PIENIDZ

POCHODZENIE I LOSY
John Kenneth Galbraith

Przedmowa
John Kenneth Galbraith, jeden z najwybitniejszych wspczesnych ekonomistw amerykaoskich, jest czowiekiem o wielkim i wszechstronnym dowiadczeniu yciowym. Urodzony w 1908 r. w kanadyjskiej rodzinie farmerskiej, studiowa na uniwersytetach w Toronto, Berkeley i Cambridge. W latach 1939-1942 pracowa naukowo na Uniwersytecie w Princeton. W czasie wojny by wicedyrektorem amerykaoskiego Urzdu ds. Kontroli Cen, a pniej pracownikiem Departamentu Stanu. Od 1949 r. a do przejcia na emerytur w 1974 r. by profesorem ekonomii na Uniwersytecie Harvardzkim. W latach 1961-1963, za prezydentury Johna Kennedy'ego, by ambasadorem Stanw Zjednoczonych w Indiach. By prezesem Amerykaoskiego Towarzystwa Ekonomicznego i jest czonkiem Amerykaoskiej Akademii Sztuk i Nauk. Opublikowa wiele ksiek, w ktrych stara si spojrzed w nowy sposb na gospodark amerykaosk, uwzgldniajc zmiany instytucjonalne, jakie nastpiy w niej w wieku XX, a szczeglnie w ostatnich czasach. Charakterystyczne jest u niego podejcie historyczne do zjawisk ekonomicznych oraz uwzgldnianie uwarunkowao spoecznych i politycznych tych zjawisk. Z tego wzgldu mona go uwaad za kontynuatora tego nurtu amerykaoskiej myli ekonomicznej, ktry nosi miano instytucjonalizmu. Jak wiadomo, zapocztkowa go jeszcze pod koniec XIX w. Thorstein Veblen w swej sawnej ksice Teoria klasy prniaczej (Theory of the Leisure Class), a rozwinli ekonomici tej miary, co W. C. Mitchell i J. M. Clark. wiatowy rozgos przyniosy Galbraithowi szczeglnie trzy ksiki, mianowicie: Spoeczeostwo dobrobytu (The Affluent Society), wydana w 1958 r., Nowe paostwo przemysowe (The New Industrial State), wydana w 1967 r. oraz Ekonomia a cele spoeczne (Economics and the Public Purpose), wydana w 1973 r. Dwie pierwsze ukazay si w Polsce w obszernych fragmentach w 1973 r., a trzecia w penym tumaczeniu w 1979 r. Wszystkie te ksiki miay charakter nowatorski I byy szeroko dyskutowane, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych. Autor krytykowany by szczeglnie przez konserwatystw za obnaenie roli wielkich korporacji w gospodarce i za proponowanie przyznania wadzom paostwowym prawa do bezporedniej interwencji tam, gdzie zarwno korporacje, jak zwizki zawodowe wywieraj zakcajcy wpyw na rynek. Pomawiano go o socjalizm, co jednak nie jest uzasadnione. Stoi on bowiem na gruncie gospodarki kapitalistycznej, chocia proponuje ulepszanie jej funkcjonowania, tak aby mogy w niej byd realizowane szersze cele spoeczne. W ostatniej swojej ksice pt. Pienidz, wydanej w 1975 r., ktrej przekad oddajemy do rk Czytelnikw, zaj si Galbraith szeroko rozumian problematyk pienidza i jego roli w gospodarce, gwnie w gospodarce amerykaoskiej. Podszed do tego tematu w sposb historyczny, co znalazo wyraz w podtytule: Pochodzenie i losy. Przedstawi bowiem powstawanie i rozwj rnych postaci pienidza oraz zwizanych z nim instytucji na przestrzeni wiekw. Rwnoczenie podkreli koniecznod badania zjawisk pieninych na tle rozwoju caej gospodarki i zmian, jakie zachodz w jej strukturze. Galbraith uwaa historyczne ujcie tematu za bardziej celowe, gdy - jak powiada z historii pienidza mona si wiele nauczyd. Wikszod rozwaao autora dotyczy dolara oaz amerykaoskich instytucji monetarnych, polityki wadz amerykaoskich w dziedzinie pienidza, szczeglnie od pocztku XX w. S to sprawy prawie cakiem nieznane w Polsce. Tak si zoyo, e wskutek wiekowej dominacji funta sterlinga w gospodarce wiatowej prace ekonomistw zachodnich na tematy pienine, tumaczone na jzyk polski, koncentroway si przede wszystkim na angielskim systemie pieninym i bankowym oraz na

angielskiej polityce pieninej. O dolarze i o tym, jakie ta waluta przechodzia koleje, zanim si staa kluczow walut wiatow, niewiele u nas na og wiadomo. Ksika Galbraitha wypenia wic wyran luk w tej dziedzinie. Niezmiernie interesujce s uwagi autora o pionierskiej roli kolonii amerykaoskich w dziedzinie wprowadzenia do obiegu pienidza papierowego jeszcze w XVII i XVIII w. Skania go to do twierdzenia, e o ile wynalazek bankowoci i wkadw bankowych naley przypisad Wochom, a stworzenie pierwszego banku centralnego, ktry si sta wzorem dla wszystkich krajw, zawdziczamy Anglikom, to zastosowanie w obiegu pienidza papierowego naley przypisad Amerykanom. Zapewne Chioczycy mieliby co do tego wtpliwoci, ale dowiadczenia amerykaoskie z pienidzem papierowym s niezmiernie pouczajce. Analizujc losy pienidza amerykaoskiego na przestrzeni dwustu lat, jakie upyny od Deklaracji Niepodlegoci, autor zwraca uwag na wielki wpyw czynnikw politycznych i spoecznych na uksztatowanie si instytucja pieninych. Wpyw czynnika politycznego zaznaczy si ju w czasie wojny o niepodlegod midzy trzynastoma koloniami a Wielk Brytani. Tumaczy on koniecznod zastosowania inflacyjnej emisji pienidzy papierowych u zarania istnienia Stanw Zjednoczonych. Pienidz papierowy, ktrym pacono za broo i dostawy na zaopatrzenie armii rewolucyjnej, sta si - zdaniem Galbraitha - narzdziem rewolucji amerykaoskiej. Podobnym narzdziem sta si - jego zdaniem - pienidz papierowy w czasie rewolucji francuskiej oraz przeszo sto lat pniej w czasie rewolucji padziernikowej, a jeszcze pniej - w czasie rewolucji; chioskiej. We wszystkich tych przypadkach okolicznoci wymagay emisji pienidza papierowego. Bez niego sukces tych wszystkich rewolucji nie byby moliwy. Czynniki polityczne i spoeczne oraz zmiany zachodzce w strukturze gospodarki wywieraj stay wpyw na instytucje i stosunki pienine. Rne warstwy spoeczne podchodz do spraw pieninych z punktu widzenia swoich interesw. Jeeli konserwatyci potpiaj inflacj, to dlatego, e posiadacze majtku, a przede wszystkim wierzyciele, s zainteresowani w trwaoci siy nabywczej pienidza. Z drugiej strony, robotnicy i farmerzy nie s skonni ponosid kosztw obrony wartoci pienidza, a rzdy nie s w stanie im si przeciwstawid i godz si na deprecjacj pienidza. W amerykaoskich stosunkach pieninych szczegln rol odegray wpywy polityczne rolnikw. Dziaaniem tych wanie wpyww Galbraith tumaczy dwie charakterystyczne cechy amerykaoskiego systemu pieninego, mianowicie powstanie ogromnej liczby maych bankw i niezmiernie pne powoanie banku centralnego. To wanie agrariusze z Poudnia i Zachodu Stanw Zjednoczonych popierali tworzenie mnstwa maych prowincjonalnych bankw, w ktrych farmerzy i rzemielnicy mogli atwo zacigad na miejscu poyczki, potrzebne im do rozwoju gospodarstw i warsztatw pracy. Czsto banki te bankrutoway i waciciele wkadw lub inni wierzyciele ponosili straty, ale ich kosztem rozwijaa si gospodarka. Ju w 1890 r. byo w Stanach Zjednoczonych 8 201 bankw. Liczba ta wzrosa w 1900 r. do 13 053, w 1910 r. do 25 151 i osigna maksimum w 1921 r. 31 076. W czasie wielkiego kryzysu liczba tych bankw spada o poow. W 1940 r. wynosia 15 076 i na tym poziomie utrzymuje si do chwili obecnej.

Agrariusze przeciwstawiali si rwnie stale idei utworzenia banku centralnego, obawiajc si jego nacisku na wzmocnienie dyscypliny w dziedzinie bankowoci. A kiedy w pocztkach istnienia Republiki utworzono w Filadelfii Bank Stanw Zjednoczonych, ktry zacz w pewnym sensie kontrolowad mae baraki prowincjonalne, doprowadzili oni do jego likwidacji. A do pocztkw wieku XX Stany Zjednoczone nie miay wic banku centralnego, ktry by mg suyd maym bankom jako rdo kredytu w krytycznej sytuacji. Dopiero w 1913 r. doszo do utworzenia Systemu Rezerwy Federalnej. Ale i teraz, pod wpywem rolniczego lobby, ktre si bao nadmiernej ingerencji banku centralnego w ycie gospodarcze, utworzono nie jeden, lecz 12 okrgowych bankw Rezerwy Federalnej, w duej mierze niezalenych od 7-osobowego Zarzdu Rezerwy Federalnej w Waszyngtonie. Obawa przed ewentualnym inflacyjnym wpywem dziaalnoci tych bankw znalaza nawet wyraz w takim curiosum, e banknoty emitowane przez banki Rezerwy Federalnej nie s podpisywane przez ich urzdnikw, ale przez urzdnikw paostwowych, mianowicie sekretarza skarbu i skarbnika Stanw Zjednoczonych. Okazuje si, e obecna struktura Systemu Rezerwy Federalnej jest wynikiem politycznego kompromisu z pocztkw obecnego stulecia. W naszych czasach zmiany w strukturze gospodarki, wyraajce si w powstaniu potnych korporacji przemysowych i silnych zwizkw zawodowych, oddziauj w istotny sposb na polityk paostwa w dziedzinie pienidza. Korporacje oligopoliczne wywieraj tak wielki wpyw na rynek i panujce na nim ceny, e mog je podwyszad nawet w okresach zastoju gospodarczego. Zwizki zawodowe, bronic interesw zrzeszonych w nich robotnikw, doprowadzaj wtedy do odpowiedniej podwyki pac. Prowadzi to do pojawienia si zjawiska tzw. stagflacji. Jest to oczywicie sprzeczne z zamierzeniami wadz paostwowych, majcych na celu zahamowanie inflacji. Galbraith w poprzednich swoich ksikach przedstawi w sposb sugestywny to nowe zjawisko w gospodarce amerykaoskiej, jakim jest rosnca potga korporacji i zwizkw zawodowych. Obecnie zanalizowa ich wpyw w dziedzinie pienidza na konkretnych przykadach ze wspczesnych nam czasw. Wrd rodzajw polityki gospodarczej, przy pomocy ktrych wadze paostwa kapitalistycznego mog wpywad na stosunki pienine, a przez nie na gospodark narodow, naczeln rol graj dwa. S nimi polityka pienina i polityka fiskalna. Polityka pienina prowadzona jest przez bank centralny i polega na tym, e wpywa si na rozmiary obiegu pieninego i sum kredytw udzielanych przedsibiorcom. Robi si to przy uyciu jednego lub kilku narzdzi. Pierwszym z nich s zmiany stopy dyskontowej, po jakiej banki komercyjne mog uzyskad kredyt w banku centralnym. Podwyszenie tej stopy pociga za sob wzrost stopy procentowej w bankach komercyjnych, co ogranicza rozmiary udzielanych przez nie kredytw. Drugim jest polityka otwartego rynku, ktra polega na kupowaniu od bankw komercyjnych papierw paostwowych, co powoduje zmniejszenie rezerw gotwkowych tych bankw i tym samym ogranicza moliwoci udzielania przez nie kredytw klientom. Moe ona rwnie polegad na sprzedawaniu bankom papierw paostwowych, co wywouje skutek odwrotny. Trzecim narzdziem jest zmiana wysokoci rezerw, jakie banki musz utrzymywad obowizkowo na rachunkach w banku centralnym. Zmniejszenie procentu tych rezerw daje bankom dodatkowe rodki na udzielanie kredytw klientom, a jego zwikszenie - ogranicza te rodki. Poza tymi tradycyjnymi narzdziami bank centralny moe zastosowad rodki bardziej bezporednie w celu ograniczenia lub zwikszenia iloci pienidza w obiegu.

Polityka fiskalna polega na zwikszeniu wydatkw budetu paostwa i dopuszczaniu do deficytw budetowych po to, eby podnied dochody pienine ludnoci i przedsibiorstw, umoliwiajc im zwikszenie zakupw towarw i usug, co dziaa oywczo na produkcj i zatrudnienie. Moe rwnie polegad na gromadzeniu nadwyek w budecie przez podniesienie podatkw lub ograniczenie wydatkw, ktre to dziaania wywouj w gospodarce skutek odwrotny ni deficyt budetowy. Wszystkie te rodki byy stosowane w Stanach Zjednoczonych w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat; w ksice Galbraitha znajdujemy szczegow analiz warunkw i zakresu ich skutecznoci. Jeli chodzi o polityk pienin, prowadzon przez Zarzd Rezerwy Federalnej, to Galbraith ma o niej bardzo negatywn opini i to zarwno w odniesieniu do przeszoci, jak i do ostatnich czasw. Wypomina Zarzdowi, e przez swoj bdnie stosowan polityk prowadzi czsto do pogbiania depresji i rozptywania boomu, a przed wielkim krachem giedowym w 1929 r. nie hamowa spekulacji papierami wartociowymi, ktra do tego krachu doprowadzia. Ale niezalenie od tego uwaa, e polityka pienina nie jest skuteczna i sama nie moe dad podanych rezultatw w gospodarce. W szczeglnoci nie udaje si za jej pomoc zwalczyd inflacji. Nawet znaczne podwyszenie stopy dyskontowej przez bank centralny moe bowiem nie doprowadzid do ograniczenia kredytw i zmniejszenia globalnego popytu. Susznod tego pogldu mona byo stwierdzid wiosn 1980 r., kiedy nawet drastyczne podwyszenie stopy dyskontowej Rezerwy Federalnej do historycznego szczytu 16%, a stopy bankw komercyjnych od kredytw dla pierwszorzdnych klientw do 19,5% nie odstrczyo wielu przedsibiorcw od zacigania nowych kredytw na takich warunkach. Po prostu spodziewali si oni, e inflacja rzdu 15% rocznie utrzyma si nadal, wskutek czego realna stopa procentowa bdzie dla nich wynosia niecae 5%, a wic nie bdzie wysoka. W tej sytuacji Zarzd Rezerwy Federalnej musia signd do bardziej bezporednich sposobw ograniczania kredytw. Polityk fiskaln zaczto stosowad w Stanach Zjednoczonych w okresie rooseveltowskiego New Dealu, pod wpywem teorii J. M. Keynesa. Galbraith sam by wwczas i przez szereg lat potem wyznawc tych teorii. Ale z czasem zaj stanowisko krytyczne. Doszed do wniosku, e ta polityka przynosi wprawdzie dobre rezultaty wtedy, gdy chodzi o oywienie gospodarki przez powikszenie popytu globalnego, ale nie nadaje si do ograniczania tego popytu. Podatki mona bowiem podwyszad tylko pod naciskiem wojny lub innego powanego zagroenia, a wydatkw publicznych w ogle si w praktyce zmniejszad nie da. Polityka fiskalna nie dziaa wic w d. Jeeli miaaby dziaad, trzeba by j odpowiednio udoskonalid. Galbraith nie precyzuje jednak, jak by to naleao zrobid. Ponadto zwraca uwag na to, e w gruncie rzeczy Keynes rozumowa w kategoriach instytucjonalnych kapitalizmu, w ktrym panuje wolna konkurencja. A przecie w kapitalizmie zaszy wielkie zmiany i wpyw, jaki wielkie korporacje i silne zwizki zawodowe wywieraj na ceny i pace, moe zniweczyd dziaanie zarwno polityki fiskalnej, jak pieninej. Ponadto wielkie korporacje ponadnarodowe mog przez swoje midzynarodowe operacje finansowe utrudnid proces kierowania pienidzem w poszczeglnych krajach. To wszystko skania Galbraitha do uznania koniecznoci bezporedniej interwencji paostwa w ycie gospodarcze wszdzie tam, gdzie wpywy wywierane na rynek przez korporacje i zwizki zawodowe s sprzeczne z dugofalowym interesem ogu. Widzi rwnie potrzeb planowania poday, jak te uytkowania wanych towarw i usug. Charakterystyczne jest, e nie widzi potrzeby interwencja paostwowej w tych dziedzinach gospodarki, w ktrych panuje wolna konkurencja, a wic w rolnictwie, drobnym przemyle i usugach.

Nie odpowiadaj Galbraithowi pogldy profesora Miltona Friedmana i innych monetarystw na problem kierowania pienidzem. Uwaa, e chcc wpywad na rozmiary dochodu narodowego nie mona si opierad na kontrolowaniu jednej tylko zmiennej, to znaczy iloci pienidza w obiegu. Jak wiadomo, monetaryci uwaaj, e ilod t naley zwikszad w tempie rwnym stopie wzrostu postulowanego dochodu narodowego przy uwzgldnieniu zaoonej stopy inflacji i e to cakiem wystarczy. Galbraith uwaa, e teoria monetarystyczna jest zbyt uproszczona i nie znajdzie zastosowania w praktyce. Ale w tej sprawie si myli, gdy zarwno w Stanach Zjednoczonych, jak w Wielkiej Brytanii i niektrych innych krajach zaczto jednak pod koniec lat siedemdziesitych stosowad t teori w praktyce. Jeeli pomind czd historyczn dotyczc powstania i rozwoju rnych postaci pienidza na wiecie, to Galbraith zajmuje si w swoich rozwaaniach wycznie dolarem jako wewntrzn walut amerykaosk. Rozpatruje rne aspekty polityki gospodarczej w dziedzinie pienidza, ale tylko z punktu widzenia ich wpywu na koniunktur w Stanach Zjednoczonych. Nie zajmuje si spraw kursu dolara w stosunku do innych walut ani spraw wpywu, jaki zmiany tego kursu mog mied na amerykaoski bilans patniczy, a tym samym take na koniunktur wewntrzn. A sprawa ta nabraa w latach siedemdziesitych wielkiej wagi, szczeglnie w zwizku z ogromnym, prawie ju dwunastokrotnym wzrostem ceny ropy naftowej po roku 1973 i ogromnymi deficytami amerykaoskiego bilansu patniczego. Oczywicie ze wzgldu na rozmiary gospodarki amerykaoskiej, najwikszego kraju kapitalistycznego, niezbdne jest wnikliwe zbadanie funkcjonowania pienidza wewntrz tej wanie gospodarki. Ale narzucaaby si potrzeba uwzgldnienia take midzynarodowej roli dolara jako kluczowej waluty wiata kapitalistycznego. Rozwaania Galbraitha sprawiaj wraenie, e przy formuowaniu wewntrznej polityki pieninej w Stanach Zjednoczonych te sprawy nie s w ogle brane pod uwag. Przynajmniej nie zostay przez niego samego uwzgldnione. A przecie niebagateln jest spraw, e dolar jest na wiecie walut rezerwow i e rezerwy te wynosz obecnie ponad 300 mld dolarw. Dla posiadaczy rezerw dolarowych wane jest nie tylko to, ile za 1 dolara mona nabyd innych walut, ale take to, czy wewntrzna sia nabywcza dolara nie zmniejsza si w zbyt szybkim tempie, powodujc erozj realnej wartoci posiadanych rezerw dolarowych. Szkoda, e caa ta obszerna problematyka zostaa przez Galbraitha pominita. Rozpatrujc sprawy pienidza i polityki pieninej Galbraith podkrela swoje demokratyczne i liberalne pogldy. Chtnie przeciwstawia interesy warstw posiadajcych interesom prostych ludzi, opowiadajc si po stronie tych ostatnich. Ale nie jest rewolucjonist. Nie dy do tego, eby wstrzsnd wiatem i zmienid jego oblicze. Stara si w swojej ksice wyjanid i zrozumied mechanizm wspczesnej gospodarki w dziedzinie pienidza oraz wytumaczyd jego funkcjonowanie przecitnemu obywatelowi. Ksika jest napisana ywym i jasnym jzykiem, zrozumiaym dla kadego. Galbraith uwaa, e przecitny obywatel moe zrozumied trudn problematyk pienidza, jeeli przedstawi mu si j w jasny sposb. Dlatego na przykad zaczyna od niezmiennie prostej definicji pienidza - okrela, e jest nim to, co si zwykle daje lub otrzymuje przy kupnie lub sprzeday towarw, usug lub czegokolwiek innego. Uwaa, e w spoeczeostwie nagromadzio si wiele mitw na temat pienidza, podtrzymywanych przez pozujcych na wszechwiedz przedstawicieli sfer bankowych i finansowych, ktrzy si szczyc posiadaniem rzekomej wiedzy tajemnej w tej dziedzinie.

Krytycznie wyraa si o ekspertach w sprawach pienidza i doradcach ekonomicznych, wspaniaych, jeli chodzi o wskazywanie celw, ale sabych we wskazywaniu rodkw. Dodaje do tego uwag, e koncepcje gospodarcze, ktre wspaniale wygldaj w teorii, mog wykazywad powane luki w praktyce. Jest to regua, ktra nie dopuszcza wyjtkw. Nie ma te wysokiego wyobraenia o badaniach naukowych w dziedzinie pienidza i twierdzi, e najlepszymi wynikami badao s te, ktre z naukow powag potwierdzaj rzeczy oczywiste. Nie oszczdza te praktykw w dziedzinie spraw finansowych. Jego zdaniem ludzie praktyki, jeli nie potrafi pojd jakiej myli, ratuj si odwoywaniem do bezspornej wyszoci zdrowego rozsdku. A zgodne ze zdrowym rozsdkiem jest to, w co zawsze wierzono. Tego rodzaju uwagi na pewno mu nie zjednay sympatii ekspertw ani praktykw w dziedzinie pienidza. Jak to Czytelnik atwo zauway, pewne pogldy Galbraitha maj charakter kontrowersyjny. Niemniej jednak jego ksika nie tylko wyjania wiele skomplikowanych zjawisk z dziedziny pienidza, ale daje te okazj do niejednej refleksji. W szczeglnoci uzmysawia nam, jak bardzo skomplikowanym zadaniem jest kierowanie pienidzem i jak wiele okolicznoci nie tylko ekonomicznych, ale take spoecznych, politycznych i psychologicznych trzeba przy tym brad pod uwag. Czsto dziaania na pozr cakowicie uzasadnione daj rezultaty sprzeczne z zamierzeniami i przynosz gorzki zawd ich inicjatorom. Dowiadczenia z przeszoci mog jednak pozwolid na uniknicie wielu bdw, a ksika Galbraitha, w ktrej przedstawia on i analizuje bardzo duo tych dowiadczeo, moe byd dla kadego ekonomisty cenn pomoc przy ocenie zjawisk zachodzcych na wiecie w dziedzinie stosunkw monetarnych. STANISAW RCZKOWSKI

Pamici Jima Warburga i z wyrazami mioci dla Joan

Podzikowania
Ksika ta zrodzia si w jaki niezamierzony sposb, jakby sama z siebie. Pocztkowo nada to byd dugi esej na temat problemw kierowania gospodark i stabilizacji pienidza, oraz ich genezy. Zamierzenie to powstao we waciwym momencie. Mogem si bowiem oprzed na lekturze z okresu caego mego ycia - dorywczej tylko czy systematycznej - poniewa kierowanie gospodark i stabilizacja pienidza s to problemy, na ktrych ekonomista obowizany jest si znad. Ponadto zawsze uwaaem histori pienidza - wczesn i pniejsz - za niezmiernie interesujc. Przedsiwzicie to okazao si tak ciekawe, e esej przerodzi si w ksik, i to w ksik dug. Mona sobie wyobrazid, e - jak na tego rodzaju zadanie - dao mi to duo zadowolenia. Niema czd przyjemnoci zawdziczam moim wsppracownikom. Jednym z nich by David Thomas, bardzo oddany, inteligentny i sympatyczny pomocnik, ktrego niestety pniej utraciem na rzecz jego praktyki adwokackiej. Mia on wybitn zdolnod wynajdywania tego, czego potrzebowaem, jak i tego, co wymagao poprawienia przeze mnie. Kadego przestpc, ktry bdzie mia szczcie wpad w rce Davida, uratuje wynalezienie przez niego jakiej nie znanej dotd ustawy czy zarzdzenia, ktre go uniewinni. Jak niemal wszystko, co napisaem, ksik t czyta, krytykowa i poprawia Arthur Schlesinger. Nikt inny nie uczyniby tego na podstawie wikszego zasobu wiedzy i krytycyzmu. Za bdy, ktre jeszcze pozostay, sam ponosz ca odpowiedzialnod. Moja koleanka i pomocnica, Emeline Davis, wielokrotnie przepisywaa i poprawiaa rkopis, jak te kierowaa oglnym jego przygotowaniem do druku. Nanny Bers pomagaa jej i mnie. Tak jak w przypadku wszystkiego, co przez cae ju lata wydawaem, sprawy dotyczce trafnoci wyjanieo, redakcji, stylu i po prostu dobrego smaku poddawane byy niezawodnej krytyce Andrei Williams - nieubaganego w tych rzeczach autorytetu. Wszystkim im skadam tu podzikowanie.

Rozdzia I Pienidz
Pani Bold ma tysic dwiecie wasnego dochodu rocznie i wydaje mi si, e p. Harding ma zamiar z ni zamieszkad. Tysic dwiecie wasnego dochodu rocznie! powiedzia Slope i wkrtce potem wyszed [...] Tysic dwiecie rocznie, powiedzia do siebie jadc powoli do domu. Jeeli to prawda, e pani Bold ma tysic dwiecie wasnego dochodu rocznie, to bybym gupcem, gdybym si przeciwstawia powrotowi jej ojca do jego dawnego domu. Tok myli p. Slope bdzie prawdopodobnie jasny dla wszystkich moich czytelnikw *...+ tysic dwiecie rocznie... Anthony Trollope, Barchester Towers Niedawno temu ledztwo dotyczce zawikanych w sposb charakterystyczny spraw trzydziestego sidmego prezydenta Stanw Zjednoczonych wycigno na wiato dzienne wyjtkowo interesujc transakcj. Charles C. Rebozo, wierny i dyskretny przyjaciel R. Nixona, otrzyma na polityczny i osobisty uytek wczesnego prezydenta 100 000 dol. od jeszcze dyskretniejszego przedsibiorcy, Howarda Hughesa. Ta znaczna suma bya nastpnie, jak twierdzono, trzymana w gotwce w sejfie przez wicej ni trzy lata, zanim zostaa zwrcona p. Hughesowi. Jeli chodzi o t transakcj, to zaciekawienie budzio nie to, dlaczego ktokolwiek miaby zwracad p. Hughesowi kwot, ktra i tak bya kropl w morzu jego majtku, lecz raczej to, dlaczego tyle pienidzy zostao po prostu schowane do szuflady. Wiadomo przecie kademu, e pozostawione w ten sposb musiay znacznie stracid na wartoci. Dolar z 1967 r. mia si nabywcz tylko 91 centw w 1969 r., kiedy p. Rebozo zastosowa swoj metod przechowywania pienidzy, a mniej ni 80 centw, kiedy je wydoby z sejfu i zwrci. Z pocztkiem 1975 r. ich sia nabywcza spada do 64 centw. Skutki takiego trendu nie mogy pozostad niezauwaone przez tych dwu dentelmenw. Tracili bowiem czciow rekompensat tej straty, chocia najmniej nawet zapobiegliwy czowiek mia prawo jej oczekiwad w postaci odsetek, dywidend czy nawet zyskw z kapitau. Ju w biblijnej przypowieci o talentach najopieszalszy z tych, ktrym zostay one powierzone, otrzyma nagan za to, e wrci tylko z pierwotnie otrzyman kwot. Ani p. Nixona, ani p. Rebozo nie uwaano za obojtnych na sprawy pienine, a obaj spadli tu poniej biblijnego minimum w zakresie wynikw finansowych. Fakt, e okazali si oni a tak nieudolni, wywoa powszechne niedowierzanie i kiwanie gowami. Epizod ten okaza si godnym uwagi dowodem na to, jak si zmieniy nasze postawy w stosunku do pienidza. Kady si spodziewa, e straci on na wartoci. Nikt nie sdzi, by prezydent, w ostatecznym rachunku odpowiedzialny za podtrzymywanie wartoci waluty, by na tyle nierozwany, aby w swojej prywatnej sprawie stawiad na sw wasn umiejtnod osignicia tego celu. Uwaano, e potrzebna mu jest - jak kademu innemu - strategia przeciwdziaajca obnianiu si wartoci pienidza, ale nie moe on liczyd na jej skutecznod. A spord przywdcw wszystkich krajw niesocjalistycznych wanie prezydent Stanw Zjednoczonych mg pokadad najwiksze zaufanie w swoich moliwociach utrzymania wartoci waluty. W owych latach wszdzie panowaa ta sama tendencja: zwyka cen i osabienie siy nabywczej pienidza odbywajce si w niejednostajnym, niemoliwym do przewidzenia tempie. Wprawdzie nic nie jest wieczne, wcznie z inflacj, ale niejednemu musiaa si ta tendencja wydawad beznadziejnie uporczywa.

Zreszt ci, ktrzy niefrasobliwie przechowali 100 000 dol. w banknotach, nie byli najwikszymi ofiarami inflacji. O wiele smutniejsze byo pooenie tych, ktrych niewielki majtek czy dochd by ustalony w dolarach, funtach, markach, frankach lub innych walutach i ktrzy nie mogli przewidzied, co za nie bd mogli kupid w przyszoci, poza faktem, e oczywicie mniej. W poprzednim stuleciu w krajach uprzemysowionych istniay powane wtpliwoci co do tego, czy czowiek potrafi zdobyd pienidze, natomiast niewielkie co do tego, na co bdzie je mg wykorzystad z chwil, gdy je zarobi. W obecnym stuleciu problem zdobywania pienidzy, chod nadal powany, zszed na dalszy plan. Na jego miejsce pojawia si nowa niepewnod: ile bd warte pienidze, bez wzgldu na to, w jaki sposb zostay nabyte i zgromadzone. Kiedy uwaano, tak jak p. Slope, posiadanie trwaego dochodu, okrelonego w pienidzu, za bardzo korzystne. W ostatnich czasach sdzi si, e posiadanie ustalonego dochodu moe prowadzid do zuboenia i to dod szybkiego. Co si stao z pienidzem? * Od dawna historycy zwykli zachowywad powcigliwod przy wyciganiu nauki z historii. Ale tam, gdzie wchodzi w gr pienidz, ta powcigliwod jest nieuzasadniona. Z historii pienidza mona si wiele nauczyd. I faktycznie bardzo jest wtpliwe, czy wielu trwaych praw o pienidzu mona si nauczyd w jakikolwiek inny sposb. Postawy wobec pienidza podlegaj dugim, cyklicznym wahaniom. Kiedy pienidz jest zy, ludzie chcieliby, eby by lepszy. Kiedy jest dobry, w ogle o nim nie myl. I tylko wwczas, gdy sprawy rozpatruje si z perspektywy czasu, mona zauwayd, e ludzie, ktrzy przeywaj inflacj, tskni do staego pienidza, a ci, ktrzy s poddani dyscyplinie i kosztom zwizanym ze stabilizacj, skaniaj si do przyjcia ryzyka inflacji. Ten wanie cykl uczy nas, e nic nie jest trwae, nawet inflacja. Dowiadujemy si rwnie, e obawa przed inflacj, ktr ta ostatnia po sobie pozostawia, moe byd rwnie szkodliwa jak sama inflacja. Ponadto podejcie historyczne pozwala nam zapoznad si - w sposb wyrazistszy ni jakiekolwiek inne - z rozwojem pienidza oraz technikami dobrego i zego nim gospodarowania, jak rwnie ze wspczesnymi metodami posugiwania si nim i przypadkami, kiedy te metody zawodz. Przeszod pokazuje nam rwnie, jak nowe instytucje - korporacje, zwizki zawodowe, spoeczeostwo dobrobytu - wpyny na utrzymanie staoci cen w chwili obecnej i jak powanie si to zadanie skomplikowao wskutek zmieniajcych si warunkw, a mianowicie denia do takiej struktury klasowej, w ktrej coraz mniej ludzi mona z powodzeniem skonid do zadowalania si niszymi zarobkami, oraz wskutek zmieniajcych si politycznych zainteresowao bogatych. W ksice tej zajmuj si wicej naukami pyncymi z historii ni sam histori. Jej cel jest dydaktyczny i wyjaniajcy, ale nie tyle w stosunku do przeszoci, co teraniejszoci. Jednake nie zawsze sprawy traktowane s w niej cakiem serio i powanie. W historii pienidza jest wiele spraw fascynujcych, a wicej jeszcze takich, ktre rzucaj peni wiata na postawy ludzi i ludzk gupot. Mona przypuszczalnie podad w wtpliwod twierdzenie, e pienidz jest rdem wszelkiego za. Adam Smith, ktry jest dla wielu prorokiem o niemal biblijnym autorytecie, uwaa w roku 1776, e ze wszystkich zajd, jakim si czowiek do owych czasw oddawa - a wic wojna, polityka, religia, hulaszcze rozrywki, bezinteresowny sadyzm - robienie pienidzy byo najmniej szkodliwe spoecznie. Nie ulega jednake wtpliwoci, e gonitwa za pienidzem i wszelkie trwalsze z nim zwizki mog wywoad nie tylko dziwaczne, lecz wrcz perwersyjne zachowanie si ludzi. Jest to w peni uzasadnione. Podobnie jak dawniej ludzie szlachetnie urodzeni i obdarzeni wietnymi tytuami, tak dzi ludzie posiadajcy pienidze nieodmiennie wierz, e nabona czed i podziw, jakie

ten pienidz budzi, s w rzeczywistoci spowodowane ich wasn mdroci i osobistymi walorami. Kontrast midzy w ten sposb upikszanym ich obrazem we wasnych oczach a rzeczywistym czowiekiem, czsto miesznym i niemoralnym, by zawsze rdem zdumienia i rubasznych nieraz artw. Podobnie szybkod, z jak si ta nabona czed i podziw ulatniay z chwil, gdy z pienidzmi danego osobnika dziao si co niedobrego, bya zawsze rdem pewnej - chod niewybrednej moe przyjemnoci. Pienidz oszaamia z innego jeszcze powodu. Wielokrotnie w cigu wiekw powracaa wiara w to, e czowiek opanowa tajemnic pomnaania pienidzy w nieskooczonod. I z rwn pewnoci, z jak ludzie przekonywali o tym samych siebie, przekonywali rwnie innych. Nieodmiennie wchodzi tu w gr - moe w nieco znowelizowanej formie - ponowne zastosowanie jakiego odwiecznego oszustwa. Odstp czasu midzy przebywaniem na zawrotnych wyynach finansowego geniuszu a znalezieniem si na dnie upadku wynosi czasem kilka miesicy, a co najwyej kilka lat. Tak byo w przypadku Johna Lawa - wybawiciela francuskiej Regencji; Johna Lawa - skruszonego pokutnika w Wenecji; Nicholasa Biddle'a - pierwszego mistrza amerykaoskich finansw, postaci budzcej lk u prezydentw; Nicholasa Biddle'a - najznakomitszego z filadelfijskich bankrutw; wreszcie w przypadku Bernarda Komfelda1 - od samolotw odrzutowych i konkubin o powczystym spojrzeniu i Bernarda Kornfelda - z wizienia w St. Antoine. Te oszaamiajce wzloty i straszliwe upadki wywouj zdumienie i pewn zoliw przyjemnod, jeeli si zdarzaj innym ludziom. Tu niewtpliwie na uwag zasuguje sama historia, a nie jej interpretacja.

Trzeba tu powiedzied sowo na temat nastawienia, z jakim chciabym, eby Czytelnik podchodzi do niniejszej ksiki. Wiele dyskusji na temat pienidza zawiera spory adunek uroczystego kaznodziejstwa i magii. Czciowo jest to rozmylne. Ci, ktrzy mwi o pienidzu, ucz o nim i zarabiaj na ycie przy jego pomocy, zyskuj presti, powaanie i korzyci pienine, krzewic - jak lekarz lub znachor przekonanie, e maj jakie uprzywilejowane powizania z wiedz tajemn, e maj wgld w sprawy niedostpne dla zwykego miertelnika. Chod jest to korzystne z punktu widzenia zawodowego i przynosi zyski osobiste, jest jednak rwnoczenie pospolit form oszustwa. W odniesieniu do pienidza nie ma niczego, czego by nie moga zrozumied osoba o przecitnej dozie zainteresowania, pilnoci i inteligencji. Na dalszych stronach tej ksiki nie ma niczego, czego by kto taki nie mg pojd. I chod nasza historia moe zawierad rne bdy interpretacyjne czy faktograficzne, czytelnik moe byd pewien, e nie ma w niej bdw wynikajcych z uproszczenia. Badania w zakresie pienidza s w wyszym stopniu ni wszystkie inne dziay ekonomii dziedzin, w ktrej zoonod jest wykorzystywana w celu zaciemnienia lub ominicia prawdy, a nie w celu jej ujawnienia. Wikszod
1

Bernard Kornfeld zorganizowa Investors Overseas Services (IOS) w poowie lat piddziesitych. By to konglomerat zagranicznych usug finansowych, przede wszystkim funduszy wsplnych, oferowanych gwnie osobom mieszkajcym poza USA. Agenci IOS dziaali na caym wiecie, przede wszystkim w Ameryce acioskiej i Europie Zachodniej, zbierajc fundusze na rozmaite przedsiwzicia o charakterze nader spekulacyjnym. Kiedy w 1970 r. nastpio zaamanie rynkowe, IOS miao w swym posiadaniu 2,4 mld cudzych pienidzy. B. Kornfeld i niektrzy z Jego najbliszych doradcw wyszli z tej klski stosunkowo bez szwanku, ale od tego czasu wytaczano im wiele procesw, gdy - jak atwo si domylid - drobni Inwestorzy stracili wwczas wszystko. By on awanturnikiem finansowym - spekulantem i kombinatorem najgorszego rodzaju. Napisa znan ksik Do You Really Want to Be Rich? Przyp. tum.

rzeczy w yciu - na przykad samochody, kochanki, choroba nowotworowa - jest wana tylko dla tych, ktrzy je maj. W przeciwieostwie do tego pienidz jest rwnie wany dla tych, ktrzy go maj, jak dla tych, ktrzy go nie posiadaj. Jedni i drudzy s zainteresowani w tym, eby pojd jego tajniki. Jedni i drudzy powinni mied pene przekonanie, e to potrafi. W zwizku z tym mona zapytad, czy ksika na temat historii pienidza nie powinna si zaczynad od rzetelnej definicji pienidza. Co sprawia, e jaki okrelony, w istocie bezwartociowy skrawek papieru jest uyteczny przy wymianie, a inny podobnych rozmiarw kawaek papieru takiej wartoci nie posiada. Dotychczasowe prby stworzenia takiej definicji nie s zachcajce. Reporterzy telewizyjni, majcy saw wnikliwie mylcych, z reguy zaczynaj wywiady z ekonomistami od pytania: Prosz mi powiedzied, czym, waciwie jest pienidz? Odpowiedzi s z reguy niekonsekwentne. Wykadajcy ekonomi elementarn lub nauk o pienidzu i bankowoci zaczynaj swe wykady od nader wymylnych definicji. Suchacze starannie je nastpnie przepisuj, z cikim trudem wbijaj w pamid i w koocu - na szczcie - zapominaj. Czytelnik powinien czytad stronice tej ksiki ze wiadomoci, e pienidz jest tylko tym, za co go dotychczas uwaa, mianowicie tym, co si zwykle daje lub otrzymuje przy kupnie lub sprzeday towarw, usug czy czegokolwiek innego. Jakie istniej formy pienidza i od czego zaley, ile za nie mona kupid - to cakiem inna sprawa. Nastpne strony maj nam to wanie wyjanid.

Ostatnia uwaga. Ksika ta to historia pienidza. Ale jest to znacznie mniej ni historia wszelkich rodzajw pienidza we wszystkich czasach, gdy takim tematem nieprdko si prawdopodobnie zajmie ktrykolwiek z historykw. We wszystkich okresach trzeba wic byo dokonywad wyboru. Selekcj oparto, tak jak w przypadku Banku Angielskiego, na tym, co najbardziej wpywao na rozwj pienidza, albo tak jak w przypadku sporu midzy Jacksonem a Biddle'em na tym, co najlepiej ilustrowao siy rywalizujce o kontrol nad nim, albo wreszcie, jak w przypadku pracy Keynesa i najnowszej historii - na tym, co si najbardziej obecnie przyczynio do jego zrozumienia. Natomiast niektre zagadnienia zostay niewtpliwie wybrane dlatego tylko, e najbardziej interesoway autora. Jak si wkrtce okae, w dalszych rozdziaach tej ksiki uwzgldniaem w swym wyborze w coraz wikszej mierze dolara. W tym to wanie sensie uyem swego prawdziwego czy domniemanego talentu do wiernego odzwierciedlenia rzeczywistoci. Historia pienidza dochodzi bowiem do dolara i na nim si - jak na razie - kooczy.

Rozdzia II Monety i skarb

Pienidz jest wygodnym, uywanym od wiekw narzdziem, ale pogld, e jest on rzetelnym tworem rki ludzkiej, ktry mona przyjmowad bez zastrzeeo i dokadnego sprawdzania, by w kadym razie nieczsty i rozpowszechni si gwnie w ostatnim stuleciu. Poprzednio, przez jakie cztery tysice lat, panowa oglnie przyjty zwyczaj posugiwania si w celach wymiany jednym lufo wicej z trzech metali, mianowicie srebrem, miedzi i zotem, przy czym srebro i zoto byy rwnie uywane kiedy w postaci ich naturalnego stopu, zwanego wtedy elektronem. Przez wiksz czd tego dugiego okresu dominowao srebro; krcej, na przykad w okresie myceoskim czy w Konstantynopolu po podziale Cesarstwa Rzymskiego, zoto zajmowao pierwsze miejsce2. Fakt, e Judasz wyda Chrystusa za trzydzieci srebrnikw, uwaano zawsze za uwaczajcy. Ale okolicznod, e to byo srebro, sugeruje tylko, i bya to normalna transakcja handlowa. Gdyby to byy trzy zote aureusy (taka bya prawdopodobnie stopa wymiany w owym czasie), transakcja byaby raczej wyjtkowa. Jeli chodzi o zasig stosowania, zoto zajmowao czasem miejsce po miedzi. Trzeba wspomnied, e niekiedy na krtko posugiwano si rwnie elazem. A znacznie pniej tytoo mia take, jak o tym jeszcze opowiemy, ograniczony obieg, ktry jednake zasuguje na wzmiank. Przedmioty kopotliwsze w uyciu czy te egzotyczne, jak bydo, muszle, wdka i kamienie, chocia sprawiaj ogromn uciech wykadowcom z zakresu pienidza, nie miay nigdy trwalszego znaczenia dla ludzi, ktrzy daleko odeszli od prymitywnego, wiejskiego stylu ycia. Historyczny zwizek midzy pienidzem a metalami jest niezmiernie cisy: z praktycznego punktu widzenia przez wikszod czasw pienidzem by metal - mniej lub wicej szlachetny. Metal - zarwno w formie proszku, jak w kawakach - by niewygodny do przyjmowania, waenia, dzielenia i oceny jakoci, niemniej jednak by pod tym wzgldem wygodniejszy ni np. bydo. Dlatego od najdawniejszych znanych czasw, a najprawdopodobniej jeszcze wczeniej, metal ksztatowano w monety, o okrelonym ciarze. Innowacj t Herodot przypisuje krlom Lidii. Wprowadzono j prawdopodobnie w drugiej poowie VIII w. p.n.e. Wszystkie mode kobiety w Lidii uprawiaj prostytucj, zdobywajc w ten sposb swoje wiano. Tym wianem oraz i swoj osob dysponuj nastpnie w sposb, jaki uznaj za i stosowny [...] Zachowanie i obyczaje Lidyjczykw nie rni si w sposb zasadniczy od panujcych w Grecji, z wyjtkiem prostytucji modych kobiet. S oni pierwszymi ludmi, o ktrych wiadomo, e wybijali monety ze zota i srebra oraz prowadzili handel detaliczny...3. Na podstawie wzmianek w eposach hinduskich wydaje si moliwe, e monety, dzielce si wedug systemu dziesitnego, byy rzeczywicie w uyciu w Indiach ju kilkaset lat wczeniej4. W lad za Lidyjczykaimi bicie monet rozwiny na du skal miasta Grecji i jej kolonie na Sycylii i w Italii. Stao
2

Nie ma penej zgody co do stosowania rnych metali. Przytoczylimy tu standardowy pogld na te sprawy w ujciu Keynesa. Zob. J. M. Keynes, Essays In Persuasion, Harcourt, Brace & Co., New York 1932, s. 181-182. Interesujcy szkic na temat wczesnej historii metali i pienidza podaje F. Braudel w: Capitalism and Material Life 1400-1800, Harper & Row, New York 1967, s. 325-372. 3 Herodot, Ksiga I, Clio (przekad William Beloe), M'Carty and Davis, Philadelphia 1844, s. 31. 4 A. Del Mar, History of Monetary Systems, Efflngham Wilson, London 1895; Augustus M. Kelley, New York 1969 s. 1-2.

si tam ono jedn z waniejszych form sztuki. Niektrych z zachowanych okazw nie mona ogldad bez zachwytu nad ich piknoci. Od czasw Aleksandra Wielkiego przyj si zwyczaj umieszczania na monecie wizerunku gowy panujcego - nie tyle, jak sugerowano, jako gwarancji ciaru i czystoci metalu, co jako uprzejmy gest wadcy w stosunku do samego siebie. Ale ten gest mg odnied skutek przeciwny do zamierzonego. Wedug Swetoniusza, po mierci Kaliguli monety przez niego bite zostay wycofane i przetopione, tak eby nie tylko imi, lecz take rysy tyrana poszy w zapomnienie.

Bicie monet byo znakomitym udogodnieniem. Byo take zacht do paostwowych oszustw na wielk skal i prywatnych na mniejsz. Rozrzutni albo bardzo przycinici brakiem pienidzy wadcy (a taka bya na przestrzeni dziejw znakomita wikszod tej klasy) nieodmiennie doznawali w pewnej chwili olnienia, e przecie mog zmniejszyd ilod metalu w swych monetach albo wprowadzid do nich nieco taoszego mosidzu i liczyd na to, e nikt tego nie zauway, a przynajmniej nie prdko. W ten sposb za mniejsz ilod srebra czy zota bdzie mona kupid tyle samo co przedtem albo za t sam ilod czystego metalu - o tyle wicej. Prywatnym przedsibiorcom rwnie przychodzio na myl, e po ubiciu interesu mog obcid lub opiowad kilka mikromiligramw z monet, ktre si zgodzili zapacid. Po jakim czasie zwikszao to ich zyski w sposb niezbyt moe wydatny, ale dajcy satysfakcj. Podrabianie pienidzy jest rwnie wczesnym wynalazkiem. Mwi, e ju w roku 540 p.n.e. Polikrates z Samos oszuka Spartan dajc im monety z faszywego zota. Z upywem czasu oraz w zalenoci od finansowych potrzeb wadcw, od ich niewielkiej na og zdolnoci opierania si pokusie i od prywatnego rozkwitu sztuki faszerstwa monety zaczy si wyranie i zdecydowanie pogarszad. Wydaje si, e Grecy, a szczeglnie Ateoczycy, oparli si deprecjonowaniu monet, gdy dobrze rozumieli, e wybieg ten dziaa na krtk met i obraca si z czasem przeciw swoim twrcom, natomiast uczciwod jest co najmniej dobr polityk handlow. Po podziale Imperium Rzymskiego i ponownym ustalenia si wpyww greckich w Konstantynopolu bizant sta si na kilkaset lat wiatowym symbolem solidnego pienidza, przyjmowanego wszdzie tak jak zoto, ktre zawiera. W przeciwieostwie do tego, historia bardzo rozwinitej sztuki bicia monet w samym Rzymie sprowadza si, jak gosi legenda, do staego obniania ich wartoci, ktre wedug powszechnego przekonania zaczo si w nastpstwie naciskw finansowych wojen punickich. Z czasem pocigno to za sob przejcie imperium z systemu waluty zotej i srebrnej na miedzian. W czasach Aureliusza podstawowa moneta srebrna zawieraa okoo 95% miedzi, a pniej zawartod srebra spada do 2%5 Przypuszcza si, e wspczeni zbieracze monet s obecnie wacicielami rzetelnych zotych i srebrnych monet, ktre byy tezauryzowane przez ich wacicieli, a nastpnie - po zamordowaniu tych ostatnich, przymusowej ich ucieczce czy normalnej mierci - zostay porzucone i zapomniane6. Z czasem pojawi si stanowcze twierdzenie, e spodlenie pienidza pocigao za sob upadek Rzymu. Jak si przekonamy, tego rodzaju historiografia - przypisujca daleko idce ujemne nastpstwa takiej sytuacji w dziedzinie pienidza, ktr dany obserwator potpia - powtarzad si bdzie czsto. Nie trzeba przypominad, e naley si do mej odnosid z najwysz nieufnoci.

N. Angell, The Story of Money, Frederick A. Stokes Co., New York 1929, s. 116-117. 6 Tame s. 117-118.

W staroytnym i redniowiecznym wiecie monety pochodzce z rnych obszarw zbiegay si w wikszych miastach handlowych. Jeeli istniaa tam jakakolwiek skonnod do przyjmowania monet na wiar, to nieuchronnie przy wymianie byy oferowane monety gorsze, a dobre zatrzymywano dla siebie. W tej ostronoci ma swe rdo zawsze prawdziwe spostrzeenie Thomasa Greshama z roku 1558, e zy pienidz zawsze wypiera dobry. Wczeniej poczynili to spostrzeenie Oresme i Kopernik, a odzwierciedlao si ono w tezauryzowaniu dobrych, rzymskich monet. Jest to chyba jedyne prawo ekonomiczne, ktrego nigdy nie kwestionowano, dlatego zreszt, e nigdy nie byo od niego powanego wyjtku. Natura ludzka moe byd nieskooczenie zmienna, ale ma jakie elementy stae. Jednym z nich jest to, e ludzie - jeeli maj monod wyboru - zachowuj to, co najlepsze, dla siebie i dla tych, ktrych najbardziej kochaj. Okolicznod, e monety w obiegu byy w rny sposb faszowane, przycinane, nadpiowywane, cierane i przykrawane - z tym e najpierw wydawano najgorsze z nich - staa si powanym problemem. Otworzya si droga do nastpnej wielkiej reformy, ktra polegaa na powrocie do waenia. Ten decydujcy krok, podjty przez miasto Amsterdam w 1609 r., wie histori pienidza z histori bankowoci. Powodem by przede wszystkim rozlegy handel Amsterdamu, a ten z kolei wiza si z wydarzeniami, ktrych nastpstwa okazay si najpowaniejsze dla historii pienidza, mianowicie z podrami Kolumba i wpywem na Europ pniejszego podboju i rozwoju Ameryki Hiszpaoskiej.

Po roku 1493 sporo byo w Europie ludzi, ktrzy tylko mglicie zdawali sobie spraw z odkrycia i podboju krajw zamorskich albo do ktrych ta wied wcale nie dotara. Ale niewielu tylko z nich nie odczuo jednego z najwaniejszych skutkw tych wydarzeo. Odkrycie i podbj day pocztek potnemu strumieniowi szlachetnych metali z Ameryki do Europy, ktrego wynikiem bya olbrzymia zwyka cen - inflacja spowodowana zwikszeniem poday pienidza najtwardszego z twardych. Prawie nikt w Europie nie by tak oddalony od wpyww rynkowych, eby nie odczuwa pewnych ich nastpstw w swoich zarobkach, w cenach tego, co sprzedawa, w cenie najdrobniejszej chodby rzeczy, ktr musia kupid. Zwyka cen pojawia si najpierw w Hiszpanii, do ktrej metale szlachetne dotary najwczeniej. Pniej, gdy je przenoszono dalej w drodze handlu, czy w mniejszym chyba zakresie - przemytu lub w celach podboju: do Francji, Niderlandw i Anglii, inflacja sza tam w lad za nimi. W Andaluzji midzy rokiem 1500 a 1600 ceny wzrosy przypuszczalnie piciokrotnie. Jeeli ceny w Anglii w drugiej poowie XV w., to znaczy przed Kolumbem, przyjd za 100, to w ostatnim dziesicioleciu XVI w. wynosiy one w przyblieniu 250. Osiemdziesit lat pniej, w latach 1673-1682 wynosiy one okoo 350 i dochodziy do poziomu trzy i p razy wyszego ni przed Kolumbem, Cortezem i Pizarrami. Po roku 1680 ich poziom si wyrwna i obniy, a w Hiszpanii spad ju znacznie wczeniej7.

Wiele wspczesnych wiadomoci z tego okresu zawdziczamy skrupulatnym, a mona nawet powiedzied fenomenalnym badaniom Earle'a J. Hamiltona, pierwotnie z uniwersytetu Duke, a potem z uniwersytetu w Chicago, ktremu Keynes (podobnie jak wielu innych) wyrazi gorce uznanie, okrelajc jego przyczynek jako prac o wielkiej historycznej wartoci. Profesor Hamilton powici tysice godzin swojej modoci na studiowanie ksig rachunkowych i sprawozdao hiszpaoskich szpitali, klasztorw i innych instytucji i na obliczanie z nich wskanikw cen. Podobnie pracowa w archiwach hiszpaoskich (wcznie z Archivo General de Indias, bdcym wspaniaym pomnikiem zamiowania biurokraty do papieru); ustala tam rda, rodzaj i ilod skarbw amerykaoskich, ktre dotary do Hiszpanii. Zob. przede wszystkim jego American Treasure and the

Jak wspomnielimy, nie opowieci o konkwistadorach, lecz te wanie ceny, day wikszoci Europejczykw znad, e Ameryka zostaa odkryta. Zacza tu dziaad, chod w prymitywny jeszcze, ale niewtpliwy sposb, podstawowa zasada dotyczca zwizku pienidza i cen: ilociowa teoria pienidza. W swej najelementarniejszej formie utrzymuje ona, e jeli inne wielkoci pozostaj takie same, ceny zmieniaj si wprost proporcjonalnie do iloci pienidza w obiegu. W XVI i pocztkach XVII w. ceny podnosiy si, i to znacznie, wraz z powanym zwikszeniem si dopywu zza Atlantyku metali szlachetnych nadajcych si do bicia monet. Bdziemy mieli pniej w trakcie tej opowieci okazj bliej si przyjrzed teorii ilociowej pienidza w jej nowoczesnej i bardziej wyrafinowanej postaci. Dysponujc ju wieloma informacjami o dawnych dowiadczeniach w dziedzinie pienidza, bdziemy j mogli atwiej zrozumied, a - co waniejsze - nie tumaczyd faszywie. Ale nie sam radod przyniosy zmiany pynce z obu Ameryk. W Hiszpanii nowe bogactwo doprowadzio wprawdzie do zwyki pac, ale dotrzymywaa ona z trudem kroku cenom. Natomiast wszdzie indziej w Europie pace pozostaway w tyle za cenami, przy czym mogy na to wpynd rnice w przyrocie ludnoci. Dostpne liczby ukazuj tylko rzdy wielkoci. Ponadto robotnicy, a przede wszystkim liczni pracownicy rolni, mieli w owych czasach dochody, ktre nie wchodziy w skad ich pacy pieninej. Niemniej jednak w Anglii w cigu dziesiciolecia 1673-1682, gdy poziom cen by prawie trzy i p razy wyszy od prekolumbijskiego, pace wzrosy przypuszczalnie tylko dwukrotnie. Podobna rozbienod wystpowaa we Francji i - jak mona przypuszczad - w handlowych miastach Niderlandw i pnocnej Europy. Nie po raz ostatni, i prawdopodobnie nie po raz pierwszy, inflacja miaa gboki wpyw na podzia dochodu. Szczeglnie najuboszym dawaa si ona najbardziej dotkliwie we znaki. To, co byo strat dla tych, ktrzy otrzymywali nie nadajce za cenami pace, byo z kolei zyskiem dla tych, ktrzy im pacili i otrzymywali wysokie i wci rosnce ceny. Nastpstwem tego byy wysokie zyski8 a z czasem oglne przyspieszenie rozwoju kapitalizmu handlowego oraz pierwotnej postaci kapitalizmu przemysowego. Historycy od dawna mwili - zreszt czsto z wiksz doz przesady ni zrozumienia problemu - o tym, jak skarby Ameryki sfinansoway, uatwiy, pobudziy czy w jaki inny sposb przyspieszyy wczesny rozwj kapitalizmu w Europie. Wedug jednej opinii zoto i srebro same przez si oywiay ten kapitalizm. W rzeczywistoci nie same te metale wywieray taki wpyw, lecz konsekwencje ich obecnoci, a te nie byy bynajmniej czym tajemniczym. Wysokie ceny i niskie pace oznaczay wysokie zyski. Z wysokich zyskw rodziy si wysokie oszczdnoci i silny motyw do ich inwestowania. Ponadto rosnce ceny uatwiay zarabianie pienidzy; do naturalnych korzyci pyncych ze sprytnego handlowania czy wydajnej produkcji doczy si z biegiem czasu zysk pyncy z umiejtnoci sprzedawania tej samej rzeczy droej. Inflacja rzeczywicie oywia handel, ale przez to, e ratuje handlujcych od bdw optymizmu lub gupoty. Mona wreszcie przyjd, e atwe zyski stwarzay lepsze moliwoci dla nowych przedsibiorcw, ktrzy byli, jak to si czsto zdarza, energiczniejsi, agresywniejsi, mieli wiksz wyobrani albo mniej si zraali trudnociami nie do
Price Revolutlon In Spain, 1501-1630 (Harvard Economic Studies, t. XLIII, Harvard University Press, Cambridge 1934) i American Treasure and the Rise of Capitalism, 1500-1700 (Economica 1929, t. IX, nr 27), z ktrych zaczerpnem zamieszczone tu wskaniki cen. Cytowane tu z pewnym zaokrgleniem wskaniki angielskie s dzieem niemieckiego historyka, Georga Wiebe. Jego obliczenia, opublikowane po raz pierwszy w roku 1895, zostay poprawione w pewnych szczegach, lecz nie co do rzdu wielkoci, w pracy A. P. Ushera, Prices of Wheat and Commodity Price Indeics for England, 1259-1930 (The Review of Economic Statistics 1931, t. XIII, nr 1, s. 103 i nast.). 8 Rozrnienie zrobione przez Keynesa, ktry mwi o inflacji zyskw w przeciwieostwie do inflacji dochodw. Zob. M. Keynes, A Treatise on Money, Harcourt, Brace & Co., New York 1930, t. II, s. 148 i nast.

pokonania ni ci, ktrzy ju byli na placu boju. W taki to sposb amerykaoski pienidz i zwizana z nim inflacja pomogy w narodzeniu si europejskiego kapitalizmu. Bez wtpienia byby si on narodzi i bez tego. Ale ta pomoc bya niewtpliwie istotna.

W przypadku Hiszpanii legenda ta utrzymuje si uporczywie, wbrew oczywistym faktom. Dzieje si tak przypuszczalnie dlatego, e hiszpaoscy historycy, w przeciwieostwie do historykw innych krajw, rzadko dawali si ponied narodowej zarozumiaoci. Gotowi byli przyjd najgorsze. wita Inkwizycja w Hiszpanii pozostaje w umysach wszystkich najwybitniejszym przykadem urzdowego okrucieostwa, przynajmniej do czasw Hitlera. Nie chcemy jej oczywicie chwalid. Ale wynoszca najwyej kilka tysicy liczba ydw, Marranw i innych heretykw, ktrzy w cigu trzech stuleci panowania Inkwizycji byli ofiarami jej rzekomo sdowej procedury, bya mniejsza ni liczba doranie czasem mordowanych w miastach nadreoskich w cigu jednego roku. Hiszpaoska Armada pozostaje po dzi dzieo klasycznym przykadem przewaajcej i wspaniaej potgi militarnej, pokonanej przez mniej licznego, lecz znacznie bardziej krwioerczego i czujniejszego wroga. Tego przekonania prawda nigdy nie potrafia obalid. A przedstawia si ona tak, e Anglicy mieli niemal taki sam tona o wiele lepiej skonstruowanych okrtw wojennych, z o wiele wiksz liczb armat i znacznie lepiej obsadzonych wojskiem, ktre tym samym przedstawiay o wiele wiksz si militarn9. Podobnie rzecz si ma z przyjtym pogldem na amerykaoskie skarby w Hiszpanii. Legenda gosi, e jest to zoto zrabowane w wityniach Aztekw, wydarte jako okup za Atahualp przez Pizarro (komnata pena wspaniaych wyrobw ze zota, ktrych domaga si Pizarro za Ink) albo oddane przez Indian po szczeglnie bolesnego rodzaju perswazji. Ten skarb zosta nastpnie przewieziony do Hiszpanii galeonami, z ktrych wiele pado ofiar hord piratw grasujcych wtedy na Morzu Karaibskim. Ich rabunki byy czciowo przynajmniej usprawiedliwione wiksz jeszcze zbrodniczoci i zachannoci Hiszpanw. Skarby zrabowane w wityniach albo wydarte Indianom stanowiy w rzeczywistoci znikom tylko czd caoci. Olbrzymia ich wikszod pochodzia z kopalo. I skarby te nie skaday si ze zota. Po pierwszych kilku latach byo to prawie wycznie srebro. Poczwszy od dziesiciolecia 1531-1540 ciar wydobytego srebra nie stanowi nigdy mniej ni 85% caoci, a od lat 1561-1570 nigdy mniej ni 97%10. San Luis Potosi, Guanajuate i inne bogate kopalnie srebra w Meksyku, z ktrych czd funkcjonuje po dzi dzieo, oraz ich odpowiedniki w Peru byy rdem amerykaoskiego skarbu. Wreszcie, olbrzymia jego czd zostaa przewieziona bezpiecznie i w drodze zwykej rutyny do Hiszpanii. Jeli pomind dwa lub trzy ze lata, straty na rzecz piratw - sprawiedliwych czy nie - byy niewielkie. Tak si dziao a do lat trzydziestych XVII w., a potem najbogatsze zoa si wyczerpay i eksport srebra si zmniejszy.

W roku 1588 Elbieta I wadaa ju najpotniejsz flot, jak kiedykolwiek ogldaa Europa *...+ flot zdoln przecignd kadego przeciwnika i przewyszyd go pod wzgldem taktyki przy wszelkiej pogodzie oraz uzyskad nad nim przewag ogniow *...+ z obranej przez siebie odlegoci, Zob. G. Mattingley, The Armada, Houghton Mifflin Co., Boston 1959, s. 195-196. 10 E. J. Hamilton, American Treasure and the Price Revolution in Spain, 1501-1650, jw., s. 40. Thorold Hogers, w swym napisanym w poprzednim stuleciu klasycznym studium dotyczcym cen w Anglii, mwi o znacznym wpywie nowego srebra i niewielkim wpywie nowego zota. Zob. A History of Agriculture and Prices in England, t. V, 1583-1702, Clarendon Press, Oxford 1887, s. 779.

Przewoony do Hiszpanii kruszec by - zgodnie z polityk merkantylistyczn - oficjalnie wybijany na monety w hiszpaoskich mennicach. Monety te szy nastpnie do orodkw handlowych pnocnej Europy, ktre sprzedaway podane przez Hiszpani produkty albo miay nisze ceny wskutek mniejszego napywu pienidza. Wraz z monetami napywa przemycany metal, ktry zdoa omind hiszpaoskie mennice albo w ogle omin Hiszpani. W XVI w. szlachetne metale napyny w duych ilociach do Francji, a w nastpnym do Niderlandw jako zapata dla armii hiszpaoskich dziaajcych na tamtych terenach. Wojny, jak warto przypomnied, odgryway w owym stuleciu wan rol i stanowiy powane obcienie dochodw paostwowych. Max Weber ocenia, e w owym czasie okoo 70% dochodw Hiszpanii oraz okoo dwch trzecich dochodw innych krajw europejskich szo na ten wanie cel11. Niemaa czd tego strumienia kierowaa si do Amsterdamu, do ktrego teraz powrcimy. Amerykaoski skarb nie tylko podnis zyski oraz oywi handel i przemys, ale take zwikszy moliwoci tych wszystkich, ktrzy w pienidzu widzieli rodek zarabiania wikszej jeszcze iloci pienidzy. Monety srebrne z tamtych czasw zawieray troch miedzi. Nie byo wic trudno faszerzom produkowad znakomite imitacje tych monet, zawierajce troch wicej, a czasem nawet duo wicej miedzi. Uatwia im spraw fakt, e bicie pienidzy, nawet cile reglamentowane, tak jak w Hiszpanii, byo cigle jeszcze spraw prywatnych przedsibiorcw. Kupcy amsterdamscy pod koniec XVI w. - sto lat po rozpoczciu si wielkiego napywu srebra - otrzymywali mas monet niezmiernie rnorodnych i o wybitnie obnionej zawartoci srebra i zota. To obnianie wartoci monet przeprowadzano na rnie sposoby, nowo wtedy wynalezione. Podrcznik dla trudnicych si wymian pienidzy, wydany przez parlament holenderski w 1606 r., wylicza 341 monet srebrnych i 505 zotych12. W obrbie Republiki Holenderskiej nie mniej ni czternacie mennic zajmowao si biciem pienidzy. Wyranie korzystne byo wtedy - jak zreszt zawsze - podstawianie zamiast prawdziwej jakoci jej pozorw. Waenie otrzymanych monet byo dla kadego kupca kopotliwe. Do wag odnoszono si zreszt z nieufnoci - i to suszn. Na temat rozwizania tego problemu Adam Smith wyrazi si w sto siedemdziesit lat pniej w nastpujcy sposb: Aeby usund te trudnoci, zaoono w r. 1609 bank, ktremu miasto dawao swoj gwarancj. Bank ten przyjmowa zarwno monety zagraniczne, jak i monety krajowe o niepenej wadze i wytarte wedug ich rzeczywistej wewntrznej wartoci, obliczonej w stosunku do stopy menniczej kraju. Potrcano jedynie tyle, ile byo trzeba, aby pokryd koszt bicia monety i inne konieczne wydatki administracyjne. Na sum, jaka pozostawaa po tych niewielkich potrceniach, otwierano kredyt w ksigach banku13. W ten sposb powsta, w celu uporzdkowania waluty i ograniczenia naduyd w tym zakresie, pierwszy powany bank publiczny14. Podobne instytucje zostay wkrtce ustanowione w Rotterdamie, Delft i wanym wtedy handlowym miecie Middlebourg. Z biegiem czasu banki z gwarancj publiczn pojawiy si i w innych krajach. Wraz z powstaniem tych bankw zmniejszyy si zyski ze cierania, faszowania i obniania w inny sposb wartoci monet. W publicznym banku liczy si tylko metal penowartociowy. Rwnie wane lub nawet waniejsze byo to, e wraz z powstaniem paostw narodowych ilod monet si zmniejszya,
11 12

Tak Jak to cytuje E. J. Hamilton w: American Treasure and the Rise of Capitalism, 1500-1700, jw. s. 340. R. Van Der Borght, A History of Banking in the Netherlands. A History of Banking, The Journal of Commerce and Commercial Bulletin 1896, t. IV, s. 192. 13 A. Smith, Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw, t. II, PWN, Warszawa 1954, s. 82. 14 Istnia przynajmniej jeden jego krtkotrway wenecki prekursor. Bank Amsterdamu naley okrelid jako bank publiczny, a nie centralny; mia on niewiele cech i funkcji pniej wizanych z bankowoci centraln.

a za to byy one lepiej wybijane. Tak wic bicie monet przestao ncid ludzi o skonnociach do malwersacji. Zyski z takiego wymagajcego pomysowoci zajcia stay si niskie lub cakiem znikome. Problemy wizane z pienidzem nie odnosiy si ju do bicia monet - stay si problemami bankw i skarbu paostwa, nie wyczajc tych instytucji, ktre ustanowiono dla kontroli nad biciem monet. Niezmienn prawd w historii pienidza jest to, e kady rodek zaradczy staje si z pewnoci rdem nowego naduycia. Sprawdzio si to w przypadku Banku Amsterdamu, o ktrym trzeba tu dodad par sw dla uzupenienia jego historii. Przez sto lat od zaoenia funkcjonowa on z poytkiem i znan, bezwzgldn uczciwoci. Wkady byy wkadami i zdeponowany pienidz metalowy pozostawa zmagazynowany do dyspozycji czowieka, ktry by jego wacicielem, dopki nie przekaza go on komu innemu. Nic z tego nie wypoyczano na zewntrz. W roku 1672, kiedy armie Ludwika XIV zbliay si do Amsterdamu, powstao due zaniepokojenie. Kupcy oblegali bank, przy czym niektrzy z nich podejrzewali, e ich majtek moe si ju tam nie znajdowad. Wszyscy, ktrzy zadali pienidzy, otrzymali je, ale kiedy si przekonali, e pienidze s w banku, przestali si domagad wypaty. Jak to nieraz miano zaobserwowad w pniejszych latach, ludzie - chodby najbardziej rozpaczliwie domagali si swoich pienidzy z banku - nie chc ich, gdy si upewni, e mog je otrzymad. Z biegiem czasu nastpi jednak zwrot na gorsze. Istniay zawsze osobiste zwizki midzy burmistrzem oraz czonkami senatu miasta Amsterdamu, ktrzy nieprzypadkowo byli wacicielami banku, a dyrektorami holenderskiej Kompanii Wschodnio-Indyjskiej. Czsto byli to ci sarni ludzie! W XVII w. kompania ta bya niezmiernie solidnym przedsibiorstwem, chocia nieraz potrzebowaa krtkoterminowego kredytu na wyposaenie statkw albo na okres do chwili przypynicia tyche statkw. Takich poyczek bank udziela z funduszw zdeponowanych na rachunkach innych osb. By to may krok w kierunku tego, co dla wspczesnego, normalnego banku komercyjnego jest najbardziej typow operacj. Ale pod koniec XVII w. Kompanii Wschodnio-Indyjskiej zaczo si gorzej powodzid, a deficyty i dugi wzrosy. W XVIII w. sytuacja si jeszcze pogorszya. W 1780 r. wojna z Angli przyniosa cikie straty w statkach i adunku, bank zacz si wic jeszcze bardziej opniad z wypatami. Rwnoczenie zarzd miasta zacz si domagad od banku poyczek. Gdyby teraz wszyscy waciciele wkadw przyszli rwnoczenie po swoje pienidze, nie mona by byo ich dao zaspokoid. Czd pienidzy znajdowaaby si bowiem poza bankiem w postaci nie odebranych lub nie dajcych si odebrad poyczek udzielonych kompanii lub miastu. Poprzednio kupcy przy braniu zapaty za towary lub przy spacie dugw przyjmowali przeniesienie wkadu bankowego z premi zamiast zapaty w wtpliwych monetach, ktre byy ich alternatyw. Teraz, podejrzewajc kopoty banku, przyjmowali zapaty w formie transferu wkadu tylko z dyskontem. Wkrtce bank zacz ograniczad ilod monet, ktre mona byo wycofad lub przenied do innego banku. Odmowa ze strony banku lub niemonod wypacenia wkadw w monetach miay si stad w przyszoci niezawodnym sygnaem, e bank jest w kopotach i chodby nie wiem jak takie postpowanie tumaczono, byo to znakiem, e koniec jest ju bliski. Dla Banku Amsterdamu koniec nadszed w roku 1819. Po dwustu kilku latach dziaalnoci jego interesy zostay zlikwidowane.

Rozdzia III Banki

Istniej trzy rda pochodzenia pienidzy: mennice, ministerstwa skarbu i finansw, ktre emituj pienidze papierowe, oraz rozmaitego rodzaju banki. W sporzy o pierwszeostwo banki nastpuj po mennicach i - podobnie jak one - s bardzo star instytucj. Bankowod istniaa w powanych rozmiarach w czasach rzymskich, a potem ulega upadkowi w redniowieczu, kiedy handel sta si bardzo ryzykowny, a udzielanie poyczek nie dao si pogodzid z potpieniem lichwy przez religi. Wraz z nadejciem renesansu bankowod odya w miar oywiania si handlu, a skrupuy religijne ustpiy jak zwykle wobec korzyci pieninych. O tyle, o ile jakikolwiek zawd moe wykazywad jakie powizania etniczne, bankowod wie si z Wochami15. Zarwno jej upadek, jak odrodzenie, miay miejsce we Woszech. adni pniejsi bankierzy, nawet Rotszyldowie czy J. Pierpont Morgan, nie dorwnali we wspaniaoci Medyceuszom, ktrych dostojeostwo powanie zwiksza fakt, e byli agentami finansowymi Stolicy Apostolskiej. Domy bankowe Wenecji16 i Genui s uznanymi prekursorami nowoczesnych, normalnych bankw komercyjnych. Niemal na tym samym poziomie rozwoju byy banki doliny Padu, dlatego te gdy w Londynie rozwino si udzielanie poyczek, w sposb niejako naturalny ulic, na ktrej si ono skupio, nazwano Lombardzk (Lombard Street). Proces, za pomoc ktrego banki kreuj pienidze, jest tak prosty, e budzi wrcz sprzeciw. Wydawaoby si, e tam, gdzie chodzi o tak wan spraw, naleaoby oczekiwad czego bardziej skomplikowanego i tajemniczego. Wkady we wspomnianym poprzednio Banku Amsterdamu podlegay na podstawie zlecenia ich wacicieli transferowi na rzecz innych osb przy regulowaniu rachunkw z nimi. Byo to uatwienie dawno wprowadzone przez prywatnych prekursorw bankw. Niemniej jednak zdeponowane monety suyy jako pienidz, chocia pozostaway w banku i jednym pocigniciem gsiego pira mogy zostad przekazane. Nieuchronnie przekonano si wic - tak jak to byo w przypadku konserwatywnych obywateli Amsterdamu, ktrzy w roli dyrektorw Kompanii Wschodnio-Indyjskiej faworyzowali w sposb nepotyczny swe wasne interesy - e za nastpnym pocigniciem pira mona - w oparciu

15

Por. A. P. Usher, The Origins of Banking: The Primitive Bank of Deposit, 1200-1600, The Economic History Review 9634, t. IV, nr 4, s. 399 i nast. Profesor Usher sugeruje moliwe powizanie midzy bankami starorzymskimi a woskimi, ale ostatnio dochodzi do wniosku, e nie ma niczego w dostpnych obecnie rdach, co by wiadczyo o bezporedniej cigoci praktyki (s. 402). 16 Pionierskim i niezmiernie interesujcym studium na temat wczesnej praktyki bankowej jest The Bank of Venice Ch. F. Dunbara (The Quarterly Journal of Economics 1892, t. VI, nr 3). Banki depozytowe powstay w liczbie stu czy wicej w Wenecji w XIII, XIV i XV w. Znaczna ich liczba upada z wikszymi lub mniejszymi reperkusjami. Senat poczyni wielkie wysiki w celu uregulowania dziaalnoci bankowej, przewidujc nawet takie szczegy, jak godziny otwarcia i obowizek liczenia przyniesionej gotwki pod okiem jej waciciela. Ale wyniki tego regulowania nie byy najlepsze. Szesnastowieczny senator, niejaki Tommaso Contarini, wspomnia w swej mowie o rnych trudnociach. Wedug Dunbara, zauway on, e bankier .....moe przyjacioom udzielid poyczki bez wypacania im pienidzy, po prostu przez umieszczenie krtkiego zapisu po stronie kredytu. Bankier moe zaspokoid swe wasne pragnienia posiadania piknych mebli czy biuterii przez napisanie po prostu dwu linijek w swych ksikach i moe kupid majtek czy wyposayd dziecko bez faktycznej wypaty pienidzy (s. 316). Zob. take: F. C. Lane, Venetion Bankers, 1496-1533; A Study in the Early Stages of Deposit Banking, The Journal of Political Economy 1937, t. XLV, nr 2, s. 187 i nast.

o pierwotny i bezczynny wkad - przyznad poyczk z banku czowiekowi nie bdcemu wierzycielem, czyli pierwotnym wkadc. Niebagateln spraw byo rwnie to, e bank otrzymywa odsetki od takiej poyczki. Pierwotnego wkadc mona byo poinformowad o uyciu w ten sposb jego wkadu i o tym, e mu si za to zapaci. Pierwotny wkad by w dalszym cigu zapisany na dobro pierwotnego wkadcy. Ale teraz pojawia si nowy wkad, pochodzcy i poyczonych rodkw. Obu tych wkadw mona byo uywad do dokonywania zapat, a wic posugiwad si nimi jak pienidzmi. W taki wic sposb zosta kreowany pienidz. Odkrycie, e banki mog stwarzad w ten sposb pienidze, nastpio w dziejach bankowoci wczenie, poniewa pozwalao zarabiad odsetki. Tam, gdzie mona si spodziewad takich korzyci, ludzie wykazuj naturalny pd do innowacji. Jeli chodzi o banknoty, to istniaa jeszcze inna moliwod, z powodzeniem wykorzystana w pniejszej Republice Amerykaoskiej. Polegaa ona nie na otwieraniu wkadu na rzecz poyczkobiorcy, lecz na wrczeniu mu kwitu bankowego (banknotu), wymienialnego na pienidz kruszcowy, zoony w banku jako kapita albo jako trway depozyt. Poyczkobiorca mg przy uyciu tego banknotu dokonywad zapaty, a otrzymujcy tak zapat mg z kolei, zamiast wymieniad banknot na gotwk, uywad go przy swoich wypatach - i tak dalej w nieskooczonod. A tymczasem bank otrzymywa odsetki za pierwotn poyczk. Moe ktrego dnia banknot powrci i zostanie wymieniony na monety pochodzce z pierwotnego wkadu, ale do tego czasu poyczkobiorca spaci swoj poyczk, take w pienidzu kruszcowym. Wszystko bdzie w porzdku, a przez ten czas zarobi si odsetki. Istniaa rwnie moliwod, e banknot bdzie dalej wdrowa z rki do rki i do nastpnych jeszcze rk oraz e nigdy nie zostanie przedstawiony do wymiany. Poyczka, ktra spowodowaa jego emisj, przyniesie odsetki i zostanie w odpowiednim czasie spacona. A banknot bdzie w tym czasie nadal obiega. Nikt nigdy nie zgosi pretensji w stosunku do pierwotnych monet, ktre pozwoliy na pierwsz poyczk. W 1960 r. George W. Ball, niezwykle wzity prawnik, polityk i dyplomata, porzuci paostwowy urzd, by zostad wspwacicielem wielkiego banku Lehman Brothers na Wall Street. Po jakim czasie kto usysza jego pytanie: Dlaczego nikt mi wczeniej mi wspomnia o bankowoci?

Piszcy w poowie poprzedniego stulecia John Stuart Mili rozprawi si w kilku zdaniach z czynnikami okrelajcymi wartod pienidza, czyli jego si nabywcz: Wartod, czyli sia nabywcza pienidza, zaley przede wszystkim od popytu i poday *...+ Poda pienidza *...+ jest *...+ caa ilod pienidza w obiegu w danym czasie *...+ Popyt za na pienidz skada si ze wszystkich dbr oferowanych do sprzeday17. Jego tumaczenie byo zupenie wystarczajce jak na owe czasy. I mwio ono o tym, co banki mog zrobid z pienidzem. Z pierwotnego wkadu w pienidzu kruszcowym mona udzielad poyczek. Powstan std nowe banknoty lub nowe wkady, ktrych mona uywad jako pienidza. Przy nie zmienionej poday dbr ceny pjd w gr i wartod pienidza si obniy. Gdyby bankierzy byli zachanni lub rywalizowali z sob, lub jedno i drugie, a poyczkobiorcy wykazywali naleyty entuzjazm, ekspansja poyczek wraz ze zwizanymi z nimi odsetkami, a w nastpstwie tego wkadami

17

J. S. Mili, Zasady ekonomii politycznej i niektre je) zastosowania do filozofii spoecznej, t. II, PWN, Warszawa 1966, rozdz. VIII, s. 96-97.

i banknotami mogaby byd olbrzymia. Podobnie wielki mgby byd wzrost cen albo obnienie wartoci, czyli siy nabywczej pienidza. Zwyka cen bya wad systemu z punktu widzenia ogu spoeczeostwa, a w kadym razie tych, ktrzy wpacali pienidze, ale ich nie otrzymywali. Dla bankw rwnie krya si w tym puapka. Polegaa ona na tym, e posiadacze wkadw i banknotw mogliby przyjd po swoje pienidze rwnoczenie. Pierwotny wkadca mg wtedy dostad swoje pienidze, poniewa one tam jeszcze byy. Podobn moliwod mia te czowiek, ktremu ten wkad odpoyczono. Ale nie obaj. Cudowna zdolnod, jak miay banki w zakresie pienidza, polegajca na kreowaniu przez nie wkadw pieninych albo emitowaniu banknotw, ktre speniay rol pienidza, zawisa na jednej cienkiej nitce. Nitk t by warunek, eby stosunkowo niewielka liczba wacicieli wkadw czy posiadaczy banknotw przychodzia po pienidze kruszcowe, ktre bank by obowizany wypacad. Gdyby bowiem wszyscy przyszli naraz, bank musiaby zawiesid wypaty. Ale kiedy zrodzio si podejrzenie, e bank nie moe dokonad wypaty, przychodzili wszyscy, nieraz z wielkim popiechem. Gdy tak si dziao, wkady i banknoty, ktre poprzednio suyy jako pienidze, przestaway ju speniad t rol. Pierwsi przybywajcy mogli zainkasowad swoje wkady i banknoty, dla spnionych nie pozostawao ju nic. Ich Wkady i banknoty nie miay adnej wartoci - byy bezwartociowymi papierami upadego obecnie banku. Jako takie, nie byy ju pienidzem. Z wielkoci cudu kreacji pienidza moga si obecnie mierzyd rozpacz zwizana z tym, e nagle pienidz ten przesta istnied. Zmniejszenie si iloci pienidza na zakup towarw powoduje spadek cen. Ten spadek moe byd szybki i rujnujcy dla tych, ktrzy maj towary na sprzeda i dugi do spacenia. Jest to depresja lub panika - naturalne wahnicie si w przeciwn stron po poprzedniej euforii. Znowu rzecz raczej prosta. W miar jak si rozwijaa bankowod, od siedemnastego stulecia pojawiay si, przy wspdziaaniu innych jeszcze okolicznoci, cykle euforii i paniki. Ich dugod zacza z grubsza odpowiadad czasowi, jaki by ludziom potrzebny na zapomnienie poprzedniej katastrofy; na to, eby geniusze finansowi jednego pokolenia wymarli w niesawie i zostali zastpieni przez nowych i eby atwowierni i wystrychnici na dudka mogli uwierzyd, e tym razem naprawd - tak jak w przypadku Midasa wszystko, czego ci geniusze dotkn, zamieni si w zoto. Cykle euforii i otrzewienia przeplatay si przez penych dwiecie piddziesit lat, czc czasy Johna Lawa z czasami Bernarda Kornfelda i z Amerykaosk Spk Akcyjn (Equity Funding Corporation of America). Poniewa John Law wykaza, prawdopodobnie lepiej ni ktokolwiek po nim, co bank moe zrobid z pienidzmi i jak oddziaad na pienidz, zasuguje on na specjaln uwag. Ze wzgldu na to, i dokonywa on operacji finansowych w Paryu, odznaczay si one stylem i rozmachem, ktrych by nie wykazyway w innych krajach, o bardziej prozaicznym nastawieniu. Odznaczay si one rwnie godn uwagi konsekwencj.

Law przyby do Francji w 1716 r. z poleceniami, ktre nawet wtedy mogy si niejednemu wydawad niezbyt zachcajce. Pochodzi ze Szkocji, na ktry to szczeg pniej zwrcimy uwag, a ucieka przed oskareniem o morderstwo dokonane w Anglii, gdzie zbyt dobrze powiodo mu si w pojedynku. Strwoniwszy spory odziedziczony majtek utrzymywa si przez szereg lat z gier hazardowych. Ksi de Saint-Simon, ktrego pamitnikom zawdziczamy obszerne wzmianki na temat dziaalnoci Lawa, by jednym z niewielu francuskich szlachcicw znajcych go, a nie poszkodowanych finansowo w wyniku tej znajomoci. Opisa go jako czowieka, ktry nigdy nie

oszukujc, nieodmiennie wygrywa w karty dziki doskonaoci swej sztuki i metod gry, ktre wydaway si wrcz niewiarygodne18. Poprzednio Law usiowa sprzedad w Szkocji, Holandii i Woszech swoj znakomit koncepcj polegajc na tym, eby bank ziemski wydawa poyczkobiorcom banknoty, ktrych zabezpieczeniem byyby grunty danego kraju. By to wietny pomys, ktry mia si pojawiad pniej w wielu formach - w Niemczech jeszcze w roku 1923. Jednake Law spotka si z trudnociami ze strony pozbawionych wyobrani Szkotw i Holendrw. Francja okazaa si dla niego yznym gruntem, ale tu Law zaproponowa inny wariant swego pomysu, oparty na mniej sprecyzowanych nieruchomociach. Ludwik XIV, po swym nazbyt dugim yciu, zmar w rok przed przybyciem Lawa do Francji. Finansowe pooenie krlestwa byo przeraajce: wydatki dwukrotnie przewyszay przychody, skarbiec by chronicznie pusty, generalni poborcy podatkw rolnych i horda podlegych im poborcw nadzwyczajnych podatkw krlewskich nadawali si gwnie do zaspokajania swej wasnej chciwoci. Ksi de Saint-Simon, chod nie zawsze by najrzetelniejszym doradc, zasugerowa wanie, e uczciwym rozwizaniem byoby ogoszenie paostwowego bankructwa, repudiacja dugw i zaczcie wszystkiego od nowa. Filip Orleaoski, regent w imieniu siedmioletniego Ludwika XV, nie by na og zdolny ani do mylenia, and do dziaania. Wtedy to pojawi si Law. Mwiono, e kilka lat przedtem pozna Filipa w jakiej jaskini gry i ten ostatni by pod wraeniem finansowego geniuszu Szkota19. Na podstawie edyktu krlewskiego z 2 maja 1716 r. Law otrzyma wraz ze swym bratem prawo zaoenia banku z kapitaem 6 mln liwrw, to znaczy okoo 250 tys. funtw angielskich. Bank ten by uprawniony do emitowania banknotw. Robiono to w formie udzielania poyczek, a gwnym poyczkobiorc byo - jak si mona domylad - paostwo. Rzd z kolei uywa tych banknotw do pokrywania swych wydatkw i opacania swych wierzycieli. Banknoty zostay uznane za prawny rodek patniczy przy uiszczaniu podatkw. Pocztkowo banknoty byy chtnie przyjmowane nie tylko na spat podatkw, lecz i na wszelkie inne cele. Dziao si tak dlatego, e Law nie tylko utrzymywa, i kady bankier, ktry nie ma odpowiedniej rezerwy w zotych monetach na wykupienie swych banknotw, zasuguje na kar mierci, lecz obiecywa zwrot w monetach o takim ciarze, jaki miay w dniu emisji banknotw papierowych. Krlowie francuscy, zgodnie z dawno ustalon praktyk, stale obnaali zawartod metalu we francuskich monetach, majc jak zawsze nadziej, e mniej zota i srebra nie wpynie ujemnie na ich funkcjonowanie. Tak wic Law dawa jak gdyby zabezpieczenie przed krlewskimi malwersacjami. I przez jaki czas banknoty Lawa byy przyjmowane z premi w stosunku do monet o tej samej wartoci nominalnej. W tych pierwszych miesicach John Law dokona niewtpliwie poytecznych rzeczy. Finansowe pooenie rzdu poprawio si. Banknoty poyczone rzdowi i wydane przezeo na jego potrzeby, jak rwnie wypoyczane prywatnym przedsibiorcom wpyny na podwyk cen, zgodnie z formu Milla. A wzrost cen - wspomagany jeszcze przez optymizm spowodowany mierci Ludwika i odwieczn zdolnoci gospodarki francuskiej do przetrwania, a nawet poprawy w obliczu wszelkich moliwych trudnoci - doprowadzi do powanego oywienia gospodarczego. Law otworzy filie swego banku w Lyonie, La Rochelle, Tours, Amiens i Orleanie. Niebawem sta si instytucj publiczn,
18

L. de Rouvroy, duc de Saint-Simon, Memoirs (tum. i red. Lucy Norton), Hamish Hamilton. London 1972, t. III. s. 299. 19 E. Groseclose, Money and Man, Frederick Ungar Publishing Co., New York 1961, s. 129.

jak by si to dzi z grubsza okrelio. Jego bank sta si Bankiem Krlewskim (Banque Royale), spk opart na nadanym przez paostwo statusie. Gdyby Law zatrzyma si w tym momencie, zostaby zapamitany dziki swemu skromnemu wkadowi do historii bankowoci. Kapita, wniesiony przez akcjonariuszy w pienidzu kruszcowym, wystarczyby na zaspokojenie dao wszystkich wacicieli banknotw, ktrzy by je chcieli wymienid na monety. A poniewa wymiana ta bya zapewniana, niewielu by si jej domagao. Ale moliwe, e po takim obiecujcym starcie aden czowiek - nie tylko Law - nie potrafiby si zatrzymad. Pierwsze poyczki i zwizane z nimi emisje banknotw okazay si wyranie korzystne, a rwnoczenie uatwiy ycie regentowi, dlatego te zaproponowa on dodatkow emisj-Jeeli co oddziauje w sposb korzystny, to uwaa si, e wicej tego musi podziaad jeszcze lepiej. Law zgodzi si. Wyczuwajc potrzeby, obmyli take metod uzupeniania rezerw, za pomoc ktrych Bank Krlewski dawa gwarancj rosncym ilociom swych banknotw. Wykaza przy tym, e nie zapomnia swej pocztkowej koncepcji banku ziemskiego. Wpad na pomys, eby utworzyd Kompani Missisipi (Compagnie d'Occident), ktra by eksploatowaa bardzo wielkie zoa zota, kryjce si - jak sdzono w ziemi Luizjany. Otrzymany w ten sposb metal miano przywozid do Francji, przy czym do zyskw z niego miay jeszcze dojd zyski z handlu. Z pocztkiem roku 1719 Kompania Missisipi, pniejsza Kompania Indyjska, uzyskaa przywilej wycznoci handlu z Indiami, Chinami oraz krainami Mrz Poudniowych. Wkrtce potem otrzymaa take monopol tytoniowy, prawo bicia monety i cigania podatkw jako dalsze rda dochodu. Nastpnym krokiem byo ulokowanie na rynku akcji, co byo jakim pierwowzorem konglomeratu. Zrobiono to w roku 1719, przy czym oddwik w spoeczeostwie by widoczniejszy, goniejszy, a chwilami gwatowniejszy ni kiedykolwiek przedtem, a moe i potem. Gsty tum cisn si, eby kupid akcje, zgiek przy sprzeday by oguszajcy. Transakcje odbyway si w starej giedzie przy ulicy Quincampoix; pniej zostay przeniesione na plac Vendme, a w koocu na teren Hotelu Soissons. Wartod ssiadujcych posesji gwatownie wzrosa wskutek popytu ze strony tych, ktrzy chcieli byd blisko centrum tej dziaalnoci. Cena akcji skoczya w gr w sposb fenomenalny. Ludzie, ktrzy na pocztku roku ulokowali w nich kilka tysicy, po paru tygodniach czy miesicach mieli ju w kieszeni miliony. Nazwano ich milionerami. Niewtpliwie w wanie rok przynis nam to poyteczne francuskie okrelenie. W miar jak mija rok, sprzedawano nabywcom coraz wicej akcji konglomeratu. W tym czasie Bank Krlewski rwnie bez przerwy zwiksza swe poyczki i tym samym ilod banknotw, w ktrych je podejmowano. Z wiosn roku 1719 wartod jego banknotw w obiegu dosza do 100 mln liwrw. W poowie lata byo ich o 300 mln wicej. W drugiej poowie 1719 r. emitowano dalszych 800 mln. Mona by przypuszczad, e sprzeda akcji stworzya wielki fundusz na zagospodarowanie dziewiczych terenw Luizjany. Ale tak si niestety nie stao. Dziki korzystnej dla regenta umowie, wpyww ze sprzeday akcji Missisipi nie skierowano do Luizjany, ale obrcono na poyczki majce pokryd wydatki rzdu francuskiego. Tylko odsetki od tych poyczek mogy byd uyte na rozwj kolonii i wydobywanie zota, ktre miao stanowid rezerw Banku Krlewskiego. Upraszczajc nieco spraw mona powiedzied, e Law poycza rzdowi (albo osobom prywatnym) banknoty Banku Krlewskiego, ktre nastpnie przechodziy do rk ludnoci przy zwrocie dugw rzdowych lub pokrywaniu innych jego

wydatkw. Banknotw tych uywali ich odbiorcy na zakup akcji Kompanii Missisipi, a wpywy z tego tytuu przechodziy do rk rzdu na pokrycie wydatkw i zwrot dugw wierzycielom, ktrzy nastpnie za te banknoty kupowali dodatkowe akcje. Wpywy z tego szy na pokrycie nastpnych wydatkw rzdowych i spaty dla dalszych wierzycieli rzdu. I tak si to toczyo dalej, przy czym kady cykl mia szerszy zasig od poprzedniego. Fakt, e rzd francuski stanowi jeszcze mniej zachcajc lokat ni bagna Luizjany, a nawet fakt, e to on wanie, a nie Luizjana, by przedmiotem tej lokaty, nie zosta w tamtym roku zauwaony nieomal przez nikogo. Law, ktrego nazwisko zostao zmienione na lepiej po francusku brzmice Lass, cieszy si podwczas najwyszym szacunkiem w caej Francji. Zachcony, jak to zawsze bywa z geniuszami finansw, swoim wasnym rozgosem, zwrci zainteresowania w kierunku innych reform gospodarczych czy spoecznych, najczciej bardzo sensownych. da, by chopom oddano nie uprawiane grunty kleru, by zniesiono myta, zmniejszono ca, a handel zboem uwolniono od ograniczeo. Zacz take systematycznie finansowad roboty publiczne oraz przemys swoimi poyczkami i pochodzcymi z nich banknotami. Wdziczny wadca nobilitowa go, a poniewa nie mg go uczynid ksiciem Nowego Orleanu, gdy to by mogo doprowadzid do nieporozumieo z powodu podobnego tytuu regenta, zosta on mianowany pierwszym i jak na razie jedynym ksiciem Arkansas20. 5 stycznia 1720 r. wyraono mu najwysze uznanie za jego geniusz finansowy: zosta mianowany generalnym zarzdc finansw Francji. Ale koniec jego by ju bardzo bliski. Nie trzeba podkrelad, e problemem byy banknoty. Z pocztkiem roku 1720 ksi de Conti, obraony - jak mwiono - tym, e nie mg kupid akcji po cenie, ktr uwaa za suszn, posa wiksz ilod banknotw do Banku Krlewskiego, aby mu je wymieniono na pienidz kruszcowy. Bya to spora przesyka - posano trzy wozy, eby zabray z powrotem zoto i srebro. Law zaapelowa do regenta, aby kaza ksiciu zwrcid znaczn czd kruszcu otrzymanego wanie w drodze tej wymiany. Ale inni, kierujc si intuicj, skrztnie wymieniali banknoty Lawa na kruszec, ktry z kolei wysyali do Anglii i Holandii. Jeden z nich, makler giedowy nazwiskiem Vermalet, zdoby w ten sposb monety zote i srebrne na sum niemal miliona liwrw, zaadowa na wiejski wz, przykry sianem i krowim nawozem. Przebra si nastpnie w brudny kombinezon robotnika rolnego czy te bluz wieniaka i bezpiecznie przewiz swj cenny adunek do Belgii21. Trzeba byo podjd kroki w, celu przywrcenia zaufania do pienidza papierowego. Jeden z tych sposobw, nie pozbawiony pomysowoci, wiza si z przymusowym naborem kilku tysicy czy wicej rozmaitych ebrakw z paryskich slumsw. Zostali oni wyposaeni w opaty oraz inne narzdzia i maszerowali maymi grupami przez ulice Parya jak gdyby w drodze do kopalo zota Luizjany. Wszyscy mieli si dowiedzied, e zoto wydobyte ich cik prac zacznie wkrtce napywad do Banku Krlewskiego na pokrycie banknotw. Gdy ludzie ci naleycie zwrcili na siebie uwag, kazano im odmaszerowad do portw. Niestety dua ich czd ucieka w drodze na statki, a moe ich nawet kto do tego zachci. Widziano ich wic pniej, jak po sprzedaniu swych narzdzi znowu si pojawili w swoich dawnych melinach. Wiadomod, e w Paryu znaleli si znowu ebracy, a nie zoto, miaa negatywny wpyw na inwestorw i posiadaczy banknotw Banku Krlewskiego. Wkrtce trzeba
20 21

N. Angell, The Story of Money, Frederick A. Stokes, Co., New York 1929, s. 247. Ch. Mackay, Memoirs of Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds, Richard Bentley, London 1841; L. C. Page and Co., Boston 1932, s. 29. Jest to ywy opis dziaalnoci Lawa, jak rwnie licznych innych epizodw z zakresu szaleostw tumu. Trudno przypuszczad, e wszystko to wytrzyma prb nowoczesnych badao historycznych, a szkoda, bo to jest fascynujca ksika.

byo ograniczyd wypacanie pienidzy kruszcowych w zamian za banknoty; by to niewtpliwy sygna, e boom si skooczy. Pniej Law podj dalszy i znacznie bardziej stanowczy krok; zakaza mianowicie posiadania zota i srebra - poza maymi ilociami - i ten zakaz rozcign na biuteri. Informatorom obiecywano udzia we wszelkich skarbach, o ktrych donieli. A tymczasem w Banku Krlewskim w Paryu cisn si jeszcze wikszy tum ludzi, ktrzy dali nie akcji czy banknotw, lecz pienidzy kruszcowych. Jednego dnia w lipcu 1720 r. tum by tak wielki, e pitnacie osb zgnieciono na mierd. Tak przynajmniej mwiono. Law przesta ju byd finansowym geniuszem. Wiadomo byo, e gdyby si pokaza paryskim tumom, rozszarpano by go na strzpy. Tote regent trzyma go w ukryciu, a potem wyekspediowa z Francji. Law uda si do Wenecji, gdzie przez dziesid lat pdzi ycie w ubstwie, spokoju i cnocie, a umar w wierze katolickiej, pobonie przyjwszy Sakramenty Kocioa22. We Francji Law pozostawi zrujnowane fortuny, spadajce ceny, gospodark w stanie depresji i trwale zakorzenion nieufnod w stosunku do bankw i bankowoci. A jeli chodzi o banknoty, to: Ze wszystkich narodw na wiecie Francuzi s najlepiej znani z tego, e piewem wyraaj swoje ale i pretensje [...] Ulice rozbrzmieway piosenkami *...+ Jedna z nich [...] w szczeglnoci radzia, eby przeznaczyd *...+ banknoty *Lawa+ na najbardziej niegodny cel, na jaki papier moe byd uyty23. Rekwiem ksicia de Saint-Simon dla Lawa jest take godne, uwagi: Jeeli do rzetelnych zasug takiego banku doda si - jak to rzeczywicie miao miejsce - mira projektu Mississippi, utworzenie spki akcyjnej, techniczny jzyk, oszukaocze metody polegajce na wyciganiu pienidzy od Piotra, eby spacid Pawa, to cae takie przedsibiorstwo nie majce ani kopalo zota, ani kamienia filozoficznego, musi si nieuchronnie skooczyd ruin, przy czym niewielka tylko garstka wzbogaci si dziki bankructwu pozostaych. I tak si wanie stao24. Wedug pniejszej opinii ksicia de Saint-Simon, bank Lawa mg byd dobrym pomysem, tylko nie we Francji. Francuzom brak byo bowiem potrzebnej powcigliwoci. Ale, jak zobaczymy, bya to opinia nader wtpliwej wartoci.

