ten wycofa oskarenie o ucieczk z pola bitwy, a nastpnie z pomoc Arlstarchosa po prostu go zabi (Aisch. III, 148). O wiele waniejsza jednak od gromadzenia dowodw widocznej w yciu prywatnym sprzedajnoci Demostenesa wydaje si AischInesowi prezentacja przestpstw, ktre popenia on jako polityk. Podkrela wic fakt posugiwania si przez swojego wroga przekupstwem dla realizowania wasnych, egoistycznych celw politycznych (cf. II, 41). Apollodoros atakowany przez Demostenesa zosta pniej jego bliskim wsppracownikiem. Oczywiste, e Demostenes musia go przekupi (III, 165)147. Wedug sugestii wyraonej w mowie Przeciwko Ktesifontowl" Demostenes wszed do bule w 347/346 roku, dziki apwkom i Intrydze (III, 62, 73)148. Informacja jest tak dokadna, e na pierwszy rzut oka budzi zaufanie. W rzeczywistoci ma racj P. Cloche wskazujc, e Aischines nie podaje adnych dowodw, ktre by

potwierdzay to pomwienie149. Jest to postpowanie typowe dla mwcw. Z drugiej strony czsto mona si spotka ze stwierdzeniem, e sprawa Jest obecnym tak dobrze znana, l zbdne Jest powoywanie wiadkw (Dem. XIX, 120, 331). Nie oznacza to wcale, e publiczno naprawd wiedziaa o co chodzi. By to zwyky chwyt retoryczny150. W myl argumentacji rywala, podstawowym motywem caej dziaalnoci politycznej Demostenesa bya ch zysku (Alsch. III, 81). Alschlnes stara si przekona sdziw, e z usug wpywowego polityka korzystano zarwno w celu uzyskania doranych korzyci, jak te w celu ksztatowania polityki polis. Niekiedy obydwa cele czyy si. Jako Jeden z pylagorw wysanych do Delf w 343 roku, Demostenes da si przekupi Amflssyjczykom przyjmujc za poparcie Ich interesw 2000 drachm (= 20 min). Umwiono si Jednoczenie, e bd oni posya corocznie do Aten 20 min (= 2000 drachm) dla Demostenesa, w zamian za co bdzie on stale czuwa tam nad ich sprawami (Alsch. III, 113-4). Podobnemu celowi, cho na znacznie wiksz skal, suyo zoto krlewskie (basilikon chrysioj przysyane Demostenesowi z Persji (Alsch. III, 173, 239). Zostaje on oskarony o to, e przyjwszy 70 z 300 perskich talentw, nie uy ich dla przekupienia stacjonujcych w Tebach najemnikw i nie pomg Arkadyjczykom (Aisch. III, 238-40). Zarzut w ustach Aischinesa co najmniej dziwny i podejrzany151. Zdaniem swego przeciwnika Demostenes nie gardzi rwnie drobniejszymi zyskami. Przyjwszy apwki (mislhon labon) od Mnesarchosa 1 Kalliasa z Chalkis, ktrzy, Jak podkrela Alschlnes, wyrzdzili wiele szkd Ateczykom, zaproponowa przyznanie lm obywatelstwa (III, 85). Za odpowiednie projekty uchwa otrzyma po Jednym talencie od Kalliasa z Chalkis, Kleltarchosa z Eretrii i od mieszkacw Oreos (Aisch. III, 103-5). Przekupiony przez Beotw doprowadzi do tego, e wikszo obcie wojennych wziy na siebie Ateny, mimo e Tebom zagraao wiksze niebezpieczestwo (Aisch. III, 142). Alschlnes, odwoujc si w samej tylko mowie Przeciwko Kteslfontowi" okoo czterdziestu razy152 do przekupnoci Demostenesa, nie dowid jej153. Jeszcze mniejszym sukcesem zakoczyy si wysiki autora mowy O wiecu". Gwnym celem podjtego w niej ataku byo wykazanie, e Alschlnes, dziki przestpczej dziaalnoci politycznej, sta si z ebraka czowiekiem bogatym ( XVIII, 131). Majtek zawdzicza przede wszystkim wysugiwaniu si Filipowi. Gdy w 343 roku Filip stara si odwlec ratyfikacj pokoju z Atenami, aby mc zdoby Jak najwiksze tereny, z pomoc pospieszyli mu przekupieni posowie atescy, wrd nich Alschlnes (XVIII, 30-1). Po zatwierdzeniu traktatu krl macedoski stara si znowu przy ich udziale przecign moliwie najduej powrt delegacji do Aten, by zyska czas na zakoczenie przygotowa do wyprawy na Fokid (XVIII, 32). Wreszcie Filip przekupuje Aischinesa, aby ten zoy korzystnej dla niego treci sprawozdanie z wynikw poselstwa w Atenach (XVIII, 33). W 339 roku przekupiony mwca wystpi w interesie Macedonii Jako przedstawiciel Aten

w Amfiktionii (XVIII, 149). Wedug bezustannie powtarzanych, ale niepokojco oglnikowych sugestii o mistharnia Aischines (50) by najemnikiem (misthotos) najpierw Filipa, a nastpnie Aleksandra (XVIII, 51-2, 36, 158-9, 44-7). Demostenes wielokrotnie charakteryzuje swoich przeciwnikw jako ludzi skorumpowanych, ale podobnego argumentu uywaj rwnie oni. Ugrupowanie antymacedoskie, ktremu przewodzi Demostenes tumaczyo przekupstwem wszystkie osignicia Filipa154. Sukcesy odnoszone w Grecji zawdzicza on wycznie apwkom. Philippismos (czy makedonismos) nie by w Interpretacji Demostenesa postaw polityczn155, lecz podyktowanym chci zysku wysugiwaniem si wrogowi Aten i wszystkich Grekw: Byo jeszcze sabe, zupenie niepozorne pastwo Filipa; stronnictwo nasze uprzedzao, zachcao, radzio jak najlepiej, ale panowie ci uczynili korzyci pastwowe erowiskiem swoich brudnych dz, oszukiwali, uwodzili swoich rodakw, a ich zamienili w niewolnikw" (Dem. XVIII, 295 tum. J. Kowalski). Ta stosowana w obozie Demostenesa, uproszczona na uytek propagandowy interpretacja156 musiaa zyska uznanie wikszoci Ateczykw, skoro przed odium, zwizanym ze sprzyjaniem Macedonii broni si sami politycy promacedoscy, a nawet uywaj tego zarzutu przeciwko Demostenesowi 1 Jego ludziom157. W rzeczywistoci wiat polityczny Aten podzieli si na wrogw i stronnikw Filipa158. Nie ulega wtpliwoci, e powoujcy si na czce go z krlem Macedonii zwizki gocinnoci Aischines i wielu innych politykw mogo przyjmowa apwki i prezenty pynce z pnocy159. Trudno Jednak nie przyzna racji Bury'emu, e the reiterations of Demosthenes are no evidence"160. Unikajc Jednoczenie zbyt pochopnego wniosku, e rzucone przez Demostenesa podejrzenia s zupenie nieuzasadnione161 wypada stwierdzi, e nie wykaza on Jednak niezbicie skorumpowania Aischinesa162. Nie musia tego robi w mowie o graphe paranomon przeciwko Ktesifontowl. Dziwi jednak musi, e powicajc sprawie tak wiele miejsca, nie osign waciwego efektu. Podobne wraenie wywouje podjta przez Demostenesa prba oczyszczenia si z postawionych mu zarzutw. Jej cech gwn Jest dalej brak rzeczowoci przytaczanych argumentw. Mwca stwierdza, e nie da si przekupi w zwizku z projektem ustawy podatkowej przez tych obywateli, ktiym bya ona nie na rk (XVIII, 103). W 346 roku, gdy Filip dawa posom apwki, Demostenes odmwi ich przyjcia (XIX, 166-8). Dlatego m.ln. zapewnia, e w caej swojej dziaalnoci kierowa si wycznie dobrem polis (XVIII, 109 cf. 236). Stara si przekona zebranych, e jest czowiekiem cakowicie nieprzekupnym (XVIII, 297-8 cf. Aisch. III, 82). W pewnym momencie stwierdza z dum niesprzedajnoci zwyciyem Filipa" (XVIII, 247)163. Podobne metody stosuje Aischines wybuchajc witym oburzeniem wobec niesprawiedliwoci zarzutw, zaklinajc si, e Jest krysztaowo uczciwy.

Opisywane dotd metody walki politycznej nie byy waciwe Jedynie atmosferze rywalizacji Aischinesa i Demostenesa. Przekonuj o tym inne, niestety Jednak mniej znane przykady. Naley do nich szereg procesw, zwizanych z obecnoci w Atenach Harpalosa w 324/323 roku164. Zachoway si dwie mowy oskarycielskie w procesie Demostenesa (Hyperejdesa i Deinarchosa) oraz p>o jednej w procesach Aristogejtona i Filoklesa (obydwie napisa Deinarchos). Wbrew oczekiwaniom przekupstwo i sprzeniewierzenie traktowane s w nich do oglnikowo. aden z mwcw nie podejmuje Istoty sprawy. W efekcie nawet w przypadku oskaronych, ktrych dotycz zachowane mowy, nie wiemy zbyt dobrze, na czym polegay popenione przez nich przestpstwa. W gruncie rzeczy argumenty 1 informacje s rwnie powierzchowne Jak w procesie de Corona, ktry przecie nie by spowodowany korupcj. Najwicej zarzutw pada pod adresem Demostenesa. Hyperejdes mwi o przekupstwach Filipa (V, fr. 3, col. 15). Zarzuca Demostenesowi wspprac z Aleksandrem (V, fr. 4/5/col. 17) i przywaszczenie na cele prywatne pienidzy perskich (I. c.). Przyjmujc pienidze od Harpalosa zniszczy swoje dobre Imi 1 dawnych towarzyszy (fr. 5/6/col. 21). Demostenes, ktry zawdzicza Atenom saw 1 wielkie bogactwo zapomnia na staro o ojczynie i dlatego zasuy na surow kar (col. 22). Zarzut ten brzmi Jak echo pomwie powtarzajcych si przez cay IV wiek wobec politykw bogaccych si najpierw dziki dziaalnoci urzdniczej (ek tes arches), a potem po prostu na dziaalnoci publicznej. Hyperejdes prbuje uwiarygodni kompromitujcy wniosek mwic: ' (Hyp. V, fr. 6/7/col. 25). Wolno wtpi czy nawet niedawny Jego wsppracownik mg by tak dobrze zorientowany w dochodach Demostenesa. Chce on raczej zaszokowa sdziw informacjami o astronomicznych sumach, ktre pyny do kieszeni Demostenesa. Deinarchos, ktry opracowa mow dla drugiego oskaryciela165, powtrzy zasadniczy schemat argumentacji Hyperejdesa. Demostenesa okrela mianem apownika, zodzieja i zdrajcy (I, 41). Mimo nazwania zodziejem, oskarenia dotycz wycznie przyjmowania apwek. Deinarchos pyta za jakie uchway, za Jakie prawa czowiek ten nie bra pienidzy?" (I, 42). Wspomina, e za prawo o trlerarchii Demostenes wzi w 340 roku 3 talenty (I, 42)166. Nastpnie zadaje sdziom pytanie, czy wierz, e Demostenes bezinteresownie wnis propozycj przynania Difllosowi wyywienia w prytanejonie i wystawienia posgu na Agorze (I, 43). Pytanie zostao tak sformuowane, aby zasia u suchaczy wtpliwoci i podejrzenia. Identyczn metod insynuacji stosuje Deinarchos w zwizku z wnioskiem Demostenesa o nadanie obywatelstwa Cheirilofosowi, Filipowi, Kononowl i innym (I, 43). Informuje sdziw, e oskarony wystpi te z propozycj wystawienia brzowych posgw Berisadesowl, Satyrosowi i Gorgipposowi, tyranom pontyjskim, od ktrych co roku otrzymywa po

tysic medlmnw zboa (I, 43). Dowiadujemy si dalej, e Demostenes przyj ponad 150 talentw czciowo z perskiego skarbu, czciowo od Aleksandra (I, 70). Znany z Hyperejdesa zarzut o otrzymywanie pienidzy od Aleksandra wyglda na oszczerstwo, dla ktrego sformuowania pretekstem moga by pojednawcza postawa Demostenesa w okresie, gdy syn Filipa zada od Grekw oddawania mu czci boskiej167. Insynuacj bez pokrycia, podwaajc zaufanie do Innych podawanych przez Deinarchosa informacji Jest Jego diagnoza przyczyn klski Teb i Aten. Twierdzi on, e dopki ludzie nieprzekupni, Pelopidas 1 Epamlnondas rzdzili w Tebach, byy one potnym miastem (I, 73). Upadek zosta zapocztkowany wwczas, gdy: 1) zacz si posugiwa przekupstwem, biorc pienidze od Filipa, przyjaciel Demostenesa Tlmolaos ( ), 2) na czele wojsk stan zdrajca Proksenos (prodotes), 3) dowdc falangi zosta czowiek podobny do Demostenesa Theagenes czowiek nieszczsny i przekupny {anthropos atyches kai dorodokos) (I. 74). Z tych samych powodw, wedug argumentacji Deinarchosa, dobrze dziao si w Atenach, dopki wraz z pojawieniem si Demostenesa nie pocza szerzy si niszczca miasto korupcja (I, 75-7). Jest to oczywicie niewybredne kamstwo. Deinarchos chtnie nim operuje, pozostawiajc bez dowodu gwne oskarenie. Obaj oskaryciele Hyperejdes i Deinarchos zdaj si wychodzi z oglnie przyjtego w sdach ateskich zaoenia zosta oskarony, a wic Jest winny!168 Oglnikowo argumentacji Deinarchosa w mowie .Przeciwko AristogeJtonowl" splata si z wraeniem Jakby bya ona nie na temat. Deinarchos oburza si, e najniegodziwszy (ponerotatos) Arlstogejton przyj na nasz szkod apwki (dora kath' hymon), a teraz omiela si zarzuca Radzie Areopagu mwienie nieprawdy (II, 1). Mwca podkrela, e nie ma wikszej zbrodni wobec pastwa, ni dorodokia (II, 5-6). Przodkowie wprowadzili surowe kary, ktre naley teraz zastosowa do Aristogejtona (II, 16-7). Deinarchos zapewnia sdziw, e dawni Ateczycy na pewno wydaliby wyrok skazujcy (II, 26). Zastanawia ubstwo konkretu. Deinarchos przytacza opinie 1 przesze przykady traktowania korupcji, twierdzc, e odpowiadaj one obecnej sytuacji. Podobn metod szermowania oszczerstwami 1 snucia insynuacji wykorzysta w ostatniej z zachowanych mw, przeciwko strategowi Filoklesowi. Deinarchos pyta sdziw, czy myl, e Filokles dopiero teraz sta si niegodziwcem (poneros), przyjwszy pienidze kath'hymon? (III, 6) 1 sam odpowiada .zawsze by taki, ale tego nie zauwaalicie" (III, 6). .Da pocztek korupcji, a mwi, e Jest dikaios, chrestos i adorodoketos, zarzucajc Radzie Areopagu przedstawienie faszywej apophasis" (III, 7). Czowiek ten, gdyby mia ku temu okazj, zdradziby wszystko, za apwki wydaby wrogom okrty ateskie 1 ca Munichi (III, 9-10). Trzy czy cztery

razy by hlpparchem, ponad dziesi razy strategiem, a w kocu (, 12). Pamitajc tym sdziowie powinni skaza Filoklesa (, 14). Nazywajc ich strami demokracji i praw pyta Deinarchos, czy uniewinni apownika (dorodokon) i sprawc wszystkich nieszcz (, 16-7). Przypomina, e przodkowie, mimo zasug, skazali Timotheosa, gdy wyszo na jaw, e przyj pienidze od zbuntowanych przeciwko Atenom miast (, 17)". Filoklesa nie jeden obywatel, lecz caa Rada Areopagu uznaa winnym przyjcia pienidzy na szkod ojczyzny, kata tes patridos (, 18). Analizy Deinarchosa nie grzesz dokadnoci. Caa mowa nie daje realnych dowodw winy Filoklesa170. Na pytanie dotyczce wartoci zarzutw 0 korupcj wystpujcych w mowach, nie mona Jednak odpowiedzie Jednoznacznie. Literalne ich traktowanie kazaoby uzna Aischinesa za agenta Macedonii, Demostenesa za poplecznika Persji, obydwu za najlepiej zarabiajcych politykw wczesnej Grecji. W rzeczywistoci byoby to znaczne uproszczenie. Jestemy obowizani do ostronoci w ocenie tego, co mwcy maj do powiedzenia o sobie nawzajem171. Skania ku temu midzy innymi oglnikowo zarzutw oraz fakt, e podejmowane prby weryfikacji oskare doprowadzaj niekiedy do odkrycia prawdopodobnych faszerstw i zmyle. Oskarenie o korupcj bardzo rzadko mona sprawdzi. Dlatego prawdomwno naszych autorw trzeba ocenia, uwzgldniajc wiele innych podawanych przez nich informacji. Przydatne okazuje si badanie znanych z komedii zarzutw personalnych, ktre obok pomwie o przekupstwo i sprzeniewierzenie skadaj si na indywidualny portret oskaronego. Podobnie Jak w utworach komediowych, w mowach rozpatrywano ca osob obywatela, Jego postpowanie w yciu publicznym i prywatnym, charakter i zwyczaje, przeszo i teraniejszo, a spekulowano nawet na temat jego postawy w przyszoci172. Bezlitonie przekopywano cae ycie przeciwnika, nie stronic przy tym od obelg173. Zestaw uywanych rodkw znakomicie ilustruje znowu argumentacja, Jak posuglwaU si Demostenes 1 Alschlnes. Uciekaj si oni do Identycznych chwytw174. Obaj analizuj swoje kariery poUtyczne, widzc w nich odbicie wad osobistych. Wrd nich s rzeczywiste i domniemane. Istotn rol speniay ataki dotyczce pochodzenia175. Alschlnes eksponuje fakt, e Demostenes Jest rzekomo Scyt (ze strony matki), barbarzyc, ktry mwi po grecku (, 171-2)176. Szydzi z niego mwic, e z czowieka wypeniajcego trierarchi stal si logografem w mieszny sposb straciwszy dziedzictwo ojca (Aisch. , 173). Potpia go Jako ojca, ze wzgldu na zachowanie po mierci crki (HI, 77-8). Demostenes ze swojej strony kpi w 343 roku z niskiego pochodzenia spoecznego Aischinesa177, ktrego ojciec by niezamonym nauczycielem, a matka kapank misteriw. W 330 roku w mowie .O wiecu" ojciec nie Jest Ju nauczycielem, lecz niewolnikiem nauczyciela, a matka prostytutk. Demostenes zapewne wykorzystuje fakt, e rodzice Aischinesa Ju nie yj