22 23

L. de Rouvroy, duc de Saint-Simon, Memolrs, jw., s. 299. Ch. Mackay, Memoirs of Extraordinary popular Delusions..., jw., s. 37. 24 L. de Houyroy, duc de Saint-Simon, Memoirs, jw., s. 269.

Rozdzia IV Bank Angielski

Cud kreacji pienidza przez bank moe, jak to wykaza John Law w roku 1719, doprowadzid do oywienia handlu i przemysu oraz dad niemal kademu przyjemne uczucie dobrobytu. Paryanie nigdy nie czuli si rwnie dostatnio jak w owym wspaniaym roku. Ale jak to rwnie wykaza Law, dalsz konsekwencj tego moe byd straszliwy dzieo zapaty. W tym wanie tkwi w najkrtszych sowach sformuowany problem, ktry mia przez dwa nastpne stulecia zajmowad ludzi chciwych lub obdarzonych finansowym geniuszem. Jak wywoad cud bez pniejszej za niego zapaty? Jedni doszli do wniosku, e nie mona mied jednego bez drugiego. Przez duszy czas po upadku Lawa Francuzi ywili gbok nieufnod w stosunku do bankw i banknotw, do wszelkich pienidzy niemetalowych. Ta podejrzliwod pogbia si w czasie Rewolucji Francuskiej wskutek dowiadczenia z asygnatami, o ktrym jeszcze wspomnimy. Szczeglnie francuscy chopi przejawiali skonnod do utrzymywania swego bogactwa w pienidzu kruszcowym i to nastawienie nie cakiem jeszcze u nich wygaso. Nie byli w tym zreszt odosobnieni. W Chinach i w Indiach srebro oraz zoto byo rwnie stawiane na pierwszym miejscu, a w Indiach do dnia dzisiejszego za dowd przezornoci uwaa si przechowywanie oszczdnoci w postaci zota i srebra na szyi, rkach i w uszach ony. Jako kobieta nie jest ona, w myl zasad przyzwoitoci, naraona na gwaty i przemoc, a z ni nie podlega im i bogactwo rodziny. Wszyscy jubilerzy maj wagi, eby upewniad nabywcw co do ciaru szlachetnego metalu w sprzedawanej przez siebie biuterii. Ale podejrzliwod w stosunku do bankw i ich pienidzy w ich najwczeniejszych postaciach nie ograniczaa si bynajmniej do prostych ludzi. Miaa ona szeroki zasig. Thomas Jefferson, chocia zgadza si na banki jako instytucje gromadzce wkady, silnie si sprzeciwia emitowaniu przez nie banknotw. Piszc w 1816 r. do Johna Taylora wyrazi si, e instytucji bankowych bardziej si naley obawiad ni regularnych armii. John Adams25 utrzymywa, e kady banknot emitowany ponad ilod zota i srebra w skarbcu banku nic nie reprezentuje i dlatego stanowi oszustwo w stosunku do kogo26. Tym surowym ocenom przeczy wspomniany ju fakt o niezmiernej sile przekonywajcej: zoto i srebro zoone w banku mona byo wypoyczad na procent, a poyczkobiorcy mogli pacid odsetki z tego, co dziki poyczce zarobili. A jeeli, jak to opisalimy w poprzednim rozdziale, mona byo poyczad wicej ni leao w banku w formie wkadw, to wobec znikomego cakiem prawdopodobieostwa, e wszyscy waciciele wkadw przyjd rwnoczenie po swoj gotwk, mona byo udzielid wicej poyczek i zarobid wicej odsetek. Mniejsza wic o opini Johna Adamsa. Specyficzna pokusa takich korzyci i pyncej z nich poprawy dobrobytu spoeczeostwa wywoywaa przemony nacisk na udzielanie poyczek, ktre zwikszay ilod banknotw w obiegu i wkadw ponad ilod zota i srebra w skarbcu. Problem bankowoci przedstawia si wic, cilej biorc, nastpujco: jak ograniczyd udzielanie poyczek i podejmowad inne rodki ostronoci, zabezpieczajc si przed moliwoci, e pewnego dnia posiadacze wkadw i banknotw przyjd po szlachetny kruszec, ktrego z samej natury bankowoci nie byoby wwczas w skarbcach?

25

John Adams (1735-1826), amerykaoski polityk i m stanu. Jeden z sygnatariuszy Deklaracji Niepodlegoci. By drugim i kolei prezydentem Stanw Zjednoczonych w latach 1791-1807. Przyp. tum. 26 H. E. Miller, Banking Theories In the United States Before 1880, Harvard Economic Studies, t. XXX, Harvard University Press, Cambridge 1927, s. 20.

Istniej trzy rozwizania tego problemu i jeli spojrzed na nie retrospektywnie, zupenie oczywiste. W praktyce mona czyd ze sob dwa z nich albo wszystkie trzy. Mona podjd takie kroki, eby bankierom przedstawiad systematycznie do wymiany ich banknoty lub wkady i dad od nich wypacania gotwki stanowicej ich zabezpieczenie. wiadomi koniecznoci takiej wypaty bankierzy bd ostroni w udzielaniu poyczek i bd si starali mied na pewno zawsze pod rk wystarczajce rezerwy kruszcu. Albo mona okrelid w drodze prawnej wysokod rezerwy monet utrzymywanych pod rk. To wanie rozwizanie zostao pniej przyjte w Stanach Zjednoczonych. Mona si te postarad o jakie specjalne zabezpieczenie na wypadek, gdyby wszyscy przyszli po kruszec, ktrego by w skarbcu nie byo w wystarczajcej iloci. Na przykad istnienie jakiego innego, potniejszego rda pienidza kruszcowego, pozwalajcego dostarczyd go w takich okolicznociach, osabioby znacznie pragnienie jego posiadania, tak jak to obserwowano, gdy armie Ludwika XIV zbliay si do Amsterdamu. * W cigu dwustu lat od czasw Lawa stosowano wszystkie te rozwizania, wraz z dalszym jeszcze, zabraniajcym bankom udzielania poyczek w banknotach (w przeciwieostwie do otrzymywania ich w postaci wkadw). Prawo emisji banknotw w nadziei, e bd przechodzid z rki do rki i nigdy nie zostan przedstawione do wypaty w pienidzu kruszcowym, uwaano, i susznie, za szczeglnie skaniajce do naduyd. Podejmowane rodki zaradcze rzadko byy wynikiem rozumowania stanowiy one raczej rezultat gorzkiego dowiadczenia. Przez wszystkie czasy ludzie yli w rozterce, wahajc si midzy bezporednimi korzyciami i kosztami braku umiaru a ostatecznymi korzyciami z powcigliwoci. Dopiero po dowiadczeniu tych pierwszych, wprowadzano ustawy dotyczce drugich. Pionierskim narzdziem reform by Bank Angielski. Ze wszystkich instytucji zajmujcych si sprawami gospodarki adna nie cieszya si przez tak dugi czas rwnym jemu autorytetem. Pod kadym wzgldem jest on w sprawach pienidza tym, czym bazylika w. Piotra w sprawach wiary. I sawa ta jest zasuona, gdy tam gwnie zrodziy si zarwno sztuka kierowania pienidzem, jak i otaczajca j tajemniczod. Dum innych bankw centralnych byo albo wierne naladowanie Banku Angielskiego, albo nieznaczne odchylenia od jego metod, uwaane ii dowd oryginalnoci umysu czy kultury. W ostatnich czasach centralna bankowod staa si, jak to zobaczymy, zajciem niestety nader przyziemnym. Rzdy trzymaj swe banki centralne na bardzo krtkiej smyczy. Odnosi si to, jak i do wszystkich innych, rwnie do Systemu Rezerwy Federalnej Stanw Zjednoczonych, ktry dysponuje wielkim ceremoniaem niezalenoci, ale istotn niezalenoci nie moe si pochwalid. Wikszod czynnoci banku centralnego zostaa od dawna sprowadzona ido rutyny. W myl tradycji nawet badania naukowe banku centralnego musz byd niekontrowersyjne, to znaczy musz omijad wane problemy, bo wanie co do takich moe z atwoci powstad rnica zdao. Najlepszymi wynikami badao s te, ktre z naukow powag potwierdzaj rzeczy oczywiste: Wszechwadna rola produktw ropy naftowej w oglnej produkcji przemysowej sprawia, e podwyki cen paliw mog znacznie zwikszyd presje inflacyjne przewidywane na przysze miesice27.

27

The Business Situation, Federal Reserve Bank of New York, Monthly Review 1973, t. 55, nr 12, s. 291.

wiadomi wzgldnej nieszkodliwoci Zarzdu Rezerwy Federalnej, prezydenci pochodzcy z obu partii uywali od czasu do czasu tej instytucji jako miejsca lokowania nie tylko funduszy paostwowych, ale rwnie funduszy osb, co do ktrych nie mona byo mied pewnoci, e potrafi zrwnowayd wasny budet. Panna Margaret Truman w swoich bardzo miych wspomnieniach o ojcu postawia pod znakiem zapytania znajomod sztuki dodawania u jednego z mianowanych przez niego czonkw tego zarzdu, p. Jake'a Vardamana, byego adiutanta marynarki. We wspczesnym Banku Angielskim decyzji uwaanych za wane nie podaje si przed ich podjciem do wiadomoci dyrektorw mianowanych z zewntrz. Trudno przypuszczad, e to podnosi ich presti. Niemniej jednak jaki blask pozostaje. Czd tego blasku pochodzi zreszt z samego faktu powizania z pienidzem, chodby wycznie formalnego. On to skania bardzo skdind inteligentnych modych ludzi do starania si na przykad o stanowisko wiceprezydenta Chase Manhattan czy te o posad w Prudentialu. Ale wikszod tego blasku wywodzi si z tradycji Banku Angielskiego. Nie ma troch chodby wyrniajcego si szefa banku centralnego, ktry by - pord nudnej rutyny codziennych dyskusji na temat nie od niego zalenych decyzji - nie marzy o tym, e nadejdzie kiedy jego dzieo. Wwczas cay wiat finansowy bdzie czeka na jego sowo czy skinienie, jak kiedy czeka na sowo gubernatora Banku Angielskiego. Ludzie bd dred przed nastpstwami jego decyzji, chod w najmniejszym stopniu nie bd rozumieli ich znaczenia.

Powstanie Banku Angielskiego nie wywoao wikszego wraenia. Zaoyciel, William Paterson, by wspczesnym Johna Lawa i jego rodakiem ze szkockich nizin. Mia t sam, byd moe etniczn, skonnod do pomysw opartych na zaufaniu spoeczeostwa. W ostatnich latach XVII w., w czasie pobytu w Ameryce, da si ponied idei zaoenia wielkiej kolonii, strategicznie usytuowanej na przesmyku Panamskim, zwanym wwczas Darien. Po powrocie do Europy napotka pocztkowo trudnoci w sprzedaniu tego pomysu, jak przedtem Law w przypadku swego banku ziemskiego. Ale - tak jak Law znalaz pniej regenta potrzebujcego pienidzy po mierci Ludwika XIV - tak samo Paterson znalaz Wilhelma Oraoskiego bdcego w tarapatach wskutek wojen prowadzonych z tyme monarch. Paterson zaproponowa podobne rozwizanie. Naleao zorganizowad spk bankow opart na przywileju krlewskim, z kapitaem 1 200 000 funtw. Po subskrypcji caa suma miaa zostad wypoyczona Wilhelmowi. Przyrzeczenie zwrotu tej sumy przez rzd bdzie zabezpieczeniem banknotw emitowanych w tej samej wysokoci. Tak zagwarantowane banknoty zostan nastpnie wypacone jako poyczki zasugujcym na to prywatnym poyczkobiorcom. Bank bdzie zarabiad odsetki zarwno od tych poyczek, jak i od poyczki dla rzdu. I oto cud bankowoci po raz wtry. Zgoda na to zostaa wyraona w 1694 r. i w ten sposb narodzi si Bank Angielski. Wszelkie zastrzeenia, wcznie z zarzutem torysw, ktrzy z pasj utrzymywali, e banki s z natury rzeczy republikaoskie, musiay ustpid wobec potrzeb finansowych. W stosunku do korzyci z podwjnych odsetek wydatki byy przypuszczalnie niewielkie. Pocztkowy schemat organizacyjny obejmowa rad dyrektorw, gubernatora, zastpc gubernatora, siedemnastu urzdnikw i dwu odwiernych (ci ostatni z pensj 25 funtw rocznie). Wkrtce Paterson, ktrego pierwotnie zaangaowano za 2000 funtw, nie nalea ju do rady. Pokci si on ze swymi kolegami ju po kilku miesicach - nowsi badacze sugeruj powstanie konfliktu interesw. Zorganizowa on wtedy konkurencyjny Bank

Funduszu Sierot (Orphans Fund Bank)28. W kadym razie powrci do Szkocji, gdzie jego projekt dotyczcy Darien spotka si z entuzjastycznym przyjciem. Oszczdni Szkoci rzucili si na ten projekt - tak jak pniej Francuzi na Bank Krlewski - aby lokowad pienidze w kompanii, ktra miaa zagospodarowad gnbione febr wybrzee Patersona. Wszyscy inwestorzy, ktrzy pozostali wierni przedsiwziciu, stracili swoje pienidze. Prawie wszyscy z 1200 kolonistw, ktrzy wypynli na piciu statkach do Darien, wcznie z on i dzieckiem Patersona, stracili ycie. Paterson uratowa si prawie cudem. W pniejszych latach jego znaczny wkad do historii finansw zosta uznany i jego imi czciowo zrehabilitowane. Sta si on wpywowym rzecznikiem unii midzy Angli a Szkocj.

W cigu pitnastu lat, ktre nastpiy po przyznaniu pierwotnego przywileju, rzd by w dalszym cigu w opaach finansowych i Bank Angielski rozpisa subskrypcj na dodatkowy kapita akcyjny. W nagrod za to przyznano mu monopol na prowadzenie dziaalnoci bankowej w formie spki akcyjnej pod auspicjami Korony. Monopol ten trwa prawie sto lat. Pocztkowo bank ten uwaa si tylko za jednego z bankierw, tyle e uprzywilejowanego. W podobnej uprzywilejowanej sytuacji byli - chod w mniejszym stopniu - zotnicy, ktrzy pojawili si w tych czasach w roli przyjmujcych wkady i udzielajcych poyczek. Operacje te zaleay bardziej od zasobnoci ich kas pancernych ni od uczciwoci przeprowadzanych transakcji. Sprzeciwiali si oni odnowieniu przywileju banku, ale ich opr zosta przezwyciony. Wkrtce jednake pojawi si nowy rywal, ktry mia podwayd pozycj Banku Angielskiego jako bankiera rzdowego. Bya nim Kompania Mrz Poudniowych (South Sea Company). W 1720 r. po kilku latach tradycyjnej raczej dziaalnoci, wystpia ona z propozycj przejcia dugw rzdowych w zamian za rne koncesje, obejmujce, jak si spodziewaa, przywileje handlu z koloniami hiszpaoskimi. Ale to, chod podwczas nie brano tego pod uwag, wymagao zawarcia traktatu z Hiszpani, co byo mao prawdopodobne. Bank Angielski zabiega usilnie w konkurencji z Kompani Mrz Poudniowych - o przejcie dugu publicznego, ale zosta przez ni sromotnie pokonany. Przewaya hojnod tej kompanii, jak rwnie przekupywanie przez ni czonkw parlamentu i rzdu. Omawiana rywalizacja nie powstrzymaa jednak banku od udzielania szczodrych poyczek na spekulacyjne przedsiwzicie dotyczce Mrz Poudniowych. Jeli wzid pod uwag wszystkie okolicznoci, to bank cudem wyszed z tego cao29. Entuzjazm, ktry nastpi po sukcesie Kompanii Mrz Poudniowych, by niezmierny. W tym samym roku, w ktrym operacje Lawa po drugiej stronie kanau La Manche osigay swj punkt szczytowy, rozwina si dzika wrcz spekulacja akcjami Mrz Poudniowych, a wraz z tym - innymi projektami tej kompanii, wcznie z perpetuum mobile, projektem naprawy i odbudowy plebanii oraz niemierteln kompani prowadzc przedsiwzicie rokujce wielkie korzyci, ale nikt nie wie jakie30. Wszystkie one rozwiay si z czasem cakowicie lub czciowo. Natomiast sawa roztropnoci Banku Angielskiego znacznie wzrosa - wskutek jego przypadkowego w duej mierze wyjcia cao z klski Kompanii Mrz Poudniowych. Tak jak Francuzi zachowali nieufnod w stosunku do bankw, Anglicy zachowali podejrzliwod w stosunku do spek akcyjnych. Wprowadzono tzw. ustawy
28

Gluseppi, The Bank of England, Evans Brothers, London 1966, s. 26. Wczeniejsi autorzy uwaali, te zosta on niesusznie odsunity od dziaania na rzecz: realizacji swego wielkiego projektu. 29 Szczegy w pracy B. D. Richardsa, The Bank of England and the South Sea Company, Economic History, A Supplement of The Economic Journal 1932, t. II, nr 7, s. 348 i nast. 30 Ch. Mackay, Memoirs of Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds, Richard Bentley, London 1841; L. C. Page and Co, Boston 1932, s. 55.

w sprawie baoki mydlanej (Bubble Acts), nazwane tak od baoki mydlanej Mrz Poudniowych; ustawy te przez przeszo sto lat surowo zakazyway tego rodzaju przedsiwzid.

Od roku 1720 do 1780 Bank Angielski zacz stopniowo penid rol stranika poday pienidza, jak rwnie finansowych interesw rzdu angielskiego. Banknoty Banku Angielskiego byy chtnie i szybko wymieniane na monety, dlatego te nie byy przedstawiane do wykupu. Banknoty jego mniejszych prywatnych rywali nie budziy takiego zaufania i byy stale wykupywane albo od czasu do czasu repudiowane. Mniej wicej do roku 1770 Bank Angielski sta si jedynym niemal rdem papierowego pienidza w Londynie, chod emisje banknotw bankw prowincjonalnych utrzymay si dugo w cigu nastpnego stulecia. Banki prywatne stay si natomiast instytucjami przyjmujcymi wkady. Kiedy banki te udzielay poyczek, powikszay si wkady, a nie obieg banknotw; ponadto weszy w uycie czeki jako wygodny instrument wymiany. Autorytet Banku Angielskiego by teraz ogromny. W roku 1780, kiedy Lord George Gordon prowadzi tum przez Londyn protestujc przeciw tzw. ustawom o pomocy dla katolikw (Catholic Relief Acts), Bank by gwnym celem jego ataku. By on rwnoznaczny z establishmentem31. Dopki grabiono katolickie dzielnice Londynu, wadze reagoway opieszale. Ale jak si zaczo oblenie banku, uznano sytuacj za powan. Interweniowao wojsko i od tego czasu ju zawsze posya si onierzy do pilnowania banku w nocy.

Jak wspomnielimy, do kooca XVIII w. Bank Angielski wyeliminowa z obiegu banknoty swoich mniejszych londyoskich rywali. Wyeliminowane wic zostay tym samym naduycia pochodzce z nadmiernej emisji banknotw, przynajmniej w stolicy. Ale sztuk wykonywania innych podstawowych funkcji banku centralnego trzeba byo dopiero opanowad. W okresach oywienia lub euforii spekulacyjnej mniejsze banki mogy rozszerzad bez ograniczenia zakres swych poyczek i wkadw, doprowadzajc tym samym do pniejszego zaamania oraz zmniejszenia si poday pienidza opartego na wkadach. I w dalszym cigu nie byo jeszcze zabezpieczenia przed tym, e pewnego dnia posiadacze wkadw przyjd z jakiego powodu po gotwk, ktrej z natury rzeczy w banku nie bdzie. Istniaa wic take inna jeszcze potrzeba, bynajmniej zreszt nie odnoszca si wycznie do bankw i pienidza, mianowicie potrzeba mechanizmu, ktry by regulowa regulatora, gdy sam bank, pod naciskiem powszechnego optymizmu lub potrzeb spoeczeostwa, mg si ugid i powikszyd sum swych poyczek, banknotw i wkadw na kolosaln wrcz skal. Ten problem wystpi jako pierwszy.
31 Pojcie establishment jest uywane w krajach anglosaskich na okrelenie tej warstwy spoecznej, ktra ma ustalon z dawna pozycj i wywiera faktyczny wpyw na rzdy w kraju; realizuje ona swoje cele poprzez grupy nacisku w rnych dziedzinach ycia. W Wielkiej Brytanii byli to gwnie przedstawiciele sfer dworskich i arystokracji, a z biegiem czasu take czoowi przedstawiciele rozwijajcego si kapitalizmu. W Stanach Zjednoczonych zalicza si do establishmentu gwnie przedstawicieli starych rodzin amerykaoskich, wielkiego biznesu i bankw, a take - ster naukowych. Do niedawna dominujc rol w tej warstwie odgrywali Anglosasi wyznania protestanckiego, pochodzcy ze wschodniego wybrzea Stanw Zjednoczonych. Okrelano ich skrtem WASP od sw: white, anglo-saxon, protestant. Ostatnio do tej grupy dostali si ludzie spoza tej warstwy, gwnie z nieanglosaskiej imigracji europejskiej oraz przedstawiciele innych regionw kraju, przede wszystkim Kalifornii i Texasu. Przyp. tum.

Na przeomie stulecia Anglia prowadzia wojn na przemian na dwch frantach - najpierw z koloniami amerykaoskimi (w przypadku ktrych zreszt rnice pogldw na temat emitowania pienidzy byy wan przyczyn tard), potem z Napoleonem, wreszcie ponownie z nowo powsta Republik. Wojna miaa swoje zwyke nastpstwa. Potrzeba byo pienidzy na utrzymywanie armii w polu, na flot i na subsydia dla aliantw, bdce wyrazem humanitarnej (z punktu widzenia Wielkiej Brytanii) polityki wspomagania tej wojny wikszym bogactwem Anglii, podczas gdy alianci wspomagali j wiksz liczb rozporzdzalnego wojska. Pitt by nieubagany i zdaniem wielu bezwzgldny w swoich daniach poyczek ze strony banku. Chocia zwikszono podatki i ustanowiono - wbrew silnemu oporowi - podatek dochodowy, zwany take podatkiem od wasnoci, to braki wystpoway nadal. Pod koniec stulecia rezerwy banku zmniejszyy si i od czasu do czasu pojawia si run na bank. Wreszcie, w 1797 r., w warunkach wielkiego napicia, kiedy midzy innymi obawiano si, e Francuzi mog wkrtce wyldowad, bank zawiesi prawo wymieniania banknotw oraz wkadw na zoto i srebro. Najwaniejsz i bezporedni konsekwencj tego kroku byo szybkie zniknicie zotych i srebrnych monet z obiegu oraz brak monet na mniejsze transakcje. Ludzie wydawali banknoty, a monety kruszcowe zatrzymywali. Oto nowy przejaw prawa Greshama. Bank pospiesznie wydrukowa banknoty jedno i dwufuntowe oraz wycign ze skarbca zapas zrabowanych hiszpaoskich dublonw32. Gow Jerzego III wytoczono na miejscu gowy hiszpaoskiego wadcy, co natchno anonimowego, ale wybitnie antyrzdowego poet do napisania wierszyka: eby mogy kursowad hiszpaoskie dublony, Bank wybi gow durnia na karku oliny33. Potrzeby rzdu byy dalej palce. Poyczki i zwizane z nimi emisje banknotw cigle si zwikszay, a wraz z nimi rosy ceny, w tym rwnie cena zota. Cena pszenicy, ktra na w. Michaa w roku 1797 wynosia szed szylingw za buszel i w rok pniej pozostawaa na tym samym poziomie, podniosa si do ponad 11 szylingw w roku 1799, a do szesnastu w nastpnym34. Odpowiednio wzrosa te cena chleba. Znacznie zwikszya si w tym okresie rwnie cena nie przerobionego na monety zota w sztabach. W nastpnych kilku latach ceny nieco si obniyy, ale tylko po to, eby znowu , gwatownie pjd w gr. Wszystko to budzio duy niepokj, a odzwierciedleniem podziau bogactwa w brytyjskim spoeczeostwie owej epoki by fakt, e ten niepokj dotyczy nie cen ywnoci, lecz ceny zota. W rezultacie w roku 1810 Izba Gmin ustanowia komitet, ktry mia zbadad spraw wysokiej ceny zota (The Select Committee on the High Price of Gold Bullion). Gwnym jego zadaniem, ktre w opinii wielu wymagaoby odmiennego sformuowania samego problemu, byo sprawdzenie, czy obniya si wartod banknotw Banku Angielskiego, bdcych podstawowym pienidzem, czy te podniosa si cena zota. Komitet rozway t kwesti i po upywie odpowiedniego czasu wypowiedzia si na niekorzyd banknotw. Zoto zdroao z powodu nadmiernej emisji banknotw Banku Angielskiego, nadal zreszt nie podlegajcych wymianie. Komitet zaproponowa, eby po upywie dwu lat bank przywrci ponownie pen wymienialnod swoich banknotw na brzczc monet. Jeeli bd one wymienialne, nie nastpi ju dalsza zwyka ceny kruszcu. Pniej, w 1811 r. odbya si synna debata na temat istoty pienidza i polityki pieninej, najsawniejsza w caej historii pienidza. Brali w niej udzia czonkowie parlamentu; eksperci
32 33

Dublon, zota moneta hiszpaoska, bita od XVI do XIX w. wartoci dwch (std nazwa) pistoli. Przyp. tum. J. Giuseppi, The Bank of England, jw., s. 78. 34 T. S. Ashton, Economic Fluctuations in England, 1700-1800, Oxford University Press, Oxford 1959, s. 181.

z dziedziny pienidza wystpowali z wasnymi pogldami. Nie byo zreszt ani wwczas, ani pniej wiadomo, co podnosio czowieka do rangi eksperta w sprawach pienidza. Jednake od tego czasu eksperci tacy stali si charakterystycznym, staym zjawiskiem na monetarnej arenie. W debacie tej zaznaczya si widoczna, chod niezbyt wyrana, rnica zdao, ktra si utrzymuje do dnia dzisiejszego35. Gdzie si zaczyna proces zmian ekonomicznych? Czy si zaczyna od czynnikw odpowiedzialnych za pienidz, w tym wypadku od czynnikw udzielajcych poyczek i tym samym powodujcych zwikszenie poday banknotw i wkadw (co pniej wpywa na ceny i produkcj, a rosnce ceny wpywaj pobudzajco na produkcj i handel?). Czy te zmiany zaczynaj si od produkcji? Czy rodz si one z oywionej dziaalnoci gospodarczej i cen, co powoduje popyt na poyczki, a tym samym wpywa na poda banknotw i wkadw, a wic na poda pienidza? Krtko mwic, czy pienidz wpywa na gospodark, czy te pienidz reaguje na zmiany w gospodarce. Pytanie to pozostaje nadal bez odpowiedzi. Doktryna pienina wahaa si w cigu wiekw w swojej ocenie pienidza jako przyczyny czy te wyniku warunkw ekonomicznych36. Lata wojny odznaczay si rosncym oywieniem gospodarczym i, jak ju zaznaczylimy, wzrostem cen. Jedno stronnictwo, obejmujce czoowe osobistoci z samego Banku Angielskiego, utrzymywao, e zmienione wskutek wojny warunki gospodarcze miay wpyw decydujcy, a bank i jego poyczki oraz emisje banknotw byy ich wynikiem. Cena zota posza w gr pod naciskiem oywionego handlu. Przeciwne stronnictwo utrzymywao, e bank, przez swoj hojnod i sabod woli w opieraniu si rzdowi, wypuci banknoty, ktre spowodoway zwyk cen. To nie cena zota posza w gr; z ca pewnoci byo odwrotnie - to banknoty emitowane przez bank ulegy deprecjacji i nie powinno tu byd wtpliwoci: bank jest odpowiedzialny za dopilnowanie, eby jego banknoty nie ulegay deprecjacji. Ten pogld utwierdzi stanowisko Komitetu Kruszcowego (Bullion Committee). Zdecydowanie najznamienitszym uczestnikiem tej debaty by londyoski makler giedowy ydowskiego pochodzenia, ktry nie zdajc sobie wtedy - podobnie jak inni - z tego sprawy, rozpocz dziki tej dyskusji jedn z najsawniejszych karier w dziejach myli ekonomicznej. Niektrzy uznali go pniej za najwikszego z ekonomistw wszystkich czasw. By nim David Ricardo. Popiera on zdecydowanie Komitet Kruszcowy i to, co wkrtce miao zasynd na caym wiecie jako system waluty zotej. Podczas ostatnich dyskusji nad spraw kruszcu bardzo susznie utrzymywano, e pienidz, eby by doskonay, powinien mied absolutnie niezmienn wartod37. Ricardo przyznawa, e nie mona liczyd na to, eby metale szlachetne byy tak niezmienne i doskonae; same podlegaj wikszym zmianom, ni bymy chcieli, eby podlega miernik, w ktrym wyznaczamy wartod pienidza, ale s najlepszym ze znanych nam miernikw38. Ricardo utrzymywa dalej, e bez takiego miernika pienidz byby naraony na wszelkie fluktuacje, na jakie mogaby go wystawid ignorancja lub interes tych, ktrzy go emituj39. Nie by przeciwnikiem banknotw. Uwaa, e s instrumentem oszczdnym i bardzo wygodnym. Ale niech zawsze bd w peni wymienialne na kruszec na kade danie.

35

Pojawia si ona rwnie ponownie w kilka lat pniej w dyskusji midzy zwolennikami tzw. zasady bankowej i obiegowej w polityce Banku Angielskiego. 36 S. Weintraub, H. Habibagahi, Money Supplies and Price-Output lndeterminateness: The Friedman Puzzle, Journal ot Economic Issues 1972, t. VI, nr 2 i 3 s. 1. 37 The Works and Correspondence of Dawid Ricardo, t. IV, Pamphlets 1815-1823, red. Piero Sraffa, Cambridge University Press, Cambridge 1951, s. 58. 38 Tame, s. 62. 39 Tame, s. 59.

Ricardo postpowa w myl wielkich tradycji doradcw ekonomicznych - wspaniaych, jeli chodzi o wskazywanie celw, ale sabych we wskazywaniu rodkw. Albo, jak to delikatnie zasugerowa jeden ze wspczesnych historykw, by on jako teoretyk ekonomii, skonny do zamakania oczu na to, co si dziao pod jego nosem, na przykad na to, e kraj toczy wanie wojn40. Takiego szczegu nie mgby by przeoczyd Pitt: cokolwiek by si miao dziad z cen kruszcu, sta on wobec problemu Napoleona. Tote dalej przychodzi do banku po poyczki. Ricardo triumfowa, jeli chodzi o teori, zawodzi tam, gdzie chodzio o potrzeby praktyki. Ale w koocu zwyciy rwnie i w praktyce. Opinia powanych ludzi w dalszym cigu silnie go popieraa. W roku 1821, ju dobrze po wojnie, przywrcono pen wymienialnod banknotw na zoto wedle dawnej stopy wymiany. W tej sprawie, jak i innych, Ricardo opanowa tedy Angli tak niepodzielnie, jak wita Inkwizycja Hiszpani41 Jednake nie wszystko jeszcze ukadao si dobrze. Nadal uwaano, e Bank Angielski zbytnio ulega rzdowi. W roku 1824, kiedy wspomnienie baoki j mydlanej Mrz Poudniowych wystarczajco si ju zataro, nastpia nowa epidemia zakadania towarzystw akcyjnych i emisji akcji. Po czci przejawiay si w tym ponownie zgubne powaby Ameryki Poudniowej, ale z duym oddwikiem spotkaa si rwnie kompania do osuszenia Morza Czerwonego w celu odnalezienia skarbw porzuconych przez Egipcjan po przejciu ydw42. Uznano, chod dopiero po pniejszym zaamaniu gospodarczym, e liberalna polityka banku doprowadzia do boomu. W dziesid lat pniej nastpia nowa ekspansja poyczek, nowy boom, a potem wielki run na rezerwy. Te ostatnie bliskie byy wyczerpania i bank stan wobec koniecznoci zawieszenia wymiany lub bankructwa. Tym razem ocalio go konsorcjum bankierw francuskich. Poyczyli oni Bankowi Angielskiemu zoto, ktre zreszt wycignli z Banku Francuskiego. Ta kombinacja miaa midzy innymi w pewnym stopniu zatuszowad poniajcy fakt, e Bank Angielski zosta ocalony przez Bank Francuski. W roku 1844, po zaciekej dyskusji na temat roli, z jednej strony, zasady obiegowej w polityce pieninej, a z drugiej - zasady bankowej, Sir Robert Peel skrpowa bank w sposb bezwzgldny, wprowadzajc system, ktry w trzydzieci lat pniej Walter Bagehot mia nazwad elaznym systemem, twardym i nierozerwalnym43. Statut z tego roku ustala emisj banknotw Banku Angielskiego na 14 mln funtw. Ta suma miaa byd zabezpieczona obligacjami rzdowymi. Banknoty ponad t sum mona byo emitowad tylko wtedy, kiedy byo na nie pokrycie w skarbcu w zocie i srebrze (srebro mogo stanowid najwyej jedn czwart caoci pokrycia). Ten niewzruszony system by zbyt surowy z uwagi na jedn z poprzednio wspomnianych funkcji, ktr bank wwczas przejmowa, mianowicie funkcj dostarczania pienidzy mniejszym bankom, w chwilach gdy ludzie przychodzili do nich w nadmiernych ilociach po swe wkady. Naprawiano ten bd statutu zawieszajc ten przepis, ilekrod okazywa si zbyt niewygodny.

W tych latach Bank Angielski zaproponowa poddanie pod jego kontrol operacji drugorzdnych bankw komercyjnych. Przez to samo wprowadzi w uycie dwa instrumenty polityki centralnego banku o historycznym znaczeniu - operacje otwartego rynku i polityk stopy procentowej. Jak ju
40 41

S J. Giuseppi, The Bank of England, Jw., s. 79. J. M. Keynes, Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza, PWN, Warszawa 1956, s. 46. 42 A. Andreades, History of the Bank of England, P. S. King and Son, London 1909, s. 250. 43 W, Bagehot, Lombard Street. Charakterystyka rynku pieninego. Warszawa 1876, s. 22.

powiedzielimy, szybka ekspansja poyczek bankw komercyjnych i zwizanych z nimi wkadw oraz wydatkowanie tych ostatnich spowodowayby wzrost cen. W Anglii, ktra bya wystawiona na silne dziaanie zagranicznej konkurencji, stao si to pobudk do dokonywania zakupw za granic. Rwnoczenie Anglia staa si droszym rynkiem dla kupujcych. Tote odpyw zota na zamorskie zakupy lub na inwestycje, ktre miay dostarczyd na te cele towarw, by sygnaem zbyt szybkiej ekspansji kredytw bankowych. Bank to teraz przewidywa z gry i przeciwdziaa temu przez podniesienie stopy bankowej, tj. stopy, po ktrej, w ten czy inny sposb, poycza fundusze innym bankom albo wedug ktrej dyskontowa weksle tych przedsibiorcw, ktrzy potrzebowali funduszy na sfinansowanie transakcji handlowych. (Dziaalnod t uatwio wydanie w 1833 r. przepisw prawnych wyczajcych w praktyce Bank Angielski spod dziaania ustaw o lichwie). Takie podniesienie stopy bankowej stao si sygnaem dla bankw, e powinny ograniczyd udzielanie poyczek. W przypadku gdy banki nie reagoway na ten sygna, Bank Angielski mg sprzedawad rzdowe papiery wartociowe na otwartym rynku oraz podejmowad inne swoje lokaty, cznie z wekslami handlowymi, w miar jak nadchodzi termin ich zapaty. W ten sposb zamiast portfelu lokat, mia obecnie gotwk. A poniewa ta gotwka odpyna z innych bankw, miay one teraz mniejsze rezerwy na pokrycie wkadw i byy zmuszone do ograniczania si w udzielaniu nowych poyczek. Mogy uzupeniad swe rezerwy gotwkowe poyczajc z Banku Angielskiego, ale tu zaczynaa odgrywad rol stopa bankowa. Poniewa zostaa ona podniesiona, zniechcaa do poyczek zarwno banki, jak te klientw bankw, gdy na nich w ostatecznym wyniku bya przerzucana. W ten sposb Bank Angielski doszed do tego, e regulowa udzielanie kredytw - a tym samym tworzenie wkadw i kreowanie pienidza - przez system bankowy jako caod. Niewiele istnieje rwnie tajemniczych i niezrozumiaych okreleo, jak operacje otwartego rynku, stopa bankowa, stopa redyskontowa. Jest tak dlatego, e ekonomici i bankowcy s dumni z dostpu do wiedzy, ktr nawet najbystrzejsi spord innych obywateli uwaaj za co przekraczajcego ich inteligencj. Operacje otwartego rynku polegaj na sprzeday niedawno wspomnianych papierw wartociowych przez bank centralny. Zabiera on w ten sposb z bankw komercyjnych lub innych gotwk i rezerwy, ktre by mona wykorzystad na udzielanie poyczek. Stopa bankowa i stopa redyskontowa to to samo. S one niczym innym, jak tym, co powstrzymuje banki od zbyt atwego uzyskiwania gotwki przez zaciganie poyczek z banku centralnego. Przygldajc si tym tajemnicom w kontekcie ich rozwoju w cigu ostatniego stulecia, trzeba je uznad po prostu za naturalne, a nawet oczywiste, praktyczne udogodnienia. To samo si odnosi do bardzo istotnej funkcji banku centralnego: dostarczania odpowiedniej iloci przyjmowanych bez zastrzeeo pienidzy, ilekrod ludzie zapragn z jakiegokolwiek powodu zamienid swe wkady w bankach komercyjnych na gotwk, ktrej - ze wzgldu na sam metod kreowania tych wkadw - nie ma w danej chwili w bankach. W czasie kryzysw z lat 1825 i 1833 wystpi taki wanie run na zoto. W pniejszych latach wieku XIX powtrzy si on jeszcze kilkakrotnie. Zgoa sensacyjny run na banki nastpi w roku 1890, kiedy wielki dom bankowy, Baring Brothers and Company, nagle znalaz si w posiadaniu 21 mln funtw w obligacjach argentyoskich, ktrych obsug Argentyna zawiesia, a tym samym wobec perspektywy bliskiego bankructwa. (Znowu Ameryka Poudniowa!) Istniaa zreszt ustalona procedura na wypadek takich nieoczekiwanych niebezpiecznych sytuacji. Bank podnosi swoj stop do takiego poziomu, by zniechcid do brania wszelkich niepotrzebnych poyczek i przycignd wolne fundusze inwestycyjne z zagranicy. A pniej zaspokaja potrzeby wszystkich wypacalnych bankw zgaszajcych si po pienidze. Uspokaja w ten sposb wacicieli ich wkadw. A po takim uspokojeniu nastpowao znw to, co w Amsterdamie.

Pewnod, e mona dostad pienidze, odbieraa wszelk chd ich podejmowania z banku44. Poczwszy od roku 1825 Bank Angielski uzna swoj odpowiedzialn rol ostatecznego rda kredytw (lender of the last resort). Okrelenie to jest rwnie czsto stosowane przez wtajemniczonych, ale i jemu historia odbiera wszelk tajemniczod, pozostawiajc tylko fakt, e jest to zwyke praktyczne udogodnienie.

W roku 1800 utrzymujca si jeszcze podejrzliwod Francuzw w stosunku do tego rodzaju instytucji ustpia przed finansowymi potrzebami Napoleona. Powsta Bank Francuski, ktry w rozpoczynajcym si stuleciu rozwija si w przyblieniu podobnie jak Bank Angielski. W roku 1875 dawny Bank Pruski zamieni si na Reichsbank. Inne kraje utworzyy wkrtce podobne instytucje. W roku 1867, podczas niezbyt stosunkowo gonej konferencji w Paryu, przedstawiciele przodujcych krajw przemysowych Europy zdecydowali, e odtd zapata w pienidzu kruszcowym bdzie oznaczad zapat wycznie w zocie. Bdziemy jeszcze mieli okazj wspomnied pniej o tej reformie. W obrbie kadego kraju banknoty i wkady mona byo swobodnie wymieniad na zoto wedle ustalanej stopy wymiany. Kady otrzymujcy w ten sposb zoto mg je z kolei wymienid na walut dowolnego rozwinitego kraju przemysowego po ustalonym kursie. Wynikao z tego, e istnia stay kurs wymiany midzy waniejszymi walutami. Jeli wic pomind proste przeliczenie arytmetyczne, stao si rzecz nieistotn, w jakiej walucie wyraono cen, zawarto kontrakt lub udzielono kredytu. Banki centralne, a zgodnie z powszechnym przekonaniem przede wszystkim Bank Angielski, kontroloway i gwarantoway wymienialnod walut na zoto i rozporzdzay ju w tym celu penym arsenaem rodkw. Wydawao si, e jest to bardzo trwaa struktura. W Stanach Zjednoczonych bya ona mniej powszechna ni w Europie, jak to wykaemy w dalszych rozdziaach, ale sdzono, e pene jej przyjcie jest tylko kwesti czasu i zrozumienia tego systemu. Zagadnienia te musiay byd trudne dla niedowiadczonych nowych demokratw, a farmerzy byli szczeglnie niezorientowani w sprawach pieninych. W kadym razie w Stanach Zjednoczonych widad byo take wyran tendencj do takiego wanie rozwoju sytuacji. We wszystkich krajach system ten podtrzymyway pewne przyjte oceny moralne. Tych, ktrzy si opowiadali za zdrowym pienidzem i systemem waluty zotej, uwaano za dobrych, a tych, ktrzy go nie popierali - za zych. Jeeli zdawali sobie spraw z tego, co robi, byli niewiele tylko lepsi od zodziei, a jeeli nie - to byli niespena rozumu. W adnym razie nie mogli byd przyjmowani w towarzystwie przyzwoitych obywateli. Tego rodzaju nastawienie charakteryzowao nie tylko konserwatystw, ale rwnie inteligentnych i wyksztaconych przedstawicieli lewicy. Socjalici, a pniej i komunici, mimo swej rewolucyjnoci, nie chcieli byd uwaani za ajdakw. W gruncie rzeczy osignicia XIX w. w dziedzinie monetarnej byy bardzo kruche. Roztropni i ostroni ludzie zawsze uwaali, e istnieje jedno niebezpieczeostwo: zoto moe si stad czym pospolitym i pojawid si w obfitoci, a to pocignie za sob przeraajcy wzrost cen. Moliwe, e wtedy trzeba bdzie odstpid od zota na rzecz czego o wikszej wartoci, a mniejszej objtoci. Zagadnienie to nie miao charakteru wycznie akademickiego. W cigu jednego tylko roku 1850, ktry nastpi po szturmie awanturnikw, poszukiwaczy szczcia i optymistw z caego wiata na zotonone zoa, nowy stan Kalifornia wyprodukowa tyle zota, ile wynosia rednia roczna produkcja caego wiata
44

T A. Andreades, History of the Bank of England, jw., s. 336.

w poprzednim dziesicioleciu. W tym samym czasie z kopalni australijskich szczliwcy wynosili potne kaway zotego kruszcu, jakie tylko potrafili udwignd; jeden o wadze dwustu funtw45 znaleziono tu pod powierzchni ziemi. Potem, pod koniec stulecia, przyszy odkrycia w Klondike i w Transwaalu. A na globie ziemskim byo jeszcze duo odlegych i nie zbadanych obszarw. Kto wiedzia co mogy w sobie kryd? Ciekawe, do czego by moga doprowadzid taka obfitod zota. Freud utrzymywa, e przywizanie czowieka do zota tkwi gboko w jego podwiadomoci. W myl tego urok tego metalu przynajmniej czciowo - utrzymaby si nawet wtedy, gdyby zoto byo rwnie pospolite jak wgiel. Hipoteza ta nie zostaa sprawdzona, poniewa zoto nie pojawio si w takiej obfitoci. Ale znaleziono wystarczajc jego ilod, by mogo to wywrzed wpyw na ceny. W cigu dwudziestu piciu lat przed rokiem 1848, kiedy pierwszy raz ujrzano ziarnka zota przy tartaku Johna Augustusa Suttera46, ceny w zocie lub jego rwnowaniku spaday. W cigu nastpnego dwierdwiecza poszy w gr, ale ten wzrost (okoo 20%) by niezbyt wielki wedug dzisiejszych norm. Po Afryce Poudniowej nowych odkryd byo oglnie biorc mniej. Zoto pozostawao nadal rzadkoci. Keynes obliczy w roku 1930, e jeden liniowiec oceaniczny mgby przewied przez Atlantyk wszystko zoto, ktre zostao wydobyte z kopalo i strumieni w przecigu poprzednich siedmiu tysicy lat47. Jeszcze dzi nowoczesny supertankowiec byby wicej ni wystarczajcy do takiego przewozu.

Wikszym niebezpieczeostwem dla zota byy wojny. System waluty zotej w poprzednim stuleciu wiele zawdzicza inteligentnej polityce Banku Angielskiego: przez krtki czas bankowod centralna bya sztuk. Ale wicej jeszcze zawdzicza temu, e w Anglii panowa pokj. W nastpnym stuleciu rzdy, podobnie jak rzd Pitta, bd si zwracad do swych bankw centralnych o pienidze, ktrych nie potrafi zdobyd w drodze podatkw. A aden bank, majcy najwiksze nawet pretensje do samodzielnoci, nie zamarzy nawet o stawieniu oporu. Ale najwiksze niebezpieczeostwo stanowia chyba demokracja. Bank Angielski by instrumentem klasy panujcej. Jedn z waciwoci, ktre bank przej od tej klasy, bya monod zmuszania ludzi do ponoszenia ofiar. Bank mg doprowadzid do obniki cen i pac, do wzrostu bezrobocia. Byy to rodki zaradcze w okresach, kiedy bank traci zoto. Niewielu przewidywao - albo nikt - e chopi i robotnicy bd pewnego dnia reprezentowali tak si, i rzdy nie bd skonne do narzucania tych ofiar nawet w tak susznej sprawie, jak obrona wartoci waluty. Jednake wczenie si przekonano, e interesy ludzi bogatych mog si w zakresie tych spraw rnid od interesw innych ludzi. W roku 1810 Ricardo napisa: Deprecjacja rodka obiegowego przyniosa wicej szkody ludziom bogatym *...+ Mona sformuowad powszechnie obowizujc zasad, e kady czowiek ponosi szkod lub zyskuje na zmianie wartoci rodka obiegowego proporcjonalnie do tego, jaka czd jego majtku skada si z pienidzy, lub

45 46

Okoo 90,7 kg. Przyp. tum. Dnia 24 stycznia 1848 r. przy tartaku koo Sutter's Fort, na miejscu dzisiejszego Sacramento w Kalifornii, znaleziono przypadkowo w potoku grudki zota. Wiadomod o tym szybko si rozesza i spowodowaa synn gorczk zota (gold rush) - wycig po nie ze stanw wschodnich do Kalifornii. Przyp. tum. 47 J. M. Keynes, A Treatise on Money, Harcourt, Brace & Co., New York 1930, t. II, s. 290. Ksika ta jest take rdem, z ktrego zaczerpnito obserwacje Freuda.

proporcjonalnie do tego, o ile ustalone w pienidzu jego zobowizania przewyszaj ustalone w pienidzu kwoty, ktre mu si nale od innych48. Natomiast chopom wyszo to na korzyd: On *chop+ - bardziej ni jakakolwiek inna klasa spoeczeostwa - odnosi korzyci z deprecjacji pienidza, a szkody ze zwikszenia si jego wartoci49. W Anglii triumf klasy, okrelanej przez Ricarda mianem bogaczy, by zupeny albo niemal zupeny. Ale w Stanach Zjednoczonych wywoany tym spr mia w tej czy innej formie dominowad w polityce amerykaoskiej przez pierwsze stulecie Republiki i poow nastpnego. Tylko polityka w sprawie niewolnictwa moga doprowadzid do rwnie ostrego, jak polityka pienina, rozbratu midzy ludmi.

48 49

The Works and Correspondence of David Ricardo, t. VII, Pamphlets and. Papers 1809-1811, jw., s. 136. Tame, s. 136-137.

Rozdzia V Pienidz papierowy

Pienidz papierowy o ile historia bankowoci komercyjnej jest domen Wochw, a bankowoci centralnej- Brytyjczykw, to historia pienidza papierowego emitowanego przez rzd jest bez wtpienia domen Amerykanw. Bankowy pienidz papierowy ma oczywicie wiele wsplnego z pienidzem rzdowym. Banknoty wypoyczane przez bank zachowuj peny parytet siy nabywczej w stosunku ido zota czy srebra, wobec ktrych stanowi tytu nabycia dopty, dopki mona je wymienid na kruszec. I zachowuj nadal ten parytet, nawet wtedy, kiedy ilod banknotw w obiegu znacznie przekracza w swej cznej wartoci nominalnej wartod kruszcu przeznaczonego na ich wymian. Wane jest tylko to, eby faktu niedostatecznej iloci rozporzdzalnego zapasu kruszcu nie ujawnia zbyt wielka liczba przychodzcych po niego rwnoczenie klientw. Dalej, jak wykazay dowiadczenia brytyjskie podczas wojen napoleooskich, banknoty bynajmniej nie trac caej swej wartoci, czy nawet jej wikszej czci, po zawieszeniu ich wymiany na zoto lub srebro. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e decydujcymi czynnikami s tu: liczba poyczonych banknotw w stosunku do oglnego stanu handlu, a konkretniej - do wolumenu moliwych do zakupienia dbr i usug, oraz widoki na to, e w koocu bdzie je mona wymienid na kruszec. Po traktacie gandawskim i zwycistwie pod Waterloo ustalia si opinia, e rzd brytyjski nie bdzie ju nadal naciskad Banku Angielskiego o poyczki i zwizane z tym banknoty. Wydawao si, e prdzej czy pniej zostan wprowadzone w ycie zalecenia Komitetu Kruszcowego co do penej wymienialnoci. W zwizku z tym zwikszaa si stale sia nabywcza banknotw Banku Angielskiego i ich wartod w stosunku do zota. Wykazyway wic one zdecydowanie przeciwn tendencj w stosunku do tej, ktrej przed stu laty podlega w znacznie wikszych ilociach wypuszczony i budzcy nieskooczenie mniej zaufania pienidz papierowy francuskiego Banku Krlewskiego. Niewiele si zmienio, gdy rzd, zamiast lokowad swoje walory w swym banku i brad za to banknoty na opacenie onierzy, marynarzy, urzdnikw i dostawcw, zacz emitowad swe wasne banknoty i oddawad je bezporednio do rk tych, ktrzy czekali na zapat. Emitowane w ten sposb banknoty stanowiy rwnie przyrzeczenie zapaty w zocie lub srebrze ze skarbu paostwa. I tu znowu wolumen przyrzeczeo zapaty przekracza zwykle - a mona powiedzied niemal zawsze - wartod posiadanego kruszcu. Ale tak jak w przypadku banknotw emitowanych przez bank, zaufanie do banknotw rzdowych i zwizana z nim sia nabywcza pozostaway wysokie, dopki banknoty te byy w peni wymienialne na zoto lub srebro. Podobnie zmniejszenie si ich siy nabywczej, gdy przestay byd wymienialne, zaleao od wolumenu emitowanych banknotw w stosunku do wolumenu dbr na rynku i od widokw na pniejsz wymian. Jeeli emisja bya ograniczona, zmniejszenie si siy nabywczej mogo byd nieznaczne i mogo takim pozostad, nawet gdy obiecywana wymiana bya - jak si to czsto dziao - odraczana w nieskooczonod. Rzdowy pienidz papierowy w swej wczesnej fazie dawa czsto korzyci w postaci odsetek obietnic skromnej premii w chwil przedstawienia go do wymiany. Za t obietnic wymiany na kruszec sta majestat paostwa i jego praworzdnod, ale te dwa atuty byy, jak to wykazaa historia, niezmiernie wtpliwe w sprawach dotyczcych pienidza. Zwykle rwnie nadawano tym pienidzom

sztuczn lub przymusow wartod. Ogaszano, e pienidz papierowy, zaoferowany w odpowiedniej iloci przez dunika jego wierzycielom, prawnie uwalnia go od zobowizania - jest wic prawnym rodkiem patniczym. Dlatego to dunicy poszukiwali tych pienidzy na pokrycie swych dugw i bardzo je sobie cenili, a wierzyciele nie mogli si temu sprzeciwid. Ale dziaanie tego przymusu byo zawsze mniej skuteczne, ni si spodziewano.

Zesp szczeglnych warunkw wyjania pioniersk rol kolonii amerykaoskich w stosowaniu pienidza papierowego. Jak zawsze, wojna zmusia kolonistw do wprowadzenia innowacji finansowych. Emisja pienidza papierowego, podobnie jak w przypadku poyczek Banku Angielskiego, zastpowaa podatki, zwaszcza e w sprawie podatkw kolonici byli wyjtkowo zatwardziali. Sprzeciwiali si - w myl ich wzniosego okrelenia - opodatkowaniu bez przedstawicielstwa. Ale byli rwnie przeciwni - o czym byo ju mniej gono - opodatkowaniu z przedstawicielstwem. Nie ma najmniejszej wtpliwoci, e we wszystkich koloniach istnia silny opr przeciw paceniu podatkw. Bya to jedna z wyranych cech wyrniajcych nard amerykaoski na dugo jeszcze po jego oddzieleniu si od Anglii50. W czasach kolonialnych pienidz papierowy pojawi si rwnie jako antidotum na niezadowolenie z sytuacji gospodarczej - i susznie. Koloniom take na og kraj macierzysty nie pozwala na zakadanie wasnych bankw. Dlatego nie byo tam banknotw emitowanych przez banki, tej oczywistej alternatywy dla banknotw rzdowych. Musimy rwnie wzid pod uwag amerykaosk skonnod do eksperymentowania w dziedzinie pienidza, a moe i wiar, e oprcz wszystkich innych cudw Nowego wiata istniaa tam swoista i jedyna w historii moliwod kreowania pienidzy w celu wzbogacania ludzi. Pocig do eksperymentw monetarnych siga najwczeniejszych dni osadnictwa. Kolonici, jak o tym mwi wszystkie rda historyczne, cierpieli na endemiczny niedobr pienidzy. Wszystkie niemal wyjanienia przypisuj ten niedobr brakowi miejscowych rde zota i srebra oraz polityce handlowej kraju macierzystego, ktry w myl merkantylistycznego przekonania, e wszelkie znaczniejsze bogactwo sprowadza si do zota i srebra, niefrasobliwie wyciga te metale od osiedleocw. adne z tych tumaczeo nie wydaje si prawdopodobne. Wiele krajw i spoecznoci miao stosunkowo obfite zasoby zota i srebra nie posiadajc kopalo. Wenecja, Genua, Bruges - nie miay z zotononych. Dzisiaj nie ma ich rwnie Hong Kong ani Singapur. Chocia od kolonistw wymagano, by pacili w pienidzu kruszcowym za to, co kupowali od Anglii, to z drugiej strony mogli oni oferowad takie dobra i usugi, jak tytoo, skry, statki, usugi eglugowe, na ktre kupcy brytyjscy byliby chtnie wydali zoto i srebro - i mieli pen po temu swobod. Znacznie prawdopodobniejsze jest, e niedobr pienidzy kruszcowych w koloniach by jeszcze jednym przejawem prawa Greshama. Od samego pocztku kolonici eksperymentowali w zakresie substytutw pienidza kruszcowego. Te substytuty, traktowane jako mniej wartociowe ni zoto i srebro, byy przekazywane innym i tym samym utrzymyway si w obiegu. Wartociowe metale, jak zoto i srebro, byy zatrzymywane przez tych, ktrzy je otrzymali, albo uywane przy takich zakupach, midzy innymi w kraju macierzystym, za ktre nie przyjmowano substytutw. Pierwszy substytut pienidza przejto od Indian. Od Nowej Anglii a po Wirgini wampum, czyli nanizane na sznurek paciorki z muszelek, byo w pierwszych latach osadnictwa przyjmowane jako
50

G. S. Callender, Selections from the Economic History of the United States 1765-1860, Ginn and Co., Boston 1909, s, 123.

monety zdawkowe. W roku 1641 muszelki zostay w Massachusetts uznane za prawny rodek patniczy - z zastrzeeniem pewnych ograniczeo co do rozmiarw transakcji - po kursie szed muszelek za jednego pensa. Jednake po upywie jednego czy dwu pokoleo zaczy one tracid popularnod. Muszelki wystpoway w dwu postaciach, czarnej i biaej, przy czym pierwsze miay wartod podwjn w stosunku do drugich. Niewielkiej tylko zrcznoci i jeszcze mniejszej iloci farby potrzeba byo, by walut o mniejszej wartoci nominalnej zamienid na walut o wartoci wyszej. Ale moliwod przyjmowania muszelek jako pienidzy zaleaa rwnie od tego, czy zostan one wykupione przez Indian za skry. Bo w gruncie rzeczy Indianie grali rol banku centralnego w muszelkowym systemie pieninym, a skry bobrowe stanowiy walut rezerwow, na ktr mona byo zamienid muszelki. Ta wymienialnod podtrzymywaa si nabywcz muszelek. W miar jak mija XVII w., a osadnictwo obejmowao coraz wiksze obszary, bobry wycofyway si do coraz odleglejszych lasw i strumieni. Skry przestay byd osigalne, a wraz z tym wampum przestao byd wymienialne i, jak naleao si spodziewad, stracio tym samym sw si nabywcz. Wkrtce znikno z obiegu i utrzymao si tylko jako drobna moneta zdawkowa.

Rola tytoniu, chod ograniczona do pewnych tylko regionw, bya o wiele powaniejsza ni muszelek. Tytoo wszed w uycie jako pienidz w Wirginii kilkanacie lat po zaoeniu w 1607 r. pierwszej staej osady w Jamestown. Dwadziecia trzy lata pniej, w 1642 r., zosta on uznany przez Zgromadzenie Oglne tej kolonii za prawny rodek patniczy w drodze interesujcego posunicia, polegajcego na uznaniu za nielegalne kontraktw wymagajcych zapaty w zocie lub srebrze. Uywanie tytoniu jako pienidza utrzymao si w Wirginii przez prawie dwa stulecia, a w Marylandzie przez sto piddziesit lat - w obu przypadkach do chwili uchwalenia Konstytucji, ktra postanowia, e sprawy pienidza nale wycznie do rzdu federalnego. Wedug powszechnej opinii, system waluty zotej trwa od roku 1879 a do uniewanienia jego ostatecznej, osabionej wersji przez Richarda Nixona w roku 1971. Biorc pod uwag cay okres trwania historii amerykaoskiej, obieg tytoniu, chod bardziej ograniczony terytorialnie, trwa prawie dwa razy duej ni zota. Pocztkowo tytoo przechodzi z rk do rk podobnie jak pienidz papierowy i monety. Poza tym, e by nieco kruchy, mia jeszcze dwie inne bardzo wane cechy. By to rodek wymiany, ktry hodowano, a nie wydobywano w kopalniach, bito czy drukowano, a wic jego poda zaleaa nie od szczcia, dobrej organizacji lub od wadzy paostwowej, lecz od woli jednostek. Ponadto jego jakod szczeglnie atwo podlegaa obnieniu. Obie te cechy charakterystyczne tytoniu byy w peni wykorzystywane. Od pierwszych dni osadnictwa w Wirginii i Marylandzie rzdy kolonialne podejmoway kroki w celu ograniczenia produkcji tytoniu i podtrzymania tym samym jego siy nabywczej. W 1666 r. wynegocjowano midzy Wirgini, Marylandem i Karolin (tak si wtedy ten stan nazywa) traktat, w ktrym zgodzono si na zawieszenie wszelkiej produkcji tytoniu na przecig roku. W 1683 r. zaamanie si podobnej prby sprawio, e cae bandy grasoway po wsiach, niszczc uprawy tytoniu i zmuszajc tym samym Zgromadzenie Oglne Wirginii do wydania dekretu, zgodnie z ktrym dopuszczenie si takich ekscesw przez omiu lub wicej wczgw powoduje uznanie sprawcw za winnych zdrady i ukaranie ich mierci. Chocia due rozmiary produkcji powodoway siln inflacj cen wyraonych w funtach tytoniu, to jednak tytoo jako pienidz odznacza si szczeglnym powabem dla jego producentw. Nadprodukcja podw rolnych, nieelastyczny czsto popyt na nie i wynikajce z tego katastrofalnie niskie ceny

sprawiay, e farmerzy mieli stale due trudnoci z paceniem odsetek, spat hipotecznych czy innych dugw. Przy niskich cenach potrzeba byo na to niezmiernych iloci pszenicy, baweny czy byda. Dopki tytoo by pienidzem, okrelona jego ilod wystarczaa na obsug okrelonego dugu, gdy by on wyraony w funtach lici tytoniowych. Ustawa z roku 1642, zabraniajca kontraktw w zocie i srebrze, stanowia uprzejme ustpstwo plantatorw tytoniu w stosunku do siebie samych. Gnbieni przez wierzycieli, nie przyjmujcych zapaty w tanim tytoniu i zawierajcych kontrakty w taki sposb, eby otrzymad co solidniejszego - przede wszystkim zoto i srebro - plantatorzy uczynili logiczny krok, pozbawiajc mocy prawnej t niebezpieczn metod spaty. Cena tytoniu w walucie brytyjskiej zmieniaa si rwnoczenie z kursem wymiennym midzy pienidzem Wirginii, i Marylandu a funtem sterlingiem. Kiedy cena tytoniu wynosia dziesid pensw za funt, taki wanie by kurs wymienny, to znaczy funt tytoniu z Wirginii czy Marylandu by wart dziesid pensw w srebrze. Gdy cena tytoniu spada do piciu pensw, kurs wymienny wynosi pid pensw za funt tytoniu. Nastpowao wic atwe i automatyczne przystosowywanie si, bez opnienia, midzy poziomem cen a kursem wymiennym. By to wczesny i wyjtkowo efektowny przejaw tego, co obecnie nazywamy pynnym kursem waluty, a co specjalici okrelaj mianem flotingu. Poniewa funt nawet lichego tytoniu by jednak funtem tytoniu, korzystne byo oczywicie popieranie produkcji tytoniu o najmniejszej wartoci, jeeli mona go byo wyhodowad po niszych kosztach. A to sprawio, e prawo Greshama dziaao z wyjtkow si w stosunku do powstajcych w ten sposb produktw. Nikt nie puszcza w dalszy obieg dobrego gatunku tytoniu, jeeli mg zamiast tego uyd zrzynkw, odpadkw, odyg, czy lici o duszcych waciwociach. Na pnocnym brzegu Jeziora Erie w Ontario tytoo jest wanym produktem rolnym. Za czasw mojej modoci pewien ssiad z tamtych okolic, nazwiskiem Norman Griswold, ktrego farma leaa na poudnie od naszej, zaspokaja swoje aknienie tytoniu za pomoc odpadkw lici, ktre mu przekazywali okoliczni farmerzy i ktre sobie sam preparowa. Przy poudniowym wietrze zblianie si Normana mona byo wyczud na kwadrans przed jego pojawieniem si. Wszystkie powane rda naukowe s zgodne co do tego, e taki wanie by tytoo, ktry plantatorzy Wirginii i Marylandu przede wszystkim puszczali w obieg. By to w gruncie rzeczy odpowiednik obrzynanych i opiowywanych monet, ktre kupcom amsterdamskim przysparzay tyle kopotw. rodek zaradczy, ktry tu z biegiem czasu zastosowano, by taki sam. Zaoono publiczne magazyny, ktre byy odpowiednikiem Banku Amsterdamu. Waono tam tytoo i sortowano go na odpowiednie klasy, po czym wydawano certyfikaty stwierdzajce okrelon jego jakod i ilod. Certyfikaty te byy puszczane w obieg. W roku 1727 certyfikaty tytoniowe, czyli banknoty, zostay uznane za penoprawny rodek patniczy w Wirginii i posugiwano si nimi prawie do kooca stulecia. Tak cile kojarzono pienidz z tytoniem, e pienidz papierowy nie produkujcego tytoniu stanu New Jersey mia na swym awersje lid tytoniu oraz wymagane ostrzeenie: Za faszowanie grozi kara mierci51. W Poudniowej Karolinie w ostatnich latach ery kolonialnej ry wystpowa przez jaki czas w roli pienidza, w podobny praktycznie biorc sposb jak tytoo w Wirginii i Marylandzie. W innych stanach podejmowano na mniejsz skal eksperymenty ze zboem, bydem, whiskey czy brandy, ktre w tym czy innym momencie uznawano za prawny rodek przy spacie dugw. Stosowanie whiskey i brandy jako pienidza nadaje specjalnej pikanterii powszechnemu w cigu caej historii amerykaoskiej
51

Reprodukcja w: N. Angell, The Story of Money, Frederick A. Stokes Co., New York 1929, po s. 86.

zakazowi przepijania swego majtku. Ale aden z tych substytutw pienidza nie odegra waniejszej roli w porwnaniu z pienidzem papierowym. * Pierwsza emisja pienidza papierowego, dokonana przez Koloni Zatoki Massachusetts (Massachusetts Bay Colony), nastpia w roku 1690. Okrelono j jako nie tylko pocztki pienidza papierowego w Ameryce, lecz take w Imperium Brytyjskim i niemale w caym wiecie chrzecijaoskim52. Powodem tej emisji bya, jak to zanotowano, wojna. W roku 1690 Sir William Phips, ktrego majtek i pozycja opieray si na zocie i srebrze wydobytym z rozbitego hiszpaoskiego galeonu w pobliu brzegw dzisiejszej Haiti i Republiki Dominikaoskiej, poprowadzi ekspedycj nieregularnych wojsk Massachusetts przeciw miastu Quebec53. upy z rabunku pokonanej twierdzy miay opacid ekspedycj. Ale twierdza si nie poddaa. Kolonie amerykaoskie operoway znikomymi budetami; Adam Smith zanotowa, e koszta administracji kolonii w zatoce Massachusetts przed sam wojn o niepodlegod wynosiy zaledwie 18 000 funtw rocznie, w Nowym Jorku i Pensylwanii - po 4500 funtw, a w New Jersey 1200 funtw54. Nie widad byo przy tym entuzjazmu dla naoenia podatkw na opacenie pobitych bohaterw. Wydano wic onierzom papierowe pienidze z obietnic pniejszej wypaty w monetach. Obiecywano rwnie moliwod wymiany na zoto i srebro, gdy te metale wpyway w postaci podatkw, mimo e wkrtce uznano rwnie papierowe pienidze za prawny rodek opacania podatkw. Przez nastpne dwadziecia lat pienidze te obiegay rwnoczenie ze zotem i srebrem o tej samej wartoci nominalnej. Poniewa pienidze papierowe i kruszcowe byy wzajemnie wymienialne, nie nastpowaa ich deprecjacja. Kolonistom musiao jednake przyjd na myl, e pienidze papierowe nie s tymczasowym, jednorazowym rozwizaniem, lecz wszechstronn alternatyw opodatkowania. Emitowano ich wicej, gdy si wydawao, e sytuacja tego wymaga, a przyrzeczona wymiana bya stale odraczana. Ceny wyraone w pienidzach papierowych nastpnie wzrosy, a wraz z nimi podniosy si ceny zota i srebra. W poowie XVIII w. ilod zota lub srebra, na jak mona byo wymienid pienidze papierowe, wynosia tylko okoo jednej dziesitej tego, co przed piddziesiciu laty. W koocu pienidze te zostay wymienione, po kursie kilku szylingw za funt, ze zota przesanego na opacenie udziau kolonii w wojnie krlowej Anny55. Tymczasem inne kolonie Nowej Anglii oraz Poudniowa Karolina rwnie dokonay odkrycia pienidza papierowego. A niektre z nich, przede wszystkim Poudniowa Karolina i Rhode Island, posuny si w tym zakresie znacznie dalej. Pienidza papierowego w Rhode Island bya tak wielka ilod, e nawet w Massachusetts patrzono na to z niepokojem. Komentator z Massachusetts skary si w roku 1740,
52 53

E. L. Bogart, Economic History of the American People, Longmans, Green and Co., New York 1930, s. 172. Jego Intendenci rwnie wnieli nader interesujcy przyczynek do historii pienidza. Kiedy pienidz kruszcowy na opacenie garnizonu i na inne cele spnia si z Francji, obietnice zapaty zostay wypisane na kartach do gry i rozdane onierzom i innym wierzycielom. Waluta w postaci kart do gry bya w uyciu przez jakie szeddziesit lat. Wersal pocztkowo ustosunkowa si do tego nieprzychylnie, ale pniej si z tym pogodzi. W roku 1711 emitowano banknoty 100-liwrowe na pikach i treflach, a 50-liwrowe na kierach i karach. W czasach Wolfe'a i Montcalma emisja ta ulega silnej inflacji. Wraz z upadkiem Nowej Francji eksperyment si skooczy. H. Reaton, The Playing Card Currency of French Canada, The American Economic Review 1928, t. LVIII, nr 4, s. 849 i nast. 54 A. Smith, Badania nad natur i przyczynami bogactwa narodw, t. II, PWN, Warszawa 1954, rozdz. VII, s. 222. 55 Wojna krlowej Anny - to nazwa uywana w Stanach Zjednoczonych na okrelenie amerykaoskiej fazy wojny o sukcesj hiszpaosk (1702-1714). Przyp. tum.

e Rhode Island zakupuje *...+ od kolonii Zatoki Massachusetts najrniejsze brytyjskie i zagraniczne towary za wyroby papierowe, ktre nic nie kosztuj, i to umoliwia im konkurencj handlow z nami56. Emisje te straciy z czasem wszelk wartod, przynajmniej w praktyce.

Samuel Elliot Morison wyrazi si o banknotach, emitowanych w Massachusetts na opacenie onierzy po ich powrocie z Quebec, e s one w mwicym po angielsku obszarze wiata nowym wybiegiem podkopujcym kredyt i zwikszajcym ubstwo57. Inni, mniej od niego krytyczni historycy, wyraali - taki sam pogld. Ale wiadomo rwnie, e rosnce ceny oywiaj ducha przedsibiorczoci i pobudzaj dziaalnod gospodarcz, podobnie jak spadajce ceny dziaaj deprymujco na jedno i drugie. Gdyby rzd emitowa tylko tyle pienidzy papierowych, ile trzeba, eby powstrzymad spadek cen, a co najwyej spowodowad nieznaczn ich zwyk, ich wpyw mgby byd dobroczynny. Konsekwencj takiej emisji byoby nie zuboenie, lecz zwikszony dobrobyt. Problem polega oczywicie na tym, czy mona liczyd w tym zakresie na umiar i czy bdzie mona tym samym uniknd nieuchronnego i przynoszcego ndz zaamania. Przychodzi tu na myl niebezpieczny sylogizm Lawa: Jeeli co jest dobre, to wiksza tego ilod musi byd jeszcze lepsza. Ale o umiarze nie byo najwyraniej mowy ani w Rhode Island, ani w Poudniowej Karolinie, ani nawet w Massachusetts. Natomiast gdzie indziej przejawia si on w zadziwiajcym stopniu. Kolonie rodkowego Wybrzea operoway pienidzem papierowym ze zdumiewajc w dzisiejszych czasach zrcznoci i rozsdkiem. Trzeba tu zwrcid uwag na rnic ilociow, ktra moe przejd w rnic jakociow: rnic midzy powstrzymaniem spadku cen czy przywrceniem ich rwnowagi a spowodowaniem oglnej ich zwyki i inflacji. Kierujcy gospodark w koloniach rodkowego Wybrzea, jak wielu po nich, dyli do pierwszego i nie chcieli dopucid do drugiego. Pierwszej emisji pienidza papierowego dokonano w stanie Pensylwania w roku 1723. Ceny wwczas spaday i handel podupada. Gdy jedne i drugie wrciy do normalnego poziomu, emisja zostaa wstrzymana. Wydaje si, e podobne korzyci przyniosa druga emisja z roku 1729. Trend gospodarki i cen w tych samych latach w Anglii sugeruje, e gdyby tego nie zrobiono, ceny by nadal spaday. Podobne emisje day takie same zadowalajce rezultaty w stanach Nowy Jork, New Jersey, Delaware i Maryland. Tak jak w Pensylwanii, wszdzie tam zdoano zachowad umiar. Najbardziej interesujcy eksperyment mia miejsce w Marylandzie. Gdzie indziej pienidze papierowe puszczano w obieg za pomoc prostego posunicia polegajcego na uywaniu ich do opacania wydatkw publicznych. W przeciwieostwie do tego Maryland przyzna kademu obywatelowi paccemu podatki dywidend w wysokoci trzydziestu szylingw, a ponadto stworzy biuro poyczkowe, w ktrym zasugujcy na to farmerzy i biznesmeni mogli otrzymad dodatkow sum, ktr byli obowizani zwrcid. Jest rzecz godn uwagi, e dywidenda bya spraw jednorazow. Tak jak w innych koloniach rodkowego Wybrzea, emitowane w ten sposb pienidze papierowe zostay w koocu wykupione za pienidz kruszcowy. Niemal wspczenie yjcy historyk o niejakim talencie do przenoni przyzna temu eksperymentowi zasug podsycenia tlcego si ju pomienia
56

W. Douglas, A Discourse Concerning the Currencies of the British Plantations in America, Boston 1740. Cytowane w: H. A. Lester, Monetary Experiments, Princeton University Press, Princeton 1939, s. 9. Mj dug w stosunku do profesora Lestera, starego przyjaciela, ktrego ksika zmienia w sposb decydujcy pogldy na histori pienidza w czasach kolonialnych, jest zaiste ogromny. 57 S. E. Morison, The Oxford History of the American People, Oxford University Press, New York 1965, s. 124.

przemysu58. Znacznie pniejszy badacz doszed do wniosku, e by to najbardziej udany pienidz papierowy ze wszystkich emitowanych przez jakkolwiek z kolonii59. Dwiecie lat pniej, podczas wielkiej depresji, onierz brytyjski, major C. H. Douglas, ktry si zabawi w proroka gospodarczego, wysun prawie identyczn propozycj. Zasugerowa mianowicie kredyt spoeczny. Wszdzie z wyjtkiem tak odlegych obszarw, jak prerie Kanady, zosta uznany za dziwaka. Pojawi si o dwa stulecia za pno. Monetarne eksperymenty Pensylwanii i jej ssiadw nie byy bynajmniej nieprzemylan reakcj na panujce w danej chwili warunki. Byy szeroko dyskutowane i miay silne poparcie ze strony Benjamina Franklina, najinteligentniejszego ma stanu kolonii i zagorzaego zwolennika pienidza papierowego. W roku 1729 opublikowa on A Modest Enquiry into the Nature and Necessity of a Paper Currency, krtk rozpraw, w ktrej wystpi na rzecz pienidza papierowego, a w nastpnych latach pomaga tej sprawie w sposb bardziej konkretny. W roku 1736 w pimie Franklina, Pennsylvania Gazette, wydrukowano przeproszenie za nieregularne ukazywanie si gazety, poniewa drukarz jest zajty w drukarni prac dla dobra ogu - pomnaaniem iloci pienidzy60. Drukarnia Franklina zajmowaa si bowiem drukiem pienidzy. Pod koniec XIX w. rozwj uniwersytetw, wzrost zainteresowania przeszoci i pilna potrzeba tematw nadajcych si na prace doktorskie i jako przedmiot innych badao naukowych doprowadziy do bardzo rozlegych studiw nad histori gospodarcz czasw kolonialnych. W tym okresie wrd historykw i ekonomistw system waluty zotej by ju podstawowym artykuem wiary. Ich badania nie poddaway tej wiary prbie faktw. W drodze czego, co byo w gruncie rzeczy cichym porozumieniem midzy prawowicie mylcymi ludmi, uznano, e zarzucone eksperymenty Rhode Island, Massachusetts i Poudniowej Karoliny byy typowym przykadem monetarnych dowiadczeo kolonii. Odmienne dowiadczenia kolonii rodkowego Wybrzea po prostu zignorowano. Wybitny wspczesny badacz kolonialnych dowiadczeo w dziedzinie pienidza napisa, e daremnie szuka si jakiejkolwiek dyskusji na temat tych pozytywnych eksperymentw monetarnych w podstawowych pracach z zakresu amerykaoskiej historii pienidza i finansw61. Inny orzek, e ...pokolenia uczonych historykw wyksztaciy bdne wyobraenie o praktykach monetarnych z czasw kolonialnych62. Modych zawsze uczono, e Benjamin Franklin by apostoem oszczdnoci i rzecznikiem dowiadczeo naukowych. Rzadko im mwiono, e by zwolennikiem uywania prasy drukarskiej do czegokolwiek innego poza szerzeniem wiedzy.

Kolonialne eksperymenty monetarne nie wzbudziy entuzjazmu w kraju macierzystym. wiadczyy one tylko o niefortunnych usiowaniach kolonistw. Zgodnie z tym, w 1751 r. parlament zakaza
58

G. Chalmers, Introduction to the History of the Revolt of the American Colonies, t. II, s. 160. Cytowane u Lestera na s. 148. 59 C. P. Gould, Money and Transportation in Maryland, 1720-1765, John Hopkins University Studies 1915, t. XXXIII, s. 89. Cytowane U Lestera na s. 151. 60 The Papers of Benjamin Franklin, t. 2, 1725-1744, red. L. W. Labaree, Yale University Press, New Haven 1960, s. 159. 61 R. A. Lester, Monetary Experiments, jw., s. 141. 62 e. J. Ferguson, Currency Finance: An Interpretation of Colonial Monetary Practices. W: Issues in American Economic History (red. G. D. Nash), D. C. Heath & Co., Boston 1864, s. 85.

dalszych emisja pienidza papierowego w Nowej Anglii, a w trzynacie lat pniej rozszerzy ten zakaz na pozostae kolonie. Nietaktownym wyjtkiem staa si emisja pienidza papierowego na potrzeby krla, to znaczy na wojn. Spotkaa si ona z silnym protestem w koloniach. W 1766 r. Franklin wystpi osobicie w obronie pienidza papierowego w samej Izbie Gmin. Uczyni to z du swad, ale prba ta nie przyniosa rezultatu. Zakaz sta si powanym rdem napicia midzy Angli a koloniami. Sprawa ta zyskaa mniejszy rozgos, ni by na to zasugiwaa, gdy wielu powanych historykw uwaao, e susznod bya po stokrod po stronie parlamentu. Charles J. Bullock, ktry mia wnet zostad profesorem w Harvardzie i powanym autorytetem w sprawach finansw okresu kolonialnego, okreli w 1900 r. dowiadczenia kolonialne w zakresie pienidza jako orgi faszu i zepsucia oraz obraz ciemnoty i haoby, a krok parlamentu, kadcy kres emisjom, okreli jako zdrowy. Sprzeciwy kolonistw wiadczyy, jak to wyranie dawa do zrozumienia, wycznie o ich przewrotnoci i uporze. Niepodlegod jako taka nie miaaby sensu, gdyby oznaczaa swobod dokonywania wariackich wybrykw w zakresie pienidza63. Niektrzy kolonici podzielali pogld, e niepodlegod nie bya warta ryzyka eksperymentw monetarnych, na ktre by pozwolia: ...Istnia powany odam ludnoci, szczeglnie w wikszych miastach na Wschodzie, ktry si odnosi z rezerw do rewolty przeciw Anglii nie tyle z samego ducha opozycji, ile z obawy, e niepodlegod przyniesie nadmierne emisje pienidza papierowego, wraz ze wszystkimi wynikajcymi z nich zaburzeniami w dziedzinie gospodarczej64.

Dziwne by byo, gdyby kolonici, przy swoich skonnociach do eksperymentw w zakresie pienidza, nie odkryli czy nie wynaleli bankw. Wynaleli je - i ich entuzjazm w stosunku do tej innowacji byby ogromny, gdyby rwnoczenie nie hamowano go w sposb systematyczny. W pierwszej poowie XVIII w. kolonie Nowej Anglii, wraz z Wirgini i Poudniow Karolin, formalnie zezwoliy na zakadanie bankw. Najsawniejszym z nich, a zarazem najbardziej kontrowersyjnym, by bank o grnolotnej nazwie Land Bank Manufactory Scheme of Massachusetts, ktry - jak mona z duym prawdopodobieostwem przypuszczad - przej w pewnym stopniu pomysy Johna Lawa. Bank ten emitowa banknoty (z symbolicznymi tylko odsetkami) dla subskrybentw jego zakadowego kapitau akcyjnego. Pewnego rodzaju zabezpieczeniem tych banknotw byy nieruchomoci akcjonariuszy. Tych samych banknotw mona byo uyd na spacenie poyczki, z ktr bya zwizana ich emisja. Dug ten mg byd rwnie spacony w wyprodukowanych towarach, midzy innymi tych, ktre powstay dziki udzielonemu w ten sposb kredytowi. Dziaalnod tego banku wywoaa ostry spr w kolonii. Zgromadzenie Oglne kolonii popierao to przedsiwzicie, przy czym t jego przychylnod umacniao niewtpliwie przyznanie wielu prawodawcom udziau w akcjach przedsibiorstwa. Kupcy byli mu przeciwni. W koocu spr zosta przeniesiony do Londynu. W roku 1741 zadeklarowano, e ustawy w sprawie baniek mydlanych (bdce, jak ju o tym wspomniano, brytyjsk odpowiedzi na Kompani Mrz Poudniowych i podobne jej przedsiwzicia), zakazujce tworzenia spek akcyjnych nie zatwierdzonych wyranie przez prawo, odnosz si rwnie do kolonii. By to oburzajcy przykad
63

Ch. J. Bullock, Essays on the Monetary History of the United States, Macmillan Co., New York 1900; Greenwood Press, New York 1969, s. 43 i nast. W okresie pisania tych esejw prof. Bullock wykada w Williams College. W cigu swej dugiej kariery w Harvardzie zyska zasuon saw przedrenesansowej, a zdaniem niektrych nawet przedpotopowej postaci. Ta pniejsza reputacja bynajmniej nie umniejsza szacunku przyznawanego Jego pogldom na finanse czasw kolonialnych. 64 D. R. Dewey, Financial History of the United States, Longmans, Green and Co., New York 1903, s. 43.

ustawodawstwa ex post, ktry si przyczyni do tego, e Konstytucja Stanw Zjednoczonych zabronia wydawania takich ustaw. Niemniej jednak pooy on skutecznie kres karierze bankw kolonialnych. Historia pienidza wykazuje istnienie dwu bardzo wyranych tendencji. Ludzie, ktrych dowiadczenia z inflacj s wiee, lubi stae ceny, natomiast ci, ktrzy przez dugi czas mieli do czynienia ze staymi cenami, staj si obojtni na ryzyko inflacji. A biorc oglnie, starsze spoecznoci s mniej skonne do eksperymentw monetarnych ni modsze. Przez ostatnie p wieku przed uzyskaniem niepodlegoci oba te czynniki wywieray swj wpyw w koloniach. Inflacja w Nowej Anglii w pierwszej poowie XVIII w. doprowadzia w drugiej jego poowie do coraz wikszego zainteresowania pienidzem o wzgldnie pewnej i staej sile nabywczej. Ale to zainteresowanie nie miao jeszcze decydujcego wpywu. I tak jak kiedy Londyn patrza z przeraeniem na monetarne eksperymenty Bostonu, tak Boston mia z czasem spogldad z podobnym niesmakiem na pozorn lekkomylnod w Kentucky, Ohio i Tennessee. Niewtpliwie zwolennicy pienidza kruszcowego rekrutowali si po czci spord ricardowskich bogaczy - legendarnych obroocw waluty, przy czym ta obrona miaa trwa podstaw w ich niechci do przyjmowania spaty udzielonych kredytw w monetach o mniejszej sile nabywczej. Ale kupcy - o tyle, o ile reprezentowali inne interesy - mogli wywierad silniejszy wpyw.; Potrzebne im byo udogodnienie, jakim by pienidz atwo przyjmowany za granic po dajcym si przewidzied kursie wymiennym i nie zmieniajcy swojej siy nabywczej midzy momentem, kiedy towary zostay sprzedane, a chwil zapaty rachunku. To wanie kupcy bostooscy, jak wspomnielimy, prowadzili walk z Land Bank Manufactory Scheme of Massachusetts.

Rozdzia VI Pienidz papierowy jako narzdzie rewolucji

Z chwil zdobycia niepodlegoci akt Parlamentu zakazujcy emisji pienidza papierowego sta si, wedug znanego dzisiejszego okrelenia, nieoperatywny. I chodby nie wiem jak usilnie kolonie dyy do solidniejszego pienidza, jedyn ju teraz alternatyw by rzdowy pienidz papierowy. I nie mona powiedzied, eby t alternatyw przyjto z wielkimi oporami. Zanim si zebra pierwszy Kongres Kontynentalny65, niektre kolonie, a w tym Massachusetts, uchwaliy emisje banknotw na operacje wojskowe. Kongres nie mia bezporedniej wadzy nakadania podatkw. Jednym z jego pierwszych aktw byo wic uchwalenie emisji pienidzy papierowych. Coraz wicej stanw uchwalao teraz take coraz wiksze emisje. Tymi wanie pienidzmi papierowymi sfinansowano amerykaosk rewolucj (wojn o niepodlegod). Midzy czerwcem 1775 r. a listopadem 1779 r. Kongres Kontynentalny uchwali czterdzieci dwie emisje pienidzy o cznej wartoci nominalnej 241 500 000 dol. W tych samych latach poszczeglne stany emitoway dalsze 209 500 000 dol. Poyczki wewntrzne, z ktrych wikszod bya zwracana w pienidzach papierowych, przyniosy mniej ni 100 000 000 dol.66 Podatki, z uwagi na dobrze znan niechd w stosunku do nich, byy niewielkie, naoone na poszczeglne stany w wyniku rekwizycji przyniosy zaledwie kilka milionw dolarw. Robert Morris, ktremu historycy nadali nie cakiem niewinny przydomek finansisty rewolucji, uzyska jakie szed i p miliona dolarw w formie poyczek z Francji, kilkaset tysicy z Hiszpanii, a pniej, jak ju zwycistwo byo bliskie, nieco ponad milion od Holendrw. Iloci te byy raczej symboliczne ni realnie pomocne. W przewaajcej mierze rewolucj finansowano przy uyciu pienidzy papierowych. Poniewa emisje Kongresu Kontynentalnego czy te poszczeglnych stanw byy znacznie wiksze ni rwnoczesny wzrost handlu, ceny zaczy si podnosid - najpierw powoli, a potem, po roku 1777, w coraz szybszym tempie. Kongres wczenie podj kroki w celu powstrzymania tego tak niepomylnego rozwoju sytuacji, postanawiajc w roku 1776, e kady, kto od tej chwili wykae taki brak wszelkich cnt i wzgldw dla wasnego kraju, e odmwi przyjmowania tych banknotw przy paceniu *...+ bdzie w tym kraju uznany za wroga, ogoszony za takiego i stosownie do tego potraktowany oraz wykluczony z wszelkiego handlu i stosunkw z mieszkaocami tych kolonii67. Wyniki tego posunicia przyniosy jak zwykle rozczarowanie. Zwyki cen nastpoway dalej w sposb niepowstrzymany. Z biegiem czasu, w myl znanego powszechnie powiedzenia, wz pienidzy zaledwie starczy ma zakup wozu prowiantw. Buty kosztoway w Wirginii 5000 dol. za par w miejscowych banknotach, a garnitur - ponad milion. Wierzyciele ukrywali si przed swymi dunikami jak cigane zwierzta, eby im nie pacono w bezwartociowych pienidzach papierowych.
65

Pierwszy Kongres Kontynentalny, zoony z delegatw 13 kolonii pnocnoamerykaoskich, zebra si w Filadelfii w dniach od 5 wrzenia do 26 padziernika 1774 r. Opowiedziano si na nim za wycznym prawem kolonii do stanowienia podatkw i ogoszono bojkot towarw brytyjskich. Po rozpoczciu dziaao wojennych w kwietniu 1775 r. zebra si 10 maja 1775 r. w Filadelfii drugi Kongres Kontynentalny, ktry mianowa Jerzego Waszyngtona gwnodowodzcym. 4 lipca 1776 r. Kongres uchwali Deklaracj Niepodlegoci, pniej kierowa sprawami kraju a do wejcia w ycie Konstytucji-Stanw Zjednoczonych w 1789 r. Przyp. tum. 66 Oceny te s rne zalenie od autorw. Podane tutaj pochodz z ksiki: D. R. Dewey, Financial History of the United States, Longmans, Green and Co., New York 1903, s. 36 i 46. 67 N. Angell, The Story of Money, Frederick A. Stokes Co., New York 1929, s. 255.

Wdowa, ktra ya wygodnie ze spucizny po zmarym mu, doczekaa si zniweczenia wszystkich owocw jego rozsdnej troskliwoci. Wkroczyo tu ustawodawstwo kraju i zmusio j do przyjcia szylinga, kiedy nalea si jej funt. Moda dziewczyna, ktra wyrosa w przekonaniu, e ma bezsporny tytu do bogatej spucizny, zostaa prawnie odarta ze wszystkiego prcz swych osobistych wdzikw i cnt *...+ Marzenia o zotym wieku zrealizoway si dla biednych i dunikw, ale niestety dokadnie tyle, ile ci zyskali, innym zostao odjte68. Zwrot nie wart kontinentala zyska trwae miejsce w jzyku amerykaoskim. Nawet Benjamin Franklin zacz ironizowad: Pienidze, ktrymi operujemy, s wspaniaym instrumentem. Speniaj one zadanie, dla ktrego je emitujemy: opacaj i ubieraj wojsko oraz zaopatruj je w ywnod i amunicj. A kiedy jestemy zmuszeni do emitowania nadmiernej ich iloci, spacaj si same przez deprecjacj69. Tak wic niepodlegy byt Stanw Zjednoczonych rozpocz si na fali nie po prostu inflacji, lecz hiperinflacji - takiej, ktra si kooczy zupen utrat wartoci pienidza. Z pewnoci jednak nie byo innej alternatywy. Gdyby nawet skonni do nakadania podatkw ustawodawcy naoyli je na chtnych do tego obywateli, to i tak byyby one bardzo trudne do cignicia, a moe nawet niecigalne, w kraju o rozproszonej ludnoci, nie majcym centralnego rzdu ani najmniejszego dowiadczenia w sprawach fiskalnych, nie posiadajcego machiny do zbierania podatkw - i to w warunkach gdy wybrzea, wiele portw i urzdw celnych byo w rkach wroga. Zreszt ludzie byli dalecy od chci pacenia podatkw. Do podatkw odnoszono si niechtnie nie tylko ze wzgldu na nie same jako takie, ale dlatego, e kojarzono je z uciskiem wroga. Prowadzona przez Kongres Kontynentalny i stany rygorystyczna polityka natychmiastowego pacenia gotwk moga atwo doprowadzid zarwno oportunistycznych patriotw, jak i konserwatystw w zakresie spraw pieninych do zwtpienia w korzyci pynce z niepodlegoci. Poyczki rwnie nie stanowiy alternatywnego rozwizania. Ludzie majtni, ktrzy byli wtedy jedynym ich krajowym rdem, nie mieli powodu, eby kraj uwaad za dobr lokat. Motywem poyczek udzielanych przez Francj i Hiszpani bya nie nadzieja zwrotu, lecz zoliwod w stosunku do dawnego wroga. Pozostaway wic tylko pienidze papierowe. Kade logiczne rozumowanie doprowadza do wniosku, e to pienidze papierowe uratoway sytuacj. Obok Dzwonu Wolnoci70 powinno si waciwie umiecid gustowny wizerunek banknotu Kongresu Kontynentalnego. Ale takie rozumowanie nie odpowiadao pniejszym historykom. Tak jak w przypadku kolonialnych pienidzy papierowych, wpywowi historycy czyli pienidz kruszcowy i walut zot nie ze spraw gospodarki, lecz moralnoci. Palce potrzeby nowego kraju byy rzecz drugorzdn w stosunku do racji moralnych. I nie byo moliwoci, eby prawda historyczna czy te eklektyczny pogld na problem stojcy przed wczesnym rzdem zdoay skorumpowad lub sprowadzid na manowce pniejszych badaczy i politykw. Dowiadczenia monetarne Kongresu Kontynentalnego byy dla kadego niemal autora piszcego o pienidzu typowym przykadem lekkomylnej polityki. Nie byo dla niej zbyt surowych sw krytyki71. Profesor Bullock konkluduje, e opozycja, jak ruch
68

D. Ramsay, History of the American Revolution, Johnson and Stockdale, London 1791, t. II, s. 134, 136. Zob. take: N. Angell, The Story of Money, jw., s. 258-257. 69 List do Samuela Coopera z 22 kwietnia 1779 r. w: The Writings of Benjamin Franklin, red. A.H. Smyth, Macmillan Co., New York 1906, t. VII, s. 294. 70 Przechowywany w Filadelfii Dzwon Wolnoci zosta tak nazwany dlatego, e dzwoni w czasie obrad Kongresu Kontynentalnego, kiedy ten w 1775 r. proklamowa niepodlegod Stanw Zjednoczonych. Przyp. tum. 71 D. R. Dewey, Financial History..., jw., s. 41. Pogldy prof. Deweya w tej sprawie byy zdecydowanie tolerancyjne jak na te czasy: ...Problem nie polega na tym, co w ogle mona byo zrobid, lecz na tym, co mogli

wolnociowy napotka ze strony wielu najinteligentniejszych i godnych szacunku osb w Ameryce72, bya wyranym i uczciwym odzwierciedleniem ich w peni uzasadnionych wypadkami obaw przed lekkomylnym posugiwaniem si pienidzem papierowym. Mona z tego wnosid, e warto byo utrzymad panowanie Brytyjczykw, byle tylko nie dopucid do takiej nierozwagi. I nie wszyscy pniejsi uczeni ustpili z tego stanowiska. W szeroko znanym podrczniku historii gospodarczej z lat po II wojnie wiatowej pisze si, i czasem wysuwany jest argument, e poniewa Rzd (Kontynentalny) by saby, a ludnod nienawidzia podatkw, pienidz papierowy by najlepszym z dostpnych rozwizao i dlatego by usprawiedliwiony. Ale autor odpowiada na to, e przyjcie takiego rozumowania oznacza fatalistyczn i podkopujc postp spoeczny postaw w zakresie problemw gospodarczych73.

W cigu ostatniego stulecia niewiele rzeczy rwnie uporczywie niepokoio umysy konserwatystw, co obawa przed pienidzem papierowym. Niewtpliwie bya to przede wszystkim sprawa interesw natury materialnej - obawa wierzyciela, e zostanie spacony w pienidzu o mniejszej sile nabywczej; w przypadku kupca stawianie na pierwszym miejscu monety chtnie i powszechnie przyjmowanej, a w przypadku czowieka majtnego - moliwod spogldania na swj skarb z przekonaniem o jego trwaoci i o tym, e zachowanie jego wartoci nie wymaga adnych specjalnych zachodw. W umysach niektrych konserwatystw musiaa w owym czasie pokutowad jeszcze wiadomod szczeglnej przysugi, jak pienidz papierowy odda w niedawnej przeszoci wojnie o niepodlegod. Ale nie tylko rewolucja amerykaoska zostaa w ten sposb sfinansowana. Byo tak rwnie w przypadku rewolucji francuskiej, ktra miaa znacznie powaniejsze konsekwencje spoeczne. Gdyby obywatele francuscy musieli dziaad w granicach tradycyjnych zasad finansowych, to podobnie jak Amerykanie nie mogliby dziaad w ogle. A skoro pienidz papierowy oddawa ju usugi rewolucjonistom, czy nie mg tego zrobid ponownie, jak to si stao w Rosji po roku 1917 i w Chinach po II wojnie wiatowej? Prawdopodobnie znajdujemy w tym rwnie wyjanienie, dlaczego tak mao si podkrela rewolucyjn rol pienidza papierowego. Rewolucja amerykaoska miaa niezwocznie zyskad wielki powszechny szacunek, a francuska - dopiero po pewnym czasie. Szkolne podrczniki miay opowiadad dzieciom o nadzwyczajnych osigniciach rewolucji. Ale trzeba byo gdzie postawid nieprzekraczaln granic. Przyzwoitod czy nawet bezpieczeostwo nie pozwalay przyznad, e czego rwnie wspaniaego dokonano za pomoc czego rwnie podejrzanego jak pienidze papierowe Rzdu Kontynentalnego rewolucji amerykaoskiej czy te asygnaty rewolucji francuskiej.

Jak mona si byo spodziewad, sposb, w jaki Francuzi posuyli si pienidzem papierowym do wspomoenia rewolucji, by pod kadym wzgldem subtelniejszy, pomysowszy i logiczniejszy ni
zrobid w Ameryce podczas wojny o niepodlegod omylni mowie stanu. Nard walczy o swe istnienie. W takiej chwili reguy gry w zakresie sztuki kierowania pienidzem, tak Jak zwykle reguy i metody cywilnej procedury, musz ustpid przed podstawow koniecznoci wykorzystania wszystkich dostpnych zasobw *+ Wojna wie si z pewnymi klskami i stratami *...+ Zupene odegnanie si od waluty kontynentalnej nie bardzo nam w praktyce pomoe w uzdrowieniu finansw (Tame, s. 43-43). 72 Ch. J. Bullock, Essays on the Monetary History of the United States, Macmillan Co., New York 1900; Greenwood Pres-, New York 1969, s. 63. 73 Ch. W. Wright, Economic History of the United States, McGraw-Hill Book Co., New York 1949, s. 184.

w przypadku Amerykanw. Rzeczywicie, sama zasada z tak atwoci trafiaa do przekonania, e stwierdzenie, i rezultat jej nie by doskonay, budzi uczucie rozczarowania. Ale chod to przedsiwzicie miao swe sabe strony, to jednak ostateczny cel zosta osignity. Okolicznoci wymagay pienidza papierowego. Bez niego sukces rewolucji ludowej nie byby moliwy74. eby Czytelnik mg docenid rol asygnat, musimy tu zamiecid kilka sw wprowadzajcych, czciowo w sensie przypomnienia. W ekonomii niewiele znajdziemy rzeczy, ktre by si wizay ze sfer spraw nadprzyrodzonych. Ale jedno niezrozumiae zjawisko intrygowao wielu ludzi. Gdy patrzyli na prostoktny kawaek papieru czsto nie najlepszego gatunku - przedstawiajcy bohatera narodowego, pomnik lub klasyczny rysunek w stylu Rubensa czy Davida albo wreszcie przedstawiajcy szczeglnie dobrze zaopatrzony targ jarzynowy, przy czym to wszystko wydrukowane zielon lub brzow farb, to narzucao si im pytanie: dlaczego co rwnie bezwartociowego w swej istocie jest w sposb oczywisty tak bardzo podane? Co - w przeciwieostwie do podobnej garci wkien celulozowych odcitych z wczorajszej gazety - daje mu si dysponowania towarami, angaowania usug, budzenia zachannoci, rodzenia skpstwa, pobudzania do zbrodni? Niewtpliwie wchodzi tu w gr jaka czarna magia. Z pewnoci potrzebne jest jakie metafizyczne czy pozaziemskie wytumaczenie jego wartoci. Zwrcono uwag na. pontyfikaln postaw i zachowanie udzi, ktrzy, zajmuj si zawodowo pienidzmi. Pochodzi to czciowo std, e uwaa si, i tacy ludzie wiedz, dlaczego bezwartociowy papier ma wartod. Wytumaczenie tego jest zupenie przyziemne i adna magia nie wchodzi, tu w gr. Autorzy piszcy o pienidzu nieodmiennie rozrniaj trzy typy pienidza obiegowego: 1). pienidz, ktry - tak jak zoto, i srebro - zawdzicza wartod swym wewntrznym zaletom, wicym si z tym, e z dawien dawna pozwa odczuwad dum pync z posiadania i zapewnia presti wasnoci, spenia chci osobistego przystrojenia si czy te suy w charakterze zastawy stoowej lub materiau dentystycznego; 2) pienidz, ktry mona atwo wymienid na co, co ma podobne wewntrzne zalety, albo ktry obiecuje, tak jak dawne pienidze papierowe Kolonii Zatoki Massachusetts, tak wymian w przyszoci i 3) pienidz, ktry jest w swej istocie bezwartociowy, nie obiecuje, e zostanie wymieniony na cokolwiek poytecznego lub podanego i ktry jest podtrzymywany co najwyej przez nakaz paostwa zmuszajcy do jego przyjmowania. W gruncie rzeczy te wszystkie trzy odmiany pienidza s wariacjami na jeden temat. John Stuart Mili uzaleni, jak widzielimy, wartod pienidza od jego poday w stosunku do poday dbr moliwych do kupienia. Gdyby pienidze byy zote lub srebrne, to - jeli pomind obfite znaleziska w San Luis Potosi i w tartaku Suttera - niewielkie byoby prawdopodobieostwo nadmiernego wzrostu ich iloci. Ta z samej natury metali wynikajca granica poday tych pienidzy dawaa gwarancj, e ilod ich bdzie ograniczona ilociowo i e zachowaj one swoj wartod. Ta sama pewnod ograniczonej poday odnosia si do pienidza papierowego w peni wymienialnego na zoto i srebro. Gwarancja zachowania wartoci odnosia si rwnie do niewymienialnego na nic pienidza papierowego, dopki poda jego bya ograniczona. To rzadkod pienidza, a nie brak wewntrznej wartoci, miaa tu istotne znaczenie. Problem papierowego pienidza polega na tym, e jeeli nie byo
74

S.JE. Harris, The Assignats, Harvard. Economic Studies, t. XXXIII, Harvard University Press, Cambridge 1930, s. 8. Opracowanie to, ktre pocztkowo byo nagrodzon rozpraw doktorsk, jest godnym uwagi dokumentem nowych czasw. W dobie surowej i zdecydowanie wymuszanej ortodoksji w sprawach pieninych autor ze zrozumieniem, sympati i w sposb kompleksowy omawia trudne problemy pienidza oraz finansw w czasach rewolucji. Krytyczna i wnikliwa analiza pogldw ortodoksyjnych, szeroko rozpowszechnionych w odniesieniu do asygnat, bya zapowiedzi pniejszej inteligentnej herezji monetarnej i ekonomicznej.prof. Harrisa.

wymienialnoci, to nic nie ograniczao jego poday. Grozio wic niebezpieczeostwo nie ograniczonego pomnaania jego iloci, ktre zmniejszao lub niweczyo jego wartod. Bezwartociowod papieru jest tu spraw bez znaczenia. Kawaki skay wydobywane na chybi-trafi z ziemi i dzielone na odamki funtowe czy wiksze nie mogyby suyd jako pienidz obiegowy. Potencjalna ich poda byaby bowiem tak wielka, e ciar ska na obsug drobnej nawet transakcji byby przytaczajcy. Ale skay wydobywane na Ksiycu i przeniesione na Ziemi, podzielone na odamki opatrzone odpowiednim zawiadczeniem wagi i pochodzenia, chod geologicznie nie do odrnienia od ziemskich substancji, mogyby byd niewtpliwie pienidzem, przynajmniej dopty, dopki by wypraw na Ksiyc byo niewiele i skay ksiycowe zachowayby wymagan cech rzadkoci. Trafnod pomysu wprowadzenia do obiegu asygnat polegaa na tym, e dobro, na ktre mona je byo wymienid, przez sam swoj rzadkod nadawao im wartod. Dobrem tym nie byo ani zoto, ani srebro, ktre byy niedostpne w wystarczajcej iloci, gdy stanowiy gwnie wasnod tych, przeciw ktrym rewolucja bya wymierzona, a wic - jak si naleao spodziewad - zostay albo schowane, albo wysane czy wywiezione za granic. Dobrem podtrzymujcym wartod asygnat i ograniczajcym ich ilod bya ziemia, czyli to, co rewolucja udostpnia i o co si w znacznej mierze toczya. Ziemi nie mona byo ukryd i najsprytniejszy nawet emigrant nie mg jej zabrad z sob. Bya take dobrem, ktrego cznej iloci nie mona byo zwikszyd. Dlatego posiadanie ziemi pozostali we Francji ludzie cenili sobie tak, jak posiadanie zota. Pocztkowo podstaw asygnat bya ziemia naleca nie do arystokracji, lecz do Kocioa. Ocenia si na og, e w roku 1789 obejmowaa ona jedn pit wszystkich gruntw we Francji. Zwoano Stany Generalne w zwizku z powanymi kopotami finansowymi kraju. Nie byo ju skd poyczad. Nie byo centralnego banku, od ktrego mona byo zadad poyczek. Wszystko zaleao od woli tych, ktrzy byli gotowi udzielad poyczek, albo od tych, ktrych mona byo aresztowad i przekonad o ich obowizku. Od stanu trzeciego nie mona byo oczekiwad, eby gosowa za nowym i dotkliwszym opodatkowaniem, skoro jego czonkowie interesowali si gwnie surowoci uprzednio uchwalanych podatkw, ktre wwczas cigano. Rzeczywicie, 17 czerwca 1789 r. Zgromadzenie Narodowe uchwalio, e wszystkie podatki s bezprawne. T niesychan decyzj agodzio zastrzeenie, e mona je bdzie pobierad w przypadku chwilowej, doranej potrzeby. Rwnoczenie pamid o Johnie Law sprawiaa, e Francuzi trwali w swej nieprzejednanej podejrzliwoci w stosunku do zwykego pienidza papierowego. W roku 1788 projekt emisji banknotw przynoszcych odsetki wywoa taki sprzeciw, e trzeba go byo wycofad. Ale emisja banknotw, ktre mona byo rzeczywicie wymienid na grunty, miaa zupenie odmienny charakter. Ziemie nalece do kleru byy wianem zesanym rewolucji z nieba. Decydujce kroki podjto 19 grudnia 1789 r. Uchwalono emisj 400 mln liwrw. Obiecywano, e pozwoli ona spacid dugi paostwowe, oywi rolnictwo i przemys oraz zapewni lepsz administracj gruntw75. Banknoty te, zwane asygnatami, miay byd wykupione w cigu piciu lat w drodze sprzeday rwnowanej wartoci gruntw Kocioa i paostwa. Pierwsze asygnaty byy oprocentowane na 5%. Kady posiadajcy odpowiedni ich ilod mg je przeznaczyd bezporednio na zakup ziemi. W cigu najbliszego lata, kiedy uchwalono dalsz ich emisj, zniesiono ich oprocentowanie. Jeszcze pniej wydano asygnaty o mniejszej wartoci nominalnej. Zaczy si
75

S. E. Harris, The Assignats, jw., s. 62.

pojawiad ze przeczucia. Przypominano sobie znowu afer Lawa. Anonimowy Amerykanin wystpi z rad w sprawie asygnat ze strony obywatela Stanw Zjednoczonych (Advice on the Assignats by a Citizen of the United States). Ostrzeg on Zgromadzenie Narodowe przed asygnatami, opierajc si na bogatym dowiadczeniu i banknotami Kongresu Kontynentalnego w jego wasnym kraju. Jednake pocztkowa reakcja na walut opart na zabezpieczeniu w postaci ziemi bya, oglnie biorc, przychylna. Gdyby si mona byo zatrzymad na pierwotnej emisji albo na emisji z roku 1790, asygnaty byyby sawione jako wybitnie interesujca innowacja. Ich podstaw nie byo zoto, srebro czy tytoo, lecz opieray si one - w sposb solidny i logiczny - na yznej ziemi Francji. Sia nabywcz asygnat w pierwszym roku staa wysoko. Mwiono z podziwem o tym, jak asygnaty wywoay obrt ziemi. Gospodarka si oywia i wzroso zatrudnienie, a to uatwio sprzeda gruntw, kocielnych i innych. Czasem ta sprzeda odbywaa si na zbyt dogodnych warunkach. W stosunku do rocznego dochodu z tej ziemi jej ceny zostay ustalone na dod niskim poziomie. Pojawili si spekulanci z wielkimi pakietami asygnat, eby wykorzystad moliwod taniego kupna. Jednake we Francji, tak jak poprzednio w Ameryce, potrzeby rewolucji byy naglce. Ilod gruntw bya ograniczona, ale roszczenia do nich - w postaci asygnat mona byo zwikszyd. Po duej emisji z roku 1790 przyszy nastpne, szczeglnie po wybuchu wojny w roku 1792. Ceny wyraone w asygnatach wzrosy, natomiast ich kurs wymienny na zoto i srebro, ktrymi obrt zosta zalegalizowany przez Zgromadzenie Narodowe, spad gwatownie. W latach 1793 i 1794, w czasach Konwentu i za rzdw Cambona, nastpi okres stabilizacji. Udao si w pewnym stopniu ustabilizowad ceny. A co waniejsze, ograniczono poda asygnat, uniewaniajc z pogard te, ktre zostay emitowane za czasw krla. W owych latach asygnaty zachoway okoo 50% wartoci nominalnej przy zamianie na zoto lub srebro. Wkrtce jednak doszy do gosu nowe potrzeby. Drukowano coraz wicej asygnat.. Po roku 1793 Pitt dokona nowatorskiego pocignicia w wojnie ekonomicznej, pozwalajc emigrantom rojalistom produkowad asygnaty na eksport, do Francji. Spodziewano si, e to przyspieszy upadek rewolucji. W koocu prasy francuskie drukoway kadego dnia asygnaty na pokrycie potrzeb dnia nastpnego. Wkrtce Dyrektoriat wstrzyma wymian cennych nieruchomoci na prawie bezwartociowy ju papier; Francja odstpia od miernika wartoci w postaci ziemi. Uchronio to rwnie wierzycieli od tego, eby dugi spacano im w asygnatach. Ratowao ich to od upokarzajcego ukrywania si przed dunikami, jak to si poprzednio zdarzao w Ameryce. Nowa waluta papierowa, les mandats territoriaux, ktra rwnie dawaa tytu do wymiany na ziemi, spotkaa si - i nic dziwnego - z niechtnym przyjciem. W lutym 1797 r. (16 pluvise'a V roku) Dyrektoriat powrci do zota i srebra. Ale wwczas rewolucja bya ju faktem dokonanym, zostaa ju sfinansowana, a dokonay tego asygnaty. Maj wic one takie samo przynajmniej prawo do pamici, co gilotyna.

Pienidz papierowy mia oddad podobne usugi rwnie w czasie i po rewolucji rosyjskiej. W roku 1920 druk pienidzy papierowych pokrywa okoo 85% budetu paostwowego. W pniejszych czasach po rewolucji- Zwizek Radziecki, jak i inne paostwa komunistyczne, sta si bezwzgldnym obrooc staych cen i solidnego pienidza. Ale Rosjanie - w nie mniejszym stopniu ni Amerykanie czy Francuzi - zawdziczaj sw rewolucj pienidzowi papierowemu.

Stosowanie pienidzy papierowych nie jest jednak jeszcze gwarancj powodzenia rewolucji. W roku 1913, w starym miecie meksykaoskim Chihuahua City, Pancho Villa prowadzi sw sympatyczn guerill polegajc na poczeniu bandytyzmu z reform spoeczn. onierze sprztali ulice, ziemi rozdawano peonom, dzieci posyano do szk, a Villa drukowa pienidze papierowe na morgi. Tych pienidzy nie mona byo wymieniad na nic wartociowego. Nie obiecyway one niczego. Gwarantem ich nie by aden presti czy autorytet. Byo ich duo. Jedynym ich tytuem do wartoci by podpis Pancho Villi. Pancho dawa te pienidze kademu, kto zdawa si byd w potrzebie albo kto mu si spodoba. Nie przyniosy mu powodzenia, chocia bezsprzecznie cieszy si przez jaki czas pewn popularnoci. Ale armia Stanw Zjednoczonych go cigaa. Ludzie o bardziej praworzdnym usposobieniu przekonali go, eby si usun do haciendy w Durango. Tam te zosta po dziesiciu latach zamordowany, kiedy powstao podejrzenie, e planuje nastpne dziaania z pogranicza bandytyzmu, reform spoecznych i polityki monetarnej.

Rozdzia VII Wojna o pienidz

Stwierdzono, e nic nie budzi bardziej niezawodnie zainteresowania staymi cenami i solidnym pienidzem ni dowiadczona na wasnej skrze inflacja. To zainteresowanie wzmaga si wybitnie po zupenym zaamaniu si waluty - takim, jakie nastpio w czasie rewolucji amerykaoskiej, czy te w Niemczech w roku 1923, o ktrym bdziemy mwid pniej. Tak wic, chocia Republika Amerykaoska narodzia si na fali bezwartociowego pienidza, jej pierwsze lata odznaczay si silnym i penym skruchy zaangaowaniem si po stronie pienidza kruszcowego i rodkw, ktre by j uchroniy przed pniejszym powrotem na ze drogi. Konstytucja zastrzega prawo bicia monet rzdowi federalnemu, wyranie zabraniajc stanom emisji pienidza papierowego. Zabronia rwnie dokonywania emisji tych pienidzy rzdowi federalnemu, co byo ju znacznie mniej wygodne.. Wniosek o wprowadzenie klauzuli, pozwalajcej rzdowi na emisj banknotw gwarantowanych przez Stany Zjednoczone (w taki sposb okrelano wtedy pienidze papierowe), zosta konkretnie uchwalony przez konwencj z roku 1787. Miao to byd przykadem elastycznoci Konstytucji, a take jej obroocw, w wypadkach, kiedy wchodziy w gr pilne potrzeby pieninie. Konstytucyjny zakaz zosta w sposb nieformalny uchylony przez sekretarza skarbu, Gallatina, w czasie wojny 1812-181476. Pod naciskiem normalnych potrzeb wojennych emitowa on bilety skarbowe, z ktrych wikszod przynosia odsetki w wysokoci 5,4%, ale niektre nie przynosiy w ogle procentw. Byy emitowane w odcinkach o tak maej wartoci nominalnej (najmniejsze z nich opieway na 3 dol.), e mogy przechodzid z rk do rk jako pienidz obiegowy. Bilety te nie byy prawnym rodkiem patniczym przy spacie dugw. To wanie stanowio przypuszczalnie jedyny niky pozr konstytucyjnej legalnoci, na ktrym si one opieray. Pniej, w czasie wojny domowej77, porzucono wszelkie pozory. Istniej pewne dowody na to, e zbyt cise powizania z pienidzem rodz hipokryzj, polityczn tpot i pyszakowatod. Jeeli tak, to Salmon P. Chase, ktry by sekretarzem skarbu za Lincolna, zreszt ku swemu gbokiemu rozczarowaniu, gdy uwaa, e powinien byd prezydentem, jest tego pouczajcym przykadem. Zamanifestowawszy najpierw swe opory i wtpliwoci poprosi Kongres o uchwalenie kolejnych emisji greenbackw78 wobec braku jakiejkolwiek innej moliwoci spacenia naglcych wydatkw wojennych. Greenbacki stay si nie kwestionowanym pienidzem papierowym. Nastpnie, w 1870 r., Chase, jako prezes Sdu Najwyszego, w sposb stanowczy w imieniu wikszoci sdu uzna greenbacki za sprzeczne z konstytucj, a jeszcze pniej, w roku 1871, kiedy inny skad sdu zmieni to stanowisko, Chase zgosi stanowczy sprzeciw79.

76

Wojna Stanw Zjednoczonych z Wielk Brytani prowadzona w ostatniej fazie wojen napoleooskich. W czasie tej wojny, wypowiedzianej przez prezydenta Madisona, Amerykanie ponieli poraki. Anglicy zajli w 1814 r. Waszyngton i spalili Biay Dom oraz Kapitol. Przyp. tum. 77 Wojna domowa (1861-1865) dwudziestu trzech stanw pnocnych z konfederacj Jedenastu stanw poudniowych, zwana rwnie wojn secesyjn. Przyp. tum. 78 Bya to potoczna nazwa tych banknotw, wywodzca si od Ich koloru. Mona by j przetumaczyd Jako zielone papierki czy zielonki. Nawiasem mwic, zielony kolor banknotw amerykaoskich przetrwa do dzi. Przyp. tum. 79 Hepburn versus Griswold., 8 Wallace 603- (1807); Legal Tender Cases - Knox versus Lee and Parker versus Davis, 12 Wallace 457 (1871).

Uchwalenie Konstytucji stao si jednak punktem zwrotnym. Ustay eksperymenty rzdowe z pienidzem papierowym, jeli pomind Gallatina i epizod z greenbackami. Nie wygasy jednak nowatorskie denia i inflacyjne skonnoci obywateli amerykaoskich. Od tej chwili zostay one skierowane z wielkim entuzjazmem i energi na sfer bankowoci.

Aleksander Hamilton80, poza tym, e przej dugi stanw i Kongresu Kontynentalnego, zrobi, pewien gest w stosunku do pienidzy papierowych emitowanych przez ten Kongres. Zostay one wykupione od tych, ktrzy je przypadkiem wtedy posiadali, po stosunkowo wysokim kursie jednego centa kruszcowego za dolara. W wyniku innego zalecenia Hamiltona zaoono mennic w Filadelfii,. Powszechnie uznano, e jej zote i srebrne monety bd podstawowym pienidzem kraju. Rnica zdao odnosia si gwnie do tego, czy monety maj mied podobizn bogini wolnoci, czy jakiego odpowiedniego wspczesnego polityka. Zarzdzono, e zoty dziesiciodolarowy orze ma zawierad 24,75 granw81 czystego zota na dolara, a srebrny dolar - 371,25 granw czystego srebra. W pocztkowych latach tylko srebro napywao do mennicy, poniewa sprzedajc 24,75 granw zota poza mennic mona byo dostad troch wicej ni 371,25 granw srebra. W rezultacie, jeeli si do mennicy przywiozo srebro zamiast zota, mona byo zarobid niewielk, ale nie do pogardzenia sum dodatkowych centw. Tych, ktrzy na tym osignli zyski, nie znamy, ale na pewno istnieli. W jzyku monetarnym oznaczao to, e zoto byo podwartociowe. Ale wkrtce rwnie srebro przestao wpywad do mennicy. Dolary, ktre bito w Filadelfii, byy jasne, lnice i odrobin lejsze od hiszpaoskich srebrnych dolarw bdcych wwczas w obiegu w koloniach hiszpaoskich, od ktrych amerykaoski dolar wzi swoj nazw. Hiszpaoscy kolonici wnet odkryli, e janiejszy i lejszy dolar Stanw Zjednoczonych moe byd przyjmowany rwnie dobrze jak ciszy, a pod wzgldem iloci srebra wartociowszy pienidz miejscowy. A pnocnoamerykaoscy handlarze odkryli, e dolary hiszpaoskie, otrzymane z niewielk jakoby premi od hiszpaoskich kolonistw, mona byo przewied do Stanw Zjednoczonych, przetopid i ponownie przebid na dolary amerykaoskie, zyskujc par dolarw na sto w ten sposb przetopionych. Tak wic, po wyparciu zota z obiegu w Stanach Zjednoczonych, dolar amerykaoski obecnie wypar z obiegu dolara hiszpaoskiego, spychajc go ku poudniowi. Byo to prawo Greshama z podwjnym skutkiem. Jefferson82 pooy tam temu nonsensowi - bo tak t sytuacj najwyraniej ocenia - zawieszajc wybijanie srebrnych dolarw. Przez jedno pokolenie czy wicej nowa republika zadowalaa si pienidzmi skadajcymi si gwnie z rnorakich monet zagranicznych, w tym oczywicie funtw, szylingw i pensw. Przejdziemy teraz do waniejszej sprawy - bankw, ktre od czasu uzyskania niepodlegoci mona byo swobodnie zakadad.
80

Alexander Hamilton (1755-1804), Amerykaoski m stanu. Uczestnik wojny, o niepodlegod. Adiutant Waszyngtona. Federalny sekretarz skarbu w latach-1789-1795. Przyp. tum. 81 Gran - obecnie stosowana jednostka masy w ukadzie angielskim i amerykaoskim; 1 gran = 64,799 mg. Przyp. tum. 82 Thomas Jefferson (1743-1826). Trzeci z kolei prezydent Stanw Zjednoczonych w latach 1801-1809. Autor Deklaracji Niepodlegoci. Sekretarz stanu w latach 1790-1793 i wiceprezydent w latach 1797-1801. Kupi od Napoleona w 1803 r. Luizjan (tereny midzy Missisipi a Grami Skalistymi) za 15 mln dol. Przyjaciel osobisty Kociuszki. Przyp. tum.

Banki i ich pienidz byy jeszcze bardziej nieodzownym wynalazkiem dla obywateli nowej republiki ni pienidz papierowy dla kolonistw. Pienidz papierowy mg uchronid kraj od znienawidzonych podatkw, a uywany z umiarem, jak w kolonialnej Pensylwanii, mg zapobiec deflacji, z jej pniejszym depresyjnym wpywem na gospodark. Te korzyci miay jednak szersze nastpstwa i wymagay dziaania ze strony wadz paostwowych. Korzyci pynce z pienidza bankowego byy wyranie okrelone i zaleay od woli poszczeglnych osb. Przede wszystkim banknoty emitowane przez bank wydawano poyczkobiorcom, od ktrych pobierano odsetki, a te odpowiednio w sposb bezporedni wynagradzay wacicieli banku. Te same banknoty pozwalay poyczkobiorcy wejd w posiadanie ziemi, budynkw, narzdzi, surowcw i opacid prac, dziki ktrej stawa si on farmerem czy fabrykantem, lub kupid zapas towarw i budynki, dziki ktrym stawa si kupcem. Funkcja kredytu w nieskomplikowanym spoeczeostwie jest faktycznie wybitnie egalitarna. Pozwala czowiekowi energicznemu, ale nie posiadajcemu pienidzy, uczestniczyd w gospodarce mniej wicej na rwni z czowiekiem, ktry ma wasny kapita. I im atwiejsze s warunki udzielania kredytu, a tym samym im mniej zasobni w pienidz s ci, ktrzy korzystaj z poyczek, tym bardziej ten kredyt jest egalitarny. Jest to przyjemny egalitaryzm, polegajcy na wyrwnywaniu w gr, a nie w d, a przynajmniej tak to wyglda. Std powsta w Stanach Zjednoczonych fenomenalny wrcz pd do tworzenia bankw, ktry si utrzyma przez cae poprzednie stulecie i du czd obecnego. Std si wzi rwnie wyrany, chod otwarcie nie wyjawiany pocig do kiepskich bankw. Kiepskie banki, w przeciwieostwie do solidnych, poyczay nawet na due ryzyko, a to oznacza, e poyczay biedakom 83 Mwic o Banku Angielskim stwierdzilimy, e bank centralny spenia trzy podstawowe funkcje w odniesieniu do bankw komercyjnych: hamuje pokus nadmiernego udzielania przez nie poyczek i emitowania banknotw, przedstawiajc im ich banknoty do wymiany; podobnie ogranicza ekspansj poyczek i zwizanych z nimi wkadw, czy to przez wymaganie od bankw komercyjnych, eby zatrzymyway okrelon czd swych wkadw w jego skarbcu, czy to przez wyciganie z nich przeznaczonej na poyczki gotwki w drodze sprzedawania im papierw wartociowych i zatrzymywania u siebie otrzymanych pienidzy; wreszcie, jego poyczki s ratunkiem, gdy zbyt wielu ludzi przychodzi do bankw komercyjnych po pienidze. Dwie pierwsze z tych, funkcji pozostaway w istotnej sprzecznoci z takim systemem prowadzenia bankw, jakiego sobie yczyli potrzebujcy gotwki ambitni obywatele nowego kraju. Ale gdyby te dwie pierwsze funkcje nie byy speniane, to odpadaaby rwnie i ostatnia. W chwilach, gdy zbyt wielu ludzi przychodzio po pienidze, bank mg si ostad tylko pod warunkiem, e sam poprzednio ukrci swoj rozrzutnod. Taka wic bya oprawa sceniczna wielkiego sporu o bankowod w Stanach Zjednoczonych. W interesie finansowym czci ludzi leaa powcigliwod, staod pienidza i cen oraz istnienie ostatecznego rda kredytu. A w interesie finansowym innych - by brak wszelkich ograniczeo w zakresie zyskw zarwno z udzielanych, jak otrzymywanych poyczek. Najbardziej nawet katastrofalne tego skutki nie byy a tak ze, jak kontrola. I chocia to wanie byo istot konfliktu, istniay jeszcze, jak zawsze tam, gdzie w gr wchodzi pienidz, liczne okolicznoci komplikujce, rnice stanowisk i pogldw oraz nieporozumienia.

83

Nieprzetumaczalny kalambur: poor risk - poor man. Przyp. tum.

* Oprcz propozycji przejcia dugu, wykupu - jak si to okrela - pienidzy papierowych Kongresu Kontynentalnego, projektw bicia monety i zaleceo w celu oywienia przemysu, Alexander Hamilton zaproponowa rwnie utworzenie banku centralnego. Tak jak o dziesid lat pniejszy napoleooski Bank Francuski wzorowany by on na Banku Angielskim. Mona byo walczyd z Brytyjczykami, ale nie gardzio si ich instytucjami finansowymi ani ich wiedz w dziedzinie pienidza. Bank Stanw Zjednoczonych mia byd zaoony na dwadziecia lat, ze statutowym kapitaem 10 mln dol., z czego rzd federalny mia subskrybowad 2 mln. Osoba prywatna nie moga posiadad wicej ni tysic z dwudziestu piciu tysicy akcji. Cudzoziemcy mogli byd wacicielami akcji, ale bez prawa gosu. Kiedy w lipcu 1791 r. otwarto subskrypcj akcji, cay kapita zosta natychmiast subskrybowany. Wkrtce rozpocza si spekulacja uprawnieniami do zakupu akcji. Jednake wielu oszczdnych udziaowcw ograniczyo si do skromnego zadatku i bank rozpocz operacje majc okoo 675 000 dol. w pienidzu kruszcowym. Na swoj miar Bank Stanw Zjednoczonych by zdecydowanie udanym przedsiwziciem. W cigu nastpnych dwudziestu lat suy on, wraz ze swymi omiu oddziaami, jako miejsce deponowania funduszy rzdowych, jako narzdzie przenoszenia ich z jednej czci kraju do innej (a byo to spraw niebagateln, jeli wzid pod uwag prymitywny stan komunikacji w owych czasach), jako narzdzie dokonywania paostwowych wypat, jako rdo poyczek rzdowych i prywatnego kredytu. Tak rzd, jak i prywatni poyczkobiorcy, brali swe poyczki albo ich czd w banknotach tego banku. Byy one wymienialne na zoto lub srebro, obiegay po kursie parytetowym i miay dobr opini u ogu ludnoci. Innych bankw w tych latach byo jeszcze bardzo niewiele. Oceniano, e w roku 1805 byo ich siedemdziesit pid84 - wszystkie w stanach Wschodniego Wybrzea. Bank Stanw Zjednoczonych zmusza, jak si zdaje, te banki do zdecydowanej powcigliwoci85 odmawiajc przyjmowania banknotw tych spord nich, ktre nie wypacay pienidza kruszcowego na danie. Za przykadem banku centralnego inne podobnie odmawiay przyjmowania tych banknotw. Waciciele wkadw faworyzowali wic banki, ktrych banknoty byy przyjmowane. I wszyscy, z wyjtkiem najbardziej potrzebujcych poyczkobiorcw, take szukali bankw, ktrych banknoty byyby przyjmowane przez ich wierzycieli. Od czasu do czasu Bank Stanw Zjednoczonych przychodzi z pomoc godnym zaufania bankom stanowym, ktre byy oblegane przez posiadaczy ich banknotw lub przez innych wierzycieli. Tak wic, poza wymuszaniem powcigliwoci, bank ten suy rwnie jako ostateczne rdo kredytu. A wic w cigu krtkiego okresu dziaania zrobi wiele w sensie zorientowania si w podstawowych regulujcych funkcjach banku centralnego i odpowiedniego ich rozwinicia. Jak o tym pniej wspomnimy, System Rezerwy Federalnej nie zrobi przez dwadziecia pierwszych lat swego istnienia nawet w przyblieniu tak wiele. Ale tego, co dokona Bank Stanw Zjednoczonych, akurat wielu sobie nie yczyo.
84

Liczba ta pochodzi z raportu kontrolera obiegu pienidza (Controller ot the Currency) z roku 1876 i jest cytowana w pracy: P. Studenski, H. E. Krooss, Financial History of the United States, McGraw-Hill Book Co., New York 1952, s. 73. 85 Dowody co do stopnia tej powcigliwoci s poniekd subiektywne. Wydaje si moliwe, e niektrzy uczeni dziaalnod drugiego Banku Stanw Zjednoczonych przypisywali mniej lub wicej automatycznie pierwszemu. Wszyscy, ktrzy pisz o historii bankowoci, musz uznad swj dug w stosunku do powanego dziea B. Hammonda: Banks and Politics in America, Princeton University Press, Princeton 1957.

Przede wszystkim istniaa nieufnod w stosunku do bankw w oglnoci, a duych w szczeglnoci. Tak jak brytyjscy torysi uwaali Bank Angielski za wroga tradycyjnej wadzy i tradycyjnych instytucji, za klin wciskajcego si w nie republikanizmu - tak obywatele ziemscy z Wirginii uwaali Bank Stanw Zjednoczonych za instrument uzurpowania wpyww finansowych i niezdrowej urbanizacji. Uwaali rwnie banki za pewien rodzaj oszustwa, za rodek przenoszenia bogactwa tych, ktrzy uczciwie pracowali na polach, na tych, ktrzy yli z kupna i sprzeday, a wic korzystali z pracy innych, albo na tych, ktrych przedsibiorstwa przemysowe przynosiy szkod spoeczeostwu rolniczemu, uwaanemu przez nich za naturalne. W roku 1814 Jefferson, po powrocie do Monticello86, kiedy ju zapomnia o dawnych nieporozumieniach z Johnem Adamsem i kiedy nawiza z nim swoj znan korespondencj, wypowiedzia si na temat perwersji i nieuczciwoci bankw w sposb nastpujcy: Zawsze by6m wrogiem bankw. Nie tych, ktre dyskontuj weksle pacc monetami, lecz tych, ktre wciskaj swoje pienidze papierowe do obiegu, wypierajc tym samym nasz brzczc monet. Moja gorliwod w wystpowaniu przeciw tym instytucjom bya w chwili zakadania Banku Stanw Zjednoczonych tak gorca i nie ukrywana, e zostaem wymiany jako maniak przez band zwolennikw banku, ktrzy chcieli wyudzid od ludnoci swoje oszukaocze, jaowe zyski *...+ Czy nie powinnimy wznied otarza dawnym pienidzom papierowym z czasw rewolucji, ktre zrujnoway poszczeglnych obywateli, ale ocaliy republik, i spalid na nim wszystkich statutw obecnych i przyszych bankw, a wraz z nimi ich banknotw, poniewa zgubi one zarwno republik, jak jej poszczeglnych obywateli? Ale nie moemy tego zrobid. Optanie jest zbyt silne. Ogarno ono swymi urojeniami i zepsuciem wszystkich czonkw naszych rzdw wzitych jako caod lub jako poszczeglne jednostki87. Istniaa rwnie bardziej konkretna opozycja ze strony innych bankw, duych i maych. W stosunku do nich Bank Stanw Zjednoczonych by uprzywilejowanym konkurentem. Otrzymywa wkady rzdu federalnego, stanowice bardzo powany atut; prowadzi rwnie tak sam dziaalnod jak one jako zwyky bank komercyjny. By jednak nie tylko konkurentem - by rwnie ich zwierzchnoci. Nakada na inne banki swe rygory, wymaga od nich wymieniania ich banknotw na pienidz kruszcowy. Prowadzenie operacji bankowych byoby znacznie atwiejsze bez takiego banku. Niewtpliwie banki daway wyraz tej niechci w kontaktach z klientami, szczeglnie kiedy musiay im odmawiad poyczek lub dad ich zwrotu. W czasie pierwszego gosowania, ktre powoao do ycia Bank Stanw Zjednoczonych, Pnocny Wschd by za jego utworzeniem, a mniej rozwinite Poudnie - przeciw. Dzisiaj dugie lata istnienia uczyniy z Massachusetts i ssiednich stanw nowe bastiony konserwatywnych finansw88. W roku 1810 Izba Reprezentantw opowiedziaa si znaczn wikszoci gosw (73 za i 35 przeciw) za odnowieniem ustawy o banku centralnym. Kongres przerwa wtedy obrady, a oponenci banku
86 87

Monticello, paacyk Jeffersona kolo Charlottesville w Wirginii. Przyp. tum. List do Johna Adamsa w: The Adams-Jefferson Letters, red. L. J. Cappon, Simon and Schuster, New York 1971, t. II, s. 424. 88 B. Hammond susznie ostrzega przeciw zbytnio uproszczonemu podziaowi na kapitalistw i wacicieli ziemskich w odniesieniu do kwestii bankowej. Obie strony byy zainteresowane w robieniu pienidzy; byo wiele odstpstw od ukadu regionalnego; trzeba rwnie zwrcid uwag na konkretne zarzuty bankw stanowych i na kwestie konstytucyjne. (B. Hammond, Banks and Politics..., Jw., s. 197 i nast.) Niemniej jednak wydaje si, i absolutnie nie da si uniknd konkluzji, e oglna tendencja do liberalniejszej bankowoci i atwiejszego zdobywania pienidzy kojarzya si z rubieami kraju, a w miar upywu czasu agodniaa czy ulegaa zahamowaniu.

przeprowadzili pospieszne douczanie i uwiadamianie zbkanych prawodawcw. Po ponownym zebraniu si Senat przeprowadzi gosowanie, ktrego wynikiem bya rwna liczba gosw: 17 na 17. W ostatnich czasach stanowisko sekretarza skarbu, w przeciwieostwie do sekretarza obrony czy sekretarza stanu, sprowadza si w znacznym stopniu do procedury, ceremoniau i delegowanej wadzy, o ile nie jest zajmowane przez kogo majcego wyjtkowy dostp do prezydenta w sprawach polityki oglnej. Lyndon Johnson, gdy prbowa przekonad swego podwadnego do objcia stanowiska sekretarza skarbu, ostrzeg go, e w przypadku jego odmowy on, Johnson, nie zniesie na tym stanowisku nikogo inteligentnego. Rwnie stanowisko wiceprezydenta nigdy nie byo uwaane za decydujce w sprawach paostwowych, chyba e zajmujcy ten urzd nie by przestpc, a prezydentowi zagraao postawienie w stan oskarenia lub choroba serca89. W roku 1810 sprawy wyglday inaczej. Jefferson przeciwstawia si Bankowi Stanw Zjednoczonych, podobnie jak wikszod czonkw jego gabinetu. Madison, ktry, nastpi po nim w roku 1809, chocia zgodliwy, dowodzi poprzednio, e dziaanie banku centralnego jest sprzeczne z konstytucj. Ale Albert Gallatin by sekretarzem skarbu i popiera ten bank. Jego niezalene wpywy byy tak wielkie, e mg to zrobid. Domaga si odnowienia ustawy. Ale kiedy gosowanie Senatu nie dao wyniku, wiceprezydent Clinton mia monod zademonstrowania swojej wadzy90. Stan po stronie opozycji i ustawa wznawiajca statut banku zostaa odrzucona.

Historia moe si powtarzad, ale wydarzenia nastpnych dwudziestu piciu lat wyranie wiadcz o czym przeciwnym. Banki stanowe, uwolnione od dyscypliny narzucanej przez bank centralny i zachcone wojn z roku 1812 oraz powojenn koniunktur, rozmnoyy si - liczba ich wzrosa z 88 w 1811 r. do 208 w 1815 r. Emisja ich banknotw zwikszya si, jak si szacuje, z 45 mln dol. w roku 1812 do 100 mln w roku 181791. Najwiksza ekspansja nastpia na nowych terenach w Appalachach i na Zachodzie. Po zajciu Waszyngtonu w roku 1814 banki spoza Nowej Anglii, ktre - jak naley sdzid - w wielu wypadkach ucieszyy si z tego pretekstu, zawiesiy wymian banknotw na kruszec. Ustanie potrzeby wymiany banknotw znakomicie uatwio ich emisj. Doprowadzio rwnie do nader skomplikowanego systemu potrceo, gdy banknoty byy przedstawiane przy zakupie towarw lub spacie dugw. Banknoty emitowane przez banki Nowej Anglii, jako wymienialne na zoto lub srebro, byy przyjmowane na rwni z tymi kruszcami. Nieco mniej pewne banknoty z Nowego Jorku byy przyjmowane z potrceniem 10%. Znacznie mniej pewne banknoty bankw z Baltimore i Waszyngtonu przyjmowano z potrceniem 20%, a liczne banknoty z obszarw na zachd od
89

S to aluzje do trzech osb. Spiro Agnew, wiceprezydent za administracji Nixona w latach 1969-1973, zrezygnowa ze stanowiska, kiedy mu udowodniono pospolite przestpstwa. Richardowi Nixonowi, prezydentowi w latach 1969-1974, grozio postawienie w stan oskarenia wskutek afery Watergate. Na tym tle zrezygnowa on ze swego stanowiska 9 sierpnia 1974 r. Wiceprezydent Gerald B. Ford obj wtedy stanowisko prezydenta. Aluzja do choroby serca odnosi si do Lyndona Johnsona, przy ktrym wiceprezydentem by Hubert Humphrey. Przyp. tum. 90 wiceprezydent USA jest przewodniczcym Senatu, ale gosuje tylko w przypadku rwnej liczby gosw. Przyp. tum. 91 Liczb bankw podano na podstawie danych kontrolera obiegu pienidza, cytowanych w pracy: P. Studenski, H. E. Krooss, Financial History, jw s. 79. Oceny obiegu banknotw zaczerpnito z: E. L. Bogart, Economic History of the American People, Longmans, Green and Co., New York 1931, s, 370-371, S to.-niemal z pewnoci oceny bardzo niedokadne.

Appalachw przyjmowano z potrceniem 50%. Dalsz powan komplikacj stanowi fakt, e wszystkie te banknoty obiegay rwnoczenie z caym mnstwem banknotw faszywych. W roku 1817 Pensylwania uchwalia jednym aktem ustawodawczym statut 37 nowych bankw. W nastpnych latach pojawio si ich jeszcze wicej w samej Pensylwanii i w innych stanach. Kade osiedle na tyle due, eby mied koci, knajp czy kuni, uwaano za odpowiednie miejsce na utworzenie banku92. Inne spki *poza bankami+ oraz kupcy emitowali walut. Nawet cyrulicy i waciciele barw rywalizowali z bankami na tym polu *...+ Niemal kady obywatel uwaa, e na podstawie konstytucji ma prawo emitowania pienidzy93. I znowu chaos wywoa zainteresowanie porzdkiem, a inflacja - stabilizacj cen. (Stwierdzenie, e banknoty zachodnich bankw byy przyjmowane z 50-procentowym potrceniem, oznacza oczywicie, e ceny w tych banknotach wzrosy dwukrotnie.) Rwnie Bank Stanw Zjednoczonych przesta istnied prawie dokadnie w momencie, kiedy jego usugi - zakup i sprzeda rzdowych obligacji i wana dziaalnod przekazywania i wypacania funduszy rzdowych - byy bardzo potrzebne przy prowadzeniu wojny z roku 1812.-Oglne kierownictwo - wojskowe i nie tylko wojskowe - tej kampanii byo tak nieudolne (najgorsze chyba a do czasw Wietnamu), e niead, w dziedzinie pienidza nie mg si by wiele przyczynid do panujcego zamieszania. Natomiast, chocia w skromnym zakresie, mia on pozytywne nastpstwa. Tak wic przedstawienie si powtrzyo. W roku 1814 czoowi dziaacze finansowi, Stephen Girard, David Parish i John Jacob Astor, opracowali projekt nowego Banku Stanw Zjednoczonych. W cigu nastpnych miesicy oni i inni energicznie przekonywali Waszyngton o pilnej jego potrzebie. W roku 1816 powoano drugi Bank Stanw Zjednoczonych94. Jego uprawnienia i funkcje byy niemal takie same jak poprzednika, tylko by on od niego wikszy. Byo to - jak na owe czasy - bardzo powane przedsibiorstwo. Pocztkowo, tak jak Bank Angielski przed stu laty, drugi Bank bardzo wyranie potrzebowa mechanizmu, ktry by regulowa mechanizm regulujcy. W roku 1816 powojenna koniunktura rozwina si ju w peni. Odbywaa si wtedy szczeglnie oywiona spekulacja ziemi na Zachodzie. Drugi bank ochoczo w niej uczestniczy. Wyjtkow aktywnod wykazywa w zakresie poyczek na nieruchomoci. Rwnoczenie, jak gdyby dla podkrelenia swego liberalizmu, prowadzi oywion spekulacj swymi wasnymi akcjami. Nie wymaga take powcigliwoci od innych bankw. Pamitajc przypuszczalnie niechd, na jak si narazi jego poprzednik wskutek takiej wanie praktyki, bank ten nie zwraca si do bankw stanowych z daniem wymiany ich banknotw na kruszec. W roku 1818 zbankrutowa jego oddzia w Baltimore, ktry straci olbrzymi czd swych funduszy wskutek udzielania niepewnych poyczek. Jednake dziki elastycznym przepisom, ktre wtedy obowizyway, nie pocigno to za sob upadku centrali filadelfijskiej.
92 93

N. Angell, The Story of Money, Frederick A. Stokes Co., New York 1929, s. 279. A. B. Hepburn, A History of Currency In the United States, Macmillan Co., New York 1915, s. 102. Przesadza on rozmylnie. 94 Literatura z historii drugiego Banku Stanw Zjednoczonych zawiera tyle szczegw, e streszczenie jej jest niezmiernie trudne. W sprawie prb ustanowienia tego banku: K. L. Brown, Stephen Girard, Promotor of the Second Bank of the United States, The Journal of Economic History, t. II, nr 2, 1942, s. 125 i nast. oraz R. Walters, Jr., The Origins of the Second Bank of the United States, The Journal of Political History 1945, t. LIII, nr 2, s. 115 i nast. Wczeniejszym podstawowym dzieem na temat tego banku jest praca R. C. H. Catteralla, The Second Bank of the United States, University of Chicago Press, Chicago 1903.

W roku 1819 William Jones, polityk o wtpliwej inteligencji, a znany z nierozwagi, zosta zastpiony na stanowisku prezesa drugiego Banku Stanw Zjednoczonych przez Langdona Chevesa, okrelanego przez wikszod historykw jako czowiek wybitnie bezwzgldny95, jakiego zreszt wczesna sytuacja moga wanie wymagad. Wprowadzi on polityk drastycznego ograniczania poyczek i dopuszczania do bankructwa. Rwnoczenie, chocia mogo si na og wydawad, e zbienod ta jest przypadkowa, nastpio zaamanie, ceny spady, majtek dunikw wystawiano na licytacj i pojawiy si bankructwa. Spowodowao to pierwsz wielk panik spord piciu, ktre wystpiy w odstpach okoo dwudziestoletnich i byy cech charakterystyczn historii tego stulecia. Tak jak Jones by zbyt pobaliwy, Cheves okaza si w koocu zbyt surowy. W roku 1823 stanowisko prezesa banku obj po nim czowiek znacznie bardziej interesujcy, inteligentny, o eklektycznej umysowoci, ktremu po ukooczeniu studiw na Uniwersytecie w Pensylwanii odmwiono dyplomu, gdy jako trzynastolatek uznany zosta za zbyt modego. By nim Nicolas Biddle. W przeciwieostwie do swych poprzednikw Biddle mia jasny pogld na rol banku centralnego. Pragn, eby bank ten by pomocnym i poytecznym narzdziem w zakresie udzielania poyczek i eby stanowi pozytywny czynnik w caej spoecznoci. Wyranie sobie zdawa spraw z funkcji banku jako siy dziaajcej hamujco na banki stanowe. W porwnaniu do swych poprzednikw i wikszoci ludzi w owym czasie by znacznie bardziej arogancki. Za czasw Biddle'a utworzono wiele nowych oddziaw banku, tak e w sumie byo ich dwadziecia dziewid. Rozszerzono dziaalnod w zakresie poyczek i lokat w papierach wartociowych. Wpaty, wcznie z otrzymywanymi na rzecz rzdu, przyjmowane byy tylko w banknotach tych bankw, ktre je wymieniay na zoto lub srebro. Gotowod i zdolnod bankw do takiej wymiany byy sprawdzane na bieco przez odsyanie ich banknotw do natychmiastowej wymiany. Banki stanowe odpowiaday na to utrudnienie przedstawianiem banknotw Banku Stanw Zjednoczonych do wymiany na kruszec, czemu si zreszt nie mona dziwid. Kada strona kontrolowaa w tym przypadku drug. Obieg banknotw Banku Stanw Zjednoczonych, a wraz z nim poyczki, ktre wprowadzay te banknoty do obiegu, byy pocztkowo w sposb zdecydowany, chod przypadkowy, ograniczane ilociowo, przynajmniej jeli chodzi o banknoty, ktre opieway na niskie sumy. Wszystkie banknoty musiay byd w myl statutu banku podpisane osobicie przez prezesa i kasjera (wykluczao to uycie faksymile i moliwod podrobienia tych podpisw przez kogo innego). Wobec prymitywnoci dostpnych wtedy pir nie mona byo podpisad wicej ni 1500 banknotw dziennie96, a to pozostawiao niewiele czasu na inne, bardziej interesujce obowizki. Wniesiono prob do Kongresu o zagodzenie tego ograniczenia przez przyznanie uprawnieo do emisji banknotw rwnie oddziaom banku. Kongres nie wyrazi na to zgody, co doprowadzio do jednego z licznych posunid, ktrymi Biddle rozdrania opozycj i wywoywa jej wciekod. Zarzdzi, e urzdnik oddziau wypisuje czek patny na rzecz innego urzdnika. Urzdnik otrzymujcy czek indosuje go do wypaty w imieniu banku. W ten sposb potwierdzony czek stawa si przyrzeczeniem banku do wypacenia za niego

95

Jest to charakterystyka, ktr mona w pewnym stopniu zakwestionowad. Nie yjcy ju D. McCord Wright, na podstawie Papers Chevesa, stara si przywrcid dobre imi Chevesa Jako czowieka rozsdnego, faszywie przedstawionego przez historykw. Patrz Jego opracowanie: Langdon Cheves and Nicolas Biddle: New Interpretation, The Journal of Economic History 1935, t. XIII, nr .3, s. 305 i nast. 96 Liczba ta jest podana w cytowanej pracy Studenskiego i Kroossa na s. 87.

gotwki. Nie by ju wic czekiem, lecz banknotem. Jako taki, przyjmowany by przez poyczkobiorcw i tych, ktrym go nastpnie przekazali.

Pomysowod Biddle'a w naginaniu prawa nie wzbudzia do niego sympatii i wielu odmwio poparcia ustaw, o ktre zabiega. Jego maniery rwnie jej nie wzbudzay. Wyraa si w sowach penych chwalby o swej wadzy jako bankiera i niejednokrotnie dawa do zrozumienia, e da si ona porwnad z wadz prezydenta Stanw Zjednoczonych. Z satysfakcj rwnie przyznawa, e jego stanowisko daje mu wadz ycia i mierci w stosunku do bankw stanowych oraz wychwala powcigliwod i wspaniaomylnod, z jak tej wadzy uywa. Zapytany przez Komitet Senatu, czy Bank Stanw Zjednoczonych kiedykolwiek tyranizowa banki stanowe, odpowiedzia: Nigdy. Jest bardzo niewiele bankw, ktrych by bank centralny nie mg zniszczyd, gdyby zastosowa do nich prerogatywy swej wadzy. Ale aden z nich nie zosta nigdy skrzywdzony97. To skonio prezydenta Jacksona do wyraenia uwagi, e prezes banku centralnego powiedzia nam, i wikszod bankw stanowych istnieje tylko dziki jego wyrozumiaoci98. Mwi si, e cisy zwizek z pienidzem moe prowadzid do tpoty politycznej. Biddle jest tego dowodem w jeszcze wikszym stopniu ni Chase. Jak to podkreli profesor Schlesinger, Biddle napotyka opozycj ze strony organizacji paostwowej i ze strony zwolennikw pienidza kruszcowego. Bankierzy ze Wschodu mieli mu za ze narzucan przez niego dyscyplin. Niepokojono si rwnie w Nowym Jorku - chod nie moemy dzi stwierdzid, jakie to miao znaczenie z punktu widzenia praktyki - tym, e Bank faworyzowa Filadelfi w sprawach finansowych. Z pewnoci gdyby utrzyma si tam bank centralny, Filadelfia byaby powanym, moe nawet najpowaniejszym w kraju, centrum finansowym, a Wall Street prawdopodobnie po prostu ulic jedn z wielu. W owych latach pogldy Jeffersona, a pniej Jacksona99, faworyzujce pienidz kruszcowy, a wrogo nastawione w stosunku do bankw, znajdoway rwnie przychylny oddwik wrd robotnikw, z ktrych wielu uwaao, e pienidz papierowy, czy to emitowany przez rzd, czy te bank, by narzdziem, za pomoc ktrego oszukaoczo pozbawiono ich - poprzez wysze ceny lub narzucanie potrceo - czci ich susznego wynagrodzenia100. Jednake nie ma, jak si zdaje, wtpliwoci, e - jak w przypadku pierwszego Banku Stanw Zjednoczonych - najsilniejsza opozycja pochodzia ze strony mniejszych, nowszych i bardziej efemerycznych bankw stanowych i tych obywateli, ktrzy czuli, e ich szansa awansu ekonomicznego zaley od istnienia takich wanie instytucji. W wyniku generalnego postpu wikszod Poudnia gotowa bya obecnie zaakceptowad Bank Stanw Zjednoczonych i jego rygory. Ogniskiem opozycji byy teraz nowe osiedla na Zachodzie, z ich szczeglnym zapotrzebowaniem na atwy kredyt i pobaliwszych wierzycieli.

97 98

A. M. Schlesinger, Jr., The Age of Jackson, Little, Brown and Co., Boston 1964, s. 75. J. D. Richardson, A Compilation of the Messages and Papers of. the Presidents, 1789-1908, Bureau of National Literature and Art, Washington 1908, t. II, s. 581. 99 Andrew Jackson (1767-1845), prezydent USA w latach 1829-1837. Bohater narodowy, ktry wygra pod Nowym Orleanem jedyn zwycisk bitw z Anglikami w czasie wojny 1812-1814. Przyczyni si do likwidacji drugiego Banku Stanw Zjednoczonych. Przyp. tum. 100 A. M. Schlesinger, Jr., The Age of Jackson, jw., s. 74 i nast. Podobnie jak wszyscy, ktrzy pisali na temat tego okresu, tak i ja, zawdziczam ogromnie wiele tej wspanialej ksice. Naley jednak zauwayd, e moja interpretacja niektrych czysto ekonomicznych zagadnieo rni si od pogldw, ktre w czasie jej pisania wyznawa autor.

Chocia statut Banku Stanw Zjednoczonych mia wygasnd dopiero w 1836 r., kontrowersja zwizana z jego przewidywanym wyganiciem zacza si kilka lat wczeniej. Chwilami polemiki byy zaarte. W roku 1831 w odlegym miecie St. Louis brat Biddle'a, dyrektor miejscowego oddziau, uwika si w szczeglnie ostr dysput na temat zalet banku centralnego, ktre uwaa za wybitne. Wynik z tego pojedynek na pistolety, w ktrym obaj uczestnicy zginli. Ta podwjna tragedia wiadczya nie tyle o poziomie strzeleckich umiejtnoci uczestnikw, co raczej o potrzebie pjcia na rk majorowi Biddle, ktry by krtkowidzem. Pojedynek odby si bowiem z nadzwyczaj maej odlegoci piciu stp. W roku 1832 siy sprzyjajce bankowi centralnemu w Kongresie, pod kierunkiem Henry'ego Claya, przeprowadziy ustaw odnawiajc statut banku. Przeciw temu prezydent Jackson zaoy veto w zjadliwym ordziu i bank sta si przedmiotem powanego sporu podczas pniejszych wyborw w tym samym roku. Ale Biddle nie by pozbawiony; pomysowoci. Zgodnie z przekonaniem, e bankowod; jest w ostatecznym rachunku rdem wadzy, dawa zaliczki czonkom Kongresu, gdy wskutek opnienia ustawy upowaniajcej do wypat wstrzymywano ich pace. Daniel Webster101 by w rnych okresach dyrektorem banku, a na warunkach umowy o prace zlecone dziaa jako jego doradca. Wydaje mi si, e umowa ze mn nie zostaa odnowiona czy odwieona, jak to byo w zwyczaju. Jeeli bank sobie yczy, eby mj stosunek z nim trwa nadal, byoby dobrze, gdyby mi przesya swe zwyczajowe honoraria102. Wielu innym wybitnym ludziom oddawano podobne przysugi, w tym przedstawicielom prasy. Wrd wybitnych dziennikarzy w ten sposb wiszcych na banku by James Gordon Bennett, sawiony przez Samuela Eliota Morisona jako twrca amerykaoskiej taniej prasy brukowej103. Jackson wygra wybory i to bardziej zdecydowanie ni przed czterema laty. Los Banku Stanw Zjednoczonych zosta wic przesdzony. Podobnie przesdzona zostaa na dalsze osiemdziesit lat idea centralnej bankowoci w Stanach Zjednoczonych. Objwszy z powrotem urzd na dalsze cztery lata, Jackson kaza szybko wycofad rzdowe wkady z tego banku. Pocztkowo byy one trzymane w wybranych, faworyzowanych bankach. Pniej, w ramach niezalenego systemu skarbowego, rzd utrzymywa swoje wasne wkady i sta si praktycznie sam bankiem. To posunicie spotkao si z opozycj w onie gabinetu. W zachcajcej prapremierze nixonowskiej nocy w. Bartomieja104 zainscenizowanej sto czterdzieci lat pniej, Jackson uzna za konieczne usunicie dwu sekretarzy skarbu, zanim znalaz takiego, ktry wykonywa, co mu kazano. By nim Roger B. Taney, pniejszy prezes Sdu Najwyszego. Biddle, stale pod wraeniem swej wszechpotnej wadzy bankiera, odpowiedzia ograniczeniem poyczek, z zamiarem

101

Daniel Webster (1782-1852), amerykaoski m stanu, czonek Izby Reprezentantw i senator w latach 18411843 i 1850-1852. Sekretarz stanu. Obrooca idei Banku Stanw zjednoczonych. Przyp. tum. 102 List Webstera do Biddle'a w cytowanej pracy Schlesingera, s. 84. 103 S. E. Morison, The Oxford History of the American People, Oxford University Press, New York 1965, s. 438. 104 W toku ledztwa dotyczcego tzw. afery Watergate prezydent Nixon odmwi przedoenia prokuratorowi tam magnetofonowych z rozmw, ktre mogy ujawnid jego udzia w tej aferze. Obawiajc si postawienia w stan oskarenia, Nixon w sobot 10 padziernika 1973 r. usun prokuratora prowadzcego ledztwo i przyj rezygnacj ministra sprawiedliwoci oraz jego zastpcy, ktrzy si zreszt z t decyzj nie zgadzali. Incydent ten jest znany w USA pod nazw sobotniej masakry (Saturday Night Massacre). Przyp. tum.

spowodowania kryzysu. Wynikiem tego bya niewielka recesja105. Biddle doprowadzi przede wszystkim do wzmocnienia poparcia dla Jacksona.

Przy koocu poprzedniego stulecia i we wczesnych latach obecnego; kiedy dominoway nastroje faworyzujce solidny pienidz i system waluty zotej, zniszczenie Banku Stanw Zjednoczonych przez Jacksona byo niemal powszechnie uznawane za niegodziwy postpek. Profesor Wright z Uniwersytetu w Chicago, ktry, jak ju wspomnielimy, opublikowa sw ksik w roku 1949, przypisa posunicie Jacksona odczuwanej przez niego gwatownej nienawici do banku i ubolewa nad tym, e pooony zosta kres eksperymentowi naszego kraju ze wspaniaym bankiem centralnym 106. W przeciwieostwie do tego, w bliszych nam czasach, gdy nie kwestionowana dotychczas mdrod bankierw zostaa - przynajmniej w pewnym stopniu - podana w wtpliwod i bardziej demokratyczna etyka przyznaa prostemu czowiekowi zarwno inteligencj, jak prawod, postpek Jacksona by przyjmowany z sympati. Jackson ustawia si - instynktownie, ale w sposb niewtpliwy - po stronie swych wyborcw, przemawiajc w imieniu niezamonych; ale energicznych i ambitnych ludzi z nowych stanw, z nowych farm i z zachodnich rubiey. By on pod pewnym wanym wzgldem ich przypadkowym sojusznikiem. Zwalcza bank jako monopol - jako monstrum, ktre, jak twierdzi Biddle, miao si rywalizujc z wadz paostwa. Ta sia bya czym wrogim w stosunku do polityki demokracji. Bya zarazem si jego wasnych politycznych wrogw107. Jackson popiera pienidz kruszcowy - by zwolennikiem obiegu monet zotych i srebrnych oraz wykluczenia wszelkich pienidzy papierowych jako narzdzia szatana. Jednak pozbycie si banku nie przynioso mu bynajmniej twardego pienidza, lecz najmikszy ze wszystkich; doprowadzio do ywioowego powstawania nowych bankw i lawiny banknotw. Ale tego wanie - jak rwnie zwizanego z tym atwego kredytu - najbardziej pragnli jego wyborcy. Gdyby Andrew Jackson zdoa wprowadzid twardy pienidz, ktrego - jak mu si wydawao - pragn, jego imi byoby przeklinane przez wspomnianych poprzednio biednych, energicznych i ambitnych ludzi z dalekich rubiey. Gdyby przeprowadzi t reform w czasie swojej pierwszej kadencji, nie gosowaliby na niego powtrnie. A gdyby si to wydarzyo w czasie jego drugiej kadencji, mogli mu nie pozwolid, na powrt do Tennessee. Historycy zastanawiajcy si nad tym, czy w sprawach finansowych Jackson mia racj, czy nie, musz wzid pod uwag trzeci jeszcze moliwod, mianowicie t, e nie mia on dostatecznego rozeznania sytuacji108. Albo moliwe, e w jego przypadku zwizek midzy tym, co mwi, a tym, co myla, by bardzo luny. Legenda gosi, e w czasie bitwy pod Nowym Orleanem, gdy Brytyjczycy podeszli ju blisko, wyda on - spoza bali baweny - historyczny rozkaz: Podniecie strzelby troch niej!.

105

J. P. Meerman, The Cllmax of the Bank War: Biddle's Contraction 1833-1834, The Journal of Political Economy 1963, t. LXXI, nr 4, s. 388. 106 Gh. W.Wright, Economic-History of the United States, McGraw-Hill Book Co., New York 1949, s. 370. 107 Na temat politycznych aspektw konfliktu zob. przede wszystkim: R. V. Remini, Andrew Jackson and the Bank War, W. W. Norton & Co., New York 1967. 108 Bya to walka, w ktrej przejawiay si arogancja, gupota i dezorientacja. R. V. Remini, Andrew Jackson..., jw., s. 10.

Dalsza historia Biddle'a jest opowieci z moraem. Jego bank otrzyma ponownie statut od stanu Pensylwanii, ale w nastpstwie spekulacji bawen oraz nadmiernych zaliczek dla urzdnikw zawiesi w roku 1839 wypaty, a pniej ogosi bankructwo. Biddle zosta aresztowany i oskarony o oszustwo. Sd Pensylwanii uzna dowody za niewystarczajce do podtrzymania oskarenia. Biddle zmar wkrtce potem, nadal cigany przez sdy cywilne109. Jego los by taki sam, jak niemal wszystkich, ktrzy wprowadzali innowacje w dziedzinie pienidza. Przypomnijmy sobie, e Law cudem uciek przed paryskim tumem i zmar w cnotliwym ubstwie w Wenecji. Paterson o wos unikn mierci w katastrofie zwizanej z przedsiwziciem Darien, ktre go zrujnowao finansowo. Robert Morris110, finansista rewolucji, spdzi szereg lat w wizieniu za dugi. Hamilton, po doznaniu publicznej haoby i ponienia z powodu swego zwizku z okropn pani Reynolds i jej zachannym mem, zgin w pojedynku. Jay Cooke111, odpowiedzialny za sprzeda obligacji, ktre wraz z greenbackami sfinansoway wojn domow, zbankrutowa pniej z wielkim hukiem i trzaskiem. Andrew Mellon, wysawiany swego czasu jako najwikszy nastpca Hamiltona, zaledwie unikn oskarenia o uchylanie si od podatkw. Harry D. White i Lauchlin Currie, dwaj ludzie, ktrzy wraz z Marrinerem S. Ecclesem sprowadzili ekonomik Keynesa do Waszyngtonu, zostali wypdzeni z haasem ze swoich stanowisk jako sympatycy komunizmu - w jednym wypadku na mierd, a w drugim na wygnanie. William Jennings Bryan, ktrego potny gos grzmia przeciw krzyowi ze zota, pod koniec ycia spad do poziomu porednika w handlu nieruchomociami na Florydzie. Wezwany przez Clarence'a Darrowa do udowodnienia dosownej prawdziwoci biblii, broni opowieci o Jonaszu z przekonaniem i pewnoci siebie. Ale pniej si zawaha i przyzna, e Noe nie zabra do arki par wszystkich ywych stworzeo, e najprawdopodobniej nie wzi adnych ryb. Zmar w kilka dni pniej. Wreszcie wspomnied jeszcze naley Johna B. Cannally'ego - skromn zreszt figur w historii pienidza. Wszed on do gabinetu Richarda Nixona jako sekretarz skarbu, zawar tzw. porozumienie smithsooskie w 1971 r. dewaluujc dolara i - normalnym wwczas biegiem rzeczy - zosta postawiony w stan oskarenia. Mia jednak wicej szczcia ni inni, gdy zosta uniewinniony.

109

Panowa zacieky spr co do jego winy. Zwolennicy Jacksona uwaali, e unikn wizienia tylko dlatego, e by bankierem i Biddle'em. Zob. B. Hammond, Jackson, Biddle and the Bank of the United States, The Journal of Economic History 1947, t. VII, nr 1, s. 15 i nast. 110 Robert Morris (1734-1806), czonek Kongresu Kontynentalnego i sygnatariusz Deklaracji Niepodlegoci, zorganizowa finansowanie dostaw dla armii Waszyngtona, a po wojnie kierowa finansami kraju w latach 17811784. Zrujnowaa go spekulacja gruntami w zachodnich stanach. Spdzi trzy lata w wizieniu za dugi w Filadelfii i zmar w zapomnieniu. Przyp. tum. 111 Jay Cooke (1821-1905), bankier filadelfijski. Ulokowa na rynku 2 500 mln dol. obligacji rzdowych w czasie wojny domowej, prawie bezpatnie. Zbankrutowa pniej, finansujc budow kolei na Zachodzie. Przyp. tum.

Rozdzia VIII Wielki kompromis w sprawach monetarnych

Wedug przyjtego, a trzeba dodad, niezbyt gbokiego pogldu na histori pienidza w Stanach Zjednoczonych, okres po roku 1832 by opakany. Swoboda w zakresie bankowoci, wynikajce z niej upadoci bankw, pniej greenbacki, agitacja za wiksz jeszcze ich iloci i skuteczny czciowo nacisk na bicie monet z taniego srebra - to wszystko, w poczeniu z powtarzajcymi si okresami paniki, uczynio system finansowy Stanw Zjednoczonych najgorszym w cywilizowanym wiecie112, jak twierdzi Andrew Carnegie113. Jednake nie wszystko musiao byd ze. Ci, ktrzy z najwiksz rozpacz mwili o pieninych aberracjach Stanw Zjednoczonych w cigu poprzedniego stulecia, wyraali si zawsze z podziwem-, a czasem zachwytem o gospodarczym rozwoju kraju. Niczego podobnego nigdy przedtem nie widziano. Jedna wic z dwch rzeczy musiaa byd prawdziwa: albo system pieniny mia rwnie jaki aspekt dodatni, albo by wyjtkowo bez znaczenia. Wedug innego pogldu, powaniejszego i nieco gbszego, stulecie, ktre nastpio po roku 1832, byo stuleciem zasadniczego kompromisu. Istnia wtedy faktycznie podwjny system monetarny. Kada z jego czci odpowiadaa potrzebom lub upodobaniom tej czci kraju lub gospodarki, ktrej suya. Midzy tymi czciami panowaa wstydliwa nieco koegzystencja, przerywana od czasu do czasu konfliktami. Podstaw pokoju byo przede wszystkim to, e adna ze stron nie potrafia zniszczyd systemu popieranego przez drug. Kada ze stron ubolewaa - w sposb nieco faryzejski nad niezdolnoci zniszczenia przeciwnikw systemu. Finansowej, handlowej i kredytowej spoecznoci, rozwijajcej si gwnie na Wschodzie, ale z upywem dziesicioleci rozcigajcej swe wpywy na Zachd i Poudnie, panujcy system dostarcza podstawowego pienidza kruszcowego: zota i srebra. I spoecznod ta miaa do swej dyspozycji najpierw na podstawie zarzdzeo stanowych, a potem federalnych, coraz rzetelniejsze banki, gotowe na kade danie wymieniad swe banknoty i wkady na w pienidz kruszcowy. Banknoty i wkady miay wic si nabywcz w peni rwnowan sile zota i srebra. Nowe obszary kraju w miar zagospodarowywania si uzyskiway prawo zakadania bankw, a wraz z nim - kreacji banknotw i wkadw, zwizanych z udzielaniem poyczek. aden bank centralny nie sprawdza zdolnoci tych bankw do wymiany ich banknotw. Chocia istniay przepisy stanowe, precyzujce, ile gotwki naley trzymad w rezerwach na pokrycie banknotw i wkadw, egzekwowano je w sposb nader liberalny. W rezultacie, wraz z pojawieniem si w latach trzydziestych czy czterdziestych elementw cywilizacji na rozdroach stanw Michigan czy Indiana, zaczy tam powstawad take banki. Emitowane przez nie banknoty, poyczane farmerom na zakup ziemi, inwentarza, ziarna, paszy, ywnoci czy prostych narzdzi, umoliwiay im gospodarowanie. Jeeli farmerom tym si poszczcio i mogli spacid poyczki, bank mg si utrzymad. Jeeli nie, to bank upada i kto - moe miejscowy wierzyciel czy te dostawca ze Wschodu - zostawa z bezwartociowymi banknotami. Ale niektrzy dunicy banku zdoali ju uruchomid swoje
112 113

N. Angell, The Story of Money, Frederick A. Stokes Co.; New York 1929, s. 307. Andrew Carnegie (1835-1919), amerykaoski przemysowiec I filantrop. Twrca US Steel Corporation. W 1910 r. utworzy Fundacj Carnegiego dla Pokoju wiatowego. Przyp. tum.

przedsibiorstwa czy farmy. W taki sposb gdzie nie wiadomo gdzie, nieznani ludzie, ktrym w rkach zostay bezwartociowe banknoty, przyczynili si wbrew swej woli do podboju Zachodu. By to system, na ktry powani bankierzy i kupcy na Wschodzie spogldali z ogromn niechci. Ale by on dla nich moliwy do zniesienia. Mieli solidny pienidz, przy pomocy ktrego prowadzili interesy midzy sob i z obcokrajowcami, Mieli rwnie rzetelne banki. Przy pewnej ostronoci mogli odrnid dobre banknoty od wtpliwych banknotw z Zachodu i albo ich nie przyjmowad, albo przyjmowad je z odpowiednim potrceniem. Ponosili straty, ale mieli rwnie wzrastajce obroty. Ludzie obdarzeni mdroci ekonomiczn, wyraajcy wczesne i pniejsze pogldy szacownej spoecznoci gospodarczej, mwili o anarchii zwizanej z nie ustabilizowan bankowoci. I tumaczyli, e osadnicy, w swym pragnieniu zdobycia banknotw i przy swym prymitywnym rozumieniu ekonomii, mylili pienidze z kapitaem. Ci mdrzy ludzie nie zrozumieli istoty sprawy. Anarchia przysuya si lepiej rubieom kraju, ni by to mg zrobid bardziej uporzdkowany system, ktry utrzymywa kredyt w ryzach. I nie wchodzio tu w gr naiwne mylenie kapitau z pienidzmi. Dla osadnika otrzymane z banku banknoty byy kapitaem, poniewa mu ten kapita przynosiy. Nieczsto si zdarza, e ludzie myl si powanie w sprawie swych interesw finansowych i pozostaj w tym bdzie przez dugi czas. Wielkie zastpy tych, ktrzy w poprzednim stuleciu podali na Zachd, skaday si z ludzi, ktrzy si w tym zakresie nie mylili. Ci, ktrzy byli innego zdania, potwierdzali tylko fakt, e to, co uwaao si - wtedy i dzi jeszcze - za zdrow gospodark, bardzo czsto odzwierciedla potrzeby szacownych bogaczy114. Kompromis, ktry nastpi po upadku drugiego Banku Stanw Zjednoczonych, mia swoj cen. Po wielokrod, w wyniku euforii wywoanej przez inne okolicznoci, zakadano banki i udzielano kredytw w sposb ywioowy. A potem, z jakiego powodu, ktry skania do pospiesznego dziaania, ludzie przychodzili do bankw po swe pienidze i w ten sposb rodzia si panika. Wygodniej nam bdzie najpierw si przyjrzed historii bankowoci, a potem, w nastpnym rozdziale, panikom, ktre byy jej cen.

Upadek drugiego Banku Stanw Zjednoczonych, jak przedtem pierwszego, pozostawi dziedzin bankowoci (nadawanie bankom statutw i regulowanie ich dziaalnoci) cakowicie w rkach rzdw stanowych. I tak jak upadek pierwszego Banku Stanw Zjednoczonych pocign za sob znaczne zwikszenie si liczby bankw stanowych, tak si stao i tym razem. Tylko e w tym przypadku by to masowy, spontaniczny pd. W latach 1830-1836 liczba bankw zwikszya si wicej ni dwukrotnie: z 330 do 713. Obieg banknotw wzrs mniej wicej proporcjonalnie do tego - z 61 do 140 mln dol. Zasoby pienidza kruszcowego - zota i srebra - wykazay, jak si tego mona byo spodziewad, skromniejszy wzrost: zwikszyy si z 22 do 40 mln dol115.

114

Jak zauway Bray Hammond, a jest to sprawa istotna, zwolennicy Jacksona nie byli mniej zainteresowani robieniem pienidzy ni ludzie przez nich atakowani. Stanowili oni nowsz, liczniejsz generacj drobnych przedsibiorcw. Zob. B. Hammond, Banks and Politics in America, Princeton University Press, Princeton 1957, s. 326 i nast. 115 Ch. W. Wright, Economic History of the United States, McGraw-Hill Book Co., New York 1949, s. 370. Liczby dotyczce obiegu banknotw i zasobw monet s oczywicie grubym przyblieniem. Szczegy dotyczce

Rozwj bankowoci uatwiy w tych latach dwa nowe rozwizania prawne. Jedno z nich polegao na powoaniu banku bdcego wasnoci stanow. Poniewa bezporednim celem takiego banku byo udzielanie poyczek w jego wasnych, nowo wydrukowanych banknotach, stan on najwyraniej w konflikcie z konstytucyjnym zakazem emisji banknotw przez stany. Jak gdyby dla podkrelenia tego faktu, wadza ustawodawcza Kentucky, przyznajc fundusze na powoanie takiego banku, przydzielia mu pienidze tylko na matryce, papier i pewn ilod mebli. Wszystko inne miao byd opacane z wydrukowanych pienidzy. Stao si ju teraz jasne, e konstytucj mona byo odpowiednio naginad w sprawach dotyczcych pienidza, ktry podlega wyszym jeszcze ni ona prawom, odzwierciedlajcym pilne potrzeby ludnoci i polityki. We wstpnym postpowaniu prezes Sdu Najwyszego, John Marshall, uzna emisj weksli kredytowych bankw stanowych za niezgodn z konstytucj. Ale w roku 1837, po jego mierci, peny skad sdu uzna prawo bankw stanowych do emisji banknotw. Innym i waniejszym nowym zjawiskiem byo przyznanie bankom niezalenoci. Na podstawie decyzji stanowych wadz ustawodawczych uznano, e banki nie s spkami akcyjnymi, ktre wtedy i przez wiele jeszcze lat wymagay od stanw specjalnego statutu, lecz dobrowolnym stowarzyszeniem osb, a wic otwartym dla kadego, tak jak na przykad kunia czy zakad powroniczy. Obowizyway przepisy przede wszystkim co do rezerw w pienidzu kruszcowym, utrzymywanych na pokrycie banknotw i wkadw. W niektrych stanach egzekwowano te przepisy z du stanowczoci, zwykle po smutnym dowiadczeniu zupenego ich zaniedbania. Ale czsto niestosowanie si do przepisw ujawniao si dopiero wwczas, gdy upadek banku sprawi, e kwestia miaa ju charakter akademicki. W tych latach, w konserwatywnej ju wtedy Republice Massachusetts stwierdzano po bankructwie, e bank, ktrego obieg banknotw wynosi 500 000 dol., utrzymywa rezerw monet w wysokoci zaledwie 86,48 dol. Byo to raczej skromne pokrycie. Moe dlatego, e dokumenty historyczne lepiej si tam zachoway ni gdzie indziej, bankowod Michigan w latach trzydziestych jest szczeglnie interesujca. Prawo wymagao 30% rezerwy zota i srebra na pokrycie obiegu banknotw. Bya to bardzo solidna podstawa. Rozesano komisarzy, eby przeprowadzali inspekcje bankw i egzekwowali stosowanie si do tego przepisu. Ale bezporednio przed pojawieniem si komisarzy w kurs poszo zoto i srebro suce za rezerw. Przenoszono je w skrzynkach z banku do banku. W razie potrzeby ilod t zwikszano, kadc pod cienk warstw zotych monet balast oowiu, tuczonego szka i bardzo do tego celu odpowiednich dziesiciocentowych gwodzi. Jeden z egzekwujcych ten przepis komisarzy, obdarzony charakterystycznym dla swego stulecia talentem do przenoni, skary si, e zoto i srebro obiegao kraj z czarodziejsk szybkoci. Jego dwik sychad byo w gbinach lasw, ale - podobnie jak w przypadku wiatru - nie wiadomo byo, skd przychodzi, ani dokd ulatuje116. Czasem gbin lasu, rodek moczarw czy te - co prawdopodobniejsze - placwk handlow w odludnej okolicy uznawano za wyjtkowo dobre miejsce na bank. Z takiego miejsca bank mg wydawad banknoty poyczkobiorcom, ktrzy z kolei przekazywali je dalej. I bank mg liczyd na to, e aden pniejszy odbiorca banknotw nie bdzie wiedzia, gdzie je wysad do wymiany. Jednake musimy jeszcze raz podkrelid, e w historii zachowuje si tylko to, co najgorsze. Na przykad spord wiceprezydentw Stanw Zjednoczonych zapewnione miejsce w historii ma Spiro Agnew117.
rozwoju w poszczeglnych stanach zostay wietnie opracowane przez J. R. Sharpa w: The Jacksonians versus the Banks, Columbia University Press, New York 1970. 116 N. Angell, The Story of Money, jw., s. 290. 117 Patrz przypis tumacza na s. 114.