i eruje na niewiedzy suchaczy. Posuwajc si do kamstwa odsania 1 kompromituje swoje metody178. Jest to Jeden z rzadkich momentw, gdy nie mamy adnych wtpliwoci, I mwca w sposb wiadomy posuy si oszczerstwem. Cay zawarty u Demostenesa opis rodziny 1 osoby Aischinesa cznie z Jego karier teatraln Jest frs colore"179, ale zgadza si z konwencj mw, w ktrych przyjte byo podejmowanie atakw na krewnych, przyjaci, a nawet przodkw180. Znana bya praktyka analizowania charakteru rywala181. Alschlnes na podstawie dowiadcze wyniesionych ze wsplnego poselstwa uwaa za wskazane opisa Demostenesa jako czowieka o nieznonym usposobieniu (, 21). Wrd cech dobrego obywatela istotne miejsce zajmowaa odwaga wykazywana w czasie wojny182. Alschlnes wielokrotnie stara si rzuci cie na mstwo Demostenesa183. Inni mwcy rwnie oskaraj go o tchrzostwo184, co, zwaywszy na znany proces o dezercj (lipotaxia) (Aisch. II, 148), moe by podstaw do uznania zasadnoci zarzutu. Moe on Jednak rwnie dobrze mle charakter czysto konwencjonalny. Postawa Demostenesa po bitwie pod Cherone kae zapyta, czy nie nazbyt dosownie 1 instrumentalnie wrogowie Demostenesa pojmowali mstwo185. Obok erowania na defektach fizycznych i wygldzie zewntrznym (Dem. XXXVII, 52: XIL, 68 sq.), pomwienia o uleganie wasnym namitnociom dopeniaj liczby argumentw retorycznych, najczciej stosowanych w sdzie ateskim186. Charakterystyczne, e wikszo Inwektyw, Jakimi posugiwali si mwcy odwoywaa si do przestpstw kryminalnych, podlegajcych karze w obowizujcym systemie prawnym. Theomnestos zosta pozbawiony prawa przemawiania na ekklezji w zwizku z porzuceniem tarczy na polu bitwy (Lys. X, 1, 22), a Tlmarchos z sukcesem oskarony przez Aischinesa m.ln. 0 nierzd187. Zarzuty kryminalne speniay u mwcw funkcj pomocnicz, dopeniay ostroci tworzonych przez nich obrazw przeciwnika. Skaday si na retoryczny topos oskarycielski i miay cakowicie standardowy charakter. Dotyczyy zazwyczaj nielojalnoci wobec polis i przyjaci, niegrecklego 1 niewolniczego pochodzenia, tchrzostwa, prostytucji homoseksualnej188. Satyryczny, a nie realistyczny charakter portretu Indywidualnego jest zasadniczym elementem wsplnym komedii i mw. Podobiestwo to zostao dostrzeone w dotychczasowych badaniach189. Tumaczenie Jego przyczyn stwierdzeniem, e mwcy uczyli si z komedii wydaje si jednak powanym nieporozumieniem190. Komedia bya nie tyle rdem natchnienia dla IV-wlecznych mwcw, ile odbiciem wspczesnej sobie rzeczywistoci politycznej. To komediopisarze uczyli si od politykw, a nie odwrotnie! Za zachodzce podobiestwa odpowiedzialne jest wic samo ycie polityczne. Odwrcenie problemu wydaje si cakowicie niezbdne. Jak pokazuje parodia procesu w komedii Arystofanesa Osy", rzeczywisto V-wleczna nie rnia si od tej, ktr znamy z IV wieku. W postaci komedii i mw mamy dwa rne wiadectwa tego samego zjawiska w drugim

przypadku ycia politycznego, w pierwszym Jego parodii i krytyki. Naleaoby wic mwi o Jednym, cho w odmienny sposb rekonstruowanym toposie oskaryclelsklm funkcjonujcym w yciu politycznym Aten drugiej poowy V 1 w IV wieku p.n.e. ' Zarzut korupcji, w V wieku przede wszystkim o sprzeniewierzenie, w IV o przekupstwo zajmowa w toposie oskaryclelsklm niezwykle poczesne miejsce. Rozpowszechnienie tych zarzutw wynikao w duej mierze z faktu, e od ich twrcw nie wymagano precyzji i cisoci. Zarzuty nie musiay by i czsto nie byy prawdziwe. Na tym polega zasadnicza rnica pomidzy nimi a oskareniami procesowymi. czy Je wsplny cel, w przypadku procesu eliminacja lub osabienie pozycji nieprzyjaciela, w przypadku pomwienia Jego oczernienie 1 kompromitacja.

Przypisy
Comedy, s. 34. Cf. M. Okal, Problemy aleskej demokracie a Aristofanes, Bratlslava 1969, s. 129. 3 Omawia Je C.H. Whltman, Aristophanes and the Corrdc Hero, Harvard 1965, s. 1-5. 4 M. Crolset, Aristophane et les partis a Athenes, Parls 1906, s. 1-12; W.W. Golownla, Aristofon, Moskwa 1955, s. 171-174; W.N. Jarcho, "VDI", 1954, 3, s. 9. 5Aristophane et l'ancienne comedie attique. Parls 1889. 6 A.W. Gomme, Aristophanes and Politics. "Cl. Rev", 1938, 52. s. 97-109. 7 W. Jaeger. Paideia. I. Warszawa 1962, s. 375-377; V. Ehrenberg, PA, s. 6-7; A.H.M. Jones. Athenian Democracy, s. 144 przyp. 2; R. Melggs, AE, s. 392. 8The Origins of the Pelopponesian War, London 1972, s. 357-358. 9Le Camaualet la politique, Besancon 1979, s. 171 oraz 41-48 (krytyka tezy Ste. Crolx, s. 167-173). 10 V. Ehrenberg, PA. s. 27 cf. K.J. Dover, CPM, s. 20-22. 11 Suda s.v. Simonos harpaktoteros. 12 Wszystkie fragmenty komedii cytuj wedug wydania Edmondsa. 13 J. Czemlatowicz, Neoploutoponeros w komedii staroattyckiej). "Eos" 1947, s. 184-185. 14 Schol. Ar. Plut. 174: Suda s.v. Pamphilos 15 Katalog procesw nr 29. 16 Katalog nr 28 1 33. 17 Cf. Andoc. In Alclb. 11. 13-15.
1 2 19Katalog nr 25.

MnesUochos do prytana, ktry przyszed go uwizi: *Q , ( xjoieiveiv {{ 44 (Them. 936-7). 21 Cf. katalog nr 15. 22 . Wankel. Korruption, s. 37. 23 Przyczyny owej wrogoci byy przedmiotem wielu kontrowersji. Prbowano J tumaczy nlechclaml osobistymi cf. B.W. Henderson The Creat War, s. 171-172. Nie ma podstaw do cakowitego odrzucenia takiego przypuszczenia, ale nie naley go przecenia. W.R. Connor bardzo susznie wskaza, e Kleon nie by Jedynym politykiem atakowanym przez Arystofanesa, a Arystofanes Jedynym komediopisarzem pitnujcym Kleona, Politidans, s. 169. 24 M I. Finley, Athenian Demagogues, "Past and Present", 1962, 21, s. 5.
20

Equ. 992-5. Cf. Equ. 1218-26 cf. Plato, Resp. 565 A. 27 Cf. katalog nr 14. 28 Cf. W.N. Jarcho, Komedii Aristofana i afinskaja dermkratia, "VDI", 1954, 3, s. 12. 29 Cf. Vesp. 590-1: Equ. 103-4, 813-8, 435-9. 30 "Greece and Rome", 1956, s. 132-139. 31 Cf. H. Wankel, w dyskusji po swoim referacie, Korruption, s. 51. 32 Cf. C.H. Whitman, op. clt., s. 81: H. Wankel, Korruption. s. 50. 33 M. Okal, Problemy atenskej demokracie, s. 112-114. 34 Cf. J.C. Carrlere, Le Camaoal et politique, s. 169. 33 Przeciwstawne pojcia kaloikagathoi. charientes, chrestoi esthloi beltistoi. aristoi, oraz deiloi. mochtheroi, ochlos O. Reverdln, Remarues sur la uie politujue d'Athnes au V" siacie, "Museum Helvetlcum", 1945, 2, fasc. 4, s. 201-212: B.J. Schulz, Bezeichnungen und Selbstbezeichnungen der Aristokraten und CHigarchen in der Griechischen Literatur uon Homer bis Aristoteles. (w:) Soziale Typenbegriffe, Hrsg. E.Ch. Welskopf, III, Berlin 1981, s. 101-131. 36 Cf. W.R. Connor, Politicians, s. 89-90. 37 Neoploutos, trapedzes Ar. Heroes, fr. 295. 38 Cala dyskusja 178-194 (kaloikagathoi 184). 39 V. Ehrenberg. PA s. 73-74. 40 Olnoptal to kolegium zoone z trzech urzdnikw, ktrych obowizkiem byo dostarczanie lamp 1 knotw w czasie pewnych uroczystoci. Bya to funkcja bardzo podrzdna. 41 Op. clt., s. 238. 42 W.R. Connor sdzi, e chrestoi sami usuwaj si z ycia politycznego (Politicians, s. 192). 43 J.C. Carrlere. op. clt., s. 213. 44 Dopatrywano si w tym ladu rzeczywistego procesu euthyny lub graphe ksenias. Prawdopodobnie Jest to Jednak w caoci wymys komediopisarza. J.C. Carrlere. op. clt., s. 225. 45 Dwuznaczna gra sw ek tes arches, eks arches. J.C. Carrlere. op. clt., s. 228. 46 Plotki te mog pochodzi od wrogiego TemlstoklesowlSteslmbrotosacf. J.K. Davles, APF, s. 215 (nr 6669 (IV)). 47 Sumy podawane w zwizku z oskareniami o korupcj zazwyczaj nie zasuguj na zaufanie. Zwykle mamy do czynienia z drastycznym zawyaniem rzeczywistych sum. 48 Odmienn opini wspczesnego Aiystydesowl Kallalschrosa, dla ktrego Arystydes to alopeks Alopekethen referuje R. Melggs, AE, s. 42. 49 Z reguy za taki uwaa si Informacj Lysiasa n.p. J. Czemlatowlcz, op. clt., s. 185: V. Ehrenberg, PA s. 244. 50 K.J. Davles, APF, nr 8674: W.R. Connor, Politicians, s. 151-152. 51 W.R. Connor. Politicians, s. 155. Na ten temat rwnie wyczerpujcy artyku F. Bourriot przedstawiajcy rodzin 1 otoczenie Kleona La familie et le milieu social de Cleon. "Historia", 1982, 31, s. 404-435. 52 Euporoi to Jedno z okrele arystokracji, a aporoi demosu O. Reverdln, Remarues swla uie politujue, s. 209. 53 V. Ehrenberg. PA s. 167. 54 J.A.O. Larsen, The Achamians and the Pay ofTcodarchs, "Cl. Ph.", 1946, 41, s. 91-98. Na temat dochodw strategw cf. W.K. Prltchett, GSW. II, s. 126-132. 53 Cf. W. Lengauer, Greek Commanders. s. 58-61, 68. 56 Cf. rozdzia I. 57 Podobnie poza moimi zainteresowaniami znalazy si wzmianki o philargyria, ktrych podstaw moe by, ale wcale nie musi naduycie finansowe w postaci przekupstwa lub sprzeniewierzenia. Plato, Pelsandros, fr. 99-101 (o Antyfoncle), Ar. Pelargoi. fr. 431 (Patrokles phOochrematos) cf. Hdt. VII, 112: Plut. Them. 21 (o Temistoklesle). 58 Op. cit., s. 129. 59 Ibidem, s. 133-134. 60 Cf. J.C. Carrlere, op. clt., s. 58. O postawie Niklaszajako dowdcy rwnie D. Latelner, Nicias'inadequate encouragement, "Cl. Ph.", 1985, 80. s. 201 sqq.
23 26

Cf. M.I. Flnley, Athenian Demagogues, s. 5: L. Pearson, Ethics, s. 161. Podobnie Jak w sprawie Peryklesa, ktry obawiajc si, e moe podzieli los Fidiasza wywoa wojn, aby odwrci zainteresowanie Ateczykw od swojej osoby (Ar. Pax 603-14). W domyle pozostaje popenienie przez Peryklesa malwersacji 1 konieczno oczyszczenia si z postawionych zarzutw, przed ktr chce si on za wszelk cen uchroni. W "Acharnejczykach" zazdrosny o Aspazj Perykles mci si na Megarze wydajc dekret rozpoczynajcy seri Incydentw prowadzcych wprost do wojny (582 sq.). W obu wypadkach Perykles przedkada swj osobisty Interes ponad dobro pastwa cf. J. Schwarze, Die Beurtellung des Perikles durch die attische Komedie und Ove historische und historiographische Bedeutung. "Zetemata", Heft 51. Munchen 1971, s. 135 sqq. 63 Tak np. Arystoteles chciaby uniemoliwi czerpanie zyskw z urzdw {kerdanein apo ton archon, Pol. 1309a 3-4 cf. 1308b 31-3). F.D. Harvey mwi o uyciu kerdanein na oznaczenie przyjcia apwki, Dona s. 86. 64 L. Pearson. Ethics, s. 18. 65W.R. Connor, Politicians, s. 47-49, 194-198. 66Ethics. s. 161. 67 Cf. R. Melggs, AE. s. 42, przyp. 4. 68 Cf. A.W. Gomme, HCT. II, s. 168. 68 F E. Adcock, Thucydides, s. 51. 70 wiadczy o tym uznanie dla nieprzekupnoci politykw. W Inskrypcji honoryflkacyjnej z 343/342 roku wrd cech chwalonych u Fanodemosa znalazo si stwierdzenie, e Jest on adorodoketos (SIG l' 227 a5). 71 Cf. Plut. Per. 33. 2. 72 Cf. Plut. Arist. 24. 4, Per. 8, 5. 73 Cf. s. 118. 74 J. Flnley, Thucydides, s. 172. 75 Cf. Plut. Nic. 5. 76 Cf. G.M. Calhoun. Ath. Clubs. s. 103; K.J. Dover, Lysias, s. 73 sq. 77 E. g. Ar. Equ. 46 sq., 1340-44 cf. K.J. Dover, Comedy. s. 91. 78 W.R. Connor, Politicians, s. 96-98. 79 Ibidem, s. 91-94, cf. 94-6, take M.I. Finiey, Athenian Demagogues. 80 Cf. K.J. Dover, Comedy, s. 96-97 (mieszcz si tu take przypomnienia zasug dla pastwa Pylos). 81 Ar. Equ. 476, 626-9 cf. Vesp. 408-14, 342-5. 82 Dla zagadnie dotyczcych fllolakonlzmu cf. F. Olller, Le mirage Spartiate, I, Parls 1943; A.N. Tlgerstedt, The Legend of Sparta in Classical Ardiuity. Stockholm 1965; G. Prestel. Die antidemokratische Strmung im Athen des 5. Jahrhunderts, Breslau 1939, s. 40 sqq.; take I. Hahn, Die Begriffeaufismos, SozialeTypenbegriffe, IV, Hrsg. E.Ch. Welskopf, Berlin 1981, s. 59, 67-69. 83 Problem medyzmu omawiaj m.ln. D. Glllls. Collaboration with the Persians, Historia Elnzelschriften, Heft 34, Wiesbaden 1979; J. Wolski, Medismos et son importance en Grece Vepoque des guerres mediques, "Historia", 1973, 22. s. 3-15 cf. rwnie I. Hahn, Die Begriffe auf ismos (Ibidem, s. 59-65) oraz J. Holladay, Medism in Athens 508-480 B.C., "Greece and Rome", 1978, 25. s. 174-191. 84 Cf. V. Ehrenberg. PA, s. 78. 85 W Ich obronie stan m.ln. Eupolls w komedii "Polels" Oprcz niej, znamy Jeszcze pi Innych sztuk o tym tytule, ktre by moe wyraaj te same Idee cf. R. Melggs, AE, s. 392. Wymowna wydaje si zbieno pomidzy postaw komedii wobec sprzymierzecw a programem orientacji oligarchicznej (mowy Antyfonta w obronie mieszkacw Lindos 1 Samotraki, fr. A 1 1A 2). 86 Cf. Ar. Equ. 923-6. 87 Tabela uwzgldnia wikszo, ale nie wszystkich bohaterw komedii. Rwnie nie wszystkie testlmonla dla postaci, ktre si w niej znalazy zostay wykorzystane. Tabela zawiera najczciej pojawiajce si zarzuty personalne.
61 62