Podobnie z bankami. W owym czasie wiele z nich, wcznie z bankami stanowymi bdcymi wasnoci publiczn, byo kierowanych rozwanie i w sposb odpowiedzialny. A nawet wrd tych, ktre upady, byo wiele takich, dziki ktrych rzetelnym i poytecznym wysikom wartociowi ludzie mogli osid na farmach lub w przedsibiorstwach i zarabiad na ycie. W roku 1836 rzd federalny postanowi, e odtd za grunty paostwowe trzeba pacid w pienidzu kruszcowym albo banknotach tych bankw, ktre je wymieniay na kruszec. Ten niewygodny i oglnie krytykowany warunek by swego rodzaju sprawdzianem jakoci banknotw emitowanych przez banki stanowe, podobnie jak byo nim konsekwentne przedstawianie tym bankom przez oba banki Stanw Zjednoczonych ich banknotw do wymiany. Dugo sdzono, e zahamuje to w pewnym stopniu zarwno udzielanie poyczek przez banki, jak i zakadanie bankw. W nastpnym roku, chod niekoniecznie w wyniku tego zarzdzenia, powstaa panika118. Przyszy z ni wtpliwoci, ktre tak nieodmiennie nastpuj po euforii spekulacyjnej i ktre by byy poyteczne, gdyby przychodziy wczeniej. Zaostrzono znacznie prawa stanowe w zakresie bankowoci i ich egzekwowania. W latach 1840-1847 liczba bankw faktycznie si zmniejszya, a obieg banknotw jeszcze bardziej. Pniej nastpi ponowny ich wzrost, ale w sposb spokojniejszy. Mimo to w czasach wojny domowej amerykaoski system monetarny by najbardziej zawikany - nie mia sobie podobnego w dugiej historii handlu i zwizanej z nim ludzkiej zachannoci. W porwnaniu z tym mnogod przernych monet napywajcych do Amsterdamu przed rakiem 1609 bya szczytem prostoty. Ocenia si, e w obiegu znajdowao si w mniejszych lub wikszych ilociach okoo 7000 rnych rodzajw banknotw. Zostay one wypuszczone przez okoo 1600 rnych i czasem upadych ju bankw stanowych. Poniewa papier i druk byy tanie, a prawo emitowania banknotw byo bronione jako jedno z praw czowieka, rwnie poszczeglne jednostki podejmoway tak dziaalnod na wasny rachunek. Ocenia si, e byo wwczas w obiegu 5000 faszywych emisji. Nikt nie mg prowadzid wikszych interesw bez aktualnego przewodnika, podajcego rnice midzy rzetelnymi banknotami a gorszymi, emitowanymi przez nie istniejce ju banki, czy te faszywymi. Bank Note Reporter i Counterfeit Detector byy podstawow lektur w kadym znaczniejszym przedsibiorstwie. Od wybuchu wojny domowej siy popierajce solidny pienidz wziy gr nad swymi przeciwnikami w kompromisie, a przynajmniej tak si pocztkowo wydawao. Kongresmenw i senatorw z Poudnia i z doliny Missisipi ju nie byo. Mona byo argumentowad na rzecz pilnych potrzeb wojennych, a przeciw chaosowi powodowanemu przez banki stanowe i ich banknoty. Powoania banku centralnego nie mona ju byo brad pod uwag, ale moliwy by nawy system bankw, ktrych statuty byy nadawane, a dziaalnod regulowana przez rzd federalny. W roku 1863, na wyrane danie sekretarza skarbu Chase'a i Kongresu, uchwalano ustaw o bankach narodowych, powoujc nowy system bankw. Uwag zwrcono przede wszystkim na przepisy regulujce emisj banknotw. Mona byo emitowad banknoty, ale tylko do wysokoci 90% wartoci federalnych obligacji zakupionych przez emitujcy bank i zoonych do depozytu w ministerstwie skarbu. Oczywicie taki system by bezpieczny. Jeeli bank zbankrutowa, mona byo sprzedad obligacje, a banknoty wymienid na kruszec, przy czym pozostawaa jeszcze cakiem dostateczna w normalnych

118

Historycy przywizywali kiedy du wag do tzw. oklnika w sprawie pienidza kruszcowego. Dzi podaje si to w wtpliwod. W tej sprawie, jak i innych, wiele zawdziczam pracy P. Temina, The Jacksonian Economy, W. W. Norton i Co., New York 1969; zob. s. 120 i nast.

warunkach mara rezerwy. By to rwnie korzystny sposb zapewnienia sobie wojennego rynku na obligacje rzdowe. Ale ten system mia jedn oczywist wad, przed ktr Kongres stara si zabezpieczyd. Rozmiary emisji banknotw zaleayby od wolumenu rzdowych papierw wartociowych, ktre mona byo zdeponowad jako pokrycie banknotw. Gdyby rzd by bardzo rozrzutny, ilod papierw wartociowych byaby rwnie dua, a z ni prawdopodobnie i ilod banknotw. Aby si uchronid przed tak ewentualnoci, Kongres ograniczy emisj banknotw przez banki narodowe do 300 mln dol. Rzadko kiedy okolicznoci ekonomiczne zdoay skuteczniej wprowadzid w bd najroztropniejszych ludzi w ich przewidywaniach przyszoci gospodarczej. Przez wiele at po wojnie rzd federalny osiga powane nadwyki wpyww. Nie mg spacid swego dugu i wycofad swych papierw wartociowych, gdy to by oznaczao, e nie bdzie ju obligacji stanowicych zabezpieczenie obiegu banknotw narodowych. Spacenie dugw byoby rwnoznaczne z ograniczeniem poday pienidza. Chocia - jak mona si byo spodziewad - banki stanowe byy przeciwne ustawie o bankach narodowych, pocztkowo nie ucierpiay z powodu jej wprowadzenia. Zawieszenie wypat w kruszcu w roku 1861 uwolnio je od niemile zawsze widzianej koniecznoci wymieniania ich banknotw na pienidz kruszcowy. Greenbacki, o ktrych wkrtce bdzie mowa, zostay uznane za prawny rodek patniczy i zastpoway kruszec. Ale 3 marca 1865 r., zaledwie miesic przed Appomattox119, potga finansw jeszcze raz pokazaa, co potrafi. Skoniono Kongres do uchwalenia dodatkowych ustaw, ktre wyeliminoway z obiegu banknoty stanowe. Na wszystkie emisje bankw stanowych naoono podatek w wysokoci 10% rocznie, z moc obowizujc od 1 lipca 1866 r. By to w historii kraju prawdopodobnie najbardziej bezporednio przekonujcy dowd na to, e wadza nakadania podatkw jest, w rzeczy samej, wadz niszczenia120. Jednake i tym razem mniej ulego zniszczeniu, ni mona byo przypuszczad. By to okres w historii bankowoci, kiedy amerykaoscy poyczkobiorcy zaczynali pobierad kredyty nie w formie banknotw, lecz w formie wkadw, ktre wykorzystywali wwczas przy uyciu czekw. W nastpnym dziesicioleciu uywanie czekw bardzo si rozpowszechnio. A tymczasem w nowych osiedlach mona byo nadal zakadad banki. Bank, idc na rk poyczkobiorcy, stawia do jego dyspozycji nie banknot, lecz wkad, ktry suy temu samemu celowi. Kreacja wkadw bya z natury rzeczy ostroniejsza ni kreacja banknotw, co ju podkrelalimy. Banknoty wychodziy z banku, przechodziy z rki do rki i wiele z nich mogo nigdy do niego nie powrcid w celu wymiany. A czeki cignione na wkady zawsze wracay w celu wypaty, a jeeli czowiek, ktry otrzyma czek, mia rachunek w innym banku, to podjta przez niego gotwka wkrtce przechodzia do tamtego banku. Rwnoczenie waciciele wkadw w danym banku mogli otrzymywad na dobro swojego wkadu wpywy z poyczek udzielonych poyczkobiorcom przez inne banki i wypaconych im czekami. Odpyw netto gotwki nastpowa tylko wtedy, gdy pierwszy bank szybciej rozszerza sw dziaalnod poyczkow ni jego ssiedzi.

119

Appomattox - miejscowod w stanie Wirginia, w ktrej nastpia kapitulacja wojsk stanw poudniowych pod dowdztwem gen. Lee wobec wojsk Pnocy, dowodzonych przez gen. Granta. Zakooczya ona wojn domow w Stanach Zjednoczonych. Przyp. tum. 120 Zob. cytowan prac Hammonda.

Negatywne skutki lekkomylnoci byy szybsze przy systemie wkadw bankowych, ale bya to tylko rnica stopnia. I nie bya ona tak wielka, eby zmuszaa do szczeglnej ostronoci. Bankructwa bankw nastpoway dalej po wyeliminowaniu banknotw i w niektrych latach miay cechy epidemii - 140 bankructw w 1878 r., 496 w 1893 r., 155. w 1908 r.121 (do nastpstw tych bankructw powrcimy w nastpnym rozdziale). Ofiar ich paday przede wszystkim mae banki stanowe. Przez dalsze szeddziesit pid lat nadal zakadano te banki, a zwizane z tym poyczki i wkady nadal umoliwiay ambitnym, ale gospodarujcym na mao opacalnych gruntach farmerom na zachowanie gospodarstw., a zasugujcym na to czy nie przedsibiorcom - na zaoenie przedsibiorstwa lub jego utrzymanie.

Chocia wojna domowa uatwia sytuacj wiernym kompromisowi zwolennikom pienidza kruszcowego i pomoga im usund z rynku banknoty bankw stanowych, to jednak osabia ich pozycj w stosunku do pienidza kruszcowego. W latach przedwojennych pienidzem obiegowym byy monety srebrne lub zote, przy czym coraz wicej byo zotych. Ustawy z lat 1834 i 1837 zmniejszyy zawartod zota w dolarze w stosunku do srebra. (Srebrny dolar zachowa wag 371,25 granw czystego metalu, a w zotym dolarze obniono wag z 24,75 granw czystego metalu do 23,22.) Dla tych, ktrzy mieli talent do tego rodzaju transakcji, najlepszym interesem byo sprzedanie srebra na wolnym rynku, kupienie za to zota i zaniesienie go do mennicy. Po odkryciach w Kalifornii zoto napywao do mennic w obfitoci. Przez jaki czas opacao si nawet przetapiad monety pdolarowe, dwudziestopiciocentowe i dziesiciocentowe, wymieniad otrzymane srebro na zoto, a to oddawad do wybicia na monety. Kongres zaradzi tej tendencji w roku 1853, zmniejszajc procentow zawartod srebra w monetach zdawkowych, tak e po przetopieniu nie mona byo nic zyskad na przyniesieniu otrzymanego stopu do mennicy. Tak wic po roku 1837 pienidzem Stanw Zjednoczonych by metal szlachetny, a tym metalem byo zoto. Jedynym pienidzem papierowym byy banknoty emitowane przez banki. Te, ktre byy na tyle dobre, e mona je byo wymieniad na cokolwiek, byy wymienialne na zoto. Srebro, ktre zniko z pola widzenia, zniko take z pamici. Kraj, jeli nie de jur, to de facto, opiera si teraz w peni na systemie waluty zotej. * Od czasw staroytnych prawd nazywano pierwsz ofiar wojny. Ale w rzeczywistoci pienidz moe mied w stosunku do niej pierwszeostwo. W roku budetowym 1861 wydatki rzdu Stanw Zjednoczonych wynosiy 67 mln dol. W nastpnym roku wyniosy 475 mln. W pniejszych latach wzrastay gwatownie i w roku 1865 osigny 1,3 mld dol. By to poziom, do ktrego doszy powtrnie dopiero w roku 1917122. W obliczu takiego ogromu wydatkw Salmon Portland Chase123 stan na wysokoci zadania, mimo historycznego faktu, i nie by pewien susznoci swego stanowiska. Ostrzeg powanie przed uciekaniem si do emisji pienidza papierowego: ...nie mona sobie zaiste wyobrazid bardziej zgubnego sposobu na zuboenie mas i zdyskredytowanie rzdu jakiegokolwiek kraju124. Ale wykaza rwnie wyran, chod moliw do przewidzenia niechd do
121

Historical Statistics of the United States, Colonial Times to 1957, U.S. Bureau of the Census, Washington 1960, s. 636. 122 Historical Statistics..., jw., s. 711. Wydatki nie obejmuj spaty dugw. 123 Salmon Portland Chase (1808-1875), m stanu, sekretarz skarbu w gabinecie Lincolna w czasie wojny domowej. Potem prezes Sdu Najwyszego. Przyp. tum. 124 A. S. Bolles, Financial History of the United States, Augustus M. Kelley, New York 1969, t. III, s. 14.

opowiedzenia si za podatkami, a Kongres nie poszed dalej od niego w tym zakresie. W roku budetowym kooczcym si 30 czerwca 1862 r. dochody rzdu wyniosy 52 mln dol. Przy uwzgldnieniu wymienionych przedtem wydatkw 475 mln, oznaczao to rzeczywicie niezwyky deficyt 423 mln dol. Dochody stanowiy zaledwie 11% wydatkw. W nastpnych trzech latach zwikszono podatki, w skad ktrych wchodzi podatek dochodowy stanowicy godn uwagi, chod krtkotrwa innowacj. Ale pod wpywem bezkompromisowego nacisku potrzeb wojennych wydatki zwikszay si w znacznie wikszym stopniu. Chocia w roku 1865 dochody osigny 334 mln dol., deficyt zblia si do miliarda125. Zosta on pokryty papierowymi pienidzmi i poyczkami. Od roku 1862 sprzeda rzdowych papierw wartociowych staa si powanym przedsiwziciem. Jay Cooke zorganizowa sztab sprzedawcw zoony z 2500 osb, ktry mia nakaniad ludzi do kupowania obligacji i przyjcia w ten sposb z pomoc Unii. Akcja ta miaa takie powodzenie, e pocztkowo sprzeda obligacji przewyszya ich wartod ustalon przez Kongres. Wwczas Kongres spiesznie uchwali zwikszenie poprzednio zatwierdzonej kwoty. Ale potrzeba byo jeszcze wicej pienidzy. W roku 1862 Kongres, przy aprobacie Chase'a, uchwali emisj 150 mln dol. w banknotach, ktre byy prawnym rodkiem patniczym na wszystko z wyjtkiem opat celnych. (Liczono na to, e ca przynios zoto, ktre opaci odsetki od dugu.) Banknoty drukowano zielon farb i std ich historyczna nazwa greenbacki. W nastpnych miesicach uchwalono dalsz ich emisj. Wkrtce Chase, opanowawszy teraz w peni - chod tylko na krtki czas - swoje ze przeczucia, domaga si zatwierdzenia emisji banknotw w odcinkach mniejszych od piciu dolarw, ktre by byy wygodniejsze jako rodek obiegowy. Przed koocem wojny uchwalono emisj 450 mln dol. Historycy odnieli si niesychanie surowo do greenbackw. Do dnia dzisiejszego nazwa ta symbolizuje niedba gospodark finansow i monetarn; mwi si: to tak jak emitowad greenbacki. Niezawodny profesor Wright stwierdza, e ...najwikszymi bdami przy finansowaniu wojny byy: nie dod wczenie i nie dod energicznie pobierane podatki oraz zastosowanie papierowego pienidza wraz z wszelkim towarzyszcym mu zem...126. Nawet bardziej tolerancyjni uczeni zarzucali Chase'owi nadmiern emisj papierowego pienidza o charakterze prawnego rodka patniczego i podsycanie w ten sposb inflacji127. Teraz ju Czytelnikowi pozostawiam sformuowanie jedynej moliwej konkluzji. Niewiele wicej mona byo zdziaad przy pomocy obligacji. Wysiki w zakresie ich sprzeday byy niezmiernie energiczne i odznaczay si pomysowoci. Wszelkie pienidze z wkadw lub rodkw stezauryzowanych, umieszczane w obligacjach i wydawane przez rzd, przyczyniay si, jak kade inne nowe wydatki, do zwikszenia popytu i tym samym do inflacji. Opodatkowanie mogo oczywicie nastpid wczeniej i na wiksz skal. Ale nawet gdyby postpiono w sposb najlepszy z moliwych, to greenbacki i tak byyby jeszcze potrzebne128. Nastpstwa nie byy bynajmniej a tak opakane. W roku 1861, jak ju zaznaczylimy, skarb paostwa i banki zawiesiy wypat w kruszcu: wydawanie zota za banknoty. W Nowym Jorku rozptaa si
125 126

Historical Statistics...,i +w s. 711. Ch. W. Wright, Economic History of the United States, jw s. 443. 127 P. Studenski, H. E. Krooss, Financial History of the United States, McGraw Hill Book Co., New York 1952, s. 146. Autorzy ci dodaj susznie: Jednake zapewnia on w jaki sposb fundusze potrzebne na prowadzenie wojny, a to w koocu byo najwaniejsze. 128 I. Unger, The Greenback Era, Princeton University Press, Princeton 1964. Trzeba rwnie wymienid W. C. Mitchella, History of the Greenbacks, University of Chicago Press, Chicago 1903. Byo to w swoim czasie klasyczne dzieo, ale jego wnioski s dzi kwestionowane.

dzika spekulacja zotem. By to przygnbiajcy obraz w czasach wojny, ktry bardzo niepokoi wadze, chocia - jak si zdaje - nie wyrzdzi wikszych szkd. Powaniejsze znaczenie w praktyce miao to, e ceny w pienidzach papierowych wzrosy i w swoim punkcie szczytowym w roku 1864 osigny prawie dwukrotnie wyszy poziom w porwnaniu z rokiem 1860. (Jeeli przyjd ceny z lat 1910-1914 za podstaw, wskanik129 cen hurtowych wynosi 93 w roku 1860, a 193 w roku 1864.) Byy to cikie czasy dla robotnikw. Pace w czasie wojny wzrosy, ale o mniej ni poow w stosunku do wzrostu cen130. Natomiast farmerzy cieszyli si, gdy cena pszenicy podniosa si do dwu dolarw (a po zakooczeniu wojny jeszcze wicej). Rwnoczenie pobudzana przez rosnce ceny i potrzeby wojenne zdolnod wytwrcza przemysu a jego produkcja zwikszyy si nadzwyczajnie. Jak na kraj rozdarty na dwoje, utrzymujcy armi, ktra w szczytowym momencie wojny liczya milion ludzi i bya zaangaowana w jedno z najkrwawszych zmagao, jakie od owej chwili ludzie zgotowali na wasn zagad, mona to uwaad za niezwyke osignicie. Za opinia dotyczca finansw w okresie wojny domowej wynika std, i pniejsi i wybitnie konserwatywni historycy byli zdecydowani udowodnid, i wszystko, czego dokonano przy uyciu urgajcych zasadom moralnoci opartej na pienidzu kruszcowym greenbackw, musi byd cakowicie pozbawione sensu. To, co powiedzielimy wyej, odnosi si tylko do Unii. atwiej jest sformuowad zarzuty przeciw gospodarce pieninej Konfederacji. Na Poudniu decydujce znaczenie miao poczucie, e okropnoci wojny s wystarczajco ze bez dodatkowych ciarw podatkowych. Podatki rzdu Konfederacji - podatek majtkowy od ziemi i niewolnikw, podatek od eksportu baweny, wkrtce zahamowanego przez blokad - daway nieznaczne wpywy. Dokonywano rekwizycji dochodw poszczeglnych stanw. Zwracano je w postaci waluty emitowanej w duych ilociach przez Konfederacj na zapat jej rachunkw lub nawet - co byo chytrzejsze - w walucie emitowanej przez same stany zarwno na ten, jak i inne mu podobne cele. Takie emisje pienidzy, wraz z poyczkami wewntrznymi, finansoway wojn. Wszystkie emisje banknotw Konfederacji wyniosy pod koniec wojny cznie okoo miliarda dol. Poyczki stanowiy mniej wicej trzeci czd tej sumy. Ceny szy w czasie caej wojny w gr w tempie okoo 10% miesicznie, a do marca 1864 r. Jeeli wskanik cen dla wschodnich stanw Konfederacji we wczesnych miesicach 1861 r. przyjmiemy za 100, to w grudniu 1864 r. wynosi on 4285, a w kwietniu 1865 r., kiedy nadszed koniec wojny, wynosi 9211. Pace pozostaway daleko w tyle. O ile ceny byy 90 razy wysze w 1865 r. ni w 1861 r., o tyle pace, wedug jednej z ocen, byy tylko okoo 10 razy wysze131. Komisarze rzdowi do spraw cen prbowali powstrzymad ich wzrost przez ustalenie puapw na podstawowe artykuy handlowe. Niekiedy gazety publikoway te ceny rwnoczenie z tymi, jakich rzeczywicie dano. Zarwno banknoty Konfederacji, jak jej obligacje, straciy wszelk wartod po Appomattox.

129

Historical Statistics..., jw s. 115. Jest to historyczny wskanik Warrena i Pearsona, nazwany tak od George'a F. Warrena i Franka A. Pearsona z Uniwersytetu Cornell. Unaoczni on autorom - i przypuszczalnie Franklinowi D. Rooseveltowi - e ceny hurtowe zmieniaj si w gr i w d wraz z cen zota i podnios si z chwil podniesienia ceny zota, to znaczy obnienia zawartoci zota w dolarze. Zob. rozdzia XV. 130 Jeeli wskanik waonych rednich pac dziennych z 1 stycznia 1860 r. przyjd za 100, to w 1864 r. wynosi on 134, a W 1865 r. - 149. Historical. Statistics..., jw, s. 90. Obliczenia te opieraj si na ograniczonych informacjach, W przeciwieostwie do cen pace niewiele spady po wojnie. 131 Dane co do cen i plac zaczerpnito z pracy E. M. Lernera, Money, Prices and Wages in the Confederacy, 1861-1865, The Journal of Political Economy 1955, t. LXII, nr 1, s. 20 i nast.

aden z powanych uczonych nie broni takiej metody finansowania wojny. Jednoczenie aden z nich nie poprzestawa na tym. Autorzy z Pnocy o nastawieniu ekonomicznym czsto przypisywali upadek Konfederacji jej papierowym pienidzom...132. Bez wtpienia mona byo naoyd wicej podatkw i to wyszych. Zrwnowayyby one w jakim stopniu ciar wojny, a chaos towarzyszcy wielkim wzrostom cen ulegby zmniejszeniu. Umocniaby si opinia o statecznoci i rozsdku Konfederacji, a wraz z ni przypuszczalnie take i morale jej armii, nie mwic ju o nastrojach robotnikw. Ale pozostaje faktem, e niewielki nowy kraj, objty blokad, odcity od rde produktw przemysowych i od swych rynkw, walczcy gwnie na wasnym terytorium, utrzymywa w polu du armi (oceny wahaj si od 600 000 a do nieprawdopodobnej liczby miliona ludzi) przez cztery lata. Byo to gigantyczne zaiste przedsiwzicie. To, e zostao ono przeprowadzone przy uyciu zasobw pienidzy kruszcowych wynoszcych cznie okoo 37 mln dol., byo wielkim wyczynem finansowym graniczcym z cudotwrstwem. Cudem Konfederacji - tak jak cudem Rzymu - byo nie to, e upada, lecz to, e si tak dugo utrzymaa. Opowiada si anegdot o przyszym archeologu, ktry za 10 tysicy lat znajdzie w wykopaliskach na miejscu dzisiejszego Nowego Jorku pozostaoci patnej toalety, odgadnie jej przeznaczenie i dojdzie do wniosku, e cywilizacja ta upada, poniewa co zego si stao z biciem jej monet. Ci, ktrzy przypisuj zaamanie si Konfederacji jej papierowym pienidzom, nale do tej samej szkoy. * W cigu koocowych trzydziestu piciu lat stulecia partia zwolennikw pienidza kruszcowego w obrbie dawnego kompromisu znacznie wzrosa w si133. Jej ustpstwo w sprawie emisji greenbackw naleao do przeszoci, a kontratak odparty. Odparty zosta rwnie nowy atak w obronie srebra. I oczywicie korzyci, jakie wyniky z wyeliminowania banknotw bankw stanowych, zostay zachowane. Wycofywanie greenbackw zaczo si w roku 1866 w staym tempie dziesiciu milionw w pierwszych szeciu miesicach, a pniej w tempie czterech milionw miesicznie. Polityki ta nie bya popularna. Wydatki rzdowe, obejmujce koszty utrzymywania reimw rekonstrukcji na Poudniu, byy cigle wysokie. A ceny spaday. Wprawdzie cena pszenicy dalej wzrastaa po wojnie i dosza do 2,94 dol. w roku 1866, ale w roku 1868 spada do 2,54 dol., a w nastpnym roku obniya si jeszcze o prawie dolara. Wskanik wszystkich cen produktw rolnych, ktry w roku 1864 wynosi 162, spad do 138 w roku 1868 i do 128 w nastpnym. (Dziesid lat pniej wynis 72134.) Dugi hipoteczne w rolnictwie wzrosy w czasie wojny. Zwolnieni z armii onierze, powracajcy na gospodark w rodzinnej miejscowoci lub na nowo zasiedlanych rubieach, naleeli do wielu wystpujcych przeciw obnice cen. Ci, na ktrych si ta obnika odbia, zrzucili odpowiedzialnod za to na wycofanie greenbackw z obiegu. W roku 1868 du wikszoci w obu izbach Kongres zawiesi ich wycofywanie, a w latach 1871 i 1872 ministerstwo skarbu, wbrew opozycji zwolennikw pienidza kruszcowego, uchwalio dodatkow ich emisj w wysokoci kilku milionw. Nastpny rok by klasycznym rokiem paniki, kiedy ludzie przychodzili tumnie do bankw po pienidze. Aby zaspokoid ten popyt, trzeba byo dalszych
132 133

E. Channing, History of the United States, Macmillan Co., New York 1925, t. VI, s. 411. Jeli chodzi o kontrowersj owych lat, staram si w szczeglnie bezlitosny sposb ujd J Jak najzwilej. Po bogat w szczegy histori Czytelnik powinien signd do cytowanej pracy Ungera. 134 Historical Statistics..., jw., s. 115.

i wikszych reemisji. W roku 1874 Kongres uchwali ustaw domagajc si zwikszenia obiegu greenbackw do staej kwoty 400 mln dol. Grant135 zaoy przeciw temu weto: Nie wierz w adn sztuczn metod zrwnujc pienidze papierowe z monetami, gdy tych monet nie ma i nie trzyma si ich w pogotowiu, eby spenid obietnic zapaty136. Spraw t przekazano nastpnie do rozstrzygnicia wyborcom. W 1876 r. pojawia si partia greenbackw, eby walczyd w obronie pienidza papierowego (i niektrych innych finansowych innowacji, takich jak zlikwidowanie nowych banknotw bankw narodowych, bowiem uwaano, e gwac one wyczne i wite prawo rzdu do emisji pienidzy). W wyborach do Kongresu w 1878 r. zebraa ona wicej ni milion gosw i wybraa czternastu kongresmanw. (Te wanie wybory wprowadziy trwale do jzyka rozrnienie midzy pienidzem mikkim a twardym.) Tymczasem, chocia odmwiono emisji nowych greenbackw, wstrzymano jednak ich wycofywanie. Sprawa zostaa rozstrzygnita po prostu przez pozostawienie rzeczy samym sobie. Cakowity obieg greenbackw zosta ustalony na niezmiernie dokadn sum 346 681 016 dol. Na tym poziomie pozostawa - o tyle, o ile ktokolwiek mg to sprawdzid - przez wiele nastpnych dziesicioleci. Rok 1878 by punktem kulminacyjnym kampanii w obranie greenbackw. Uwaga przesuna si potem na srebro.

Srebro, ktre od czasw staroytnych byo najtwardszym z twardych pienidzy, stao si teraz pienidzem mikkim. W roku 1867, jak pamitamy, przodujce ikra je europejskie na spotkaniu w Paryu postanowiy, e zoto bdzie podstawow, jedyn rezerw dla ich wielu walut i rodkiem patniczym midzy tymi krajami. To, co si wydawao suszne dla Europy, uznano za suszne dla Stanw Zjednoczonych. Zgodnie z tym, w roku 1873 przestano wybijad w mennicach tradycyjne srebrne dolary137; zastao to wwczas powszechnie uznane za samo przez si zrozumiae pocignicie. (Ciszy, handlowy dolar by nadal jeszcze przez kilka lat wybijany na uytek kupcw, ktrzy handlowali z Dalekim Wschodem, gdzie nadal dano zapaty w srebrze.) A w szed lat pniej, zgodnie z wczeniejsz ustaw, istniejcym jeszcze greenbackom przyznano wymienialnod na zoto i tylko na zoto. Banknoty bankw narodowych, jako wymienne na greenbacki, stay si teraz take w peni wymienialne na zoto. Przywrcenie systemu waluty zotej - powrt do niej - dokona si z atwoci. Ceny byy ju znowu na przedwojennym poziomie138. Szybki rozwj przemysu i rolnictwa sprawi, e obieg pienidza papierowego, kiedy duy w stosunku do wolumenu transakcji, by teraz niewielki. Skoro wic mona byo mied zoto, nikt po nie nie przychodzi. Jednake taki rozwj sytuacji nie zwrci wikszej uwagi. Ale ten stan rzeczy nie trwa dugo. Niskie ceny, ktre uatwiay ycie, nie budziy bynajmniej zadowolenia farmerw. Rwnoczenie przyjcie w Europie systemu waluty zotej skonio rzdy, a przede wszystkim rzd Prus, oraz banki do sprzeday bdcego w ich posiadaniu srebra i zota. W
135

Ulisses Simpson Grant (1822-1885), w czasie wojny domowej gwnodowodzcy armii stanw pnocnych (Unii), a w latach 1869-1877 prezydent Stanw Zjednoczonych. Przyp. tum. 136 D. R. Dewey, Financial History of the United States, Longmans, Green and Co., New York 1903, s. 361. 137 Co prawda motywy tego s nadal kwestionowane. Panuje szeroko przyjty pogld, e chocia ludzie z Zachodu tego nie zauwayli, rzecznicy zota dobrze wiedzieli, co robi. Zob. interesujce uwagi P. M. O'Leary'ego w: The Scene of the Crime of 1873 Revisited: A Note, The Journal of Political Economy 1960, t. LXVIII, nr 4, s. 388 i nast. 138 Niszy na ogl poziom cen *...+ by czynnikiem, ktry pozwoli na powrt do systemu waluty zotej w 1879 r.. J. K. Klndahl, Economic Factors in Specle Resumption, The United States, 1865-1879, The Journal of Political Economy 1981, t. LXIX, nr 1, s. 30 i nast.

rezultacie srebro spado w cenie w porwnaniu ze zotem. W latach siedemdziesitych spado jeszcze bardziej wskutek odkrycia wielkich z srebra w Newadzie. Przez poprzednie piddziesit lat srebro, majce cen wysz od menniczej, nie byo - wskutek prawa Greshama - uywane do bicia monet. Zamiast niego przynoszono do mennic zoto. Teraz srebro byo tanie i w mennicach przysza kolej na ten metal. A tymczasem stwierdzono, e ustawa z roku 1873 wykluczaa je. Nie bito ju srebrnych dolarw. Ustawa z roku 1873, tak mao zauwaona w swoim czasie, staa si teraz zbrodni roku 1873. Mwiono, e angielski finansista, niejaki Ernest Seyd, przekupi Kongres w celu uchwalenia tego aktu. Pniej jeszcze ulepszono wersj tego spisku, przypisujc uchwa dziaaniu koterii ydowskich bankierw139. Tak wic, kiedy w latach osiemdziesitych zmalao wzburzenie zwizane ze spraw greenbackw, jego miejsce zaj kontratak dotyczcy srebra. By on znacznie silniejszy w sensie politycznym. Zwolennicy greenbackw powoali now parti. Zwolennicy -wolnego srebra uczynili podobnie - stworzyli parti Populistw. Ale - co znacznie waniejsze - zawadnli parti Demokratw. Aluzja do wolnoci srebra oznaczaa swobod nieograniczonego wybijania srebrnych monet wedle starej stopy 371,25 granw na dolara. Nie trzeba nawet przypominad, e ta stopa oznaczaaby, i za srebro przebite na monety mona by uzyskad w dolarach znacznie wicej ni przy sprzeday go na rynku. Przy 371,25 granw srebra i 23,22 granach zota w dolarze, stosunek wartoci obu metali by taki sam jak poprzednio - 16 do 1 - chocia w cigu historii bywao inaczej. Zwolennicy wolnego srebra odnieli swj pierwszy sukces w roku 1878. Po wojnie rzecznicy mikkiego pienidza, ktrzy wskutek powstania nowszych stanw przesunli si na zachd, mieli wikszod w Kongresie. Wyznawcy twardego pienidza mieli za sob nieodmiennie prezydenta. W lutym 1878 r., przechodzc do porzdku dziennego nad wetem prezydenta Hayesa, Kongres zarzdzi zakup srebra na kwot dwu do czterech mln dol. miesicznie po jego cenie rynkowej. Miao ono zostad wybite w postaci srebrnych dolarw o dawnym ciarze. Wicej dolarw miao wyjd z mennicy, ni byoby potrzebne na wykup taniego srebra na rynku. Zysk mia przypad rzdowi. Zwolennicy twardego pienidza mieli nadziej, e ten krok - ktry zreszt uwaali za nierozsdny zadowoli przynajmniej rzecznikw srebra. Ale niestety ci ostatni pozostali nie zaspokojeni. Trwaa nadal agitacja nie na rzecz wybijania ograniczonej iloci srebra na monety, lecz caej iloci zaoferowanej na ten cel. Do poczucia, e to by podnioso ceny nie tylko srebra, lecz ogu produktw rolnych, doczyo si gbokie przekonanie zacnych i pobonych zwolennikw srebra, e sprawa tego metalu jest spraw Boga. W nastpnych atach Bg, bez wzgldu na swe yczenie, zosta gboko uwikany w amerykaosk polityk pienin. W roku 1890, w wyniku zawiych przetargw midzy rzecznikami wyszych ce a rzecznikami srebra, zakupy tego metalu jeszcze bardziej zliberalizowano. Bilety skarbowe emitowane za zakupione w ten sposb srebro mona byo wymieniad na zoto lub srebro, wedug yczenia posiadacza. Teraz, jak to mona byo przewidzied, prawo Greshama zaczo dziaad przeciw zotu. W transakcjach uywano srebra. Posiadacze biletw skarbowych wymieniali je na zoto, ktre nastpnie zatrzymywali lub wysyali za granic i tam zuywali. Rezerwa zota w skarbcu paostwowym zmniejszya si, a w roku, 1893 nastpi potny run na zapasy zota. Aby je uzupenid, sprzedawano obligacje rzdowe za zoto, ale uzyskane w ten sposb zoto wydawano nastpnie na wykup biletw skarbowych, emitowanych na zakup srebra.
139

J. Unger, The Greenback Era, jw., s. 339-340

Niepowodzenie moe nieraz wyjd na dobre, jeeli ludzie wyka dod przenikliwoci, by wykryd jego rdo. Rok 1873 jest dobrym tego przykadem. Run na zoto przybra rozmiary paniki. Ta panika miaa i inne przyczyny, midzy innymi - jak to zwykle bywa - poprzedzajc j spekulacj. Jednake zwolennicy twardego pienidza i ich rzecznicy przypisywali, podobnie jak prezydent Grover Cleveland, ca win srebru. W lecie 1893 Cleveland zwoa Kongres na sesj specjaln, eby skooczyd ze srebrem. Wbrew wyraonej w wymownych sowach opozycji Williama Jenningsa Bryana, ktry by wtedy czonkiem Izby Reprezentantw, i po dugiej dyskusji w Senacie, poskromiony i zastraszony Kongres przeprowadzi tak uchwa. Ale zwolennicy srebra nie byli jeszcze cakiem pokonani.. W roku 1896 przenieli oni walk na forum wyborcze. Bryan, wedug opinii rzecznikw twardego pienidza, bezmylnie nalega na uczynienie z kwestii srebra gwnego przedmiotu dyskusji140 Wobec Konwencji Demokratw rzuci swe wiekopomne wyzwanie: ...Oto nasza odpowied na ich danie systemu waluty zotej: Nie wciniecie na czoo robotnikw tej korony cierniowej; nie ukrzyujecie ludzkoci na krzyu ze zota141. Bg, pouczany uprzednio o zaletach srebra, dowiedzia si obecnie, e zoto byo - przynajmniej symbolicznie - uwikane w mierd Jego Syna. W wyborach Bryan zosta zdecydowanie pobity. Czas - jak zwykle - dokona swego dziea. Teraz rodkowy Zachd opowiada si za twardym pienidzem. McKinley zdoby gosy wyborcw w stosunku 271 do 176. W nowojorskim czasopimie World napisano: Od upadku Richmondu patrioci amerykaoscy nie mieli jeszcze takiego powodu do radoci *...+ honor zosta ocalony142. W roku 1900 kosmetyczna ustawa dotyczca bicia monet i emisji banknotw raz jeszcze potwierdzia zaangaowanie si po stronie zota. Dlatego niektrzy pedanci uznaj ten wanie rok za dat przyjcia przez Ameryk systemu waluty zotej. W rzeczywistoci system ten zwyciy ju wczeniej. W ustawie z roku 1900 znaled jednak mona element humorystyczny. Pozwalaa ona bankom narodowym, dobrym bankom, majcym powizania z establishmentem, emitowad banknoty a do penej 10-procentowej wartoci obligacji rzdowych zdeponowanych w paostwowym skarbcu. Zmniejszya ona rwnie do poowy niewielki podatek, naoony na ten obieg. Rezultatem by szybki wzrost obiegu banknotw bankw narodowych. W nastpnych omiu latach wzrs on przeszo dwukrotnie. Wszyscy dobrzy finansici pozytywnie oceniali ten krok jako konieczny dla wzrostu krajowego handlu, jako rozsdne i korzystne pocignicie. W postaci greenbackw certyfikaty srebrne i bilety skarbowe wypacane za srebro byy w praktyce nie do odrnienia; natomiast zwikszenie przez nie iloci pienidzy w obiegu byo ryzykowne, niesuszne i lekkomylne, a wedug nowojorskiego World - wysoce niehonorowe i niepatriotyczne. Nic w zasadzie nie rni obu przypadkw, chyba tylko to, e w drugim z nich - prawda zostaa w sympatyczny sposb poczona z godnym szacunku interesem finansowym.

140

. B. Hepburn, A History of Currency In the United States, Macmillan Co., New York 1915, s. 378. Dr Hepburn, dawny kontroler obiegu pienidza, by przewodniczcym rady w Chase National Bank. 141 P. Studenskl, H. E. Krooss, Financial History of the United States, Jw., s. 233. 142 Tame, s. 234.

Rozdzia IX Ceny
Zapewne nigdy nie byo a tak dobrze byd bogatym, jak w ostatnich latach poprzedniego stulecia i pierwszym dziesicioleciu obecnego. Nie byo podatku dochodowego, bo danin z czasw wojny domowej zniesiono wkrtce po jej zakooczeniu: Satysfakcj sprawia kontrast z olbrzymi wikszoci ludzi, ktra nadal bya bardzo biedna. Piszcy w 1899 r. Thorstein Veblen zwrci uwag na to, e wasnod bya wtedy najbardziej widocznym dowodem sukcesu w przeciwieostwie do bardziej nieuchwytnych wietnych czynw bohaterskich. Dlatego zostaje uznana za podstaw powaania143 Wiedzeni zdrowym instynktem historycy nazywaj te lata pozacanym wiekiem. Ale z rwn cisoci mona by je nazwad zotym wiekiem, gdy czd, a moe wikszod szacunku przypisywanego przez Veblena bogactwu, wynikaa z waciwoci pienidza. Jeeli pienidz jest saby i traci na wartoci, nawet bogaci s po trosze niepewni swego bogactwa. Ich myli, jak wielu innych, wybiegaj naprzd do dnia, kiedy ich pienidze strac wszelk wartod, tak jak papierowe pienidze Kongresu Kontynentalnego lub marki Rzeszy Niemieckiej. Ludzie majtni maj zawsze jak strategi ochrony swego mienia, ale moe ona nie dad rezultatu. Czym bdzie wwczas pienidz? Gdy pienidz jest mocny i trway, takie pytanie nie powstaje w umyle posiadacza ani te tych, ktrzy by go chcieli oczerniad. Poczwszy od zakooczenia wojny domowej ceny miay - oglnie biorc - tendencj spadkow. Ceny pszenicy, baweny i innych podstawowych artykuw handlowych byy o poow nisze w porwnaniu z cenami sprzed stu lat. Ludzie zamoni mogli si susznie spodziewad, e ich bogactwo zwikszy si nie tylko wskutek gromadzenia pienidzy, lecz take z powodu cigego wzrostu siy nabywczej tego, co ju posiadali. Dla ludzi bogatych wczesna sytuacja miaa inne jeszcze przyjemne aspekty. Wiele uciech byo wycznym przywilejem bogatych i inni o nich nawet nie marzyli. Jest to wana okolicznod, do ktrej jeszcze powrcimy w ostatnim rozdziale. Jedn z takich przyjemnoci byy podre. Tylko bogaci jedzili do Europy. Proletariat mg zaryzykowad jedn tylko podr przez Atlantyk, na zachd, do Ameryki. I to, jeli wzid pod uwag surowe warunki takiego przejazdu, byo wicej ni wystarczajce. Nie potrzeba byo paszportw, chyba e si kto chcia zapucid w nie znane obszary rzdzone przez sutana czy cara. Nikt wic nie musia si martwid o kursy wymienne. Liczba funtw, szylingw, i pensw, ktre mona byo otrzymad za sto dolarw, bya rwnie niezmienna, jak stopa, po jakiej obie te waluty mona byo wymieniad na zoto. Pomijajc ca, istniaa jednolitod cen gwnych artykuw handlowych, jeli si je przeliczyo na funty sterlingi, franki czy dolary. W dobie przed wynalezieniem radia bandery sygnalizacyjne na Land's End czy w innych z dala widocznych z morza punktach wybrzey zawiadamiay okrty ze w. Wawrzyoca, eby si udaway nad Tamiz, do Rotterdamu, Antwerpii czy Hamburga, w zalenoci od drobnych rnic cen w jednym czy drugim porcie. Nic, co si planuje dla Wsplnego Rynku, a nawet o czym mona by dla niego marzyd, nie jest w przyblieniu nawet podobne do jednolitego i powszechnego systemu monetarnego, ktry wtedy panowa.

143

T. Veblen, Teoria klasy prniaczej, PWN, Warszawa 1971, s. 28.

Zdolnod bogatych i ich akolitw do dostrzegania spoecznych zalet w tym, co suy ich interesom i wygodzie, natomiast odmalowywania jako mieszne lub gupie tego, co im nie odpowiada, nigdy si wyraniej nie ujawnia, jak w ich poparciu dla zota i potpieniu pienidza papierowego. Analogiczna skonnod ekonomistw do znajdowania zalet w tym, co pochwalali szanowani i bogaci, bya rwnie widoczna. Rwnoczenie precyzja, harmonia i tendencja ujednolicajca zwizana z dziaaniem systemu waluty zotej trafiay do przekonania nawet tym, ktrzy nie byli ani wiadomie, ani rozmylnie na usugach bogatych. System ten upraszcza i stabilizowa stosunki midzy walutami rnych krajw, a krajom przemysowym i ich imperiom dawa wsplny pienidz. Smutne byo, e mia rwnie powane, a nawet zgubne wady i mg wyrzdzid wielkie szkody prostym ludziom, a z biegiem czasu take i samym bogaczom. Te wady systemu byy szczeglnie niebezpieczne, w kontekcie kompromisu, ktry panowa w dziedzinie amerykaoskich spraw pieninych. * Tam, gdzie wchodzi w gr niepowodzenie gospodarcze, trzeba powiedzied kilka sw na temat terminologii. W trakcie swej katastrofalnej odyssei Pal Joey, najbardziej natchniony wytwr wyobrani Johna O'Hary, pojawia si w jakim momencie w obku w Chicago jako piewajcy tam wycznie za ciastka i kaw. Niepowodzenia swe tumaczy tym, e nadal trwa panika (panic). Jego okrelenie - archaiczne i nieco pretensjonalne - wiadczy o niezawodnym wyczuciu O'Hary. Przez ostatnie stulecie a do 1907 r. Stany Zjednoczone przeyway paniki, ktre w taki wanie sposb byy zupenie otwarcie okrelane. Ale w roku 1907 jzyk stawa si ju - jak tyle innych rzeczy - sug interesw gospodarczych. eby zagodzid cios, jakiego z tego powodu doznawao zaufanie gospodarcze, ludzie interesu i bankierzy zaczli tumaczyd, e kade kolejne zachwianie si gospodarki nie byo w gruncie rzeczy panik, lecz tylko kryzysem. Nie speszy ich nawet fakt, e Marks uy tego terminu w znacznie bardziej zowieszczym znaczeniu ostatecznego kryzysu kapitalizmu. Ale w latach dwudziestych sowo kryzys nabrao rwnie gronych odcieni znaczeniowych, jak okrelane przez nie zjawisko. Dlatego te zaczto si wtedy nawzajem uspokajad, tumaczc, e nie jest to kryzys, lecz tylko depresja. Bardzo delikatne sowo. Ale pniej wielka depresja skojarzya z tym terminem najokropniejsze klski gospodarcze i semantycy ekonomii zaczli teraz tumaczyd, e nie zanosi si na adn depresj, co najwyej na recesj. W latach piddziesitych, kiedy wystpio niewielkie zahamowanie gospodarcze, ekonomici i sfery urzdowe zgodnie zaprzeczali, jakoby to miaa byd recesja, co najwyej odchylenie czy agodne przystosowanie (sidewise movement or rolling readjustment). Herbert Stein, sympatyczny czowiek, ktremu przypada w udziale nieatwa chod zaszczytna rola rzecznika ekonomicznego Richarda Nixona, byby panik z raku 1893 okreli jako korektur wzrostu (growth correction). Przygnbiajcy charakter wydarzeo, okrelanych w poprzednim stuleciu jako paniki, a we wczesnych latach biecego wieku jako depresje, nie ulega wtpliwoci. Nastpiy one w latach 1819, 1837, 1857, 1873, przecigajc si czasem poza nie. Nastpnie w mniejszym stopniu w 1884 r., z du ostroci w 1893 r. i ponownie w 1907 r. W roku 1921 wystpia krtk, ale dotkliwa depresja, a potem w padzierniku 1929 r. i po nim - najdrastyczniejsza i najdusza ze wszystkich. Nawroty tych depresji byy tak regularne, e w pierwszych latach obecnego stulecia systematyczne wahania o charakterze falowym uznano za charakterystyczne dla ycia gospodarczego i rozwoju. Mona byo zdobyd wysoki stopieo naukowy w ekonomii specjalizujc si w cyklach koniunkturalnych, nazywanych przez wtajemniczonych po prostu cyklami. Bya to jedna z bardziej tajemniczych, niejasnych, spornych, a tym samym powaanych dziedzin nauki.

Istniaa rwnie, jak wspomniano, interpretacja Marksa, zgodnie z ktr kryzys uwaany by za co normalnego, przynajmniej w spoeczeostwie kapitalistycznym. Przy stopniowym wzrocie zdolnoci produkcyjnej do robotnikw trafia zaledwie uamek - i to malejcy - wartoci wytworzonych przez nich dbr. Robotnicy nie mogli kupid tego, co wytworzyli, za oszczdnoci kapitalistw byy przeznaczane na dalszy rozwj fabryk i ekspansj produkcji. Na skutek tego powstaway, i to w sposb kumulatywny, zbyt wielkie zapasy, zyski byy mniejsze, natomiast kryzysy coraz ostrzejsze. W trakcie ostatecznego kryzysu nastpi upadek kapitalizmu, obecnie ju osabionego wskutek koncentracji kapitau. Marks nie by powszechnie znany w Stanach Zjednoczonych, a nawet w Wielkiej Brytanii, gdzie mieszka i pracowa. Ale w Europie i w krajach mwicych po angielsku krya si w komentarzach naukowcw myl, e regularne wystpowanie panik czy kryzysw zapowiada koniec kapitalizmu144.

Typowym obrazem cykli koniunkturalnych by ruch falowy, a fale morskie stay si przyjt oglnie przenoni. Ceny i produkcja wzrastay najpierw stopniowo, potem szybciej, osigay punkt szczytowy, a nastpnie odpaday. Mierzyo si dugod cyklu od wierzchoka do wierzchoka albo od dna do dna - a wic znowu fala. Ale rzeczywistod w wieku XIX i pocztkach XX znacznie bardziej przypominaa zby piy, ktre z jednej strony wznosz si stopniowo, a z drugiej gwatownie opadaj. A jeli ju miaa to byd fala, to w formie dugiego, powoli wznoszcego si wau, amicego si potem ostro na brzegu. We wszystkich panikach mona byo rozpoznad pewne stae elementy. Najpierw pojawiao si oywienie dziaalnoci gospodarczej. Koncentrowao si ono zwykle na jakiej dominujcej formie inwestycji, takiej, ktra zmieniaa geografi gospodarcz kraju. Pierwszym takim obiektem inwestycji byy kanay. Potem przyszy - waniejsze znacznie - koleje. Wraz z rozbudow kanaw i kolei ekspansja przenosia si na nowe obszary. Czsto, chod nie zawsze, wzrastay ceny. W miar upywu czasu ekspansja ustpowaa miejsca spekulacji. Ten termin wymaga precyzyjnego zdefiniowania. (Wnikliwy obserwator z Bostonu zauway w roku 1840, e spekulacj uwieoczon powodzeniem nazywa si przedsibiorczoci, a czym zym jest ona tylko wtedy, gdy skooczy si fiaskiem145.) Spekulacja skupia si na jednym lub wicej z takich aktyww - rzeczowych czy te tylko opartych na zaufaniu - ktre s istotne dla odbywajcej si wanie ekspansji. W roku 1819, a potem w 1837 aktywem tym bya - jak si mona byo spodziewad - ziemia. W 1829 r. rzd sprzeda 1,2 mln akrw146 paostwowych gruntw za 1,5 mln dol. W 1836 r. przed kryzysem sprzeda 20 mln akrw za 25 mln dol., wikszod z tego spekulantom, ktrzy szybko odprzedawali je z zyskiem innym, a ci z kolei znowu je odprzedawali za jeszcze wiksze sumy. Byy to rwnie lata wielkiej rozbudowy kanaw. Istniaa wwczas take koniunktura na budowy publiczne - drogi bite, na ktrych pobierano myto, gmachy parlamentw stanowych, szkoy, a nawet troch wizieo. Bya take koniunktura na papiery wartociowe, ktre finansoway te zyskowne przedsiwzicia.

144

Na przykad w klasycznym dziele W. C. Mitchella, Business Cycles, National Bureau of Economic Research, New York 1928, s. 8-9. 145 R. Hildreht, Banks, Banking, and Paper Currencies, Whipple and Damrell, Boston 1840. Cytowane przez S. Reznecka w: Business Depressions and Financial Panics, Greenwood Publishing Co., New York 1968, s. 85. 146 2 Akr = 4046,86 m . Przyp. tum.

W 1857 r. zainteresowanie spekulantw przenioso si na koleje i przy nich pozostao przez reszt stulecia. W latach poprzedzajcych panik z roku 1873 i ponownie przed panik i roku 1893 nastpi wielki boom w zakresie budowy kolei. Za nim posza spekulacja kolejowymi papierami wartociowymi. Nie ma w XIX w. nic rwnie zdumiewajcego, jak atwod, z jak ludzie zapominali o poprzedniej klsce zwizanej z kolejami i zabierali si do tracenia pienidzy w nastpnej. Uwag przycigay rwnie inne, pomniejsze obiekty spekulacji. Przed panik z 1873 r. istnia jeszcze wolny rynek na zoto wedug notowao w greenbackach. W 1869 r. Jay Gould, z Jimem Fiske jako swym agentem, prbowali zmonopolizowad rynek zota - opanowad zoto, w ktre dealerzy, zwizani kontraktami na dostaw tego metalu, musieli si stale zaopatrywad. Powodzenie tych dwu nieprzecitnych otrzykw zaleao od tego, eby rzd nie sprzedawa zota. Gould sdzi, e sobie to zapewni, przekupujc szwagra Granta (a tym samym i samego prezydenta) oraz jednego czy dwu pomniejszych urzdnikw. Ale jak si okazao, jego ludzie nie potrafili przekupid Granta. Cae przedsiwzicie si zaamao. W okresie przed panik z roku 1907 nastpia amatorska prba opanowania rynku na mied. W roku 1907, chod akcje kolei byy dalej wane dla spekulantw, ich zainteresowania przeniosy si na wszelkiego rodzaju akcje. W roku 1921 depresj poprzedzia - nietypowa poniekd jak na owe czasy - spekulacja ziemi i na rynkach towarowych. Wielka gra na zwyk na rynku lat dwudziestych skierowaa si ponownie na akcje. Do roku 1929 przekonanie o nieograniczonych horyzontach techniki opanowao umysy optymistw. Owadno nimi rwnie przekonanie, e istnieje szczeglnie wszechwiedzcy typ finansowego geniusza, ktremu mona powierzyd zadanie zdobycia bogactwa w drodze spekulacji. Zgodnie z pierwszym przekonaniem, RCA (Radio Corporation of America), pionierska instytucja w zakresie dzisiejszej elektroniki, bya wielkim faworytem spekulantw, chod nigdy nie wypacia adnej dywidendy. Seabord Airline, o ktrej wielu naiwnych sdzio, e zapewnia im mocn pozycj w dziedzinie lotnictwa, bya drugim faworytem, chocia w rzeczywistoci reprezentowaa kolej. Zamknity trust inwestycyjny147, poprzednik dzisiejszych funduszy wsplnych, by mechanizmem, za pomoc ktrego geniusz finansowy przejmowa spekulacyjne zadania z rk osobnikw chciwych, ale bez wyobrani. Pod koniec lat dwudziestych trusty inwestycyjne mnoyy si na wielk skal.
147

Trust inwestycyjny (Investment trust) Jest to finansowa spka akcyjna, ktra gromadzi kapita sprzedajc swoje akcje prywatnym inwestorom i nastpnie lokujc ten kapita w portfelu papierw wartociowych, nabywanych na rynku. Kada akcja reprezentuje uamkowy udzia w tym portfelu. Globalny dochd uzyskany z papierw wartociowych w formie dywidend i odsetek, po pokryciu kosztw wasnych, dzielony Jest midzy akcjonariuszy proporcjonalnie do posiadanych przez nich akcji. Jest to dla indywidualnych inwestorw bardzo korzystna forma, gdy zmniejsza ryzyko dziki zrnicowaniu przez trust portfelu, akcji i obligacji oraz dziki fachowemu zarzdzaniu tym portfelem przez czonkw zarzdu trustu. W Stanach Zjednoczonych odrnia si z punktu widzenia, formy organizacyjnej: 1) trusty zamknite (closed-end investment trusts). ktrych kapita jest z gry ustalony i liczba akcji cile ograniczona; akcje takiego trustu mog byd przez inwestorw sprzedawane lub kupowane . na giedzie; 2) trusty otwarte (open-end investment trusts), zwane take funduszami wsplnymi (mutual funds), ktre bd oferuj na rynku swoje nowe akcje nabywcom, bd odkupuj je od posiadaczy na danie. Ceny tych akcji zale od wartoci netto caego posiadanego przez trust lub fundusz wsplny portfelu papierw wartociowych. Obecnie tego typu fundusze wsplne s form dominujc. Z punktu widzenia skadu portfelu papierw wartociowych odrnia si: a) trusty o staym portfelu (fixed trusts), ktre mog lokowad rodki tylko w z gry okrelonej licie papierw wartociowych, oraz b) trusty swobodnie zarzdzane (general management trusts), w ktrych o skadzie portfelu decyduje zarzd trustu wedle swego uznania. Ta ostatnia forma obecnie przewaa. Przyp. tum.

Spekulacja nastpuje, gdy ludzie nabywaj aktywa (zawsze zgodnie z jak uzasadniajc je logicznie doktryn), poniewa spodziewaj si zwyki ich cen. Ta nadzieja i wynikajca z niej dziaalnod su nastpnie jako potwierdzenie tych oczekiwao. Ale wkrtce si okazuje, e w rzeczywistoci nie chodzi o to, co dane aktywa - ziemia, towary, akcje czy te towarzystwo inwestycyjne - przynios w przyszoci. Chodzi tylko o to, eby wystarczajca liczba ludzi oczekiwaa zwyki ceny obiektu spekulacji, powodujc faktycznie t zwyk i tym samym przycigajc jeszcze wicej ludzi oczekujcych spenienia nadziei na kolejne podwyki. Proces ten odznacza si niezmiern prostot. Moe trwad tylko dopty, dopki ceny wzrastaj w sposb niezawodny. Jeeli co wywoa powaniejsz przerw w zwyce cen, to oczekiwania, ktre t zwyk podtrzymuj, rozpywaj si w nicod, a w kadym razie zostaj podkopane. Wszyscy, ktrzy trzymali aktywa z myl o dalszej podwyce, to znaczy wszyscy z wyjtkiem atwowiernych oraz skrajnych optymistw, ktrych jest zawsze sporo, staraj si wtedy ich wyzbyd. Bez wzgldu na powolne czy te szybkie tempo poprzedniej ekspansji - nastpujcy po niej spadek jest zawsze gwatowny. Std podobieostwo do piy lub amicych si przy brzegu fal. W taki te sposb kooczyy si spekulacje i wraz z nimi ekspansje gospodarcze w cigu wszystkich lat paniki od 1819 do 1929 r.

Byy w tych wydarzeniach inne jeszcze stae elementy. Chocia oglny poziom cen nie zawsze bardzo si podnosi w czasie boomw, spada on wyranie w czasie panik i po nich. Ta asymetria wynikaa czciowo z faktu, e oglny trend cen w cigu ostatniego stulecia by znikowy. Boom hamowa spadek. Ale pniej, w nastpujcym po nim zaamaniu, trend ku doowi ostro si wzmaga. Obniki cen, przede wszystkim artykuw rolnych, miay amplitud, ktr w pniejszej dobie interwencji ze strony parlamentarnych grup nacisku na rzecz farmerw, w dobie wyczulonych ustawodawcw i subwencji dla rolnictwa, trudno by sobie byo wyobrazid. W 1818 r. wskanik cen artykuw rolnych wynosi 117; w 1821 r. spad on do 64. Pszenica w Cincinnati kosztowaa wtedy dwadziecia pid centw za buszel, kukurydza dziesid centw, a whiskey, ktrej dosownie na rynku byo jak na lekarstwo - pitnacie centw za galon. Midzy rokiem 1836 a 1840 wskanik cen artykuw rolnych obniy si z 89 do 65, a potem w 1843 r. spad dalej do 48148. Takie ruchy cen nie byy zreszt jakim odlegym w czasie, archeologicznym niemal zjawiskiem. W cigu jednego roku od 1920 do 1921 ceny artykuw rolnych spady prawie o poow, a midzy atami 1929 i 1932 - wicej ni o poow. Wpyw panik na zatrudnienie w miastach i produkcj jest znacznie mniej znany ni ich wpyw na ceny. Notowania cen mona odnaled, natomiast bezrobotnych trzeba by byo liczyd, a to zaczto robid z pewn dokadnoci dopiero w czasach wielkiej depresji. Szczeglnie lata przed 1840 r. s w zakresie statystyki - jak to powiedzia profesor Paul David - epok gbokiej pomroki149. W latach paniki i nastpujcych potem depresji z pewnoci wzrost gospodarczy ulega zwolnieniu, a moe czasem i zatrzymaniu. Niewiele wicej mona powiedzied z ca pewnoci150.

148

Historical Statistics of the United States, Colonial Times to 1957, U.S. Bureau of the Census, Washington 1960, s. 115 i nast. Przyjto wskanik Pearsona i Warrena, Jak o tym Ju wspomnielimy; podstawa: 1910-1914 - 100. Notowania z Cincinnati wzito z ksiki S. Reznecka, Business Depressions..., jw s. 58. 149 P. A. David, New Light on a Statistical Dark Age: U.S. Real Product Growth Before 1840. W: New Economic History, red. p. Temin, Penguin Books, Baltimore 1973, s. 44 i nast. 150 M. Abramovitz, Resource and Output Trends In the U.S. Since 1870, Occasional Paper 52, National Bureau of Economic Research, New York 1956, s. 6-7.

Jednake istniej liczne, chod subiektywne dowody na to, jak cikie chwile przeywaa ludnod. W lecie 1819 r. oceniano, e w Nowym Yorku, Filadelfii i Baltimore 50 tys. robotnikw byo bez pracy. W Poughkeepsie pomysowy i zaradny robotnik nazwiskiem John Daley przyzna si do kradziey konia, tumaczc, e nie mg dostad pracy i nie mg wpad na aden inny rwnie niezawodny pomys, ktry by mu zapewni dach nad gow i stae zatrudnienie151. Jego plan si powid. Dosta osiem lat. W gazecie opisujcej panujc sytuacj podano: Wisi nad nami gbsza pomroka ni kiedykolwiek ogldana przez najstarszych ludzi. Ostatnia wojna to blask soneczny w porwnaniu do obecnych czasw152. Osiemnacie lat pniej, po panice z roku 1837, w nowojorskim pimie Herald stwierdzono, e Stany Zjednoczone nie byy nigdy w tak cikiej sytuacji, jak w chwili obecnej. W przypywie szarmanckich uczud owiadczono tam: Paczemy i bolejemy nad biednymi, ponionymi, paczcymi, bezbronnymi, niewinnymi, piknymi kobietami, objtymi ogln katastrof153. Kada nastpna panika przynosia podobne wyrazy rozpaczy i niemal rwnie zatrwaajc proz. Paniki przyniosy te powrt do dwu rodzajw dziaao zaradczych, ktre zawsze uwaano za bardzo korzystne, chod nie ma dowodw na to, e byy kiedykolwiek bardzo skuteczne. Jedno z nich polega na prbie zaegnywania klski gospodarczej przez twierdzenie, e ona nie istnieje. W listopadzie 1820 r., bardzo ponurym miesicu po krachu z poprzedniego roku, prezydent Monroe poinformowa Kongres o kwitncym i szczliwym stanie kraju, dodajc, e nie mona patrzed na tak radosny i wspaniay obraz bez odczuwania najgbszej wdzicznoci w stosunku do Najwyszego Twrcy Wszechrzeczy za tak wielorakie i nieocenione bogosawieostwa154. Wiadomo, e rzd by w tym czasie gboko zatroskany kryzysem gospodarczym. W marcu 1837 r., gdy zaczto ju odczuwad niedole tego straszliwego roku, Andrew Jackson powiedzia w swojej mowie poegnalnej: Pozostawiam ten wielki nard w dobrobycie i szczciu155. W czerwcu 1930 r. Herberta Hoovera odwiedzia delegacja oywionych obywatelskim duchem ludzi i nalegaa na rozszerzenie robt publicznych, eby zagodzid krytyczne pooenie bezrobotnych, ktrych liczba sigaa wtedy milionw. Panowie - rzek prezydent - przyszlicie o jakie dwa miesice za pno. Depresja ju si skooczya156. W swej szczeroci, z jak bez przerwy oznajmiali koniec inflacji, p. Nixon i jego ekonomici dziaali w myl tradycji starszej, ni sdzili. Drug ulubion reakcj jest nakanianie do szukania pociechy religijnej, ktra by miaa zastpid kosztowniejsze dziaania. W 1837 r. pomysowy duchowny namawia cierpicych, eby wykorzystali ze czasy na gromadzenie skarbu w niebiesiech, dodajc zachcajco, e mona tego dokonad nawet przy maych dochodach157. W innym zym roku, 1857, pismo Journal of Commerce wystpio z podobn rad w czym w rodzaju wierszyka: Wykradnij si na chwil z Wall Street,
151 152

S, Rezneck, Business Depressions..., jw., s. 56; std wzito rwnie oceny bezrobocia. Tame, s. 56. 153 Oba cytaty s z: W. J. Funk, When the Merry-Go-Round Breaks Down, Funk & Wagnalls Co., New York 1938, s. 10-11. 154 J. D. Richardson, A Compilation of the Messages and Papers of the Presidents 1789-1908, Bureau of National Literature and Art, Washington 1908, t. II, s. 74-75, 155 The Statesmanship of Andrew Jackson, red. Francis N. Thorpe, The Tandy-Thomas Co., New York 1909, s. 493. 156 A. M. Schlesinger Jr., The Crises of the Old Order, Houghton Mifflin Co., Boston 1957, s. 231. 157 S. Rezneck, Business Depressions..., jw., s. 84.

Ucieknij od wszelkich wiatowych trosk, I spd godzink koo poudnia Na pokornej, penej nadziei modlitwie158. W roku 1878 arcybiskup Williams z Bostonu podj praktyczniejszy krok, rozsyajc do swych kociow ordzie, w ktrym prosi wiernych, eby swych obaw nie wyraali zgaszaniem si do bankw po odbir swych pienidzy. To spowodowao run na banki. W padzierniku J. P. Morgan, bdcy sam wysoko postawionym czonkiem rad episkopalnych, podj w 1907 r. ostateczny krok w swych wysikach zmierzajcych do powstrzymania paniki owego roku, przejawiajcej si w wielkim runie na nowojorskie trusty i banki. Zwoa on przodujcych duchownych miasta do swego biura i prosi ich, eby wygosili w najblisz niedziel optymistyczne kazania. Przywdcy religijni wszystkich wyznao zgodzili si przedstawiad w tym tygodniu sytuacj w pogodnych barwach159. Tak wic duga historia poprzedza wielebnego dr Peale'a i wielebnego dr Grahama oraz wspczesnych wyrazicieli gospodarczo uytecznej - spoecznie uspokajajcej ewangelii. Istniay jednake elementy, ktre wyranie odrniaj boomy i paniki dawniejszych czasw od pniejszych depresji. W poprzednim stuleciu zasoby siy roboczej w miastach byy stosunkowo niewielkie, a w rolnictwie bardzo due. W Stanach Zjednoczonych w latach, ktre nastpiy po panice z 1820 r., spord szacowanej liczby 2,9 mln otrzymujcych wynagrodzenie 2,1 mln pracowao w rolnictwie. W piddziesit lat pniej, w roku 1870, sia robocza w rolnictwie nadal wynosia poow oglnych zasobw. W czasie wielkiej depresji wynosia mniej ni jedn czwart160. W rolnictwie w okresach zaamao gospodarczych ceny spadaj, ludzie mog stracid swe farmy na rzecz wierzycieli, ale niewielu pozostaje bez zajcia, a moe nawet nikt. (W depresji z lat trzydziestych zatrudnienie w rolnictwie w jakim sensie wzroso wraz z odpywem ludnoci z miast.) A w poprzednim stuleciu przedsibiorstwa w miastach byy bardziej podobne do farm ni dzisiaj. Wielkie biurokratyczne korporacje nie zdobyy jeszcze wadzy zdolnej do podtrzymywania ich cen. Nie istniay jeszcze zwizki zawodowe, ktre by potrafiy bronid stopy pac. Tak wic i w miastach spaday ceny oraz pace, a w pewnych przemysach pace spaday bardziej ni ceny. To wanie zmniejszenie pieninych dochodw przedsibiorstw i realnych dochodw zatrudnionych powodowao wicej cierpienia ni masowe bezrobocie. Sprawiao, e depresje poprzedniego stulecia byy czym zupenie odmiennym od tego, czym si stay pniej. Powrdmy jednak do roli pienidza w tych krytycznych sytuacjach.

Nie trzeba podkrelad, e to banki dostarczay pienidzy na sfinansowanie spekulacji kadorazowo poprzedzajcej krach. Kupujcy ziemi, towary czy akcje i obligacje kolejowe przychodzili do bankw po poyczki. Gdy zwizane z poyczkami banknoty i wkady wchodziy do obiegu, opacay spekulacyjne zakupy innych jeszcze ludzi. Sprzyjaa temu okolicznod, e banki byy mae, o lokalnym zasigu, wobec tego skonne wierzyd w to samo, co spekulanci, daway si wic porwad temu samemu euforycznemu przekonaniu, e wartod pienidza bdzie wzrastad w nieskooczonod.

158 159

R. Sobel, Panic on Wall Street, Macmillan Co., New York 1968. s. 108. Tame, s. 315. 160 Historical Statistics..., jw., s. 74. Raz Jeszcze przypominamy Czytelnikowi, e poprzednie liczby, chod wystarczajco cise co do rzdu wielkoci, pochodz z okresu, kiedy nie byo Jeszcze precyzyjnej statystyki.

System bankowy w formie, wedug jakiej dziaa w poprzednim stuleciu, by dobrze przygotowany do zwikszania poday pienidza w miar, jak tego wymagaa spekulacja. Banki i pienidz take si przyczyniy do pniejszego krachu. Sta cech wszystkich panik byy bowiem bankructwa bankw. W czasie poprzednich panik efemeryczne przedsibiorstwa zakadane na bagnach i rozstajach poznikay, jak to zreszt w niektrych przypadkach ich twrcy przewidywali. Pniej w cigu stulecia upadoci te si powtarzay i najwicej ich byo wrd maych bankw stanowych. W czasie panik z 1873 i 1874 r. 98 bankw zawiesio patnoci w porwnaniu do 29 w dwu poprzedzajcych latach. W roku 1892 miay miejsce 83 bankructwa, a w nastpnym roku paniki byo ich 496. W latach 1907 i 1908 upado 246 bankw. Po 1920 r. zacza si prawdziwa rze, a po 1929 r. zbliao si to ju do zbiorowej eutanazji. W cigu czterech lat, poczwszy od 1930 r., ponad dziewid tysicy bankw i bankierw gryzo ju ziemi161. Upadek banku nie jest zwykym niepowodzeniem gospodarczym. Jak na to zwrci uwag prof. Friedman162, ma on nie jeden, lecz dwa rodzaje ujemnego wpywu na dziaalnod gospodarcz: waciciele trac kapita, a wkadcy - swoje wkady. Jedni i drudzy trac tym samym zdolnod nabywania towarw. Ale upadek banku - albo, co na jedno wychodzi, obawa upadku - oznacza rwnie zmniejszenie si poday pienidza. Nie ma w tym nic tajemniczego. Rzetelny bank udziela poyczek i w wyniku tego tworzy wkady, ktre graj z kolei rol pienidza. Bank, ktry si obawia bankructwa, ogranicza udzielane poyczki, a tym samym wkady. A bank, ktry upad, likwiduje swe poyczki, a jego zamroone wkady nie s ju pienidzem. Likwidacja powoduje rwnie zmniejszenie si rezerw poyczek i wkadw, a tym samym poday pienidza innych bankw. Jak ju wspomniaem, gdy w poprzednim stuleciu wybuchaa panika, ofiar jej paday gwnie mae banki stanowe. Byo to zgodne z wielkim kompromisem. Ci, ktrzy chcieli twardego pienidza, posiadali go, mieli te due i rzetelne banki. Nowe stany i nowo zasiedlone obszary miay duo mniej rygorystyczne przedsibiorstwa, ktre suyy ich potrzebom, gdy godziy si na znacznie bardziej wtpliwe poyczki i zabezpieczenia. Bankructwami nieodcznie zwizanymi z tym systemem nie interesowa si w najmniejszym stopniu establishment bronicy zdrowego pienidza. Przypominajc pniej spotkanie bankierw w roku 1931 w celu przedyskutowania rosncej fali upadoci bankw, George L. Harrison, bdcy wtedy gubernatorem Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej, zauway, e w pewnym okresie wielu z nas na Wall Street ywio przewiadczenie, i skutki upadku *...+ maych bankw dziaajcych w jakim obszarze mog pozostad izolowane163. Dalej powiedzia, e sytuacja stawaa si powana dopiero wwczas, gdy widad byo, e wielkie banki nowojorskie mog take zostad objte szerzc si panik. Jednake na dugo przed rokiem 1931 zacz zanikad rozdzia interesw centralnych instytucji finansowych i bankw prowincjonalnych, ktry by podstaw wielkiego kompromisu. Sprawia to lepsza komunikacja i czstsze stosunki handlowe midzy rnymi czciami kraju. W rezultacie, co si niezwocznie okazao waniejsze, banki prowincjonalne utrzymyway coraz wicej wkadw

161 162

Tame, s. 638 i nast. M. Friedman, A. J. Schwartz, A Monetary History of the United States, 1861- -1960, Study by National Bureau of Economic Research, Princeton University Press, Princeton 1963, s. 353. Chocia studium to doprowadzio prof. Friedmana do wnioskw raczej odmiennych od wyprowadzonych tutaj, jest ono wzorem cisoci naukowej i mam wobec niego dug wdzicznoci, jak kady zreszt zainteresowany t tematyk ekonomista. 163 Tame, s. 359.

w nowojorskich i innych wielkomiejskich bankach. I gdy waciciele wkadw nachodzili mae banki dajc swych pienidzy, banki te zwracay si do duych. No i te due zaczynay odczuwad presj. Tak samo, gdy min wiek XIX i ustpi miejsca XX, spekulacja nie bya ju zjawiskiem lokalnym, lecz oglnonarodowym. Spekulacja ziemi wystpowaa w regionach rolniczych i na obszarach nowo zasiedlonych. Podobnie byo ze spekulacj, ktra poprzedzaa pojawienie si kolei lub przychodzia po niej. Zaamanie si takiej spekulacji odbijao si przede wszystkim na bankach prowincjonalnych. W przeciwieostwie do tego, spekulacja papierami wartociowymi odbywaa si w orodkach finansowych. Poyczki na zakup papierw wartociowych byy udzielane przez banki wielkich miast. Banki te rwnie subskryboway oraz kupoway akcje i obligacje. Gdy ceny tych akcji i obligacji spaday, banki miejskie ponosiy straty. Przeraeni tym waciciele wkadw przychodzili do nich po swe pienidze. Ponadto z koocem poprzedniego stulecia w Nowym Jorku zaczy si pojawiad nowego rodzaju banki, ktre wykazyway pewne cechy bardziej ryzykanckiego Zachodu. Byy to trusty stanowe. Mogy one otrzymad statut pozwalajcy na zaangaowanie si w szerszy wachlarz dziaao ni banki stanowe czy narodowe: na operowanie aktywami ludzi bogatych, rejestrowanie i przekazywanie papierw wartociowych spek, wystpowanie w roli powiernikw przy emisji obligacji oraz powiernikw dla spadkw. I byy one znacznie mniej cile kontrolowane. Nic wic dziwnego, e ich rozwj by icie fenomenalny. Dyrektor wielkiego trustu, Knickerbocker Trust, by w roku 1907 gboko uwikany w spekulacj miedzi. Gdy ta baoka mydlana prysa, rozesza si wied, e Knickerbocker jest w opaach. Waciciele wkadw zaczli tumnie przychodzid po pienidze, co wywoao - jak zreszt zawsze w takich wypadkach - powane kopoty. Wkrtce inne trusty, wcznie z The Trust Company of America, ktry take by mocno zaangaowany w afer miedziow, zaczy odczuwad brak gotwki. Panika z roku 1907, w przeciwieostwie do poprzednich, nie przysza z prowincji - bya produktem Nowego Jorku. Dlatego te bya ona o wiele powaniejsza. Nie chodzi o to, e jej wpyw na kraj by silniejszy ni poprzednich panik. Chodzi o to, e ten wpyw odbi si na znacznie waniejszych ludziach. Z wywoanego t panik poczucia pilnoci sprawy zrodzi si nacisk na zrobienie nastpnego wielkiego kroku naprzd w kierunku zmian systemu monetarnego i reform - powoania Systemu Rezerwy Federalnej.

Ju na duszy czas przed rokiem 1907 kopoty wielkomiejskich bankw byway okazj do wystpieo wadz. W czasie paniki w 1873 r. zatrzymano wycofywanie zych jak dotd greenbackw i ponownie emitowano 26 mln dol., eby uzupenid rezerwy i zagodzid napicie w Nowym Jorku. W czasie nastpnych panik ministerstwo skarbu deponowao fundusze rzdowe, eby pomc wielkim bankom w przetrzymaniu runu. W 1907 r. J. P. Morgan, sawiony przez wszystkich historykw za to, e ocali The Trust Company of America owiadczeniem, i panika waciwie si ju kooczy, zaapelowa do ministra skarbu, George'a B. Cortelyou, o wkady, eby ocalid ten trust. rodki pienine zadeklarowane w celu przyjcia trustowi z pomoc przez inne nowojorskie banki - wcznie z bankiem Morgana - nie byy wystarczajce. Cortelyou nie by upowaniony do deponowania funduszw publicznych w trucie. Ale to bya drobna przeszkoda. 35 mln dol. zostao wkrtce zdeponowane w bankach narodowych i rwnie szybko odpoyczone The Trust Company of America. Trust zosta wic zaopatrzony w fundusze, ktre przekonay wacicieli jego wkadw o solidnoci tej

instytucji. Ale takie pocignicia byy podejmowane tylko dorywczo, ad hoc, i nie mona byo na nich polegad164. Nie uwzgldniay one ponadto sytuacji losowych. W roku 1907, kiedy Charles Banney, dyrektor znajdujcego si w rozpaczliwym pooeniu Knickerbooker Trust, przyszed do J. P. Morgana prosid o pomoc, zastrzeli si, gdy nie mg nawet uzyskad widzenia z Morganem. Bank centralny byby przynajmniej przyj Barneya. Czciowo dlatego, eby pomc ludziom w pooeniu bez wyjcia, takim jak Barney, ale bardziej dlatego, eby pjd na rk innym waniejszym jeszcze ludziom, Stany Zjednoczone wrciy w nastpnych latach do koncepcji banku centralnego. * Nigdy przy retrospektywnym rozpatrywaniu panik czy kryzysw poprzedniego stulecia nie pojawia si kwestia, ktra bya przedmiotem troski Komitetu Kruszcowego (The Bullion Committee). Bez wtpienia pienidze odgryway tu jak rol. Czy byy podstawow przyczyn wszystkiego? Czy te pienidz i zwizana z nim bankowod reagoway tylko na wyjtkowo nieustabilizowane tendencje wzrostu w nowym kraju? Odpowied na te pytania nie jest prosta, chod to nie powstrzymywao historykw od prb jej znalezienia. Systemy bankowe i monetarne poprzedniego stulecia, jak to wanie stwierdzilimy, byy znakomicie przystosowane do reagowania na eufori gospodarcz, do jej finansowania, a tym samym do jej potgowania. Zwikszay wic tym samym rozmiary wynikego std pniejszego zaamania. Mona byo bez wikszych przeszkd zakadad banki i kreowad pienidz na finansowanie ekspansji i spekulacji. A pniej zaamanie lub obawa przed nim, ograniczenie poyczek i wkadw sprawiay, e dzieo obrachunku by jeszcze sroszy. Ale rwnie istotny by tu pd do poyczania, inwestowania, do ryzyka i spekulacji. Gdyby nie istnia, aden bank nie mgby go stworzyd. W Stanach Zjednoczonych w XIX w. by on bardzo silny, i to nie bez przyczyny. Nowy kontynent, bogaty w ziemi i surowce, sta si nagle dostpny i mona byo korzystad z jego dobrodziejstw. Zawadnicie jego zasobami przynosio dochody z ich uytkowania. Ponadto zwikszaa si wartod wasnoci zwizanej z tym uytkowaniem. I te korzystne moliwoci istniay na szerok skal. Rozstrzygajc spraw byo posiadanie wasnoci. A to umoliwiay banki. Tak wic, chod system bankowy by wyranie tak zaplanowany, eby uatwia ekspansj i spekulacj, to istnia rwnoczenie potny bodziec kierujcy ludzi do bankw. Nikt nie potrafi powiedzied, co byo waniejsze. W Wielkiej Brytanii i Francji paniki czy kryzysy wystpoway tak samo w ostatnim stuleciu, jak dawniej. Byy one znacznie agodniejsze ni w Stanach Zjednoczonych, co na og przypisywano wikszej dojrzaoci i konserwatyzmowi ich systemu bankowego i monetarnego. Moliwe, e to wytumaczenie jest suszne. Ale jakie znaczenie trzeba rwnie przypisad brakowi podobnych bodcw do ekspansji i euforii gospodarczej. Argument ten zyskuje na sile, gdy si przypomni, e zarwno w Wielkiej Brytanii, jak Francji wybuchy najwikszej euforii spekulacyjnej i zaamania wynikay z optymizmu zrodzonego z bezgranicznych moliwoci istniejcych jakoby w obu Amerykach. Kompania Missisipi, Baoka Mydlana Mrz Poudniowych i katastrofa przedsiwzicia w
164

Jednake w owym czasie ministerstwo skarbu nie uwaao tego za wycznie doran czy przypadkow funkcj. Leslie M. Shaw, ktry by ministrem skarbu od 1902 do 1907 r., widzia zupenie wyranie skarb paostwa w roli banku centralnego. Uwaa on, e aden centralny czy rzdowy bank na wiecie, nie potrafi z tak atwoci wpywad na finansowe warunki na caym wiecie jak minister skarbu, posiadajcy obecne uprawnienia. M. Friedman, A. Schwartz, A Monetary History..., jw.. s. 150.

Darien, napyw brytyjskiego kapitau na budow amerykaoskich kanaw w latach trzydziestych ubiegego wieku, czste uleganie Brytyjczykw urokom inwestycji w Ameryce Poudniowej - wszystko to s przykady potwierdzajce ten argument. Mona co najwyej powiedzied, e atwod udzielania pienidzy przez banki i pd do zdobycia ich na cele spekulacyjne lub produkcyjne cile si z sob wizay. W pniejszych latach, kiedy nie byo ju tak dobrych widokw na zysk z uczestniczenia w eksploatacji nowych zasobw lub z posiadania wasnoci, sytuacja niekiedy moga byd odmienna. Banki mogy byd bowiem gotowe do udzielania poyczek, kreacji wkadw i tym samym zwikszania poday pienidza, ale chtnych do brania poyczek nie byo.

Rozdzia IX Bezbdny system monetarny

System Rezerwy Federalnej jest traktowany przez wszystkich niemal ekonomistw z szacunkiem. Przy instruowaniu modych o dobroczynnym wpywie z dawna istniejcych instytucji nie wykazuj oni w stosunku do adnej innej takiego podziwu i - oglnie biorc - nie osigaj takich rezultatw, jak wanie w odniesieniu do tej instytucji. Sab stron wielkich korporacji jest denie do monopolu. Zwizki zawodowe powoduj zaburzenia rynku, domagaj si ograniczeo handlu, sprzeciwiaj si nowej technologii, hamujc tym samym postp, a ponadto mog si stad ofiar szantaystw i gangsterw. Kontrolne agendy rzdu s zdecydowanie niedoskonaymi instrumentami kierowania gospodark. System Rezerwy Federalnej te nie jest cakowicie bez zarzutu. Popenia duo bdw, ale s one zawsze interesujce, gdy wynikaj z bdnej oceny sytuacji. Analizuje si je wic nie krytycznie, lecz z szacunkiem, eby si dowiedzied, dlaczego ludzie o takiej wnikliwoci mogli si mylid. eby za tego rodzaju bd ktokolwiek mia byd zwolniony z posady czy chodby powanie zganiony, jest dla ekonomistw niemal nie do pomylenia165. Ta pobaliwod wie si z samymi pocztkami systemu i w znacznym stopniu moe byd przejawem niedoceniania istniejcych okolicznoci. W cieszcym si najwiksz popularnoci opisie genezy systemu przedstawia si w penych zapau sowach jego narodziny w ostatnich tygodniach 1913 r., kiedy to Kongres uchwali ustaw o Rezerwie Federalnej, a prezydent Wilson j podpisa. Powstaa ona wskutek paniki roku 1907, z jej zatrwaajc epidemi upadoci bankw: kraj mia raz na zawsze dod anarchii zwizanej z nieobliczaln bankowoci prywatn166. Profesor Samuelson, autor powyszego opisu, dodaje, e ekonomici okrelaj system skrtem The Fed i e ten serdeczny, chod nieprzyjemny skrt167 nie wiadczy bynajmniej o braku poszanowania. Profesor zwraca uwag, e znaczenie decyzji gwnej wadzy systemu kierujcej jego polityk, mianowicie Komitetu Otwartego Rynku (The Open Market Committee) sprawia, i jej czonkw mona z wybaczaln przesad uwaad za najpotniejsz chyba grup prywatnych obywateli w Ameryce168. Ale nawet najmniej uwani musieli si zorientowad, e w tym twierdzeniu istnieje jaka sprzecznod dotyczca okolicznoci. Jako rozwizanie w przypadku wielkich panik System Rezerwy Federalnej by wyranie niewystarczajcy. W latach 1920-1921, w siedem lat po jego ustanowieniu, nastpia powana depresja, a w dziesid lat po niej - najgorsza z wszystkich, jakie pamitamy. Istnieje wiele dowodw na to, a ortodoksyjna opinia specjalistw tego nie neguje, e polityka Rezerwy Federalnej pogorszya ca sytuacj, e pomagaa finansowad poprzedzajc zaamania spekulacj i e si przyczynia do pogbienia nastpujcych po niej depresji tak w latach 1920-1921, jak w roku 1929. Nie spisaa si te lepiej w swej roli antidotum na zatrwaajc epidemi upadoci bankw. W cigu
165

Wspczesny autor, Edward J. Kane, utrzymuje, te ta bezkarnod Systemu Rezerwy Federalnej ju si zmniejsza, e ekonomici znacznie surowiej odnosz si w ostatnich czasach do nieuchronnie przejawiajcej si nieudolnoci jej *Rezerwy Federalnej+ interwencji na pewnych okrelonych rynkach i do jej niezwykej skonnoci do matactw, Zob. E. J. Kane, All for the Best: The Federal Reserve Board's 60th Annual Report, The American Economic Revue 1974, t. LXIV, nr 6, s. 835 i nast. Opierajc si na mniejszej moe liczbie tego rodzaju opinii, sdz, e prof. Kane chyba w tym przypadku przesadza. 166 P. A. Samuelson, Economics, wyd. 8, McGraw-Hlll Book Co., New York 1970, s. 272. 167 Skrt ten nasuwa skojarzenie z angielskim zwrotem to be fed up, co oznacza mied czego dod lub byd czym znudzonym, przyp. tum. 168 Tame, s. 272-273.

dwudziestu lat przed utworzeniem systemu nastpio 1748 bankructw, a w cigu dwudziestu lat po tym, jak system pooy tam anarchii zwizanej z nieobliczalnoci prywatnych bankw, bankructw tych byo 15 502169. Tak jak podstawow funkcj centralnego banku w okresie boomu jest ograniczanie poyczek bankowych, tak gwnym jego zadaniem w cigu nastpujcej potem depresji jest suyd jako ostateczne rdo kredytu w krytycznych sytuacjach. Jednake w czasie wielkiej depresji funkcj t speniaa nie Rezerwa Federalna, lecz nowo do tego celu stworzona Korporacja ds. Uzdrowienia Finansw (Reconstruction Finance Corporation). A kiedy zlikwidowano w koocu nie ustabilizowan bankowod podporzdkowujc w roku 1933 wszystkie banki skutecznemu nadzorowi, a nastpnie gwarantujc wacicielom wkadw otrzymanie pienidzy na kade danie, to dokona tego nie System Rezerwy Federalnej; lecz Federalna Korporacja Ubezpieczenia Wkadw (Federal Deposit Insurance Corporation)170, stosunkowo mao znana i zupenie skromna instytucja. W latach trzydziestych ubiegego wieku przekonano si, e obfitod funduszy przeznaczonych na poyczki w bankach nie zapewniaa ich wykorzystania. Wobec tego rzd musia doprowadzid do tego, eby wydawanie funduszy byo zapewnione, a nie tylko dozwolone. Zrobiono to w ten sposb, e rzd sam poycza i wydawa pienidze przy uyciu polityki fiskalnej, a nie pieninej. Okazao si, e jeeli depresja bya powana, opanowanie jej wykraczao poza moliwoci Rezerwy Federalnej. Wemy teraz pod uwag inflacj. W roku 1963, na uczczenie piddziesitej rocznicy utworzenia Systemu Rezerwy Federalnej, Rada Gubernatorw (jak j obecnie nazywaj) opublikowaa, a cilej mwic ponownie wydaa, may tomik omawiajcy cele tego systemu. Dzisiaj - jak tam napisano uwaa si powszechnie, e podstawowym celem systemu jest popieranie rozwoju przy wysokim poziomie zatrudnienia i ustabilizowanej wartoci dolara...171. A w nastpnym dziesicioleciu nastpia najsrosza z inflacji znanych w czasach pokoju. Komitet Otwartego Rynku, cigle jeszcze najpotniejsza jakoby grupa obywateli Ameryki, wielokrotnie odbywa posiedzenia w zwizku z t spraw. Inflacja trwaa nadal. Kiedy jej tempo zmalao, nastpi z kolei powany wzrost bezrobocia. W Stanach Zjednoczonych istnieje w ekonomii jedna wana tradycja, blisza nie tyle konserwatyzmowi, co wygodnemu konformizmowi. Na Uniwersytecie Harvardzkim nazywano j czasem syndromem Belmontu. Zgodnie z ni, wielu czonkw grona profesorskiego o wysokich kwalifikacjach zawodowych pragnie kursowad midzy t mi dzielnic podmiejsk z ich domem, on i dziedmi a biurem, komputerami i salami wykadowymi - bez komplikacji i obaw, wynikajcych czy to z kontrowersji, czy to z krytycyzmu, a nawet z niepokojcych myli. To dawanie pierwszeostwa wygodzie powoduje odrzucanie oczywistej prawdy, gdy jest ona sprzeczna z t wygod. Syndrom Belmontu jest czym naturalnym i bez wtpienia nieszkodliwym. Z pewnoci ycie akademickie nie zmienioby si na lepsze, gdyby wszyscy w nim uczestniczcy ywili przewiadczenie, e musz wstrzsnd wiatem i zmienid jego oblicze. Kto musi uczyd tego, w co si powszechnie wierzy. Ale skoro wracamy teraz do Systemu Rezerwy Federalnej - wane jest rwnie uwiadomienie sobie, e
169

Historical Statistics of the United States, Colonial Times to 1957, U.S. Bureau of the Census, Washington 1960, s. 636. 170 Federalna Korporacja Ubezpieczenia Wkadw, zaoona w 1933 r., gwarantuje ubezpieczonym w niej bankom zwrot pienidzy prywatnym wacicielom wkadw w tych bankach do wysokoci 20 000 dol. na jeden rachunek. Wszystkie banki czonkowskie Systemu Rezerwy Federalnej nale obowizkowo do tej; korporacji, a inne banki dobrowolnie. Przyp. tum. 171 The Federal Reserve System: Purposes and Functions, Board of Governors of the Federal Reserve System, Washington 1963, s. 2.

przez jakie szeddziesit lat korzysta on z dobrodziejstw syndromu Belmontu czy te czego rwnowanego z innych orodkw akademickich. Niemal do kadego aspektu historii tego systemu trzeba podchodzid ze szczegln wnikliwoci, pomijajc pewne rzeczy, ktrych si zwykle uczy i w ktre si wierzy. Nie znaczy to bynajmniej, e osignicia systemu byy niewielkie. Niektrym nie oddano nalenej im pochway. We wczesnych latach istnienia Rezerwy Federalnej zarzd jej zakupi w lepszych centralnych dzielnicach wikszych miast amerykaoskich posesje wysokiej klasy i wznis na nich gmachy w ponurym monumentalnym stylu. Od tego czasu nadaj one pitno solidnoci i zamonoci takim skdind drugorzdnym orodkom finansowym, jak Cleveland czy St. Louis. W Anglii czy Francji tylko stolice maj takie centra finansowe. W Stanach Zjednoczonych okoo tuzina wielkich miast cieszy si takim dobrodziejstwem. Te symbole, chod niezbyt wane, nie s jednak bez znaczenia. Nie naley rwnie ubolewad nad powag ich architektury. Pienidz jest dla wikszoci ludzi spraw powan. Oczekuj oni, e architektura obiektw finansowych bdzie odzwierciedlad t cech, e bdzie ponura i monumentalna, a nigdy lekka i frywolna. Mona dodad, e to samo si odnosi do bankierw. Lekarze, chocia moe od nich zaleed ycie, mog byd zabawni. Evelyn Waugh w swoim Decline and Fall przedstawia nawet mocno pijanego lekarza. Ale mieszny bankier jest nie do pomylenia. Nawet Waugh nie potrafiaby przedstawid pijanego bankiera, ktry by mia pozory prawdopodobieostwa. System Rezerwy Federalnej uruchomi rwnie bardzo skuteczn metod rozliczania i inkasowania czekw. Poprzednio, kiedy czek jednego banku zosta przedstawiony w innym, automatycznie nakadano na kady wydatek pieniny pewne obcienie, stanowice w gruncie rzeczy may podatek. Teraz pacenie czekami stao si praktycznie wolne od opaty. Byo to mae, lecz wyranie poyteczne usprawnienie. Wreszcie, od swych pierwszych dni Rezerwa Federalna wyrobia sobie nie majc sobie rwnej opini uczciwoci. aden jej urzdnik nie zosta nigdy aresztowany za kradzie lub defraudacj; czciowo co prawda trzeba to przypisad faktowi, e bardzo niewielu z nich ma bezporedni kontakt z pienidzmi, czy chodby widuje je na wasne oczy. Rzadko si rwnie zdarzao - a moe nigdy - eby urzdnicy wykorzystywali sw znajomod zamiarw systemu dla wasnego bogacenia si. I znowu trzeba to czciowo przypisad faktowi, e liczba ludzi, ktrzy maj dostp do takich informacji, jest ograniczona i e poytecznych informacji jest znacznie mniej, ni si na og przypuszcza. Niedawno nisi urzdnicy bankw Rezerwy Federalnej w Bostonie i Filadelfii zostali aresztowani za przywaszczenie sobie starych banknotw, ktre im polecono zniszczyd. Przyszo im na myl - cakiem logicznie - e mona si byo jeszcze nimi posuyd. Niemniej jednak faktem jest, e normy uczciwoci w systemie s nadzwyczaj surowe172. Wreszcie, System Rezerwy Federalnej by w czasie swych pierwszych lat ofiar swej ustawodawczej partenogenezy. Planowanie systemu pobudzio do dziaania obie strony starego kompromisu. Ci, ktrzy pragnli banku centralnego, ustpili na tyle dawnym oponentom scentralizowanej wadzy finansowej, e w nowej strukturze nastpio rozproszenie wadzy, niepewnej swych metod i celw. Takim wic ten system pozosta a do lat trzydziestych, kiedy to moliwoci tkwice w polityce pieninej malay, a z nimi podupadaa instytucja centralnej bankowoci.
172

Potwierdzenie mego wraenia co do uczciwoci tego systemu zawdziczam memu koledze, Andrew Brimmerowi, do niedawna czonkowi Rady Gubernatorw Systemu Rezerwy Federalnej.

W roku 1908, w nastpstwie dopiero co przeytej paniki, Kongres przeprowadzi ustaw AldrichaVreelanda. W poprzednich latach, kiedy przeraeni ludzie zbiegali si do bankw, te ostatnie wydaway czasem skrypty dune na okaziciela, ktrymi reguloway swoje salda - wzajemnie midzy sob albo z majcymi do nich zaufanie wierzycielami. Dziki temu banki mogy sw atwiej przyjmowan przez klientw gotwk zachowad dla bardziej wymagajcych wacicieli wkadw. Nowa ustawa poddaa ten system cisym rygorom. Bankom pozwolono si czyd w celu emisji tymczasowej waluty. Zabezpieczeniem emisji mogy byd rnorakie obligacje i poyczki handlowe, ktre dziki temu mona byo przeksztacid w gotwk bez sprzeday. Podatek gwarantowa wycofanie tej namiastki waluty z chwil, gdy minie krytyczna sytuacja. Do tej ustawy odwoano si tylko raz, w chwili wybuchu wojny w roku 1914. Waniejsza klauzula tej ustawy powoaa Krajow Komisj Monetarn (National Monetary Commission), ktra miaa zaplanowad sta procedur w celu zminimalizowania skutkw paniki i przeciwdziaania im, a z drugiej strony miaa zapewnid ustabilizowany system pieniny. Pojawiy si wic - odpowiednio - dwie grupy badawcze majce analizowad polityk pienin Stanw Zjednoczonych, po jednej z ramienia kadej strony dawnego kompromisu. Pierwsza z nich, wspomniana przed chwil Krajowa Komisja Monetarna, bya kierowana przez senatora Nelsona W. Aldricha z Rhode Island. Subtelny, wytworny czowiek o wybitnie senatorskim wygldzie, Aldrich opowiada si miao na rzecz wysokich ce, solidnego pienidza, nie skrpowanej dziaalnoci wielkich bankierw i wszelkich innych rodkw, ktre by w stosunkowo pewny sposb zwikszay bogactwo czy wpywy tych, ktrzy ju byli bogaci, to znaczy grupy, do ktrej zdecydowanie sam si zalicza. T przynalenod potwierdzio dodatkowo niedawne maeostwo jego crki Abby Aldrich z Johnem Rockefellerem Juniorem, ktry to zwizek utrwalio w pamici wspczesnych nazwisko ich syna Nelsona Aldricha Rockefellera173. Wedug powszechnej oceny Aldrich by we wczesnych latach stulecia najbardziej wpywowym czowiekiem w Senacie. Lincoln Steffens, ktry przekada dosadne okrelenia ponad cisod sformuowania, nazywa go szefem Stanw Zjednoczonych174. Pod kierownictwem Aldricha zamwiono okoo dwudziestu opracowao dotyczcych instytucji monetarnych w Stanach Zjednoczonych, a przede wszystkim w innych krajach, u zawodowych ekonomistw, ktrzy zaczli si wwczas pojawiad na horyzoncie. Jest co najmniej moliwe, e szacunek, jakim si System Rezerwy Federalnej odtd cieszy u ekonomistw, nie jest bez zwizku z okolicznoci, e tak wielu pionierw tego zawodu brao rwnie udzia w narodzinach tego systemu. Na czele rywalizujcej grupy, ktra rozpocza prace nieco pniej, sta kongresman z Luizjany, Arsene Pujo. Faktyczne kierownictwo spoczywao w rku Samuela Untermyera. Celem tej grupy byo zbadanie dziaalnoci trustu pieninego, zagadkowej nieco potgi w Nowym Jorku, ktr Nelson Aldrich, jak susznie podejrzewano, stara si jeszcze wzmocnid. Szczytowym osigniciem Pujo i Untermyera byo powoanie 18 grudnia 1912 r. na wiadka w Kongresie bardzo ju wtedy sdziwego J. P. Morgana. Chod stary, Morgan rozumia korzyd ze zdecydowania si na proste, chod bardzo nawet nieprawdopodobne twierdzenie, i obstawania przy nim. Powiedzia komitetowi Kongresu, e

173

Nelson Aldrich Rockefeller, amerykaoski m stanu, by wieloletnim gubernatorem stanu Nowy Jork, a w latach 1974-1976 wiceprezydentem Stanw Zjednoczonych. Przyp. tum. 174 L. Steffens, The Autobiography of Lincoln Steffens, Harcourt, Brace & Co. New York 1931, s. 507.

nie pienidze s rdem siy, lecz charakter. Od tego stanowiska nie odstpi, chocia rolnicy, bdcy zwolennikiem starego kompromisu, nie bardzo mu wierzyli. Przesuchania Pujo miay na celu obudzenie czujnoci ogu, a konkretne propozycje miay wyjd ze strony studium Aldricha. W roku 1910, kiedy prace Krajowej Komisji Monetarnej byy jeszcze w stadium pocztkowym, Paul A. Warburg (bankier inwestycyjny z Wall Street o wybitnym, oryginalnym umyle i wielkiej niezalenoci, ktry w dwadziecia lat pniej mia si narazid na gniew Wall Street ostrzegajc, jako niemal jedyny, przed szaleostwem niepohamowanej giedowej gry na zwyk, grocej w ostatecznym wyniku zaamaniem) wystpi z projektem jednego banku centralnego. Nazwa go Zjednoczonym Bankiem Rezerw (The United Reserve Bank). Na podstawie tego, jak rwnie swego pniejszego stanowiska w pierwszym Zarzdzie Rezerwy Federalnej,. Warburg jest nie bez racji nazywany ojcem Systemu Rezerwy Federalnej. Jego projekt zosta jednak, niestety, znacznie zmieniony na gorsze przez Aldricha. Ten ostatni, gdy nadszed moment wprowadzenia ustawy, podj kroki w celu przeciwstawienia si od dawna istniejcej opozycji demokratw - wielokrotnie ponawianej od lat w wyborczych programach partyjnych - przeciw wszelkim projektom utworzenia banku centralnego. Jego pomysem byo wyprowadzenie w pole opozycji przez utworzenie nie jednego banku centralnego, lecz wielu, oraz unikanie samego sowa bank. W roku 1912 wprowadzi ustaw powoujc Krajowe Stowarzyszenie Rezerw (National Reserve Association) wraz z pitnastu stowarzyszeniami regionalnymi. Miay one utrzymywad rezerwy (wkady) nalecych do niego bankw. Banki miay si do nich zwracad po poyczki, cznie z takimi, ktre stanowiy pomoc w sytuacjach krytycznych. Wszystkie te stowarzyszenia miay byd pod siln kontrol bankw, ktre wchodziy w ich skad. By to projekt brzemienny w skutki. Opozycja zgodzia si na koncepcj regionaln. Moga wtedy wykluczyd samo pojcie krajowej czy centralnej wadzy utrzymujcej rezerwy. Moga rwnie osabid kontrol bankw nad instytucjami regionalnymi, na ktr si zgodzia. Zgodzia si wreszcie na nazwanie powstaych instytucji bankami. W ten sposb wykrystalizowaa si podstawowa forma Systemu Rezerwy Federalnej. Jednake ostateczna ustawa nie bya dzieem Aldricha i jego kolegw republikanw, lecz demokratw. Moliwe, e nie mogo byd inaczej. Nie ma rwnie niezawodnego rysu polityki amerykaoskiej, a w pewnej mierze anglosaskiej, co tendencja politykw do poddawania si najpierw wpywowi opozycji, a potem dziaania na jej rzecz. W rezultacie powaniejsze inicjatywy nie s podejmowane przez tych, ktrzy je pierwotnie najsilniej popieraj. Najbardziej opanowani przez jak ide w najwikszym stopniu lkaj si oponentw. Dziaanie nastpuje wtedy, kiedy opozycja uznaje potrzeb danej inicjatywy i chce wytrcid broo z rki pierwotnych projektodawcw. W latach szeddziesitych liberalni demokraci w Stanach Zjednoczonych nalegali na pokj i midzynarodow przyjao, lecz kontynuowali zimn wojn i wpdzili kraj w wojn wietnamsk. Zrobili to czciowo z obawy, e nazwie si ich pacyfistami i kryptokomunistami. Richard Nixon, majcy nieograniczony glejt zaufania jako zwolennik zimnej wojny, dziaa w kierunku pokoju lub kompromisu z Moskw i Pekinem oraz wycofa si, chod bardzo powoli i stopniowo, z Wietnamu. W polityce zagranicznej przechytrzy wic sw liberaln opozycj. Kiedy profesor Milton Friedman zaproponowa zagwarantowanie minimum dochodu dla ubogich obywateli, zostao to uznane, i susznie, za produkt bujnej wyobrani. Ale kiedy republikaoska administracja zaproponowaa to Kongresowi, byo to oznak konserwatywnej polityki godnej wielkich mw stanu. Wysunity przez George'a McGoverna, kandydujcego na prezydenta, wariant tej propozycji, tylko na nieco lepszych

warunkach, zosta potpiony przez konserwatystw jako mrzonka finansowego maniaka. Jako uznani i zdecydowani obroocy dolara, republikanie mogli tego dolara zdewaluowad nie raz, lecz dwukrotnie we wczesnych latach siedemdziesitych. Dla kadego podejrzanego o elastyczniejsz postaw w stosunku do niewzruszonoci dolara takie posunicie byoby niebezpieczne. Tak te byo w roku 1912. Woodrow Wilson, po wyborze na prezydenta, szybko przyj pogld opozycji, i bank centralny jest obecnie niezbdny. Poniewa opozycja zgodzia si nie na jeden, lecz wiele bankw centralnych, to taki projekt sta si punktem odniesienia. W roku 1913 prezydent zwoa specjaln sesj Kongresu w celu przeprowadzenia odpowiedniej ustawy. Ale walka bya jeszcze duga. Ludzie Bryana wystpili ponownie z szeregiem pomysowych projektw wcznie z emisj 200 mln greenbackw na poyczki dla producentw baweny, pszenicy i kukurydzy oraz podobnych funduszy na rozwj handlu i na roboty publiczne. Chcieli rwnie, eby statut zapewnia miejsce w Zarzdzie Rezerwy Federalnej dla faktycznie uprawiajcego ziemi farmera. Ale William Jennings Bryan by teraz sekretarzem stanu, co byo genialn metod pozyskania go dla establishmentu. Niektre projekty Bryana - przede wszystkim odnoszce si do ograniczenia roli bankierw w nowym Systemie Rezerwy Federalnej - zostay przyjte. Wicej ich przepado na rzecz bardziej konserwatywnych projektw gwnego rzecznika ustawy, kongresmana Cartera Glassa z Wirginii. Niektrych wnioskw, wcznie z projektem specjalnych funduszy dla farmerw, wyrzek si sekretarz stanu. Propozycja najprostszej formy ubezpieczenia wkadw, opartej na dochodach systemu, zostaa odrzucona na konferencji midzy obu izbami na skutek nalegao kongresmana Glassa. Na dwa dni przed Boym Narodzeniem 1913 r. Woodrow Wilson podpisa ustaw o Rezerwie Federalnej. Przewidziano w niej nie jeden bank centralny, lecz a dwanacie (liczb t ustalono pniej). Miay one byd kierowane z Waszyngtonu przez Zarzd Rezerwy Federalnej (Board of Governors of the Federal Reserve System)175 zoony z siedmiu czonkw: minister skarbu i kontroler obiegu pienidza mieli byd jego czonkami z urzdu. Wadza zarzdu bya niewielka. Zatriumfowaa w praktyce koncepcja regionalna i faktyczna wadza spoczywaa w rkach dwunastu bankw regionalnych. Kady z nich mia byd kierowany przez rad dziewiciu dyrektorw, z ktrych szeciu byoby wybranych przez banki czonkowskie, chod tylko trzech z nich mogo byd bankierami. Pozostali trzej mieli byd wybrani przez Waszyngton. Stowarzyszenie Bankierw Amerykaoskich (The American Bankers Association), biorc pod uwag utrat uprawnieo swoich czonkw i pozornie powan rol rzdu w Systemie Rezerwy Federalnej, orzeko, e dla nie wierzcych w socjalizm jest to bardzo trudne do przyjcia...176. 10 sierpnia 1914 r. w biurach ministra Skarbu, Williama Gibbsa McAdoo, zaprzysiono pierwszy zarzd. W przeciwieostwie do pniejszych, ten zarzd stanowia grupa bardzo wybitnych ludzi. Pierwszym gubernatorem by Charles S. Hamlin. Wrd czonkw byli W. P. G. Harding z Birmingham (Alabama), Paul A. Warburg, Frederick A. Delano z Chicago, ktry by pniej sawny jako wujek Fred Franklina Delano Roosevelta, i A. C. Miller, profesor ekonomii na Uniwersytecie Kalifornijskim. Osoba Millera miaa zapewniad zarzdowi znaczn cigod i by on jego czonkiem przez nastpne dwadziecia dwa lata. Woodrow Wilson mia bardziej pozytywny stosunek do ustawy o Rezerwie

175 176

Zob. z. Karpioski, Bankowod to krajach kapitalistycznych, Warszawa 1981. s. 388. Przyp. tum. P. Studenski, H. E. Krooss, Financial History of the United States, McGraw-Hill Book Co., New York 1952, s. 258.

Federalnej ni bankierzy. Napisa do McAdoo, e zawita nowy dzieo dla umiowanego kraju, ktrego trwaej pomylnoci i szczcia tak bardzo pragniemy177. Szczegowe postanowienia ustawy w formie, jak ostatecznie uchwalono, czyy stosunkowo proste przepisy ze zdumiewajco nielogicznymi wtrtami odzwierciedlajcymi ustpstwa na rzecz agrarnego skrzyda starego kompromisu. Wszystkie banki narodowe miay obowizek naleenia do Systemu Rezerwy Federalnej. Banki o najmniejszym chodby znaczeniu mogy si do niego przyczyd. (Banki narodowe zachcano do oddawania obligacji, ktre gwarantoway emisje ich banknotw, ale ta operacja zostaa zakooczana dopiero w roku 1935). Opata wpisowa bankw czonkowskich, jak je odtd nazywano, wynosia 6% ich kapitau, z czego poowa pozostawaa do wpaty na danie. Lokata ta stawaa si z kolei kapitaem lokalnego banku Rezerwy Federalnej. Dochd z tego kapitau by ograniczony. Od samego pocztku byo jasne, e systemu nie naley oceniad pod ktem jego zdolnoci do zarabiania pienidzy - i susznie. Banki czonkowskie musiay utrzymywad okrelone minimum rezerw na pokrycie wkadw i przynajmniej jedna trzecia tych rezerw musiaa byd zdeponowana w banku Rezerwy Federalnej. Rezerwy mona byo utrzymywad w zocie, w rwnowanej zotu iloci certyfikatw zota, wydawanych przez skarb paostwa w zamian za zoto przyniesione do mennicy czy w inny sposb przekazane rzdowi, albo te rezerwy mogy si skadad z dostpnej wwczas mieszanki walutowej: greenbackw, certyfikatw srebra, biletw skarbowych z eksperymentu w roku 1890 - noszcych bez wyjtku zaszczytn nazw legalnego pienidza. Charakteru nielegalnych pienidzy nigdy bliej nie okrelono, jeeli si pominie faszywe banknoty. Wszelkie legalne pienidze byy oczywicie w kadym banku i w kadej chwili na danie wymieniane na zoto. Rezerwy bankw czonkowskich stay si wkadami w bankach Rezerwy Federalnej. Gwn korzyci z czonkostwa bya monod zacigania w bankach Rezerwy Federalnej poyczek w razie potrzeby lub dla zysku. Zabezpieczeniem takich poyczek byy krtkoterminowe zobowizania dune handlowe lub rolnicze, zwane papierami handlowymi lub wekslami (commercial papers, bills). W pierwszych latach dziaania systemu zostay one otoczone pewnego rodzaju tajemniczoci, jako waciwa podstawa poyczek udzielanych przez bank centralny. Podobnie jak poyczka udzielona klientowi przez bank czonkowski pojawiaa si na rachunku tego klienta jako moliwy do wykorzystania wkad, tak poyczka otrzymana przez bank czonkowski pojawiaa si w banku Rezerwy Federalnej jako moliwy do przeniesienia lub wycofania wkad banku czonkowskiego. Takie poyczki bankw czonkowskich byy wwczas - i zawsze potem - nazywane redyskontem. Odsetki, jakimi je obciano, stanowiy i stanowi stop redyskontow. Zamiast wkadw bank czonkowski mg podjd banknoty Rezerwy Federalnej. Jako ustpstwo na rzecz dawnych zwolennikw rzdowego pienidza papierowego, a moe ze wzgldu na starsz jeszcze podejrzliwod w stosunku do bankw, uczyniono je penowartociowymi zobowizaniami Stanw Zjednoczonych. W zwizku z tym, jak si okae, banknoty Rezerwy Federalnej s obecnie podpisywane nie przez urzdnika banku Rezerwy Federalnej czy Systemu Rezerwy Federalnej, lecz cznie przez ministra skarbu i zupenie skdind nie znanego polityka cieszcego si tytuem skarbnika Stanw Zjednoczonych. Z jakiego powodu od dawna uznano, e tym niepotrzebnym funkcjonariuszem powinna byd kobieta. Bank Rezerwy Federalnej musia utrzymywad 35% rezerw w legalnym pienidzu na pokrycie swych wkadw oraz 40% rezerw w zocie lub certyfikatach zota, reprezentujcych zoto zdeponowane
177

Cytowane w pracy B. H. Beckharta, Federal Reserve System, American Institute ol Banking, New York 1972, s. 134.

w skarbie paostwa na pokrycie swych banknotw. System Rezerwy Federalnej mia byd odtd miejscem deponowania funduszy rzdowych. By upowaniony do dokonywania operacji obligacjami rzdowymi. W przeciwieostwie do Banku Angielskiego, banki Rezerwy Federalnej nie mogy zaatwiad interesw bezporednio z ludnoci. W ustawie byo jeszcze znacznie wicej innych szczegw, ale niemal wszystkie byy mao istotne. Jak widzielimy, stary kompromis da spoecznoci finansowej rzetelne banki i solidn walut, ktrych pragna. Terenom nowo zasiedlanym i farmerom da mniej pewn bankowod, ktra, jak nie bez racji sdzili waciciele ziemscy, odpowiadaa ich interesom. W tych wanie maych prowincjonalnych bankach istniaa anarchia. Tam wanie nie majcy pienidzy, lecz ambitni poyczkobiorcy otrzymywali kredyty i tam powstaway wkady oparte na maych lub wrcz znikomych rezerwach. I w stosunku do nich wanie nowy system musiaby byd najsurowszy, gdyby mia pooyd kres samuelsonowskiej anarchii prywatnych bankw. W przeciwieostwie do tego - mona byo liczyd na odpowiedzialnod bankw wielkomiejskich na tyle, e bd utrzymywad rezerwy w granicach rozsdku. Nawet w czasie paniki z 1907 r., chocia jej ogniskiem by Nowy Jork, w tarapaty popady nie wielkie banki handlowe, lecz parweniuszowskie trusty. I wanie z maymi prowincjonalnymi bankami postpiono w ustawie o Rezerwie Federalnej w sposb wybitnie nielogiczny. Zrnicowano - zalenie od wielkoci miast - rezerwy legalnych pienidzy, jakie banki miay obowizek utrzymywad na pokrycie wkadw, to znaczy okrelono je na 18, 15 i 12%. Na banki, ktre przez sto lat byy najbardziej lekkomylne, to jest banki prowincjonalne, naoono najnisze wymagania - 12%. W wielkich, stosunkowo konserwatywnych orodkach finansowych, jak Nowy Jork, Chicago, Filadelfia i zblione do nich wielkoci miasta, wymagania byy najsurowsze 18%. Gdzie indziej, w miastach redniej wielkoci, wynosiy 15%. Prawie nikt nie wspomnia o decydujcych motywach tego zarzdzenia, ktre w zmodyfikowanej formie obowizuje do dnia dzisiejszego. Chodzi o to, e dorywcza, a nawet ryzykancka bankowod bya bardzo popierana przez banki, ktre si w ni angaoway, I przez tych, ktrzy, jak przez sto poprzedzajcych lat, bardzo potrzebowali poyczek.. Gdyby banki prowincjonalne byy poddane tym samym rygorom w zakresie rezerw, co wielkie banki w miastach czy metropoliach, nie byyby si one wczyy do systemu. Dlatego uznano, e stary kompromis wymaga, eby dziaay na dawnych zasadach. Rezerwy miay byd wysze w konserwatywnych bankach wielkomiejskich, ktre przez sam swj konserwatyzm i tak utrzymywayby wysokie rezerwy. Chocia strategia ta bya zrczna, nie zdaa egzaminu. Banki prowincjonalne nadal mogy nie przystpowad do systemu. I tak wanie drog zwykle obieray. System Rezerwy Federalnej sta si w praktyce systemem bankowym wikszych bankw. W roku 1929, w pitnacie lat po utworzeniu systemu, prawie dwie trzecie (65%) wszystkich bankw pozostawao nadal poza nim. Jednake te dwie trzecie miay mniej ni jedn trzeci wszelkich zasobw bankowych. Rezerwa Federalna bya klubem wielkich i silnych. W czasie dyskusji poprzedzajcej uchwalenie ustawy o Rezerwie Federalnej powtarzaa si pewna aluzja o magicznym wydwiku, mianowicie aluzja do waluty elastycznej. Carter Glass owiadczy w czasie debaty nad ustaw, e waluta oparta na dugu narodowym (ustawa o bankach

narodowych) absolutnie nie odpowiada potrzebom gospodarczym kraju178. Tytu ustawy, kiedy j uchwalono, objawia jej cel: dostarczenie krajowi elastycznej waluty. To sformuowanie rozproszyo w duym stopniu podejrzenia wacicieli ziemskich. Wyraenie elastyczny sugerowao co gitkiego, mikkiego. A wanie czego takiego w zakresie poday pienidza od dawna pragnli. Jeeli byo elastyczne, nie mogo byd ze. Niestety sowo elastycznod mogo byd rozmaicie interpretowane179. Ci, ktrzy go uywali rzadko, zadawali sobie trud wyjanienia jego znaczenia. Tak wic elastycznod moga oznaczad zdolnod do znacznego rozszerzania poyczek na podstawie niewielkiego zwikszenia rezerw. W tym sensie elastycznod bya dua. Gdyby ktry z bankw okrgowych Rezerwy Federalnej otrzyma nowy wkad 1000 dol. w zocie od zagranicznego banku centralnego (do czego by uprawniony), to mg, pozostajc w zgodzie z przepisami co do rezerw, udzielid swym bankom czonkowskim dodatkowych poyczek w wysokoci 3000 dol. W ten sposb wypoyczone fundusze stayby si wkadami, a tym samym rezerwami bankw czonkowskich. Wielkomiejskim bankom, ktre miay obowizek utrzymywania 15% rezerw, taka dodatkowa rezerwa pozwalaaby na piciokrotne rozszerzenie kredytw i wynikajcych z nich wkadw180. Dla bankw czonkowskich zwikszenie rezerw w baraku Rezerwy Federalnej o 1000 dol., otrzymanych z jakiego zewntrznego rda, mogo teoretycznie oznaczad zwikszenie wkadw, a wic pienidzy przeznaczonych na wydanie, o 15 000 dol. Bya to rzeczywicie dua elastycznod. A w stosunku do mniejszych bankw bya ona oczywicie jeszcze wiksza. Wiele jednak powodw skadao si na to, e kwota 15 000 dol. bya czym raczej teoretycznym. Skoro banki Rezerwy Federalnej nie dziaay dla zysku, nie musiay udzielad nadmiernych poyczek i zarabiad na odsetkach w penych granicach dozwolonych na podstawie rezerw. Zgodnie z wytworzon z biegiem czasu praktyk, wpywajce zoto znalazoby si nie w banku Rezerwy Federalnej, lecz w ktrym z duych bankw czonkowskich. Zdolnod tego banku do udzielania dodatkowych poyczek i tworzenia wkadw byaby taka sama, jak w przypadku zwikszenia gotwkowej rezerwy tego banku. Nie miaaby kumulatywnego wpywu, jaki wywieraj zwikszone rezerwy w Systemie Rezerwy Federalnej. Ale nawet taka elastycznod byaby wiksza ni ta, na ktr pozwalaa poprzednia ustawa o bankach narodowych. Gdyby mia nastpid duy napyw zota z zagranicy, wywoany na przykad koniecznoci ponoszenia wydatkw wojennych lub deniem bogatych Europejczykw do bezpiecznego ulokowania swych funduszy, to moga z niego wyniknd znaczna ekspansja poyczek i wkadw. Inflacja wystpiaby przy istnieniu solidnego systemu waluty zotej. Ale takiej ekspansji mogy przeszkodzid banki Rezerwy Federalnej. Mogy, jak ju wspomniano, utrzymywad swe poyczki dla bankw poniej poziomu dozwolonego na podstawie rezerw. A przez sprzeda papierw wartociowych mogy przenosid gotwk, na przykad wspomniane wanie zoto z zagranicy, z bankw czonkowskich i rezerw tych bankw do swoich wasnych skarbcw. W ten sposb posunicia Rezerwy Federalnej, zalene od uznania jej wadz, mogy zmniejszyd potencjaln
178

Cytowane w: W, J. Raduchel, Economic Decision-Making Through the Political Process; The U.S. Federal Reserve Act; A case Study (praca nie opublikowana). Wdziczny jestem memu przyjacielowi i byemu asystentowi za udostpnienie mi tego bardzo dobrego opracowania. 179 Jest to okolicznod podkrelana przez prof. Friedmana. Zob, M. Friedman, A. J. Schwartz, A Monetary History of the United States, 1867-1960, Study by National Bureau of Economic Research, Princeton University Press, Princeton 1963, s. 189 i nast. 180 Biorc pod uwag niezbdny czas i to, e wszystkie banki czonkowskie bd uczestniczyy w ekspansji kredytu. Jeeli tylko jeden zwikszy swoje kredyty, to jego wkady zostan wypacone innym bankom, natomiast nie napyn do niego wkady spowodowane ekspansj kredytw innych bankw.

ekspansj. Odpowiednikiem elastycznej waluty staa si wic znacznie zwikszona dyskrecjonalna wadza banku centralnego - wanie to, czego zwolennicy elastycznoci najbardziej si obawiali. W nastpnych trzydziestu latach duy napyw zota byby sprawi, e ta dyskrecjonalna wadza nie miaaby bynajmniej czysto akademickiego charakteru. Elastycznod miaa jeszcze inne znaczenie. Oznaczaa mianowicie zdolnod do atwej wymiany jednego rodzaju pienidza, to znaczy wkadw bankowych, na inny, to znaczy na walut obiegow. A to z kolei miao dwa aspekty. Przed uchwaleniem ustawy o Rezerwie Federalnej wystpowaa sezonowo potrzeba wikszej iloci gotwki na zapacenie za produkty rolne, kiedy si one pojawiay na rynkach.. Wielu rolnikw - i nie tylko rolnikw - wolao wwczas przyjmowad zapat nie w czeku, lecz w tym, co wygldao na prawdziwy pienidz. Ten sezonowy popyt wymaga wymiany wkadw na gotwk. Uszczuplao to rezerwy gotwki w bankach. eby zaspokoid ten popyt, banki musiay czasem dad zwrotu niektrych poyczek lub - czciej - poyczad mniej, niby chciay. Nie ma dowodw na to, e te sezonowe napicia byy czym wicej ni tylko niewygod. Ale by to problem z gatunku takich, ktre mona dostrzec przy najsabszej nawet znajomoci problemw finansowych. W ramach nowego systemu banki czonkowskie mogy dostawad potrzebn ilod banknotw Rezerwy Federalnej na podstawie zabezpieczenia w postaci ich poyczek handlowych. Banknoty te w peni zadowalay ludzi, ktrzy dali zapaty w gotwce. Gdy zostay one ponownie zoone w banku stanowym, speniay tam t sam rol. Gdy rolnicy spacali swe dugi lub wydawali posiadane banknoty, te ostatnie wracay do rk ludzi, ktrzy woleli wkady od gotwki. Stosunkowo mao wany problem sezonowej elastycznoci znalaz, jak wikszod mao wanych problemw, wzgldnie atwe rozwizanie. Ale elastycznod wymiany jednego rodzaju pienidza na inny miaa jeszcze pewien bardziej tradycyjny i znacznie waniejszy aspekt. Polega on na zapewnieniu wymiany w penych napicia i przygnbiajcych okolicznociach, kiedy ludzie przychodzili do bankw po gotwk, ktrej tam nie byo. Ten wanie problem miaa przede wszystkim rozwizad ustawa o Rezerwie Federalnej. Moga ona pogorszyd sytuacj niektrych mniejszych bankw czonkowskich. Nie byy one, jako poyczkobiorcy zwracajcy si o pomoc w krytycznej chwili, zbyt mile widziane w swym zaprzyjanionym banku Rezerwy Federalnej. Ich zobowizania byy czsto traktowane z nieufnoci czasem zreszt susznie. A poniewa ustawa pozwalaa im na udzielanie na podstawie danej rezerwy gotwkowej wikszego wolumenu poyczek, ni to byo poprzednio dozwolone (pierwsza forma elastycznoci), mogo to niewtpliwie zwikszyd ich zapotrzebowanie na tak pomoc. Co waniejsze, mae banki stanowe nie byy czonkami Systemu Rezerwy Federalnej. Nie bez powodu byy one najbardziej wraliwe na skutki paniki i wynikajce z niej dania zwrotu wkadw przez ich wacicieli. Kiedy si takie dania pojawiay masowo i kiedy zbyt wielu wacicieli wkadw chciao je wymienid na gotwk, jedynym wyjciem dla takich bankw byo - jak zawsze przedtem - zamknicie drzwi i bankructwo.

W czasie kiedy nowy system nabiera rozpdu, Stany Zjednoczone wkraczay wanie w wojn. W myl przyjtego powszechnie stereotypu ta wojna bya pierwszym kryzysem, przed jakim stana Rezerwa Federalna i ktremu z powodzeniem stawia czoo. Jest to oczywicie nonsens. Banki Rezerwy Federalnej kupoway obligacje rzdowe i pomagay je sprzedawad, jak tego dao ministerstwo skarbu, na procent wyznaczony przez to ministerstwo. Mona w czasach pokojowych

odmwid poyczek prywatnym poyczkobiorcom, ale w czasie wojny nie mona odmwid poyczek rzdowi. Kiedy stopa procentowa w banku centralnym jest z gry ustalona, a zakup przezeo rzdowych papierw wartociowych dokadnie okrelony, bank w nie ma niezalenej wadzy. System Rezerwy Federalnej zacz wic swj ywot jako formalny dodatek do ministerstwa skarbu i ta rola nie wymagaa mylenia. Tymczasem stawao si stopniowo jasne, e system obarczony jest podstawowym bdem strukturalnym. Okazao si, e jego struktura regionalna, chocia zaspokajaa lokalne ambicje i aspiracje jego architektw oraz usypiaa podejrzenia wacicieli ziemskich, nie zdaa egzaminu w praktyce. W pocztkach dziaalnoci banki okrgowe powanie traktoway swoj autonomi. Odnosio si to przede wszystkim do Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej, kierowanego przez ambitnego i cieszcego si autorytetem gubernatora Benjamina Stronga. Strong przyj, e pooenie banku w ssiedztwie Wall Street czynio go pierwszym wrd nierwnych. Rwnoczenie Zarzd Rezerwy Federalnej w Waszyngtonie napotyka trudnoci w swej koordynacyjnej roli ze wzgldu na sabod wadzy przyznanej mu przez ustaw o Rezerwie Federalnej. Nie cieszy si on take autorytetem, a z biegiem czasu zabrako mu po prostu kompetencji. Czonkami Zarzdu Rezerwy Federalnej byli urzdnicy rzdowi z rzdowymi wynagrodzeniami. W przeciwieostwie do tego, dyrektorzy bankw Rezerwy Federalnej byli bankierami i otrzymywali wynagrodzenia bankierw. (W dwu przypadkach we wczesnych latach systemu prezesi Zarzdu Rezerwy Federalnej przenieli si na stanowiska prezesw bankw Rezerwy Federalnej z dwukrotnie wikszym wynagrodzeniem. W dobie oceniania ludzi na podstawie ich zarobkw wpywy bankiera zaleay od jego wynagrodzenia i pozycji.) Ponadto panowao charakterystyczne dla wszystkich postaw politycznych w Ameryce przekonanie, e ekspertem zostaje si przez mianowanie na odpowiednie stanowisko. W miar jak pierwsi czonkowie zarzdu kooczyli swoj kadencj lub przenosili si gdzie indziej, Zarzd Rezerwy Federalnej coraz czciej pada ofiar tej doktryny. W latach dwudziestych prezydent Harding wyznaczy niejakiego Daniela R. Crissingera, rwnie z Marion w stanie Ohio, na prezesa Zarzdu Rezerwy Federalnej. Przygotowanie Crissingera na to stanowisko polegao wycznie na tym, e by przyjacielem i ssiadem Hardinga oraz doradc spki produkujcej koparki parowe. By prezesem zarzdu do roku 1927. Innych mianowanych czonkw drugiej generacji zarzdu, ktrzy pomagali Crissingerowi, Herbert Hoover okreli w swoich pamitnikach jako miernoty. Ponadto Zarzd Rezerwy Federalnej mia w swych wczesnych latach niepeny jeszcze obraz stojcych do jego dyspozycji instrumentw kontroli. Czsto mg uzyskad zgod bankw okrgowych na zwikszenie lub zmniejszenie stopy redyskontowej, ktre uwaa za suszne lub co do ktrego gubernator Strong wyda poprzednio decyzj. Ale przez wiele lat nie zdawa sobie sprawy z charakteru drugiego narzdzia, to znaczy operacji otwartego rynku. A nie bya to drobnostka. Przypomnijmy, e operacje otwartego rynku polegaj na sprzeday lub kupnie rzdowych papierw wartociowych181. Dziki sprzeday przekazuje si te obligacje w rce

181

Rzdowych weksli, skryptw i obligacji. Operacje otwartego rynku obejmuj take zakup i sprzeda obcych walut. wietn wspczesn relacj na ten temat znaled mona w ksice S. J. Maisela. Managing the Dollar,

bankw czonkowskich lub ich klientw oraz ciga gotwk, ktr za nie zapacili, do skarbcw banku Rezerwy Federalnej. cignita w ten sposb gotwka zmniejsza rezerwy bankw czonkowskich i zmusza je albo do ograniczania udzielanych poyczek, albo do ich zacigania w banku Rezerwy Federalnej po nowej i wyszej stopie redyskontowej. A wic operacje otwartego rynku s czsto tym, co zapewnia stopie redyskontowej jej efektywnod. Wskutek niedoceniania operacji otwartego rynku Zarzd Rezerwy Federalnej pozbawi si wikszej czci wadzy, jak rozporzdza bank centralny. W roku 1935 w ramach oglnej reformy zarzucono eksperyment regionalny. Administracja Roosevelta, goniej ni wilsonowska wyraajca sw podejrzliwod w stosunku do wpyww k finansowych, daa wreszcie krajowi jeden bank centralny. Funkcje okrgowych bankw Rezerwy Federalnej stay si, jak to wyrazi profesor Friedman, mechaniczne i doradcze182. Godne uwagi jest to, e banki te nigdy nie uznay pozbawienia ich oficjalnego charakteru. Dwanacie bankw okrgowych i ich budynki istniej nadal jako oddziay operacyjne. Ich operacje, potrzebne i rozlege, maj charakter mechaniczny; s to gwnie: rozliczanie czekw, zrutynizowane przesyki pienidzy i zaatwianie finansowych transakcja rzdu. Ale mit ich autonomii i znaczenia yje nadal. W broszurze opublikowanej w 1971 r. przez Bank Rezerwy Federalnej w Richmond (Wirginia) jednostk, ktra podtrzymuje tradycje dostojeostwa byej stolicy Konfederacji - przedstawiono rad dyrektorw, w penej liczbie dziewiciu, obradujcych wok masywnego stou, w sali ozdobionej stosown do tej roli boazeri. Jeden z dyrektorw, blisko kamery, jest w sportowej marynarce, ale wszystko inne odpowiada powadze sytuacji. Jednake - chod z oporami i w sposb poredni - tekst broszury przedstawia prawdziwy stan rzeczy. Wyjania, e dyrektorzy nie ustalaj dywidend, nie kieruj polityk inwestycyjn ani nie nadzoruj operacji, jak to ich tytuy mogyby sugerowad. Nie mianuj oni rwnie urzdnikw ani nie ustalaj wynagrodzeo, o czym tekst ju nie wspomina. Natomiast ustalaj oni, pod warunkiem zatwierdzenia przez Rad Gubernatorw Systemu Rezerwy Federalnej, stopy dyskontowe, jakie banki Rezerwy Federalnej pobieraj od poyczek dla bankw czonkowskich. Jest to skomplikowany sposb wyraenia tego, e stopa redyskontowa jest rwnie dziedzin nalec wycznie do wadzy centralnej. Na licie funkcji tego obradujcego w Wirginii aosnego zgromadzenia tylko jedna ma jeszcze istotne znaczenie. Dyrektorzy Banku Rezerwy Federalnej w Richmond dostarczaj urzdnikom systemu wielu wanych informacji bezporednio z terenu na temat warunkw gospodarczych183. Poniewa jednak Richmond ley zaledwie o 109 mil od Waszyngtonu, drogi s dobre, telefoniczne poczenia doskonae, a gazety tamtejsze atwo dostpne na yczenie, ilod takich informacji niedostpnych skdind dla Waszyngtonu nie moe byd wielka. Ale wszystkie podrczniki bez wyjtku podtrzymuj wsplnym wysikiem mit regionalizmu. Niewane, e Nowy Jork jest centrum finansowym, a Waszyngton stolic. Wanych informacji udziela na przykad Kansas City. Moliwe, e jest pewna susznod w podtrzymywaniu legendy podsycajcej miejscowe ambicje nawet za cen prawdy. Ale prawda i realne fakty te maj swoje znaczenie, a przedstawiaj si one tak, e ustpstwo Aldricha na rzecz prowincji nie zdao egzaminu i w cigu ostatnich czterdziestu lat zostao przekrelone.

W. W. Norton & Co., New York 1973, s. 35 i nast. Profesor Maisel by przez wiele lat czonkiem Zarzdu Rezerwy Federalnej, Jego ksika daje najlepszy obraz dziaalnoci zarzdu od wewntrz. 182 M. Friedman, A. J. Schwartz, A Monetary History of the United States..., jw., s. 190. 183 R. P. Black, The Federal Reserve Today, Federal Reserve Bank of Richmond, Richmond 1971, s. 7.

Rozdzia IX Upadek systemu waluty zotej

Z chwil stworzenia Systemu Rezerwy Federalnej zakooczya si w Stanach Zjednoczonych duga walka o wyksztacenie sensownego, konserwatywnego systemu monetarnego. We wszystkich krajach uprzemysowionych pienidz wszelkiego rodzaju by teraz wymienialny - bez stawiania warunkw czy zwoki - na zoto. Srebro przeznaczano na wyrb przedmiotw srebrnych i posrebrzanych. Szczeglnie wane byo, e Amerykanie, ludzie najbardziej skonni do ryzyka i eksperymentw w dziedzinie pienidza, najbardziej podejrzliwi przy kadej wzmiance na temat zota, wyrwnali teraz szeregi z tymi krajami, aczkolwiek odbyo si to nie bez oporw. W Systemie Rezerwy Federalnej mieli instrument, za pomoc ktrego mogli w zakresie swego pienidza robid wszystko, co nowoczesne paostwo musiao robid - monopolizowad emisj banknotw, regulowad kredyty bankowe i wynikajc z nich kreacj wkadw oraz suyd jako ostateczne rdo kredytu. Prawda, e na System Rezerwy Federalnej paraliujco dziaa, kompromis, ktry umoliwi jego powstanie. Ale ani o tym, ani o niepewnoci, czy wadza naley do Zarzdu Rezerwy Federalnej w Waszyngtonie, czy do dwunastu bankw Rezerwy Federalnej, jeszcze nie wiedziano. Koncepcja zdecentralizowanego banku centralnego - dwunastu bankw, z ktrych kady dziaa z pewn nie okrelon bliej doz niezalenoci od innych i od Waszyngtonu - nie wydawaa si jeszcze sprzeczna sama w sobie. Sdzono raczej, e jest to wszechstronnie demokratyczna idea, odpowiadajca w okrelany sposb szeroko pojtej demokracji, ktrej banki miay suyd. A jak ju wspomnielimy, niedostatki Systemu Rezerwy Federalnej nie byy sprawami zasugujcymi na potpienie, tak jak na przykad niedorczanie poczty. W Stanach Zjednoczonych, jak w innych krajach, zwykli biurokraci s krytykowani za swe bdy. Natomiast dyplomatw i dyrektorw bankw centralnych na og si za ich bdy obdarza mioci. Jeeli te ich bdy s w oczywisty sposb katastrofalne, tak jak na przykad bdy Johna Fostera Dullesa z Departamentu Stanu czy te nie yjcego ju Benjamina Stronga z Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej (ktry, jak si uwaa, zdecydowanie przyczyni si do krachu z roku 1929), to ich pozycja ludzi cieszcych si szacunkiem ogu moe byd jeszcze pewniejsza. Wycisnli oni swe pitno na szczeglnie wanym nurcie historii. W roku 1914, po 2500 latach prb i wielu bdw, a w Stanach Zjednoczonych po wicej ni stu latach zaciekej i baamutnej kontrowersji, sprawa pienidza moga si wydawad zakooczona. Niezwyky zbieg wielkich wydarzeo sprawia radod wszystkim historykom. Uwaa si, e urozmaica on czytelnikowi nudne wywody, ukazuje wielk wraliwod autora na paradoksy i nawet najbardziej materialistycznie nastawionym ludziom nasuwa myl, e w ostatecznym rachunku zrzdzia go rka kogo dobrotliwego, zoliwego lub rozbawionego. Nic nie mogo bardziej uradowad historykw, jak wydarzenia z lata 1914 r.; 10 sierpnia, kiedy Zarzd Rezerwy Federalnej zebra si w biurach ministra skarbu McAdoo po to, eby zoyd lubowanie na swych nowych stanowiskach, grzmiay ju dziaa sierpniowe. Oznajmiay one koniec systemu monetarnego, ktrego nowe banki byy - jak sdzono szczytowym osigniciem. Ale o tym czonkowie nowego zarzdu nie wiedzieli i nic w tym zreszt dziwnego. A w kadym razie chwila bieca narzucia im pilniejsze problemy. Czonkowie zarzdu prowadzili walk z ministrem McAdoo o przestrzeo biurow. Obawiali si, e obecnod ich biur w budynku ministerstwa skarbu moe nasuwad przypuszczenie, e podlegaj oni temu departamentowi. Byli rwnie gboko zainteresowani sw pozycj w waszyngtooskim systemie hierarchii towarzyskiej. Na tej drabinie

zostali umieszczeni poniej Midzystanowej Komisji Handlowej (Interstate Commerce Commission) i Komisji Suby Paostwowej (Civil Service Commission). Dla dyrektorw bankw centralnych byo to wrcz szokujce. Apelowali w zwizku z t zniewag do prezydenta Wilsona, ktry jednak nie odnis si do tej sprawy z sympati. Powiedzia tylko, e mog otrzymad miejsce zaraz za stra poarn184. Ale dzienniki odniosy si do nich przychylniej, okrelajc Zarzd Rezerwy Federalnej jako nowy Sd Najwyszy finansw. * W chwili wybuchu wojny wiksze uczestniczce w niej kraje uprzemysowione - Niemcy, Francja, Anglia, Austria - zawiesiy wypaty w kruszcu. Oznaczao to, e banknotw i wkadw nie mona ju byo wymieniad na zoto. Kraje te odeszy wic od systemu waluty zotej. W Stanach Zjednoczonych, chocia zakadano, e nadal nie bd si one angaowad w wojn, proponowano i ostro dyskutowano takie same posunicia. Wydawao si, e argumenty przemawiajce za odejciem od zota s oczywiste. Przez sto lat Europejczycy, a przede wszystkim Anglicy, inwestowali w Stanach Zjednoczonych. W rezultacie wielki portfel amerykaoskich papierw wartociowych - wartoci moe nawet 6 mld dol. - znajdowa si w rkach cudzoziemcw185. Gdyby jakkolwiek powaniejsz jego czd zamieniono na gotwk, wkrtce przestayby istnied amerykaoskie rezerwy zota. (Rezerwa Federalna zacza dziaalnod tej jesieni z zaledwie 203 mln dol. w zocie w swym skarbcu.) Lepiej byo nie wypuszczad z rki posiadanego zota. Wskutek obawy takiej wymiany na kruszec oraz przewidywao szybkiego wyczerpania si amerykaoskiego zapasu zota w wyniku sprzeday papierw wartociowych i dania za nie gotwki, rynek nowojorski zosta w pierwszych nerwowych dniach wojny zarzucony papierami wartociowymi. Przychody z ich sprzeday, wraz z innymi nalenociami, zamieniano na srebro lub zoto. W wyniku tego kurs dolara spad ze swej normalnej wartoci 4,87 dol. za 1 funt do niesychanego poziomu 7 dol. za 1 funt. Mona byo, jak przedtem, wymienid dolary na zoto, zoto przesad do Londynu, a tam kupid za nie funty po starej - przynajmniej w przyblieniu - cenie. Funty mona byo nastpnie wykorzystad w Nowym Jorku - za kady kupid 7, a nie 4,87 dol., i znowu zamienid je na zoto. Dawao to rzeczywicie wspaniae zyski. W zwizku z tym zoto zaczo odpywad na zakup funtw, chocia myl o moliwych stratach spowodowanych przez niemieckie odzie podwodne i pirackie statki handlowe dziaaa nader ostudzajco na te przesyki. Ta wanie obawa, ktra w duym stopniu unieruchomia zoto, utrzymywaa wartod funta na tak wysokim poziomie. Narzucaa si wic inna linia postpowania, mianowicie zamknicie giedy nowojorskiej i zapobieenie w ten sposb likwidacji papierw wartociowych bdcych w posiadaniu cudzoziemcw. I tak wanie postpiono. Zdolnod ekspertw finansowych do przewidywania bya, jak si to czsto dzieje, kiepskim doradc w sprawach przyszoci. Kiedy zamknito gied nowojorsk, handel przenis si na Wall Street, na nielegalny rynek, jak go okrelali powani i cieszcy si szacunkiem maklerzy. Gieda z oburzeniem zakazaa swym czonkom jakichkolwiek stosunkw z wyjtymi spod prawa porednikami. Ale operacje na tym rynku trway. W padzierniku bardziej przedsibiorczy spord wyjtych spod prawa publikowali pisane na maszynie wykazy wasnych kursw zamknicia papierw
184 185

W. G. McAdoo, Crowded Years, Houghton Mifflin Co., Boston 1931, s. 287-288. P. Studenski, H. E. Krooss, Financial History of the United States, McGraw-Hill Book Co., New York 1952, s. 281. Inne oceny (zob. na przykad D. Noyes, The War Period of American Finance, G. P. Putnam's Sons, New York 1926, s. 60) s troch nisze.

wartociowych i wkrtce zauwaono, e nie rniy si one zbytnio od kursw z chwili zamykania giedy. Europejscy inwestorzy zmienili najwidoczniej zdanie i zaczli si przychylniej zapatrywad na sprzeda swych papierw w kraju tak bezpiecznie odlegym od terenu walk. A walki te byy - jak si teraz okazywao - mordercze ponad wszelkie pojcie i miay si prawdopodobnie przeduyd. W grudniu gieda zostaa ponownie otwarta. Nic szczeglnego nie nastpio. Przewidywania w stosunku do zota okazay si tak samo mylne, bo tymczasem Bank Angielski otworzy oddzia w Kanadzie, ktry mia przyjmowad zoto i zapobiegad tym samym ryzyku transportw oceanicznych. Ale teraz zoto zaczo raczej przypywad do Ameryki ni z niej uciekad. Wkrtce jego strumieo zamieni si w powd. W niedugim czasie Stany Zjednoczone miay wicej zota, ni jakikolwiek kraj go kiedykolwiek posiada. Ilod jego wzrosa z 1,5 mld dol. pod koniec 1914 r. do 2,0 mld w koocu 1915 r. i do 2,9 mld w koocu 1917 r.186 Ten zalew zota mia podwjny skutek. Zniszczy on system waluty zotej nie tylko w krajach, z ktrych odpywa, ale rwnie w kraju, do ktrego napywa.

Czd napywajcego zota bya przeznaczona na wkady i na przechowanie, czd miaa byd zainwestowana w amerykaoskich papierach wartociowych. Ale podstawow si napdow tej powodzi zota by popyt na amerykaoskie towary ze strony prowadzcych wojn mocarstw. Kiedy Rosja bya jednym z wikszych rde zakupu pszenicy w Europie. Teraz ten rynek by odcity Stany Zjednoczone stay si wanym dostawc zboa na chleb. Potrzebne byy take okrty, pyty pancerne, a przede wszystkim amunicja. W 1915 r. byo ju oczywiste, e uczestniczce w wojnie kraje, szczeglnie Anglia, nie zdoaj si nigdy same zaopatrzyd w nieskooczon ilod pociskw, ktrymi wedug wczesnych pojd dotyczcych prowadzenia wojny - trzeba byo obrzucad przedpola przed ofensyw, a nawet strzelad na lepo w spokojnym dniu. Obejmujc urzd ministra uzbrojenia w maju 1915 r. Lloyd George przystpi od razu do skadania zamwieo na tak ich ilod, jak tylko, zdaniem jego zaopatrzeniowcw, mona byo zdobyd. Niektre z tych dostaw zostay opacone przez przymusowy skup i sprzeda w Stanach Zjednoczonych amerykaoskich papierw wartociowych, co do ktrych poprzednio panowaa opinia, e ich przestraszeni waciciele wyprzedadz je za bezcen na wasn rk. Wydawanie tych przychodw nie wymagao ruchu zota. Czd zapaty pochodzia z poyczek uzyskanych od prywatnych inwestorw w Stanach Zjednoczonych, a te rwnie nie powodoway ruchu zota. Mona by tu wspomnied, e poyczki te byy w zasadzie dostpne dla obu stron. W praktyce Anglicy panowali nad oceanami. Uniemoliwiali wic swym wrogom transport jakichkolwiek powaniejszych iloci produktw, ktre by mona kupid za poyczki, tak e Niemcy i Austriacy nie reflektowali na poyczki, na ktre ta bezstronna polityka amerykaoska pozwalaa. Doprowadzio to w rezultacie Williama Jenningsa Bryana do ostatniego z jego wielu bardzo niedogodnych dla ogu posunid. Uwaa on, e takie poyczki dla Anglikw byy w niezgodzie ze cis neutralnoci, zarwno przekonao, jak i postpowania, jakiej da Wilson. Za tak niecodzienny pogld zosta on srodze skarcony przez tych, ktrzy uwaali, e oczywist prawd naley podporzdkowad wymogom patriotyzmu lub spodziewanej korzyci finansowej. Ku wielkiej uldze takich obywateli Bryan opuci gabinet w czerwcu 1915 r. wskutek reakcji Wilsona na zatopienie Luzytanii. Pozostaje jednym z bardzo niewielkiej garstki czonkw gabinetu w historii Ameryki, ktrzy rezygnacj zaznaczyli sw opozycj w stosunku do nie uznawanej przez siebie polityki.
186

Przy cenie zota 20,67 dol. za uncj. Historical Statistics of the United States, Colonial Times to 1957, U.S. Bureau of the Census, Washington 1960, s. 649.

Zota uywano rwnie bezporednio do opacania dostaw. Czd jego pochodzia z rezerw Banku Angielskiego, Banku Francuskiego i Banku Paostwowego Rosji. Reszta - to byo zoto, ktre poprzednio znajdowao si w obiegu lub w rkach prywatnych wacicieli. Kiedy zote monety napyway do bankw angielskich lub francuskich w trakcie normalnych transakcji gospodarczych, emitowano na ich miejsce banknoty. Od Anglikw i Francuzw dano, eby wymieniali swe zoto na banknoty papierowe. To danie skonio niektrych do wzicia pod uwag wikszych korzyci pyncych z tezauryzacji. Ocenia si, e w rezultacie w 1914 r. prywatni obywatele we Francji mieli a 1,2 mld dol. w zocie. Apel cign z tego do bankw jakie 240 mln dol.187 Nie ma takich cudotwrcw, ktrzy by potrafili wybrnd z trudnoci, jakie stay przed angielskim czy francuskim ministerstwem skarbu w czasie tamtej wojny. Albo uzyskuje si biece przychody z eksportu, z dajcych si sprzedad aktyww, z poyczek i kredytw takiego czy innego rodzaju lub dysponuje si zotem na opacenie dostawcw zagranicznych i wtedy odpowiedzialnych za to urzdnikw uwaa si za dobrych, albo te tych aktyww nie ma i wtedy zajmujcych si tym urzdnikw obarcza si win za niepowodzenia. Jednake nie ma dc atwiejszego, jak stworzyd w prasie i w wiadomoci ogu spoeczeostwa wizj finansowego geniusza. I prasa, i spoeczeostwo chc wierzyd, e w zakresie tak wanych spraw istniej ludzie obdarzeni nadprzyrodzon wrcz wnikliwoci i moliwociami, ktrzy mog stworzyd co z niczego. W Anglii w czasie wojny i po niej wyobrania ogu wybraa do tej roli 31-letniego (w, 1914 r.) urzdnika ministerstwa skarbu, Johna Maynarda Keynesa. Jego wieo opublikowane prace z tego okresu188 wiadcz o tym, e by on sumiennie pracujcym, kompetentnym i pomysowym czowiekiem, ktry dostosowywa zasoby do wypat z rozwag oraz zrcznoci i ktry swym zainteresowaniem obejmowa podobne problemy Francuzw i Rosjan. To wszystko. Efekt wycofania zota z Europy polega na zabraniu z bankw francuskich i angielskich oraz z Banku Francuskiego i Banku Angielskiego kruszcu, na ktry mona byo wymieniad pienidze papierowe. Wskutek wycofania z obiegu zotych monet i zastpienia ich pienidzem papierowym zwikszya si proporcjonalnie poda pienidza, ktry przy istnieniu wymienialnoci mg byd wymieniany na zoto. Istotny wpyw tego posunicia na przyszod systemu waluty zotej jest oczywisty. Istniao znacznie wicej pienidzy papierowych przeznaczonych na wymian, a znacznie mniej zota, na ktre by je mona byo wymienid. Wycofanie zota miao prawdopodobnie jeszcze inne, powaniejsze nastpstwo. Sugerowao ono niejako obywatelom, e w porwnaniu z pienidzem papierowym czy wkadami bankowymi zoto jest czym cenniejszym. Przed rokiem 1914 ludzie wydawali monety zote z rwn atwoci, jak zastpcze monety srebrne czy pienidze papierowe. Natomiast od tej chwili zoto zawsze si wydawao czym lepszym - czym, co rozsdek nakazywaby zatrzymad. W tej wic sytuacji zote monety, ktre przed rokiem 1914 byy przyjmowane i wydawane bez zastanowienia, odtd zawsze dokadnie sprawdzano, pokazywano, dyskutowano i zachowywano dla siebie. Czciowo z tego wic powodu - znowu zgodnie z prawem Greshama - niewielu urodzonych po 1914 r. miao kiedykolwiek otrzymad zot monet w trybie normalnego handlu czy wynagrodzenia.

187

Zgodnie z: A. D. Noyes, The War Period of American Finance, jw., s. 131. Nie trzeba dodawad, e w ocenach tych zasobw Jest dua doza wyobrani. 188 The Collected Writings of John Maynard Keynes, t. XVI, Activities 1914-1919: The Treasury and Versailles, Macmillan Co., London 1971.

Taki by skutek odpywu zota. Tymczasem w Stanach Zjednoczonych system waluty zotej ulega w nie mniejszym stopniu erozji wskutek zalewu zota. Jak wspomnielimy, midzy koocem roku 1914 a koocem roku 1917 zapas zota Stanw Zjednoczonych niemal si podwoi. Zoto napywao do agentw bankowych reprezentujcych Anglikw i Francuzw w Stanach Zjednoczonych, byo wpacane na rachunki dostawcw, pozostawao w skarbcach ich bankw lub byo odsyane jako wkady do miejscowych bankw Rezerwy Federalnej. Gdyby cae to zoto zostao potraktowane przez banki jako rezerwa, mogo si byo stad podstaw icie fenomenalnej ekspansji poyczek, wkadw i emisji banknotw. Poniewa taka ekspansja przekraczaaby wwczas znacznie towarzyszcy jej wzrost poday dbr i usug, nastpiby bardzo duy wzrost cen. Wzrost taki przeraziby zwolennikw Bryana, gdy pragnli oni cen, ktre by nie spaday lub ktre by wyrwnay poprzednie obniki, ale ktre by nie wzrastay w sposb gwatowny. I ku ich niewtpliwemu zdumieniu ten wzrost cen nastpiby przy pienidzu w peni wymienialnym na zoto. Przed Stanami Zjednoczonymi stana moliwod inflacji spowodowanej przez zoto. Jednake wieo upieczeni dyrektorzy bankw centralnych Stanw Zjednoczonych oraz bankw komercyjnych pozwolili na gromadzenie si rezerw ponad prawnie wyznaczany limit. Granic kredytw oraz wynikajcego z nich zwikszenia emisji banknotw i wkadw wyznaczay nie rezerwy, chod ustawa o Rezerwie Federalnej okrelaa to w sposb niezmiernie drobiazgowy, lecz potrzeby i dania poyczkobiorcw, jak te niezalena opinia poszczeglnych dyrektorw bankw komercyjnych oraz bankw Rezerwy Federalnej co do rozsdnych rozmiarw kredytw. Z obfitoci zota powstaa poda pienidzy ograniczona nie poda zota, jak w przypadku klasycznego systemu waluty zotej, lecz decyzjami dyrektorw bankw komercyjnych lub nowych bankw centralnych albo te wolumenem poszukiwanych kredytw. Bya to prymitywna postad waluty kierowanej. To kierowanie nie byo precyzyjne. Byo raczej wypadkow rnych nieskoordynowanych dziaao - rodzajem sterowania, jaki si spotyka w Partii Demokratycznej lub w szpitalu dla umysowo chorych zarzdzanym przez pacjentw. Pozostaje jednak fakt, e niemal jednoczenie z pojawieniem si Rezerwy Federalnej pojawia si rwnie potrzeba oddzielenia poday pienidza od poday zota.

W roku 1917, kiedy Stany Zjednoczone przystpiy do wojny, ich poyczki, dla Anglii i Francji zastpiy sekwestrowane tam na cele wojenne zoto i papiery wartociowe; stay si one rodkiem, za pomoc ktrego alianci pacili za swe zamwienia. Zoto przestao wic napywad do Stanw Zjednoczonych, natomiast pojawi si niewielki jego przepyw do Hiszpanii i pozostaych krajw neutralnych, ktry jednak zosta powstrzymany na mocy odpowiedniej ustawy. W taki to sposb Stany Zjednoczone odeszy od systemu waluty zotej w zakresie transakcji midzynarodowych. Pozostaa inna jeszcze moliwod, z ktrej korzystanie uwaane byo przez wielu za dowd braku patriotyzmu, mianowicie wymiana papierowych banknotw i wkadw bankowych na zoto, jeeli to zoto nie opuszczao kraju. Prowadzenie I wojny wiatowej byo - zdaniem Amerykanw - oparte na systemie waluty zotej. Bya to - wyjtkowo - wojna, w ktrej podstawow rol odgrywa pienidz kruszcowy. Dokadniej biorc, napyw zota stworzy obszerne i elastyczne ramy, w obrbie ktrych niemal wszystko mogo si zdarzyd. Rozstrzygajc kwesti w tej wojnie, jak i w innych, byo nie to, co si

stao z pienidzem, gdy ten - jak zawsze - by podporzdkowany potrzebom, czasu wojny. Wane byo to, w jaki sposb mobilizowano fundusze na finansowanie wojny. Jak zawsze, dla tych, ktrzy nie walczyli, podatki rzucay nieprzyjemny cieo na patriotyzm. W Stanach Zjednoczonych, pogarszaa jeszcze w owych latach t spraw niedawno wprowadzona poprawka do ustawy o podatku dochodowym. (Sytuacja bya atwiejsza we Francji, gdzie podatek dochodowy, chod ustawowo zatwierdzony, zaczyna w peni obowizywad dopiero po zawieszeniu broni.) W rezultacie mona byo spotkad konserwatystw argumentujcych przeciw nadmiernemu angaowaniu si w polityk opacania kosztw wojny gotwk. Pocztkowo minister skarbu McAdoo by - instynktownie - zwolennikiem duego opodatkowania. Sugerowa przyjcie orientacyjnej reguy pokrywania 50% kosztw wojny z podatkw. J. P. Morgan uwaa, e moe to byd co najwyej 20%. W rzeczywistoci, wedug powszechnej oceny, 30% kosztw I wojny wiatowej zostao opacone z biecych przychodw podatkowych. Reszt pokryto za pomoc metod, ktre si wiele nie rniy od stosowanych w czasie wojny domowej. Po raz pierwszy od powrotu Williama Phipsa z Quebec powana wojna nie stworzya powanej potrzeby drukowania pienidzy papierowych przez rzd. Stao si tak dlatego, e mona byo teraz zastosowad subtelniejsz metod. Skarb mg poyczad od Systemu Rezerwy Federalnej. Chodby nie wiem jaka bya teoretyczna niezalenod systemu, w praktyce nie by on w stanie odmwid rzdowi, a nawet o tym zamarzyd. W wyniku takiej operacji Rezerwa Federalna otrzymywaa nowo wydrukowane obligacje, skarb otrzymywa nowo wydrukowane banknoty Rezerwy Federalnej albo nowe i rwnie nadajce si do wydawania wkady w bankach Rezerwy Federalnej. W swej najgbszej istocie, jak rwnie w swych praktycznych skutkach procedura ta rnia si tylko zewntrzn form od drukowania greenbackw. Ponadto sprawy si niewiele zmieniy, gdy ministerstwo skarbu sprzedawao obligacje bankom komercyjnym, jak to si nieraz zdarzao. W wyniku takiej sprzeday rzd otrzymywa gotwk lub wkad i wydawa je. Nastpnie bank przedstawia rzdow obligacj Bankowi Rezerwy Federalnej i na podstawie tego rzdowego zabezpieczenia zaciga poyczk, eby zastpid fundusze zuyte przez rzd. Tak jak w przypadku bezporedniej sprzeday na rzecz Rezerwy Federalnej, pojawiao si w ten sposb wicej pienidzy na opacanie wydatkw wojennych. Transakcje te przeprowadzali ludzie o powanych i dystyngowanych manierach, elegancko ubrani, ostroni w swych wypowiedziach. Nie byo tu w ogle wulgarnej reklamy, ktra cechowaa emisj greenbackw. Wojna domowa i greenbacki pozostaj klasycznym przejawem nieodpowiedzialnej polityki finansowej. A wojna wiatowa nie ma takiej opinii. Takie oto s korzyci z wytwornego stylu w ekonomice i polityce monetarnej. W rzeczywistoci kuglarskie sztuczki z okresu I wojny wiatowej wymagay jeszcze bardziej kunsztownego posugiwania si zudnymi efektami. Podobnie jak to zrobi Jay Cooke podczas wojny domowej, zwerbowano i teraz legi ochotnikw do sprzedawania ludnoci rzdowych papierw wartociowych. Chwalebnym aspektem tych wysikw byy towarzyszce sprzeday trzyminutowe przemwienia. Zdawano sobie spraw z tego, e skutecznod nawoywao do patriotyzmu i speniania patriotycznych obowizkw jest odwrotnie proporcjonalna do dugoci przemwieo. Taka sztuka przekonywania ma w zasadzie pewne ekonomiczne uzasadnienie. Niektrych ludzi mona przekonad, e powinni kupid obligacje zamiast bezcelowo wydawad pienidze. A czowiek, ktry raczej oszczdza, ni wydaje, zmniejsza nacisk na rynek i ostrod inflacji. Nie zakupione czy nie zuyte dziki temu materiay, wyposaenie kapitaowe i praca pozostaj do dyspozycji rzdu na cele wojenne. Jednake

w czasie I wojny wiatowej zachcano nabywcw obligacji rzdowych do poyczania z bankw na ich zakup i uywania tych obligacji jako zastawu. Wielu ludzi tak wanie postpio. Nastpnie banki, posugujc si otrzymanymi w ten sposb obligacjami, uzupeniay swe rezerwy zacigajc poyczki w swoich bankach Rezerwy Federalnej. Procedura ta nie rnia si od poyczania przez rzd wprost od bankw Rezerwy Federalnej, bya tylko bardziej porednia. Pniej moga wystpid rnica. Po wojnie ludzie starali si zatrzymad obligacje, a spacid poyczki bankowe. Pocigno to za sob zmniejszenie wydatkw na biec konsumpcj i mona przypuszczad, e tym samym nastpio nieznaczne pogbienie powojennego spadku wydatkw konsumpcyjnych.. W euforii wojennej nikt nie zwraca uwagi na moliwod tego rodzaju skutkw, czemu si zreszt nie naley dziwid. Jeli ju o to chodzi, to niewielu zastanawiao si, dlaczego namawia si ludzi do poyczania pienidzy z bankw na zakup obligacji, ktre rzd mg z rwn atwoci sam sprzedad tyme bankom.

W Stanach Zjednoczonych w cigu caej wojny ceny hurtowe mniej wicej si podwoiy, przy czym najwikszy przyrost nastpi od poowy 1916 do poowy 1917 r., bezporednio przed przystpieniem tego kraju do wojny. Anglia i Niemcy, chocia znacznie gbiej i duej uwikane w wojn, doznay niewiele tylko wikszego wzrostu cen. Jeeli ceny z lipca 1914 r. przyjd za 100, to w cztery lata pniej wynosiy orne w Niemczech 216, a w Anglii 239. We Francji, ktrej pnocne obszary uprzemysowione byy okupowane i na ktrej ziemiach toczya si wojna, a ludnod ywia rwnoczenie wyjtkowo siln awersj do podatkw, przyrost cen by znacznie wikszy. W 1918 r. ceny hurtowe byy okoo trzy i p razy wysze od przedwojennych. We Woszech, fizycznie mniej dotknitych konfliktem, ale przejawiajcych jeszcze wiksz awersj do podatkw, ceny wzrosy take bardzo silnie, mianowicie okoo cztery i p razy189. W Anglii i Niemczech podjto powane wysiki, by powstrzymad wzrost cen przez ich kontrol, ktr poczono z zarzdzeniami zmierzajcymi do racjonowania podstawowych artykuw i surowcw. We Francji stosowano kontrol cen, ale nie egzekwowano jej w sposb zdecydowany. W Stanach Zjednoczonych istniay takie nieoficjalne ograniczenia konsumpcji, jak dni bez misa czy bez pszenicy, a poczwszy od poowy 1917 r. rzd Stanw Zjednoczonych, za porednictwem Komisji Zboowej (Grain Corporation), kierowanej przez Herberta Hoovera, wystpi o zakup wszystkiej pszenicy produkowanej w kraju po cenie 2,20 dol., a w nastpnym roku po 2,26 dol. za buszel. Bya to: cena minimalna; farmerzy mieli swobod uzyskiwania, jeli to byo moliwe, wyszej ceny i wielu z nich to robio. Urzd ds. Paliw (Fuel Administration) ustali urzdowo ceny maksymalne paliw. W odniesieniu do cen wielu innych produktw, chod w zasadzie nie wycznie tych, na ktre by popyt ze strony wojska czy na inne potrzeby wojenne, zawierane byy porozumienia midzy producentami a Komitetem Cen przy Radzie Przemysw Wojennych (Price-Fixing Committee of the War Industries Board). Ceny elaza i stali, miedzi, drewna, weny, skr surowych i wyprawionych, tkanin bawenianych, kwasu azotowego i siarkowego, niklu, gliny, rtci, cegy, cementu, pustakw, jak rwnie kruszywa, piasku i wiru podlegay takiej kontroli. Podporzdkowanie si temu byo dobrowolne lub co najwyej pocigao zastosowanie takich sankcji, jak zajcie towaru przez rzd, groba cofnicia przywilejw transportowych lub oskarenie o brak patriotyzmu, co w owym czasie oznaczao zarzut o nastawienie proniemieckie. Najwybitniejszym czonkiem Komitetu Cen by F. W. Taussig z Harvardu, prawdopodobnie najwyej ceniony ekonomista swojej doby. Piszc wkrtce
189

Wzgldne ruchy cen hurtowych s zebrane w Bulletin de la statistique generale de la France 1923, t. XII, nr 4, s. 347-348.

potem dod obszernie o ustalaniu cen wyrazi si on, e przewanie polegao ono na oportunizmie, ostronym postpowaniu od przypadku do przypadku 190. Wraenie zrobia na nim okolicznod, e najwiksze powodzenie miaa kontrola cen w odniesieniu do niklu, ktry w owym czasie podlega penemu monopolowi. To, e monopol lub co do niego zblionego znacznie zmniejszay utrapienia ustalajcych ceny, miao byd jedn z waniejszych lekcji II wojny wiatowej. Chocia kontrola cen podczas I wojny wiatowej, jak tego prof. Taussig przekonujco dowodzi, wywieraa bez wtpienia agodzcy wpyw na ceny produktw wyjtkowo poszukiwanych, to jednak podczas tej wojny, tak jak w czasie wojny domowej, decydujc rol odgrywa rynek. Jest to okolicznod, nad ktr Bernard Baruch, prezes Rady Przemysw Wojennych, nigdy nie przesta ubolewad. (Uwaa on, e wszystkie ceny i pace powinny byy wwczas zostad zamroone. Do tego pogldu, chod uznawanego za szalenie ekscentryczny, cigle jeszcze nakania w chwili wybuchu II wojny wiatowej.) Finansowanie I wojny wiatowej, jeeli nie zwracad uwagi na pozory, byo takie samo jak wojny domowej. Taki sam by rwnie ruch cen. Gdyby si wzio pod uwag wszystkie okolicznoci, to atwiej byoby chyba bronid metod postpowania z czasw wojny domowej. I wojna wiatowa bya pocztkiem kooca midzynarodowego systemu waluty zotej, jedynej jak dotd waluty oglnowiatowej, ktr - chod za cen wielu cierpieo - byo zoto. Nigdy si ju potem nie powtrzy taki stosunkowo dobrze funkcjonujcy w praktyce podzia zapasw zota midzy krajami uprzemysowionymi; przez wiele lat w Stanach Zjednoczonych panowaa przewanie obfitod zota, a wszdzie indziej - niedostatek. Wysiki zmierzajce do przywrcenia tego systemu czyniono w latach dwudziestych w Anglii, Francji i innych krajach uprzemysowionych. Z wyjtkiem Stanw Zjednoczonych i przez krtki czas Francji, aden z wikszych krajw nie mg - biorc pod uwag swe rezerwy - poczud si bezpieczny. aden przez wicej ni krtk chwil nie pozwala swym obywatelom wymieniad papierowych pienidzy lub wkadw bankowych na zoto. W swej rozwinitej formie system waluty zotej by krtkim eksperymentem, trwajcym kilkadziesit lat, najwyej p wieku. Tylko wiadomod, e w rozwoju pienidza stanowi on ostateczn jego form, sprawiaa, e wydawa si znacznie starszy.

190

. W. Taussig, Price-Fixing as Seen by a Prlce-Fixer, The Quarterly Journal of Economics 1919, t. XXXIII, s. 205 i nast. Cytat Jest na s. 238.

Rozdzia XII Najwiksza inflacja

Deniem, a w gruncie rzeczy podstawowym celem systemu waluty zotej byo ujednolicenie dziaalnoci i polityki gospodarczej narodw. T rol speni on w czasie swego krtkiego panowania. Jeeli sytuacja gospodarcza w Anglii bya dobra, a ceny odpowiednio do niej wysokie, to towary na sprzeda napyway, a zoto, ktrym za nie pacono, odpywao. Bank Angielski obserwowa ten odpyw i pogbia w pewnym sensie jego skutki prowadzce do zmniejszenia rezerw bankw komercyjnych, zwikszenia stopy procentowej i zwizanego z tym ograniczenia kredytw, obniania cen oraz cid w zakresie produkcji i zatrudnienia. I przeciwnie, zoto napywajce do Parya, Berlina czy Nowego Jorku pozwalao rozszerzad tam zakres poyczek i dziaalnoci gospodarczej, co byo znacznie przyjemniejsze. Ostateczn konsekwencj tej ekspansji i zwizanego z ni wzrostu cen mgby byd odpyw zota z tych krajw z powrotem do Anglii. We wszystkich stadiach tego procesu ruchy zota byyby z gry przewidziane i przyspieszane przez ludzi majtnych, ktrzy by wtedy przerzucali swoje fundusze, eby wykorzystad wysze odsetki czy ceny. Ten system dziaa precyzyjniej w podrcznikach ni w rzeczywistym wiecie i odznacza si wiksz symetri w wyobrani tych, ktrzy szkicowali pierwszy zarys teorii centralnej bankowoci, ni o tym wiadczyo postpowanie tych, ktrzy si tymi sprawami zajmowali w praktyce. Niemniej jednak nie mona zaprzeczyd, e system waluty zotej, umacniany jeszcze przez zakorzenion zasad fiskaln zrwnowaonego budetu, by godnym uwagi systemem koordynujcym dziaania gospodarcze w rnych krajach. System ten mia rwnie powan wad. Polegaa ona na tym, e w dobie rosncego nacjonalizmu i coraz silniejszej tendencji do skadania na rzd odpowiedzialnoci za wyniki dziaalnoci gospodarczej da on, aby zarwno instynkt narodowy, jak kierowanie gospodark wewntrzn podporzdkowywad bezosobowemu mechanizmowi midzynarodowemu, ktry mg sprowadzid powane trudnoci i niedole. Tej wady zwolennicy zota nie chcieli uznad. Uwaali, e kade ociganie si rzdw w tym zakresie wynika z braku siy moralnej u politykw, ktry to brak kaza im prbowad agodzid napicia wywoane przez system waluty zotej. Faktu, e natur politykw trudno zmienid w krtkim czasie, nie brali pod uwag. Jak ju powiedzielimy, pod koniec I wojny wiatowej wszyscy gwni jej uczestnicy - czciowo z wyjtkiem Stanw Zjednoczonych - odeszli od systemu waluty zotej. aden wikszy kraj nie pozwala obecnie na wolny eksport zota. Wynikao to z tego, e nikt si nie musia martwid o to, i cudzoziemcy bd zamieniad swe wkady czy banknoty na zoto i wywozid je z kraju. Nie grozio rwnie niebezpieczeostwo, e obywatele, powodowani podobn ostronoci lub chci zysku, postpi otwarcie w ten sam sposb; co najwyej mogli to zrobid ukradkiem. Tak wic polityki wewntrznej nie hamowaa ju obawa utraty zota. A poniewa nie mogo ono opucid kraju, jego utrata nie zmniejszaa ani rezerw i wkadw bankowych, ani obiegu banknotw, co by wywierao nastpnie osabiajcy wpyw na produkcj, ceny i zatrudnienie. Innymi sowy, kady z krajw uprzemysowionych mg teraz swobodnie prowadzid sw wewntrzn polityk gospodarcz, odpowiadajc jego preferencjom czy potrzebom, bez koniecznoci natychmiastowego brania pod uwag postpowania innych krajw. Koordynujca dyscyplina narzucana przez zoto ju nie istniaa.

W cigu pitnastu lat po I wojnie wiatowej, a przede wszystkim bezporednio po niej, kraje uprzemysowione wykorzystyway t now swobod w wyranie zrnicowany sposb. Francuzi szli po linii najmniejszego oporu z najlepszymi, na og biorc, wynikami. Anglicy szli po linii najwikszego oporu i wywoali tym samym due cierpienia ludnoci, zadawane niejako wasnymi rkami. Niemcy tak gospodarowali czy te tak si poddawali okolicznociom, e spowodowali, najwiksz inflacj nowoytnych czasw. Stany Zjednoczone, czc ze kierowanie gospodark z brakiem kierowania, doprowadzili do najwikszej w dziejach depresji. W dugiej; historii pienidza dekada lat dwudziestych, ktrej nastpstwa przecigny si jeszcze na kilka dalszych lat, jest chyba najbardziej pouczajca. * Jeli pomind Rosj, to z wikszych paostw uczestniczcych w wojnie tylko Francja poniosa powane straty i zniszczenia fizyczne. Straszliwa blizna o szerokoci okoo piciu mil, a czsto i wicej, przebiega przez cay kraj od cieniny Dover a do granicy szwajcarskiej. W obrbie jej pozosta ksiycowy krajobraz ze szcztkami rozegranych bitew, w wielu miejscach kryjcy niebezpieczeostwo mierci w postaci rozsianych przypadkowo niewypaw. Tak jak w Anglii i Niemczech, cae pokolenie robotnikw zostao unicestwione przez ten konflikt, z tym e we Francji straty byy wiksze wrd chopw w wieku poborowym ni wrd proletariatu przemysowego. Pozosta potem jeszcze wielki ciar utrzymywania kobiet i mczyzn okaleczonych przez wojn, uomnych czy w inny sposb uzalenionych od innych. Jednake jedna okolicznod dziaaa na korzyd Francuzw. Mogli si zabrad do odbudowy bez zastanawiania si nad kosztami. Mieli najgbsze przewiadczenie, e Niemcw powinno si zmusid do zapacenia kosztw wojny i e si ich do tego zmusi. Nie pochodzio ono cakowicie z ich wrodzonej (jak sdz Anglosasi) tendencji do bdnej oceny spraw gospodarczych. Przed piddziesiciu laty Niemcy naoyli na Francj cik, jak si zdawao, kontrybucj 5 mld frankw po wojnie francusko-pruskiej. Francuzi wzili si w gard i zapacili j w cigu dwudziestu czterech miesicy. Francuskie powojenne rzdy uwaay, e poniewa Niemcy zapac, naley zacignd poyczki, aby ruszyd z miejsca roboty. Kiedy za Niemcy zapac, bdzie mona spacid poyczki. Przy takim zaoeniu odbudowa Francji postpowaa miao i z godn naladowania szybkoci. Pobudzane przez poyczki i wydatki, ceny poszy w gr i po znacznej obnice w latach 1920 i 1921, kiedy zaamaa si powojenna koniunktura w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, w dalszym cigu wzrastay. W lipou 1920 r. francuskie ceny hurtowe piciokrotnie przewyszyy poziom 1914 r. W lipcu 1922 r. spady do poziomu 3,3 razy wyszego od przedwojennego. W 1923 r. nieprzychylna postawa wiata w stosunku do okupacji Zagbia Ruhry, wyrana trudnod wyegzekwowania reparacji w drodze zbrojnego dziaania oraz kombinacja tych okolicznoci z wielk inflacj w Niemczech w owym roku zgasiy w znacznej mierze nadzieje, e Bosze zapac odszkodowania. Gdy ta podpora optymizmu Francuzw zostaa obalona, stopa inflacji bardzo wzrosa. W lipcu 1924 r. ceny byy 4,9 razy wysze ni w 1914 r., a w lipcu 1926 r. - 8,5 razy wysze191. Francuzom musiao nieuchronnie przyjd na myl, i rozsdniej bdzie utrzymywad inne waluty ni franki, a w tym szczeglnym okresie inflacji dostpne byy pienidze odznaczajce si wzorow staoci - dolary, franki szwajcarskie, a nawet funty. Tak wic ceny we Francji rosy, a wartod wymienna frankw, ktre ludzie wymieniali na inne waluty, spadaa jeszcze bardziej. W miesicach bezporednio po wojnie, kiedy z frankiem
191

Dane o cenach z: Bulletin de la statlstique gnrale de la France 1923, nr 1, s. 14 i 1928, nr 2, s. 132.

kojarzya si jeszcze moliwod amerykaoskich poyczek i dostaw, mia on kurs 5,45 za 1 dol. W nastpnych miesicach kurs ten spada z nieregularn prdkoci i w koocu 1922 r. wynosi 13,84, a z koocem 1923 r. - 19,02 za 1 dol.192 Wskutek stosunkowo wikszego spadku franka w porwnaniu ze wzrostem cen Francja bya w pierwszej poowie lat dwudziestych nadzwyczajnie tanim krajem, jeli chodzi o turystyk i zakup towarw. Niektre podwyki cen, ktre wtedy nastpiy, Francuzi przypisywali czciowo napywowi ludzi polujcych na korzystne okazje kupna. Dziaajc w myl tych przekonao, Paryanie pewnego dnia w 1926 r. skutecznie zaatakowali na ulicach Parya autobus peny amerykaoskich turystw, w przewiadczeniu, e podnosz oni koszty ich utrzymania. W latach 1919-1926 Francja bya rzeczywicie kwitncym krajem. Spustoszenia z wyjtkiem takich bezpowrotnie zdewastowanych obszarw, jak koo Verdun, zostay naprawione. (Obszar, na ktrym toczyy si wielkie bitwy, by czsto niemal niewiarygodnie may. Bitwa pod Verdun toczya si na terenie niewiele tylko wikszym ni powierzchnia londyoskich parkw.) Przemys rozrs si na niektrych obszarach niemal fantastycznie. W roku 1929 produkcja stali, zwikszona o t, ktra pochodzia z odzyskanych od Niemiec Alzacji i Lotaryngii, bya dwa razy wiksza ni w roku 1913 i trzy razy wiksza ni wnet po wojnie w 1921 r. Ale ludzie zwracali uwag przede wszystkim na ceny. Jeszcze raz obserwujemy tu wielki cykl postaw ludzkich wobec pienidza. Jeeli wystpuje inflacja, ludzie pragn staych cen. Jeeli nastpuje stabilizacja, a potem wysokie podatki i zastj gospodarczy, wtedy bezrobocie staje si wiksz grob. Rwnie dowiadczenia francuskie z lat dwudziestych odzwierciedlay bardzo blisk temu zasad. Jeeli panuje dobrobyt, uwaa si go za co naturalnego. Uwaga skupia si wwczas na zachowaniu si cen. Jeeli ceny s stae, mona powicid chwil zastanowieniu temu, czy produkcja i zatrudnienie s takie, jakie powinny byd. To, czego ludziom brak, wydaje si najpotrzebniejsze. Nie majc w latach dwudziestych staych cen, Francuzi bardzo ich pragnli. To pragnienie byo jeszcze pogbione wskutek rozpowszechnionego w owych czasach, nawet w krgach ludzi najbardziej wyksztaconych i dowiadczonych, przekonania, e inflacja nie ma adnego korzystnego wpywu na gospodark. Bya czym cakowicie i z gruntu zym. W owych latach dwu czoowych obserwatorw francuskiej gospodarki stwierdzio z niekamanym zdziwieniem, e chod moe si to wydawad paradoksem, rozwj sytuacji gospodarczej w powojennej Francji moe prowadzid do wniosku, e inflacja ma pobudzajcy wpyw na rozwj przemysu193. Wcale radykalna idea. Ale Francuzi, chocia pragnli staych cen i solidnego franka, bynajmniej nie tsknili do rodkw zaradczych, ktre by je zapewniay, a przede wszystkim do podatkw i ograniczeo kredytowych. W pocztkach dekady obserwator mgby z atwoci przepowiedzied, e frank pjdzie w lady marki. Fakt, e nie poszed, pozostaje poniekd zagadk. Jednake w roku 1926 rozpocz urzdowanie nowy rzd konsolidacji narodowej, na ktrego czele stan Raymond Poincare. Zobowiza si on do uratowania franka i - oglnie - do naoenia podatkw i ograniczenia kredytw gospodarczych, ktre by to umoliwiy. Chocia po krtkim czasie rzd zagodzi swoje stanowisko w sprawie podatkw, ludzie wierzyli, e si powanie zabiera do dziaania. Z tego przekonania i z oglnego dobrobytu kraju
192

M. Wolfe, The French Franc Between the Wars, 1919-1939, Columbia University Press, New York 1951, s. 213. 193 W. F. Ogburn, W. Jaffe, The Economic Development of Post-War France, Columbia University Press, New York 1929. Cytowane wedug T. Kempa, The French Economy 1913-1939, Longman Group, London 1972, s. 67. To ostatnie studium jest niezmiernie uyteczne i treciwe.

- jak rwnie z pewnych okrelonych pocignid - zrodzio si powodzenie. Ceny zaczy si wyrwnywad, a frank si wkrtce ustabilizowa na giedach zagranicznych. To, co nazywano bitw o franka, zostao, raczej nieoczekiwanie, wygrane. Historyk francuski z pewn susznoci nazwa francusk polityk owych lat wysp rozsdku wrd morza bdw194. Rozsdek zaleca robienie tego, co si w danej chwili wydawao oczywiste, i pamitanie o tym, e - jak zawsze - francuskiej gospodarce trudno zaszkodzid. W okresie stabilizacji, tak jak przedtem, deprecjacja franka w stosunku do innych walut bya wiksza ni towarzyszcy jej wzrost cen we Francji. Dlatego Francja bya nadal krajem, w ktrym dobrze jest kupowad, natomiast trudniej sprzedawad. W 1928 r. Francja, majca ju teraz pod dostatkiem zota, powrcia do systemu waluty zotej. Jednake franki mona byo zamieniad tylko na sztaby zota, a najmniejsza liczba frankw potrzebnych na tak transakcj wynosia 215 000. Przekraczao to znacznie moliwoci przecitnego obywatela. Zoto w dwudziestofrankowej monecie z 1914 r. miao obecnie wartod prawie 100 frankw. Rodzina francuska, ktra w czasie wojny skutecznie si opara impulsowi przeznaczenia swego zota na cele patriotyczne, musiaa dojd do wniosku, e miaa racj. Zoto napywao do francuskich bankw i do Banku Francuskiego, a ten strumieo wzbudza zaufanie, ktre z kolei sprawiao, e jeszcze wicej zota napywao w postaci wkadw. Francja okazaa si wwczas najsilniejszym obrooc zota i systemu waluty zotej. Francja unikna skrajnej inflacji. dania reparacji, ktre pozwoliy jej posund si na drodze odbudowy, miay pewien wpyw na zaamanie, ktre wtedy nastpio w Niemczech; w owym czasie sdzono nawet, e duy. Rewolucja rosyjska, podobnie jak wszelkie inne rewolucje, pojawia si na fali pienidza papierowego. Szereg kolejnych rzdw we wschodniej Europie po 1918 r., ktre miay due roszczenia, sab administracj i jeszcze mniej dochodw, doznao inflacji o rnym - w wikszoci przypadkw wrcz skrajnym - stopniu nasilenia. Jednake w opinii reszty wiata najwikszy dramat powojennego pienidza rozegra si w Austrii i Niemczech. Szczeglnie inflacja niemiecka dosza do najwyszych granic i miaa przebieg icie niszczycielski. Ceny rosy w sposb nieograniczony i w koocu nie mona byo nic kupid za pienidze. Pojawiy si wszystkie klasyczne nastpstwa inflacji: spacanie olbrzymich dugw groszowymi sumami, wykupywanie za grosze majtkw dawnych panw przez zamiataczy ulic i rozmaitych nicponi, nieoczekiwane popadnicie w ndz rentierw i rwnoczenie nage wzbogacenie si nie zasugujcych na to spekulantw. Jeeli pomind przypadek Konfederacji w Ameryce, nic podobnego nie zdarzyo si od czasw rewolucji francuskiej i amerykaoskiej. A jeli pomind Chiny, nie zdarzyo si rwnie nic podobnego potem. Jednake inflacja w Austrii poprzedzia niemieck i mona dowodzid, e jej wpyw na myl ekonomiczn by wikszy. Nastpia ona podczas urzdowania modego ministra finansw nowej republiki, Josepha A. Schumpetera, ktry potem zrobi podziwu godn karier naukow w Niemczech i Stanach Zjednoczonych. T inflacj przeyli lub zapamitali ludzie, ktrzy mieli pniej utworzyd najbardziej w caym wiecie dystyngowan koteri konserwatywnych (a w rozumieniu europejskim liberalnych) ekonomistw nastpnego pokolenia: Frederick von Hayek, Ludwig von Mises, Gottfried
194

A. Sauvy, Histoire conomiue de la France entre les deux guerres, t. I, 1918-1931, Paris 1965. Cytowane wedug Ch. P. Kindlebergera, The World In Depression 1929-1939, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1973, s. 48. Ta ostatnia praca jest najlepsz ksik w jzyku angielskim na temat wielkiej depresji. Zawdziczam jej bardzo wiele.

Haberler, Fritz Machlup i Oskar Morgenstern. Wszyscy oni przenieli si z czasem do Stanw Zjednoczonych. Wszyscy te dzielili z Schumpeterem gbok nieufnod w stosunku do wszelkiego dziaania, ktre pocigao za sob inflacj, oraz wiksz jeszcze awersj do wszystkiego, co zdawao si przypominad socjalizm. Wszyscy oni mieli wielkie wpywy. Inflacja w Austrii dobiega kooca w 1922 r. Kiedy pod koniec tego roku Liga Narodw przysza z pomoc modej republice oraz kiedy wprowadzono reformy finansowe i inne, kurs korony obniy si do poziomu 70 000 za 1 dol. Przed wojn kurs ten wynosi 4,9 za 1 dol. Inflacja niemiecka nasilaa si przez prawie cay nastpny rok. I ona to wanie zasuguje na dokadniejsze rozwaenie.

Inne inflacje wie si albo z okolicznociami, na ktre nie mona mied wpywu - takimi jak wojna czy rewolucja - albo z bdn polityk gospodarcz. Wielka inflacja niemiecka odznacza si tym, e historycy przypisuj j nie tylko tym przyczynom, lecz rwnie przebiegoci Niemcw. Dugi czas sdzono, e by to sposb, za pomoc ktrego Niemcy, z braku skrupuw czy z desperacji, czy te jednego i drugiego, chcieli wykazad podatnemu na, takie argumenty wiatu, e koszt cignicia reparacji wynikajcych z ustaleo traktatu wersalskiego byby wikszy ni ich darowanie. Po bliszym zbadaniu oskarenie o tak przebiegod w znacznej mierze upada. dania reparacji odegray pewn rol w inflacji niemieckiej, ale zupenie nieistotn. Jeeli pomind absurdaln koocow faz, to siy przyczyniajce si do tej inflacji nie byy specjalnie godne uwagi i nie zdradzay oznak rozmylnego planu. W miesicach, ktre nastpiy po zakooczeniu wojny i ustanowieniu republiki, niemiecki system podatkowy znacznie si wzmocni. Stary rzd, tak jak we Francji, nie mia dod siy na wprowadzenie bezporednich podatkw, a przede wszystkim podatku dochodowego. Ta pomylna dla bogatych okolicznod przestaa obecnie odgrywad rol i nastpi wzrost przychodw budetowych. W rezultacie we wczesnych latach powojennych niemiecki budet paostwowy by prawie zrwnowaony. W roku 1921, jeli pomind deficyt kolei, przychody pokryway okoo 90% wydatkw wewntrznych. W roku 1922 przez krtki czas budet paostwowy by zrwnowaony. Byo to osignicie znacznie wiksze od tego, jakie miao miejsce w tym samym czasie we Francji. Pozostaway jednak jeszcze dwa powane problemy. We wszystkich krajach istnieje zawsze wielki wolumen moliwych do wymiany aktyww, ktry wisi nad rynkiem. Gotwka, wkady bankowe, wkady oszczdnociowe, obligacje rzdowe i inne papiery wartociowe - wszystko to mona wymienid, jeli potrzeba, i wydad, jeeli istnieje po temu bodziec. W Niemczech, jak w innych krajach w czasie wojny, wolumen tych moliwych do wymiany aktyww znacznie wzrs: dug rzdowy zwikszy si od nieco ponad 5 mld marek w 1914 r. do przeszo 105 mld w marcu 1919 r. Zasoby pienine, ktre z koocem 1914 r. wynosiy niecae 6 mld marek, doszy z koocem 1918 r. prawie do 33 mld195. W obecnych czasach ekonomici, rozwaajcy wpyw polityki pieninej i fiskalnej na wolumen popytu w gospodarce, niewiele si zastanawiaj nad moliwoci, e pynne aktywa mog wpynd na rynki i pokrzyowad wszystkie najlepsze obliczenia makroekonomiczne. Niemieckie dowiadczenia
195

F. D. Graham, Exchange, Prices and Production In Hyper-Inflation: Germany 1920-1923, Princeton University Press, Princeton 1930, s, 7. To studium mego podziwianego przyjaciela i byego kolegi z Princeton jest gwnym rdem danych o Inflacji niemieckiej. Jest to przedmiot, na temat ktrego istnieje obszerna literatura.

z lat dwudziestych s poytecznym przykadem tego niebezpieczeostwa. Przypominaj one rwnie, e to niebezpieczeostwo jest wywoane przez sam inflacj. Wanie inflacja skania mylcych czy skopotanych ludzi do zastanawiania si, czy warto trzymad pienidze lub w pienidzach wyraone aktywa, czy te wymienid je na towary lub inn konkretn wasnod, zanim ceny pjd jeszcze bardziej w gr. Drugim problemem Niemcw byy reparacje, ktre trzeba byo spacid na podstawie traktatu wersalskiego. Byy one czym dodatkowym w stosunku do budetu paostwowego i we wczesnych latach powojennych prawie rwnie wielkie. Traktat Keynesa The Economic Consequences of Peace196, ktry wywar przypuszczalnie najwikszy wpyw ze wszystkich kiedykolwiek napisanych prac na temat zagadnienia o aktualnym znaczeniu gospodarczym, mg wywoad w wiecie przesadne wraenie, e te dania s wygrowane. Ale ostateczny rachunek, wynoszcy 132 mld marek zotych lub przedwojennych (okoo 33 mld dol.), by rzeczywicie duy. Nie jest adn tajemnic, czego by wymagao zapacenie tej sumy. Trzeba by byo drastycznie ograniczyd wydatki publiczne w Niemczech oraz inwestycje niezbdne do zaspokojenia takich potrzeb, konsumpcyjnych, jak mieszkania. Podatki, szczeglnie na towary konsumpcyjne, musiayby byd bezlitosne. Kombinacja ta daaby wtedy nadwyk przychodw publicznych nad wydatkami, i ktrej mona by byo spacid reparacje. Ale oba te dziaania, a przede wszystkim wysokie podatki, ograniczyyby konsumpcj i import, a tylko w niewielkim stopniu wpyny na eksport. Std powstaoby nagromadzenie dolarw, frankw, funtw i zota, wynikajce z dodatniego bilansu handlowego. Po zakupieniu przez rzd tych walut za marki z nadwyki budetowej i zwrceniu ich Francuzom, Belgom czy Anglikom, reparacje zostayby spacone. Czynnikiem ograniczajcym zdolnod spacania reparacji bya gotowod narodu do wyraenia zgody na podniesienie i zapacenie podatkw oraz ograniczenie spoecznej i indywidualnej konsumpcji. Taka gotowod nie jest nigdy dua. Nie bya te dua w pocztkach lat dwudziestych w Niemczech, gdzie reparacje uwaano ju raczej za akt zemsty, a nie sprawiedliwoci. Ponadto wysokod reparacji zostaa ustalona dopiero w kwietniu 1921 r., a rozoenie patnoci w czasie pozostawao nadal jeszcze nieokrelone. Oznaczao to, e im wicej si zapaci w kadym roku, tym wiksze bd najprawdopodobniej nastpne coroczne roszczenia. Taki ukad nie skania do stanowczej polityki podatkowej ani do wielkiego entuzjazmu w paceniu podatkw.