88 Takiego zdania byo wielu wspczesnych, niechtnych demokracji ateskiej cf. Xen. An. IV. 6. 16. 89 Cf. G. Grot, A History of Greece. VII, s. 239. przyp. 1. O ocenie odwagi pisze L. Pearson. Ethics, a. 78. 90 R. Melggs. D. Lewis, A Selection of Greek Historical Insriptions, s. 41-42; W.R. Connor, Politicians. s. 158; K.J. Dover, Comedy. s. 97. 91W.R. Connor, Politidans. s. 156-158. 92 K.J. Davles, APF8674. 93 Cf. K.J. Dover, Cormdy, s. 89. 94 K.J. Davles, APF8674. 95 V. Ehrenberg. PA s. 119-120. 96 Cf. A.W. Pickard-Cambrldge, Demosthenes, s. 89-90; H. Wankel, Korruption, s. 30. 97 Cf. K.J. Dover. GPM, s. 5-6: R.J. Bonner. Lawyers, s. 149. 98 Ars Rhet. 1442a 7 sq. cf. H. Wankel, Korruption. s. 31-32 oraz O. Navarre, Essai sur la rhetorique grecue avant Aristote, Parls 1900, s. 280 sq.; D.A. Russel, Greek Declamation, Cambridge 1983, s. 87. 99 Na temat teorii retorycznej cf. odpowiednie rozdziay prac O. Navarre, Ibidem; G. Perrot, L'eloquence politiue et Judiciaire Athenes, Parls 1973; F.H. Turner, The Theory and Practice of Rhetorical Declamation from Homeric Greece through the Renaissance. Tempie Universlty, Ph. D., 1972, cz. 112; G. Kennedy, The Art of Persuasion in Greece, Princeton 1963. 100 O. Navaire, op. clt., s. 60 (nie), F. Blass, AttischeBeredsamkeit, 18872, s. 353 sq. (tak). G. Kennedy uznaje za prawdopodobne autorstwo Anaxlmenesa (op. clt., s. 114). Podobnie sdzi F.H. Turner, op. clt., s. 90. 101 G. Kennedy, Art s. 81. 102 Cf. L. Brtdifi, L'eloquence politique en Grece. Dimosthine, Parls 18862, s. 224-225; A.W.H. Adklns. Values, s. 119-126. 103 C.D. Adams, Demosthenes and His Influence, New York 1927, s. 54. 104 L. Bredlf. op. clt., s. 229. 105 R.J. Bonner, Euidence, s. 159 cf. s. 14-20. 106 Lysias, s. 71 cf. 54 1 83. preyp. 32. 107 K.J. Dover, Lysias, s. 155. 108 Byo to zalecenie Ars Rhet. 36 cf. Lic. Leocr. 31; Aisch. III, 173 cf. K.J. Dover, GPM. s. 25-26; O. Navarre, op. clt., s. 167, szczeglnie 222-226. 109 H.L. Hudson-Willlams, Political Speeches ln Athens, "CQ", 1951, 45, s. 68-73 cf. R.J. Bonner, Eidence, s. 18. Dawno tej niechci (stosunek do sofistw) O. Navarre, op. cit., s. 227-230. cf. Thuc. VIII, 68 (przykad Antyfonta). 110 R.J. Bonner. Lawyers, s. 206 sqq.: O. Navaire. op. cit., s. 225-226. 111 Ars Rhet. 1441b 37 (c. 36) cf. O. Navarre. op. clt., s. 218-220. 112 Ars Rhet. 1442a 10 sqq. cf. Alsch. III, 81; Isocr. De pace. 121. 113 Cf. Lys. XV. 39-41. 114 O. Navarre, op. clt., s. 288-289: M. Maykowska, Motyw moralnoci mwcy w teorii i praktyce retorycznej, "Eos" 1963, s. 256 sqq. 115 Cf. K.J. Dover, GPM, s. 292-295; A.W.H. Adklns, Merit, s. 201-205. 116 Isalos, VI, 60; VII. 35 sq.: VII, 37 sq.: VII, 41; Lys. Dorodokia, 1 sq. 117 Isalos, VII. 35 sq. 118 Alsch. III. 240. 119 Dem. XVIII, 312. 120 Lys. XXV. 12: XXX. 26: III, 46. 121 Lys. XXX. 1 cf. A.W.H. Adklns. Values, s. 120 sqq. 122 Leocr. 139-140. 123 Wskazanie Ars Rhet. 1427a 25-7. 124 A.W.H. Adklns. Merit, s. 204-205 cf. O. Navarre, op. clt., s. 134. 125 Dem. III, 29: Isocr. De pace 124; Lys. XXVIII. 2, 7. O bezzasadnoci takich argumentw mwi F.D. Harvey, Dona, s. 94

. Wankel, Korruption, s. 38. Cf. katalog nr 31. 128 Cf. R. Seager. Thrasybulos. Conon and Athenian Imperialism 396-386 B.C., "JHS", 87. 1967, s. 95-115. 129 Cf. katalog nr 32. 130 Cf. rozdzia o procedurze. 131 Pogldy na temat wiarygodnoci zarzutu s podzielone cf. G.M. Calhoun, Ath. Clubs, s. 68; K.J. Dover, Lysias, s. 71, przyp. 14; H. Wankel, Korruption, s. 38. 132 Katalog nr 24. 133 Katalog nr 26. 134 H. Wankel, Korruption, s. 42. 133 Ibidem. Pogld ten akceptuje rwnie F.D. Harvey, Dona, s. 91-92. 136 H. Wankel opierajc si na Xen. Heli. V, 1, 26 sq. twierdzi, e byy one faszywe. 137 Ibidem, s. 43. 138 Cf. katalog nr 35 1 36. 139 Cf. katalog nr 40. 140 Korruption, s. 40. 141 Katalog nr 40. 142 F. lass, op. cit., III, 1, s. 365. 143 C. Mathleu. Derrosthne. Plaidoyers politiques. IV, s. 9-10. 144 Inaczej sdzi F. Blass. op. cit., III, 185 sqq. 145 F. Blass. op. cit., III, 2, s. 184-185. 146 Demostenes ze swej strony oskara Meldlasa m.ln. o przekupienie archonta XXI, 17. 147 Cf. K.J. Dover, Lysias, s. 51.
127

126 Cf.

148
149

obie ' ,' .

Demosthne, s. 228 cf. P.J. Rhodes. Boule. s. 112. 150 F.D. Harvey, Dona, s. 93. 151 The story ls rldlculous J.F. Dobson, The Greek Orators. Freeport-New York 19712, s. 277. 152 Poza miejscami Ju cytowanymi Aisch. III, 19, 58, 62. 66. 73, 81, 85, 91. 92. 93. 94, 103, 105, 114, 125, 129, 143, 146, 149, 156, 167, 173, 209, 212, 214, 218, 220, 221, 226, 232, 237, 239, 244, 257, 259. 153 P. Clochfc, Demosthne, s. 243. 114 Cf. A.W. Plckard-Cambrldge, Demosthenes. s. 149-150. 153 Na temat przyczyn popierania przez "intelektualistw" Filipa (wrogo do demokracji) cf. takie wanie wyjanienie Hyp. V, 1. M.M. Markle. Support of Athenian Intellectuals Jor Philip: A Study oj Isocrates' PhHippus and Speusippus' Letter to Philip. "JHS". 1976, 46. s. 80-99. W sprawie pojcia phUippidzein cf. rwnie I. Hahn, Die Begriffe auf ismos, Soziale Typenbegriffe, IV. Hrsg. E. Ch. Welskopf, Berlin 1981. s. 65 sqq 156 Dalsze jej przykady Hyp. V fr. 3 (col. 15); Epltaflos col. 5. 157 Aisch. III. 57 sq. cf. Hyp. IV. col. 16. 21-2; Dem. XVIII. 294. 158 Politycy medyzujcy 1 flllplzujcy cf. uwagi J. Selberta, Die politischen Fwchtlinge und Verbannten in der Criechischen Geschichte. Darmastadt 1979, s. 358-359. 159 A.W. Plckard-Cambrldge, Demosthenes. s. 149-150 cf. F.D. Harvey, Dona s. 106-107. 160 Op. cit.. s. 718. 161 Wniosek taki akceptuje C.D. Adams, Demosthenes. s. 38. 162 P. Cloch, Un fondateur d'Empire. Phllippe . Saint Etlenne 1955, s. 208 oraz La politique etrangre, s. 257-258; A. Bougot, Rioalite d'Eschine et Derrnsthne. Parls 1891, s. 100 1 189.
163 Kil 6 , [ ] 1 '.

Katalog nr 53. Stratoklesie F. Blass, op. clt., III, 2. s. 278. 166 Cf. Alsch. III, 22: Dem. XVIII. 107. 167 P. Clochft, Demosthne, s. 281. 168 J. Girard, op. clt., s. 21. 169 Cf. katalog nr 45. 170 F. Blass twierdzi nawet, e mowa dostarcza faktycznie dowodw niewinnoci (bogactwo, poprzednia postawa polityczna) op. clt., III, 2, s. 285-286. 171 Niewtpliwie racj ma K.J. Davies mwic, e warto informacji o skorumpowaniu Demostenesa polega przede wszystkim na tym, i pozwalaj one zorientowa si w strukturze dochodw ateskiego polityka F 3597//, s. 134 cf. H. Wankel, Korruption, s. 43 oraz W.K. Prltchett, GSW, II, s. 132. 172 R.J. Bonner, Lawyers. s. 78. 173 L. Bredlf, op. clt., s. 228. 174 Ibidem, s. 157. 175 Cf. zwaszcza zarzuty Androtlona Dem. XXII, 61. 178 Insynuacje o barbarzyskim pochodzeniu przeciwnika cf. O. Navarre, op. cit., s. 295. 177 Alschlnes rzeczywicie wywodzi si z tzw. niszych warstw spoecznych 1 Jego kariera bya czym wyjtkowym w warunkach ateskich (A.H.M. Jones. Athenian Democracy, s. 55). Na temat pochodzenia Aischinesa Phot. 61; Vlt. XOr. Alsch. 1; Pap Oxy. 1800 i trzy biografie poprzedzajce mowy. 178 C.D. Adams, Dermsthenes, s. 63-64. 178 P. Clochi, Demosthene. s. 259. 180 O. Navarre, op. cit., s. 299-300; R.J. Bonner. Lawyers. s. 78. 181 Cf. R.J. Bonner, Euidence, s. 19. 182 H. Wankel, Korruption. s. 31. 183 Aisch. III, 81, 214. 152, 159, 175. 226. 244. 184 Dein. I, 89. 185 H. Wankel, Korruption. s. 34. 186 Cf. A. Bougot, Rwalit, s. 182; O. Navarre. op. cit., s. 297. 187 Katalog nr 40. 188 L. Bredlf porwnywa Demostenesa i Aischinesa do Kiebanlka i Kleona (op. cit., s. 221) cf. K.J. Dover, Lysias, s. 73; H. Wankel, Korruption. s. 33. 188 H. Wankel. Korruption. s. 33. 189 H. Wankel, Ibidem " Und der Komdie haben, wie es scheint, die Redner in diesem Bereich gelernt".
184 165 Po

Rozdzia VI. Zakres zjawiska korupcji w Atenach w V-IV wieku

Procesy sdowe, zarzuty w mowach, pomwienia komediowe wywouj wraenie, e korupcja stanowia w Atenach powany problem. Podobne przekonanie ywio wielu wspczesnych. Arystofanes zapewne podzieliby opini Spartiaty Cheirisofosa na temat uczciwoci ateskich politykw: ...sysz, e Ateczycy zrcznie kradn z pastwowych zasobw ( ), cho dla zodzieja Jest to bardzo grone i niebezpieczne. Istotnie najwicej kradn u was najlepsi ludzie, Jeli tylko najlepszymi s ci, ktrych uwaacie za godnych wadzy" (Xen. Anab. IV, 6, 16, tum. W. Madyda). Wedug Pseudo-Ksenofonta, w Atenach przy pomocy apwek mona byo osign wszystko (Ath. Pol. III, 3). Spartlata 1 ateski oligarcha nie musz by bezstronnymi wiadkami. Ale rwnie przychylny demokracji Lysias twierdzi, e wielu okrada skarb ateski ( XXV, 19). Jakie byy rzeczywiste rozmiary korupcji? Jaki by jej charakter 1 faktyczny wpyw na funkcjonowanie pastwa? Dokadna analiza jakociowa i ilociowa korupcji nie jest moliwa dla adnego okresu historycznego1. Z rnych przyczyn Jedynie cz przekupstw 1 defraudacji Jest znana opinii publicznej. W przypadku Aten znajdujemy si w sytuacji szczeglnej. Dysponujemy wprawdzie do bogatym, ale zarazem bardzo Jednostronnym materiaem rdowym. Na Jego podstawie moemy mwi o zainteresowaniu prawa korupcj, procesach, zarzutach, ktre oczywicie wiadcz o istnieniu zjawiska, ale go w peni nie wyjaniaj. Skutkiem tego nasza wiedza o korupcji w Atenach Jest bardzo powierzchowna. W najlepszym wypadku moemy stwierdzi, Jakie istniay moliwoci przekupstw i malwersacji, do czego te ogranicza si w gruncie rzeczy tre niniejszego rozdziau.

a. Korupcja trybunaw sdowych i ekklezjl Przekupstwo stwarzao moliwo naciskw z Jednej strony na oskarycieli i wiadkw, z drugiej na sdziw2. Znane s przypadki przekupywania oskarycieli w celu nakonienia ich do wycofania skargi (Lys. XX, 7, 10; Aisch. III, 148; Plut. Dem. 12). W Atenach dziaali sykofanci, prawie

profesjonalni oskaryciele pozywajcy przed sd lub grocy pozwaniem dla uzyskania przez tego rodzaju szanta korzyci materialnych3. Danie apwki byo niejednokrotnie Jedynym wyjciem z sytuacji. Dziki apwce mona byo nie tylko zakoczy, ale rwnie rozpocz proces. Flllnos, Ampellnos 1 Aristlon oskareni o malwersacje w 419 roku przekupili niejakiego Filokratesa, aby ten zoy faszyw skarg na Ich oskaryciela4. O uyciu pienidzy dla przeprowadzenia oskarenia Informuje Andokldes przedstawiajc machinacje swojego przeciwnika, Kalliasa (I, 121). W obydwu wypadkach apwki nie przynosz sukcesu. Gdyby byo Inaczej, prawdopodobnie nie usyszelibymy o nich. W rzeczywistoci byy one skutecznym 1 do czsto uywanym rodkiem. Przekonuje o tym Hermogenes, ktry starajc si nakoni Sokratesa do przygotowania mowy obroczej, posuguje si nastpujcym argumentem: Czy nie wiesz, e sdziowie wprowadzeni w bd przez faszywych oskarycieli, czsto skazywali na mie ludzi niewinnych, i na odwrt powodowani litoci lub uagodzeni miym pochlebstwem, czsto uwalniali zoczycw?" (Xen. Apol. Socr. 4). Nie tylko oskaryciele bywali sprawcami bdnych wyrokw. Identyczn rol mogli odegra rwnie wiadkowie5. Antyfont w mowie O morderstwie Herodesa" zauwaa, e wiadkw. Jeli s wolni, pozyskuje si dajc im pienidze, Jeli s niewolnikami, wolno (... V, 34)6. Prawie wiek pniej Likurg w mowie Przeciwko Leokratesowi", uprzedzajc zeznania, przypomina sdziom dobrze, Jak si zastrzega, znany im fakt, e wielu oskaronym udao si za pomoc pienidzy lub usug skoni wiadkw (... ) do zapomnienia tego, co zaszo, nieprzyjcia do sdu lub znalezienia innego pretekstu do wycofania si (20). Przykadu tego rodzaju dziaania dostarcza Demostenes opisujc spraw Onetora, ktry da swojemu krewnemu Afobosowl pienidze na przekupienie wiadkw (XXIX, 28). O skali zjawiska wiadczy powoanie do ycia specjalnej procedury przeciwko skadajcym faszywe zeznania (graphe pseudomartyria). Gdy zawiody wszystkie rodki, oskaryciele okazali si nieprzejednani 1 nawet wiadkw zabrako, pozostawao Jeszcze Jedno, bardzo trudne i niebezpieczne rozwizanie przekupi sdziw. Wedug ateskiej tradycji, po raz pierwszy doszo do tego w 409 roku. Anytos postawiony przed sdem za utrat Pylos unikn kary przekupiwszy trybuna sdziowski (dekasas to dikasterion, Ath. Pol. 27, 5)7. Przekupienie caego, liczcego zwykle 500 osb kolegium wydaje si mao prawdopodobne8. Nie negujc, bo nie ma ku temu podstaw, historycznoci tego wydarzenia mona powtpiewa w pierwszestwo Anytosa. G.M. Calhoun zwrci uwag, e termin sucy na oznaczenie przekupstwa sdziw (dekadzein) znany Jest z mowy Isokratesa W obronie Kalllmachosa" z 402 roku (XVIII, 11) oraz z niewtpliwie wczeniejszego, moe nawet o wier wieku Pseudo-Ksenofonta Ustroju politycznego Aten" (III, 7)9. Przeciwko pierwszestwu Anytosa, obok istnienia

desygnatu sownego, przemawiaaby rwnie reforma sdownictwa przeprowadzona za archontatu Euklidesa. Charakter systemu sdowego po 403 roku wskazuje do wyranie na obaw przed korupcj Jako Jeden, by moe zreszt najwaniejszy z motyww, ktre zadecydoway o podjciu dziea reformy 1 o j e j przeprowadzeniu w znanym nam ksztacie10. Prawdopodobnie gona afera Anytosa, ktra zwrcia uwag obywateli na istniejce zagroenie, wpyna na przyspieszenie zmian. Sam fakt ich wprowadzenia wiadczy o tym, e korupcja i Inne sposoby oddziaywania na decyzje sdziowskie zaczy przybiera w cigu V wieku coraz wiksze rozmiary11. Przed rokiem 403 wiedziano znacznie wczeniej, ktrzy sdziowie bd rozpatrywa dan spraw. Byo zatem do czasu, aby zainteresowane strony porozumiay si 1 ustaliy warunki. Mimo spodziewanej atwoci korumpowania sdziw, o zjawisku tym w V wieku syszymy do rzadko. 0 prbach perswazji, take przekupstwa podejmowanych przez zdajcych sprawozdania finansowe urzdnikw wspomina w .Osach" Arystofanes (552 sq., 100-2). Zachowaa si ponadto uwaga Pseudo-Ksenofonta, e nie warto zmniejsza liczby sdziw, gdy atwiej byoby ich przekupi (syndekadzein, Ath. Pol. , 7). Korupcja sdziw staje si bardziej powszechnym zjawiskiem w okresie wojny peloponesklej. Mimo zmian wprowadzonych reform 403 roku, w IV wieku staje si ono niepokojco czste. O najbardziej masowym, majcym obj 2100 potencjalnych sdziw przekupstwie wspomina Lyslas (XXIX, 12)12. W rzeczywistoci ze wzgldw ekonomicznych (potrzeba znacznych sum pienidzy) i technicznych (jak wielu sdziw mona przekupi zachowujc dyskrecj?) w gr wchodziy przedsiwzicia o znacznie skromniejszych rozmiarach. Towarzyszyo im ryzyko, zwizane z faktem, e a do rana skad sdziowski dla danej sprawy nie by znany13. Wszelkie przygotowania mogy zatem w ostatniej chwili zawie. Mimo ogromnego ryzyka, prby takie byy podejmowane. Aischines w mowie .Przeciwko Timarchosowi" wspomina oskarenie skierowane wobec pewnych osb, ktre usioway przekupywa ekklezj i trybunay sdziowskie ( & I, 86). Isokrates w .Przeciwko Kallimachosowi" pitnuje niejakiego Ksenotlmosa, ktry przekupuje sdy (...tfc XVIII, 11). Przekupstwo samych sdziw stwierdza w mowie Przeciwko Lochltesowl" (Isocr. XX, 17). O tym, e nie by to problem wycznie propagandowy przekonuje ustanowienie specjalnego prawa, obliczonego na karanie uczestniczcych w korupcji sdownictwa (graphe dekasmou)]. Nie sposb unikn kopotliwego pytania o stron techniczn omawianego zjawiska. W Jaki sposb mona byo przekupi kolegium sdziowskie 1 czy rzeczywicie przekupywano cae kolegia? Leksykografowie wywodzili sowo przekupywa (dekadzein) od dziesi (deka) lub dziesitka (dekas) sdzc, e sdziowie zbierali si po dziesiciu (kata deka), aby otrzyma apwki (Bekker, Anecd. Gr. 236, 6). Eratostenes z kolei twierdzi, e w Atenach niedaleko trybunaw sta posg Lykosa i przy nim zbierali si