W roku 1919 w Niemczech ceny wzrosy okoo trzykrotnie. Prawdopodobnie godne uwagi jest to, e wzrost ten nie by wyszy. Miaa tam wanie miejsce rewolucja polityczna, a rwnoczenie odbywao si tumienie rewolucji spoecznej. Blokada aliantw skooczya si znacznie pniej w cigu tego roku i w jej wyniku oraz wskutek oglnej dezorganizacji dawa si odczud rozpaczliwy brak ywnoci i surowcw. Nowe podatki jeszcze nie obowizyway, ale zaciganie poyczek na cele wewntrzne i na zobowizania wynikajce z zawieszenia broni, a pniej traktatu wersalskiego, trwao nadal. Wzrost cen nie ustawa w roku 1920, ale warte podkrelenia jest to, e potem ceny si ustabilizoway, a nawet nastpi niewielki ich spadek. Recesja, pochodzca ze Stanw Zjednoczonych, ktrej towarzyszya naga obfitod
196

The Collected Writings of John Maynard Keynes, t. II, The Economic Consequences of the Peace, Macmillan & Co., London 1971,

produktw rolnych i innych, daa si odczud nawet w Niemczech. Od wiosny 1920 r. do lata 1921 r. ceny w Niemczech byy praktycznie biorc stae; ustabilizoway si na poziomie okoo czternacie razy wyszym od przedwojennego. J. M. Keynes - na poparcie swojej obecnie ju szeroko rozreklamowanej opinii, e dania traktatu wersalskiego znacznie przekraczaj moliwoci gospodarki niemieckiej - dokonywa powanych spekulacyjnych operacji terminowych, liczc na spadek marki. Ledwie unikn ruiny finansowej. Uratoway go poyczki od jego wydawcw i zaprzyjanionego finansisty. Byaby to w rzeczy samej klska, gdyby czowiek, ktry tak niedawno zelektryzowa wiat utrzymujc, e zna si lepiej na rzeczy ni moni tego kraju, sam si uwika w bankructwo197. Rzeczywicie. Bd Keynesa polega tylko na tym, e le obliczy moment odpowiedni do spekulacji. W lecie 1921 r. ceny zaczy znowu wzrastad. Jak ju wspomnielimy, w kwietniu ustalono w koocu w Londynie wysokod reparacji na 132 mld marek zotych, to znaczy przedwojennych. Suma ta moga niektrych Niemcw doprowadzid do wniosku, e widoki na przyszod s beznadziejne, i do zamieniania nadajcych si do sprzeday aktyww na towary. wiatowe ceny surowcw rwnie przestay spadad. Dawa si odczud rosncy deficyt budetowy na rachunku zagranicznym i krajowym. W kadym razie ceny krajowe wzrastay: z czternastokrotnie wyszych od cen z 1913 r. w poowie 1921 r. do trzydziestopiciokrotnie od nich wyszych pod koniec tego roku. Wzrost trwa nadal w roku 1922. Pod koniec tego roku ceny byy 1475 razy wysze ni przed wojn. A w roku 1923 sytuacja staa si powana; 27 listopada tego roku ceny krajowe osigny poziom 1 422 900 000 000 razy wyszy od przedwojennego. Ceny dbr importowanych byy jeszcze troch wysze198. Wzrostowi cen dotrzymywa kroku spadek kursu marki w stosunku do funta i dolara, a nawet, podobnie jak we Francji, nastpowa on jeszcze szybciej. W okresie chwilowej stabilizacji w roku 1921 manka staa na poziomie okoo 81 za 1 dol. W poowie 1922 r. spada do wartoci 670 za 1 dol. Z wiosn 1923 r. powoano komitet Reichstagu do zbadania przyczyn spadku marki do poziomu 30 000 za 1 dol. Do czasu zebrania si komitetu 18 czerwca marka spada ju do poziomu 152 000 za 1 dol., a w lipcu - do miliona za 1 dol. Pniej spadek by jeszcze (gwatowniejszy. 22 lipca berlioski korespondent londyoskiego Daily Mail - czowiek atwo ulegajcy nastrojom, co byo w tym wypadku korzystne - napisa w swej depeszy: Byem zdumiony, kiedy stwierdziem, e trzeba dzi zapacid 24 000 marek za kanapk z szynk, sikoro wczoraj w tym samym barze kanapka z szynk kosztowaa tylko (sic!) 14 000 marek. Doda, e na szczcie pace podwyszano i e pensja ministra zostaa podniesiona z 23 000 000 przed dziesiciu dniami do 32 000 000 marek199. W nastpnych tygodniach kady, najmniej nawet prawdopodobny komentarz, jaki kiedykolwiek wypowiedziano na temat inflacji - a ich liczba jest olbrzymia - sta si prawd. Mczyni i kobiety biegli wydawad swoje zarobki w cigu minut, jeli to byo moliwe, od ich otrzymania. Banknoty dowoono do sklepw taczkami lub dziecinnymi wzkami. Zwrot mwicy o uciekaniu si do prasy drukarskiej zajmowa zawsze wyjtkowo poczesne miejsce w frazeologii monetarnej, ale w Niemczech tej jesieni uciekano si do wszystkich praktycznie drukarni, ktre mogy drukowad
197

R. F. Harrod, The Life of John Maynard Keynes, Macmillian & Co., London 1962, s. 296. Wedug legendy obiegajcej w Cambridge (Anglia) podczas mojego tam pobytu, Keynes zosta wykupiony przez swojego ojca, Johna Neville'a Keynesa, rwnie z tego uniwersytetu. Wedug Harroda nie jest to prawda. Keynes wyjawi swoje trudnoci rodzicom, ktrzy - nic zreszt dziwnego - doradzali mu ostronod. 198 Poziomy cen s wzite z ksiki F. D. Grahama, Exchange, Prices and Production..., jw., s. 156-159. 199 N. Angell, The Story of Money, Frederick A. Stokes Co., New York 1929, S. 334-335.

pienidze. Banknoty dosownie wyleway si strumieniami spod pras. A od czasu do czasu handel si zatrzymywa, gdy prasy nie mogy nadyd z produkcj nowych banknotw o wystarczajco duych wartociach, tak eby mona byo unied ilod papieru potrzebn na zakup dziennej porcji ywnoci. Z koocem lipca korespondent Daily Mail tak opisywa t sytuacj: Trudno jest zainkasowad czek. Banknot opiewajcy na 10 000 marek jest banknotem na najwysz sum, jaki si drukuje, i banki s z nich ogoocone. Tego rana ciarwki naadowane papierowymi pienidzmi cigle przyjeday do Reichsbanku, ale posaocy z wzkami rcznymi rwnie tam byli, eby zabrad toboy banknotw wydawane przez bank *...] Kasjer mojego banku wrczy mi 4 000 000 marek w 1000-markowych banknotach, z ktrych kada bya warta mniej ni p szelga *...+ Uprzejmie opakowa je dla mnie w papier w zgrabn paczk. Pooyem j pniej na stole w restauracji, w ktrej jadem lunch, i odpakowaem, kiedy mi kelner przynis rachunek. Tego rodzaju trudnoci wkrtce znikn, poniewa pod koniec tygodnia spodziewamy si banknotw opiewajcych na 4 000 000 marek200. W nastpnych tygodniach syszao si wiele takich opowiastek. Pod koniec padziernika New York Times donis o obcokrajowcu w jednej z berlioskich pomniejszych restauracji, ktry wymachujc banknotem jednodolarowym da takiego obiadu, jaki za tego dolara mona byo kupid. Przyniesiono mu suty posiek, a kiedy ju mia wyjd, kelner przyszed z nowym talerzem zupy i nowym gwnym daniem. Uprzejmie si kaniajc owiadczy, e dolar znowu poszed w gr201. Depesza Associated Press doniosa cakiem serio o nowej chorobie szerzcej si w Rzeszy; poraenie zerami lub poraenie cyframi byy to nazwy, stworzone przez niemieckich lekarzy dla panujcej wwczas choroby nerwowej spowodowanej fantastycznymi cyframi figurujcymi na pienidzach. Zanotowano dziesitki przypadkw takiego poraenia wrd mczyzn i kobiet wszystkich klas, zaamanych pod wpywem wysiku liczenia w tysicach miliardw. Wiele z tych osb wygldao na normalne, tyle tylko, e chciay wypisywad nieskooczone cigi cyfr202. New York Times zanotowa, e Polakom, ktrych walut mona byo nadal przeliczad w tysicach za dolara, powodzio si znacznie lepiej. Nawet rzd radziecki, ktry wczeniej tego roku ogosi stabilizacj rubla i ktrego przedsiwzicia budziy oczywicie nieufnod, uzna potrzeb pienidza, ktry by budzi zaufanie. A wiedzc o nieufnoci zagranicznych finansistw w sprawach dotyczcych komunizmu, wadze radzieckie podjy godny podziwu krok zaproszenia grupy reprezentujcej magnatw finansowych do skarbca ich centralnego banku, eby na wasne oczy zobaczyli rezerwy zota.

Legenda czca wielk inflacj z reparacjami utrzymuje, e przestano panowad nad inflacj, gdy Francuza zajli w 1923 r. Zagbie Ruhry, eby wymusid reparacje nalene na podstawie traktatu wersalskiego. Wynika std dezorganizacja produkcji, w powizaniu z wielkimi kosztami ponoszonymi przez budet niemiecki wskutek stosowanej przez rzd polityki biernego oporu, zniweczya wartod marki i sprawia, e inflacja wymkna si spod kontroli. Tumaczenie to jest tendencyjne. Francuzw

200 201

Tame, s. 335-338. The New York Times, 30 X 1923 202 The New York Times, 7 XII 1923.

srodze krytykowano za okupacj. Zgodnie z podan wyej lini rozumowania zaczto przypisywad im win i za klsk gospodarcz. Bd w tym rozumowaniu jest oczywisty. W cigu 1922 r., zanim Francuzi wkroczyli do Ruhry, ceny poszy w gr z 3700 do 147 500 (przy cenach z 1913 r. - 100). W chwili ich wkroczenia marka spada do okoo 10 000 za 1 dol. i dalej szybko spadaa. C to byo, jeeli nie inflacja? Francuska okupacja Ruhry dolaa co najwyej troch oliwy do tego, co ju byo poog. W ostatnich miesicach 1923 r. zwikszajca si inflacja niweczya wszelkie przyjte metody jej opanowywania. Oczywicie niewiarygodn gupot byo trzymanie pienidzy. A wic wszelkie biece dochody wraz z wszelkimi (przeszymi oszczdnociami byy gorczkowo rzucane na rynek. Podatki przestay mied jakiekolwiek znaczenie jako czynnik hamujcy. Wypat dla urzdnikw paostwowych, onierzy i za dostawy trzeba byo dokonywad bieco. Wzrastay one codziennie w taki sposb, jak pace ministrw, o czym wspomnia korespondent Daily Mail. Przychody z odpowiedniej podwyki podatkw napyway dopiero po tygodniach czy miesicach. A przez ten czas biece wypaty si ju wielokrotnie podniosy. Olbrzymi deficyt budetowy by wic nastpstwem samej inflacji. Podobnie gospodarka odczuwaa potrzeb zapenienia luki midzy koniecznymi wydatkami biecymi a pniej napywajcymi przychodami, przy czym ta luka rwnie si rozszerzaa w miar inflacji. Ani na pokrycie tych brakw, ani zreszt adnych innych, nie mona byo otrzymad kredytw z bankw. aden bankier - zdrowy na umyle czy nie - nie udzieliby poyczki, ktra po kilku tygodniach moga byd spacona pienidzmi o wartoci (a wic sile kupna) bdcej tylko uamkiem pierwotnej poyczki. Tote Reichsbank musia udzielad kredytw bezporednio przedsibiorstwom. W grudniu 1921 r. suma zdyskontowanych przez Reichsbank weksli handlowych wynosia 1,1 mld marek. W listopadzie 1923 r. osigna ona szczytow wartod 347 301 037 776 mld marek. W grudniu poyczki rzdowe osigny kwot 497 mld mld marek203. Tak jak nikt nie chcia trzymad gotwki, tak nikt nie chcia rwnie utrzymywad wkadw bankowych. A w kadym razie byy teraz trudnoci z dokonywaniem zapat czekami, gdy otrzymujcy je brali pod uwag prawdopodobieostwo, e czek straci wartod, zanim go zdoaj za inkasowad. A banki miay podobne wtpliwoci co do tego, co si stanie w czasie, kiedy czek bdzie rozliczany. Tak wic przy zaciganiu poyczek, zarwno przez przedsibiorstwa, jak rzd, brano te sumy - albo wikszod z nich - w gotwce. Std powsta wielki popyt na pienidze papierowe. Niektre potrzebujce poyczek okrgi w Niemczech obiecyway swym wierzycielom spat w pienidzach o rwnowanej sile nabywczej w stosunku do okrelonych towarw - yta w przypadku b. ksistwa Oldenburg, owsa w przypadku Berlina, westfalskiego wgla bitumicznego Nr IV w przypadku badeoskich elektrowni. Tendencja kursw wymiennych do obniania si w tempie szybszym, ni rosy i tak ju astronomiczne ceny krajowe, przycigaa, jak we Francji, ca armi midzynarodowych spekulantw. Zwikszali t armi krajowi spryciarze, nabywajcy majtki tych, ktrych oszczdnoci byy ju bezwartociowe i ktrzy musieli wobec tego sprzedawad wyposaenie domu, obrazy i inne dziea sztuki czy nieruchomoci, eby mc jed. Gdy inflacja osigna jeszcze wiksze rozmiary, zabroniono eksportu prywatnych cennych przedmiotw i ludzie wyjedajcy z Niemiec musieli otwierad baga i oddawad swe upy. We Francji uwaano, e polujcymi na okazje tanich zakupw byli Amerykanie. W Niemczech szerzya si znacznie groniejsza pogoska, e byli to ydzi.
203

F. D. Graham, Exchange, Prices and Production..., jw., s. 63.

20 listopada 1923 r. opada kurtyna. Tak jak w Austrii przed rokiem, koniec inflacji nadszed nagle. I tak jak w przypadku francuskiej, agodniejszej inflacji, nadszed on ze zdumiewajc atwoci. Moliwe, e inflacja skooczya si dlatego, e po prostu nie moga si ju dalej rozwijad. 20 listopada ogoszono, e stara reichsmarka przestaa byd pienidzem. Wprowadzono now walut, rentenmank, i dawano jedn rentenmark za kady tysic miliardw, to znaczy bilion starych marek. Pokryciem nowej rentenmarki bya, jak owiadczono, pierwsza hipoteka na wszystkich gruntach i innych rzeczowych aktywach Rzeszy. Koncepcja ta wywodzia si z asygnat, ale bya znacznie bardziej oszukaocza. We Francji w roku 1789 istniay faktycznie widoczne dla kadego grunty, wieo skonfiskowane Kocioowi, na ktre pocztkowo mona byo wymieniad pienidze. A kady Niemiec prbujcy wyegzekwowad swoje prawo wykupu wasnoci paostwowej za rentenmarki byby uznany za upoledzonego na umyle. Jednake ta taktyka poskutkowaa. Pomogy w tym okolicznoci. W poprzednich miesicach nalenoci z tytuu traktatu wersalskiego przestay odgrywad jakkolwiek rol i dania ich spaty ju powanie nie ponowiono. W rezultacie w cigu lat dwudziestych wicej przekazano Niemcom w formie poyczek, ni one zapaciy w ramach reparacji204 chocia zasada, e zwycizca powinien wspomagad zwycionego, staa si przyjt polityk midzynarodow dopiero po II wojnie wiatowej. Stresemann, bdcy wtedy kanclerzem, poniecha biernego oporu w Zagbiu Ruhry, ciko si dajcego we znaki budetowi. W wyniku tego kroku mona byo ten budet zrwnowayd. Tymczasem Reichsbank przesta dyskontowad weksle prywatnych przedsibiorstw. Po krtkim, trudnym okresie przedsibiorstwa te zaczy znowu otrzymywad kredyty z bankw komercyjnych. Bezrobocie, niskie podczas inflacji, wzroso gwatownie w ostatnim kwartale 1923 r. i na Boe Narodzenie wicej ni jedna czwarta wszystkich czonkw zwizkw zawodowych bya bez pracy. Ale poprawa bya szybka. Przez cay rok 1924 bezrobocie wynosio rednio zaledwie 6,4% caej siy roboczej. W roku 1925 spado do 3,3%205. 20 listopada 1923 r., w dniu zgonu starej reichsmarki; zmar rwnie - godnym uwagi zbiegiem okolicznoci - dyrektor Reichsbanku, Rudolph Havenstein. Jego urzd przej Hjalmar Horace Greeley Schacht, ktry tym samym sta si sprawc cudu rentenmarki. Opinia o nim jako o czowieku dziaajcym cuda przetrwaa do czasw pniejszych. Popularna legenda gosia, e by on geniuszem finansowym, ktry dokona gospodarczej odnowy Niemiec za czasw Adolfa Hitlera, sfinansowa uzbrojenie tego kraju i kierowa nazistowsk polityk gospodarcz w pierwszych, pomylnych dla Niemiec latach II wojny wiatowej. Niewielu ludzi doczekao si rwnie wtpliwej nagrody za sw opini finansowego geniusza. Zrobia ona z niego istotne narzdzie zbrodni Hitlera i doprowadzia go na aw oskaranych w Norymberdze. I w tym przypadku znw si przejawiy zgubne skutki zwizkw z pienidzem.

204

Wspczesny autor, R, M. Watt, przypuszcza, e w okresie reparacji Niemcy zapaciy 36 mld, a poyczyy 33 mld marek z zagranicy. Wikszod tych poyczek pozostaa nie spacona. Zob, The Kings Depart, Simon and Schuster, New York 1968, S. 504 205 Liczby z roku 1923 dotyczce zwizkw zawodowych wzito z: F. D. Graham, Exchange, Price and Production..., jw., s. 317. Inne zaczerpnito z pracy A. Maddisona, Economic Growth in Western Europ 18701957, zamieszczonej w ksice: W. C. Scoville, J. C. La Force, The Economtc Development of Western Europ from 1914 to the Present, D. C. Heath & Co., Lexington 1970, s. 56. S one tak poprawione, by obejmoway wszystkich zarobkujcych.

Sukces Schachta polega w rzeczywistoci, jak tyle innych rzeczy w ekonomii, na przypadkowym zbiegu okolicznoci. Gdyby po roku 1923 utrzymyway si nadal poprzednie obcienia budetu niemieckiego - dania reparacyjne i koszty biernego oporu - nic nie byoby w stanie uratowad marki ani opinii Schachta. Po uwolnieniu si od tych wydatkw i wobec tsknoty ludzi, ktrzy dowiadczyli inflacji, za budzcym zaufanie pienidzem i wobec ich gotowoci obstawania przy micie, ktry to zaufanie podtrzymywa - wszystko byo moliwe. W dwadziecia jeden lat i kilka miesicy pniej amerykaoscy ekonomici, oceniajcy wpyw nalotw lotniczych w czasie II wojny wiatowej na gospodark niemieck, przesuchiwali Schachta w jego powojennym wizieniu. Zosta on osadzony w miejscu odosobnienia koo Frankfurtu, przeznaczonym dla czonkw naczelnego dowdztwa nazistowskiego o bardziej technicznym i zawodowym wyksztaceniu; wizienie to byo prowadzone przez armi brytyjsk pod kryptonimem mietnik (Dustbin). Schacht zapewnia z ca energi, e w latach nazizmu nie mia adnego wpywu. Wynikao to, jego zdaniem, std, i nie mg przekonad Hitlera o koniecznoci zrwnowaenia budetu, ograniczenia kredytw bankowych i w ogle stosowania si w dobrych i zych czasach do niezmiennych praw ortodoksyjnych finansw. Ekonomici powrcili przekonani, e Schacht by rzeczywicie czowiekiem o ograniczonym i zaskorupiaym umyle, ktry cakiem prawdopodobnie mia niewielki wpyw na znacznie bardziej pragmatyczn polityk gospodarcz narodowego socjalizmu. Z t opini zgodzili si pniej sdziowie w, Norymberdze i zosta uniewinniony. W 1948 r. reichsmarka, ktra tymczasem zastpia rentenmark, bya znowu niemal bezwartociowa. Tym razem ceny nie wymkny si spod kontroli. Natomiast uprawnienie do kupna towarw daway nie pienidze, lecz raczej posiadanie kartek czy kuponw ywnociowych. Kady mia dosyd pienidzy, wic sprzedawca bada skrupulatnie wanie kartk ywnociow. Reichsmarka zostaa obecnie zastpiona przez mark niemieck (Deutschemark), w relacji dziesid do jednej. Pienidze stay si nagle trudno dostpne i znowu wane. Towary przetrzymywane w przewidywaniu nowej waluty znowu si stay z dnia na dzieo dostpne. Nie trzeba ju ich byo rac jonowad. By to nowy cud niemiecki. Zaplanowanie wymiany waluty byo dzieem dwu Amerykanw niemiecko-ydowskiego pochodzenia, Gerharda Colma i Raymonda Goldsmitha. Towarzyszy im - w biernej raczej roli minister gospodarki, Ludwig Erhard. Ale Erhard reprezentowa wysokie stanowisko i dlatego on zosta uznany za autora cudu. Nawet okrelenia si nie zmieniy. Ale niestety Erhard zosta potem kanclerzem, na ktrym to stanowisku jego dziaalnod wyranie dowioda, e by on rwnie, chod w mniejszym stopniu, czowiekiem przypadku. Jest rzecz powszechnie uznan, e wielka inflacja niemiecka, tak jak inflacja w innych krajach rodkowej Europy, spowodowaa due przesunicia bogactwa z rk tych, ktrzy mieli rachunki oszczdnociowe, pienidze, papiery wartociowe czy hipoteki, do rk tych, ktrzy mieli dugi lub wasnod rzeczow. I mimo braku potwierdzajcych danych wydaje si prawdopodobne, e taki transfer wasnoci nastpi. Nie ulega wtpliwoci, e inflacja pozostawia u Niemcw paraliujc trwog przed jej powtrzeniem i zapewne przyczynia si w jakiej mierze do utorowania drogi faszyzmowi. Kroki zaradcze podjte pniej w obawie przed inflacj na pewno nie byy w tym zakresie bez znaczenia. Widzielimy ju i zobaczymy jeszcze, e najenergiczniejsze dziaania podejmuje si przeciw inflacji wtedy, kiedy s najmniej potrzebne. 8 grudnia 1931 r., w sytuacja gdy jdrna szsta caej niemieckiej siy roboczej bya bez pracy, rzd Heinricha Brninga uchwali 10-15% obnik wikszoci

pac, co oznaczao cofnicie si do poziomu sprzed czterech lat. Ustanowi rwnie 10% obnik cen przemysowych oraz podobn obnik czynszw, biletw kolejowych, opat za przewz towarw i opat za usugi komunalne. Przedtem ju obniono o jedn pit pace urzdnikw paostwowych i znacznie podniesiono podatki od wynagrodzeo i dochodw. Zmniejszono rwnie zasiki dla bezrobotnych. W nastpnym raku bezrobocie wzroso do jednej pitej niemieckiej siy roboczej206. A potem doszed do wadzy Hitler.

206

Liczby dotyczce bezrobocia s wzite z ksiki A. Maddisona, Economic Growth In Western Europ 18701957, jw s. 56. Guillebaud, ktry pomija niektre kategorie nieprzemysowe, okrela bezrobocie w 1931 r. na okoo jednej czwartej siy roboczej, a w 1932 r. na jedn trzeci. C. W. Guillebaud, The Economic Recovery of Germany, London, Macmillan & Co., London 1939, s. 31. Pod koniec lat trzydziestych Brning rozpocz prac na uniwersytecie Harvardzkim jako profesor administracji. Pewnego wieczoru na powitalnym seminarium zapytaem go, czy jego drakooskie rodki zaradcze w okresie oglnej deflacji nie uatwiy dojcia do wadzy Adolfa Hitlera. Odpowiedzia, e nie. Kiedy nierozwanie podtrzymywaem swj punkt widzenia, zapyta mnie, czy kwestionuj sowo byego kanclerza Rzeszy Niemieckiej.

Rozdzia XIII Samobjcze dziaania

O ile Francja w cigu dziesiciolecia duego zrnicowania systemw pieninych obraa lini najmniejszego oporu, to Anglia obraa lini oporu najwikszego. Francja wysza lepiej na swojej metodzie, ale nie jest to dowodem jej wikszej mdroci. Francja ma, jak widzielimy, zwyczaj wychodzid cao z wszelkich niepowodzeo. Anglia, z jej du zalenoci od handlu zagranicznego, jest krajem trudnym do rzdzenia. Brytyjska polityka gospodarcza musi wic byd lepsza od polityki wikszoci innych krajw i to, co si czsto bierze za nieudolnod polityki brytyjskiej, odzwierciedla w rzeczywistoci stojce przed ni znacznie trudniejsze zadania. Jednake w latach dwudziestych Anglicy, po wielu namysach i dyskusjach, zrobili co, co jeszcze pogorszyo sytuacj. W latach 1920 i 1921, kiedy przezwyciono niedobory wojenne, doprowadzono budet ponownie do rwnowagi i nadszed kres wojennej koniunktury, ceny w Anglii spady, tak jak wszdzie indziej. Bezrobocie, ktre w poprzednich latach byo nieznaczne, wzroso w 1921 r. do 12,6% siy roboczej. W roku nastpnym wynosio rednio ponad 10%. Pniej spado, a ceny i pace ustabilizoway si lub wzrosy. Wydawao si, e wszystko wraca do normy albo do tego, co - powtarzajc sawny solecyzm prezydenta Hardinga207 - Amerykanie nazywali wwczas normalk. (Po odejciu prezydenta Nixona w 1974 r. jeden z leksykografw mwi o powrocie do normalnoci.) W 1925 r. podjto w Anglii decyzj powrotu do systemu waluty zotej. Nie bya to a tak godna uwagi decyzja, jak by to wynikao i wielu pniejszych dyskusji na jej temat. W najwspanialszych dniach Wielkiej Brytanii funt sterling i zoto byy wzajemnie wymienialne i nie sdzono, by ten pierwszy by czym gorszym od drugiego. Dla kraju dokadajcego wszelkich starao o zachowanie swej dawnej wybitnej pozycji - pod wzgldem gospodarczym czy innym - przywrcenie tej jednoznacznoci byo krokiem naturalnym. Nikt nie by bardziej wiadomy dawnej wietnoci ni wczesny minister skarbu, Winston Churchill, dla ktrego przeszod bya integraln czci ycia, a take bogatym rdem rodzinnego prestiu i osobistego dochodu. Jego przemwienie w parlamencie z dnia 28 kwietnia 1925 r., oznajmiajce powrt do zota, byo okazj na miar jego ambicji. Owiadczy on, e autonomiczne dominia ju przywrciy system waluty zotej lub s w trakcie jego przywracania, tak e na przestrzeni caego imperium brytyjskiego bdzie panowaa zupena jednolitod dziaania. Powodzenie tego kroku zapewniaa pomoc amerykaoska: 200 mln dol. z Banku Rezerwy Federalnej w Nowym Jorku i 100 mln dol. od J. P. Morgana. Rezultatem tego bdzie wielkie odrodzenie handlu zagranicznego i handlu w obrbie imperium. Odtd paostwa poczone systemem waluty zotej bd si koysad razem jak statki w porcie, ktrych trapy s poczone i ktre wraz z fal wznosz si i opadaj rwnoczenie. Pomniejsz usterk by fakt, e zoto mona byo otrzymad tylko na eksport. Nie miao ju byd zotych monet w obiegu. New York Times donis nastpnego dnia, e wedug opinii wyraanych w kuluarach, mowa ministra bya jedn z najlepszych z dugiego szeregu mw i w peni odpowiadaa wysokiej opinii ministra jako mwcy parlamentarnego. Tytu gosi, e propozycje Churchilla wywoay w parlamencie i caym narodzie najwyszy entuzjazm208. W szesnacie lat pniej Churchill mia wystpid w bardziej

207 208

Warren Harding (1865-1923), prezydent Stanw Zjednoczonych w latach 1921- -1923. Przyp. tum. The New York Times, 29 IV 1925.

odpowiedniej dla siebie roli. Nikt lepiej ni on nie potrafi sprawid, e wiat usysza ryk brytyjskiego lwa. Ale w roku 1925 on i jego talent oratorski okazay si bez wtpienia nieszczciem. Bd, ktrego broniy, polega na przywrceniu funtowi jego przedwojennej zawartoci zota (123,27 granw czystego zota) i jego dawnego kursu wymiennego (4,87 dol. za 1 funt). W 1920 r. kurs funta spad a do poziomu 3,40 dol., w dolarach wymienialnych na zoto. I chocia potem poszed w gr i nadal mia tendencj zwykow, przedwojenna zawartod zota i kurs wymienny w stosunku do dolara byy zdecydowanie za wysokie. Dziao si tak dlatego, e przy tych kursach poziom cen w Anglii by o wiele za wysoki. Z uwagi na wysokie ceny brytyjskie kady, kto posiada zoto lub dolary, zyskaby zamieniajc je na walut ktrego z brytyjskich konkurentw i kupujc u niego. A Anglicy zyskaliby podobnie, wymieniajc funty na dolary, zoto lub inne waluty po korzystnym churchillowskim kursie, i kupujc za granic. W roku 1925 zysk na cenie przy takim postpowaniu wynosi okoo 10%. A eksport by jak zawsze bardzo Wielkiej Brytanii potrzebny. Tak wic - ceteris paribus - brytyjski wgiel, tekstylia i inne wyroby przemysowe mogy si stad konkurencyjne przy nowym kursie wymiennym, gdyby ich ceny zostay obnione o okoo 10%. Bardzo przykra sprawa. Szczeglnie nieprzyjemne byo to w przypadku wgla, poniewa kopalnie, bdce nadal jeszcze w rkach prywatnych, byy kiepsko wyposaone i czsto le zarzdzane, a zaoga ich bya brutalnie traktowana, gniewna i bardzo inteligentna. Nisze ceny wgla wymagayby niszych pac. Przyznajc, e przemys wglowy bdzie mia trudnoci, Churchill przypisywa je zemu stanowi tego przemysu. Owiadczy on - uywajc miaej metafory zamiast racjonalnego argumentu - e kurs wymienny nie ma wikszego zwizku z trudnociami w dziedzinie wgla ni z Prdem Zatokowym. Keynes wkrtce okreli to twierdzenie jako lekkomylne i pozbawiane sensu209. Chocia i inni mieli wtpliwoci - wcznie z Reginaldem McKenn, dyrektorem Midland Bank i byym ministrem skarbu, ktrego z trudem tylko przekonano do polityki waluty zotej - argumentacj przeciw Churchillowi prowadzi Keynes. Bya ona prosta210. Powracajc do zota przy starym parytecie Anglia musiaa si zgodzid na bolesn obnik cen i pac wraz z towarzyszcymi jej stagnacj i bezrobociem, przy czym to wszystko musiao byd obfitym rdem napid spoecznych. Ale Keynes przeprowadza swoj argumentacj przeciw Churchillowi z pewn wyrozumiaoci. Pragn zrozumied, co zmusio Churchilla, czowieka o powanej opinii, do zrobienia takiego gupstwa. I w pewnym sensie go usprawiedliwia. Tumaczy, e Churchill nie mia wrodzonego instynktu, ktry by go chroni przed popenianiem bdw. I wskutek tego braku uleg wrzaskliwym nawoywaniom konwencjonalnych k finansowych, a przede wszystkim *...+ zosta wprowadzony w bd przez swych ekspertw211. Wyrozumiaod moe byd czasem nieco nacignita.

209 210

. Keynes, Essays in Persuasion. Harcourt, Brace & Co., New York 1932, s. 246. Jednakie nawet Keynes nie przewidzia wszystkiego. Przed powrotem do systemu waluty zote+ Keynes uwaa przez jaki czas, e taki powrt spowodowaby zwyk cen amerykaoskich, z moliwoci wywoania inflacji. A argumentowa on wycznie przeciw powrotowi do zota. Ani on, ani inni nie domagali si prostego rozwizania polegajcego na obnieniu wartoci funta w zocie i dolarach. Takie rozwizanie zostao odrzucone, tak jakby zosta odrzucony na przykad projekt zlikwidowania Stonehenge. Na temat poprzedzajcej to dyskusji zob. Ch. P. Kindleberger, The World in Depression 1829-1939, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1973, s. 43 i nast. 211 J. M. Keynes, Essays in Persuasion, jw. s. 246, 248-249.

Keynesowi w zasadzie nigdy nie wybaczono tej wyrozumiaoci, a pniejsze wydarzenia sprawiy, e uznano jego postaw za jeszcze mniej usprawiedliwion; ludzie znajdujcy si na wieczniku z natury rzeczy uwaaj, e czowiek, ktry ma racj, zagraa ich wasnej wysokiej pozycji. W nastpnych czterech latach trwa w Anglii nacisk na ceny, a bezrobocie byo nadal wysokie: od 7 do ponad 9% siy roboczej. Bya to wwczas cecha charakterystyczna Wielkiej Brytanii. W tych latach Samuel Dodsworth, emerytowany magnat przemysu motoryzacyjnego z powieci Sinclaira Lewisa, przyby do Anglii. Oprcz Westminster Abbey, chcia on zobaczyd robotnikw tekstylnych z Lancashire pobierajcych zasiki dla bezrobotnych. Nieatwo sobie w p wieku pniej wyobrazid czasy, kiedy zrzeszonych robotnikw mona byo otwarcie zawiadomid o obnice pac. Nie byo to jednak tak cakiem atwe i w 1926 r. Kiedy zawiadomiono grnikw, e ich pace zostan obnione zgodnie z wymogami polityki pieninej, zaczli si oni przygotowywad do strajku - i nic w tym dziwnego. Waciciele ubiegli strajk stosujc lokaut. Dla poparcia grnikw zorganizowano strajk generalny, ktry nie trwa dugo i - tak jak wiele z brytyjskich klsk - sprawi wiele przyjemnoci duej czci narodu. Wrd tych, ktrzy zajli oportunistyczne stanowisko w obronie prawa, porzdku i konstytucyjnego rzdu, a przeciw tyranii motochu, by Winston Churchill. Cigle jeszcze Prd Zatokowy! Ale strajk grnikw trwa przez cay rok 1926, zanim zosta w koocu zamany. Przez cae lata dwudzieste eksport rozwija si sabo, sytuacja Banku Angielskiego w odniesieniu do zota bya niebezpieczna i trzeba si byo zwracad o dalsz pomoc do Stanw Zjednoczonych. Keynes znajdowa si nadal w nieasce z powodu swej zdrady w kwestii traktatu wersalskiego, chocia obecnie przyznawano rwnie, e jego stanowisko w tej sprawie byo w duej mierze suszne. Obecnie, w nagrod za jego zdolnod przewidywania, kazano mu si zadowolid dyrektur towarzystwa ubezpieczeniowego, pisaniem, uprawianiem sztuk piknych, dorywczymi nieco wykadami i namitn spekulacj na swj wasny rachunek i na rachunek King's College w Cambridge, ktrego by kwestorem. Do samego wybuchu II wojny wiatowej sytuacja nie bya na tyle powana, aby mona byo zezwolid na jego powrt do administracji paostwowej. W przeciwieostwie do niego, Churchillowi powodzio si lepiej. Powszechne przekonanie, e bdna ocena w zakresie spraw monetarnych jest tylko interesujc omyk, odnosio si i do tego wyjtkowo oczywistego przypadku. Wszyscy w koocu uznali, e popeni on bd. Ale nie miao to bynajmniej takiego ujemnego wpywu na jego karier, jak jego wczeniejsze i prawdopodobnie atwiejsze do obrony stanowisko w sprawie kampanii w Dardanelach. W 1929 r. bezrobocie zaczo si zmniejszad, za produkcja wzrastaa, chocia jedno i drugie nastpowao w powolnym tempie. Sytuacja Banku Angielskiego w zakresie zota bya nadal trudna. I wtedy nastpi amerykaoski krach giedowy, a potem depresja. W wyniku - czciowo przynajmniej trudnoci, ktre wystpiy po decyzji z roku 1925, Wielka Brytania miaa teraz rzd Partii Pracy. Nie by on znacznie bardziej ni poprzednie rzdy uodporniony na gromkie nawoywania ortodoksyjnych finansistw. 23 sierpnia 1931 r. Ramsay MacDonald zosta poinformowany, e poyczka z konsorcjum bankw amerykaoskich, z ktr wizano due nadzieje, dojdzie najprawdopodobniej do skutku przy zaoeniu, e proponowane cicia budetowe, wcznie z obnieniem zasikw dla bezrobotnych, znajd poparcie gabinetu i spoeczeostwa. Ale wwczas mniejszod w gabinecie stawia opr. MacDonald ustpi i sformowa rzd koalicyjny z liberaami i torysami. We wrzeniu zniesiono obowizek wymiany funta na zoto wprowadzony na mocy ustawy o walucie zotej212.

212

Zob. R. Basset, Nineteen Thirty-one, Macmillan & Co., London 1958, s. 127 i nast.

W jakim sensie by to tryumf Churchilla. Jego posunicie z roku 1925, usprawiedliwione w pewnym sensie kompleksem niszoci socjalistw w sprawach finansowych, zniweczyo wszelk grob ze strony lewicy na nastpnych pitnacie lat. Powrt w 1925 r. do systemu waluty zotej by prawdopodobnie najbardziej szkodliwym posuniciem w zakresie pienidza w czasach nowoytnych.

W Stanach Zjednoczonych powojenny boom trwa przez cay rok 1919 i du czd roku 1920. Ale potem przysza gboka depresja. System Rezerwy Federalnej, rezygnujc chwilowo ze swej roli stranika nie dopuszczajcego do rozptania si boomu i nastpujcego po nim zaamania, co najmniej uatwi jedno i drugie; podczas gdy ceny rosy i rozwijaa si spekulacja surowcami i ziemi, utrzymywa niskie stopy procentowe. Banki komercyjne zacigay swobodnie kredyty w bankach Rezerwy Federalnej, eby pokryd spekulacyjne i inne potrzeby swoich klientw. Ministerstwo skarbu Stanw Zjednoczonych, ktre nadal musiao sprzedawad obligacje, popierao ostron polityk liberaln, chod w duej mierze to jego stanowisko przypisad trzeba obawom przezornych ludzi, e przekuj baok mydlan. Wtedy bd obwiniani osobicie za zaamanie. Niech lepiej nadejdzie ono samo, No i wkrtce rzeczywicie nadeszo. W pocztkach 1920 r., gdy skooczyy si ju zakupy na cele wojskowe, gdy niedostatki czasw wojny zostay przezwycione, a zamwieo zza oceanu nie trzeba ju byo wspomagad amerykaoskimi poyczkami, ceny zatrzymay si na pewnym poziomie, a potem zaczy spadad. Skoro tylko ten zwrot nastpi, System Rezerwy Federalnej odzyska odwag. Stopa redyskontowa zostaa podniesiona do bezprecedensowej wysokoci 6%. Wzrastajce poprzednio poyczki Rezerwy Federalnej dla bankw zmniejszyy si, a potem gwatownie spady. W roku 1921 wynosiy mniej ni poow tego co w roku 1920. Poczwszy od poowy 1920 r. Stany Zjednoczone doznay najostrzejszej - w opinii wielu depresji w swej dotychczasowej historii. Nie mona powiedzied, eby Rezerwa Federalna swj pierwszy powany egzamin zdaa bardzo zaszczytnie czy chodby znonie. Wedug powszechnej opinii, przyczynia si do boomu i pogorszya zaamanie. Uwaano to zawsze za szczeglnie interesujcy bd 213 . Depresja lat 1920-1921 szybko mina. Jednake w cigu jej krtkiego trwania przejawi si bardzo zowrbny sposb zachowania si cen. Amerykaoska gospodarka nie reagowaa ju w sposb jednolity na deflacj i depresj. Ceny produktw rolnych miay tendencj do znacznie szybszego i silniejszego spadku ni ceny wyrobw przemysowych. W 1921 r. hurtowe ceny produktw nierolniczych wynosiy przecitnie 158% ich poziomu z 1914 r., natomiast ceny produktw rolnych osigny tylko 124% tego poziomu214. Widad byo wyranie, e inne siy dziaay na te ceny i oczywista rnica polegaa na tym, e ceny produktw rolnych ksztatoway si na nie
213

Fakt, e Rezerwa Federalna nie dziaaa energiczniej, eby opanowad boom z 1919 r moe tumaczyd, dlaczego w 1922 r. nie wybrano ponownie W.P.G. Hardinga na prezesa (czy gubernatora, jak go wtedy tytuowano) Zarzdu Rezerwy Federalnej. Jednake, jak to zauway profesor Friedman, nie ponis on zbyt powanych konsekwencji z powodu swego bdu. Zosta dyrektorem Bostooskiego Banku Rezerwy Federalnej, a pensje byy tam, jak ju mwilimy, bankierskie raczej ni urzdnicze, a wic otrzymywa tam dwa razy wiksze wynagrodzenie ni w Waszyngtonie. Zob. M. Friedman, A. J. Schwartz, A Monetary History of the United. States, Princeton University Press, Princeton 1963, S. 229. 214 Historical Statistics of the United States, Colonial Times to 1957, U. S. Bureau of the Census, Washington 1980, s. 117.

kontrolowanych rynkach wielu sprzedawcw i nabywcw. Ceny wyrobw przemysowych, ksztatowane na rynkach nielicznych sprzedawcw, pozostaway pod znacznie lepsz prywatn kontrol. Konsekwencje tej rnicy i tej kontroli oka si z biegiem czasu ogromne. Bezporednim nastpstwem byo trwajce dwadziecia lat rozgoryczenie rolnikw. Innym powstanie niemiertelnej formuy parytetu. Dla przywdcw farmerw stao si wkrtce oczywiste, e wany by nie bezwzgldny poziom cen produktw rolnych, lecz ich poziom w stosunku do innych cen. Std zrodzia si myl, e przedwojenny (raczej korzystny dla farmerw) stosunek paconych przez nich i otrzymywanych cen jest naturalnym i susznym celem polityki rolnej. Przedwojenna cena produktw rolnych, zwikszana o pniejsz podwyk cen paconych przez farmerw, bya cen parytetow. Ostatnim, mniej wanym nastpstwem byo podejrzenie, e byd moe Rezerwa Federalna przyczynia si do niedoli farmerw. Byo to w skromnej skali odrodzenie si odwiecznego lku przed tym, co te bank centralny potrafi zrobid farmerowi. Depresja lat 1920-1921 bya pierwsz oznak zmczenia narodu anarchi nieuporzdkowanej bankowoci i wynikajcymi z niej bankructwami oraz sprawdzianem zdolnoci Rezerwy Federalnej do uporania si z sytuacj. Ten egzamin rwnie nie wypad pomylnie. W 1921 r. zbankrutowao 505 bankw, czyli wicej ni trzy razy tyle co w roku poprzednim. I liczba bankructw utrzymywaa si na wysokim poziomie. Tylko dwa razy w okresie do roku 1929 spada poniej poziomu z roku 1921. Najwicej bankructw byo wrd maych bankw stanowych nie nalecych do Systemu Rezerwy Federalnej. Nadal obowizywa stary kompromis, ktry na obszarach rolniczych zezwala na liberalne udzielanie poyczek, kreacj wkadw i pienidza, co odpowiadao, jak sdzono, potrzebom rolnikw, oraz na ponoszenie przez nich konsekwencji takiego ukadu. Ale pokana i rosnca cigle liczba bankructw dotyczya rwnie bankw czonkowskich Systemu Rezerwy Federalnej. A byy to banki wiksze: w latach dwudziestych na ich kontach znajdowao si w niektrych latach od jednej trzeciej do poowy wszystkich wkadw zbankrutowanych bankw215. Na przekr wielkim oczekiwaniom Stany Zjednoczone nie miay nadal instytucji, ktra by obserwowaa dziaalnod bankw i ratowaa je w chwilach, gdy zbyt wielu ludzi przychodzio po pienidze kruszcowe. W rzeczy samej w cigu tych lat wydawao si, e wadze Rezerwy Federalnej nie sdz, by upadoci bankw wchodziy w sfer jej zainteresowao i dziaalnoci. Kadego roku Zarzd podawa smtne liczby *...+ i ogranicza si do stwierdzenia, e upada nieproporcjonalnie wiksza liczba bankw nieczonkowskich ni czonkowskich, bankw w maych miejscowociach *...+ bankw na obszarach rolnych raczej ni przemysowych216. Rwnie i to miao jakie zowrbne znaczenie. W nastpnym dwudziestoleciu banki upaday wszdzie, banki due i mae, czonkowskie i nieczonkowskie, waliy si jak drzewa pod uderzeniem cyklonu.

Pierwszy test nowego amerykaoskiego systemu pieninego da wic wynik jednoznaczny. Nie byo najmniejszej poprawy w stosunku do dowiadczeo XIX w. Natomiast zacz si obecnie o wiele surowszy egzamin. Wysze czynniki, rzdzce yciem ludzi o duej renomie i wysokiej pozycji w zakresie finansw, nie pozwalaj im na odpoczynek.

215 216

Historical Statistics, ..., jw. s. 119. M. Friedman, A. J. Schwartz, A Monetary History of the United States, jw s. 269-270.

Po depresji z roku 1921 przyszo osiem lat tustych. Ale nie byy one tuste dla wszystkich. Farmerzy wyraali swoje niezadowolenie bez ogrdek. Gosu robotnikw, ktrych zwizki zostay definitywnie rozbite przed zaamaniem z roku 1921 i w cigu niego, gosu Murzynw i innych mniejszoci no i - nie trzeba dodawad - kobiet nie byo sychad i nikt nie potrafiby ocenid miary ich niezadowolenia. Pewne jest tylko, e za przyjemnie wygldajc fasad kryy si ciemne aspekty sytuacji. Pace i ceny byy niemal stae od 1922 r. do 1929 r.217 Poniewa zwikszay si zarwno rozmiary produkcji, jak i jej wydajnod (w latach dwudziestych produkcja na robotnika w przemyle przetwrczym wzrosa, jak si ocenia, o 43%218 oznaczao to, e zyski rosy. Midzy rokiem 1922 a 1929 czysty dochd w 84 wybranych wielkich firmach przemysu przetwrczego niemal si potroi, a wypaty ich dywidend si podwoiy219. Ta czd dochodu, ktra przypadaa bogatym i bya kierowana na konsumpcj i inwestycje, znacznie si powikszya, do czego si jeszcze przyczyniay kolejne obniki podatku dochodowego. Dochd ten musia byd albo wydany, albo zainwestowany. Gdyby cokolwiek przerwao t konsumpcj czy inwestycje, nastpioby zaamanie popytu i powane powikania. Zarwno wydawanie pienidzy jak i inwestowanie, atwo mogo ulec zahamowaniu. Wydatki bogatych mogy si zmniejszyd, gdyby ich co powanie przestraszyo, na przykad wielkie zaamanie na giedzie kapitaowej. Znaczna czd ich inwestycji bya ulokowana w poyczkach zagranicznych czy to dla miast niemieckich, czy republik poudniowo-amerykaoskich. Wiele niebezpieczeostw, ktre przeraay inwestorw, wizao si z tego rodzaju lokatami: mogy nastpid rewolucje, odmowy zapaty dugu, wreszcie trudnoci dunikw z uzyskaniem zota czy dolarw potrzebnych na spat odsetek czy kapitau. Wiele poyczek wewntrzkrajowych poszo na finansowanie pomysw wczesnej generacji finansowych geniuszy - kolei Van Sweringenw, przedsibiorstw uytecznoci publicznej Samuela Insulla i Howarda C. Hopsona czy te bardziej rnorodnych i raczej ciemnych operacji Ivara Kreugera. Wszystko to wizao si ze skomplikowan, a czasem niepojt struktur spek holdingowych, w ktrych korporacje nadrzdne emitoway obligacje i akcje uprzywilejowane, eby kupowad i utrzymywad akcje towarzystw podrzdnych, prowadzcych dziaalnod przemysow. Dawao to kontrol przy minimum inwestycji. Oznaczao te, e gdyby co przerwao strumieo dywidend idcych ku grze, z ktrych trzeba byo pokrywad odsetki od obligacji towarzystwa wyszego rzdu, zawieszono by obsug obligacji, a caa struktura zaamaaby si i zbankrutowaa. Nie mona by ju byo w jej obrbie inwestowad pienidzy pochodzcych z zewntrz. I niewiele inwestowaliby gdziekolwiek indziej ci, ktrzy ponieli w ten sposb straty. Zakadanie spek holdingowych i trustw inwestycyjnych byo i jakim zadziwiajcym zjawiskiem lat dwudziestych i ci, ktrzy je doprowadzili do pomylnego rozwoju, stali si tytanami swojej epoki. Zarwno powstae przedsibiorstwa, jak i ich twrcy byli pod kadym wzgldem prekursorami konglomeratw oraz rnych form funduszy wsplnych i trustw inwestycyjnych220. Byli budowniczymi i burzycielami tych przedsibiorstw, dum, a potem zaka areny finansowej lat szeddziesitych i siedemdziesitych.

217

Tendencja cen hurtowych bya bardzo sabo znikowa. Jest to okolicznod podkrelana przez prof. Friedmana, ktry zaznacza, e nie by to okres oglnej inflacji. Tame, s. 296 i nast. 218 J. K. Galbraith, The Great Crash, 1929, Houghton Mifflin Co., wyd. III, Boston 1972, s. 180. Zaczerpnite z: W. Arndt, The Economic Lessons of the Nineteen-Thirties, Oxford University Press, London 1944, s. 15. 219 Historical Statistics, ..., jw., s. 591. Oparte na obliczeniach National Bureau of Economic Research. 220 Patrz przypis tumacza na s. 157.

I wreszcie nadszed - wywoany czciowo zyskami tego okresu, a w gruncie rzeczy geniuszem wielkich promotorw - pamitny boom giedy kapitaowej. Akcje zaczy id w gr w drugiej poowie 1924 r. i dalej zwykoway przez cay rok 1925. W 1926 r. nastpio krtkotrwae zahamowanie. W tym roku dwa huragany i brak nowych nabywcw, potrzebnych do podtrzymania kadej spekulacji, spowodoway zaamanie si wielkiej koniunktury na ziemi na Florydzie. Ale w 1927 r. nastpi ponowny ruch w gr, ktry przybiera na sile przez cay ten rok i nastpny, a do wrzenia 1929 r. Publikowany przez New York Times redni wskanik 25 akcji przemysowych, ktry w 1924 r. wynosi 134, wzrs do 245 z koocem 1927 r. a do 331 na pocztku 1929 r. W cigu trzech letnich miesicy tego roku zwikszy si on z 339 do 449, co oznaczao wzrost o 32%. Jak przedtem, poszczeglne jednostki i instytucje, przede wszystkim nowe trusty inwestycyjne bdce prekursorami funduszy wsplnych, robiy zakupy, gdy przewidyway podwyk cen. Prowadzio to do zrealizowania si ich oczekiwao, a to z kolei rodzio przewidywanie nowych, jeszcze wikszych podwyek i idcy za nimi pd do kupowania. Ten pd, powiedzmy to raz jeszcze, mg trwad, dopki nie wyczerpaa si liczba nowych nabywcw, ktrzy potwierdzili te przewidywania, albo dopki nie nastpio co, co by sprawio, e przewidywania poszyby w przeciwnym kierunku. Kiedy co takiego nastpowao - na przykad zmniejszenie si rozmiarw poyczek zagranicznych albo bankructwa wielkich spek holdingowych - mona byo oczekiwad, e inwestorzy pjd za gosem swych obaw i e zarwno inwestycje, jak wydatki konsumpcyjne spadn. W dziedzinie finansowania sprzeday wtpliwych papierw wartociowych i podsycania spekulacji na giedzie kapitaowej najwaniejsz w tamtych latach rol odegra nowy system pieniny.

Subskrypcja papierw wartociowych bya w latach dwudziestych finansowana na wielk skal przez banki komercyjne i ich filie. Podobnie by finansowany zakup papierw wartociowych przez osoby prywatne. Poniewa wikszod tych transakcji prowadzono w przewidywaniu zyskw, dokonywano ich przy maym nakadzie rodkw wasnych. Oznacza to, e banki daway fundusze na zakup akcji i bray te akcje jako zabezpieczenie. Banki komercyjne, ktre wypoyczay pienidze na te operacje, zacigay z kolei powane kredyty w bankach Rezerwy Federalnej. Tym samym System Rezerwy Federalnej pomaga finansowad boom giedowy. Niesuszne byoby twierdzenie, e by jego przyczyn. Ludzie nie spekuluj wycznie dlatego, e maj na to pienidze. Ale System Rezerwy Federalnej niewtpliwie podsyca spekulacj i nie zdoa jej zahamowad221. * Podsycanie boomu przez Rezerw Federaln byo, wedug przyjtej powszechnie wersji, wynikiem pewnego interesujcego nieporozumienia. 1 lipca 1927 r. przybya do Nowego Jorku. Mauretania z dwu znakomitymi pasaerami, Montagu Normanem, gubernatorem Banku Angielskiego, i Hjalmarem. Schachtem, dyrektorem Reichsbanku. (Nie by to zreszt moment, w ktrym - biorc
221

Piszc wczeniej na temat tego okresu dowodziem, tak jak tu, e spekulacja nie nastpuje wycznie dlatego, e si dysponuje pienidzmi na ten cel. Prof. Friedman wysun przeciw temu zarzut, e mona uwolnid System Rezerwy Federalnej od odpowiedzialnoci za spowodowanie boomu, nie uwalniajc go rwnoczenie od odpowiedzialnoci za to, e powinien go by zahamowad. T poprawk przyjmuj. Zob. M. Friedman, A J. Schwartz, A Monetary History of the United States, jw., s. 291.

oglnie - umiano przewidywad przysze wydarzenia. Aleksander Kiereoski, ktry tego dnia kooczy swoj wizyt w Ameryce, powiedzia dziennikarzom, e rzd Sowietw jest ju na ostatnich nogach i rozleci si w cigu kilku miesicy). Wizyta okryta bya najwiksz tajemnic, w pewnym sensie nawet ostentacyjn. Nazwisko adnego z tych wielkich bankierw nie figurowao na licie pasaerw i aden z nich po wyldowaniu nie spotka si z przedstawicielami prasy, chocia - jak podano w New York Times - dr Schacht, wychodzc z jadalni w drodze z kwarantanny, zatrzyma si dostatecznie dugo, eby owiadczyd i nie ma nic do powiedzenia222. Sir Montagu wyszed szybko po schodach na gr, machajc rk, i okaza si bez porwnania mniej uprzejmy. W Nowym Jorku do obu panw przyczy si Charles Rist, wicegubernator Banku Francuskiego, i razem udali si na konferencj z Benjaminem Strongiem, gubernatorem Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej. W tym czasie ludzie dociekajcy, kto naprawd rzdzi Systemem Rezerwy Federalnej - zarzd w Waszyngtonie, czy szeroko w terenie rozrzucone i demokratyczne banki okrgowe, czy wreszcie Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej - brali ju pod uwag tylko dentelmeosk rywalizacj midzy Nowym Jorkiem a Waszyngtonem. Bankierzy Starego wiata, jak ich okrelono w New York Times, nie mieli wtpliwoci, e decydujca przewaga bya po stronie gubernatora Stronga. W cigu nastpnych dni kryo wiele domysw na temat dyskutowanych przez nich spraw, zreszt prawie wszystkie z nich byy bdne. Wedug powszechnej opinii sprawy te miay znaczenie paostwowe. Dyskutanci byli faktycznie, jeli nie wedug litery prawa, urzdnikami paostwowymi. Uznawano jednake zasad, e spoeczeostwo nie powinno otrzymywad adnych informacji na temat tych rokowao. Takie zaoenie nadal obowizuje, i to w podziwu godnym stopniu, tam, gdzie chodzi o midzynarodow polityk pienin. Gwnym, a w kadym razie wanym w ostatecznym wyniku przedmiotem dyskusji bya utrzymujca si trudna sytuacja Banku Angielskiego w zakresie rezerw. Bankierzy uwaali, e mona by temu zaradzid, gdyby System Rezerwy Federalnej obniy stop procentow i uatwi tym samym udzielanie kredytw. Wwczas posiadacze zota trzymaliby swj kruszec w Londynie w nadziei wyszych zyskw, a z biegiem czasu wysze ceny w Stanach Zjednoczonych uatwiyby konkurencyjn pozycj brytyjskiego przemysu i robotnikw. A wic wci jeszcze cieo Winstona Churchilla. A gdyby czd zota posza do Berlina, w ktrym nadal odczuwano skutki wielkiej inflacji, czy do Francji, ktra prbowaa utrzymad stabilizacj osignit dziki Poincaremu, to jeszcze lepiej. Rezerwa Federalna zdecydowaa si na takie rozwizanie. Wkrtce po tym spotkaniu stopa redyskontowa zostaa obniona z 4 do 3,5%. Rezerwy bankw komercyjnych zostay uzupenione w cigu najbliszych kilku miesicy w drodze operacji otwartego rynku, przez zakup przez banki Rezerwy Federalnej rzdowych papierw wartociowych na sum 340 mln dol. Wedug powszechnej, ido dzi szeroko wyznawanej opinii, by to bd, ktry doprowadzi do olbrzymiej spekulacji na giedzie kapitaowej. W chwili, kiedy potrzebny by umiar, cudzoziemcy skonili wadze amerykaoskie do hojnoci na ich korzyd, ale kosztem Amerykanw. Adolph C. Miller, czonek Zarzdu Rezerwy Federalnej, ktry negatywnie odnosi si do tego posunicia, okreli je pniej jako najwiksz i najmielsz operacj podjt przez System Rezerwy Federalnej *ktra+ pocigna za sob jeden z najkosztowniejszych bdw, popenionych przez ten czy jakikolwiek inny system bankowy w cigu

222

The New York Times 1 VII 1927.

ostatnich 75 lat223. Profesor Lionel Robbins z London School of Economics, cieszcy si wielkim prestiem obserwator tych wydarzeo, powiedzia pniej: Od tego dnia, wedug wszelkich oznak, sytuacja zupenie wymkna si spod kontroli224. H amerykaoskim panteonie finansowym niepolednie-, miejsce - obok Hamiltona, Biddle'a, Jaya Cooke'a i Salmona. P. Chase'a - zarezerwowano dla Benjamina Stronga. Uwaano, e on wanie, bardziej ni jakikolwiek inny Amerykanin, owej epoki, potrafi rozmawiad z wyrafinowanymi finansistami. Starego wiata na rwnej z nimi stopie225. Najbardziej interesujce jest to, e transakcj, z ktr przede wszystkim czy si jego nazwisko, jest wanie ustpstwo w stosunku do Montagu Normana i Hjalmara Schachta. Takie bywaj rda sawy. Nie s one zreszt wyczn cech ekonomii. Gdyby nie skandal Watergate, H.R. Haldeman i John Dean III nie weszliby do podrcznikw historii. Ani Gordon Liddy. John Mitchell znalazby si w niewielkiej notce sub linea. Zarwno John. Foster Dulles, jak Dean Rusk wyrnili si ogromem swych, bdw w polityce zagranicznej. O Williamie C. Westmorelandzie nikt nie byby nigdy sysza, gdyby nie jego zwizek z najgorzej od roku 1812 prowadzon wojn. Jeeli wszystko inne zawiedzie, mona sobie zawsze zapewnid niemiertelnod przez, popenienie odpowiednio wielkiego bdu.

W rzeczywistoci w postpowaniu gubernatora Stronga bya pewna logika. Ci, ktrzy si rozwodz nad jego historycznym, bdem, nadmiernie uprocili zagadnienie. Okolicznoci s i w tym przypadku pouczajce. Wobec zaburzeo i trudnoci pieninych w wczesnych Niemczech, Francji i Anglii nie byo rzecz dziwn, e w pocztkach lat dwudziestych wielu posiadaczy zota szukao w Stanach Zjednoczonych bezpiecznego schronienia dla swych zasobw. Wartod papierw wartociowych, ktra w 1918 r. osigna fantastyczn sum 2,9 mld dol., dosza do 4,2 mld dol. pod koniec 1926 r.226 bezporednio przed przybyciem pasaerw Mauretanii. Zoto po przywiezieniu skadano w bankach komercyjnych, gdzie mogo byo, gdyby na to zezwolono, podtrzymad wielk ekspansj kredytw, emisj banknotw i wkadw (przy zaoeniu, e istnieli ludzie i przedsibiorstwa poszukujce kredytw) i spowodowad du inflacj. Rezerwa Federalna w latach dwudziestych uprzedzia taki rozwj wypadkw przez wyprzeda nabytych w czasie wojny za zoto rzdowych papierw wartociowych i przeniesienie tym samym tego zota ze skarbcw bankowych, gdzie suyoby jako rezerwa dla poyczek i wkadw, do swoich wasnych skarbcw. W marcu 1923 r. uformowano wic w celu koordynowania tych operacji Federalny Komitet Otwartego Rynku (Federal Open-Market Investment Committee), zoony z ludzi obdarzonych - wedug okrelenia prof. Samuelsona - jedyn w swoim rodzaju wadz. Z chwil gdy zoto znalazo si bezpiecznie w posiadaniu Rezerwy Federalnej, przestawa istnied jakikolwiek jego zwizek z poyczkami i wkadami bankw komercyjnych, a tym samym z poda pienidza. Rezerwa Federalna utrzymywaa swoje poyczki dla bankw znacznie poniej poziomu, na jaki by pozwalay jej rezerwy zota. Liczba udzielanych poyczek
223

L. Robbins, The Great Depression, Macmillan Co., New York 1934, s. 53. Owiadczenie Millera pochodzi z jego zeznao przed Senack Komisj do Spraw-Bankowoci i Obiegu Pienidza (Senate Committee on Banking and Currency)., 224 Tamie, s. 53. 225 Omawia t spraw L. V. Chandler, bardzo kompetentny biograf Stronga, w: Benjamin Strong, Central Banker, The Brooklngs Instltution, Washington 1959. 226 Historical Statistics..., jw., s. 649.

zaleaa od odsetek, jakimi Rezerwa Federalna obciaa banki, i do pewnego stopnia od tego, czy popieraa ona udzielanie bankom kredytw, czy nie. Kredyty te miay z kolei wpyw na rezerwy bankw komercyjnych i ich zdolnod do udzielania poyczek. Tote, chocia w Stanach Zjednoczonych obowizywa system waluty zotej, zapas zota nie mia wikszego znaczenia. Obecnie, w czasie pokoju, tak jak poprzednio w czasie wojny, kraj mia walut kierowan. Klasyczne siy powodujce redystrybucj zota przy systemie waluty zotej ju nie dziaay, poniewa napyw zota nie mia ju adnego wpywu na amerykaoskie poyczki, wkady, ceny i stopy procentowe, gdy byy one teraz okrelane przez decyzje Rezerwy Federalnej. Gdy zoto napywao, nie musia nastpowad spadek stopy procentowej czy ekspansja kredytw i dziaalnoci gospodarczej ani te zwyka cen. Oglnie biorc, nie nastpowao nic, co by mogo zahamowad przypyw zota i stanowid nastpnie bodziec do jego odpywu, zgodnie z funkcjonowaniem klasycznego systemu waluty zotej. Mona by wic dowodzid, e gubernator Strong, niewtpliwy zwolennik waluty zotej, ustpujc Schachtowi, Normanowi i Ristowi robi tylko to, co system waluty zotej powinien by zrobid automatycznie. Moliwe, e wanie w ten sposb rozumia spraw, chod tego rodzaju intuicja przychodzi zwykle dopiero po fakcie. Nie jest rwnie cakowicie pewne, czy bardziej restrykcyjna polityka w raku 1927 i pniej powstrzymaaby spekulacj na giedzie kapitaowej. Moga bya jednak powstrzymad inne zjawiska, przede wszystkim udzielanie poyczek na spekulacj, banki przyznaj je bowiem nie tylko na zwyke cele handlowe, przemysowe i rolnicze. W latach dwudziestych wzrost sumy poyczek udzielanych przez banki komercyjne (pominwszy kredyty na nieruchomoci) by stosunkowo skromny: z 23,0 mld dol. w poowie 1921 r. do 30,0 mld dol. w poowie 1929 r.227. (Kredyty na nieruchomoci, w zakresie ktrych istniaa dua spekulacja, wzrosy o znacznie wyszy procent.) Ale w obrbie wspomnianej wanie globalnej sumy ogromnie wzrosy poyczki dla maklerw na zakup papierw wartociowych przy maym wkadzie rodkw wasnych, to znaczy na spekulacj: z 810 mln dol. pod koniec 1921 r. do 2,5 mld na pocztku 1929 r., przy czym rwnie duo kredytw udzieliy korporacje i inni niebankowi poyczkodawcy. Dalszy znaczny wzrost - o okoo 400 mln dol. miesicznie - nastpi w letnich miesicach 1929 r.228. Stopa procentowa pobierana od poyczek dla maklerw, przy ktrej nie trzeba byo w tamtych czasach robid zastrzeeo na wypadek rosncych cen, bya zadziwiajca: wahaa si od 6 do 12%, a czasem bya nawet wysza. Te 12% otrzymywao si z niemal absolutn pewnoci, a pienidze mona byo dostad na kade danie. Dwanacie procent, to jest dwanacie procent. Tote gdyby Rezerwa Federalna podwyszya swoje stopy procentowe i ograniczya udzielanie poyczek, banki - z wyjtkiem zdumiewajco nieczuych na 12% dochodu - obciyby mniej korzystne i znacznie mniej bezpieczne poyczki dla swych bardziej przyziemnych klientw na zwyke cele handlowe, mieszkaniowe, przemysowe lub rolnicze. Te wanie poyczki ulegyby ograniczeniu. Obawa, e mogaby to rzeczywicie nastpid, bardzo gnbia czonkw Zarzdu Rezerwy Federalnej w Waszyngtonie. Rwnoczenie coraz mniejszy udzia w kredytach na operacje giedowe miay poyczki bankowe, a wysokie stopy procentowe poyczek zwrotnych na danie coraz bardziej nciy korporacje 229.

227 228

Tame, s. 631. Tame, s. 660 oraz J. K. Galbralth, The Great Crash..., jw., s. 72-74. 229 Poyczki udzielane przez banki na dziaalnod gospodarcz mona byo rwnie skierowad na gied kapitaow. Przy oprocentowaniu poyczek zwrotnych na danie w wysokoci 10, 15 a nawet 20%, biznesmenowi opacao si oddad na przykad w zastaw swoje zapasy towaru i inne aktywa rzeczowe za

Istniaa jeszcze moliwod udzielenia ostrzeenia tym bankom, ktre bray z Rezerwy Federalnej kredyty, kierowane przez nie nastpnie na gied kapitaow, a moe nawet obcicia im kredytw. Niestety przeciw temu rozwizaniu przemawiao to, e najpowaniejsze wykroczenia w tej dziedzinie popeniay najwiksze banki nowojorskie. A te wielkie banki yy za pan brat z Nowojorskim Bankiem Rezerwy Federalnej. Na czele National City Bank, ktry wraz z Chase National by jednym z dwu najwikszych, sta niejaki Charles E. Mitchell, impulsywny, a jak pniejsze wydarzenia wykazay, szczeglnie tpy czowiek, sam gboko zaangaowany w operacje na giedzie. Gdyby boom giedowy mia si zaamad, upadby wraz z nim Mitchell, a t zalenod by zdolny dostrzec. W pocztkach 1929 r. wanie nikt inny tylko Mitchell zosta dyrektorem Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej. W lutym 1929 r. Zarzd Rezerwy Federalnej w Waszyngtonie, wbrew sprzeciwom Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej, ostrzeg przed uywaniem funduszy Rezerwy Federalnej na finansowanie spekulacji. Przy formuowaniu tego ostrzeenia bynajmniej nie zapomniano o ostronoci: Bank czonkowski (bank komercyjny) nie moe sobie rocid prawa do kredytu redyskontowego w swoim banku Rezerwy Federalnej, kiedy zaciga w nim kredyt albo w celu udzielania poyczek na spekulacj, albo w celu prolongowania takich poyczek230. Nastpnie dodano skwapliwie, e to, co banki robiy ze swoimi, czyli pochodzcymi ze zoonych u nich wkadw, pienidzmi, byo ich wasn spraw. Oznaczao to wyrzeczenie si podstawowej odpowiedzialnoci banku centralnego, ktra polegaa na sprawowaniu nadzoru i potrzebnej kontroli nad wszelkimi kredytami bankowymi. Rynek zatrzs si w odpowiedzi na to ostrzeenie, ale wnet wrci do rwnowagi. Zarzd zacz si zastanawiad nad dalszym dziaaniem lub powstrzymaniem si od dziaania. W marcu rozesza si wiadomod, e w kwaterze gwnej Rezerwy Federalnej w Waszyngtonie odbywaj si posiedzenia. Mwiono nawet o jakim bezprecedensowym posiedzeniu sobotnim. Banki ogarn strach i zaczy ograniczad swoje poyczki giedowe; 26 marca stopa od poyczek zwrotnych na danie, to znaczy stopa procentowa, ktra obowizuje przy wymagajcym maego nakadu rodkw wasnych nabywaniu papierw wartociowych, osigna 20%. Gwatownie wzrosa liczba transakcji na rynku. W tej sytuacji Mitchell przej inicjatyw. Owiadczy, e czuje si w obowizku - i to jest niezmiernie wane dla Rezerwy Federalnej - zaegnad kady niebezpieczny kryzys na rynku pieninym przez ostrzeenia lub inne pocignicia231. Dostosowujc dziaanie do swoich sw i swoich osobistych interesw, sprawi, e nastpnego dnia National City Bank przeznaczy 25 mln dol. na poyczki dla maklerw, ktre miay byd wypacane w 5-milionowych porcjach za kady punkt odsetek od poyczek zawrotnych na danie, jeeli wzrosy one powyej 16%. Rynek szybko wrci do rwnowagi, a Mitchell, chod nie unikn krytyki, by w dalszym cigu dyrektorem i nie byo sychad o udzieleniu mu upomnienia czy nagany232. Zarzd Rezerwy Federalnej nie podj adnych dalszych wysikw w kierunku ograniczenia kredytw.

poyczk bankow na 6, 7 czy 8% przychody uzyskane i tego tytuu poyczyd z kolei maklerowi. Zob. H. Barger, The Management of Money, Rand McNally & Co., Chicago 1964, s, 91. Mam osobicie wraenie, e rozmiary tego rodzaju operacji nie byy due. 230 Cytowane w: J. K. Galbraith, The Great Crash..., jw s. 38. 231 Tame, s. 42. 232 Mitchell nie utrzyma si dugo. Ponis tej, jesieni cikie straty wskutek krachu giedowego, nastpnie zosta aresztowany za uchylanie si od pacenia podatkw i wyrzucony z banku. Uwolniony pniej od zarzutu oszustwa podatkowego, uwika si w dugie i kosztowne postpowanie cywilne, dc do odzyskania 1 100 000 dol. nie zapaconych podatkw. Nie by w tym zreszt odosobniony. Zgubne nastpstwa zwizkw

Czd odpowiedzialnoci za tak aosne wyniki dziaalnoci Rezerwy Federalnej trzeba przypisad nie tyle zym zamiarom, co niekompetencji. Amerykaoskie przekonanie, e kady moe zostad dyrektorem banku centralnego przez sam akt mianowania go na to stanowisko, podkrelilimy ju wystarczajco. W latach dwudziestych ta regua obowizywaa w peni. Herbert Hoover, ktry okreli czonkw Zarzdu Rezerwy Federalnej z tego okresu jako miernoty, nie przejawi wikszej uprzejmoci w stosunku do Stronga. Nazwa go umysow przybudwk Europy. Jednake w 1927 r. sytuacja nieco si poprawia. Stanowisko Daniela Crissingera, prawnika firmy produkujcej koparki parowe, przej Roy A. Young, troch bardziej kompetentny czowiek. Domaga si on ograniczenia poyczek bankowych na spekulacj giedow, jednake w cigu 1929 r. w znacznym stopniu zagodzi swoje stanowisko. Doszed do wniosku, jak pniej powiedzia, e histeria, chocia mona j troch ograniczyd, musi mied swj normalny przebieg, a w koocu si wyczerpie233. By jeszcze jeden powd nieinterwencji, o ktrym ani Young, ani nikt inny nie wspomnia. Dotyczy on - i tym razem - sprawy ponoszenia odpowiedzialnoci. Gdyby Rezerwa Federalna wystpia energicznie w sprawie ograniczenia poyczek na spekulacj, obarczono by j odpowiedzialnoci nie tylko za zahamowanie boomu, ale rwnie za pynce std konsekwencje. Oznaczayby one strat setek milionw dolarw przez setki tysicy spekulantw, z ktrych wielu uwaao si za mdrych, rozwanych i zasugujcych na zaufanie inwestorw. Moliwe, e doprowadzioby to do depresji. Kto by si chcia narazid na spowodowany tym gniew? Kto by chcia byd przez reszt ycia obwiniany o to i pogardzany? W pocztkach lata 1929 r. Paul M. Warburg, ktry oprcz tego, e by budowniczym Systemu Rezerwy Federalnej i pierwszym jego gubernatorem, by jedn z najbardziej powaanych postaci pord wczesnej finansjery, ostrzega przed niebezpieczeostwami wynikajcymi z panujcej orgii nieokieznanej spekulacji. W proroczej wypowiedzi sugerowa, e jeeli ta orgia bdzie trwaa, to pocignie za sob ogln depresj, ktra obejmie cay kraj. Domaga si energiczniejszego dziaania ze strony Rezerwy Federalnej. Wzbudzio to gwatown reakcj. Najprzyjaniej ustosunkowani do niego komentatorzy mwili, e nie dotrzymuje kroku duchowi czasu. Szczersi oskarali go o sabota o zadanie brutalnego ciosu dobrobytowi amerykaoskiemu. Zdarzay si insynuacje, e byd moe przegra na giedzie. Warburg mwi potem przyjacioom, e byo to najprzykrzejsze dowiadczenie jego ycia234. O ile lepiej - z punktu widzenia Rezerwy Federalnej - zostawid sprawy wasnemu, naturalnemu biegowi i tym samym pozwolid, by natura sama ponosia za to win.

z pienidzem (jak rwnie charakterystyczna dla amerykaoskich stosunkw regua, e tym, ktrzy bez wyranych kwalifikacji osigaj najwiksze wyyny, sdzony jest rwnie najgbszy upadek) wywary swj fatalny wpyw na dwch najznakomitszych kolegw Mitchella z tego okresu, Alberta H. Wiggina, dyrektora Chase National Bank, i Richarda Whitneya, wczesnego wiceprezesa, a pniej prezesa i gwnego obroocy nowojorskiej giedy kapitaowej. Wiggina ukarano grzywn midzy innymi za wykryty niedobr akcji Chase National, zakupionych z pienidzy poyczonych od tego banku. Usprawiedliwia si dowodzc, e prowadzenie tego rodzaju operacji zwikszao Jego zainteresowanie prac. Whitney - ktrego nieudolnod, wynikajca nie tyle ze skonnoci przestpczych, co z modoci, i na ktr nie zwracano przedtem uwagi ze wzgldu na jego pozycj towarzysk, studia w Harvardzie i koneksje rodzinne - zosta skazany za kradzie papierw wartociowych i wysany do Sing-Sing. 233 S. E. Harris, Twenty Years of Federal Reserve Policy, Harvard Economic Studies, I XII, Harvard University Press, Cambridge 1933, cz. II, s. 547. Opracowanie to jest wartociowym przewodnikiem po wspczesnych pogldach na te wane zagadnienia. 234 w J. K. Galbralth, The Great Crash..., jw.

Koniec nadszed w padzierniku. W czwartek 24 padziernika, po szeregu zych dni, wydawao si ju, e nastpio cakowite zaamanie na rynku. W nastpny wtorek rzeczywicie tak si stao. W cigu nastpnych dni panika troch zmalaa, ale na rynku w dalszym cigu spaday kursy papierw wartociowych. Na wiosn 1930 r. nastpi krtkotrway ich wzrost, lecz potem dalszy spadek. Wedug Timesa 8 lipca 1932 r. wskanik przemysowy wynosi 58 - troch ponad jedn sm poziomu sprzed trzech lat. Wtedy prawie wszystko byo ju tak samo bliskie dna. Dochd narodowy brutto, czyli wartod caej produkcji wytworzonej w gospodarce, spad od 1929 r. prawie o jedn czwart w cenach tego roku, a prawie o poow w cenach biecych. W 1929 r. bezrobocie, ktrego oceny byy dokonywane po fakcie i nie s zbyt cise, wynosio przez cay rok rednio 1,6 mln osb, to znaczy 3,2% siy roboczej. W 1932 r. rednie roczne bezrobocie ksztatowao si na poziomie 12,1 mln, czyli wynosio nieco tylko mniej ni jedn czwart siy roboczej. W nastpnym roku byo ono jeszcze wiksze. Nie wypacano zasikw dla bezrobotnych. Zaopatrzenie biednych, zgodnie z uroczystym zapewnieniem w Konstytucji, bardzo czsto cytowanym przez bogatych, uwaane byo za spraw miejscowych czynnikw. Wszystkie ceny obniyy si o okoo jedn trzeci w stosunku do poziomu z roku 1929, ale spadek cen produktw rolnych by wyjtkowo przeraajcy. W 1929 r. hurtowe ceny produktw nierolniczych wynosiy rednio 92% poziomu z roku 1926, a w 1932 r. spady do 70% - by to spadek o okoo jedn czwart. Hurtowe ceny produktw rolnych wynosiy w 1929 r. 105% poziomu z roku 1926, a w 1932 r. - rednio 48% tego poziomu. By to spadek o wicej ni poow w cigu trzech lat235. Raz jeszcze zwracamy uwag na to, e rne siy oddziayway na poszczeglne dziedziny gospodarki, do czego jeszcze powrcimy. Do kooca dekady produkcja i ceny byy niskie, a bezrobocie w dalszym cigu wysokie. Dopiero w 1937 r. dochd narodowy brutto osign poziom z roku 1929, a dopiero w 1941 r. bezrobocie, wedug wczesnych obliczeo, spado do poziomu poniej 10% siy roboczej236. Depresja z lat 19201921 bya ostra, ale krtkotrwaa, natomiast depresja z lat trzydziestych bya ostra, a zarazem bardzo, bardzo duga.

235 236

Historical Statistics..., jw., s, 73, 116 i 139. W tych latach zatrudnieni w ramach rnego rodzaju rzdowych programw robt publicznych byli uwaani za nie zatrudnionych. Jeli wzid pod uwag to, jak traktowano te prace i jak byy one wynagradzane, prawdopodobnie byo to suszne.

Rozdzia XIV Gdy zabrako pienidzy

Istnieje pogld, e ze wzgldu na niepokoje, a w nastpstwie tego na zachowanie si ludzi, wielka depresja jest jak dotd najwaniejszym wydarzeniem stulecia - przynajmniej dla Amerykanw. adna z dwu wojen nie miaa podobnego wpywu na tak wielu ludzi. Wyzwolenie energii atomowej, chocia mogo skonid patologicznie wojowniczych osobnikw do pewnej dodatkowej ostronoci, miao jeszcze mniejsze znaczenie. Podre na Ksiyc byy w stosunku do depresji mao wanym wydarzeniem. Tylko u niewielu z tych, ktrzy j przeyli, nie pozostawia ona trwaych ladw w osobowoci. W przeciwieostwie do wojen, bardzo niewiele uwagi powicono czynnikom, ktre sprawiy, e dokuczliwe i niepokojce kryzysy poprzedniego stulecia przerodziy si w t gbok i dugotrwa tragedi. Dla marksistw by to jeszcze jeden przejaw zgubnej tendencji kapitalizmu. By gorszy ni poprzednie, poniewa kryzysy kapitalistyczne powinny si pogarszad a do ostatecznego apokaliptycznego zaamania. Dla ortodoksyjnych uczonych tego okresu by to jeszcze jeden zwrot ku doowi w cyklu koniunktury, przeduony najprawdopodobniej wskutek niefortunnych wysikw rzdw, ktre go chciay zakooczyd. Nie sdzono na og, e krach na giedzie kapitaowej i poprzedzajca go spekulacja byy decydujcymi przyczynami kryzysu. Zachowanie si rynku to tylko reakcja na gbsze i bardziej podstawowe siy; sam przez si nie by on powaniejsz przyczyn zmian. Dobra koniunktura kooczya si w pocztkach 1929 r., chocia ludzie zaczli sobie z tego zdawad spraw dopiero po padziernikowym sensacyjnym krachu na giedzie237. Byo co powierzchownego w przypasywaniu tak straszliwego wydarzenia jak wielka depresja tak nieistotnej sprawie jak spekulacja akcjami na giedzie kapitaowej. Moliwe, e dziaa tu rwnie pewien instynkt samozachowawczy. Gieda kapitaowa bya zawsze przez prawych i cnotliwych ludzi uwaana za objaw moralnego zepsucia. Dlaczego dostarczad wrogom Wall Street jeszcze wicej argumentw, ni ju mieli? Dlaczego robid ze spekulacji spraw o znaczeniu spoecznym? Zgodnie z bardziej dojrzaym pogldem uznano, e spekulacja pnych lat dwudziestych i zaamanie si giedy kapitaowej miay jednak istotne znaczenie. Jak ju wczeniej wspomnielimy, koniunktura lat dwudziestych bya wyranie nastawiona na faworyzowanie zyskw biznesu i dochodw bogaczy. Wskutek tego trwaod dobrobytu zaleaa od nieustannych wysokich wydatkw inwestycyjnych biznesu i dalszych wysokich wydatkw konsumpcyjnych ludzi bogatych. Krach na giedzie kapitaowej zada miertelny cios jednym i drugim. Kiedy wartod akcji spadaa na eb na szyj, ostronod przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych - przeciwnie - wzrastaa. Powane przedsibiorstwa zaczy poddawad rewizji swoje zamierzenia inwestycyjne. Efemeryczne struktury ekonomiczne - typu Hopsona, Kreugera, Van Sweringenw, Insulla i Foshaya - byy zmuszane do ograniczenia dziaalnoci, bo w krtkim czasie ich twrcy nie mieli ju gotwki na pacenie odsetek od olbrzymiej iloci emitowanych obligacji, na ktrych opieray si ich dochody. Banki nabray nagle ostronoci. Poyczkobiorcw zaskoczya sytuacja rynkowa, a wkrtce mogli ulec panice rwnie waciciele

237

P. Studenski, H. E. Krooss, Financial History of the United States, McGraw-Hill Book Co., New York 1952, s. 353.

wkadw. Wobec tego lepiej mied do dyspozycji wiksz gotwk. A indywidualni inwestorzy, ktrzy ju sobie dobrze poparzyli palce, nie stwarzali zachcajcych perspektyw dla nowych emisji papierw wartociowych. Wystpia rwnie bardzo za passa w zakresie wydatkw konsumpcyjnych. Ci, ktrzy do padziernika wydawali dochody z kapitau, obecnie ju ich nie mieli. Wielu takich, ktrych to bezporednio nie dotkno, uznali za rozsdne zachowywad si tak, jakby si im to przydarzyo. Niewiele si dziao w gospodarce w tygodniach poprzedzajcych burz padziernikow. W cigu tygodni bezporednio po niej recesja przybraa rujnujce rozmiary. W ostatnich latach Charles P. Kindleberger, ekonomista i historyk wykazujcy pochway godn odpornod na utarte pogldy, ponownie zbada istniejce dowody. Oto jego ostrony wniosek: Wobec nagego zaamania si pod koniec roku 1929 dziaalnoci gospodarczej, cen towarw i importu trudno podtrzymywad twierdzenie, e wypadki na giedzie kapitaowej byy zjawiskiem powierzchownym...238. Krach na giedzie nie by wydarzeniem bahym. A wobec braku odpornoci gospodarki na tego rodzaju ciosy ten wanie krach sta si czym rozstrzygajcym.

Z chwil gdy rujnujce nastpstwa krachu giedowego w peni si ju ujawniy, historia pienidza poprzedniego dziesiciolecia powtrzya si z godn uwagi dokadnoci - jak zwierciadlane odbicie. Moliwe, e Rezerwa Federalna nie zdoaaby ju wtedy zatrzymad ani deflacji, ani depresji, tak jak przed krachem nie moga w sposb skuteczny zatrzymad spekulacji. Ale - podobnie jak w okresie gwatownego wzrostu koniunktury - to, co zrobia, pogorszyo tylko sprawy. Tak jak w latach 19191921, polityka pienina zwikszya boom i pogbia zaamanie. W miesicach nastpujcych po krachu giedowym banki Rezerwy Federalnej faktycznie obniyy odsetki: stopa redyskontowa Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej, czyli - jak ju powiedziano stopa, jak obcia on banki czonkowskie za udzielone im poyczki, wynoszca przed krachem 6%, bya kilkakrotnie obniana o 0,5% a do 1,5% w 1931 r. Nikt nie mg wtpid, e nie bya to lichwiarska stopa. Jednake kolejne kroki w d nastpoway w duych odstpach czasu jako bardzo powolna reakcja na przeraajce spadki produkcji, zatrudnienia i cen, jakie wwczas wystpoway. A inne Banki Rezerwy Federalnej, wykorzystujc sw autonomi, pozostaway jeszcze bardziej w tyle. Co waniejsze, zakupy papierw wartociowych na otwartym rynku nie byy popierane - raczej ich unikano. Coraz czciej waciciele wkadw, indywidualnie lub zbiorowo pojawiali si w bankach po gotwk. W takiej sytuacji oczywistym kierunkiem dziaania Rezerwy Federalnej powinno byd kupowanie rzdowych obligacji i zalewanie bankw pochodzcymi std funduszami. Banki mogyby te fundusze poyczad, gdyby si kto o takie poyczki ubiega. W kadym razie fundusze te byyby pod rk na wypadek tworzenia si - jak to si wczeniej lub pniej zdarzao wikszoci bankw gronych kolejek przed kasami i dalszego wzrostu runu na banki. Jednake a do 1932 r. Rezerwa Federalna nie podja adnych operacji otwartego rynku na jakkolwiek godn uwagi skal. Przyczyn tej tpoty - a wszystkie powagi naukowe zgodnie utrzymuj, e by to szczeglnie znaczcy bd - byo co, na co Czytelnik powinien byd ju teraz przygotowany. Przekonalimy si, e przy formuowaniu polityki pieninej ci, ktrzy si tym zajmuj, reaguj w sposb absolutnie niezawodny
238

Ch. P. Kindleberger, The World in Depression, 1829-1939, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1973, s.. 127.

nie na biece wydarzenia, lecz na najbardziej uderzajce wydarzenia z niedawnej przeszoci. W latach trzydziestych najsilniejszym takim przeyciem dla ekonomistw, ekspertw finansowych, bankierw i politykw bya inflacja. Nie wicej ni pitnacie lat wczeniej, podczas I wojny wiatowej, ceny wzrosy dwukrotnie. Reakcja na to bya zdecydowanie negatywna. A dziesid zaledwie lat przedtem w Niemczech i wschodniej Europie skoczyy one w gr i pienidz straci wszelk wartod. W latach dwudziestych i trzydziestych nastpia wielka migracja ekonomistw z Austrii, Niemiec i Europy rodkowej do Anglii i Stanw Zjednoczonych. Wszyscy oni dowiadczyli na wasnej skrze hiperinflacji. Naturalnym wic biegiem rzeczy ci powaali ludzie, mimo panujcej skrajnej deflacji, ostrzegali przed gronym niebezpieczeostwem inflacji. Poczucie tego - nie istniejcego oczywicie - niebezpieczeostwa byo szczeglnie silne w bankach Rezerwy Federalnej. One to wanie byy uznanymi orodkami tradycyjnej mdroci finansowej239. To przekonanie powstrzymao System Rezerwy Federalnej od skuteczniejszego przyjcia z pomoc coraz bardziej napastowanym i obleganym bankom komercyjnym240.