przekupni sdziowie w grupach po dziesiciu skd wzio si przysowiowe Lykou dekas (Harpokr. s. v. dekadzon i he lykou dekas). Na podstawie tych wzmianek F. Schoemann sformuowa przypuszczenie, e w Atenach istniay grupy przekupnych sdziw, sprzedajcych swoje gosy. Ich przedstawiciele zwykle dziesiciu (reprezentujcych dziesi fyl!) zbierali si koo sdw, aby tam dokona stosownych transakcji15. Do pogldu tego wrci ostatnio D.M. MacDowell16. Istnienie a tak dobrze zorganizowanego systemu korupcji wydaje si mao prawdopodobne. Niewtpliwie Jednak Jakie elementarne struktury organizacyjne byy potrzebne dla skutecznego i bezpiecznego dziaania sdziw oraz osb przekupujcych. G.M. Calhoun wskazywa na konieczno udziau wyspecjalizowanych agentw, co zapewniao istotn dla obu stron dyskrecj i sprawno17. Takich professional bribers" widzia on w Ksenotimosie (Isocr. XVIII, 11) 1 Nikostratosie (Alsch. I, 86)18. Trudnili si oni kupowaniem gosw zarwno sdziw, jak te niekiedy uczestnikw ekklezji. Korupcja Zgromadzenia musiaa Jednak by zjawiskiem nieporwnanie rzadszym. Konkretny przykad zosta zanotowany w katalogu i dotyczy procesu 410/409 roku. Wiemy o nim tyle, e ekklezj polecia przesuchanie osb, ktre przyjy apwki w zwizku z nadaniem obywatelstwa Apollodorosowi19. Zmiany w sposobie przewodniczenia ekklezji, przeniesienie przewodniczenia z radnych biecej prytanii na kolegium proedrw mogo zosta spowodowane utrat zaufania do poprzednich zasad20. Technika korumpowania bya zapewne zbliona do sdowej21. W obydwu wypadkach chodzio o przekupienie tylu i takich ludzi, aby gwarantowao to osignicie wyznaczonego celu. Przekupstwo caych kolegiw nie byoby w zwizku z tym, ani moliwe, ani sensowne. Szczeglne okazje do naduy w sdach i na ekklezji stwarzao zapewne liczenie gosw22.

b. Korupcja urzdw Zjawisko wykorzystywania penionego urzdu dla uzyskania korzyci materialnych Jest dobrze powiadczone rdowo. Jego istnienia dowodz czste we wspczesnej propagandzie politycznej zarzuty o bogacenie si ek tes arches. Obejmuj one zarwno przekupstwo, Jak i sprzeniewierzenie. Ostatniego naleaoby si spodziewa gwnie w zwizku z urzdami finansowymi hellenotamiai13, poristai, poletai, praktores24 1 wielu innymi25. Wikszo urzdnikw miaa do czynienia stale lub okazjonalnie z pienidzmi publicznymi26. Nieprzypadkowo system euthyny obejmowa ca administracj. Defraudacji mogli si dopuci nawet tak drugorzdni urzdnicy, jak agoranomos, as ty nomos i dikastes kata demous (Dem. XXIV, 112). Spore moliwoci mieli czonkowie bule, o czym wiadczy m. in. przekaz Pseudo-Ksenofonta (Ath. Pol. III, 7). Funkcja ta dawaa okazj zarwno do malwersacji (Tlmarchos)27, Jak i do przekupstwa (Ar. Thesm. 936-38). Andokidesowi zarzucano przekupienie prytanw w celu wprowa-

dzenia jego sprawy pod obrady ekklezjl (Lys. VI, 29). Arystoteles referujc w .Ustroju politycznym Aten" przejcie uprawnie sdowych Rady przez lud (Zgromadzenie) chwali zmian, uywajc bardzo wymownej argumentacji: ei (41,2). Przykady korumpowania urzdnikw mona mnoy. W 399 roku Nikomachos przyjmowa jako komisarz do spisania praw apwki za nieznane nam, ale z pewnoci sprzeczne z prawem przysugi28. Przewodniczcy na Dionlzjach archont da si przekupi Meldlasowl (Dem. XXI, 17). Szczeglnych profitw mogy dostarcza urzdy, ktrych wykonywanie wizao si z dziaalnoci trybunaw sdowych. Interesujce skarcych i oskaranych moliwoci manewru w postaci przyspieszenia lub opnienia postpowania sdowego byway zapewne przedmiotem intratnych transakcji29. Najwicej sposobnoci do wzbogacenia si mieli posowie 1 strategowie. Strategw niezwykle czsto oskarano o sprzeniewierzenie 1 przekupstwa. Na czym polegao pierwsze z nich, dokadnie nie wiemy. Musiao wiza si z zarzdzaniem funduszami przydzielanymi przez pastwo na finansowanie wyprawy lub zdobywanymi w jej trakcie upami30. Wane byy szczeglnie te ostatnie ze wzgldu na Ich czsto znaczn wysoko31. O malwersacjach popenianych przez strategw syszymy przy okazji procesw Peryklesa w 43032, Pamfilosa w 389 M oraz Erasinidesa w 406 roku34. Strategom towarzyszyli skarbnicy (tamiai), w ktrych gestii pozostaway finanse wyprawy. Prowadzili oni rachunki przy pomocy przydzielanych specjalnie niewolnikw pastwowych35. Czas ustanowienia instytucji skarbnikw nie jest znany. Po raz pierwszy wzmianki o nich pojawiaj si w zwizku z wypraw na Sycyli w 415 roku36. Niewykluczone, e utworzenie nowej funkcji byo spowodowane nie tylko specjalizacj rosnc wraz ze wzrostem liczby spraw do zaatwienia, ale rwnie potrzeb wzmoenia finansowej kontroli strategw. Charakterystyczne, e skarbnik nie przejmuje osobistej odpowiedzialnoci stratega. Znamy trzy przykady Jednoczesnego oskarenia stratega i Jego skarbnika o malwersacje Ergoklesa37 i Filokratesa38 w 389, Timotheosa i Antlmachosa w 37339 oraz Timomachosa i Hegesandrosa w 361 roku40. Pokus, ktrej, sdzc po uwadze, Jakiej problemowi temu powicaj rda, czsto musieli stawia czoa strategowie, byo przyjcie pienidzy od wroga. Podobne moliwoci mieli posowie. Poselstwa V-wieczne byy relatywnie rzecz biorc drobnymi przedsiwziciami, nie nastrczajcymi wikszych szans dla praktyk korupcyjnych41. Nowe zjawisko, jakim byo w IV wieku zorganizowane i stae przekupstwo w stosunkach midzy pastwami wpyno decydujco na zmian pooenia zarwno posw, Jak te strategw oraz innych politykw. Posowie otrzymywali zwyczajowo uznane podarunki gocinne dora. Granica pomidzy apwk a darem moga by niekiedy bardzo niewyrana42.

Korupcja nie ograniczaa si w Atenach Jedynie do urzdnikw. Nikt przecie nie by zawodowym buleut, agoranomem, czy strategiem. rdem wpyww bya osobista aktywno polityczna 1 odpowiednio wysoka pozycja wsppracownikw. Korzystajc z tego Temistokles pomaga wygnacom, od ktrych otrzyma pienidze, uzyska prawo powrotu do kraju (Plut. Them 21). Z podobnych pobudek Rojsakes usiowa przekupi Kimona, Uczc na jego opiek w Atenach (Plut. Clm. 10, 8-9), mimo e ten nie peni adnej funkcji, ktra pozwalaaby pomc perskiemu uchodcy (cf. Plut. Nic. 5, 4). Udzia w yciu politycznym to piastowanie urzdw (przede wszystkim strategii), ale rnych i stale zmieniajcych si. W IV wieku chodzi Ju niemal wycznie o dziaalno na Zgromadzeniu Ludowym. Rhetores, zawodowi mwcy utrzymywali si z uprawiania polityki uzyskujc powane niekiedy dochody ze zgaszania i forsowania na ekklezjl rozmaitych propozycji43. Bezustanne oskarenia wiadcz o braku spoecznej akceptacji dla tego zjawiska, ale take o jego powszechnoci. Odpowied prawa stanowi przepis przewidujcy zastosowanie eisangelii wobec rhetora, ktry przyjwszy apwki, skada projekty uchwa niezgodne z interesami ludu44. Przekupstwo byo rwnie rodkiem pomocnym w karierze politycznej. Pozwalao zdoby urzd, doprowadzi do przyjcia przez urzdnika lub Zgromadzenie podanej decyzji. O moliwoci pierwszego rodzaju mwi zarzut Aischinesa, e apwki otworzyy Demostenesowi drog do bule (Aisch. III, 62). E. S. Staveley twierdzi, e Demostenes nalea do Jednego z mniejszych demw, w ktrym liczba aktywnych politycznie obywateli nie bya wielka. W tej sytuacji stosunkowo atwo mona byo kupi potencjalnego rywala do kandydowania na miejsce w bule45. .Ustrj polityczny Aten" zawiera informacj, e demy sprzedaway pewne, bliej nieokrelone urzdy ( 62, l)46. Byo to Jednak dziaanie cakowicie legalne. Podobne moliwoci Istniay m. in. w zwizku z funkcj paredrw trzech archontw, ktrzy sami Ich wybierali. Demostenes opisuje, jak Stefanos zdoby to stanowisko dziki korupcji (Dem. LIX, 72)47. Istniej rwnie dowody stosowania przekupstwa innego rodzaju. Eurypides w .Iflgenii w Aulidzle" wkada w usta Menelaosa nastpujc, skierowan do Agamemnona przemow: .Gdy si stara o buaw Naczelnika rd Danaw, ruszajcych na wypraw niosk, czy, na pozr obojtny, w rzeczy samej Podliwie prcy naprzd, nie otwiera domu bramy Dla kadego pord gminu? Czy nie asi si z pokor Wobec wszystkich? Czy nie schlebia? Czy twa do nie bya skor ciska rce lada komu? Nie prawie e grzecznoci. Czy kto chcia, czy nie chcia sucha z pozbieranych twoich goci, Byle tylko od motochu kupi zaszczyt w taki sposb?" (Iph. Aul. 337-342 tum. J. Kasprowicz). Dalej Jest mowa o niewolnikach, ktrych Agamemnon wysya, aby rozdawali pienidze biedakom na Agorze. W celu zjednania wyborcw

stosowano rozmaite metody. Niekiedy mogy one przyjmowa formy zblione do korupcji. Rzecz dotyczya nie tylko zdobycia konkretnego urzdu, ale rwnie pewnej popularnoci 1 autorytetu. Polityk tak prowadzi Nikiasz, a zwaszcza Kimon48. Zjednywanie sobie sympatii obywateli t drog nie nosi jednak znamion przekupstwa w myl obowizujcych pogldw. Maj je natomiast wypadki opisywane przez Izokratesa. Mwi on, e tych, ktrzy otwarcie przekupuj najwiksz liczb obywateli wybiera si na urzd stratega (VIII, 50). Lysias z kolei owiadcza, e s ludzie, ktrzy rozdaj pienidze, aby zdoby urzd ( ), liczc, e odzyskaj je potem w dwjnasb (XIX, 57). Szczeglnie kandydaci do kolegium strategw mogli si posuwa do przekupywania wyborcw49. By moe wic naleaoby skorygowa nieco obiegow opini, e w Atenach nie byo masowego przekupstwa wyborczego. Akcje tego rodzaju wymagay grupy wsppracownikw i koordynacji dziaa, a wic pewnej organizacji. G. M. Calhoun widzia tu atrakcyjne pole dla dziaania heterii50. Przekupstwo byo do czsto stosowanym w yciu politycznym rodkiem zjednywania i perswazji. Wedug Plutarcha, Temistokles uratowa pastwo przed katastrof w czasie wojen perskich przekupujc Epikydesa syna Eufemidesa w celu uzyskania jego rezygnacji z ubiegania si o stanowisko stratega (Plut. Them. 6, 2). Przekupstwa dokonano tu dla dobra pastwa. Najczciej jednak apwka suya wspomaganiu bardziej partykularnych interesw. Kupowanie przeciwnikw i pozyskiwanie sojusznikw byo znane w V i IV wieku (cf. Ar. Equ. 439: Aisch. III, 41). Plutarch opowiada o niejakim Melanoposie, polityku dziaajcym w Atenach u schyku IV wieku. Wielokrotnie zmienia on orientacj polityczn w zalenoci od tego, od kogo przyjmowa pienidze (Plut. Dem. 13, 2). Mwcy oskarali si nagminnie o sprzedajno, ganili J jako najwiksze zo, odegnywali si sami od brania apwek. Jak dalece byy to deklaracje bez pokrycia pokazuje sytuacja, ktra wytworzya si po bitwie pod Cherone. Aleksander zada wydania swoich gwnych wrogw Demostenesa, Polyeuktosa, Eflaltesa, Llkurga, Mojroklesa, Demona, Kallistenesa i Charldemosa. Zebrali oni 5 talentw apwki dla Demadesa, ktry w zamian wyjedna im przebaczenie u krla (Plut. Dem. 23). Za apwki usiowano zaatwia sprawy bardzo rne. Istnienie graphe doroksenias dowodzi, e powanym problemem byo przekupywanie Ateczykw przez metojkw i niewolnikw, ktrzy tym sposobem usiowali pomc sobie w uzyskaniu obywatelstwa51. Demostenes mwi o podejmowanych przez bogatych obywateli prbach skonienia go apwkami do poparcia korzystnej dla nich ustawy podatkowej (Dem. XVIII, 103). Korupcja miaa rwnie swj wymiar zewntrzny. Inne pastwa greckie, Persja, a w IV wieku rwnie Macedonia staray si wykorzysta J w celu wywierania wpywu na polityk Aten. W 479 roku Tebanie radzili Mardoniosowi zaniechanie militarnego podboju Grecji:

.Polij pienidze mom, majcym wpywowe stanowiska w miastach; przez to pornisz Hellad, a nastpnie przy pomocy stronnikw atwo zwalczysz tych, ktrzy nie stan po twojej stronie" (Hdt. IX, 2, 11 tum. S. Hammer). Mardonios, Jak twierdzi Herodot, nie usucha rady. Nie Jest cakiem pewne, czy Persowie nie posuyli si wwczas metod, ktra w pniejszym okresie odgrywaa wielk rol w ich polityce wobec Grecji. Zarzut skorumpowania przez Persj Jest odsuwany od Aleuadw tessalskich, ktrzy najwczeniej, gdy w 492 roku weszli w kontakt z Persj52. Podobnie uwaa si, e korupcja nie moe tumaczy postawy Delf oraz innych pastw rodkowej i pnocnej Grecji53. Polityka rnych poleis w 480/479 roku wynikaa gwnie z ich kalkulacji politycznych54. Moliwo jakiej formy korupcji naley Jednak bra pod uwag w zwizku z Aleuadami. Fakt, e najstarsze emisje monet z Larysy wybijane byy na wzr perski55 moe by tego ladem. Sami Grecy zachowywali zreszt znaczn ostrono, wrcz podejrzliwo wobec spodziewanych prb korupcji ze strony Persji, o czym wiadczy zlinczowanie Lykidasa w Atenach w 479 roku56. Nie wiadomo wic, czy Mardonios rzeczywicie nie posucha danej mu rady. Inna sprawa, czy jej w ogle potrzebowa. Prawdopodobnie w 476 roku57 miaa miejsce misja Arthmiosa z Zelei. Demostenes (XIX, 271 sq., IX, 41-5), Aischines (III, 258), Deinarchos (II, 24, 5), Krateros (FGH 342 F 14) oraz Plutarch fThem. 6, 4) informuj, e przywiz on zoto od Medw, aby przekupi Hellenw ( Dein. , 24). W zwizku tym, na propozycj Temlstoklesa, uchwa ekklezjl on i jego potomstwo, zostali uznani za wrogw Aten oraz ich sprzymierzecw. rda koncentruj swoj uwag na dekrecie58, dlatego trudno okreli dokadny cel i efekty misji Arthmiosa. Gwnie Jej zadanie mogo Jednak polega tylko na jednym wspieraniu antyateskich si w Grecji. Dywersja nie przyniosa zamierzonych rezultatw. W IV-wlecznej tradycji zachowaa si poddawana dzi w wtpliwo wiadomo o przekupieniu przez Persw Kalliasa w czasie Jego poselstwa do Suz okoo 449 roku59. Kontakty dyplomatyczne z Persj daway posom, o czym wczeniej wspomniano, spore szanse wzbogacenia si. Wprawdzie otrzymywali oni niewielkie dwu lub trzydrachmowe diety dzienne na utrzymanie si (Ar. Acham. 65 sq., 602), ale mogli poza tym Uczy, Jeeli nie na apwki, to na bogate podarunki60. Przekupstwa podejmowane przez Persj wizay si z zagroeniem jej wasnych Interesw. Gdy Ateny prowadzc w Grecji wojn ze Spart udzieliy pomocy antyperskiemu powstaniu w Egipcie, krl perski sprbowa unieszkodliwi Ateny przez specjaln akcj dywersyjn. Posa Megabadzosa z pienidzmi do Lacedemonu, aby nakoni Peloponezyjczykw do napadu na Attyk i w ten sposb odcign Ateczykw od Egiptu (Thuc. I, 109, 2). Dopiero niepowodzenie tej misji skonio Persj do szukania w Egipcie zbrojnego rozstrzygnicia. Dywersja perska nie sprowadzaa si zapewne do przekupienia wpywowych Spartan. Obok darw dla poszczeglnych

osobistoci Persowie zgadzali si, jak na to wskazuje pniejsza praktyka, na ponoszenie caoci lub czci ciarw finansowych prowadzenia wojny. W taki wanie sposb doszo do wybuchu wojny koryncklej. Sukcesy militarne Agesilaosa w Azji Mniejszej, jego ambitne plany zagraajce Istnieniu imperium kazay Persji uwaniej przyjrze si sytuacji w Grecji (Plut. Ages. 15, 1). Satrapa Titraustes po Dorieusle (Paus. VI, 7, 6) wysya Tlmokratesa z Rodos61 zaopatrzywszy go w pienidze wartoci 50 talentw srebra i nakaza mu czyni prby przy otrzymaniu wszelkich moliwych rkojmi rozdania pienidzy midzy ludzi stojcych na czele pastw pod warunkiem, e wypowiedz wojn Lecedemoczykom" (Xen. Heli. , 5, 1). Timokrates przyby do Grecji przekazujc pienidze, w Tebach Androkleidesowi, Ismenlasowl i Galaksidorosowi62, w Koryncie Timolaosowi i Polyanthesowi oraz w Argos Kylonowl i Jego stronnikom (Xen. 1. c.). Nie Jest Jasne, czy zoto perskie trafio rwnie do Aten. Ksenofont twierdzi, e nie, ale autor Hellenlca Oxyrynchia" (II, 2 sq.) wymienia Ateczykw wrd tych, ktrzy skorzystali z subsydiw perskich. Plutarch wanie Ateny i Teby stawia na pierwszym miejscu (Ages. 15, 6). S. Perlman w swoim artykule pt. The Causes and the Outhreak oj the Corinthian Watzwraca uwag na istnienie dwch odmiennych tradycji rdowych, utrudniajcych poznanie prawdziwych przyczyn wojny. Ksenofont, ktry najdobitniej formuuj tez, e wojn wywoao przyjcie apwek przez politykw greckich, propaguje, wedug Perlmana, uproszczon na uytek propagandowy fllolakosk wersj wydarze64. Stoi ona w Jaskrawej sprzecznoci z Hellenlca Oxyrynchla"(II), ktra notuje Informacj o korupcji, ale odrzuca j Jako jedyn przyczyn wojny. Gwnym powodem miaa by wrogo do Sparty. Na tej podstawie Perlman (zreszt zgodnie z panujc w nauce tendencj) odmawia wikszego znaczenia akcji Tlmokratesa65. Eksponuje natomiast rol ukadu si politycznych. Jaki wytworzy si w Grecji przed 395 rokiem. Gwn Jego cech byy silne nastroje antyspartaskle, w Atenach ch rewanu, w Tebach rewizji status quo66. Analiza Jest suszna, ale niesusznie nie docenia kwestii finansowej pomocy perskiej. Przyjcie pienidzy np. przez Ismenlasa w Tebach jest powiadczone przez tak wielu autorw, e nie ma wtpliwoci, co do hlstorycznoci wydarzenia (Xen. Heli. V, 2, 35-6; Heli. Oxy. XIII, 17; Plato, Menon 90al-8). Pienidze perskie mogy nie tyle wywoa wojn, co uatwi organizowanie si 1 otwarte wystpienie si antyspartasklch w Grecji. Zupenie innego rodzaju charakter miay przekupstwa 394 roku67. Posowie Eplkrates 1 Formlslos otrzymali na dworze perskim ogromne dary. Wielkoci odbiegay one znacznie od normalnie dawanych posom podarkw gocinnych. Powodem byo zainteresowanie Persji w tym czasie dobrymi stosunkami z Atenami. W ramach szerszego planu politycznego mieci si podjta w 368 roku, na rozkaz satrapy Frygil Ariobarzanesa, przez Flliskosa prba pozyskania przekupstwem ludzi, gotowych poprze zwoanie kongresu pokojowego w Delfach. Z planem tym wie si prawdopodobnie przekazana przez Neposa

opowie o prbie przekupienia Epamlnondasa przez wysannika Artakserksesa Dlomedonta z Kyzlkos (Corn. Nep. Ep. 4J68. Prba nie powioda si. Udao si natomiast Persom pozyska do wsppracy Timagorasa, ateskiego posa do Suz w 367 roku, ktremu, Jak sdzili niektrzy, zaofiarowano 40 talentw apwki9. Druga poowa IV wieku przyniosa bardzo zasadnicze zmiany w ukadzie si w rejonie Morza Egejskiego. Zmiany wynikajce przede wszystkim z powstania 1 ekspansji trzeciej, obok rozbitej wewntrznie Grecji i sabncej Persji, siy politycznej w postaci Macedonii sprawiy, e dotychczasowe orientacje i pogldy politykw greckich musiay ulec gwatownemu przeobraeniu. Zbieno, do pewnych granic, interesw si opowiadajcych si za utrzymaniem status quo w Grecji, z zagroeniem Persji, zadecydowaa o chwilowej wsppracy czci Grekw z Persami. Inicjatywa wypyna od Ateczykw, ktrzy zwrcili si do Wielkiego Krla z prob o wsparcie finansowe. Bd Persji, ktra odmwia wwczas pomocy, naprawiono po niewczasie, wysyajc do Aten 300 talentw, gdy Aleksander wyldowa Ju w Azji. Pienidze te, ze wzgldw politycznych nie przyjte przez Ateny, trafiy do rk politykw stronnictwa antymacedoriskiego. Znaczn ich cz otrzyma Demostenes (Aisch. III, 238-40). Fakt ten. Jak wspomniaem wczeniej, ze wzgldu na tradycyjne antyperskle uprzedzenia by chtnie wykorzystywany przez przeciwnikw do skompromitowania Demostenesa. Problem medyzowanla Demostenesa szeroko dyskutowany zwaszcza w starszej literaturze70 wydaje si nie mle wikszego znaczenia. Demostenes sam przyzna (III Phil., 71), e interes Persji czyni j naturalnym sojusznikiem Grecji. Wsppracowa z satrapami perskimi w Azji Mniejszej, ktrzy przekazywali mu Jakie sumy pienidzy (Plut. Dem. 20), ale wspdziaanie to nie musiao wcale wynika z chci osobistego zysku, lecz z potrzeby zdobycia rodkw do walki z Macedoni. Sojusz ten mia zreszt bardzo krtkotrway ywot i wiza si z okresem po Cheronei, gdy Macedonia, uporawszy si z greck niezalenoci, zburzya ostatecznie ewentualne zudzenia Persji, co do aeuilibrium politycznego w basenie Morza Egejskiego. Hyperejdes w swoim oskareniu Demostenesa w zwizku ze spraw Harpalosa zawar nastpujce, przypominajce cytowan ju rad Teban z 479 roku, stwierdzenie: .Oto dobrze wiadomo, e wszyscy, ktrzy le ycz pastwom helleskim, podporzdkowuj sobie niewielkie miasta za pomoc ora, a wielkie drog przekupywania wpywowych (tam) osobistoci; wiadomo take, e Filip doszed do takiej siy w tych pastwach, posyajc na samym pocztku pienidze na Peloponez, do Tessalil 1 pozostaej (Hellady). Przekupi tych, ktrzy byli wpywowi w miastach i kierowa nimi..." (Hyp. V, fr. 3 col. 15). Zorganizowana macedoska akcja korupcyjna przypada na drug poow IV wieku. We wczeniejszym okresie Macedonia nie odgrywaa powaniejszej roli w yciu politycznym greckich poleis. Nie syszymy te, z Jednym wyjtkiem (przyjcie przez Kimona apwek od krla

Aleksandra w 463 r.)71, o stosowaniu przez wadcw Macedonii przekupstwa Jako rodka walki politycznej z pastwami greckimi. Na szerok skal posuy si t metod Filip. Wielokrotnie powtarzana przez Hyperejdesa 1 Demostenesa (e. g. XIX, 19-20, 44 sq., 61, 236, 241; Hyp. VI, 10, col. 5) teza o Filipie i Aleksandrze Jako tych, ktrzy masowym przekupstwem zjednali sobie agentw we wszystkich pastwach greckich zostaa zaakceptowana przez wielu badaczy72. Zakwestionowa J niedawno G. L. Cawkell73 twierdzc, e przekupstwo nie odgrywao wikszej roli w rozszerzaniu wpyww Filipa, a w kadym razie, e Jego sukcesy mona wyjani bez uciekania si do hipotezy korupcji74. Pogld ten zasuguje na uwag. Demostenes dla celw propagandowych, chcc w najgorszym wietle ukaza swoich przeciwnikw, przesadnie ocenia rol przekupstwa. Dowodzi tego midzy innymi oglnikowo wikszoci stawianych zarzutw. Samo stosowanie przez Filipa pienidzy Jako rodka zjednywania stronnikw lub tylko wynagradzania przyjaci mona jednak uzna za pewne. W mowie O wiecu" Demostenes wymienia Imiona politykw, Jak twierdzi skorumpowanych, ktrzy s zwolennikami Filipa w Tessalii, Arkadii, Argos, Elei, Messenii, Sykionie, Koryncie, Megarze, Tebach, Eubei (27 osb, XVIII, 295). Tworzyli oni .drugi front" Filipa w Grecji75. Przy innej okazji dowiadujemy si o polltykach-najemnikach Macedonii w drugorzdnych orodkach, Jak Oreos (III Phil. 59-60), czy Olint (III Phil. 53-6). W Atenach gwnym, dwukrotnie w zwizku z tym stawianym przed sdem76 poplecznikiem Filipa by Alschlnes. Stronnictwo antymacedoskie starao si wpoi Ateczykom przekonanie, e on (Dem. XVIII, 36, "51-2, 158-9 i ln.) i inni mwcy (Hyp. IV, col. 17, 22; Dem. XVIII, 161) s patnymi agentami. W Jakim stopniu odpowiada to prawdzie. Zastanawiajce jest zaskoczenie macedoskich wysannikw odmow Fokiona przyjcia jakichkolwiek darw. Alschlnes mg opowiada si za programem Filipa i przyjmowa od niego dary, nazywane przez Demostenesa apwkami77. Korupcja na pewno nie bya Jedynie przedmiotem propagandy, skoro doszo do procesw Aischinesa w 346 i 343 oraz Filokratesa w 343 roku78. Stosowanie przez Macedoni przekupstwa jest faktem, nie ma wic powodu do odsuwania od Aischinesa winy przyjmowania pienidzy od Filipa, ani przez Demostenesa od Persw i tworzenia w ten sposb odwitnej wizji historii79. Korupcja odgrywaa znaczn rol take w stosunkach wewntrzgrecklch. Herodot przytacza interesujc opowie o przekupstwach, Jakie miay miejsce w 480 roku pod Artemizjon (Hdt. VIII, 4-5). Eubejczycy chcc zatrzyma flot greck u swoich brzegw skonili Temistoklesa, uywajc w tym celu 30 talentw ( 0 Hdt. VIII, 4, 9-10), aby doprowadzi do wydania bitwy koo Artemizjon. Temistokles przekupi gwnodowodzcego Eurybiadesa dajc mu pi talentw (VIII, 5, 2-3) oraz Koryntyjczyka Adejmantosa, ktry wzi trzy talenty (VIII, 5, 11). Plutarch dodaje do tego przekupienie Ateczyka Archltelesa (1 talent), ktry obstawa przy pomyle opuszczenia brzegw

Eubei (Plut. Them. 7). Temistokles zuywszy osiem lub dziewi talentw zarobi na tym 21-22 1 za t sum mia doprowadzi do stoczenia bitwy. Historia ta przyjmowana niekiedy z zaufaniem przez starsz literatur80 Jest obecnie uwaana za niewiarygodn81. W jeszcze wikszym stopniu do wiata historycznej plotki naley przyjmowanie apwek przez Arystydesa od miast joskich w trakcie ustalania wysokoci phorof2. Podobn warto ma zapewne wiadomo o nieudanych prbach przekupienia Peryklesa przez Samijczykw w 439 roku (Plut. Per. 25, 2). Wedug fantastycznej zupenie informacji zawartej w scholion do Medei" (ad v. 9) tu przed wybuchem wojny peloponeskiej doszo do przekupienia Eurypidesa (Ael Var. Hist. V, 21). Koiyntyjczycy dali mu pi talentw, aby zmieni tre mitu, morderstwem dzieci obciajc nie ich, jak to byo w klasycznej wersji, lecz Mede. Tak sam sum rzekomo otrzyma Kleon od sprzymierzecw za obnik phorof 3 . Wielokrotnie przytaczaem przykady korupcji strategw (Pythodoros, Sofokles, Eurymedont, Lykon, Tlmotheos i in.)84. W 392/391 roku Andokidesowi, Epikratesowi, Kratinosowi i Eubulidesowi zarzucano m. in. przyjcie darw od Spartan85. Ateczycy uciekali si zapewne niekiedy do przekupstwa w stosunkach z innymi pastwami. Andokides stwierdzi w 399 roku, e Ateczycy doszli do potgi ... ", , , (III, 37). Nastpnie doda, e przekupstwo byo przez Ateczykw stosowane dla uzyskania neutralnoci Spartan ( III, 38). Jest niewiele przykadw potwierdzajcych tez Andokidesa. Wszystkie, bardzo zreszt dyskusyjne, dotycz wanie Sparty86. Chronologicznie na pierwszym miejscu naley umieci opowiedzian przez Herodota histori o Eginetach, ktrzy dali ziemi 1 wod" Dariuszowi i w zwizku z tym zostali oskareni przez Ateczykw w Sparcie. W wyniku podjtych tam decyzji, krl spartaski Kleomenes uda si na Egin, aby uj winnych zdrady. Odmwiono mu wydania kogokolwiek twierdzc, e Kleomenes dziaa bez zezwolenia ogu Spartiatw, przekupiony przez Ateczykw (...' Hdt. VI, 50, 7-8). Zasadno pierwszego zastrzeenia wyjania sam Herodot mwic o toczcej si w Sparcie walce Kleomenesa z Demaratosem, ktry doradzi Eginetom zajcie takiego wanie stanowiska. Wartoci drugiego oskarenia nie znamy. Po zwycistwie nad Persami Ateny przystpiy do budowy murw obronnych. Wobec sprzeciwu eforw spartaskich, Temistokles zapewni Atenom ich przychylno posugujc si przekupstwem {...chremasipeisas... Plut. Them. 19, l) 87 . Wersja ta, odmienna od opowiedzianej przez Tukidydesa o podstpie ateskiego Odyseusza (I, 89-93) traktowana jest zazwyczaj z niedowierzaniem88. W rzeczywistoci pytanie uerisimile mendacium czy incredibile uerum? musi pozosta otwarte. Nie ma natomiast powodu, aby negowa fakt przekupienia przez Peryklesa w 446 roku Pleistoanaksa i Kleandrydasa, co uratowao Ateny przed klsk wojenn89.

Zaprezentowany materia faktograficzny nie pozwala na stwierdzenie zmian Jakociowych 1 ilociowych korupcji. Na niewiele te mog si przyda zachowane w rdach generalne oceny znaczenia omawianego zjawiska w poszczeglnych okresach. Plutarch utrzymuje, e Kimon by, obok Arystydesa 1 Eflaltesa, jedynym nieprzekupnym politykiem swojej epoki (Plut. Cim. 10, 8). Demostenes nieuczciwoci sobie wspczesnych przeciwstawia uczciwo, Jaka panowaa w dawnych czasach, gwnie chyba w pierwszej poowie V wieku, gdy dla przykadu wymienia Arystydesa i Miltiadesa (Dem. Ollnt. 23-6). Wiarygodno Demostenesa Jest w tym wypadku niewielka. Przeciwstawianie starych i nowych czasw ma wycznie cel propagandowy. Cakowicie zbiena Jest ocena obydwu autorw dotyczca drugiej poowy IV wieku. Plutarch podkrela powszechno korupcji, zwracajc uwag na wyjtkow uczciwo Fokiona (Plut. Dem. 13, 14 cf. Corn. Nep. 1, 1-4). Tego samego zdania jest Demostenes, a lektura jego mw pozostawia wraenie, e wszyscy wspczeni, p>oza nim samym oczywicie, byli do szcztu skorumpowani. Mona sdzi, e korupcja staa si w tym czasie prawdziw plag. Przypomnijmy, e gdy po procznym ledztwie doszo w zwizku z afer Harpalosa do procesw okazao si, e znaleziono winnych zagarnicia zaledwie 64 z poszukiwanych 350 talentw90. Nieprzekupno bya wwczas w wiatku politykw ateskich cnot rzadk. Wniosek ten odnosi si w jakim stopniu do caej wczeniejszej historii. Statystyka procesw nie wskazuje na wyjtkowo du liczb spraw wanie w drugiej poowie IV wieku: Okres 500-450 449-400 399-350 349-322 Oglna liczba procesw 6 17 22 8 Wiarygodne 1 14 17 6 Niepewne i niewiarygodne 5 3 5 2