Chocia obawa inflacji bya najpotniejsz si paraliujc umysy finansistw, dwa inne czynniki rwnie silnie oddziayway w tych latach. Jednym bya koncepcja oczyszczajcej roli polityki gospodarczej. Twierdzono, e boom powoduje niszczce, chod czsto bliej nie okrelone, wypaczenia systemu gospodarczego. Poprawa moe nastpid dopiero wtedy, gdy te wypaczenia zostan usunite. Deflacja i bankructwo byy naturalnymi rodkami korygujcymi. Joseph Schumpeter, minister finansw Austrii przez wiksz czd okresu inflacji w tym kraju, zacz teraz wystpowad jako liczca si osobistod na amerykaoskiej arenie gospodarczej. Dowodzi on, e system gospodarczy powinien w wyniku depresji pozbyd si zatruwajcych go elementw. Rozpatrujc histori cykli koniunkturalnych doszed on do wniosku, e adna poprawa, nie bya nigdy trwaa, dopki to nie nastpio, i e wszelka rzdowa interwencja w celu przyspieszenia poprawy opniaa tylko terapi, a z ni popraw. Lionel Robbins, najbardziej podziwiany rzecznik brytyjskiej ortodoksji, dawa w grancie rzeczy te same rady w najsynniejszej ksice na temat depresji: Nikt nie pragnie bankructw. Nikt nie lubi likwidacji przedsibiorstw jako takich *ale+ kiedy rozmiary bdnych inwestycji i nadmiernego zaduenia przekroczyy ju pewn granic, opniajce rodki zaradcze maj tylko tendencj do pogarszania sprawy241. Prymitywniejsze znacznie sformuowanie wyszo z ust ministra skarbu, Alfreda Mellona. Twierdzi on, e dla przyspieszenia poprawy kraj musi likwidowad si robocz, likwidowad zapasy, likwidowad farmerw i likwidowad nieruchomoci242. Wreszcie pewn rol odegra rwnie syndrom zaufania w yciu gospodarczym. Bya to w owym czasie potna sia, ktrej lady pozostay do dzi. Zgodnie z ni naleao szanowad pogldy
239

W tej sprawie zob. L. V. Chandler, America's Greatest Depression, 1929-1941, Harper & Row, New York 1970, s. 113 i nast. 240 Byy od tego wyjtki. Czowiekiem o zdecydowanie odmiennym pogldzie by Eugene Meyer, ktry zosta przewodniczcym Zarzdu Rezerwy Federalnej, w 1930 r. Wykorzystujc swe stanowisko, domaga si stosowania mniej restrykcyjnej polityki. Jego gos nie przeway jednak ciaru ortodoksyjnej opinii. 241 L. Robbins, The Great Depression, Macmillan Co., New York 1334, s. 62 i nast.; szczeglnie s. 75. 242 H. Hoover, The Memoirs of Herbert Hoover: The Great Depression 1929-1341, Macmillan Co., New York 1952, s. 30. Pamitniki Hoovera nie s wzorem cisoci. Jednake ten cytat, chod moe chodzio w nim o wywarcie okrelonego wraenia, niewtpliwie odzwierciedla stanowisko Mellona.

bankierw i biznesmenw nawet wtedy, gdy byy one bdne i zdecydowanie szkodliwe z punktu widzenia poprawy gospodarczej, poniewa zaufanie do gospodarki zostaoby podkopane, gdyby si podjo dziaania przeciwne tym pogldom. A to podkopanie oznaczaoby zmniejszenie inwestycji, ograniczenie produkcji, spadek zatrudnienia i pogbienie si depresji. Wynikao wic std, e suszne kroki, podjte wbrew opinii biznesmenw i spoecznoci finansowej, byyby krokami bdnymi. Poniewa bardziej powaani bankierzy i biznesmeni obawiali si rzdowej akcji majcej przynied pomoc biednym, zatrudnid bezrobotnych i oglnie zwikszyd popyt, syndrom zaufania dziaa bardzo silnie na rzecz nieingerencji rzdu. Herbert Hoover by zdecydowanym zwolennikiem syndromu zaufania i do kooca prbowa przekonad do niego swego nastpc. Pisa do Roosevelta w pocztkach 1933 r.: bardzo wczesne twoje owiadczenie na temat dwu czy trzech kierunkw polityki twojej administracji przyczynioby si bardzo znacznie do przywrcenia zaufania i spowodowaoby powrt na drog poprawy. Wrd obietnic, ktre by - jego zdaniem - najbardziej si przyczyniy do odrodzenia zaufania, byaby obietnica zrwnowaenia budetu wraz z wszystkim, co z tego wynikao w zakresie wydatkw na pomoc dla ubogich i na zatrudnienie, oraz obietnica e nie bdzie adnych manipulacji w sprawach pienidza i inflacji243. * Kiedy obniki cen i spadek produkcji ju si powanie zaznaczyy, wystpiy inne siy, ktrych czne dziaanie podtrzymywao te zjawiska i nadawao im efekt kumulatywny. Jak ju powiedzielimy, poszczeglni ludzie, ktrzy si ju sparzyli i przestraszyli, ograniczali swe zakupy. To wpywao na ceny, produkcj i zatrudnienie u ich dostawcw, a to z kolei miao dalszy jeszcze wpyw na popyt. A inwestorzy, ktrzy te si sparzyli i przestraszyli, przestali inwestowad i kurczowo trzymali si gotwki. Zaoszczdzony dochd nie by wic ju inwestowany i wydawany, a to te miao swoje dalsze konsekwencje. Robotnicy tracili prac i ograniczali wydatki. W rezultacie spaday ceny i produkcja, co miao z kolei dalszy wpyw na ceny, produkcj i zatrudnienie. Ani wtedy, ani potem nikt nie stara si dokadniej, a nawet mniej dokadnie ocenid tych wielu si dziaajcych deflacyjnie. Jednake dwie z nich, majce szczeglne znaczenie dla historii pienidza i jego przyszego rozwoju, wymagaj specjalnej uwagi. Jedn z nich bya tendencja, ktra wystpia w okresie pogbiania si depresji w latach 1930-1932, w przypadku firm majcych pewn kontrol nad swymi cenami - tak, jakiej nie maj na przykad farmerzy. Bya to tendencja do zdobywania konkurencyjnej przewagi przez obnianie cen i pniejsze obnianie pac w celu skompensowania zmniejszonego dochodu. Kiedy to nastpio, inne firmy przemysowe szy ich ladem. Wkrtce rozwijaa si spirala ku doowi, odwrotna do wspczesnej spirali inflacyjnej. Zamiast eby ceny pocigay za sob w gr pace, a wysze pace powodoway z kolei wzrost cen, ceny cigay w d pace, tak e kady spadek cen prowadzi do nowej rundy obniania pac. Prezydent Hoover by przeciwny takim redukcjom pac, ale bez bardziej widocznego skutku. Uwaa on, e zmniejszay one si nabywcz i pogbiay deflacj. Z nadejciem New Dealu gwnym celem Administracji Odnowy Narodowej (National Recovery Administration) byo zatrzymanie tej spirali ku

243

A. M. Schlesinger, Jr., The Crisis of the Old Order, Houghton Mifflin Co., Boston 1957, s. 476.

doowi. Metod dziaania bya bezporednia interwencja, odpowiednik pniejszych kontroli pac i cen, majca na celu zatrzymanie spirali deflacyjnej. Ekonomici w owym czasie niepochlebnie ocenili zarwno Hoovera, jak Administracj Odnowy Narodowej. Taka interwencja bya sprzeczna ze swobodnym, opartym na konkurencji funkcjonowaniem rynkw. Uniemoliwianie obniki pac oznaczao wykluczenie normalnego i podanego zmniejszania kosztw robocizny. Takie obniki prowadziy do wikszych zyskw i wikszego zatrudnienia. Tego, e redukcje pac wpyway negatywnie na globaln si nabywcz i popyt, nie uwaano za istotne. W koocu zwyciy ortodoksyjny pogld na Administracj Odnowy Narodowej. Jej likwidacj powitano z wielk radoci. W duszej perspektywie historycznej znacznie wicej przemawia na korzyd prezydenta Hoovera i Administracji Odnowy Narodowej, ni si w owym czasie wydawao. Prawie nikt nie ma dzisiaj wtpliwoci, e we wspczesnej gospodarce przemysowej ceny i pace mog wzajemnie na siebie oddziaywad, powodujc silne, autonomiczne ruchy w dochodach pieninych i cenach. A kwestia bezporedniej interwencji w celu zatrzymania tych ruchw bya w cigu czterdziestu lat po Administracji Odnowy Narodowej stale powracajcym zagadnieniem w polityce gospodarczej. Hoover i twrcy tej administracji reagowali w sposb prosty i bezporedni na powstae okolicznoci, co byo, jak to czsto si zdarza, lepszym przewodnikiem w dziaaniu ni panujca teoria. Inn dajc si w owych latach zauwayd si deflacyjn byy upadoci bankw. One rwnie dziaay kumulatywnie. Gdy tylko rozchodzia si wied, e dany bank jest w trudnej sytuacji, ludzie przychodzili, jak zawsze przedtem, odbierad swoje pienidze. A wtedy nawet najlepsze banki byy w powanych kopotach. A kiedy powstaway kolejki przed jednym bankiem, niepokj zaczyna si przenosid na ssiednie banki. W najlepiej napisanej bezporedniej relacji z tego rodzaju wydarzenia Marriner Eccles, pniejszy prezes Rady Gubernatorw Systemu Rezerwy Federalnej, ale w owej chwili dyrektor grupy bankw o wysokiej opinii w Utah, opowiedzia o tym, co si stao w jednym z jego bankw, kiedy rozesza si wiadomod, e ssiadujca z nim instytucja, Ogden State Bank, nie otworzy tego dnia drzwi: Powiedziaem *personelowi+ czemu bdzie musia stawid czoo za kilka godzin. Jeeli chcecie, eby wasz bank by otwarty, powiedziaem, musicie naleycie odegrad swoj rol: zaatwiad sprawy, jakby nic nadzwyczajnego si nie dziao. Umiechajcie si, bdcie uprzejmi, mwcie o pogodzie, nie okazujcie oznak paniki. Gwny ciar spadnie na was, chopcy, z wydziau oszczdnociowego. Zamiast trzech okienek, ktre zwykle wystarczaj, bdziemy si dzi posugiwad czterema. Przy wszystkich musz przez cay czas siedzied urzdnicy, bo jeeli jakiekolwiek okienko kasjera czy urzdnika w tym banku zamknie si chod na chwil, wzbudzi to jeszcze wiksz panik. Poleciem, eby nam przyniesiono kanapki - nikt nie bdzie mg wyjd z banku na lunch. Nie potrafimy przeamad tego runu dzisiaj. W najlepszym wypadku moemy go przyhamowad. Ludzie bd przychodzid, eby zlikwidowad swoje rachunki oszczdnociowe. Bdziecie im wypacad pienidze. Ale bdziecie wypacad bardzo powoli. To jedyny sposb, jaki mamy, eby przeciwdziaad panice. Znacie wielu wacicieli wkadw z widzenia i w przeszoci nie musielicie sprawdzad ich podpisw, ale dzi, kiedy przyjd tu ze swoimi ksieczkami wkadowymi, eby zamknd swoje rachunki, bdziecie kademu z nich sprawdzad wzr podpisu. I nie spieszcie si z tym. Jeszcze jedno: przy wypacie nie uywajcie duych banknotw, wypacajcie pitkami i dziesitkami, liczcie powoli. Naszym celem jest wypacid jak najmniej w cigu dzisiejszego dnia.

Kasjerzy i urzdnicy banku z talentem odegrali sw rol mimo tumu, ktry uderzy fal przez drzwi banku, gdy tylko je otwarto *...+ Tum w banku by peen napicia i bardzo gsty. Niektrzy z tych ludzi czekali ju od wielu godzin, eby wycignd swoje pienidze. Gdybymy prbowali zamknd o trzeciej, nie wiadomo, co by si mogo stad. Ale, jak we wszystkim innym, brak innej drogi wyjcia kaza nam wybrad najmielsz. Zdecydowalimy si zrobid wyjtek w tym jednym dniu i pozostawid, drzwi otwarte tak dugo, jak dugo bd jeszcze klienci pragncy podjd pienidze. Tymczasem zatelefonowalimy do Banku Rezerwy Federalnej w Salt Lake City, eby przysa gotwk do naszych bankw w Ogden, jak rwnie do wszystkich innych z First Security Corporation. Samochd pancerny, ktry przywiz nam do Ogden gotwk, pojawi si na scenie, jak w filmach, kiedy kawaleria Unii przeprowadzaa szar, eby ocalid wszystkich przed Indianami. Stranicy przeszli przez cib wewntrz banku i wszyscy ustpowali im z drogi [...] Wszedem na kontuar, podniosem rk i poprosiem o uwag: Chwileczk! Natychmiast zrobia si cisza. Chwileczk! - powtrzyem. Chciabym zoyd owiadczenie. Okazuje si, e mamy pewne trudnoci z zaatwianiem naszych klientw z tak prdkoci, do jakiej s przyzwyczajeni. Wielu z was stao ju w kolejce przez dugi czas. Dostrzegam tok, popychanie si i irytacj. Chciaem tylko powiedzied, e zamiast zamykad bank jak zwykle o trzeciej, zdecydowalimy si trzymad bank otwarty tak dugo, jak dugo ktokolwiek bdzie chcia wycofad swj wkad lub go wpacid. Tote ci, ktrzy dopiero co przyszli, mog wrcid pnym popoudniem lub wieczorem, jak zechc. Nie orna powodu do podniecenia ani objaww paniki, jak przejawiaj niektrzy waciciele wkadw. Jak wszyscy widzielicie, sprowadzilimy wanie z Salt Lake City wielk ilod gotwki, ktra zaspokoi wszystkie wasze dania. Jest jej jeszcze mnstwo tam, skd nadesza. (Byo to rzeczywicie prawd, ale nie powiedziaem, e moemy j dostad)244. Bank Ecclesa wyszed obronn rk z tej paniki. Rwnie sam Eccles wyszed z niej zaszczytnie i z honorem. W 1929 r. upado 659 bankw - byo to nienajgorzej, zwaywszy e nastpio to po krachu. W 1930 r. upado ich 1352, a w 1931 r. - 2294. Bankructwa nadal byy najczstsze wrd maych bankw nieczonkowskich starego kompromisu. Ale obecnie, kiedy szerzyy si pogoski o bankructwach i kiedy tworzyy si kolejki, aden bank nie by bezpieczny. Banki czonkowskie Rezerwy Federalnej upaday wraz z innymi. A w koocu stao si jasne, e nawet due banki nowojorskie nie s ju bezpieczne. Przypomnijmy, e w 1931 r. gubernator Harrison z Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej, ktrego zdaniem upadek maych bankw *...+ moe pozostad izolowany245, by zmuszony do zrewidowania tego pogldu. Zmian jego opinii w tym zakresie pobudzi niemal na pewno upadek Banku Stanw Zjednoczonych (Bank of the United States) w grudniu 1930 r. Ze swymi 200 mln dol. wkadw, by to najwikszy z upadych bankw w historii amerykaoskiej. Odgrywa on wan rol w finansowaniu nowojorskiego przemysu odzieowego. A jego niefortunna nazwa
244

M. S. Eccles, Beckoning Frontiers, Alfred A. Knopf, New York 1951, s. 58-60. Cytowane za zezwoleniem autora. 245 Zob. rozdzia IX, s, 184.

doprowadzia wielu cudzoziemcw do przekonania (a przynajmniej zawsze tak mwiono), e wchodzi tu w okrelony sposb w gr kredyt rzdu Stanw Zjednoczonych. Nowojorski Bank Rezerwy Federalnej prbowa skonid wielkie banki nowojorskie do cznej akcji ratunkowej, ale uznay one, e lepiej powicid Bank Stanw Zjednoczonych. Istniay pewne wtpliwoci co do tego, czy warto go ratowad. Co waniejsze, by on znany w powanych koach bankowych Nowego Jorku jako przedsibiorstwo ydowskie, a wic wedug przyjtego wwczas stanowiska nie bya to rzeczywista strata. Kiedy upada bank, jego wkadcy nie mieli ju pienidzy na wydatki, ktre tym samym ulegay zmniejszeniu. Tak samo nie udzielano ju poyczek i w zwizku z tym nie kreowano wkadw na rzecz poyczkobiorcw. Zmniejszyy si wic ich inwestycje i inne wydatki. W miar procesu likwidacji domagano si zwrotu sald utrzymywanych przez zbankrutowane banki w innych bankach. Tak wic zmniejszay si i byy odwoywane poyczki udzielane przez te banki, a wraz z tym spaday inwestycje i wydatki. W jeszcze innych bankach rodzia si ostronod, tak e domagay si one zwrotu poyczek i odmawiay dalszych, z takim samym skutkiem. Z upadku wybrnd obronn rk zdoay tylko te banki, ktre najszybciej i najzrczniej przeksztaciy si w instytucje oszczdnociowe 246247 Tak wic upadoci bankw i obawy przed takimi bankructwami miay taki sam skutek. Jedne i drugie byy siami o przemonej zdolnoci wywoywania deflacji - zmniejszania wydatkw konsumpcyjnych i inwestycyjnych, a wraz z nimi - sprzeday, produkcji, zatrudnienia i cen. W owych latach system pieniny sta si narzdziem o takim wanie dziaaniu. Ale nie mona powiedzied, eby kierunek zwizku przyczynowego bieg zawsze od systemu pieninego do gospodarki. Chocia z jednej strony bankrutujce banki powodoway upadek gospodarki, to z drugiej strony spadajce ceny, produkcja, zarobki i zatrudnienie podkopyway poyczki gospodarcze, szerzyy postrach i powodoway upadek bankw. ycie gospodarcze obejmuje tyle powizanych wzajemnie elementw, e nieraz skutek staje si przyczyn, a przyczyna skutkiem.

W roku 1932 w Rezerwie Federalnej opanowano wreszcie lk przed inflacj i zaczto operacje otwartego rynku. Zakupywano rzdowe papiery wartociowe i wskutek tego gotwka popyna do bankw. Ale byo ju za pno. Przeraeni bankierzy zatrzymywali uzyskan w ten sposb gotwk jako dodatkowe zabezpieczenie na dzieo, kiedy zgosz si waciciele wkadw. Czciowo z powodu tych wanie obaw bankierzy mieli ju wkrtce zaczd utrzymywad rezerwy znacznie przekraczajce potrzeb i taka sytuacja miaa trwad przez wiele nastpnych lat. Ta zmiana nastawienia nie oznaczaa bynajmniej, e System Rezerwy Federalnej by teraz gotw penid klasyczn rol ostatecznego rda kredytu. Jeeli pozycja danego banku bya dobra i mia on duo gotwki pod rk, to mg redyskontowad swe poyczki w banku Rezerwy Federalnej. Jeeli za rozpaczliwie potrzebowa pienidzy, to powstaway podejrzenia, e jest w kopotach, i jego aktywa badano w sposb krytyczny. Walter Bagehot w synnym opisie funkcji banku centralnego powiedzia, e w chwilach wielkiego kryzysu bank taki powinien poyczad hojnie, ale na wysoki procent. W
246

Amerykaoskie banki oszczdnociowe przyjmuj drobne wkady na dugi termin, pacc za nie odsetki, podczas gdy wkady czekowe w bankach komercyjnych nie s oprocentowane. Wkady te s lokowane w pierwszorzdnych papierach wartociowych. Przyp. tum. 247 Uwaga Jacoba Vinera, jednego z najwybitniejszych ekonomistw tego okresu. Cytowane wedug: P. Studenski, H. E. Krooss, Financial History of the United States, jw., s. 379.

tamtych latach Rezerwa Federalna odwrcia t klasyczn zasad - poyczaa skpo i przy niskiej stopie procentowej. Do kooca roku 1933 prawie poowa wszystkich bankw w kraju przestaa istnied. A ju w pocztkach 1932 r. byo niewiele bankw, ktrych urzdnicy nie zastanawialiby si nad tym, czy i one nie znajd si wrd ofiar kryzysu. W takich warunkach idea ostatecznego rda kredytu na wypadek krytycznej sytuacji przestaa ju byd mao wan kwesti akademick, ktr mona byo pozostawid do uznania ostronej Rezerwie Federalnej. Tego rodzaju dziaalnod bya czym, czego kady bankier pilnie potrzebowa. Skoro Rezerwa Federalna nie wywizywaa si z tego obowizku, trzeba byo stworzyd specjaln instytucj, ktra by suya jako ostateczne rdo kredytu. Uczyniono to w roku 1932, powoujc do ycia Korporacj ds. Uzdrowienia Finansw (Reconstruction Finance Corporation)248. Korporacja ta rwnie miaa bardzo powolny start, chod tak rozpaczliwie byy potrzebne jej usugi. Teraz liczne banki miay ju niewiele pewnych aktyww, ktrych by mogy uyd jako zabezpieczenie kredytw. Potrzeboway kapitau, tak jak i poyczek. No i istniaa obawa, jeeli nie przed inflacj, to przynajmniej przed zbyt energicznym dziaaniem powoanej korporacji. Nasza prywatna struktura kredytu jest nierozerwalnie zwizana z kredytem rzdu Stanw Zjednoczonych, jak powiedzia Ogden L. Mills, wczesny minister skarbu i ceniony rzecznik finansowej mdroci, w audycji radiowej w marcu 1932 r. dodajc, e nasz pienidz obiegowy opiera si przede wszystkim na zaufaniu do Stanw Zjednoczonych. Jeeli podkopiecie to zaufanie (na przykad przez zbyt pochopne dziaanie), to kady dolar, ktry wemiecie do rki, bdzie skaony podejrzeniem249. e coraz mniejsza liczba Amerykanw miaa w ogle jakiekolwiek dolary w rce, byo okolicznoci, ktra - rzecz charakterystyczna - usza uwagi ministra. Pierwszy prezes Korporacji ds. Uzdrowienia Finansw, poprzedni wiceprezydent Stanw Zjednoczonych, Charles G. Dawes 250, nie by rwnie ideaem. By on przede wszystkim osobistoci charakterystyczn dla Ameryki - stereotypowym, niezalenym mem stanu. S to ludzie o imponujcej pewnoci siebie, ktrych tok rozumowania mona bardzo atwo przewidzied. John W. Davis i John McCloy s tego sawnymi przykadami. Do nich to zwracaj si prezydenci, kiedy trzeba stwarzad pozory mdroci lub energicznego dziaania. Dawesowi, chocia niewiele wicej zdziaa, udao si wspaniale udramatyzowad sw rol ostatecznego rda kredytu w krytycznej sytuacji. W czerwcu 1932 r. nagle zrezygnowa, owiadczajc, e wraca do Chicago, by si zajd sprawami Central Republic Bank of Chicago, z ktrego by urlopowany. Sprawy te rzeczywicie wymagay zaatwienia. Kilka dni pniej bank ten otrzyma poyczk 90 mln dol. z Korporacji ds. Uzdrowienia Finansw. Bank ten by w szczeglnie niebezpiecznym pooeniu. Jego wkady wynosiy 95 mln dol., a aktywa, ktrymi poprzednio dysponowa na pokrycie tych wkadw, musiay byd naprawd znikome251. Mimo powstania Korporacji ds. Uzdrowienia Finansw dalej trwa run na banki. Pod koniec 1932 r. i z pocztkiem 1933 r. zjawisko to przestao si ju ograniczad do poszczeglnych bankw, i to maych,
248

Korporacja ds. Uzdrowienia Finansw z kapitaem 2. mld dol. zostaa utworzona z Inicjatywy prezydenta Hoovera 22 stycznia 1932 r. Ju w pierwszym roku udzielia poyczek na 1,5 mld dol. ponad piciu tysicom bankw, towarzystw ubezpieczeniowych, towarzystw kolejowych itp., ktrym grozio bankructwo.. Kontynuowaa sw dziaalnod take za prezydentury Roosevelta. Przyp. tum. 249 Cytowane u L. V. Chandlera, America's Greatest Depression..., jw., s. 23. 250 W 1924 r. Charles Dawes przewodniczy komisji alianckiej, ktra opracowaa: plan spaty reparacji niemieckich po I wojnie wiatowej, znany Jako Plan Dawesa. Przyp. tum. 251 A. M. Schlesinger, Jr., The Crisis of the Old Order, jw., s. 238.

lecz rozszerzyo si na cae miejscowoci, a nawet stany, jak rwnie na gwne orodki finansowe i wielkie banki. rodkiem zaradczym, ktry przyszed na myl wadzom, kiedy run na banki sta si powszechn epidemi, byo zamknicie wszystkich bankw w danej miejscowoci, zanim waciciele wkadw i tak to spowoduj. Z koocem padziernika 1932 r. wszystkie banki w Newadzie otrzymay wic urlopy. Z pocztkiem lutego 1933 r. rozesza si wiadomod, e Hibernia Bank and Trust Company w Nowym Orleanie jest w opaach. Aby znaled wymwk majc pozory prawdopodobieostwa i dad bankowi czas na zwrcenie si do Korporacji ds. Uzdrowienia Finansw, gubernator Huey P. Long rozwaa ogoszenie wita na czed sawnego pirata, Jeana Lafitte'a. Odradzono mu to, uczyni wic rozwaniejszy i taktowniejszy gest, upamitniajc zerwanie stosunkw dyplomatycznych z Niemcami przed 16 laty. W dwa tygodnie pniej burza rozptaa si w Michigan. Jeden z dwu holdingw bankowych, w ktrych rkach bya wikszod obsugi bankowej stanu, mianowicie Union Guardian Trust, by w powanych kopotach i prosi Korporacj ds. Uzdrowienia Finansw o pomoc. James Couzens, liberalny republikanin, ktry bardziej ni sam Ford przyczyni si do kariery Henry'ego Forda, nie widzia powodu, eby uywad pienidzy podatnikw na ratowanie le zarzdzanego banku w jego wasnym stanie czy gdziekolwiek indziej. Podobnie Henry Ford. Zwrcono si do niego, jako do najwikszego indywidualnego waciciela wkadw, z prob, by uzaleni swe roszczenia od otrzymania przez holding poyczki ratunkowej. Byo to jego obywatelskim obowizkiem. Ale Ford si do takiego obowizku nie poczuwa. Trzeba wic byo zamknd wszystkie banki w Michigan. Ludzie w innych stanach dowiedzieli si o tym i masowo zaczli podejmowad pienidze. Ogoszono dalsze wita bankowe. W trzy tygodnie pniej, kiedy Roosevelt zosta wprowadzony na urzd prezydencki, tylko banki na pnocnym wschodzie prowadziy jeszcze dziaalnod. 6 marca 1933 r., opierajc si na rozporzdzeniu wykonawczym wydanym na podstawie ustawy o handlu z nieprzyjacielem z czasw I wojny wiatowej rozszerzono wita bankowe na cay kraj. W cigu poprzednich tygodni obywatele na wszelki wypadek zaopatrywali si w gotwk; w lutym ilod pienidzy w obiegu wzrosa z 5,7 mld dol. do 6,7 mld dol.252. Suma ta bya jednake drobiazgiem w porwnaniu z 30 mld dol. wkadw253, nieosigalnych teraz ze wzgldu na zawieszenie dziaalnoci bankw komercyjnych. W 1923 r. Niemcy miay tak duo pienidzy, e stay si one bezwartociowe. W dziesid lat pniej w Stanach Zjednoczonych nie byo ich prawie wcale. Byo rzecz oczywist, e trzeba si jeszcze niejednego nauczyd w zakresie polityki pieninej. W Stanach Zjednoczonych w marcu tego samego roku doszed do wadzy Roosevelt. Jego poprzednik straci urzd prezydencki po jednej kadencji, co byo niezwyke. Stao si tak, poniewa jego samego, jego doradcw i jego bank centralny przez tak dugi czas paraliowaa obawa inflacji. Bez wzgldu na to, jakie znaczenie miay pienidze, nikt nie moe wtpid w si obaw, jakie pienidz wywouje. Banki w Stanach Zjednoczonych nie pozostay zamknite na tyle dugo, aby si mona byo przekonad, czy nowoczesna gospodarka moe funkcjonowad bez pienidzy, czy nie. Ci, o ktrych wiedziano, e maj prac lub majtek, otrzymywali towary za obietnic pniejszej zapaty. Ci, ktrzy nie mieli ani pracy, ani pienidzy, nie otrzymywali takiej pomocy. Ale ju przed zamkniciem bankw
252 253

Federal Reserve Bulletin 1933, t. 19, nr 4, s. 215. Historical Statistics of the United States, Colonial Times to 1957, U.S. Bureau of the Census, Washington 1960, s. 632. Na 30 czerwca 1933 r. wynosia 32 mld dol., spada ona z 49,4 mld dol. (suma wkadw w dniu 30 czerwca 1929 r.), co wskazywao midzy innymi na to, ile pienidzy przestao istnied z powodu bankructw bankw.

nie mieli oni ani pienidzy, ani pomocy. Gospodarka funkcjonowaa teraz na bardzo niskim poziomie, ale na takim poziomie funkcjonowaa ju przed witami bankowymi. Z pewnoci w Stanach Zjednoczonych byo wicej brakw i cierpieo, gdy zabrako pienidzy, ni w Niemczech, gdzie nadmiar pienidza spowodowa jego rozpynicie si w nicod. Ale oba te przeycia utrwaliy si na dugo w pamici tych narodw254.

Z przyjciem Roosevelta zawieszono system waluty zotej - banki przestay wymieniad banknoty i wkady na zote monety. By to akt pochodzcy z wyboru, a nie z koniecznoci. Chocia w miesicach poprzedzajcych inauguracj Roosevelta zarwno Amerykanie, jak cudzoziemcy wycofywali powane iloci zota, to jego rezerwy w Stanach Zjednoczonych byy nadal due. W czasie I wojny wiatowej Francuzw i Anglikw wzywano do oddawania zota. Teraz sroszy rzd amerykaoski poleci swoim obywatelom i przedsibiorstwom, eby zrobiy to samo. Wikszod si do tego dostosowaa. Znany profesor finansw z Harvardu, ktry zakwestionowa prawo rzdu do konfiskowania jego majtku, zosta usunity z posady, chod by pracownikiem etatowym. Istniay jednake pogoski, e by zamieszany w jakie wtpliwe przedsiwzicia komunalne. W nastpnym rozdziale bdziemy jeszcze mieli okazj powiedzied co wicej na temat zota. System Rezerwy Federalnej zosta bardzo powanie zreformowany na mocy ustaw z lat 1933, 1934 i 1935. Pooono koniec wszelkim wtpliwociom co do tego, kto ma wadz. Minister skarbu i kontroler obiegu pienidza zostali usunici z Zarzdu Rezerwy Federalnej. Siedmiu czonkw Rady Gubernatorw Systemu Rezerwy Federalnej otrzymao czternastoletnie kadencje, zabroniono im ponownych kadencji i powierzono pen wadz nad bankami okrgowymi, wcznie z personelem. Od tego czasu nazwiska dyrektorw bankw okrgowych znane s niewielu osobom spoza krgu ich on i ssiadw. ... Od 1933 r. jednym z najsilniejszych trendw bya stopniowa erozja wadzy regionalnych bankw Rezerwy Federalnej255. Wrd nowych upowanieo danych Zarzdowi Rezerwy Federalnej byo uprawnienie do zmiany rezerw, jakie baoki komercyjne musiay utrzymywad w swych bankach Rezerwy Federalnej, i wyznaczania wymaganej proporcji wasnych rodkw finansowych przy zaciganiu poyczek na spekulacj papierami wartociowymi. Teraz wreszcie Stany Zjednoczone miay bank centralny obejmujcy wszystkie wane dziedziny bankowoci. Jak mona byo przewidzied, byo to osignicie demokratw - partii, ktra, najbardziej nieufna w stosunku do takiej centralizacji i takiej wadzy, moga to usankcjonowad, nie podejrzewana o ze zamiary. Mwiono, e kada organizacja, ktrej forma zostaa doprowadzona do perfekcji, jest ju w stadium chylenia si ku upadkowi. Po roku 1933 Rezerw Federaln mona uwaad za potwierdzenie tej zasady. Przez nastpne dwierdwiecze znajdowaa si ona zdecydowanie poza gwnym nurtem polityki gospodarczej.

254

Banki, ktre wydaway si stosunkowo wypacalne, zostay ponownie otwarte 15 marca. Wiele pozostao zamknitych w celach reorganizacji lub pniejszej likwidacji. 255 S. J. Maisel, Managing the Dollar, W. W. Norton & Co., New York 1973, s. 158. Profesor Maisel, dawny czonek Rady Gubernatorw, ocenia wadz regionalnego banku Jako czwart z kolei po prezesie Rady Gubernatorw, urzdnikach i czonkach Rady Gubernatorw.

W ustawodawstwie bankowym uchwalonym w 1933 r. bya jedna klauzula, ktrej si sprzeciwiali zarwno konserwatyci, jak nowa administracja. Autorami jej byli kongresman Henry B. Steagall z Alabamy, ktry mia saw ekscentryka, a nawet dziwaka w zakresie spraw pieninych, i senator Arthur Vandenberg z Michigan. Wprowadzaa ona ubezpieczenie wkadw bankowych. Miano zaoyd specjaln instytucj, Federaln Korporacj Ubezpieczenia Wkadw (Federal Deposit Insurance Corporation), z kapitaami otrzymanymi z ministerstwa skarbu i bankw Rezerwy Federalnej. Ubezpieczenie miao byd dostpne dla wacicieli wkadw we wszystkich bankach stanowych czy narodowych, bdcych czonkami Systemu Rezerwy Federalnej bd nie - ktre chciay przystpid do wspomnianej korporacji. Niebezpieczeostwa zwizane z tym przedsiwziciem byy oczywiste dla wszystkich. Najlepsze banki musiayby bowiem przyjd na siebie odpowiedzialnod za lekkomylnod najgorszych. Najgorsze za, wiedzc, e kto inny bdzie musia pacid, mogyby prowadzid nieodpowiedzialn gospodark, a nie mona byo liczyd na to, e przewidziany w ustawie nadzr zdoa je pohamowad. Stowarzyszenie Bankierw Amerykaoskich (American Bankers Association) prowadzio walk przeciw temu projektowi do ostatniego tchu, do ostatka, utrzymujc, e jest on ryzykowny, niefachowy, niesprawiedliwy i niebezpieczny256, a ponadto pod innymi wzgldami niezadowalajcy. Moe bdzie nawet oznacza powrt do najburzliwszych dni poktnej bankowoci. W caej amerykaoskiej historii pienidza aden akt ustawodawczy nie przynis takich zmian jak ten. Od tego czasu, a do chwili, kiedy to pisz, nie tworzyy si ju prawie nigdy kolejki przed bankami, a tym bardziej nie rozszerzay si na inne banki. I nie byo powodu, eby powstaway. Za wkadami sta teraz rzdowy fundusz ubezpieczeniowy. Cokolwiek by si stao z bankiem, waciciele wkadw otrzymaliby swoje pienidze. A poniewa ubezpieczajca agencja, Federalna Korporacja Ubezpieczenia Wkadw, musiaa pacid za lekkomylnod, miaa niezaprzeczone prawo do nadzoru i interwencji, ktre by uniemoliwiy nierozwag. W innym jeszcze sensie korporacja ta bya tym, czym Federalnej Rezerwie nie udao si zostad - cakowicie pewnym, absolutnie niezawodnym ostatecznym rdem kredytu, takim, ktre natychmiast i bez wzdragania si udzieli kadej sumy pienidzy, jakiej potrzeba na pokrycie ubezpieczonych wkadw. W 1933 r. 4004 banki upady lub zostay uznane za nie nadajce si do otwarcia po witach bankowych. W 1934 r. bankructwa spady do liczby 62, przy czym 9 bankw byo ubezpieczonych. Jedenacie lat pniej, w 1945 r., byo tylko jedno bankructwo w caych Stanach Zjednoczonych257. Anarchii nie kontrolowanej bankowoci pooono kres i nie zrobi tego System Rezerwy Federalnej, lecz nieznana, pozbawiona rozgosu, niechciana Federalna Korporacja Ubezpieczenia Wkadw.

256 257

A. M. Schlesinger, Jr., The Coming of the New Deal, Houghton Mifflin Co., Boston 1958, s. 443. Historical Statistics..., jw., s. 636-637.

Rozdzia XV Wyimaginowana groba inflacji

W najczciej cytowanych sowach pierwszego inauguracyjnego ordzia Franklin Delano Roosevelt wspomnia o niezmiernie aktywnej roli strachu w sprawach gospodarczych. Mia na myli to, e pod wpywem obaw utraty pracy, farm, mieszkao, wkadw bankowych czy przedsibiorstw ludzie zachowuj przesadn ostronod, ktra jeszcze pogarsza sytuacj. Wanie 4 marca 1933 r. mg on wspomnied o trwajcych cigle skutkach strachu przed inflacj, ktry na swj sposb nawet jeszcze bardziej paraliujco wpywa na dziaalnod rzdu i ktry w nadchodzcych miesicach mia dla niego samego stanowid najwiksze niebezpieczeostwo. Ta obawa, wykluczajca wszelkie dziaanie, ktre by mogo zwikszyd poda pienidza albo wydatki rzdowe, a tym samym deficyt budetowy, i ktre by mogo stwarzad pozory, e zagraa wywoaniem takich skutkw, a wic podwaeniem zaufania gospodarczego i sprowadzeniem nastpstw zwizanych z syndromem zaufania, uniemoliwiaaby w takim stopniu, w jakim by opanowaa umysy - jakkolwiek rzdow dziaalnod majc przynied popraw. A jeli wykluczyd dziedzin krasomwstwa, to niewiele mona byo zrobid bez zwikszania w jakim stopniu wydatkw publicznych. Wybr Roosevelta nasili istotnie obawy przed inflacj. W miar trwania i pogbiania si depresji, w Kongresie wybuch z now si pomieo dawnej kontrowersji. Senator Key Pittman z Nevady, przewodniczcy Senackiego Komitetu Stosunkw Zagranicznych (Senate Foreign Relations Committee), by wiernym rzecznikiem srebra. Senator Elmer Thomas z Oklahomy, wojujcy kiedy w szeregach Bryana, wypowiada si za wszelkimi formami zwikszenia obiegu pienidza. Musimy mied wicej pienidzy w obiegu. Obojtne mi jest, jakiego rodzaju - srebrnych, miedzianych, mosinych, zotych czy papierowych258. Poparcie dla nich roso w obu izbach, jednak, jak si okazao, po raz ostatni. A gdy si sytuacja pogorszya, rzecznicy inflacji mieli zwolennikw nawet w najszacowniejszych koach. Komitet ds. Krajowych (Committee for the Nation), na ktrego czele sta Frank A. Vanderlip, przez kilka poprzednich lat dyrektor National City Bank, oraz James Rand z Remington Rand, zapewni poparcie dla tej kwestii w sferach bankowych i wielkiego biznesu, traktowanych z du podejrzliwoci jako te, ktre mogy mied zakusy na demokracj i na dolara. Charles E. Coughlin, duchowny z Michigan przemawiajcy w bardzo przekonujcy sposb przez radio, stworzy przyczek na terenie Kocioa. Kilku ekonomistw zaczo teraz argumentowad na rzecz dolara towarowego, tzn. pienidza, ktry by swoj wartod opiera nie na zawartoci zota, lecz na staej sile nabywczej. Ta staa sia nabywcza decyduje, jak twierdzono, o prawdziwej stabilizacji pienidza. A poniewa taka stabilizacja wymagaa teraz podniesienia cen, a rwnoczenie sia nabywcza pienidza bya wedug wszelkich obliczeo nadmierna, to mona byo byd rwnoczenie zwolennikiem stabilizacji dolara i podniesienia cen. Jednake ogromna wikszod ekonomistw, a take szacowni bankierzy i biznesmeni, pozostali wierni obawom, wrd ktrych wyroli. Pniej, w cigu roku 1933, czterdziestu spord najbardziej powaanych ekonomistw zjednoczyo si pod kierownictwem Edwina W. Kemmerera z Princeton w Krajowym Komitecie Ekonomistw ds. Polityki Monetarnej (Economists National Committee on Monetary Policy) w celu przeciwstawienia si wszelkim manipulacjom w zakresie pienidza. (Profesor

258

A. M. Schlesinger, Jr., The Coming of the New Deal, Houghton Mifflin Co.,. Boston 1958, s. 41.

Kemmerer259 przewodniczy w ostatnich latach misjom do spraw monetarnych w Meksyku, Gwatemali, Kolumbii, Chile, Ekwadorze i innych odlegych rejonach, gdzie - niezmiennie - nakania rzdy do przyjcia czego zblionego do systemu waluty zotej - zawsze z bardzo nietrwaym skutkiem, poniewa wszystkie te kraje bez wyjtku odstpiy pniej od tego systemu. Z tych powizao ze zotem wynis sporo sawy i nieco pienidzy. Moliwe, e wplta si - chod niewinnie w konflikt interesw.) Z nadejciem Roosevelta pogbiy si obawy i poczucie, e potrzebna jest czujnod. Wszystko, co Roosevelt powiedzia w czasie kampanii wyborczej, byo uspokajajce. Ale kt mg mied pewnod, e rzeczywicie mia takie zamiary? Oczywicie wielu czonkw Kongresu miao nadziej, e nie.

Od najwczeniejszych dni sprawa inflacji bya przesdzona nie tylko poza now administracj, ale w jej obrbie. Nikt z tych, ktrzy mieli jakiekolwiek znaczenie w administracji, nie chcia si zadeklarowad jako rzecznik inflacji. Polityk amerykaoski moe marzyd o wyswobodzeniu si z nudnych wizw maeoskich, ale nie chce uchodzid za zdeklarowanego cudzoonika. Podobnie si dzieje w odniesieniu do inflacji. Co najwyej istnieli zwolennicy wzmiankowanej poprzednio stabilizacji, w tym sensie, e dolar nie powinien ani pjd w gr, ani obniyd swej wartoci. Najwybitniejszym wrd nich by minister rolnictwa, Henry A. Wallace. Istnieli rwnie cakiem otwarcie wypowiadajcy si przeciwnicy inflacji. Przewodzili im Lewis W. Douglas, dyrektor do spraw budetu u Roosevelta, James Warburg260, syn Paula M. Warburga, wieo przybyy do Waszyngtonu jako doradca ministerstwa skarbu, Dean Acheson, rwnie z ministerstwa skarbu, pniej bardzo znany, a przez jaki czas take Bernard Baruch. Ludzie, ktrzy mwi o stopniowej inflacji - powiedzia Baruch mogliby rwnie dobrze mwid o stopniowym wystrzale z rewolweru *...+ Pienidz nie moe zaczd ponownie funkcjonowad w atmosferze penej groby, e jego wartod ulegnie zniszczeniu261. W tygodniach, ktre nastpiy bezporednio po 4 marca, zwolennicy zdrowego pienidza, jak si nie wahali sami siebie okrelad, byli panami sytuacji. Tydzieo po inauguracji Izba Reprezentantw, na danie Roosevelta i wedug planu Douglasa, przeprowadzia projekt radykalnej ustawy oszczdnociowej, na mocy ktrej obcito wynagrodzenia urzdnikw paostwowych i innych zatrudnionych w subie paostwowej oraz kongresmanw, jak te obniono emerytury. Niektrzy liberalni demokraci protestowali, ale ich przegosowano. Wicej kopotu byo z poprawk senatora Thomasa do ustawy o poprawie rolnictwa (Agricultural Adjustment Act). Senator domaga si w niej, midzy innymi, swobodnego bicia pienidzy srebrnych, przyjmowania - przy regulowaniu zobowizao obcych rzdw - srebra w wysokoci a do 200 mln dol., emisji greenbackw, z pewnymi ograniczeniami, w iloci a do 3 mld dol. i przyznania prezydentowi uprawnienia do zmniejszenia zawartoci zota i srebra w dolarze a do poowy. Za tymi koncepcjami kryy si wszystkie zadawnione namitnoci. Administracja, nie majc pewnoci, czy zdoa utrcid poprawk Thomasa, sprawia, e to uprawnienie miao mied raczej charakter zalecenia ni nakazu - iw tej formie poprawka zostaa zaakceptowana. Groba zostaa w ten sposb zaegnana, ale nastpio to za cen przyznania
259

W jesieni 1925 r. prof. Kemmerer przyby do Polski na czele komisji rzeczoznawcw amerykaoskich, zaproszonych w celu zbadania pooenia finansowego Polski. Na podstawie przychylnej opinii tej komisji udao si rzdowi polskiemu zacignd w 1927 r. na rynku wiatowym, gwnie amerykaoskim, poyczk stabilizacyjn w kwocie 62 mln dol. i 2 mln funtw sterlingw, przeznaczon na umocnienie waluty. Przyp. tum. 260 W pniejszych latach jego pogldy bardzo si zmieniy. 261 A. M. Schlesinger, Jr., The Coming of the New Deal, jw., s. 196.

Rooseveltowi nieograniczonej niemal wadzy w zakresie polityki pieninej. Zwikszyo to jeszcze niepokj co do pogldw Roosevelta. Jeeli teraz, kiedy ma tak olbrzymi wadz, ustpi przed rzecznikami inflacji, wszystko bdzie stracone. W lecie i w jesieni 1933 r. nastpia powana zmiana. Zwolennicy zdrowego pienidza stracili wpywy. Punktem zwrotnym w walce o przekonania Roosevelta - widoczniejszym i dramatyczniejszym ni wikszod punktw zwrotnych w dziedzinie spraw gospodarczych - bya Londyoska Konferencja Ekonomiczna.

Konferencja w sprawach ekonomicznych i monetarnych, ktra odbya si w Londynie w czerwcu 1933 r., bya jednym z naprawd dziwacznych spotkao obecnego stulecia. Odziedziczona w spadku po administracji Hoovera, odzwierciedlaa nadziej, e midzynarodowa dyskusja potrafi w jaki sposb zagodzid gnbice wiat problemy gospodarcze, szczeglnie brak stabilizacji walut, rujnujce partnerw ca, dumping nadwyek towarowych, a ponadto straszliw klsk samej depresji. Reprezentowanych byo 66 krajw, co dawao rkojmi, e nie zostanie przeoczona adna koncepcja, chociaby nie wiem jak niepodana, ktra by moga przynied popraw. W praktyce znacznie skromniejszym celem konferencji byo przekonanie krajw, ktre zachoway jeszcze system waluty zotej, a wic Francji, Woch, oczywicie Szwajcarii, Belgii, Holandii i - co dziwniejsze - Polski oraz Stanw Zjednoczonych, bdcych w czasie kiedy powsta pomys konferencji pod rzdami republikanw, eby ustabilizoway swoje waluty. Taka stabilizacja nie krya w sobie nic tajemniczego, wymagaa tylko tego, eby monetarni odstpcy stawiali do dyspozycji zoto na kade danie, ilekrod kursy ich walut spadn poniej pewnego poziomu w stosunku do walut zotych. Wtedy ich waluty przestan spadad. W przeciwnym razie kraje, ktre odstpiy od zota i ktrych waluty mona byo dostad po korzystnym kursie wymiennym, cieszyyby si nie zasuon przewag w stosunku do krajw majcych nadal walut zot. Te ostatnie kraje traciyby zoto, ktre by byo wymieniane na tanie waluty, a to by je zmusio do odstpienia prdzej czy pniej od systemu waluty zotej. Dla krajw, ktre miay wieo za sob walk o stabilizacj swych walut, a wic tych, ktre bardziej ni Stany Zjednoczone odczuway wpywy niedawnej inflacji, bya to bardzo niemia perspektywa. Nic te dziwnego, e liderem zotego bloku staa si Francja, ktra dopiero niedawno zakooczya sw wyjtkowo cik walk o stabilizacj waluty. Gdy planowano konferencj, nikt nie mg mied wtpliwoci, jaki kraj bdzie sprzymierzeocem Francuzw w tej polityce, a nawet bdzie ich do niej przekonywa. Stany Zjednoczone twardo obstaway przy systemie waluty zotej, miay obfite rezerwy zota i kierowane byy przez ludzi, dla ktrych zoto byo religi. Ale w chwili, gdy delegaci zebrali si w Muzeum Geologicznym w Kensington, Stany Zjednoczone odstpiy od systemu waluty zotej. Ich stanowisko byo zatem niejasne. Czy dalej trwaj w poprzednich przekonaniach? Czy pragn obecnie spadku wartoci dolara, co by im w nastpstwie uatwio sprzeda amerykaoskich produktw, przede wszystkim rolnych, na zamorskich rynkach, a w dalszej konsekwencji poprawio amerykaoskie ceny? W cigu tygodni poprzedzajcych konferencj Roosevelt, zgodnie ze swoimi pierwotnymi pogldami, wywar na wielu odwiedzajcych go politykach wraenie, e jest za stabilizacj dolara, to znaczy za stawianiem do dyspozycji zota, ktre by zatrzymao spadek dolara w stosunku do innych walut poniej pewnego poziomu. Jednake amerykaoska delegacja odpyna nie rozwizawszy tej raczej podstawowej

sprawy, a nawet jej nie rozwaajc. Byo to znamienne, ale wobec panujcego wtedy trybu zaatwiania spraw, bynajmniej nie niezwyke przeoczenie. Delegacji przewodniczy Cordell Hull wraz z Jamesem M. Coxem, ktry w czasie wyborw prezydenckich w 1920 r. znajdowa si na czele listy kandydatw partii wraz z Rooseveltem. Wrd jej czonkw byli ludzie reprezentujcy obydwa pogldy na stabilizacj waluty, jak rwnie - dla rwnowagi - tacy, ktrzy nie mieli adnego pogldu na t spraw. Jeden z tych ostatnich, Ralph W. Morrison z Teksasu, zosta doczony do delegacji w ostatniej chwili, w nagrod za finansowe poparcie demokratw. Inny, senator Key Pittman, interesowa si wycznie remonetyzacj srebra i przerwaniem nudy spowodowanej prohibicj w kraju. Zadziwi swych kolegw umiejtnoci trafiania nawet po pijanemu du strug wypluwanego soku tytoniowego do odlegej spluwaczki i nagymi - chod krtkimi - nawrotami trzewoci, ilekrod bya wzmianka o srebrze. Na oficjalnym przyjciu powita Jerzego V i krlow Mary wyjtkowo bezceremonialnie. Krlu, mio mi pana poznad. I pani rwnie, krlowo. Pewnego wieczoru w hotelu Claridge kelner poprosi Jamesa Warburga, eby poszed z nim do spiami na tym samym pitrze. Pittman, zupenie nagi, siedzia w zlewie, przekonany, e jest statu w jakiej fontannie. Kelnerowi nie udao si mu tego wyperswadowad262. Spord licznych delegacji amerykaoska moga sobie rocid pretensje do tego, e jest nie tylko najbardziej oryginalna, ale take najbardziej zagubiona i e w miar trwania konferencji czonkowie jej nabierali nawzajem do siebie cakowitej i zupenie uzasadnionej niechci. Jednake delegacja brytyjska, kierowana przez Ramsaya MacDonalda, miaa rwnie gbokie wtpliwoci co do tego, czy ma bronid zota, co si wydawao waciwe, czy te niewymienialnego funta przy takim jego kursie w stosunku do innych walut, ktry by nie zaszkodzi ponownie brytyjskiemu eksportowi. Tyle tylko, e - jak kto powiedzia - ich niezdecydowanie byo lepiej zorganizowane, poniewa byli Brytyjczykami. W miesicach poprzedzajcych konferencj amerykaoska opinia publiczna zacza stanowczo nalegad na to, eby Anglia, Francja i pomniejsze kraje sprzymierzone spaciy wojenne dugi Stanom Zjednoczonym. Alianci, nie majc ju teraz adnej nadziei cignicia nalenoci od Niemcw, rwnie stanowczo odmawiali. Obawiano si, e gdyby ta sprawa zostaa wysunita, przesdziaby o losach konferencji. Uzgodniono wic, e nie bdzie si jej omawiad w Londynie. Ramsay MacDonald, jak o tym z wielk przyjemnoci mwi Schlesinger, otworzy obrady w faszywej tonacji, nalegajc w swoim wstpnym przemwieniu na zmniejszenie dugw wojennych263. Jego wsppracownicy wytumaczyli potem t gaf daleko posunitym osabieniem jego wadz umysowych i fizycznych. Po zebraniu si konferencji Francuzi od razu zaczli nalegad na wstpne porozumienie w sprawie stabilizacji kursw wymiennych. Miao to byd posunicie tymczasowe, ktre - jak si spodziewali utorowaoby drog trwalszemu porozumieniu. Tak wic kwestia stabilizacji opartej na zocie znalaza si w pierwszym punkcie porzdku obrad. Niewiele wicej mona byo zrobid przed rozwizaniem tego zagadnienia. Stanowisko Stanw Zjednoczonych byo oczywicie krytyczne. W Waszyngtonie rooseveltowscy zwolennicy ustabilizowanego pienidza - Acheson, Lewis Douglas, Baruch, jak rwnie minister skarbu Woodin - opowiadali si wszyscy za stabilizacj, podobnie jak James Warburg, ktry by czonkiem delegacji. Sdzono ju wtedy, e Roosevelt ma wtpliwoci co do
262

T anegdot opowiada mi James Warburg. Troch odmienna wersja tego wydarzenia oraz powitania krla przez Plttmana znajduje si w autobiografii Warburga. Zob. J. Warburg, The Long Road Home, Doubleday & Co., Garden City 1964, s. 128-129. 263 A. M. Schlesinger, Jr., The Coming of the New Deal, jw. s. 213.

stabilizacji, ale nikt nie mg byd tego pewny, poniewa eglowa on wtedy wzdu wybrzey Nowej Anglii. Aby wyjanid te sprawy, a take, jak sdzono, z chci odbycia wycieczki, Raymond Moley, jeden z powaniejszych czonkw rooseveltowskiego trustu mzgw, bdcy wwczas asystentem sekretarza stanu, odwiedzi Roosevelta na jego jachcie. Wydaje si, e Moleyowi udao si nie zorientowad w pogldach Roosevelta. Wyruszy on potem do Londynu, gdzie zwrci uwag delegacji na t niejasnod, eby wiedziaa, czym si kierowad. Przybycie Moleya byo oczekiwane w nastroju szeroko reklamowanego napicia, ale bynajmniej nie z radoci ze strony Cordella Hulla, ktremu nie przypado do gustu odniesione przez wszystkich wraenie, e zostaje wyrugowany ze stanowiska. Po odbyciu serii pospiesznych konferencja Moley doszed do wniosku, e Francuzi maj racj i e porozumienie o tymczasowej stabilizacji da si obronid. Funt mia wtedy wartod okoo 4,40 dol., poniewa niedawno poszed troch w gr. Moley osdzi, e prezydent uzna to za moliwe do przyjcia. Domaga si ustabilizowania dolara przy tym wanie kursie w stosunku do funta. Byd moe, e bdem rooseveltowskich doradcw bdcych zwolennikami zdrowego pienidza byo to, e pozwolili prezydentowi wyjechad samemu, myled i jak mwiono - przeczytad ksik o neostabilizacji, czyli o koncepcji dolara towarowego. W kadym razie 1 lipca, w czasie przyjcia dla delegatw w Cliveden, w domu wicehrabiego Astora pooonym w Thames Valley, gwnej w latach trzydziestych miejscowoci kpieliskowej dla tych, ktrych wtedy po raz pierwszy okrelono terminem establishment, nadesza wiadomod, e Roosevelt jest przeciwny stabilizacji. Innymi sowy nie udostpni zota, ilekrod dolar spadnie wyranie poniej swej obecnej wartoci wymiennej w stosunku do funta sterlinga i franka, eby go zabezpieczyd przed dalszym spadkiem. W dzieo czy dwa dni pniej w ordziu do konferencji wyrazi swe stanowisko zupenie a zdaniem niektrych - przeraliwie jasno: Uwaabym za katastrof graniczc z oglnowiatow tragedi, gdyby najwiksza konferencja narodw, powoana do tego, by doprowadzid do realniejszej i trwalszej stabilizacji finansowej i wikszego dobrobytu ludnoci wszystkich krajw, miaa dad si odwied od podjcia powanego wysiku dla rozpatrzenia tych szerszych problemw przez projekt sztucznego i chwilowego eksperymentu, dotyczcego wymiany pienidza kilku zaledwie krajw *..+Stare fetysze tzw. midzynarodowych bankierw zastpuje si teraz staraniami o planowanie walut krajowych w celu zapewnienia tym walutom trwaej siy nabywczej, ktra by si niewiele zmieniaa w kategoriach: towarowych i potrzeb nowoczesnej cywilizacji. Mwic szczerze, Stany Zjednoczone d do takiego dolara, ktry w nastpnym pokoleniu bdzie mia t sam si nabywcz i t sam moc zwalniania ze zobowizao, co dolar o wartoci, ktr mamy nadziej osignd w niedalekiej przyszoci. Ten cel ma wiksze znaczenie dla dobra innych krajw ni ustalony na miesic czy dwa kurs w stosunku do funta czy franka264. W taki wic sposb zmienio si stanowisko Roosevelta. I w takiej formie zostao ogoszone. Wywaro ono bezporedni i szeroko omawiany wpyw na konferencj, chod pod wielu wzgldami najmniej wany. Jej zasadniczy cel - porozumienie dotyczce stabilizacji - przesta istnied. Konferencja trwaa dalej, ale gwnie dlatego, eby zachowad twarz. (Odrzucenie sprawy stabilizacji przez Roosevelta oznaczao take definitywny koniec paostwowej kariery Raymonda Moleya - jeszcze jeden przykad bezwzgldnoci, z jak pienidz niszczy ludzi na stanowiskach publicznych.) Reakcja wielu spord zwolennikw zdrowego pienidza na decyzj Roosevelta wyrazia si jzykiem, ktry nieboszczyk Joe
264

The New York Times, 4 VII 1933.

McCarthy mgby uznad za opryskliwy. W komentarzu redakcyjnym Manchester Guardian nazwano ordzie Roosevelta manifestem anarchii265. Komentarz w New York Times by bardziej powcigliwy. Dobierajc wyjtkowo ostronie sw, autor stwierdzi, e ordzie jest tego rodzaju, i zwikszy jeszcze dezorientacj266. Ramsay MacDonald by oszoomiony i wytrcony z rwnowagi, ale pociesza si w pewnym stopniu tym, e krl Jerzy wyrazi oburzenie z powodu przykroci, jak mu sprawi Roosevelt, Waniejszy ni ta reakcja by wpyw na administracj Roosevelta. W cigu kilku nastpnych miesicy gwni obroocy mocnego pienidza - Douglas, Acheson, Warburg - wszyscy odeszli z administracji. Ale day si syszed godne uwagi gosy pochway. Wierny zasadom caego ycia Baruch przeszed teraz odwanie na stron zwycisk. Powiedzia Rooseveltowi, e zanim bdzie moga nastpid stabilizacja, kady kraj bdzie musia uporzdkowad swoj stajni tym samym herkulesowym wysikiem, jakiego pan dokonuje267. Innym czowiekiem o gitkim umyle, a w kadym razie zdecydowanym nie popenid tego samego bdu po raz drugi, by Winston Churchill. Nie bdc ju na urzdzie i zapomniawszy o powizanych razem statkach koyszcych si na zotej fali, Churchill powiedzia, e niesuszne jest wizanie polityki z rzadkoci lub obfitoci jakiegokolwiek towaru (na przykad zota), a cakiem niepojte jest to, e mona to robid z mioci do Francji268. W Niemczech Konstantyn von Neurath mwi o nieustraszonoci Roosevelta, a Hjalmar Schacht by w jakim sensie jeszcze uprzejmiejszy. Powiedzia on przedstawicielowi Vlkischer Beobachter, organowi narodowych socjalistw, e Franklin Delano Roosevelt przyj filozofi Hitlera i Mussoliniego269. Walter Lippmann, mniej kontrowersyjny obserwator, rwnie aprobowa to stanowisko. Irving Fisher, profesor polityki gospodarczej w Yale, napisa specjalny artyku do New York Times, przyklaskujc posuniciu prezydenta. Gdyby krytycy prezydenta Roosevelta rzeczywicie rozumieli, co oznacza stabilizacja pienidza, jego owiadczenie z ostatniego poniedziaku nie okazaoby si a tak bomb270. Sugerowa nastpnie, e prezydent z pewnoci nie jest przeciwny stabilizacji. Ale jako czowiek rozsdny, dy do stabilizacji siy nabywczej dolara, a nie jego kursu. Innymi sowy, Roosevelt przyj tylko formu neostabilizacji tych, dla ktrych stabilizacja w danym momencie oznaczaa wysze ceny. Jeszcze mocniejsze sowa aprobaty nadeszy ze strony znacznie powaniejszego autorytetu, jeli chodzi o sprawy ekonomiczne, najpowaniejszego w caym dziesicioleciu, a wikszod ludzi powiedziaaby nawet, e w stuleciu. Piszc w Daily Mail, John Maynard Keynes pogratulowa entuzjastycznie Rooseveltowi jego stanowiska. Tytu, ktry miano czsto cytowad w nastpnych latach, brzmia: Prezydent Roosevelt ma po stokrod racj271. Nie po prostu racj, lecz po stokrod racj. Wikszod ekonomistw zgadza si obecnie, e pierwsze miejsce naley si Keynesowi, a drugie Irvingowi Fisherowi za ich dorobek w zakresie teorii i polityki pieninej w obecnym stuleciu.
265 266

Reakcj Guardiana podajemy wedug cytowanej ksiki A. M. Schlesingera, s. 324. The New York Times, 9 VII 1933. 267 A. M. Schlesinger, Jr The Coming of the New Deal, jw., s. 224. 268 Reakcj Churchilla podaj wedug cytowanej ksiki A. M. Schlesingera, 8. 223-224. 269 J. A. Garraty, The New Deal, National Socialism, and the Great Depression, The American Historical Revlew 1973, t. 78, nr 4, s. 922. Artyku ten zawiera interesujce porwnanie amerykaoskiej i niemieckiej polityki odnowy. 270 The New York Times, 9 VII 1933. 271 A. M. Schlesinger, Jr., The Coming of the New Deal, jw., s. 223.

Wszyscy, bez wzgldu na swe nastawienie, oddaliby pierwsze i drugie miejsce jednemu z nich. Nic jednak lepiej nie odzwierciedla zmian w postawach, jak wspczesna reakcja na ich aplauz. New York Times reprezentowa opini e chyba nie trzeba wspominad, i pogldy Fishera i Keynesa, od dawna znane szerokiemu ogowi, zostay odrzucone jednomylnie przez szerok opini ekonomistw i finansistw272. Fisher, a w mniejszym stopniu Keynes, sdzili - zgodnie z opini wczesnych ekonomistw i finansistw - e wysze ceny i zwizan z nimi ekspansj produkcji uda si stosunkowo atwo osignd. Ale nie wiedzieli ani, jakie trudnoci z realizacj tego bdzie mia Roosevelt, jak trudno mu bdzie mied po stokrod racj, a chodby tylko racj. Mieli si o tym dopiero przekonad.

W roku 1848, jak o tym mwilimy w rozdziale III, John Stuart Mili wyjani, co rzdzi cenami, a tym samym wartoci pienidza. W nastpnych latach to tumaczenie dobrze speniao sw rol. W sensie oglnym speniao j rwnie w odniesieniu do niniejszej historii. Ceny zale od poday pienidza w stosunku do iloci dbr i usug w sprzeday. Im wicej pienidzy (przy nie zmienionej poday towarw i zwizanego z tym wolumenu handlu), tym wysze ceny. Jeeli poda pienidza jest nieskooczenie dua, jak w Niemczech w 1923 r., ceny bd nieskooczenie wysokie. W roku 1933 fakt, e pienidz obejmuje nie tylko gotwk przekazywan z rki do rki, lecz take wkady bankowe, by ju powszechnie uznany. I kiedy koniunktura byo dobra, oywiaa si dziaalnod poyczkowa bankw i zwikszay si w nich wkady. Tak wic w pewnym stopniu poda pienidza zaleaa od stanu gospodarki. Ponadto od dawna wiedziano, e rosnce ceny oywiaj gospodark, czyli e zwikszenie poday pienidzy, ktre powodowao wzrost cen, mogo take zwikszyd poda towarw dostpnych na rynku. Ale to mogo z kolei wywrzed hamujcy wpyw na wzrost cen. Wreszcie trzeba byo uwzgldnid nie tylko sam poda pienidzy, lecz tempo ich wydawania. Pienidze, ktre wydawano bezporednio po ich otrzymaniu, miay oczywicie inny wpyw na ceny ni pienidze przechowywane w pooczosze. Niezalenie jednak od tych udoskonaleo teorii, wedug pogldw ekonomistw i instynktownego przewiadczenia wikszoci innych ludzi istotnym czynnikiem w caej sytuacji jest poda pienidza. W tym tkwi przyczyna, a ceny s tylko skutkiem. Jest to rwnie, jak si wydaj dwignia, ktr si mona posuyd. Mona zwikszyd poda pienidza, a za tym pjd wysze ceny i ekspansja gospodarki. Wspomniane wanie udoskonalenia i uzupenienia zostay dodane w pocztkach stulecia do sformuowania Milla przede wszystkim przez Irvinga Fishera. Szczupy, przystojny czowiek o bystrych, penych humoru oczach i elegancko przystrzyonej brodzie, Irving Fisher by najbardziej wszechstronnym i bezsprzecznie najbardziej interesujcym z amerykaoskich ekonomistw, moe z wyjtkiem Thorsteina Veblena, ktry tak samo otrzyma doktorat w Yale. Poza tym, e wykada ekonomi w Yale, Fisher by matematykiem, twrc ekonometrii, wynalazc wskanikw cen, a zarazem entuzjastycznym zwolennikiem eugeniki, prawidowego odywiania, spekulacji papierami wartociowymi i prohibicji. Prohibicj uwaa za wan z punktu widzenia podniesienia wydajnoci pracy. W modoci opracowa system rejestracji w formie kartoteki, ktry najpierw sam produkowa,

272

The New York Times, I VII 1933.

a potem sprzeda firmie Remington Rand. Std - i ze swoich pniejszych operacji giedowych osiga powane zyski, przy czym nie poczuwa si w najmniejszym stopniu do winy. Po krachu w 1929 r. utraci, wedug syna, od omiu do dziesiciu milionw dolarw, co byo du sum nawet jak na ekonomist273. W 1944 r. Keynes, ktry nie przekada pochlebstwa nad prawd, odpowiedzia na list Fisher a aprobujcy niedawne porozumienia z Bretton Woods: Paoski list sprawi mi najwiksz radod, jak sobie mona wyobrazid. By Pan jednym z moich najwczeniejszych nauczycieli w tej dziedzinie274. Wedug Fishera ceny byy zalene od iloci gotwki, czyli pienidza w obiegu, i od szybkoci tego obiegu, jak rwnie od sumy wkadw bankowych i szybkoci ich obrotu; to wszystko przy uwzgldnieniu wolumenu handlu. Bardziej szczegowe warunki i okolicznoci zostay wic teraz wczone do jednego wzoru. W formie algebraicznej rwnanie wymienne Fishera275 jak je od dawna nazywamy, nadal panuje w podrcznikach i nadal jest przyjtym sformuowaniem tak zwanej ilociowej teorii pienidza. Zgodna z rwnaniem Fishera, ale nie bardzo brana pod uwag bya przeraajca moliwod, i nie bdzie mona zwikszyd poday pienidza. Najwiksz czd tej poday, jak to ju teraz dobrze rozumiemy, stanowi wkady bankowe. Powstaj one, gdy jednostki prywatne i przedsibiorstwa poyczaj pienidze. Jeeli sytuacja gospodarcza jest wystarczajco za, a widoki na zyski wystarczajco nike i przygnbienie wystarczajco gbokie, biznesmeni mog nie poyczad pienidzy. Nie bd si wtedy tworzyd wkady i nie bd powstaway pienidze. Banki mona zaopatrywad w gotwk na rezerwy za pomoc zakupu przez banki Rezerwy Federalnej rzdowych papierw wartociowych od bankw lub ich klientw. Ale ta gotwka bdzie potem leaa w tych bankach odogiem. Bez udzielania kredytw i kreacji wkadw nie da si wpywad na ceny ani przez ceny na produkcj. Bya to, jak si teraz okazao, nie jaka hipotetyczna, lecz niestety cakowicie realna moliwod.

W przeszoci Irving Fisher nie mia wtpliwoci. A po sformuowaniu rwnania wymiennego zabra si - rzecz charakterystyczna - do jego praktycznego zastosowania. Uwaa, e poda pienidza powinno si zmieniad w taki sposb, aby mona byo utrzymad staod cen. Wskanik cen (inny wielki wkad naukowy Fishera) bdzie kierowa obnianiem zawartoci zota w pienidzu lub jej pniejszym zwikszaniem, zalenie od potrzeby. Jako czowiek wybitnie odporny na pokusy spokojnego, niekontrowersyjnego ycia, wyjtkowo nie poddajcy si syndromowi Belmontu, Fisher by od dawna ordownikiem takiego kompensowanego, jak go nazywano, dolara i nakoni swoich zwolennikw do jego przyjcia. W roku 1933, kiedy stabilizacja kursw wymiennych nie miaa ju tak decydujcego znaczenia, otwara si droga dla koncepcji Irvinga Fishera. Szczegowy plan Fishera wymaga obniania zawartoci zota w dolarze w miar spadku cen. Wtedy banki, wcznie z bankami Rezerwy Federalnej, bd miay wicej dolarw i wicej rezerw, na
273 274 275

I. N. Fisher, My Father - Irving Fisher, Comet Press, New York 1956, s. 264. Tame, s. 326. Porozumienia z Bretton Woods s omawiane w rozdz. XVIII.

-gdzie P oznacza poziom cen, M - gotwk lub pienidze w obiegu, V - szybkod obiegu tej gotwki, M' wolumen wkadw bankowych, ktrymi si dysponuje w formie czekw, V' - szybkod obiegu tych wkadw, a T - wolumen transakcji lub, z grubsza, poziom handlu.

podstawie ktrych bd mogy udzielad poyczek. Wzrost rezerw byby wtedy automatyczny, niezaleny od decyzji Rezerwy Federalnej. (Dawniej ludzie, ktrzy byli wacicielami zota, mieli rwnie moliwod wymiany go w mennicy na wiksz ilod pienidza papierowego albo - co nie byo wykluczone - wybicia z niego lejszych dolarw. Jednake teraz, kiedy Roosevelt zasekwestrowa prywatne zasoby zota, taka moliwod ju nie istniaa.) W rzeczywistoci zastosowano nie procedur Fishera, lecz jej niewiele si rnicy wariant. Zamiast ogosid zmniejszenie zawartoci zota w dolarze, zastosowano metod podniesienia ceny skupu zota przez mennic. Poniewa wysza cena zota oznaczaa, e dolar zawiera mniej tego kruszcu, rezultat by identyczny. Autorem tego wariantu by profesor George W. Warren z New York State College of Agriculture przy Uniwersytecie Cornell. We wsppracy, ze swym dugoletnim koleg, Frankiem A. Pearsonem, profesor Warren wykaza - z wielk znajomoci statystyki - e przez blisko sto lat zachodzi cisy zwizek midzy cenami i produkcj a zwikszaniem si wiatowych zapasw zota. Jeeli produkcja rosa szybciej ni wiatowe zapasy zota, ceny spaday. Jeeli zapasy zota rosy szybciej ni produkcja, ceny szy w gr. Warren i Pearson wycignli z tego oczywisty wniosek: jeeli chcesz podnied ceny i zwikszyd produkcj, doprowad do efektywnego zwikszenia poday zota przez zmniejszenie jego zawartoci w dolarze. Zrb to przez podniesienie ceny zota w dolarach. Warren, tak jak Fisher, byby zadowolony, gdyby taki proces dostosowawczy odbywa si zgodnie z jakim staym wzorem. ...Opracowanie jakiej metody dokonywania przyszych koniecznych zmian ceny zota bez koniecznoci dugich lat niedoli i politycznego niepokoju wydaje si ostronym projektem276. Ale by gotw przyjd, tak jak i Fisher, doran decyzj podniesienia ceny zota. Chodzio tylko o to, eby ta cena zostaa podniesiona. W powyszym owiadczeniu uwaga Warrena na temat ostronoci nie bya przypadkowa. Uwaa on, e manipulujc cen zota mona byo uniknd wikszoci innych paostwowych i reformistycznych dziaao, wcznie z wikszoci elementw programu New Dealu w zakresie rolnictwa. A to uwaa za bardzo podane. By on jednym z pierwszych w dugim szeregu reformatorw monetarnych, cigncym si a do profesora Miltona Friedmana w naszych czasach, ktrzy mieli nadziej, e proponowane przez nich zmiany sprawi, i inne dziaania rzdowe o szerszym zasigu stan si niepotrzebne. S oni radykaami w dziedzinie pienidza, poniewa w sprawach polityki s konserwatystami. Fakt zwrcenia si Roosevelta do Warrena by, z punktu widzenia ekonomistw, niezmiernie nietaktowny. W zawodzie ekonomistw istnieje cile okrelona hierarchia. Na jej wierzchoku znajduj si teoretycy, a ich zaszczytn pozycj zawodow w hierarchii ubiegania si o korzyci dziel ci, ktrzy wykadaj na wyszych uczelniach i prowadz badania w zakresie bankowoci i pienidza. Na samym dole tej hierarchii znajduj si ekonomici agrarni i specjalici od ekonomiki gospodarstw domowych, a wrd ekonomistw agrarnych szczeglnie niska pozycja jest zarezerwowana dla profesorw zajmujcych si zarzdzaniem farmami. Bez wzgldu na byskotliwy sukces swego planu zakupu zota, Warren musia byd z niechci potraktowany przez uczonych cieszcych si najwyszym powaaniem.
276

G. F. Warren, Some Statistics on the Gold Situation, The American Economic Review 1934, t. XXIV, nr 1, dodatek, s. 129. Referat ten zosta przedstawiony na dorocznym zebraniu Amerykaoskiego Towarzystwa Ekonomicznego (American Economic Association) w Filadelfii w grudniu 1933 r. Byo to pierwsze tego rodzaju posiedzenie, w ktrym braem udzia. Przybyli licznie uczestnicy bardzo krytycznie odnosili si do Warrena. Jako czowiek o ortodoksyjnym wyksztaceniu, podzielaem ich wtpliwoci.

Poczynajc od jesieni 1933 r. rzd zacz skupowad zoto po coraz wyszych cenach. Rezerwa Federalna, bdca zbyt szacown instytucj, eby ratowad banki, ktre si znalazy w trudnej sytuacji, bya te zbyt dostojn instytucj na co rwnie wtpliwego jak monetarna wizja George'a F. Warrena. Tote jako ostatecznego rda kredytw dla bankw znajdujcych si w trudnej sytuacji uyto Korporacji ds. Uzdrowienia Finansw (Reconstruction Finance Corporation), a Roosevelt sam ustala ceny, po ktrych mona byo kupowad zoto. W pniejszych latach by krytykowany za lekkomylnod, z jak w czasie dorywczych rozmw przy niadaniu z ministrem skarbu Morgenthauem i Jesse Jonesem, dyrektorem wspomnianej korporacji, decydowa o cenach zota na nastpny dzieo. Raz wzrost ceny wynis 21 centw, poniewa ta liczba wydaa mu si szczliwa jako potrjna sidemka. Nikt na wiecie nie potrafiby powiedzied, jaka bya rnica midzy decyzj przemylan a nie przemylan, ani czy jedna bya lepsza od drugiej. Ale tam, gdzie chodzi o pienidze, potrzebne jest powane zastanowienie, nawet jeli racje takiej czy innej decyzji nie s zrozumiae. Cena zota, stopniowo podnoszona w wyniku tego procesu ze swego pierwotnego poziomu 20,67 dol. za uncj, dosza w pocztkach 1934 r. do okoo 35 dol. za uncj. Pocztkowo kupowano tylko zoto wieo wydobyte z kopalo, a pniej wszelkie zoto. Rezultaty byy niezadowalajce - czciowo z powodu innej akcji rzdu podjtej w owym niespokojnym roku. Z wiosn, jak pamitamy, rzd wycofa z obiegu zoto nalece do obywateli oraz zoto, ktre stanowio wasnod bankw. W wyniku tego wysza cena zota lub zmniejszona zawartod zota w dolarach nie powikszya rezerw gotwkowych bankw. Zwikszona wartod zota wyraona w dolarach stanowia zysk skarbu. Banki, nie majce wicej dolarw ni przedtem, nie posiaday wikszych rezerw, na ktrych podstawie mogyby udzielad kredytw, a wic nie miay silniejszej ni przedtem zachty do udzielania kredytw, zwikszania wkadw i tym samym rozszerzania poday pienidza277. Nie byo wic jasne, w jaki sposb polityka skupu zota mogaby wpywad na ceny krajowe. I w okresie, w ktrym t polityk stosowano, rzeczywicie nie wpywaa. Pod koniec 1933 r. ceny hurtowe spady. Ceny eksportowe mogy byd wyjtkiem. W tym przypadku taosze dolary sprawiay, e amerykaoskie towary byy za granic taosze. Jest wic moliwe, e ta polityka rzeczywicie pomoga podtrzymad eksport i jego ceny liczone w dolarach. Tymczasem eksperyment ze skupem zota spotka si z szerok ortodoksyjn krytyk. Co innego byd krytykowanym za polityk, ktra przynosia rezultaty, a co innego za tak, ktra zdawaa si nie prowadzid do niczego. A wic Roosevelt da za wygran. Ku nieukrywanemu zadowoleniu kolegw George'a Warrena, okres jego sawy si skooczy. Ostatecznie by to tylko profesor od zarzdzania farmami. W styczniu 1934 r. na podstawie ustawy, ktrej zada prezydent, rzd obrci zysk z wyszej ceny zota na utworzenie funduszu na zakup lub - zalenie od potrzeby - sprzeda walut w celu stabilizowania kursu dolara. Powrci wic do systemu waluty zotej. W lad za zwyczajem panujcym w innych krajach, odnosio si to tylko do transakcji zagranicznych. Amerykanie nie mogli otrzymad zota na danie oraz podlegali nadal zakazowi jego posiadania. Do tego czasu, jak ju wspomniano, zwolennicy mocnego pienidza ju ustpili ze stanowisk. Nie chcieli byd kojarzeni z inflacj, ktr polityka skupu zota na pewno miaa przynied. Widad wyranie, e ich obawy byy nieuzasadnione, gdy ceny nie wzrosy. Ale nie speniy si rwnie nadzieje Fishera, Warrena i - w mniejszej mierze - Keynesa. Pienidz jednakowo potraktowa tych, ktrzy si bali inflacji, jak tych, ktrzy jej chcieli w nieznacznym stopniu, a dokadniej - ktrzy chcieli
277

Kiedy zoto pniej nadeszo z zagranicy, za dan jego ilod mona byo kupid wicej dolarw i stworzyd wiksze rezerwy.

skompensowad poprzednie obniki cen. Okazao si, e wszyscy byli w bdzie. Kraj dcy do inflacji by niczym kobieta wyjtkowej cnoty, ktra po wielu przestrogach ze strony sumienia i przyjaci decyduje si na kochanka po to tylko, eby si przekonad, e kochanek jest rwnie niezdecydowany, jak nieudolny.

Pozostawaa jeszcze pewna, bardziej ortodoksyjna moliwod. Jak ju mwilimy, Rezerwa Federalna do 1932 r. w wystarczajcym stopniu pokonaa swe obawy przed inflacj, tak e moga ju wystpid na rynku i kupowad obligacje rzdowe, a w ten sposb zastpid gotwk papiery wartociowe w skarbcach bankowych. Polityk t prowadzia nadal w nastpnych latach. Rezultaty tej akcji byy rwnie niezadowalajce. Poprzednio sdzono i tak te nauczano, e kiedy banki maj rezerwy przekraczajce wymagany poziom, rozszerzaj one - jeli pomind pewne krtkie okresy lub przypadki szczeglnej ostronoci - swoje kredyty, a wraz z nimi swe wkady i poda pienidza. Historia maych bankw na rubieach kraju sugerowaa, e nie wystpi nadmiar ostronoci, lecz raczej lekkomylne jej odrzucenie. Tymczasem banki po prostu siedziay na gotwce. Albo z powodu braku poyczajcych, albo niechci do poyczania, czy te z nadmiernego, przewyszajcego wszystko pragnienia pynnoci. Niewtpliwie byo w tym po trosze z kadego z tych trzech motyww i banki nagromadziy rezerwy przekraczajce wymagany poziom. Ju w 1932 r. banki czonkowskie Rezerwy Federalnej miay rednio o 256 mln dol. rezerw wicej, ni wymagaa tego wysokod wkadw. W 1933 r. ten nadmiar rezerw wynosi 528 mln dol., a w 1934 r. 1,6 mld dol. W 1936 r. rezerwy wynosiy o jeszcze jeden miliard wicej. W 1940 r. nadmiar rezerw, powikszony o due transporty zota przysane do Stanw Zjednoczonych na przechowanie, wynosi rednio 6,3 mld dol.278 W przecigu kilku lat zamkn si krg niepowodzeo polityki pieninej. W latach 1928 i 1929 Rezerwa Federalna nie potrafia opanowad boomu, poniewa taka akcja oznaczaaby obcienie jej odpowiedzialnoci za wynike z tego zaamania. Teraz nie moga sobie dad rady z przeciwdziaaniem depresji, poniewa banki nie chciay udzielad poyczek albo poyczajcy nie chcieli brad kredytw. Zgodnie z metafor, ktra wtedy powszechnie kursowaa, polityka monetarna jest jak sznurek mona j cignd, chod z niemoliwym do przewidzenia wynikiem, ale nie mona jej popchnd. Nic wic dziwnego, e po roku 1933 polityka pienina w oglnoci, a System Rezerwy Federalnej w szczeglnoci, zeszy w cieo. Chocia nadal wysawiany w podrcznikach, System Rezerwy Federalnej w Waszyngtonie by martw instytucj. Dwie z jego czoowych postaci, Marriner Eccles i Lauchlin Currie, zyskali saw nie za polityk monetarn Systemu Rezerwy Federalnej, lecz za keynesowsk polityk fiskaln, ktra j zastpia. Nadszed jednak moment chway. Kiedy po roku 1934 znacznie wzrosy rezerwy bankw, niektrzy przejci nieustannym niepokojem o polityk systemu urzdnicy zastanawiali si, jak olbrzymie brzemi poyczek i wkadw mogyby one podtrzymad, gdyby ich kiedykolwiek uyto. Powstaa wic znowu obawa przed inflacj. W latach 1936 i 1937, kiedy stan gospodarki poprawia si bardzo powoli, signito po nowe uprawnienia do podnoszenia poziomu obowizkowych rezerw bankw czonkowskich. Bya to bezporednia metoda zmniejszenia ich nadmiaru, ktry si wydawa niebezpieczny. W wyniku tego banki podniosy stop procentow i zmniejszyy sum udzielanych poyczek. W cigu tych samych miesicy podjto kroki w kierunku ponownego zrwnowaenia budetu federalnego. W roku podatkowym kooczcym si 30 czerwca 1937 r. zredukowano deficyt budetu prawie o poow, a nastpnego roku znowu o poow.
278

L. V. Chandler, America's Greatest Depression, 1929-1941, Harper & Row, New York 1970, s. 174.

Poczenie restrykcyjnej polityki pieninej z restrykcyjn polityk budetow przynioso now ostr recesj, w ramach ju istniejcej wikszej depresji. By to jeszcze jeden interesujcy bd. Po spnionej nauczce widzimy teraz jasno, e zwikszenie wymaganych rezerw bankw czonkowskich z wiosn 1937 r. byo bdem279. Posunicie z 1937 r. to ostatni na dugie lata bd Rezerwy Federalnej, poniewa byo to ostatnie powaniejsze jej posunicie na nastpnych pitnacie lat. Problem polityki monetarnej by teraz jasny. Mona byo udostpnid rezerwy, ale nie mona byo spowodowad ich wypoyczania ani wynikajcej z tego kreacji wkadw. Jeli chodzi o ponawiane od dawna pytanie, co jest przyczyn, a co skutkiem, to stao si jasne, e przynajmniej w czasie depresji decydowa tu stan handlu. Poda pienidza nie oddziaywaa na ceny i handel ani w czci tak silnie, jak stan handlu wpywa na poda pienidza i poziom cen. Odpowied - oczywista dzisiaj, ale mniej oczywista w owym czasie sprowadzaa si do tego, e kreacja i wykorzystanie pienidza powinny byd obowizkowe a nie tylko dozwolone. Pienidze musz byd nie tylko produkowane, lecz take wydawane, aby mogy bezporednio wpywad na stan handlu. I t wanie polityk zaczto, chod z wielk ostronoci, prowadzid. Bya to polityka fiskalna, w odrnieniu od polityki pieninej. Jest ona na zawsze zwizana z nazwiskiem Keynesa.

279

Tame, s. 180. Profesor Chandler by przez wiele lat dyrektorem Banku Rezerwy Federalnej w Filadelfii.

Rozdzia XVI Pojawienie si J. M. Keynesa

W roku 1935 mona byo uwaad, e 52-etni John Maynard Keynes znajduje si u szczytu wybitnej kariery. Sprawdzia si susznod jego pogldw na traktat wersalski, chocia zachciy one Niemcw do opierania si reparacjom. Oczywicie pomogo to w udowadnianiu susznoci tych pogldw. Z pewnoci mia racj w sprawie Churchilla i powrotu do zota. W roku 1930 opublikowa prac, ktra miaa byd gwnym dzieem jego ycia, dwutomowy A Treatise on Money280. Wysoki, kanciasty, pewny siebie, bardzo angielski Keynes by zdecydowanie wybitn postaci londyoskiego wiata intelektualnego. W rzeczywistoci najwikszy rozgos mia dopiero osignd i z tej okolicznoci w peni zdawa sobie spraw. W licie do Georgea Bernarda Shawa na Nowy Rok 1935 pisa: eby zrozumied mj nastrj, musi Pan wiedzied, i mi si wydaje, e pisana przeze mnie ksika na temat teorii ekonomii zrewolucjonizuje w znacznym stopniu sposb patrzenia na problemy ekonomiczne na wiecie, chod sdz, e nie nastpi to od razu, lecz w cigu nastpnych dziesiciu lat281. I tak si wanie stao. O powodzeniu ksiki i pniejszej sawie Keynesa zdecydowao jego intuicyjne przewiadczenie, e we wspczesnej gospodarce istniej siy, ktre obracaj wniwecz najwaniejsze zaoenia przyjte przez ludzi o ortodoksyjnym sposobie mylenia, a mianowicie, e system gospodarczy pozostawiony samemu sobie znajdzie po jakim czasie rwnowag przy penym albo prawie penym zatrudnieniu wszystkich chccych pracowad robotnikw. Wchodzio tu w gr co wicej ni ortodoksyjne pogldy. Gdyby intuicyjne przewiadczenie Keynesa byo suszne, zniweczone byyby rwnie nadzieje radykaw monetarnych. Zmiana zawartoci zota w dolarze czy wielkoci rezerw bankowych nie oznaczaaby, e bdzie wicej poyczkobiorcw, wicej wkadw, wicej pienidza i e gospodarka szybko powrci do stanu penego zatrudnienia. Poziom handlu mg nie zareagowad na poda pienidza. Poyczki mogy byd dostpne w bankach, ale dochody osignite dziki poyczkom, ze wzgldu na naturaln tendencj gospodarki do niskiej wydajnoci i bezrobocia, mogyby byd takie, e nie zachcayby do brania poyczek. Wynikao std, jak na to zaczynay wskazywad niepowodzenia polityki skupu zota i operacji otwartego rynku w poowie lat trzydziestych, e polityka pienina nie odniesie skutku. Jest ona w zasadzie bierna lub tylko przyzwalajca. Natomiast potrzebna jest polityka, ktra by zwikszya poda pienidza moliwego do wykorzystania, a potem to jego wykorzystanie zapewnia. Wtedy stan handlu bdzie si musia poprawid. Wniosek co do waciwej polityki wycign Keynes znacznie wczeniej, ni go potem teoretycznie uzasadni. Pod koniec lat dwudziestych pomg przekonad Lloyd George'a, podczas ostatniej jego prby powrotu do wadzy, do poparcia wielkiego programu poyczek na roboty publiczne w celu zaradzenia bezrobociu. Poyczki stwarzay bowiem pienidze, a ich uycie na roboty publiczne zapewniao ich wydatkowanie i ich wpyw na produkcj. W koocu roku 1933, kiedy amerykaoski program skupu zota niweczy zarwno nadzieje jego zwolennikw, jak obawy jego przeciwnikw, Keynes nakania do tego samego trybu postpowania Roosevelta. Kad szczeglny nacisk na zwikszenie w kraju siy nabywczej, wynikajcej z wydatkw rzdowych, finansowanych
280 281

J. M. Keynes, A Treatise on Money, Harcourt, Brace & Co., New York 1930. R. F. Harrod, The Life of John Maynard Keynes, Macmillan & Co., London 1963, s. 462. Keynes odpowiada tu na sugesti Shawa, eby si zainteresowa czym na temat Marksa lub napisanym przez tego ostatniego.

z poyczek282. Przedstawiciele, New Dealu nie powinni si zadowalad udostpnianiem, funduszy na poyczki i wydatki - musz sami poyczad i wydawad. Niczego nie mona zdad na pobone yczenia i przypadek. Teoretyczne uzasadnienie tego przyszo w ksice, o ktrej Keynes wspomnia Shawowi, mianowicie w The General Theory of Employment Interest and Money283 opublikowanej w Anglii w lutym 1936 r., a w Stanach Zjednoczonych w kilka miesicy pniej. Dla kolegw Keynesa jasnod jego myli i jej wyraania (przy czym te dwie rzeczy czsto id w parze) byy od dawna wtpliwe. Oglna teoria potwierdzia t opini w oczach wiata naukowego. Jest to praca wybitnie niezrozumiaa, le napisana i przedwczenie opublikowana. Wszyscy ekonomici twierdz, e j czytali. Ale tylko niewielu to zrobio. Reszta poczuwa si potajemnie do winy, wiedzc, e nigdy tego nie zrobi. Wpyw tej ksiki wynika czciowo z tego, e jest bardzo niejasna. Trzeba byo innych uczonych, ktrzy by wytumaczyli jej sens i na nowo sformuowali jej twierdzenia w zrozumiaej formie. Ci, ktrzy pierwsi dokonali tego zadania - Joan Robinson w Anglii, a Alvin Hansen i Seymour Harris w Harvardzie z duym powodzeniem propagowali pniej jego idee.

Przekonanie, e gospodarka osignie rwnowag przy penym zatrudnieniu, opierao si w czci na prawie Saya, nazywanym tak od nazwiska J. B. Saya, francuskiego odpowiednika i tumacza Adama Smitha, a w czci na korekcyjnym ruchu pac, cen i stp procentowych w okresach bezrobocia. Zgodnie z prawem Saya, niezbyt zreszt skomplikowanym, z wpyww z kadej sprzeday danego towaru miay byd wypacane (komu, gdzie) w formie pac, wynagrodzeo, odsetek, rent czy zyskw (albo zabierane komu, kto ponosi strat) rodki pozwalajce na zakup tego towaru. Podobnie jak z tym wanie towarem, rzecz si miaa z wszystkimi innymi. Wobec tego nie mogo byd niedoboru siy nabywczej w gospodarce. Ruchy cen, pac i stp procentowych potwierdzay wic prawo Saya i zapewniay, e gwn tendencj w gospodarce bdzie funkcjonowanie przy penym zatrudnieniu. Jednostki i przedsibiorstwa oszczdzay ze swego dochodu i te oszczdnoci powinny byd oczywicie wydatkowane. Nastpowao to, gdy byy one inwestowane w domy, zakady przemysowe, wyposaenie kapitaowe. Jeeli ludzie oszczdzali wicej ni inwestowali, nadwyka oszczdnoci obniaa stopy procentowe. Naleao wic pobudzad inwestycje, a do oszczdnoci - przynajmniej w teorii - zniechcad. W ten sposb eliminowano by nadmiar oszczdnoci, potwierdzajc prawo Saya. W wyniku kadego niedoboru siy nabywczej, wynikajcego z nadmiernych oszczdnoci, spadyby take ceny towarw. Zachcioby to do kupowania, a przez zmniejszenie dochodw, z ktrych powstaway oszczdnoci, zredukowaoby rwnie same oszczdnoci. I prawo Saya znowu by si potwierdzio. A do Keynesa prawo Saya dominowao w ekonomii przez przeszo sto at. I to jego panowanie byo bardzo powanie traktowane. Uznawanie prawa Saya byo w wybitnym stopniu testem, za pomoc ktrego odrniano powanych ekonomistw od pomyleocw. A do pnych lat trzydziestych na adnym z wikszych uniwersytetw amerykaoskich nie mg uzyskad stopnia doktora kandydat, ktry by powanie mwi o niedoborze siy nabywczej jako przyczynie depresji. By on bowiem czowiekiem
282 283

List do The New York Times, 31 XII 1933. Na podstawie Jakiego nie wyraonego yczenia Keynesa, w tytule nie ma przecinkw. Wydawcy i korektorzy zawsze je potem dodawali. Polski przekad: Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza, PWN, Warszawa 1956. Przyp. tum.

dostrzegajcym tylko zjawiska powierzchowne, niegodnym znalezienia si w towarzystwie naukowcw. Prawo Saya stanowi najwybitniejszy przykad trwaoci teorii ekonomicznych nawet wtedy, gdy s one bdne. Jak ju wspomnielimy, za prawem Saya przemawiay dodatkowo siy utrzymujce gospodark w stanie penego zatrudnienia. Gra tych si bya stosunkowo atwo zrozumiaa. Gdyby istniao bezrobocie, wspzawodnictwo o prac spowodowaoby spadek stawek pac. Bezrobocie nie wpywaoby wwczas tak bezporednio na ceny. Zalenod midzy cenami a kosztami staaby si wic atrakcyjniejsza, pace realne by spady i robotnicy, ktrych zatrudnienie byo poprzednio nieopacalne dla pracodawcw, zostaliby teraz zaangaowani. Spadek pac nie odbiby si na sile nabywczej; ze wzgldu na prawo Saya bya ona zawsze wystarczajca. Zatrudnienie w dalszym cigu by wzrastao a do chwili, kiedy osignicie niemal penego zatrudnienia podniosoby koszty pac i zahamowao przyjmowanie nowych pracownikw. W ten wic sposb gospodarka osignaby rwnowag przy penym lub prawie penym zatrudnieniu. Std take pochodzio jedyne konkretne zalecenie ortodoksyjnych ekonomistw, ktre miao skooczyd z bezrobociem: nie rbcie nic w celu powstrzymania redukcji pac w czasie depresji; opierajcie si wszelkim kuszcym gosom, wcznie z gosem Hoovera, ktry, jak pamitamy, przeciwstawia si obnikom pac. W adnym innym przypadku wspczucie nie byo uwaane za co rwnie bezrozumnego, gdy podtrzymywanie pac na wysokim poziomie utrwalaoby tylko trudnoci zwizane z bezrobociem i niedole bezrobotnych. Tak wygldaa doktryna, a moe cilej biorc teologia, ktrej Keynes pooy kres. Istnieje wiele sposobw podejcia do jego rozumowania. Najatwiejszy jest chyba poprzez stop procentow. Keynes utrzymywa, e stopa procentowa nie jest cen, jak si paci ludziom za to, eby oszczdzali. Jest raczej czym, co otrzymuj oni za utrzymywanie swych aktyww w urzdzeniach fabrycznych, maszynach i podobnych niepynnych formach inwestycji, czyli - w jzyku Keynesa - jest zapat za przezwycienie preferencji pynnoci. Zgodnie z tym, spadek stopy procentowej mgby nie odstrczyd od oszczdzania, nie zachcid do inwestowania i nie zapewnid wykorzystania wszystkich oszczdnoci. Mgby skonid inwestorw do zachowania swych aktyww w postaci gotwki lub jej odpowiednika. Stopa procentowa nie przychodzia ju z pomoc prawu Saya i nie zapewniaa, e oszczdnoci zostan wydane. A skoro prawo Saya nie byo ju niezawodnym aksjomatem yciowym, nie mona byo pomind w rachunku pojcia niedoboru siy nabywczej. Mg on byd midzy innymi konsekwencj obniki pac 284 To, co ludzie starali si zaoszczdzid, trzeba byo, wedug opinii Keynesa, zrwnad z tym, co chcieli zainwestowad. Ale mechanizmem przystosowawczym nie bya, jak twierdzi, stopa procentowa, lecz produkcja globalna. Jeeli skonnod do oszczdzania bya wiksza ni pragnienie inwestowania, wynikajcy z tego niedobr siy nabywczej, czyli popytu, powodowa spadek produkcji. I produkcja nadal spadaa, dopki zatrudnienie i dochd nie obniyy si na tyle, eby oszczdnoci rwnie spady lub stay si ujemne. W ten sposb oszczdnoci dostosowyway si z koniecznoci do inwestycji, ktre take w tym czasie spaday, ale nie w takim stopniu. Jak si okazuje, przy ustalonej w ten sposb rwnowadze gospodarczej wystpowao nie pene zatrudnienie, lecz bezrobocie. To bezrobocie byo dla Keynesa naturalnym zjawiskiem w gospodarce.