Materia procesowy jest niekompletny i z tego powodu trudno na podstawie powyszego zestawienia formuowa Jakie wnioski. Mona Jedynie zaryzykowa przypuszczenie, e od poowy V wieku rola korupcji stale ronie91. Wie si to z rozwojem systemu demokratycznego. Wyranie wida te okresy naturalnego nasilania si moliwoci korupcji i oskare o ni w V i IV wieku. Stwarzay Je wojny i poszczeglne kampanie wojenne. Z zanotowanych w katalogu 53 procesw (32 historyczne), dwanacie przypada na czas wojny peloponeskiej (dziewi pewnych)92, osiem na wojn korynck (pi pewnych)93, a siedem dalszych94 stanowio konsekwencj wypraw wojennych. Okresem, w ktiym korupcja staa si w Atenach zjawiskiem cakowicie dominujcym bya druga poowa IV wieku lata

rywalizacji macedosko-grecklej. Zwikszanie si rozmiarw korupcji byo nastpstwem koniunktury midzynarodowej, ktra potgowaa penetracj, zwaszcza Persji 1 Macedonii w gwnych orodkach politycznych Grecji. Korupcja politykw ateskich Jest faktem niezaprzeczalnym. Organizacja polityczna Aten czynia bezinteresowno kopotliw 1 trudn do urzeczywistnienia, zwaszcza w przypadku mwcw93. Wobec braku oficjalnych wynagrodze (misthoi, zreszt niskie pobieraa tylko cz osb funkcyjnych)96, przyjmowanie pienidzy, niezbdnych do prowadzenia wasnych akcji politycznych, w zamian za wiadczenie rozmaitych usug odgrywa niema rol97. Dziaalno publiczna wymagaa czasu i pienidzy98. Demokracja ateska ze swojej natury sprzyjaa wic rozwojowi korupcji, a zwaszcza apownictwa. Mniejsze i stale malejce znaczenie miay malwersacje. Spoeczny system wartoci akceptowa nielegalne dochody politykw. Jeeli Ich dziaalno nie szkodzia pastwu. Rozpowszechnienie korupcji byo te do pewnego stopnia wynikiem ywej w V-IV wieku tradycji ycia politycznego opierajcego si na zwizkach osobistej przyjani (philia) oraz wzajemnego popierania si przez ludzi spokrewnionych i znajomych. Pamitajmy take, e Grek wychowujc si na poematach Homera 1 mitach uczy si raczej aprobaty, anieli nagany dla dawania 1 przyjmowania podarunkw dora. Moralno daru nie znikna w epoce klasycznej. Komplikowaa ona spraw przez zacieranie granicy pomidzy darem Jako podarunkiem (np. gocinnym xeniaj a apwk. Mimo to korupcja nie wpywaa. Jak si wydaje, bardzo destrukcyjnie na funkcjonowanie polis. Istnia przecie mechanizm ochronny w postaci rozmaitych procedur, ktre mona byo uruchomi zawsze wwczas, gdy korupcja politykw zbyt mocno uderzaa w interes publiczny. Analogicznie Jak w Atenach (uwzgldniwszy rne szanse, jakie daj korupcji ustroje demokratyczny i oligarchiczny) rozwijaa si sytuacja w caej Grecji99. Rnice mogy wynika take z wielkoci i znaczenia polis, ktre decydoway o zainteresowaniu ni obcych i Grekw. Korupcja bya w Grecji problemem bardzo powanym nie tylko zreszt w V 1 IV wieku. Przekonuje o tym odnoszca si do czasw pniejszych diagnoza Polibiusza: ....u Grekw...ludzie, ktrzy zarzdzaj dochodami pastwa, Jeli si im powierzy tylko talent, mimo kontroli, dziesiciu nadzorcw, tylu pieczci i podwjnej liczby wiadkw, nie potrafi dochowa wiernoci" (Polyb. VI, 56, 13, tum. S. Hammer). W V i IV wieku moliwoci 1 realne rozmiary korupcji byy bez wtpienia wiksze, anieli w epoce Polibiusza. Zastanawiajc si nad istniejcym stanem rzeczy 1 koniecznymi zmianami, zagadnienie dyskutowali midzy Innymi Platon (Resp. 343, 520)100, Ksenofont (Mem. Socr. , 6, 24-5) 1 Arystoteles (Pol. 1308-9, 1273, 1322). Propozycje Ich sprowadzay si do odsunicia ludzi biednych od sprawowania urzdw 1 rozwinicia (Arystoteles) systemu kontroli finansowej. Rozbudowa tego ostatniego, jak pokazuje Pollbiusz, nie musiaa prowadzi do okieznania korupcji. Problem

nie wynika! bowiem z braku kontroli. Korupcja Jest plag wszystkich systemw politycznych, w ktrych zapomniano o wynagrodzeniu za dziaalno publiczn lub ustalono J na zbyt niskim, nie odpowiadajcym potrzebom poziomie, zmuszajc ludzi, aby radzili sobie sami! W Atenach w brak wynagrodzenia nalea do principiw ustroju.

Przypisy
1O trudnociach badania rozmiarw korupcji w Atenach mwi F.D. Harvey, Dona. s. 89-91. 2 Wyczerpujce przedstawienie rnych moliwoci oddziaywania na wymiar sprawiedliwoci midzy innymi poprzez przekupstwo daje G.M. Calhoun, Ath. Clubs, s. 40-96. 3 Cf. e. g. Isocr. Euthyn. 5: Hyp. I, fr. 4: Lys. I, 44 cf. G. Bocklsch, Sykophanten, Sozialen Typenbegriffe, IV, Hrsg. E.Ch. Welskopf, Berlin 1981, s. 11-25 oraz F.D. Harvey, Dona s. 78. 4 Katalog nr 32. 5 Cf. R.J. Bonner, Euidence, s. 41-43. 6Cf. Plato, Resp. 575B. 7 Cf. M.H. Hansen, Eisangelia s. 84 (katalog nr 65), rdla: Diod. XIII, 64: Plut. Coriol. 14. 6: Harp. s. v. dekadzon. 8 W.K. Prltchett. GSW, II. s. 27-28. 9 G.M. Calhoun, Ath. Clubs, s. 66-67. Termin analizuje rwnie F.D. Harvey, Dona s. 88-89. 10S. Isager, M.H. Hansen, Aspects..., s. 117. 11G.M. Calhoun, Ath. Clubs, s. 67. 12 Cf. katalog nr 31, take . H. Hansen. Die athenische Volksversammlung. s. 85. 13Cf. J. W. Jones, The Law and Lega Theory of the Creeks, Oxford 1956. s. 172. 14 S. Isager, M.H. Hansen, Aspects.... s. 117. 13 Das attische Recht, s. 84. 15 D.M. MacDowell sdzi), e apwk mona byo obieca grupie 10 sdziw (kady z innej fyli). Po rozprawie dostawa pienidze ten, ktry spraw sdzi D.M. MacDowell, Athenian Laws About Bribery. JUDA". 1983. s. 65. 17 G.M. Calhoun. Ath Clubs, s. 75. 18 Ibidem, s. 76. 19 Katalog nr 21. 20 E. Staveley, Greek and Roman Voting and Elections. London 1972. s. 114. 21 G.M. Calhoun, Ath. Clubs, s. 118. 22 E. Staveley, op. clt., s. 113-117. 23 Katalog nr 8. 24 Katalog nr 19. 23 Katalog nr 52. 26 Cf. katalog nr 9 (Fidiasz) 1 10 (Perykles). 27 Katalog nr 40. 28 Katalog nr 24. 29 Cf. G.M. Calhoun, Ath. Clubs, s. 90-93. 30 Na temat rozporzdzania lupami W. K. Prltchett, GSW, I, s. 82 sqq. 31 Ibidem, s. 75-76. 32 Katalog nr 11. 33 Katalog nr 29. 34 Katalog nr 23. 35 O tamiai 1 niewolnikach W.K. Prltchett. GSW, I, s. 38-39. 36 IG I2. 99. 10.

Katalog nr 31. Katalog nr 32. 38 Katalog nr 37 1 38. 40 Katalog nr 42 1 43. 41 R.J. Bonner, Aspects, s. 60. Kwestie zwizane z postami omawiaj F.E. Adcock, D.J. Mosley, Diplomacy, s. 155 sq. 42 Cf. F.D. Harvey, Dona. s. 105-107. 43 M.H. Hansen, Die athenische Volksuersammlung, s. 70-74. 44 Cf. katalog nr 41 i 50. 43 Greek and Roman Voting and Elecions, s. 110. 48 W. Schuller, Amterkaufin GriechenLand un Rom, (w:) ConcHiumEirene 1982, 16, s. 151. 47 Przypadek ten oraz cale zagadnienie omawia W. Schuller, Ibidem. 48 Cf. W.R. Connor, Politicians. s. 21-22. 49 G.M. Calhoun, Ath. Clubs, s. 132. 50 Ibidem, s. 126 sqq. 51 Katalog nr 49. 52 H.D. Westlake, The Medism of Thessaly, wJHS", 1936, 56. 53 E.g. C. Hlgnett, Xences' inoasion ojGreece, Oxford 1963, s. 444. 54 C. Hlgnett, Ibidem, s. 439-447: H.D. Westlake, Ibidem, s. 12-24: H.W. Park, W.E. Wormell, The Delphic Oracle, Oxford 1956, s. 165 sqq. 53 H.D. Westlake, Ibidem, s. 12 sqq. (badania F. Hermanna). 56 Powodem bya rada Lykldasa, aby zastanowi si nad perskimi propozycjami pokojowymi, Hdt. IX, 5. 57 Dat t przyjmuje F.J. Frost, Ptutarch's Themistocles, s. 97-98. R. Melggs przesuwaj na lata szedziesite V wieku (AE, s. 512). Zblia si do niej J. Seibert proponujc lata 457-456, Die politischen Fluchtlinge und Verbannten in der Grieehischen Literatur, Darmstadt 1979, II, s. 609, przyp. 93. cf. G. Colln, La deformation d'un document historique dans une argumentation d'omteur. RPh", 1933. 7, s. 237-260. 58 Ch. Habicht, Falsche Urkunden zur Geschichte Athens im Zeitalter der Perserkriege, .Hermes", 1961, 89, s. 18-25. 59 Katalog nr 7. 60 V. Ehrenberg. PA s. 167. 61 Literatur przedmiotu 1 moliwoci innych datacji misji Tlmokratesa omawia P. Funke, Homonoia, s. 55-56 (przyp. 30). W rdach zachoway si rwnie inne wersje Imienia Tlmokratesa (tak Heli. Oxy. VII (II). 2: Xen. Heli. III, 5, 1: Paus. III, 8, 9) poza tym pojawia si Demokrates (Plut. Artax. 20, 3) i Polykrates (Plato, Meno 90 A). Na ten temat P. Funke, Konons RCickkehr nach Athen, _ZPE", 1983, 53, s. 156-157. Prawdopodobnie s to Imiona wsppracownikw Tlmokratesa. 62 Plut. Liz. 27 wymienia Androkleldesa i Amfltheosa. 63 Cg. 1964. s. 64-81. 64 Ibidem, cf. G. Grot, A History of Greece, VIII, s. 454-455. 65 Cf. P. Funke, Homonoia, s. 57. 66 S. Perlman, On Bribing, s. 64 sqq. 67 Katalog nr 25. 68 Plut. Epam. 14: Paus. III, 9, 8. 69 S. Perlman (On Bribing, s. 228-229) przeciwstawia milczenie Xen. Heli. VII, 1. 8 aluzji Dem. XIX. 136-7 1 rozwinitej Ju wersji o przekupstwie u Plut. Pelop. 30: Artax. 22. 70 Dyskusja, czy Demostenes by persofilem cf. G. Mathieu, Demosthne. s. 169-170: G. Glotz, Hg, III, s. 254: C. D. Adams, Demosthenes, s. 23-24: L. Bredif, L'eloquence politique en Grece. Demosthne, s. 65-66. 71 Katalog nr 6. 72 Cf. L. Bredif, op. cit., s. 40: C. D. Adams, op. cit., s. 18-19: P. Cloche. Un fondateur d'Empire, s. 25-26 1 in. 73 Demosthenes' Policy After the Peace of PhilocraLes, CQ", 1963. 13. s. 200 sqq.
37 38

Ibidem, s. 204. Cf. H. Wankel, Demosthenes. Rede fur Ktesiphon Ober den Kranz, Heidelberg 1976. Kwestia krytykowanej przez Pollblusza wiarygodnoci listy Demostenesa s. 1247 sqq. 76 Katalog nr 46 1 48. 77 G. Colln. Demosthene, .REG", 1925, 38. s. 336. 78 Katalog nr 46. 47. 48. 79 Jak to uczyni np. W. Niemiec, wybielajc obydwu politykw w rozprawce Stanowisko Demostenesa i Eschinesa w sprawie pokoju Filokratesa Drohobycz 1902, s. 25-26 1 17. 80 L. Brfedlf, Uelouence potitiue en Grce, s. 267-268. przyp. 1. 81C. Hlgnett, Xerxes' Irwasion, s. 191, przyp. 3. s. 35 1 23. 82 Katalog nr 5. 83 Katalog nr 14. 84 Katalog nr 17. 45. 85 Katalog nr 27. 86 Poza przyjte ramy chronologiczne wykracza akcja Alkmeonldw w Delfach. Skonili oni pienidzmi Pytl (Hdt. V. 61. 1 1 V. 66, 3-4), aby od wysannikw Sparty zawsze daa uwolnienia Aten od tyranii. H. W. Park 1 W. E. Wormell uwaaj za naiwne uznanie wskaza Pytli za gwny motyw Kleomenesa (The Delphic Oracle, I, Oxford 1956). Byy one raczej fasad, suc ukryciu bardziej skomplikowanych negocjacji politycznych (s. 147). 87 W. R. Connor, Theopompus and Fifth Century Athens, Harvard 1962, s. 20. 88 Podstp nie wyklucza przekupstwa. Jak zauwayli wydawcy Plutarcha w Les Belles Lettres (s. 226). 89 Cf. katalog nr 11. Spraw 1 proces Plejstoanaksa omawia rwnie J. Selbert, Die politischen Ftuchtlinge und Verbannten, s. 50-51. 90 Katalog nr 53. 91 F. D. Harvey uwaa, e przewiadczenie o wyjtkowych rozmiarach korupcji w IV wieku wynika Jedynie ze wzrostu liczby wiadectw rdowych dla tego okresu oraz ze stwierdze mwcw, e w czasach przodkw nie byo korupcji (Dona s. 101). Istotnie due znaczenie moe mle tu fakt,e dla V wieku nie ma porwnywalnych do IV-wiecznych rde. Niemniej wydaje si, e zachodzce w polowie V wieku zmiany strukturalne nie mogy pozosta bez wpywu na rozmiary korupcji. 92 Katalog nr 11-23. 93 Katalog nr 26-35. 94 Katalog nr 6, 36. 37, 38, 42, 43. 45. 93 L. Bredif. L'etnoquence politique en Grece, s. 268. 96 O dochodach ubocznych urzdnikw ateskich, ktrzy nie otrzymywali misthos mwi M.H. Hansen, Peruisitesfor Magistmtes in Fourth-Century Athens, Classlcaand Medlaevalia", 1971-1980, 32, s. 105-125. 97 J.W. Jones. The Law and Lega Theory of the Greeks. Oxford 1956, s. 129. 98 Problem ten rozwaa F. D. Harvey wymieniajc wrd rozmaitych przyczyn apownictwa ubstwo, pleoneksia aischrokerdeia phllargyria. Dona s. 102-104. 99 Podkrela to J. Girard, Un procs de corruption, s. 34. Informacje o korupcji poza Atenami s niezwykle skpe 1 dotycz niemal wycznie Sparty. Testlmonla Hdt. III, 138 (prba skorumpowania Kleomenesa przez Majandrlosaz Samos): Hdt. VI, 72, 5. (Przekupienie Leutychldasa przez Tessalw): Hdt. VI, 82. 1-3 (Kleomenes w Argos). Anty korupcyjne ustawodawstwo Llkurga Xen. De rep. Lac. XIV, 1-7: Plut. Lic. 9, 2. Przewiadczenie, e korupcj rozpoczynaj czasy Llzandra Plut. Lic, 30, Liz. 25=Eforos, Corn. Nep. Liz. 3. Inne Informacje Plut. Liz. 16. 1:17, l:Nlc. 28, 3: Diod. XIII, 106, 8 (Gyllppos): Isocr. De pace 96: Arist. Pol. 1271 a 3-5 (skorumpowanie Spartan). O Innych polels dowiadujemy si zupenie wyjtkowo Detn. I, 74 (Teby): Xen. Heli. VII, 3, 991. 46 (Syklon): Arist. Pol. 1306 a 6-9 (Apolonia Pontyjska). 100 Platon zwalcza zwaszcza negatywny wpyw moralny opowieci o przekupstwie bogw 1 herosw Resp. 390 d 91 a. 408 b-c: Leges 885 d, 905 d 7 b, 948 c. W .Prawach- dla urzdnika, ktry przyjby apwk, przewidzia kar mierci (955 c-d).
74 75

Bibliografia

Jest to bibliografia tematu. Uwzgldnia ona wszystkie prace dotyczce rnego aspektw korupcji w Grecji V i IV wieku p.n.e. Do wielu z nich nie udao mi si dotrze, co zaznaczam przez adnotacj non vldi. Dua liczba opracowa wykorzystywanych i cytowanych w pracy zostaa w bibliografii pominita ze wzgldu na Ich oglny charakter lub mniejsze znaczenie dla poznania korupcji. Z zakresu historii politycznej podane s prace, w ktrych podejmuje si problemy konkretnych procesw.

1. C.D. Adams, The Harpalos Case, Transactlons of the American Philological Associatlon", 1901, 32, s. 121-53(non vidi). 2. C.D. Adams, Demosthenes and His Influence, New York 1927. 3. F.E. Adcock, D.J. Mosley, Diplomacy in Anclent Greece, London 1975. 4. A.W. Adklns, Merit and Responsibility. A Study in Greek Values, Oxford 1970. 5. A.W. Adklns, Mora Values and Political Behariour in Ancient Greece. From Homer to the End of the Fifth Century, New York 1972. 6. A. Andrewes, The opposition to Pericles, JHS", 98, 1978, s. 1-8. 7. A. Andrewes, The Arginusai Trial, Phoenlx", 28, 1974, s. 112-122. 8. R.E. Arrias, Pheidias. Saggi e ricerche, 1944 (non vldl). 9. E. Badian, Harpalus, JHS", 81, 1961, s. 16-43. 10. G.L. Barber, The Historian Ephorus, Cambridge 1935. 11. I. Barkan, Capital Punishment in Anclent Athens, Chicago 1917 (repr. New York 1979) (non vidl). 12. C. Baron, La candidatur politique chez les Athtniens, REG", 14, 1901, s. 372-399. 13. K.J. Bauer, Demosthenes und der Harpalische Prozess, Dlss. Freiburg 1900 (non vidi) 14. G. Becotti. Probierni Fidiani, Mainland 1951 (non vldi). 15. K.J. Beloch, Die attische Politik seit Perikles, Leipzig 1884. 16. E. Berneker, art. Eisangelia [w:] Der Kleine Pauly, II, 1967, s. 217-218. 17. A. Biscardi, Diritto greco antico, Roma 1982 (non vldi). 18. F. Blass, Die attische Beredsamkeit, I-III, Leipzig 1868-1874.

19. J.S. Boersma, Athenian Building Policy from 561/560 to 405/404 B.C., Groningen 1970. 20. R.J. Bonner, Eridence in Athenian Courts, Chicago 1905. 21. R.J. Bonner, Lawyers and Litigantsin Anclent Athens. Chicago 1927. 22. R.J. Bonner, Aspects of Athenian De moc racy, Berkeley 1933. 23. R.J. Bonner, G. Smith, The Administration of Justice from Homer to Aristotle, -II, Chicago 1930-1938. 24. A. Bougot, Rivalite d'Eschine et Demosthine, Paris 1891. 25. L. Bredlf, L'eloquence politique en Grece. Demosthene, Paris 1886. 26. I.A.F. Bruce, Athenian Embassies in the Early Fourth Century B.C., .Historia", 1966, 15, s. 272-281. 27. A.R. Burn, Persia and the Greeks. London 1962. 28. F. Bourriot, La familie et le milieu social de Cleon, .Historia", 1982, 31, s. 404-435. 29. V. Burr, Perikles. .Platon" 1966, 18, s. 289 sqq. (non vidi). 30. A.W. Byvanck, Le proces de Phidias, Symbolae van Oven, Leiden 1946, s. 82-91 (non vidi). 31. E. Calllemer, art. eisangelia i graphe, (w:) DA (patrz spis skrtw). 32. G.M. Calhoun, Athenian Clubs in Politics and Litigation, Texas 1913 (ed. anastatica Roma 1964). 33. J. Carcopino, Lostracisme athenien, Parls 1935. 34. J.C. Carrlere, Le carnaval et la politique. Une introduction a la comedie grecque suivie d'un choiz de fragments, Besancon 1979 (Centre de Recherches d'Histoire Ancienne, vol. 26). 35. A. Cartault, De causa Harpalica, Paris 1881 (non vidi). 36. M. Cary, T h e Peace of Callias, .CQ", 1945, 39, s. 87sq. 37. S. Casson, The Vita Miltiadis of Cornelius Nepos, Klio", 1914, 14, s. 69-90. 38. G.L. Cawkell, Demosthenes' Policy After the Peace of Philocrates, CQ" 1963, 13, s. 200-213. 39. A.H. Chroust, Treason and Patrlotlsm in Anclent Greece, JHI", 1954, 15, 2, s. 280-288. 40. P. Cloche, L'affaire des Arginuses, Rev. hist.", 1919, 80, s. 42 sqq. 41. P. Cloche, Le procis des stratiges atheniens, REA", 1925, 27, s. 97-118. 42. P. Cloche, La politique etrangere d'Athenes de 404 a 338 avant J. C., Paris 1934. 43. P. Cloche, Demosthene et la fin de la democratie athenienne, Paris 1937. 44. P. Cloche, Pericles et la politique exterieur d A t h i n e s entre la paix de 446-445 et les preludes de la guerre de Pelopponese, AC", 1945, 14, s. 93 sqq. 45. P. Cloche, Le e l i c i e de Periclis, Paris 1949 (non vidi). 46. P. Cloche, Un fondateur d Empire. Philippe II, St. Etienne 1955.

47. . Cloche, Les hommes politiques et la justice populalre dane l'Athines du IV siecle, .Historia" 1960, 9, s. 80-95. 48. D. Cohen, Theft in Athenian Law, Munlch 1983. 49. G. Colln, Demosthine et l'affaire d'Harpale, REG, 1925, 38 i 39, 1926. 50. G. Colln, Le discours d'Hyperlde contre Demosthene sur l'argent d'Harpale, Paris 1934. 51. W.R. Connor, The New Politicians of Fifth Century Athens, Princeton 1971. 52. J. Creed, Moral Values in the Age of Thucydides, ,CQ", 1973, 23. 53. M. Crolset, Aristophane et les partis i. Athines, Parts 1906. 54. G.E.M.Ste. Crolx, The Origine of the Pelopponesian War, London 1972. 55. F. Cronin, The Athenian Junior and his Oath, Chicago 1936 (non vidi). 56. J.K. Davies, Athenian Propertied Families 600-300B.C., Oxford 1971. 57. . Derenne, Le proces d'impiete intentis aux philosophes & Athenes au 5 e et au 4 e siicles avant J.-C., Liege 1930. 58. J.F. Dobson, The Greek Orators, Freeport, New York 19712. 59. T. Dohrn, Pheidias, Perikles und Athen, Symbol. Colon. J. Kroll, oln 1949, s. 71 sqq. (non vldi). 60. A. Domaszewskl, Die attische Politik in der Zeit der Pentekontaetie, .SBH", 1924/2 5 (non vldi). 61. H. Dombrowski, Die politischen Prozesse in Athen v o m Archontat des Euklides bis zum Ausgang des Bundesgenossenkrieges, Greifswald 1934 (non vidi). 62. G. Donnay, La date du procts de Phidias, JUT, 1968, 37, 1, s. 19-36. 63. T A . Dorey, Aristophanes and Cleon, .Greece and Rome", 1956, 3, s. 132-139. 64. K.J. Dover, Lysias and the Corpus Lysiacum, Berkeley-Los Angeles 1968. 65. K.J. Dover, Arlstophanic Comedy, London 1972. 66. K.J. Dover, Greek Popular Morality in the T i m e of Plato and Aristotle, Oxford 1974. 67. E. Drerup, Demosthenes im Urteil des Altertums, Wurzburg 1923. 68. S. Eddy, The Gold in the Athena Parthenos. JKJA", 1977, 81, s. 107 sqq. 69. V. Ehrenberg, The People of Aristophanes, Oxford 19431. 70. V. Ehrenberg, Polis und Imperium, Beitrage zur Alten Geschichte, Zurich 1965. 71. V. Ehrenberg, From Solon to Socrates, London 1968. 72. J. Ferguson, Moral Values in the Ancient World, London 1958. 73. J.H. Finley, Thucydides, Harvard 1942. 74. M.I. Finley, Athenian Demagogues, .Past and Present" 1962 , 21, s. 3-23.

75. R. Fitts, T h e A t t a c k upon the Associates of Pericles, Dlss. Columbia 1971 (non vldi). 76. K. Freeman, The Murder of Herodes and other Tri ais from the Athenian Law Courts, New York 1963 (non vidl). 77. F.J. Frost, Pericles and Dracontides, .JHS", 1964, 84, s. 61-63. 78. F.J. Frost, Pericles and Thucydides, son of Melesias and Athenian Politice before the War, .Historia", 1964, 13, s. 385-399. 79. F.J. Frost, Plutarch's Themistocles, Princeton 1980. 80. M. Fuhrmann, Die antike Rhetorik, Munchen-Zurich 1984 (non vidl). 81. P. Funke, Homonoia und Arche, .Historia Einzelschriften", Wiesbaden 1980. 82. L. Gernet, Droit et s o c i e t i dane la G r i c e ancienne, Paris 1955. 83. D. Gillis, Collaboration with the Persians, .Historia Einzelschriften", Heft 34, Wiesbaden 1979. 84. J. Girard, Un proc&s de corruption chez les Atheniene. Demosthene dans l'affaire d Harpale, Paris 1862. 85. J. Girard. Ibtudes sur l'loquence attique, Paris 1874. 86. G. Glotz, art. klope, (w:) DA. 87. A.W. Gomme, Aristophanes and Politics, .GR", 1938, 52, s. 97-109. 88. A.W. Gomme, A Historical Commentary on Thucydides, I-III, Oxford 1950. 89. A.W. Gomme, A. Andrewes, K.J. Dover, A Historical C o m m e n t a r y on Thucydides, IV (ks. V 25 -VII), Oxford 1970. 90. W.E. Gwatkin, T h e lega Arguments in Aischines' Against Ktesiphon and Demosthenes' On the Crown, Hesperia" 1957, 26, s. 129-141. 91. Ch. Habicht, Falsche Urkunden zur Geschichte Athens im Zeitalter der Perserkriege, .Hermes", 1961, 89, s. 1-35. 92. H. Hager, On the Eisangelia, .Journal of Philology", 1872, 3, s. 74-112 (non vidi). 93. Ch.D. Hamilton, Sparta's BitterVictories. Politics and D i p l o m a c y i n the Corinthian War, Cornell 1979. 94. N.G.L. Hammond, The Philaids and the Chersonese, .CQ", 1956, 6, s. 113-119. 95. A.R. Hands, Charities and Social Aid in Greece and R o m e , London 1968 (non vidi). 96. M.H. Hansen, The Sovereignty of the People's Court in Athens in the Fourth Century B.C. and the Public Action against Unconstitutional Pro po sale, Odense 1974. 97. M.H. Hansen, Eisangelia. The Sovereignty of the People's Court in Athens in the Fourth Century B.C. and the Impeachment of Generale and Politicians, Odense 1975. 98. M.H. Hansen, S. Isager, Aspects of Athenian Society in the Fourth Century B.C., Odense 1975. 99. M.H. Hansen, Perquisites f o r Magistrates in Fourth Century Athens, .Classica et Mediaevalia" 1980, 32, s. 105-125.

100. M.H. Hansen, Demos, Ecclesla and Dicasterion in Classical Athens, .GRBS", 1978, 19, s. 127-146. 101. M.H. Hansen, Misthos for Magistrates in Classical Athens, Symbolae Osloenses", 1979, 54, s. 5-22 (non vldl). 102. M.H. Hansen, Eisangelia in Athens. A Reply, JHS", 1980, 100, s. 89-95. 103. M.H. Hansen, The athenian Heliaia from Solon to Aristotle, Cl. et Med", 1982, 33, s. 119-123. 104. M.H. Hansen, The Athenian Politicians" 403-322, GRBS", 1983, 24, s. 33-35. 105. M.H. Hansen, Rhetores and Strategoi in Fourth Century Athens, GRBS", 1983, 24, s. 151-180. 106. M.H. Hansen, Die athenische Volksversammlung im Zeitalter des Demosthenes, Xenla. Konstanzer Althistorische Vortrage und Forschungen", Heft 13, Konstanz 1984. 107. A.R.W. Harrison, The Law of Athens, I The Family and Pro perty. Oxford 1968, II Procedure (opr. D.M. MacDowell) Oxford 1971. 108. F.D. Harvey, Dona ferentes: Some Aspects of Bribery in Greek Politics (w:) P. Cartledge, F.D. Harvey (ed.), Crux Exeter, 1985, s. 76-113. 109. A. Hauvette-Besnault, Les strateges athiniens, Paris 1885. 110. B.W. Henderson, The Great War between Athens and Sparta. A Companion to the Military History of Thucydides, New York 19732. 111. W. Hein, Die politischen Prozesse im Athen v o m Archontat des Themistokles bis zur Kapituation Athens am Ende des Pelopponesischen Krieges, Diss. Wien 1939 (non vldl). 112. C. Hlgnett, A History of the Athenian Constitution to the End of the Fifth Century B.C., Oxford 1952. 113. J. Hofstetter, Der Griechen in Persien, Berlin 1978 (non vidi). 114. J. Hofstetter, Zu den griechischen Gesandtschaften in Persien, Historia Einzelschriften" 18, 1972 (non vidi). 115. H. Holleck, Der harpalische Prozees des Demosthenes, Progr. Beuthen 1892 (non vidi). 116. L. Homo, P i r i d i s . Une experiance de dimocratie dirigei, Paris 1954. 117. W.W. How, Cornelius Nepos on Marathon and Paros, JHS", 1919, 39, s. 48-61. 118. H.L. Hudson-Williams, Political Speeches in Athens, CQ", 1951. 119. S.C. Humphreys, Public and Private Interests in Classical Athens, CJ", 1978, 73, s. 97-104. 120. W. Jaeger, Paideia, I-II, tum. M. Plezia, Warszawa 1962. 121. W. Jaeger, Demosthenes, Berkeley 1938. 122. W.N. Jarcho, Socjalnaja pozicja atticzieskogo krestianstwa w otraenii fragmentw drewniej komedii, VDI", 1954, s. 28-46.

123. W.N. Jarcho, Komedii Aristofana i afinskaja demokratia, VDI", 1954, 3, s. 9-20. 124. R.C. Jebb, The Attic Oratora from Antiphon to Isaeua, -II, London 18932. 125. A.H.M. Jones, The A t h e n of Demosthenes, Cambridge 1952. 126. A.H.M. Jones, Athenian Democracy, Oxford 1960. 127. J.W. Jones, The Law and Lega Theory of the Greeks, Oxford 1956. 128. W. Judeich, Zum Pheidias-Papyrus", Hermes", 1925, 50, s. 50-58. 129. U. Kahrstedt, Untersuchungen zur Magistratur in Athen, II, Stuttgart 1936. 130. D. Kagan, The Outbreak of the Peloponnesian War, London 1969. 131. G. Kennedy, The Art of Persuasion in Greece, Princeton 1963. 132. D. Kienast, art. Preabeia [w:] RE suppl. 13 (1973), s. 499-628 (non vldi). 133. B. Klakowicz, Perikles unddieVerursachungdesPeloponnenischen Krieges, Dlss, Wlen 1961 (non vidl). 134. D.W. Knight, Thucydides on the War Strategy of Pericles, Mnemosyne" 1970, 23 IV, s. 150 sqq. 135. A. Koch, De Atheniensiumlogistis, euthynis, synegoris, Zlttau 1894 (non vidi). 136. A. Korte, Der harpalische Process, Neue Jahrb. fur das Klass. Altertum", 1924, s. 217-231. 137. R. Kulesza, Przekupstwo i sprzeniewierzenie w systemie prawa i procedurze sdowej Aten V i IV wieku p.n.e., PH", 1986, 1, s. 1-23. 138. M. Lang, Cleon as the Anti-Pericles, ClPh", 1972, 67, s. 139 sqq. 139. E. Langlotz, Phidiasprobleme, Frankfurt a. M. 1948 (non vldl). 140. J.A.O. Larsen, The Acharnians and the Pay of Taziarchs, ClPh", 1946, 41, s. 91 sqq. 141. J A . O . Larsen, Representative Government in Greek and Roman History, Berkeley 19662. 142. M. Lavency, Aspects de la logographie judiciaire attique, Louvaln 1964 (non vldi). 143. M. Lavency, La techniue des li&ux communs de la rhetorique grecque, LEC" 1965, 33, s. 113-126 (non vldi). 144. O. Lendle, Philochoros iiber den Prozess des Phidias, Hermes" 1955, 83, s. 284-303. 145. W. Lengauer, Greek Commanders in the 5th and 4th Centuries B.C. Politics and Ideology, Warszawa 1979. 146. G. Lippold, Das Ende des Phidias, IDAI" 1923/24, 38/39 (non vidl). 147. J.O. Lofberg, Sycophancy in Athens, Chicago 1917 (repr. New York 1979) (non vidi). 148. . Lossau, Demagogos.Fehlen und Gebrauchbei Aristophanes und Thukydides, Palingenessa", 1969, 4, s. 83 sqq. (non vidi). 149. J.H. Lipslus, Das attische Recht und Rechtsverfahren, I-III, Leipzig 1905-1915.

150. D.M. MacDowcll, The Law in Classical Athens, London 1978. 151. D.M. MacDowell, Athenian Laws about Brlbery, .Rev. Internat, des Drolts de l'Antlq." 1983, 30, s. 57-78. 152. H.M. Markle, Support of Athenian Intellectuals for Philip, .JHS", 1976, 96, s. 80-99. 153. J. Martin, Antike Rhetorik. Technik und Methode, Munchen 1974 (non vldl). 154. M. Mauss, The Oift. Forms and Function of Ezchange Archalc Societies, Glencoe 1954 (wyd. franc. Essai sur le Don, Parts 1925). 155. H.B. Mattingly, The Peace of Kallias, .Historia", 1965, 14, s. 273-281. 156. M. Maykowska, Motyw moralnoci mwcy w praktyce i teorii retorycznej, .Eos", 1963, s. 256 sqq. 157. H.B. Mayor, The Strategi at Athens in the Fifth Century B.C., .JHS", 1939, 59. 158. C. Meautis, Les adversaires des Periclis, (w:) Racc. Ser. in On. di I. Ramorino, Roma 1927 sqq. (non vldl). 159. R. Meiggs, The Political Implications of the Parthenon, .Greece and Rome", 1963, 10, suppl., s. 36-45. 160. R. Meiggs, The Athenian Empire, Oxford 1972. 161. M.H.E. Meyer, G.T. Schoemann, Der attische Prozess, -, Berlin 1883. 162. H.D. Meyer, ThukidydesMelesiouund die oligarchische Opposition gegen Perikles, .Historia' 1967, 16, s. 141 sqq. 163. M.V. Molitor, A Proso pogra phi cal Study of Aristophanes' Comedles, Princeton 1969. 164. D.J. Mosley, Diplomacy and Disunion in Ancient Greece, .Phoenix" 1971, 25, s. 319 sqq. (non vidi). 165. D.J. Mosley, Diplomacy in Ancient Greece, .Ancient Soclety" 1972, 3, s. 1 sqq. 166. D.J. Mosley, Callias' Fine, .Mnemosyne" 1973, 26, s. 57 sqq. 167. D.J. Mosley, Envoys and Diplomacy in Ancient Greece, .Historia Elnzelschriflen" 1973. 168. Cl. Mosse, La fin de la dmocratie athenienne, Paris 1962. 169. Cl. Mosse, Die politischen Prozesse und die Krise der athenlschen Demokratie, (w:) Hellenische Poleis. Krlse-Wandlug-Wlrkung, Hrsg. E.Ch. Welskopf, Berlin 1974, I. s. 160-187. 170. G. Murray, Aristophanes. A Study, Oxford 19682. 171. O. Navarre, Essai sur la rh6torique grecque avant Aristote, Paris 1900. 172. G. Nicole, Le proefcs de Phidias dana les Chroniques d'Apollodore d'apres un papyrus inedit de la collection de G i n e l e , Geneve 1910 (non vidi). 173. I. Pareti, il processo di Fidia e un papiro di Ginerra, .RM", 1909, 24, s. 271-316 (non vldi). 174. H.W. Parke, W.E. Wormell, The Delphic Oracle. Oxford 1956.

175. L. Pearson, Party Politics and Free Speech In Democratic Athens, Greece and Rome, 1937, 7, s. 41-50. 176. L. Pearson, Popular Ethics in Ancient Greece, Stanford 1962. 177. S. Perlman, The Causes and the Outbreak of the Corinthian War, CQ", 1964, 14. 178. S. Perlman, Political Leadership In Athens in the Fourth Century B.C., PP", 1967, 22, s. 161-176. 179. S. Perlman, On Bribing Athenian Ambassadors, GRBS", 1976, 17, s. 223-233. 180. S. Peremans, J. Sencie, La jurisdiction penale de la Bouli Athnes au dbut du V sicle avant J.C., .LEC", 1941, 10, s. 193-201 (non vidi). 181. G. Perrot, L'loquence politique et judiciaire Athnes, Paris 1873. 182. G. Perrot, Essai sur le droit public d'Athnes, Paris 1869. 183. A.W. Pickard-Cambridge, Demosthenes and the Last Days of Greek Freedom, New York-London 1914. 184. M. Pirart, Les euthynoi athniens, .AC", 1971, 40, s. 526-573. 185. . Platner, Der Process und die Klagen bei den Attikern, Darmstadt 1824-1825 (non vidi). 186. A.J. Podleckl, The Life of Themistocles. A Critical Survey of the Literary and Archeological Evidence, Montreal London 1975 (non vidi). 187. L. Prandi, I processi contro Fidia, Aspasia, Anassagora e l'opposizione a Pericle, .Aevum" 1977, 51, s. 10 sqq. (non vidi). 188. . Praschnlker, Zur Datierung der Pheidiasprozesse, Epitymbion f.H.Swoboda, Reichenberg 1927, s. 216 sqq. (non vidi). 189. W.K. Pritchett, The Grek State at War, II, Berkeley 1974. 190. G. Ramning, Die politischen Ziele und Wege des Aeschines, Diss. Erlangen 1965 (non vidi). 191. A.E. Raubitschek, The Peace Policy of Pericles, JVJA", 1966, 70, s. 37-41. 192. O. Reverdin, Remarques sur la vie politique d'Athnes au V e sicle, .Museum Helveticum", 2, 1945, 4, s. 201-212. 193. P.J. Rhodes, The Athenian Boule, Oxford 1972. 194. P.J. Rhodes, Eisangelia in Athens, .JHS", 1979, 99, s. 103-114. 195. P.J. Rhodes, A Commentary on the Aristotelian, Athenalon Poli tela", Oxford 1981. 196. J.E.T. Roberts, The Impeachment of Generals at Athens during the Classical Period. A Study in Political Accountability, Diss. Yale Univ. 1976 (mikrofilm) (non vidi). 197. A. Rosenberg, Perikles und die Parteien in Athen. .NJb", 1915, s. 205 sqq. 198. E. Ruschenbusch, Ephialtes, .Historia" 1966, 15, s. 369 sqq. 199. . Ruschenbusch, Untersuchungen zu Staat und Politik, 1978. 200. D A . Rssel, Greek Declamation, Cambridge 1983.

201. A. Schaefer, Demosthenes und seine Zelt. I-IV, Leipzig 1885-87. 202. L. Schmidt, Die Ethik der alten Griechen, -II, Berlin 1882. 203. R. Scholl, Der Prozess des Phidias, Sitz. ber. d. Kyl. bayer. Ak. d. Wlss., 1888, s. 1 sqq. (non vidi). 204. K. Schon. Die Scheinargumente bei Lysias, Paderborn 1918 (non vidi). 205. W. Schuller. (red.), Korruption im Altertum, Mnchen-Wien 1982. 206. W. Schuller, Probleme Historicher Korruptionsforschung, .Oer Staat", 1977,-16,-s. 373-392. 207. W. Schuller. Korruption im Altertum, .Abhandlungen aus der Pdagogischen Hochschule Berlin". Band VII. 1980, s. 219-232. 208. W. Schuller, Korruption im Altertum. Bericht ber einen Forschungegegenstand und ein Symposium in der Universitt Konstanz, (w:) .Konstanzer Blatter fr Hochschulfragen" 64-65, Heft. 3-4, 1980, s. 143-151. 209. W. Schuller, Amterkauf in Griechenland und Rom. (w:) P. Oliwa, A. Frolikova (opr.), Concilium Eirene XVI. Proceedings of the 16th International Eirene Conference, Prague, 31, 8-9, 1982: Kabinet pro Studia recka, rlmska a latlnska CSAV, 1983, s. 149-154. 210. W. Schuller, Corruption in the Ancient World and in the Developing Countries: A Comparison, European Consortium of Political Science, Joint Sessions of Workshops, Freiburg Im Brelsgau, March 20-25, 1983 (maszynopis). 211. J. Schwarze, Die Beurteilung des Perikles durch die attische K o m d i e und ihre historische und historiographische Bedeutung, .Zetemata", Heft 51, Mnchen 1971. 212. R. Seager, Thrasybulus, Conon and Athenian Imperialism 396-386 B.C., .JHS", 1967, 87, s. 95-115. 213. R. Sealey, The Entry of Pericles into History, .Hermes" 84, 1956, s. 234-247. 214. R. Sealey, Ephialtes, .ClPh", 1964, 59, s. 11 sqq. 215. R. Sealey, The Causes of the Peloponnesian War, .ClPh". 1975, 70, s. 89 sqq. 216. R. Sealey, On the Athenian Concept of Law, .CJ". 1982, 77, s. 289-302 (non vidi). 217. .S. Staveley, Greek and Roman Voting and Elections, London 1972. 218. W. Steffen, Walka Arystofanesa z Kleonem, .Eos", 1962, 51, 2, s. 229-236. 219. H. Swoboda, Ueber den Prozess des Perikles, .Hermes", 1893, 28, s. 536-598. 220. Th. Thalhelm, art. Eisangelia [w:] RE, V, 1905, s. 2138-2141. 221. Th. Thalheim, Zur Eisangelie in Athen. .Hermes", 1902, 37, s. 339-352. 222. Th. Thalheim, Eisangelie-Gesetz in Athen. .Hermes" 1906, 41, s. 304-309.

223. P. Treves, Note sur la chronologie de l'affaire d'Harpale, REA", 1934, s. 513-520 (non vidi). 224. R. Turasiewicz, ycie polityczne w Atenach V i IV wieku p.n.e., Wrocaw 1968. 225. F.H. Turner, The Theory and Practice of Rhetorical Declamation through the Renaissance, Temple University 1972 (mikrofilm). 226. H.T. Wade-Gery, Essays in Greek History, Oxford 1958. 227. H.T. Wade-Gery, Pericles, PCA", 1945, s. 7 sqq. (non vidi). 228. H.T. Wade-Gery, Thucydides, the Son of Melesias. A Study of Periclean Policy, JHS", 1932, 52, s. 205 sqq. 229. H. Wankel, Die Korruption in der rednerischen Topik und der Realitt des klassischen Athen, (w:) Korruption im Altertum, Hrsg. W. Schuller, Mnchen-Wien 1982, s. 29-47. 230. H. Wankel, Kalos kai agathos, Frankfurt a. M. 1964. 231. H. Wankel, Demosthenes: Rede fr Ktesiphon ber den Kranz, -II, Heidelberg 1976. 232. W. Wedel, Die politischen Prozesse im Athen des 5Jh. Ein Beitrag zur Entwicklung der Attischen Demokratie zum Rechtsstaat, BIDR", 1971, 74, s. 107 sqq. (non vidi). 233. A.B. West, Pericles' Political Heirs, .ClPh", 1924, 19, s. 124 sqq., s. 210 sqq. 234. H.D. Westlake, The Medism of Thessaly, .JHS", 1936, 56. 235. H.D. Westlake, Athenian Aims in Sicily, 427-424 B.C., Historia", 1960, 9, s. 385-402. 236. H.D. Westlake, Individuals in Thucydides, Cambridge 1968. 237. C.H. Whitman, Aristophanes and the Comic Hero, Cambridge Mass. 1964. 238. G. Wirth (Hrsg.), Perikles und seine Zeit, Darmstadt 1979. 239. J. Wolski, Medisms et son importance en Grce l'poque des guerres mediques, .Historia", 1973, 22, s. 3-15. 240. A.G. Woodhead, Thucydides' Portrait of Cleon, .Mn." V 12, 1960. 241. W. Voegelin, Die Diabole bei Lysias, Diss. Basel 1943 (non vidi). 242. F.Vogel, Ephoros und Diodor ber den Ausbruch des Peloponnesischen Krieges, .Rhein. Mus.", 1889, 44, s. 532-539. 243. R. Volkmann. Die Rhetorik der Griechen und R m e r im systematischer Uebersicht dargestellt, Leipzig 18852.

Summary

The research deals with two basic aspects of corruption, which have their vocabulary designations In the Greek language. The chapter I contains an analysis of terms used In the 5 and 4 Centuries B.C. and the Greek understanding of notions of bribery and embezzlement. Sources which permitted to reconstruct the attitude of the polis to bribery (laws, oaths taken by persons performing public functions, trials for bribery, pronunciations of political leaders) lead to the conclusion, that bribery was considered as one of the most dangerous offences. However, the attitude of the public opinion to corrupted political leaders differed surprisingly. On one side we find in sources traces of univocal damnation of accepting money from anyone for anything, on the other hand we find a far-going tolerance of the society towards corruption. The first view, Is among others, represented by Plato who considers misthotoi and kleptai equal (Resp. 347 B) regarding moral harmfulness of every kind of corruption (erasing of all references to corruption from the Homer poems, Resp. 390, 408). Socrates, Isocrates and Aristotle share the same opinion (e.g. Xen. Mem I, 2, 5, 5-6). Here we deal with an aristocratic in its genesis position assuming that only a financially independent person can perform public duties totally disinterestedly. Both Plato and Aristophanes link this opinion with the criticism of the democratic system of misthot On the other hand speeches give frequent evidence of politicians accepting bribes "at the expense of the fatherland" (kata tes patridos, e.g. Dem. I, 1). Also Hypereides admits that accepting bribes is not always equally bad (V, fragm 6/7/col. 24) and Athenians tolerate Illegal Incomes of political leaders on the condition that It does not Infer the state. In this case, kerdos is the criterion of judgement all what serves the Interest of the state is good, whatever Infers it is bad and should be punished. Only thanks to such an approach toward corruption Demosthenes who accepted dora from Persia and others could pretend that he was not venal. His interpretation (and the Interpretation of all Athenians) assumed that It was wrong to accept money from the biggest enemy of Athens Philip of Macedonia. However, the acceptance of It from anyone else In order to wage a war with Macedonia was politically right and should be praised. The

leader of the pro-macedonian lobby In Athens called himself philas and xenos of Philip, but his opponents repeatedly called him a Macedonian mercenary mlsthotos. The tradition had an enormous although difficult to define precisely Influence on the relatively small sensltlvness of Athenians to the problem of bribery. It was linked among other with the interaction of Homer poems. In the earlier history of the Greeks the gift was an Integral element of social behaviour (Homer's "the gift-giving society") and the frontier dividing the gift from the bribery was sometimes very subjective and difficult to define. It Is symptomatic that during all the classical period doron means both the gift and the bribe and the difference of meaning depends on the context. The formation of the notion of bribery should be linked with the formation of the polis and the definition of behaviours which are In contradiction with the interest (kerdos) of the citizens community. Nevertheless, the fluidity of the notion and the Influence of tradition and not only the praotes and filanthropia of Athenians caused that venal political leaders could expect to stay unpunished. The procedures used in trials of bribery and embezzlement such as eisangelia, euthyna, epicheirotonia, graphe klopes, graphe doron, graphe doroksenias, apophasis and graphe dekasmou are described in the second chapter. It should be noted that the Athenian law shows no concern of the person of the briber. That is true that graphe dekasmou took into account the possibility of accusation and sentence of both sides, but the procedure seems to concern the 4 century B.C. and be linked among others with the scandalous events of corruption of Judges (Anytos). The third chapter contains a list of 53 trials from the years 493-324 B.C. The cathalogue consists of trials considered as historical, non-historical and those which are historically doubtful. The trials of Phidias and Pericles Eire examples of the first cathegory, which I date, following Frost, to 438/7 B.C. I consider both of them as historical. However, attributing the cases of Phidias, Aspasla, Anaxagoras and Pericles to the causes of the Peloponneslan War (Plut., Dlod.) and dating them to 433/2 BC should be rather considered as a consequence of thematic (and not chronological) linking of Information by Ephoros or his source and the 4 c. serious approach to comedy references on real (Phidias, Pericles), unreal (Aspasia) and at least dubious events (Anaxagoras). Taking into account the facts, that Pericles was the epimeletes of the construction of the statue and a friend of Phidias, the accusation concerned the hierosylia (Diodor) and the Judges had to deliberate on the Acropolis (Athena was the victim) I think, that the Drakonteides' decree was a consequence of the Phidias' trial. The supposedly triad of Kleon of ca. 425 B.C. is the example of an nonhistorical process. The role of hippeis as the prosecutors, the noninterffered Kleon's career and the lack of any Information of the event In other sources including subsequent Aristophanes' comedies play In favor of its nonhistoricallty. The case of Laches (Ar. Vesp.) from 425 Is the example of a trial where the character of

the sources causes doubts of its historicity. Assuming that the trial really took place, it Is possible to guess the use of euthyna (Vesp. 960-1). However the Aristophanes' report on the result can not be conclusive (what does the acquittal verdict In the comedy mean a discussion with the real sentence or maybe a suggestion that it was Issued as a consequence of manipulation). The fourth chapter contains my analysis of the political meaning of triads of corruption. I try to divide trials of officials from trials of persons not performing any public function at the moment of accusation. I Indicate the autonomous political meaning of the corruption trial (e.g. Thuc. 38, 1-2; 40, 1) which automatically puts Into question the competence of the politician to deal with the problems of the "citizens community". I discuss the Influence of the political situation on the causes, course and result of known trials. Finally, I conclude that, In general, trials had a double character. They had a political meaning taking Into account the accused persons, the motives of the prosecutors and the accompanying circumstances, but they were also trials of strictly corrupt character. We should not entertain Illusions about the Innocence of the accused and sentenced strategies only because trials took place after battle defeats. After all, there Is nothing strange In the fact, that Athenians preferred to sentence Inefficacious and corrupted commanders than dishonest but victorious ones. The majority of known trials are trials against politicians for political reasons. It Is not true that the number of trials know to us Is a sign of the serious defect of the political system (Hansen). Firstly, it is unlikely that we really know many trials, secondly, the appearance of a multitude of trials Is caused by our subjective vision of antiquity. On the contrary, I mantaln that numerous trials of strategies and political leaders is a testimony of the efficiency of the Athenian political system. Inefficient systems do not know such a phenomenon as massive political trials. The case of Sparta is one of numerous examples of such a situation In the ancient Greece. The fifth chapter describes the problem of imputation of bribery and embezzlement In the political life of Athens in the 5 and 4 century B.C. After having separately analyzed the topos of the prosecution appearing In the Attic comedy of the 5 century and the discourses of the 4 c. I define Its basic elements. Depicting the well-know similarity of accusation in comedies and discourses, I reject as absurd the explanation of its reasons by the statement that speakers learned from comedy-writers (Wankel). The analysis presented In this chapter implies that, In this case, comedyauthors took their Inspiration from the political scene. It means the Invariability of the general rules of behaviour and argumentation of politicians In the 5 and 4 c. Accepting such an assumption we can, with help Aristophanes and other sources (mainly Thucydides) try to reconstruct the political argumentation used In the 5 c.

The embezzlement, appearing frequently In comedies and rarely In discourses of the 4 c. is worth of special attention. In my book I try to split accusations against persons performing public functions and against political leaders. However a precise partition Is generally difficult to carry out particularly in comedies. Nevertheless, the frequency of accusations of klope (Kleon is the best example here) Implies their complete stereotypy. There was no such an office In Athens which would permit such a number of financial abuses as Aristophanes attributed to Kleon. Those accusations (as there are no other sources on the corruption of Kleon and because, most probably, he was not Judged by any court but comedy) may imply that the accused political leader submitted projects of resolutions which were against the interest of the polls and thus he wasted public funds and in this meaning he "stoles" them. In this sense. It is possible to understand the sund Information of the Kleon's "Spewing" 5 talents (Ar. Acharn. 5-6). It Is particularly the case when the Imputation does not concern a magistrate klope can not be interpreted In any other way. The sixth chapter Is an attempt of appreciation of the magnitude and meaning of the corruption phenomenon in Athens of the 5 and 4 c. B.C. Along with general opinions preserved In sources (e.g. Xen. Anab. IV, 6, 16; Xen. Ath. Pol. XXV, 19) I quote and analyse known examples of bribery of Jurors, ekklesla, magistrates and also the procedures themselves e.g. graphe doroksenias. I analyse separately the problem of bribery in International relations (successive Persian actions, the role of corruption In the policy of Philip, the bribery of Spartans by the Athenian polls Pericles' eis to deon 446 B.C, Andoc. in, 37-8). The character and number of testimonies do not allow for a precise appreciation of the magnitude of corruption and all the more the definition of Its Importance in particular periods and domains of life. Undoubtedly corruption (tolerated by polis and fought by It) was, as it seems, a widely spread phenomenon. Besides other reasons it was linked with the fact that professional politics did not bring any official profits In Athens (except gold wreaths granted occasionally e.g. for the best rhetor), but It caused considerable expenditures. The Athenian polis took a compromising position by not paying his political leaders but allowing them to accept dora on condition that it was not kata tes patridos. As a result many political leaders made fortunes but it was never a factor threatening the stability of the state (maybe except the last years of the Athenian democracy), and what is more, as testimony the material collected in the book shows, the dominant phenomenon was not embezzlement but bribery.

Ryszard

Kulesza.

Zjawisko korupcji w Atenach

V-IV

wieku

p.n.e.

ERRATA

Strona

Wiersz od gry

Jest

Powinno by

24 32 42

41 38 39 7 6 22 4 3 14

kerdanwin po jej zaniku adikiou w zakresie

kerdanein po j e g o zaniku doron. adikiou w dekrecie Drakontydesa moe Autorem popenienie o pozostawienie d e f i c y t u rnych aspektw The Athenian Juror

doron moemy

Drakontydesa 54 60 83 94 163 165

Autorom penienie o pozbawienie d e f i c y t u rnego aspektw The Athenian Junior

You might also like