284

Jest to u Keynesa sprawa skomplikowana. Pena dyskusja nad tym problemem (i wielu innymi kwestiami wanymi u Keynesa) znajduje si w wietnej pracy R. Lekachmana, The Age of Keynes, Random House, New York 1966.

Byo tam jeszcze wiele innych kwestii. I nie wszystko w rozumowaniu Keynesa oparo si prbie czasu. Na przykad teoria stopy procentowej oparta na preferencji pynnoci, chocia bya pomocna w rozumowaniu Keynesa, nie przyja si jako odzwierciedlenie rzeczywistoci. Ale w zakresie dwch rzeczy Keynes wywar wpyw natychmiastowy. Prawo Saya znikno bez ladu. Od tego czasu uznano, e moe istnied zarwno nadmierne oszczdzanie, jak te - jako jego odpowiednik - niedobr efektywnego popytu na produkcj. Zyska rwnie natychmiast uznanie pogld, e gospodarka moe osignd rwnowag przy bezrobociu, co znajdowao potwierdzenie w codziennym dowiadczeniu lat trzydziestych. Chocia niektrzy uwaali w swoim czasie Keynesa za radykaa, to pod jednym wanym wzgldem by on cakowicie ortodoksyjny. Struktura gospodarki, ktr przyjmowa, bya od dawna uznawana przez ekonomistw; mianowicie bya to struktura oparta na konkurencji, swobodnym ruchu cen i decydujcej, niczym nie ograniczonej kontroli dziaalnoci ekonomicznej przez rynek. Istniay zwizki zawodowe, ale Keynes nie przywizywa do nich wikszego znaczenia. Nie przywizywa te adnej wagi do istnienia korporacji i ich siy ekonomicznej. Wtedy, kiedy Keynes pisa Ogln teori, zarwno dziaalnod zwizkw zawodowych, jak korporacji, potwierdzaa w gruncie rzeczy jego tezy. Znajdowa w tym poparcie dla swoich idei, ktrego jednak nie wykorzystywa. W cigu piddziesiciu lat poprzedzajcych Keynesa we wszystkich krajach przemysowych korporacje uzyskay znaczne wpywy i panowanie nad rynkiem. By to okres, ktry podrczniki miay potem nazwad okresem korporacyjnej koncentracji. By to rwnie okres, w ktrym - w pewnej mierze z wyjtkiem Stanw Zjednoczonych - powstaway nowoczesne zwizki zawodowe. A w pnych latach trzydziestych, pod egid New Dealu i w odpowiedzi na organizacyjn kampani CIO285, Stany Zjednoczone docigny inne kraje pod wzgldem rozwoju zwizkw zawodowych. Wskutek koncentracji spek akcyjnych i siy tych zwizkw nie mona ju byo polegad na procesach przystosowawczych, ktre miay, jak zakadano, podtrzymywad prawo Saya i rwnowag przy penym zatrudnieniu. Zauwaylimy ju, e w roku 1920 ceny produktw rolnych spady szybciej i znacznie silniej ni ceny produktw przemysowych. Nie podawan w wtpliwod przyczyn tych zjawisk byo to, e korporacje przemysowe panoway nad swoimi rynkami i miay dziki temu wadz - zwizan z monopolem lub oligopolem - osabiania lub powstrzymywania spadku cen. Farmerzy i inni drobni przedsibiorcy takiej wadzy nie mieli. W latach 1929-1932 hurtowe ceny produktw rolnych spady ponownie o wicej ni poow. Ceny artykuw nierolniczych obniyy si mniej ni o jedn czwart286. Ten rozbieny ruch cen by badany przez Gardinera C. Meansa, w owym czasie zatrudnionego w ministerstwie rolnictwa Stanw Zjednoczonych287. Lepiej kontrolowanym cenom wyrobw przemysowych nada on trwa nazw cen administrowanych.

285

Jest to organizacja amerykaoskich branowych zwizkw zawodowych - Congress of Industrial Organizations, ktra w 1955 r. poczya si z najstarsz amerykaosk central zwizkow - American Federation of Labor, zaoon w 1881 r. Poczona centrala amerykaoskich zwizkw zawodowych nosi nazw AFL-CIO (American Federation of Labor - Congress of Industrial Organizations). Przyp. tum. 286 Historical Statistics of the United States, Colonial Times to 1957, U.S. Bureau of the Census, Washington 1960, s. 116. 287 L.H. Bean, J. P. Cavin, G. C. Means, The Causes: Price Relations and Economic Stability. W: Yearbook of Agriculture 1938, U.S. Department of Agriculture, Washington 1938.

Keynesowski proces przystosowywania si gospodarki do nadmiernych oszczdnoci odbywa si przez zmniejszenie si globalnego popytu. Kiedy popyt spada, co musi na tym ucierpied - albo ceny, albo produkcja. Jeeli ceny uda si podtrzymad dziki opanowaniu rynku przez korporacje, musi spad produkcja. Jeeli produkcja spada, musi rwnie spad zatrudnienie. W przypadku opanowania rynku przez korporacje bezrobocie stanie si wic wielce znamiennym rysem keynesowskiego przystosowania. A zmniejszone wydatki tych, ktrzy utracili prac lub ktrzy si tego obawiaj, mog mied, jak si mona spodziewad, dalszy wpyw obniajcy na produkcj i zatrudnienie. Moliwe, e ten wpyw na produkcj i zatrudnienie bdzie znacznie wikszy ni brany w zasadzie pod uwag przez Keynesa288 wpyw spadku cen i pac w gospodarce konkurencyjnej. W latach kryzysu rnica w produkcji i zatrudnieniu midzy korporacyjnym a konkurencyjnym sektorem gospodarki bya olbrzymia, chocia - jak zawsze - nie wszystko mona byo przypisad jednej przyczynie. W latach 1929-1933 produkcja nierolnicza gospodarki spada z 88,6 mld dol. do 57,8 mld dol. w cenach z 1929 r., a produkcja rolna nieco wzrosa - z 10,7 mld dol. do 11,0 mld dol. Zatrudnienie poza rolnictwem zmniejszyo si z 37 mln w 1929 r. do 29 mln w 1933 r. Zatrudnienie w rolnictwie wykazao tylko nieznaczn zmian - z 10,5 mln na 10,2 mln289. Rozwj zwizkw zawodowych zniweczy rwnie ortodoksyjne nadzieje, e obniki pac wywr wpyw stabilizujcy i spowoduj popraw stanu bezrobocia290. Ale jakiekolwiek by byy zalety obniek pac z punktu widzenia zwikszenia zatrudnienia, nie mogyby spenid swej roli, jeliby nie nastpoway. A jednym z pierwszych celw zwizkw byo sprzeciwianie si takim obnikom. Proces przystosowawczy w zakresie pac, ktremu Keynes przypisywa zreszt wtpliw wartod korekcyjn, by w rzeczywistoci coraz mniej prawdopodobny. Ale bezrobocie, ktre si obecnie stao alternatyw redukcji pac, mogo mied jeszcze wikszy wpyw na zmniejszenie globalnego popytu ni omawiany przez Keynesa291. Rozwj korporacji i zwizkw zawodowych mia jeszcze inne znaczenie dla systemu Keynesa. Mia on byd podstawow przyczyn fiaska tego systemu, kiedy inflacja, na rwni z depresj, staa si problemem.

Jeli chodzi o rewolucj keynesowsk, to sporn spraw byo od dawna to, ile zasugi naley przypisad wycznie temu, ktrego imieniem j nazwano. Wielu uczonych twierdzio, e wicej uwagi

288

cilej biorc, ktry powinien by byd brany przez niego pod uwag, w myl jego pogldw na ekonomi. Sprawa ta jest w pracach Keynesa bardzo niejasna. 289 Historical Statistics..., jw., s. 70, 140. 290 W odpowiednim czasie i przy systemie konkurencyjnym, opartym na drobnych przedsibiorstwach, nie byo to tak ponn nadziej, jak to pniejsza teoria zacza przedstawiad. Na przykad wanie gotowod (o ile jest to odpowiednie okrelenie) amerykaoskich farmerw do pogodzenia si ze zmniejszeniem dochodw ze swej pracy i ich umiejtnod naoenia podobnych ograniczeo na robotnikw najemnych utrzymyway produkcj roln i zatrudnienie na wysokim poziomie w czasie wielkiej depresji. Gdyby farmerzy i zatrudnieni przez nich robotnicy nie zgodzili si na obnienie swych dochodw i mogli przy jakiej nadprzyrodzonej pomocy zrezygnowad z pracy, z chwil gdy ich dochody spaday poniej poziomu, sprzed depresji, produkcja rolna i zatrudnienie byyby znacznie nisze. 291 Znowu wtpliwa kwestia u Keynesa. Przewidzia on rzeczywicie wysiki zwizkw zawodowych zmierzajce do utrzymania poziomu pac.

naley powicid licznym jego prekursorom292. Uczeni ci dowodzili, e przygotowanie gruntu przez poprzednikw przyczynio si w znacznej mierze do przyjcia teorii Keynesa. Maj oni w tym duo racji. Sto lat wczeniej Malthus argumentowa, e globalny popyt moe byd niewystarczajcy. A o jedno pokolenie przed Keynesem J. A. Hobson przeprowadzi dowd, e kryzysy gospodarcze s spowodowane przez nadmierne oszczdnoci. (Jego herezja bya tak wielka, e w 1899 r. nie pozwolono mu jej wykadad nawet zgadzajcym si na to dorosym suchaczom. Nawet wtedy zaledwie zdawaem sobie spraw z tego, e kwestionujc sens nieograniczonego oszczdzania popeniem grzech nie do wybaczenia293.) Przez szereg lat przed ogoszeniem Oglnej teorii nowatorscy i bardzo kompetentni ekonomici szwedzcy rozwijali i w pewnym stopniu stosowali te same koncepcje. Im konkretnie naley przypisad myl, e budet paostwowy powinien opierad si na dochodach otrzymywanych przy penym zatrudnieniu i e nie powinno si go zmniejszad, gdy wydatki spadaj podczas depresji. Jest to, w uproszczonej formie, koncepcja, ktr w ostatnich czasach nazwano budetem przy penym zatrudnieniu. Podobnie na dugo przed pojawieniem si Keynesa major C. H. Douglas pozyskiwa zwolennikw dla koncepcji kredytu spoecznego. Praktyczn cech kredytu spoecznego miaa byd spoeczna dywidenda, czyli ekwiwalent gotwkowy wypacany wszystkim obywatelom bez rnicy powtrzenie pionierskiej idei z czasw kolonialnego Marylandu. Spoeczna dywidenda zostaaby na pewno wydatkowana. Nie byo w niej nic z biernoci polityki pieninej. Tak wic Douglas wyprzedzi Keynesa, jak to zreszt sam Keynes zauway. Wyprzedzi Keynesa rwnie jeden z cudotwrcw lat dwudziestych - Waddill Catchings. Wraz z Johnem Fosterem Dullesem i innymi, Catchings by twrc jednego z trzech wielkich trustw inwestycyjnych tego okresu - Blue Ridge, Shenandoah i Goldman Sachs Trading Corporation instytucji nie rnicych si niczym od powoanych pniej przez przebiegego Bernarda Kornfelda, chyba tylko tym, e ich twrcy cieszyli si niezmiernym szacunkiem. Mniej wicej w czasie, gdy si tym zajmowa, Catchings zainteresowa si - przezornie - przyczynami kryzysw gospodarczych, przy czym mia w nastpnym z nich ponied wielkie straty. Wraz z Williamem T. Fosterem, byym prezydentem Reed College, napisa dwie bardzo przekonujce ksiki, z ktrych szczeglnie jedna, The Road to Plenty, osigna du poczytnod, kiedy nadesza depresja. Autorzy utrzymywali, w przeciwieostwie do J. B. Saya, e nadmierne oszczdnoci (niedobr siy nabywczej) byy rzecz moliw, a nawet normaln. Rozwizanie polegao na rzdowych poyczkach i wydatkach; by to te keynesowski rodek zaradczy. W Harvardzie we wczesnych latach trzydziestych najjaniejsze i najprecyzyjniejsze wykady w zakresie pienidza i bankowoci prowadzi John H. Williams, konserwatysta, ale nie nieprzejednany. Ku zdumieniu prawie wszystkich powiedzia on studentom, e tezy Fostera i Catchingsa o nadmiernym oszczdzaniu i rodkach zaradczych nie mona automatycznie odrzucid. Inni ekonomici byli mniej tolerancyjni, a nieekonomici niekoniecznie si
292

Por. majcy si ukazad artyku George'a Garvy'ego, Keynes and the Economic Activists of Pre-Hitler Germany, The Journal of Political Economy. W chwili oddawania tej ksiki do druku nie zosta on jeszcze opublikowany. Winien jestem dug wdzicznoci memu staremu przyjacielowi za udostpnienie. mi tego Interesujcego opracowania. 293 Hobson mwi o tym w swoich Confessions of an- Economic Heretic, przemwieniu wygoszonym w Londynie w 1935 r. Cytowane przez ,J. M. ..Keynesa w Oglnej teorii zatrudnienia, procentu i pienidza, jw., s. 475.

z nim zgadzali. Roosevelt przeczyta t ksik przed objciem prezydentury w Waszyngtonie i na marginesie swego egzemplarza napisa: Zbyt dobre, eby mogo byd prawdziwe - nie mona dostad czego za nic294. Zajmujcy w owych latach wysz pozycj w hierarchii uniwersyteckiej Lauchlin Currie, wykadowca w Harvardzie, opublikowa w 1934 r. The Supply and Control of Money in the United States295. W powanej mierze wyprzedzi on Keynesa. Bya to nieroztropna strategia akademicka, gdy ksika ta wzbudzia wtpliwoci co do naukowego poziomu Curriego jako ekonomisty296. Rwnie zanim Roosevelt obj urzd, prasa Hearsta silnie, a nawet gwatownie popieraa projekt 5miliardowej poyczki rzdowej przeznaczanej na roboty publiczne (w owych czasach bya to zawrotna suma). Z nadejciem New Dealu pojawiy si liczne programy robt publicznych i zatrudnienia (Public Works Administration, Civil Works Administration), chod na mniejsz skal, ni si tego domaga Hearst. Nie uwaano ich za krok naprzd w stosunku do polityki pieninej, za sposb na wzmoenie popytu przez kreacj pienidza, a potem zapewnienie jego wykorzystania, lecz za niezbdny rodek przeciwdziaajcy bezrobociu. Bya to jednake polityka wymagajca racjonalnego uzasadnienia, a to uzasadnienie da Keynes. Wreszcie, ju w roku 1933, Irving Fisher zaproponowa, aby fundusz pac w prywatnych przedsibiorstwach bezporednio uzupeniad poyczkami paostwowymi. Nalega na Roosevelta, eby rzd zaciga poyczki i udziela ich z kolei prywatnym przedsibiorcom bezprocentowo w wysokoci po dwa dolary dziennie przez 100 dni na kadego dodatkowo zatrudnionego. To rwnie zapewnioby wydatkowanie pienidzy. Pojawiy si take, inne projekty pacenia ludziom za usugi, wypacania rent albo po prostu pacenia za to, e istnieli. W projektach tych zakadano dodatkowo, e gdyby gotwka nie zostaa wydana w okrelonym czasie, traciaby cakowicie wartod. To by rwnie zmuszao do wydatkowania. W poowie lat trzydziestych istnia ju jak gdyby pierwowzr systemu Keynesa. Bya nim polityka gospodarcza Adolfa Hitlera i Trzeciej Rzeszy. Obejmowaa ona poyczki na wielk skal przeznaczone na finansowanie wydatkw publicznych, pocztkowo gwnie robt zwizanych i budow kolei, kanaw, autostrad. W wyniku nastpi znacznie bardziej efektywny atak na bezrobocie ni w jakimkolwiek innym kraju przemysowym297. Do roku 1935 bezrobocie w Niemczech spado do minimum. Hitler ju znalaz lekarstwo na bezrobocie, zanim Keynes skooczy tumaczyd, dlaczego

294 295

A. M. Schlesinger, Jr., The Crisis of the Old Order, Houghton Mifflin Co., Boston 1957, s. 136. L. Currie, The Supply and Control of Money in the United States, Harvard University Press, Cambridge 1934. 296 Autor nie wspomina o tym, e wyprzedzi Keynesa rwnie Micha Kalecki w swojej pracy Prba teorii koniunktury, wydanej po polsku w 1933 r., a po angielsku i francusku w 1935 r. Praca ta zawiera istotne elementy wystpujce pniej w systemie Keynesa. Przyp. tum. 297 ...Nazici mieli wicej powodzenia w leczeniu ekonomicznych niedomagao lat trzydziestych *ni Stany Zjednoczone], Zmniejszyli bezrobocie i pobudzili produkcj przemysow szybciej ni Amerykanie, a zwaywszy ich zasoby, zabierali si do swych pieninych i handlowych problemw z wikszym powodzeniem, a z pewnoci z wiksz doz wyobrani. Byo tak dlatego, e Niemcy stosowali na wiksz skal finansowanie za pomoc deficytw budetowych *..,+ Z nadejciem roku 1936 depresja w Niemczech naleaa ju w zasadzie do przeszoci, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych bya jeszcze daleka od zakooczenia. J. A. Garraty, The New Deal, National Socialism, and the Great Depression, The American Historical Review 1973, t. 78, nr 4, s. 944.

ono wystpio298. W roku 1936, kiedy pojawia si tendencja zwykowa cen i pac, Hitler podj nastpny krok, czc ekspansywn polityk zatrudnienia z wszechstronn kontrol cen. Polityka gospodarcza nazistw bya, naley stwierdzid, bezporedni odpowiedzi na to, co si wydawao nadrzdn potrzeb chwili. Sytuacja w zakresie bezrobocia przedstawiaa si rozpaczliwie. A wic poyczano pienidze i dawano ludziom prac. Kiedy wzrastajce pace i ceny zagroziy stabilizacji, ustalono puapy cen. Chocia w przedhitlerowskich Niemczech szeroko dyskutowano na temat takiej polityki, wydaje si wtpliwe, czy miao to wikszy wpyw. Hitler i jego kohorty nie byli intelektualistami. Niemniej jednak likwidacja bezrobocia w Niemczech bez inflacji w czasie wielkiej depresji, oparta pocztkowo na cywilnej299 w zasadzie dziaalnoci, bya osigniciem znamiennym. Tak wic wpyw Oglnej teorii polega na teoretycznym uzasadnieniu koncepcji, ktre byy ju wygaszane przez innych. To, co byo dotd wymysem dziwakw i pomyleocw, stao si teraz przedmiotem uczonych dyskusji. Sugerowanie, e mog istnied nadmierne oszczdnoci, nie byo ju przeszkod w uzyskaniu stopnia naukowego czy awansu. Twierdzenie, e waciwym lekarstwem na nadmierne oszczdnoci s wydatki publiczne finansowane z poyczek, byo ju odtd stosownym tematem dyskusji, chocia nadal wywoywao kontrowersje. Otwarta zostaa droga dla dziaalnoci paostwowej. Idee Keynesa weszy do sfery polityki paostwowej przez uniwersytety. Jeeli bya to rewolucja, to nie miaa ona miejsca na ulicach czy w warsztatach przemysowych, lecz w salach seminaryjnych. Idee Keynesa zostay podjte gwnie przez uczonych modszego pokolenia. Ekonomici maj oszczdny stosunek midzy innymi take do idei. Wikszoci z nich idee wyznawane w latach uniwersyteckich wystarczaj na cae ycie. Tak wic zmiany wynikaj nie std, e ludzie odchodz od swych pogldw, lecz std, e si zmieniaj pokolenia. Prawie wszyscy wielcy wspczeni Keynesowi recenzowali jego ksik i stwierdzili, e zawiera ona bdne treci. To przekonanie zachowali - z kilku wyjtkami - a do emerytury, a moe nawet i duej300. Gwnym orodkiem tzw. dyskusji keynesowskiej w Wielkiej Brytanii by, jak si mona byo spodziewad, uniwersytet w Cambridge. Tutaj jego idee zostay w sposb byskotliwy zanalizowane i wyjanione przez dwoje modszych kolegw Keynesa, R. F. Kahna i Joan Robinson. A do Stanw Zjednoczonych dotary one przez Harvard. W miesicach, ktre nastpiy po ogoszeniu Oglnej teorii, dyskusja trwaa niemal bez przerwy; zainteresowany badacz mg niemal kadego wieczoru wzid udzia w seminarium - regularnym lub czciej nieoficjalnym - na temat Oglnej teorii. Naukowcy, ktrzy byli w Cambridge w Anglii i poznali Keynesa, stali si w pewnym sensie wyroczniami w Cambridge, Massachusetts, byli te cenionymi autorytetami w rozwaaniach, co rzeczywicie Keynes mia na myli301.

298 299

Joan Robinson; cytowane przez Garvy'ego. Autor zdaje si zapominad o tym, e roboty publiczne w hitlerowskich Niemczech, w szczeglnoci budowa autostrad, miay tylko pozornie charakter robt cywilnych, gdy - Jak si pniej okazao - stanowiy istotny element przygotowao do agresywnej wojny. Przyp. tum. 300 Najbardziej znamiennymi wyjtkami byli Aliln H. Hansen, o ktrym wkrtce wspomnimy, i A. C. Pigou z Cambridge (King's College). Tego ostatniego Keynes wyrni jako czowieka, ktrego prace byy najlepsze spord zych. W ostatnich pracach Pigou daje si zauwayd silny wpyw Keynesa. 301 Pierwszym takim autorytetem by Robert Bryce, ktry niedawno przyby z uniwersytetu w Cambridge, a ktry pniej z Harvardu przeszed do trzydziestoletniej przeszo suby jako wyszy kanadyjski urzdnik zajmujcy si polityk gospodarcz.

Z biegiem czasu wychowankowie Harwardu zdali sobie spraw z fermentu wzbudzonego przez Keynesa i zaczli si tym niepokoid. (W pniejszych latach zostaa nawet utworzona niewielka organizacja, Veritas Foundation, w celu zwalczania tej groby.) Starsi czonkowie ciaa profesorskiego, Chod tolerancyjni, nie godzili si z tymi ideami. W jesieni 1936 r. uniwersytet obchodzi trzechsetlecie swego powstania. Wiadomo byo, e zostan nadane honorowe stopnie naukowe najwybitniejszym osobistociom z rnych dziedzin nauk cisych, spoecznych, sztuki oraz ycia politycznego i e Franklin D. Roosevelt, ku wielkiej rozpaczy wielu znakomitych wychowankw, ma wygosid jedno z gwnych przemwieo. Modsi czonkowie Wydziau Ekonomiki i Administracji wysunli sugesti w stosunku do swoich starszych kolegw na temat odpowiednich, ich zdaniem, kandydatw do tych stopni; ich zamiarem byo zaproponowanie nazwisk, ktre by wzbudziy najwiksze zakopotanie. Przedstawiciele nauk politycznych wybrali w tym celu nazwisko Leona Trockiego, a modsi ekonomici - Keynesa. aden z nich nie uzyska honorowego stopnia. Natomiast wikszod tych, ktrzy je uzyskali, jest dzi po wikszej czci zapomniana. Jednake poczwszy od roku 1938 jeden ze starszych czonkw grona profesorskiego w Harvardzie, niedawno przybyy z uniwersytetu w Minnesota, zacz odgrywad istotn rol w pozyskiwaniu uznania dla Keynesa. By nim Alvin H. Hansen. Pierwsza reakcja Hansena na Ogln teori, ktr recenzowa, bya chodna. Mia on jednake wyran, a nawet wyjtkow zdolnod zmieniania swego zdania. Wkrtce jego seminarium w zakresie polityki fiskalnej stao si forum teoretycznych i praktycznych dyskusji. W pnych latach trzydziestych brali w nim udzia liczni urzdnicy z Waszyngtonu. I stao si wic ono drog, ktr w znacznej mierze idee Keynesa przenosiy si do Waszyngtonu. Hansen pisa rwnie niezmordowanie, w sposb niezwykle jasny, na temat polityki keynesowskiej. Mniej przejrzycie piszcy, ale jeszcze bardziej niestrudzony by inny, nieco modszy profesor z Harvardu, Seymour E. Harris. Hansen, Harris i - przez swj pionierski podrcznik - Paul A. Samuelson, stali si ludmi, ktrzy udostpnili idee Keynesa Amerykanom302.

Trzeba przyznad, e Waszyngton w drugiej poowie lat trzydziestych by podatnym gruntem dla tych idei. Fiasko polityki pieninej, wraz z likwidacj Administracji Odnowy Narodowej (National Recovery Administration), pozostawio administracj bez jasnego planu opanowania bezrobocia i doprowadzenia do poprawy gospodarki. Jedn z moliwoci by atak na monopole. Monopole byy czyim zym - na pewno co dobrego wyniknie z dania si im we znaki. Logiczniejsze byo to, e panowanie monopoli nad rynkiem oznaczao, jak ju wspomnielimy, utrzymywanie si cen na wysokim poziomie mimo spadajcego popytu. Cierpiay na tym produkcja i zatrudnienie. Prawdopodobnie odrodzenie konkurencji zmniejszy wpyw administrowanych cen, a tym samym znaczenie tej przyczyny bezrobocia. W pnych latach trzydziestych wystpio w Waszyngtonie znaczne oywienie zainteresowania polityk antytrustow. Zrodzio si ono z takich wanie pogldw na spraw. Trudnod polegaa na tym, e panowanie monopoli nad rynkiem i administrowane ceny nie byy spraw tylko kilku przedsibiorstw. Byy one powszechnym zjawiskiem w gospodarce amerykaoskiej,
302

W owych latach rwnie grupa ekonomistw z uniwersytetw Harvard i Tufts opublikowaa niewielki traktat na temat polityki keynesowskiej, ktry wywar jednake duy wpyw. Zob. R. V. Gilbert, G. H. Hildebrand, Jr., A. W. Stuart, M. Y, Sweezy, P. M. Sweezy, L. Tarshis, J. D. Wilson, An Economic Program for 'American Democracy, Vanguard Press, New York 1938.

tak e lekarstwo na nie wymagao cakowitej przebudowy tej gospodarki. Wydawanie pienidzy wymagao czasu, jak to obecnie byo ju widoczne z dowiadczeo wczesnych lat trzydziestych w dziedzinie robt publicznych. Ale byo ono cudem szybkoci w porwnaniu z czasem, jakiego by wymagao wyegzekwowanie ustaw antytrustowych w stosunku do wszystkich amerykaoskich korporacji, ktre ksztatoway swoje ceny. A niewielu ludzi z New Dealu miao ochot na zaproponowanie logicznego rwnolegego kroku, jakim by byo rozbicie zwizkw zawodowych. Tak wic pozostawa jedynie Keynes. Od chwili opublikowania Oglnej teorii orodkiem keynesowskiego kultu bya Rada Gubernatorw Systemu Rezerwy Federalnej. Wydawao si, e przebieg historii jest wyjtkowo logiczny. Polityka pienina dawaa w wyniku jedynie wzrost nadmiernych rezerw. Odpowiedzialni za ni ludzie skaniali si wic do mniej biernej, a pewniejszej polityki fiskalnej, ktra gwarantowaa wydatkowanie pienidzy. W gruncie rzeczy rola Rezerwy Federalnej bya marginesowa. Lauchlin Currie, ktry wyprzedzi Keynesa, by szczeglnie skonny do przyjcia jego idei. Zajmowa on w tym czasie stanowisko dyrektora biura studiw Rady Gubernatorw Rezerwy Federalnej. Prezesem by Marriner Eccles, ktrego opis runu na bank ju czytalimy. Eccles, rozwaajc swe wasne grone przeycia jako bankiera oraz niedole i niebezpieczeostwa, ktrych dowiadczyli farmerzy i biznesmeni w Utah w czasie wielkiej depresji, doszed cakiem niezalenie do przekonania, e rzd powinien ingerowad w gospodark wedug zaproponowanych przez Keynesa metod. Dlatego to po opublikowaniu Oglnej teorii Rezerwa Federalna staa si aktywnym promotorem Keynesa w Waszyngtonie. Currie postpowa w sposb praktyczniejszy. W roku 1939 przenis si z Rezerwy Federalnej do Biaego Domu jako faktyczny, chod nieformalny, doradca ekonomiczny Roosevelta, pierwszy z dugiego ich szeregu. W Biaym Domu zaj si angaowaniem ekonomistw i lokowaniem ich na stanowiskach rzdowych. Jak si tylko otwierao gdziekolwiek waniejsze stanowisko rzdowe, stara si doprowadzid do obsadzenia go przez kogo o zdecydowanie keynesowskich przekonaniach. Do kooca lat trzydziestych zorganizowa nieoficjaln sied takich neofitw, rozcigajc si na wszystkie wane pod wzgldem fiskalnym agendy rzdowe. Wszystkich ich czya zgodnod pogldw i polityki. Ani Currie, ani aden z innych zwizanych z nim w ten sposb ludzi tnie uwaa tego za jak mafi. Wydawao si po prostu, e bya to rzecz potrzebna i dyktowana przez rozsdek303.

303

W lecie 1940 r., w kilka dni po upadku Francji, zostaem wezwany do Waszyngtonu przez Curriego. Leonowi Hendersonowi powierzono wanie zajcie si cenami w wieo wznowionej Krajowej Komisji Doradczej ds. Obrony (National Defense Advisory Commission). Byo to stanowisko dajce du wadz potencjaln, a jak si okazao, take faktyczn. Henderson nie by jednak cakowicie zdeklarowanym keynesist. Currie pragn mied pod rk zwolennika, na ktrym by mg w peni polegad, a takim wanie byem ja. Std si wzia moja odpowiedzialnod w czasie wojny za kontrol cen. Par lat wczeniej, rwnie na yczenie Curriego, kierowaem opracowywaniem przegldu dowiadczeo z zakresu robt publicznych, w latach trzydziestych dla Rady Planowania Zasobw Krajowych (National Resources Planning Board) pod tytuem The Economic Effects of the Federal Public Works Expenditures, 1933-1938 (wraz z G. G. Johnsonem, Jr.). W raporcie tym - nic zreszt dziwnego - opowiedzielimy si stanowczo za polityk keynesowsk, a wic za wykorzystaniem robt publicznych i zwizanych z tym poyczek w celu stworzenia miejsc pracy i wznoszenia budynkw; polityk t traktowalimy rwnie jako czd szerszej polityki pobudzania odbudowy i zwikszania produkcji. ...Nie zatrudnieni ludzie i materiay. - jak podkrelano w raporcie wyranie w keynesowskim duchu - s zjawiskiem normalnym w nowoczesnej gospodarce, wystpuj w sytuacji rwnowagi *...+ Roboty publiczne, finansowane w taki sposb, eby wykorzystad oszczdnoci, ktre by w przeciwnym przypadku pozostay bezuyteczne, s jedn z metod uniknicia trwale niskiego poziomu prywatnych inwestycji i uporczywie si utrzymujcego wysokiego poziomu bezrobocia (s. 4). Pniej, w latach piddziesitych, kiedy Currie sta si obiektem silnego i zdecydowanie nieuzasadnionego ataku jako domniemany agent komunistyczny, wpady mi w rk dawno

W ten sposb w drugiej poowie lat trzydziestych pogldy Keynesa znalazy zastosowanie w praktyce. Wywary one wpyw najpierw na Waszyngton, a nie na Londyn. Ale, oglnie biorc, by to raczej wpyw na sposb mylenia i na nadzieje ni na konkretn polityk. Wszyscy dziaacze gospodarczy ustawili si w zwartym, zdecydowanym szyku przeciw ideom Keynesa. Dudzie praktyki, jeeli nie potrafi pojd jakiej myli, ratuj si odwoywaniem si do bezsprzecznej wyszoci zdrowego rozsdku. A zgodne ze zdrowym rozsdkiem jest to, w co zawsze wierzono. A to, w co zawsze wierzono, byo, w przeciwieostwie do pogldw Keynesa i jego zwolennikw, czym niewspmiernie potniejszym. Przez dwiecie lat Amerykanie najczystszej krwi wykazywali skonnod do pienidza papierowego. Przez siedemdziesit lat agitowali na rzecz srebra. Eksperymentowanie w dziedzinie pienidza leao wic w odwiecznej i z punktu widzenia politycznego jak najbardziej godnej uznania tradycji Stanw Zjednoczonych. Opowiadaa si za tym rwnie nada dua czd wyborcw. Kongresman lub senator, powracajcy do Oklahomy czy Iowy po domaganiu si emisji greenbackw w celu podniesienia cen i poparcia sprawy sprawiedliwoci spoecznej, mg byd uznany za bohatera. Ani tradycja, ani wyborcy nie popierali idei finansowania opartego na deficycie, to znaczy budetu, ktry by by nie zrwnowaony rozmylnie i bez okrelonego celu. Czowiek, ktry by wraca do Iowy po opowiedzeniu si za tym w Waszyngtonie, mgby zostad uznany za niebezpiecznego szaleoca. Mdre rzdy zawsze si staray rwnowayd swoje budety. Fiasko na tym polu byo dowodem politycznej nieudolnoci. Politycy usiowali wytumaczyd si z niemonoci zwizania kooca z koocem i czasem wykazywali w tych prbach niema pomysowod. Ale chodby nie wiem jak pomysowe byy tumaczenia, wszystkie okazyway si w koocu faszywe - miay, zatuszowad nadmierne wydatki, zbyt niskie podatki i z gospodark finansow. Z pewnoci keynesowskie uzasadnienie deficytw i finansowania opartego na deficycie byo jeszcze jednym tego przykadem. Prezydent Hoover, kiedy w lutym 1933 r. przekazywa swoje rady Rooseveltowi, powiedzia, e uspokoioby to w znacznej mierze kraj, gdyby si dao jasno do zrozumienia, ...e budet bdzie niewtpliwie zrwnowaony, nawet jeeli potrzebne bd na to dalsze podatki, e kredyt rzdu zostanie zachowany, gdy nie dopuci si do wyczerpania go przez emisj papierw wartociowych304. Roosevelt nie powiedzia nie. W swej pierwszej mowie radiowej po konwencji owiadczy, e kraj musi skooczyd z deficytami i doda, e ,-kady rzd, jak kada rodzina, moe przez rok wydawad troch wicej ni zarabia. Ale i wy, i ja wiemy, e obstawanie przy tego rodzaju obyczajach oznacza wyldowanie w przytuku dla ubogich305. Potwierdzone w ten sposb przez dwu prezydentw przekonania panoway jeszcze powszechnie w pid lat pniej; stanowiy cigle jeszcze gron barier dla pogldw dalekiego angielskiego mistrza. Take w stanowisku Roosevelta wyranie si zaznaczao to, co pniej nazwano zudzeniem ukadu odniesienia. I ono te byo zdecydowan przeszkod w przyjciu idei Keynesa, a wpywy jego nie ustaj po dzieo dzisiejszy.
zapomniane listy od niego, podkrelajce koniecznod obsadzenia naszymi ludmi tej czy innej agendy administracji. Nasi ludzie oznaczao zwolennikw Keynesa. Przyszo mi na myl, e mgbym mied trudnoci z przekonaniem o waciwym znaczeniu tego wyraenia jednego z komitetw kongresu, tropicego wtedy komunistw. Taka sytuacja na szczcie nie wystpia. 304 W. S. Myers, W. H. Newton, The Hoover Administration: A Documented Narrative, Charles Scribner's Sons, New York 1936, s. 339-340. Cytowane wedug: A. M. Schlesinger, Jr The Crisis of the Old Order, jw., s. 476. 305 A. M. Schlesinger, Jr., The Crisis..-., jw., s. 420.

To zudzenie ukadu odniesienia - bdce pozornie uzasadnionym sposobem mylenia - rozciga ekonomik gospodarstwa domowego na ekonomik rzdu. Rodzina nie moe w nieskooczonod wydawad wicej, ni wynosz jej dochody. Nie moe tego rwnie robid rzd. Rodzic, ktry poycza na utrzymanie rodziny, pozostawia tym, ktrzy po nim przychodz, dugi zamiast dostatku. Rzd, ktry zaciga dugi, robi to samo. Jeden i drugi wykazuj niewaciw postaw moraln. Ale po zastanowieniu, porwnanie gospodarstwa domowego i paostwa okazuje si niemoliwe do przyjcia. eby co rwnie potnego, zoonego, trudnego do objcia wyobrani, jak rzd Stanw Zjednoczonych (czy te rzd jakiegokolwiek innego kraju), miao podlegad tym samym prawidom i ograniczeniom co gospodarstwo domowe pracownika, jest spraw co najmniej wymagajc dowodu. A nie jest dowodem te, e tak powinno byd, chod czsto tak si mwi. Ponadto naley zauwayd, e bogactwo i wypacalnod danego kraju zale od tego, co jego gospodarka narodowa produkuje. Jeeli - w myl pogldw Keynesa - poyczanie pienidzy i wydatkowanie ich rozwija produkcj, to takie poyczki i wydatki zwikszaj wypacalnod. Natomiast poyczki i wydatki rzadko tylko zwikszaj bogactwo rodziny. Zwolennicy Keynesa stale si skaryli, e to, czego prbowali dokonad, nie byo rozumiane przez ich przeciwnikw. Ale rwnie prawd byo to, e oni sami nie rozumieli siy tradycji, ktrej podlegali ich przeciwnicy, ani wpyww, jakie nimi rzdziy306.

Polityk keynesowsk w owych latach utrudnia rwnie fakt, e podatki odgryway niewielk rol. Czciowo wynikao to z przypadkowych okolicznoci. Przed II wojn wiatow aparat rzdowy Stanw Zjednoczonych by niewielki. W roku 1930 globalne jego wydatki wynosiy 1,4 mld dol., a w 1940 r. nadal mniej ni 10 mld dol. Zakupy dbr i usug przez rzd federalny stanowiy 2% dochodu narodowego brutto w roku 1930, a 6% w roku 1940307. Natomiast w pnych latach piddziesitych i szeddziesitych wynosiy one 10 i 12%308. Poniewa wydatki federalne byy mae, rwnie podatki, z ktrych je pokrywano, byy niewielkie. W pniejszych latach keynesowsk polityka miaa si w znacznym stopniu oprzed na dwojakiego rodzaju zmianach w dziedzinie podatkw. Jedna bya wyrazem tendencji do przystosowywania si w sposb przypadkowy podatkw od korporacji i od osb prywatnych. Kiedy produkcja i zatrudnienie spada, spadaj rwnie zyski i dochody, wcznie z dochodami podlegajcymi progresji. Kiedy spadaj dochody, to wpacane podatki zmniejszaj si wicej ni proporcjonalnie. Odwrotna sytuacja wystpuje wwczas, gdy produkcja, zatrudnienie, zyski i dochody wzrastaj. W latach trzydziestych, kiedy podatki byy mae, efekt ten by znikomy. W koocu lat trzydziestych uznanie miaa rwnie zyskad koncepcja obniki podatkw dla podwyszenia deficytu i tym samym zwikszenia rozmiarw poyczek oraz wydatkw z poyczonych funduszy. Jednake w toku lat trzydziestych, kiedy budet nie by zrwnowaony, najbardziej nawet zagorzaym keynesistom obcicie podatkw dla zwikszenia deficytu wydawao si krokiem zbyt radykalnym. Currie, a moe i niektrzy inni, uwaali zaniechanie podwyek podatkw za bd

306 307

Nie trzeba dodawad, e ja rwnie naleaem do tych, ktrzy tego nie rozumieli. Historical Statistics..., jw., s. 142. 308 Economic Report of the President, 1974, s. 249, s. 329.

w polityce gospodarczej309. Oglnie jednak biorc, polityka Keynesa uwaana bya za rwnoznaczn ze zwikszonymi wydatkami publicznymi. Miao to rwnie niekorzystne skutki polityczne. Wydatkw tych nie przeznaczano ma tak spoecznie godny pochway cel, jak obrona narodowa. Przypisywano im raczej cechy rozrzutnoci, niezmiennie wizane z wydatkami na przecitnego obywatela lub na biednego. W ten sam sposb traktowano polityk keynesowsk. W pniejszych czasach, kiedy w keynesowskiej polityce powikszania produkcji zaczto kad wikszy nacisk na wykorzystywanie podatkw, stosunek do niej znacznie si zmieni. Wrd tych, ktrzy korzystali z ulg podatkowych, mieli byd zamoni i bogaci. Bodce ekonomiczne, ktre dziaaj przez zwikszone wydatki ludzi zamonych, maj nieuchronnie posmak zdrowych i rozsdnych, ktrego brak wydatkom na nie zasugujcych na pomoc biedakw. Przejcie z posugiwania si wydatkami na stosowanie ulg podatkowych miao si w duym stopniu przyczynid do wzrostu uznania dla keynesowskich metod stymulowania gospodarki.

Tak wic w cigu lat trzydziestych praktyczny wpyw Keynesa nie by zbyt duy. W latach 1932, 1933 i 1934 wpywy budetowe rzdu federalnego wynosiy mniej ni poow wydatkw, by to wic wikszy wzgldny deficyt ni w jakimkolwiek pokojowym roku od tamtej pory. W roku budetowym kooczcym si 30 czerwca 1932 r. wpywy wynosiy 1,9, a wydatki 4,7 mld dol. Ale, w porwnaniu do skali gospodarki, liczby te nie byy bynajmniej imponujce. Pniej, po roku 1934, wpywy zwikszyy si w stosunku do wydatkw. W roku budetowym kooczcym si 30 czerwca 1938 r. deficyt wynosi tylko 1,2 mld dol. przy wydatkach w kwocie 6,8 mld dol. Zwikszy si on znowu w wyniku recesji z lat 1937-1938 i czd tego wzrostu bya zamierzona. Wtedy to po raz pierwszy polityka keynesowsk staa si uzasadnieniem deficytu, przynajmniej w oczach samych jej twrcw. Ale wchodzce w gr sumy byy nadal nieznaczne. Na przykad w roku podatkowym 1939 deficyt wynosi tylko 3,9 mld dol., tyle samo co w nastpnym roku. By on tylko nieznacznie wikszy ni deficyt w roku 1934, wynoszcy 3,6 mld dol.310 Z ca pewnoci triumf polityki keynesowskiej nie by oszaamiajcy. Polityka fiskalna *bya+ w latach trzydziestych nieskuteczn metod odnowy nie dlatego, e nie podziaaa, lecz dlatego, e jej nie zastosowano311. Wielka depresja w gruncie rzeczy jeszcze si nie skooczya. Zostaa ona zmieciona przez II wojn wiatow. By to - w ponurym sensie - triumf polityki keynesowskiej. Ale problemem, przed ktrym ta polityka stana, nie byo zatrudnienie i produkcja, lecz inflacja. A na to, jak si miano przekonad ponownie w dwierd wieku pniej, system Keynesa nie dawa odpowiedzi.

309 310

Kiedy w rozmowie ze mn wyrazi takie przekonanie. Historical Statistics..., jw., s. 711. 311 E. C. Brown, Fiscal Policy In the Thirties - A Reappraisal, The American Economic Review 1956. t. XLVI. nr 5. s. 863.

Rozdzia XVII Wojna i zwizane z ni dowiadczenia monetarne

Pouczajca rola katastrofy z pierwszej poowy obecnego stulecia bya rzeczywicie ogromna. I wojna wiatowa wykazaa, jak kruchy by system monetarny oparty na zocie, ktry do roku 1914 wszyscy uwaajcy si za ekspertw w tej dziedzinie uznawali za rozwizanie odwiecznych problemw pienidza. Dziaa sierpniowe obwieciy koniec systemu waluty zotej. Nie mia on ju nigdy zostad odbudowany w sposb zadowalajcy. Wielki boom lat dwudziestych wykaza, jak bezskuteczna jest polityka pienina jako instrument hamowania koniunktury, przynajmniej wtedy, gdy prowadz j ludzie nie chccy ponosid odpowiedzialnoci za krach, ktry - jak nie bez susznoci przypuszczano mgby nastpid po jej skutecznym zastosowaniu. Wielka depresja wykazaa oczywist bezsilnod polityki pieninej w zakresie ratowania kraju z kryzysu, wytrcenia jej z rwnowagi opartej na bezrobociu, kiedy ta si ju w peni i trwale ustalia. Moga tu pomc tylko polityka fiskalna. Jedynie ona zapewniaa, e pienidze bd nie tylko dostpne na udzielanie poyczek, lecz rwnie, e zostan poyczone i wydane. To bya lekcja, jak da John Maynard Keynes. Kolejnej lekcji dostarczya II wojna. Wykazaa, e polityka fiskalna, jakkolwiek by bya uyteczna w powikszaniu produkcji i zatrudnienia oraz opanowaniu depresji czy recesji, jest sama przez si nieskuteczna w sytuacji odwrotnej. W nowoczesnej, wysoce zorganizowanej gospodarce przemysowej nie moga ona zapobiec inflacji, chyba za cen znacznie wikszego bezrobocia i znacznie wyszego stopnia niewykorzystania zdolnoci produkcyjnej, niby to mona byo tolerowad w czasie pokoju czy te w ogle brad pod uwag w czasie wojny. Takie byy nauki. Ale nie chciano ich we wszystkich przypadkach w peni przyjd do wiadomoci. Nadzieja, e polityka pienina bdzie skuteczna, wiara w magiczne zdolnoci ludzi kierujcych nowoczesn gospodark zza biurka przetrway w wykadach z ekonomiki i odrodziy si w dwierd wieku pniej w praktycznej polityce, z katastrofalnymi dla niej skutkami. Przez dalsze dwierdwiecze nie chciano rwnie przyjd do wiadomoci nauki pyncej z II wojny wiatowej, a mianowicie: e oglne rodki polityki majce ograniczyd popyt nie zapobiegaj inflacji w gospodarce, ktra funkcjonuje w warunkach penego lub prawie penego wykorzystania zdolnoci produkcyjnej. Mwiono, e dowiadczenia wojenne s sui generis, a to, co mona robid w czasie pokoju, jest czym zupenie innym. Tsknota za dawnymi czasami wchodzi z reguy w sojusz z hipokryzj, aby dad pierwszeostwo starym bdom przed nowymi prawdami.

II wojna wiatowa powoli i stopniowo obejmowaa Wielk Brytani i Stany Zjednoczone. Od schyku lata 1939 r. a do inwazji na Francj w maju nastpnego roku w Wielkiej Brytanii sdzono - chod to si moe w retrospekcji wydawad zupenie nieprawdopodobne - e da si uniknd konfliktu na wielk skal. A w Stanach Zjednoczonych a do upadku Francji oglnie panowaa nadzieja, e bdzie mona pozostad poza konfliktem. Dopiero stopniowo, w pniejszych miesicach, nadzieja ta zacza ustpowad obawie, e Stany Zjednoczone mog nie zostad weo wcignite i e Hitler moe zatriumfowad. W rezultacie w obu tych krajach nastpi okres planowania. W tym czasie ich rzdy czuy si faktycznie zobowizane wykazad, e takie planowanie rzeczywicie ma miejsce i zapewnid o tym szeroki og. Wiele z tego planowania odnosio si do gospodarki.

W obu krajach planowanie gospodarcze silnie odzwierciedlao nowe, keynesowskie projekty fiskalne. To, co w czasie pokoju miao zapobiegad bezrobociu, miao w czasie wojny dziaad przeciw inflacji. Zamiast wydatkw publicznych na zwikszenie zatrudnienia zastosowano obecnie wysze podatki, eby ograniczyd popyt ludnoci i jej konsumpcj. To ograniczenie miao umoliwid wykorzystanie siy roboczej, urzdzeo przemysowych oraz surowcw i materiaw w celach wojennych. To byo spraw istotn - wszystko inne byo niewane. To, e planowanie w Wielkiej Brytanii byo zgodne z systemem Keynesa, nie powinno dziwid. Najbardziej wpywowym jego twrc by sam Keynes. W tych miesicach oczekiwania opublikowa swoje pogldy w sposb wyczerpujcy najpierw w londyoskim Timesie, a potem w broszurze, ktra rozesza si szeroko pod tytuem: How to Pay for the War312. Podstawowe potrzeby yciowe ywnod, czynsze mieszkaniowe, najniezbdniejsze ubranie - miayby byd zaspokajane w wystarczajcym stopniu po cenach staych. Gdyby koszty rosy, stosowano by subsydia, aby utrzymad ceny na staym poziomie. Dziki temu mona by nie dokonywad podwyki pac. Zapewnienie stabilizacji pac byo bardzo wane. Jeli chodzi o globalny popyt, czyli si nabywcz, to byby on utrzymywany we wzgldnej rwnowadze z poda dbr dostpnych na rynku po cenach biecych. Osigaoby si to czciowo przez opodatkowanie, a czciowo przez zastosowanie nowej metody Keynesa, polegajcej na przymusowych oszczdnociach. Potrcano by pewne sumy od wszystkich pac, wynagrodzeo i innych dochodw. Sumy te miay byd po wojnie zwrcone wraz z odsetkami. Wobec ponurych dowiadczeo lat trzydziestych, takie oywienie powojennej siy nabywczej byoby wtedy bardzo podanym bodcem. Ograniczenie lub zdjcie z rynku siy nabywczej byo podstawowym elementem tej polityki. Keynes pisa: ...jedyn drog uniknicia *inflacji+ jest usunicie z rynku, czy to przez podatki, czy przez odroczenie na przyszod, odpowiedniej czci siy nabywczej konsumentw, tak eby zlikwidowad nieodpart tendencj do zwyki cen313. Podrzdn zaledwie rol przypisywano bezporedniej kontroli cen lub racjonowaniu. W cytowanym opracowaniu Keynesa czytamy: ...jaki stopieo racjonowania i kontroli cen powinien odgrywad pewn rol w naszym oglnym planie i mgby byd cennym uzupenieniem naszej gwnej propozycji314. W Waszyngtonie, tak jak w poprzednich latach, oddwik na propozycje Keynesa by szybszy i przychylniejszy w porwnaniu do reakcji Whitehallu. Tak wic wzito tam pod uwag podobny w zasadzie plan. Ale w Waszyngtonie moliwa bya te inna alternatywa. Powoujc si na swoje dowiadczenia z I wojny wiatowej, Bernard Baruch stanowczo utrzymywa, e tylko wszechstronna kontrola pac i cen bdzie skuteczna w wypadku nowej wojny. Myl, e trzeba najpierw ustanowid puap dla wszystkich cen, wcznie z pacami, czynszami mieszkaniowymi i cenami produktw rolnych ...315. Autorytet Barucha w Kongresie by bardzo wielki - jego wybitna pozycja miaa swe rdo nie tyle w jego mdroci czy wyjtkowej prezencji, co w wytrwaym subsydiowaniu tych senatorw z Poudnia, ktrzy mieli najwiksze szanse ponownego wyboru i w ktrych inwestowanie nie wizao
312 313

J. M. Keynes, How to Pay for the War, Harcourt Brace & Co., New York 1940. Tam e, s. 51. 314 Tame. Wprowadzono wyrnienia. 315 Zeznanie przed Komitetem Izby Reprezentantw ds. Bankowoci i Obiegu Pienidza (House Banking and Currency Committee) z 19 IX 1941. Cytowane przez Bernarda Barucha w: The Public Years, Holt, Rinehart & Winston, New York 1960, s. 287. Wprowadzono wyrnienia.

si z ryzykiem strat pieninych316. Wobec tego sprawy tej nie poruszano w otwartej dyskusji. Zaproponowano, eby za pomoc podatkw utrzymywad popyt z grubsza na poziomie tego, co gospodarka moga wyprodukowad wedug cen biecych, przy penym zatrudnieniu aparatu produkcyjnego i siy roboczej. Miaoby to byd gwnym rodkiem zapobiegajcym powstaniu inflacji. Ale w miar, jak pod wpywem popytu wojennego produkcja wzrastaa ponad poziom z czasw depresji, mona si byo spodziewad pojawienia wskich garde w zakresie pewnych produktw i materiaw. Mogy si one okazad szczeglnie powane w zakresie takich produktw, jak metale, obrabiarki czy chemikalia, na ktre potrzeby wojenne wywieray szczeglny nacisk. W odniesieniu do nich stosowano by puapy cen i w miar potrzeby ustanawiano kontrol uytkowania czy konsumpcji. Przyjto termin puap w nadziei, e Baruch, ktry stosowa ten termin, bdzie z tego zadowolony i udzieli swego bogosawieostwa. Sdzono rwnie, e ten termin stwarza uyteczne (chod cakiem faszywe) wraenie gitkoci. Ceny mogy si zawsze wahad w d od puapu, chocia byo pewne, e to nie nastpi w warunkach, w jakich puapy byyby naoone. W opracowaniu, ktre zyskao w roku 1941 znaczne uznanie w Waszyngtonie, stwierdzono, e najlepiej zapamitana lekcja spord wszystkich naszych dowiadczeo z I wojny wiatowej dotyczy inflacji *...+ Jakikolwiek byby stan naszych uczud w odniesieniu do obecnej wojny, kada ankieta wykazaaby niewzruszon (sic!) wol zwalczania inflacji *...+. Autor tego opracowania dowodzi, tak jak Keynes, e ostateczn gwarancj zahamowania inflacji musz byd rodki, ktre d do ograniczenia wzrostu lub zmniejszenia rozmiarw wydatkw w gospodarce jako caoci317. W tych wstpnych planach nie przeznaczono adnej roli polityce pieninej. Po jej niepowodzeniach z poprzednich dziesicioleci uwaano j w najlepszym razie za bezskuteczn. A jak si okazao, nie miao to wikszego znaczenia w okresie wojny. Stopa redyskontowa zostaa ustalona na czas trwania wojny na skromnym poziomie 1%, przy uprzywilejowanej, niszej stopie na krtkoterminowe poyczki dla rzdu. Dostp bankw do tych korzystnych transakcji ograniczay przepisy z czasw wojny i zarzdzenia redukujce popyt na poyczki bankowe. Te ostatnie obejmoway bezporedni kontrol kredytw konsumpcyjnych. Jak ju wspomniano, poczwszy od 1940 r. Rezerwa Federalna staa si instytucj odsunit na boczny tor w Waszyngtonie. Najbardziej znamiennym wkadem tej instytucji w dziaalnod wojenn w roku 1940 i w pocztkach roku 1941 byo udzielenie pomieszczenia w jej nowej waszyngtooskiej kwaterze Komisji Doradczej ds. Obrony Kraju (National Defense Advisory Commission), ktra planowaa i mona powiedzied organizowaa mobilizacj gospodarcz.

316

Wedug powszechnych szacunkw, okoo dwudziestu z nich otrzymao od Barucha subwencj na kampani wyborcz w wysokoci 1000 dol. na kade wy bory, z tym e James Byrnes z Poudniowej Karoliny, ktry dziaa jako naganiacz, otrzyma 5000 dol. Wymagano od nich tylko regularnych wypowiedzi podkrelajcych mdrod Barucha. Jeli ocenid ten wydatek na 4000 do 5000 dol. rocznie, bya to wspaniaa i niezmiernie tania Inwestycja w reklam. 317 J. K. Galbraith, The Selection and Timing of inflation Controls, The Review of Economic Statistics 1941, t. 23, nr 2, s. 82 i nast. Przywizywanie wagi przez historyka do opracowania napisanego przez niego samego jest spraw kopotliw. Tutaj tylko najwysza skromnod autora moe uchronid prac przed sceptyczn ocen. Jednake w tym przypadku istnieje pewien usprawiedliwiajcy to dowd. Pogldy wyraone w tym opracowaniu doprowadziy do powierzenia mi odpowiedzialnoci za zorganizowanie wojenne+ kontroli cen i administrowanie ni. Stanowisko to zajmowaem, przy stale narastajcej krytyce, od kwietnia 1941 r. przez nastpne dwa lata.

Pod koniec maja 1940 r., przed samym upadkiem Francji, prezydent Roosevelt ustanowi, a w gruncie rzeczy odrodzi z czasw I wojny wiatowej, wspomnian Komisj Doradcz ds. Obrony Kraju. Jej celem byo planowanie i organizowanie produkcji dla celw wojskowych czy te - jak to wielu podejrzewao - uspokojenie obywateli przez pozorowanie takiej dziaalnoci. Jeden z jej siedmiu czonkw, Leon Henderson, wyjtkowo inteligentny i energiczny urzdnik paostwowy, mia za zadanie kierowad prbami ustabilizowania cen w dziedzinie surowcw318. Henderson interpretowa termin surowce szeroko, tak e obejmowa nim ceny wszystkiego z wyjtkiem produktw rolnych, w zakresie ktrych przez dwadziecia lat polityka paostwowa - teoretycznie czy faktycznie - zmierzaa nie do stabilizacji cen, lecz do ich podnoszenia. Kierunku tego nie zmienia perspektywa wojny. Henderson z ma grup personelu peni gwnie rol obserwatora cen a do kwietnia 1941 r., kiedy rozporzdzeniem prezydenta ustanowiony zosta Urzd ds. Kontroli Cen i Zaopatrzenia Cywilnego (Office of Price Administration and Civilian Supply), rwnie pod kierownictwem Hendersona. Urzd ten by upowaniony do ustanawiania puapw cen, jednake nie mia wadzy egzekwowania przepisw ustawy i mg tylko udzielad sownej nagany tym, ktrzy j naruszali. (W tych wanie latach na okrelenie takiego sownego potpienia wprowadzono sowo jawboning.)319 Z pocztkiem roku 1942, po ataku na Pearl Harbor i po wyjtkowo przecigajcych si przesuchaniach i dyskusjach ustawodawczych, kontrola cen uzyskaa pen sankcj prawn; powoano specjalne sdy do jej egzekwowania i ustanowiono odpowiednie kary za jej pogwacenie. Nie prbowano natomiast ustanowid jakiej wadzy do sprawowania kontroli cen - przez ca wojn kontrola ta bya stosunkowo nieformalna, chod nie mniej stanowcza. Ceny produktw rolnych poddano skutecznej kontroli dopiero w poowie 1943 r. Uchwalenie w roku 1942 wspomnianej nadzwyczajnej ustawy w sprawie kontroli cen utorowao drog penemu zastosowaniu keynesowskiego planu, ktry obecnie by ju uznawany. Miaa nastpid surowa kontrola tych cen, na ktre nacisk by szczeglnie silny. Fiskalne ograniczenia popytu miay utrzymywad ceny na ustabilizowanym poziomie. Jednak kiedy nowe ustawodawstwo w zakresie kontroli cen weszo w ycie, stao si oczywiste, e oglny plan jest bardzo niedoskonay. Wielokrotnie ju stwierdzilimy, e koncepcje gospodarcze, ktre wspaniale wygldaj w teorii, mog wykazywad powane braki w praktyce. Jest to regua, ktra nie dopuszcza wyjtkw - nie oszczdzia rwnie osoby autora tej ksiki. Ale zamierzony plan z okresu II wojny wiatowej by wadliwy zarwno pod wzgldem teoretycznym, jak praktycznym. Praktyczne niepowodzenie byo zwizane z odwiecznym problemem finansowania wojny - tendencji do tego, eby wydatki, pod presj potrzeb militarnych, przewyszay przychody zwikszane w najlepszej intencji i z duym wysikiem. W porwnaniu z wszystkimi dawniejszymi standardami, podatki byy w czasie II wojny wiatowej podniesione bardzo drastycznie. Wpywy podatkowe rzdu federalnego zwikszyy si w latach 1939-1944 szeciokrotnie, co oznaczao bardzo powany ich wzrost. Ale wydatki rosy jeszcze szybciej. W roku 1942, pierwszym roku konfliktu, wyniosy wicej ni

318 319

The New York Times 29 V 1940. Niemoliwe do przetumaczenia. Odpowiadaoby temu moe nasze wulgarne objedanie. Weszo szerzej, w uycie za czasw administracji Kennedyego, kiedy to prezydent wezwa do Biaego Domu przedstawicieli amerykaoskiego przemysu stalowego i nie przebierajc w sowach zmusi ich do cofnicia ogoszonej ju podwyki cen stali. Przyp. tum.

dwa razy tyle co wpywy. W pniejszych latach wojny wydatki przekraczay wpywy trzykrotnie320. I okazao si, podobnie jak w czasie poprzednich konfliktw, e podatki nie mog dotrzymywad kroku wydatkom. Mona to byo przewidzied, gdyby w mniejszym stopniu mylano kategoriami pobonych yczeo, a bardziej opierano si na znajomoci historii. Selektywne ustalanie cen rwnie napotkao w praktyce powane trudnoci. W nowoczesnej gospodarce przemysowej jest bardzo wiele rnego rodzaju cen i ta ich wielod jest raczej kopotliwa. Czuwanie nad cenami w poszczeglnych gaziach gospodarki trzeba byo powierzyd rozmaitym ludziom. Szybkod reakcji tych ludzi na zwyki cen bya niejednakowa. Ponadto istniaa wyrana rnica w stopniu atwoci lub trudnoci ustanawiania puapw cen dla rnych produktw. Niektre produkty wystpuj tylko w niewielu gatunkach, jakociach i rozmiarach, po cenach fob bez specjalnych potrceo. W innych przypadkach s to produkty o niewiarygodnej wrcz rnorodnoci i podobnym zrnicowaniu cen. Ta rnorodnod odbia Hf na, szybkoci reakcji tych, ktrzy ustalali ceny. Rny czas reakcji oznacza z kolei, e jednej gazi przemysu moe si udad przeprowadzenie takiej podwyki cen, na jak innej si nie pozwala. Takie rnice w traktowaniu poszczeglnych przemysw nie uszy uwagi, a z pewnoci zostay dostrzeone, gdy np. ceny w nie kontrolowanej dziedzinie - powiedzmy wgla czy zomu - wchodziy w skad kosztu wyrobw w przemysach podlegajcych kontroli, np. w przemyle stalowym. T trudnod rwnie mona byo przewidzied. Takie byy praktyczne problemy keynesowskiego planu. Gbszy problem, dotyczcy samych zasad ekonomicznych, by jeszcze powaniejszy i mia pozostad nie rozwizany i gnbid polityk przez nastpnych trzydzieci lat. Wynika on z opanowania rynku przez korporacje, ktre na dugo przedtem, zanim zostaje osignite pene zatrudnienie, maj monod podniesienia swoich cen, a takie pocignicie jest bardzo korzystne z punktu widzenia ich zyskw. Liczba bezrobotnych, wcznie z tymi, ktrzy byli zatrudniani w ramach programw pomocy dla bezrobotnych, spada gwatownie pod wpywem wydatkw wojskowych z 20% cywilnej siy roboczej w roku 1938 do 14,6% w roku 1940 i do 9,9% w roku 1941321. Spadek ten by imponujcym dowodem nie tylko skutecznoci keynesowskiego lekarstwa na bezrobocie, ale rwnie rnej reakcji na wydatki wojskowe w przeciwieostwie do cywilnych. Wydatki na cele cywilne, bdce tylko uamkiem wydatkw wojskowych, wywoayby przed kilku zaledwie miesicami okrzyki najgbszego przeraenia ze strony konserwatystw, a pord wraliwszych nawet objawy powanych atakw serca. Obecnie ustosunkowywano si do nich przychylnie. Ale podwyki cen nie czekay na pene zatrudnienie. Pod koniec roku 1941, przy nadal jeszcze powanym bezrobociu, ceny zaczy rosnd i wzrost ten w pierwszych miesicach roku 1942 uleg jeszcze przyspieszeniu. Podniosy si ceny produktw rolnych, co byo zreszt nieuniknione, jeli uwzgldnid ich poprzedni niski poziom. Ale ceny wyrobw przemysowych take zaczy id w gr, mimo zwikszonej produkcji oraz dobrych i stale poprawiajcych si zarobkw. Stao si oczywiste, e wkrtce zwyki cen bd powane i powszechne, a zwizane z tym podwyki pac zaczn niedugo pobudzad i usprawiedliwiad dalsze jeszcze zwyki cen. W pniejszych latach ekonomici mieli wiele
320

Liczby podano wedug Economic Report of the Presient, 1974, s. 324. Wszystkie dalsze liczby dotyczce wpyww i wydatkw rzdu federalnego, jeeli nie podano Innych rde, pochodz z zestawieo dotyczcych dochodu i produktu narodowego. Te wanie liczby dotyczce wpyww i wydatkw odzwierciedlaj w sposb najdokadniejszy oddziaywanie rzdu na gospodark. 321 Historical Statistics of the United States, Colonial Times to 1957, U.S. Bureau of the Census, Washington 1960, s. 73.

dyskutowad na temat krzywej Phillipsa322, funkcji statystycznej pokazujcej, na podstawie przeszych dowiadczeo, na jakie zwyki cen trzeba si bdzie zgodzid, eby obniyd bezrobocie do jakiego okrelonego poziomu. Dowiadczenia reku 1941 wykazyway, o czym si pniej miano przekonad, e wzajemna zalenod midzy inflacj a bezrobociem bya nader niemia: poniej pewnego, raczej wysokiego, poziomu bezrobocia dalsza jego obnika pocigaa za sob powany wzrost cen, znacznie wyszy, ni to przewidywa Phillips. Na szczcie istniao rozwizanie problemw zarwno praktycznych, jak teoretycznych. By to powrt do Barucha i ustalenie wszystkich wanych cen rwnoczenie. Rozwizanie to wymagao, eby stanowisko, ktre si poprzednio bardzo wymownie popierao, po cichu, lecz zdecydowanie zmienid na przeciwnie. Z chwil gdy tylko zdano sobie spraw z takiej potrzeby, przeprowadzono to z przykadn szybkoci i niemal bez sprzeciwu czy chodby komentarzy ze strony szerokiego ogu. 28 kwietnia 1942 r. na mocy oglnego rozporzdzenia w sprawie cen maksymalnych (General Maximum Price Regulation) ustanowiono puap na wszystkie ceny na najwyszym poziomie osignitym w poprzednich miesicach, przy czym ceny produktw rolnych zostay w znacznym stopniu z tego wyczone a do roku 1943. Rozporzdzenie to, znane rwnie jako General Max, pozostao, chod przy wielu ucileniach i modyfikacjach, podstawowym narzdziem kontroli cen a do lata 1946 r., kiedy przepisy te uchylono. Czynsze mieszkaniowe take podlegay kontroli. Kontrola ta bya bardzo skuteczna, mimo utrzymywania si wytrwale popieranego przez gorliwych zwolennikw rynku mitu dowodzcego czego zgoa przeciwnego. Od 1942 r. a do kooca 1945 r. hurtowe ceny towarw przemysowych byy praktycznie biorc stae: oglny wskanik wzrostu cen podnis si z 50,7 do 53,0 przy przyjciu cen z 1967 r. za 100% w porwnaniu do zwyki z 135,3 do 166,1 w samym tylko 1974 r. Od roku 1943, kiedy puapy zastosowano do cen ywnoci, wskanik cen hurtowych by stay. (Zwyki cen niektrych produktw rolnych byy kompensowane za pomoc subsydiw.) Wskanik cen artykuw konsumpcyjnych podnis si w latach 1943-1945 z 51,8 do 53,9. W cigu roku 1974 wzrs on ze 139,7 do 155,4323. Jeeli si wemie pod uwag skal wysiku militarnego i zwizany z tym deficyt budetowy, nie ulega wtpliwoci, e bez tej kontroli nastpiby silny, przyspieszony, a w koocu niemal pionowy wzrost cen. Do chwili zakooczenia wojny ceny i pace ulegayby na pewno kadego roku podwojeniu, potrojeniu, a moe nawet rosyby jeszcze bardziej. Jednym z elementw nieprzychylnego nastawienia do kontroli cen jest twierdzenie, e istnia wtedy powanych rozmiarw czarny rynek i znacznie obniya si jakod towarw. Tego wskaniki nie mogy zmierzyd. Ale w rzeczywistoci liczba wszystkich transakcji czarnorynkowych bya niewielka nawet pod koniec wojny. Z kolei obnienie jakoci stwarza problemy techniczne i nawet przy duym zdecydowaniu nieatwo jest obniyd znacznie jakod benzyny, wgla, energii elektrycznej, a nawet rnych artykuw ywnociowych.

322

Nazwano j tak od nazwiska A. P. Phillipsa z Australian National University i z London School ot Economics. Chod bya przedmiotem rozlegej i modnej dyskusji, rachunki, na ktrych si opieraa, byy uwaane przez wnikliwych ekonomistw za wtpliwe, poniewa opieray si na informacjach, ktre w czci pochodziy z czasw poprzedzajcych pojawienie si nowoczesnej potgi korporacji i zwizkw zawodowych. A. Phillips, The Relation Between Unemployment and the Rate of Change of Money Wage Rates in the UK, 1861-1957, Economlca 1958, t. XXV, nr 100. 323 Wszystkie dane co do cen pochodz z Economic Report of the President,. 1975, s. 300, 305.

Kiedy w 1946 r. zniesiono kontrol cen, nastpia powana ich zwyka. Wskanik cen artykuw konsumpcyjnych podnis si z 53,9 w roku 1945 do 58,5 w nastpnym roku i do 66,9 w roku 1947. Po dalszym wzrocie o 5 punktw ustabilizowa si, a nastpnie spad324. Zwyka ta miaa byd kolejnym argumentem przeciw skutecznoci kontroli cen. Twierdzono, i wykazaa oma, e wojenna inflacja zostaa tylko opniona. Rozsdniej byoby j uznad za wskazwk tego, co mogoby nastpid na znacznie wiksz skal w czasie wojny, gdyby nie byo kontroli cen. A tej zwyki mona byo w czci uniknd, gdyby kontroli tej nie skasowano w tak gwatowny sposb w roku 1946. Kontrola cen nie cieszya si popularnoci wrd tych, na ktrych wyroby ceny zostay zamroone. Na pogbienie tego zjawiska wpywaa z pewnoci modod ludzi, ktrzy administrowali cenami, oraz tendencja do utosamiania skutecznoci kontroli z nieugitoci administracji. Rwnoczenie, w oglnym przekonaniu, ludzie odpowiedzialni za kontrol cen nie ukrywali pewnego sadyzmu administracji w stosunku do wielkich korporacji ani przekonania, e maj monopol nie tylko na mdrod ekonomiczn, lecz take i na patriotyzm. Ale kontrola cieszya si nadal popularnoci wrd szerokiego ogu. Chester Bowles, zdolny administrator i znakomity adwokat, ktry stan na czele Urzdu ds. Kontroli Cen w roku 1943, by jednym z pierwszych urzdnikw paostwowych, ktrzy si posuyli ankiet w celu zbadania reakcji ludnoci na prowadzon polityk. W listopadzie 1945 r. otrzyma nastpujc analiz pogldw ludnoci: Wedug przeprowadzonych wanie badao obejmujcych cay kraj, poparcie ludnoci, ktrym si cieszylimy przez ostatnie trzy lata, nie zmniejszyo si. Sposb, w jaki Urzd ds. Kontroli Cen prowadzi nie tylko kontrol cen, lecz take racjonowanie, spotyka si nadal z olbrzymim uznaniem kobiet dokonujcych zakupw. Spord nich 91% twierdzi, e urzd wywiza si dobrze lub niele z zadania kontroli cen, a tylko 9% ocenia, e si z tego wywiza kiepsko. Poparcie dla utrzymywanego jeszcze racjonowania jest niemal rwnie due325. W pamici spoeczeostwa Stanw Zjednoczonych I wojna wiatowa zapisaa si inflacj. Jest rzecz znamienn, e wspomnienie II wojny wiatowej, ktra w kategoriach ekonomicznych bya znacznie wikszym kataklizmem, nie wie si z inflacj. Kiedy wojna si skooczya, nadal jeszcze wspominano depresj, ktra j poprzedzia.

Niesprawdzenie si teoretycznych przewidywao w odniesieniu do polityki stabilizacji cen w czasie II wojny wiatowej wyniko z opanowania rynku przez wielkie korporacje i poniekd ze zwizanej z nim roli zwizkw zawodowych. Jak wspomniano, korporacje mogy podnosid ceny znacznie wczeniej, ni zostao osignite pene zatrudnienie, Wice si z tym wysze zyski, a jednoczenie wynikajcy z tego wzrost kosztw utrzymania prowadziy potem - lub mogy prowadzid - do zwikszonych dao pacowych ze strony zwizkw zawodowych. Wykorzystywanie w ten sposb posiadanej siy rynkowej mogo definitywnie zniweczyd wszelk nadziej na uksztatowanie si rwnowagi midzy globalnym popytem a globaln poda przy staych cenach i produkcji odpowiadajcej niemal penemu zatrudnieniu. Jednake nie jest wykluczone, e kary i nagrody za bd w ekonomice s sprawiedliwie rozdzielane. Panowanie korporacji na rynku wywoao koniecznod wprowadzenia wszechstronnej kontroli cen w czasie II wojny wiatowej, ale rwnie przyczynio si w sposb
324 325

Economic Report of the President, 1974, s. 300. Ch. Bowles, Promises to Keep, Harper & How, New York 1971, s. 138.

znaczny i nieoczekiwany do powodzenia tej kontroli. Stao si tak dlatego, e ustalanie cen w przemysach, ktre panoway na rynku, okazao si stosunkowo atwe. A poniewa te przemysy, bdce domen wielkich korporacji, obejmoway wiksz czd gospodarki, zadanie kontroli cen byo w znacznym stopniu uproszczone. Szczeglnie na rynkach, na ktrych wystpuje wielu sprzedawcw i wielu nabywcw, a wic tam, gdzie praktycznie nikt nie panuje nad rynkiem, nie ma mechanizmu, za pomoc ktrego w przypadku wystpowania niedoboru towarw przy biecej cenie - dostpna poda moe zostad sprawiedliwie rozdzielona midzy potencjalnych nabywcw. Niektrzy nabywcy otrzymuj tyle, ile chc, a inni nie dostaj nic. W takiej sytuacji pokusa, eby zapacid co sprzedawcy, aby uniknd odejcia z niczym, jest bardzo silna, za pokusa u sprzedawcy przyjcia takiej zapaty take nie jest saba. A poniewa liczba sprzedawcw i nabywcw jest dua, szanse wykrycia tego s niewielkie. Ponadto, ze wzgldu na to, e sprawozdawczod w maych przedsibiorstwach jest saba albo w ogle nie istnieje, a personel jest nieliczny i czsto godny zaufania, nielegalna transakcja pozostawia niewiele ladw i nie stwarza ryzyka zawiadomienia o tym fakcie jakiego urzdu przez patriotycznie nastawionego, cnotliwego i zgorszonego pracownika. Na konkurencyjnym rynku maych sprzedawcw i nabywcw bardzo trudno jest wyegzekwowad kontrol. W przypadku wielkich korporacji wszystko jest znacznie atwiejsze. Przede wszystkim wystpuje tam zjawisko nadmiernej zdolnoci produkcyjnej. Maa firma konkurencyjna wykorzystuje faktycznie pen zdolnod produkcyjn. W przeciwieostwie do tego, wielka korporacja dziaa przy niepenym wykorzystaniu tej zdolnoci. Odnosi si to przede wszystkim do lat 1941 i 1942. O ile w rolnictwie zmniejszony popyt w okresie depresji oddziaywa na ceny, to w przemyle nalecym do wielkich korporacji, jak to po wielokrod powtarzalimy, oddziaywa znacznie silniej na produkcj. Dlatego te, gdy ustalono ceny dla wielkich korporacji, mogy one w dalszym cigu rozszerzad produkcj i przez duszy czas zaopatrywad wszystkich swoich klientw. Braki towarw na sprzeda i zwizana z nimi pokusa, eby nie przestrzegad puapu cen, nie pojawiay si od razu. Wzrastajcej produkcji towarzyszyy zwikszone zyski, w zwizku z czym zwyki cen traciy swoje uzasadnienie. Ale nie przestawano si ich domagad. Nawet wtedy, gdy osignito pen zdolnod produkcyjn, atwiej byo prowadzid kontrol wielkich firm ni maych konkurencyjnych przedsibiorstw. Wielka firma znaa swoich klientw i moga dzielid midzy nich skpe zasoby mniej lub bardziej sprawiedliwie, mona te jej to byo nakazad. Liczba firm, ktre naleao obserwowad pod ktem moliwych wykroczeo w tym zakresie, bya maa. Kada miaa rozbudowan sprawozdawczod, ktra uatwiaa tropienie nielegalnych transakcji. Ich pracownicy lub zwizki zawodowe dobrowolnie zgaszay informacje na temat finansowych matactw korporacji. Ponadto wielkie firmy byy szczeglnie wraliwe na podanie do publicznej wiadomoci czego dla nich niekorzystnego. Moga istnied sympatia dla maego przedsibiorcy amicego przepisy w sprawach gospodarczych, ale znacznie rzadziej dla wielkiego. wiadomod tego, e kontrola cen w odniesieniu do wielkich firm o duym znaczeniu na rynku jest znacznie atwiejsza ni w odniesieniu do tych, ktrych funkcjonowanie opierao si na zasadzie klasycznej konkurencji, nie zostaa uzyskana po fakcie. Zjawisko to byo naleycie obserwowane w swoim czasie, lecz - podobnie jak wikszod lekcji wycignitych z dowiadczeo wojennych - mao badane i wnet zapomniane. Niedugo po wojnie zostao zreasumowane w nastpujcy sposb:

W stosunku do szerokiego wachlarza wyrobw przemysowych na cele produkcyjne i konsumpcyjne, zarwno w okresie II wojny wiatowej jak i niedawnej, koreaoskiej, prowadzono kontrol cen przy stosunkowo maych kopotach ze strony szerokiego ogu i niewielkiej polemice. Byo stosunkowo niewiele skarg na zy rozdzia zasobw i czarny rynek. A jest to czd gospodarki, dla ktrej niedoskonaoci rynku s cech charakterystyczn. Powane problemy kontroli cen napotkano w zakresie ywnoci i ubrao, to jest w tej czci gospodarki, ktra - z wakimi wyjtkami - najbardziej si zblia do czystej konkurencji. Niemal dwie trzecie energii Urzdu ds. Kontroli Cen powicono cenom tych produktw, a jeszcze wikszy uamek jego niepowodzeo mia miejsce w tej wanie dziedzinie. Wysiki zmierzajce do utrzymania staego poziomu cen misa przed i po wprowadzeniu w ycie skutecznego systemu racjonowania dostarczyy klasycznego przykadu bezskutecznoci ustalania cen na rynku wielu sprzedawcw i wielu nabywcw326.

System gospodarczy w czasie Il wojny wiatowej mona teraz rozpatrzyd jako caod. Rzadko by on w ten sposb analizowany. Ceny w czasie wojny utrzymyway si ma poziomie zapewniajcym opacalnod produkcja i tym samym stwarzay bodziec do jej rozwoju, z tego te powodu ich funkcja w gospodarce nie zanika cakowicie. Ale ich rola - podobnie jak rola pienidza - znacznie si zmniejszya. Poniewa ceny byy wyznaczane, oczywicie nie mogy wzrastad i tym samym nie powodoway spadku konsumpcji czy zakresu uytkowania produktw i usug, ktrych poda bya niedostateczna. A ich zwyki ju nie sygnalizoway producentom, gdzie maj inwestowad i jakie kierunki produkcji rozszerzad. Nie byy one rwnie decydujcym czynnikiem w przestawianiu fabryk, siy roboczej i materiaw na produkcj wojenn, chocia ceny towarw dla wojska byy oczywicie opacalne327. Konsumpcja cywilna zostaa obniona nie przez podwyszenie cen, lecz przez racjonowanie lub przez ograniczenie poday towarw w sklepach i zmuszanie tym samym konsumentw do odchodzenia z pustymi rkami, bd te przez sprzedawanie towarw tym, ktrzy przyszli wczenie rano lub stali najduej w kolejce. Nie wszystkie te metody zasuguj na aprobat. Produkcja potrzebna dla wojska zostaa osignita nie przez wysokie ceny, lecz przez kombinacj zakazw i nakazw. Na przykad zabroniono wytwarzania samochodw, wikszoci budownictwa cywilnego i inwestycji, a wraz z tym przeznaczania na te cele materiaw i siy roboczej. Wzbronione byo rwnie uywanie stali, miedzi i innych metali oraz kauczuku na cele niewojskowe. Ustanowiono take puapy zatrudnienia w przemysach produkujcych na cele cywilne. W drodze nakazw przeznaczano wwczas najrzadsze z rzadkich materiaw na cele wojskowe lub na niezbdne cele cywilne. Wspomnianej poprzednio kontroli towarzyszya ekspansja gospodarki, ktra znacznie t kontrol wspomagaa. Produkcja globalna wyraona w cenach staych, czyli dochd narodowy brutto, wzrosa z 209 mld dol. w roku 1939, ostatnim, w ktrym nie zaznaczy si wpyw wojny czy te jej perspektywy, do punktu szczytowego - 361 mld dol. w roku 1944. Wzrost ten by mniej wicej taki
326

J. K. Galbraith, A Theory of Price Control, Harvard University Press, Cambridge 1952, s. 26. Wniosek ten jest analogiczny do wniosku sformuowanego we wczeniejszym artykule tego samego autora: Reflections on Price Control, The Ouarterly Journal of Economics 1946, t. LX, nr 4, s. 473 i nast. 327 Ceny wyrobw finalnych - czogw, samolotw, amunicji, okrtw - podlegay wszelkiego rodzaju kontroli, jak przewidywaa procedura. Mimo pewnych pocztkowych prb w tym kierunku, nie ustalano Jednak ich puapw. Natomiast ceny materiaw przeznaczonych na cele wojskowe byy w peni kontrolowane.

sam jak wzrost zakupw rzdowych na cele wojskowe. Oznaczao to, e globalna konsumpcja cywilna nie zmniejszya si w czasie wojny. Przeciwnie, znacznie wzrosa, poniewa nastpi spadek cywilnych inwestycji gospodarczych. Dokonywane przez ludnod zakupy towarw i usug w cenach staych wyniosy 156 mld dol. w 1940 r., 171 mld dol. w 1944 r. i byy o dalsze 12 mld wiksze w 1945 r.328. Tak wic II wojnie wiatowej prowadzonej przez Stany Zjednoczone towarzyszyo, mwic oglnie, zwikszenie produkcji w wyniku zatrudnienia urzdzeo wytwrczych i siy roboczej, ktre w czasie depresji pozostaway bezczynne, oraz wcignicia do pracy nowych robotnikw i przeduenia godzin pracy329. Prawdopodobnie od czasw cierpieo chrzecijaoskich mczennikw w staroytnym Rzymie nie mwio si tyle na temat ogromu ofiar, co w Stanach Zjednoczonych w tamtych latach. Dotyczyo to jednak towarw, a nie krwi. Niektre towary, jak nowe samochody i budziki, stay si nie do zdobycia. Ale przy koocu wojny Amerykanie mieli wicej dbr do konsumpcji, zarwno jako cay nard, jak w przeliczeniu na rodzin, ni kiedykolwiek przedtem. Rzadko kiedy ofiara bya tak hojnie wynagrodzona.

Byo jednake znacznie wicej pienidzy do wydania, ni mona byo wydad. Chocia poda dbr konsumpcyjnych rosa, pace, wynagrodzenia i zyski zwikszay si wskutek wzrostu produkcji i zatrudnienia znacznie bardziej. Rnic stanowiy oszczdnoci. Nigdy przedtem i nigdy potem Amerykanie nie odkadali pienidzy na tak skal. Czciowo byo to odpowiedzi na kampanie sprzeday obligacji wojennych. Tym razem nikogo nie zachcano do poyczania w bankach na ich zakup. Przeciwnie, uznano, e obligacje nie mog stanowid zabezpieczenia poyczek. Oszczdnoci rosy take dlatego, e trudno byo wydad pienidze. Niektre poszukiwane towary byy racjonowane; niektre, jak benzyna, potrzebne przy wydawaniu pienidzy na inne cele, byy trudno dostpne lub take racjonowane. (Czsto mwiono, e oszczdza si pienidze, kiedy nie wychodzi si z domu.) Zakup innych z kolei towarw wymaga stania w kolejkach. Pewne towary, ktre tradycyjnie byy przedmiotem wydatkw, takie jak nowe samochody i nowe domy, nie byy w ogle do nabycia. Ludzie oszczdzali take dlatego, e wraz z zakooczeniem wojny spodziewali si spadku cen, powrotu depresji i trudnoci w znalezieniu pracy. Na tak okolicznod dobrze byo mied odoone pienidze. W roku 1940 indywidualne oszczdnoci wynosiy 5,1% rozporzdzalnego dochodu, a w latach 1943 i 1944 - 25%330. Chwila zastanowienia pozwoli nam stwierdzid, e by to godny uwagi sposb na zmobilizowanie wysikw w czasie wojny. Mczyni i kobiety pracowali nie po to, eby zdobyd usugi i towary, ktrych produkcja wymagaa zaangaowania siy roboczej, materiaw i urzdzeo wytwrczych, lecz pracowali, eby zdobyd pienidze, ktrych produkcja nie kosztowaa nic. Czwarta czd oglnego wysiku ludnoci cywilnej w latach 1943 i 1944 miaa t wanie motywacj. Zaspokojenie potrzeb, wymagajce uycia siy roboczej, materiaw i urzdzeo produkcyjnych,
328 329

Economic Report of the President, 1974, s. 250. S to ceny z roku 1958 Organizacja pod nazw Fundusz Dwudziestego Wieku (The Twentleth Century Fund) przypisywaa, na podstawie przyblionej oceny, okoo trzy czwarte zwikszonej produkcji od 1940 do 1944 r. zatrudnieniu robotnikw nie pracujcych poprzednio i wcigniciu do pracy nowych. Reszt przypisywano naturalnemu zwikszeniu ich liczby i zwikszeniu wydajnoci pracy. Zob. America's Needs and Resources, The Twentleth Century Fund, New York 1947, s. 13. 330 Economic Report of the President, 1974, s. 268.

zostao odoone na okres powojenny. Przykre, e tak korzystne rozwizanie byo zupenie przypadkowe, a powinno byo byd owocem starannego planowania331.

W Wielkiej Brytanii, Kanadzie, Australii, a take w Niemczech, oglny schemat administracji wojennej by podobny do zastosowanego w Stanach Zjednoczonych. W Stanach Zjednoczonych racjonowanie rzadkich lub wyjtkowo potrzebnych towarw - opon, cukru, obuwia, oleju opaowego, benzyny, konserw, misa - byo wane, ale nie w takim stopniu, jak w Wielkiej Brytanii czy w Niemczech, gdzie byo naprawd niezbdne dla gospodarki wojennej. Racjonowanie ywnoci niedomagao z powodu niezachwianego optymizmu ludzi odpowiedzialnych za dostawy ywnoci co do tego, ile tych artykuw bdzie do dyspozycji, oraz ich chci zyskania popularnoci i poklasku za zwikszenie racji ywnociowych. W rezultacie czsto nie wystarczao ywnoci na zrealizowanie wszystkich przydziaw. Kupujcy pozostawali wtedy z pienidzmi i kartkami, bo jedne i drugie byy potrzebne przy zakupach, ale nie byo nic do kupienia. Podstawowy cel systemu racjonowania, ktrym jest danie mniejszej iloci towaru przy zagwarantowaniu, e ta mniejsza ilod bdzie dostpna, cokolwiek by miao nastpid, nie zosta osignity. W Wielkiej Brytanii system racjonowania mia znacznie szerszy zakres i by administrowany z niezwyk dokadnoci. Rwnie w Niemczech racjonowanie odgrywao o wiele istotniejsz rol. W Wielkiej Brytanii i w Niemczech, w miar jak wojna si przeduaa, kartki ma przydziay staway si podstawow walut. Kady lub niemal kady mg otrzymad potrzebne funty czy marki, natomiast moliwod otrzymania kartki na przydzia rozstrzygaa o tym, czy zakup - i to niemal kady zakup mg zostad dokonany. W przeciwieostwie do bardziej tradycyjnych rodkw wymiany kartka na przydzia jest - z uprzywilejowanymi wyjtkami - dostpna dla wszystkich w jednakowych ilociach. Bogaci, posiadajcy majtki, wysokie wynagrodzenia i zasoby pienine mieli tak sam ilod tej waluty, a wic nie mogli kupid wicej ni ubodzy. I bogatym nie wolno byo na og kupowad kartek przydziaowych od innych. Tak wic posugiwanie si walut w postaci kartek przydziaowych narzuca egalitaryzm, ktry jest uwaany za niezbdny w czasie wojny ze wzgldu na morale ludnoci, ale ktry nie jest bynajmniej uwaany za podany w czasie pokoju. W Wielkiej Brytanii w czasie wojny akumulacja tradycyjnego pienidza wzrastaa. Jednake podatki byy bardzo wysokie a dochody poddane surowym ograniczeniom. W rezultacie pienidz nie sta si przedmiotem pogardy. Tak jak w Stanach Zjednoczonych, wydawa si godny zachowania na wydatki po wojnie. W Niemczech, jak rwnie w innych krajach europejskich prowadzcych wojn, akumulacja tradycyjnego pienidza bya bardzo dua i po raz drugi w cigu dwierdwiecza marka staa si faktycznie bezwartociowa. Jeli chodzi o dostp do towarw, liczyy si tylko kartki przydziaowe i podobne upowanienia. W tych warunkach niewiele znaczyy ustalone ceny. Stay si one, tak jak pienidze, w ktrych je wyraano, mao wanym elementem w porwnaniu z tym, czy kupujcy mia potrzebn kartk na przydzia. Szczegln cech waluty w postaci kartek przydziaowych jest to, e moe ona suyd do jednej transakcji lub - jeeli brad pod uwag transakcje midzy detalist a hurtownikami w celu odnawiania zapasw towaru - do jednej serii transakcji. Nie ma wic sensu pracowad w celu gromadzenia kartek, nikomu za nie mona odmwid minimalnego przydziau.
331

System ten, ktry nazwaem systemem braku rwnowagi, opisaem dosyd wyczerpujco w A Theory of Price Control. Ksika ta, opublikowana w roku 1952 i przeznaczona dla specjalistw, nie wzbudzia zupenie zainteresowania.

System oparty na tej walucie sprawia, e dziaalnod produkcyjna w Niemczech Zachodnich w latach bezporednio po II wojnie wiatowej odbywaa si w znacznej mierze z przyzwyczajenia i z rozpdu. Stumiona inflacja z lat 1945-1948 bya znacznie szkodliwsza dla produkcji ni jej poprzedniczka z roku 1923. Z drugiej strony, inflacja z roku 1923, z jej eutanazj klasy rentierw, tj. wszystkich, ktrzy posiadali aktywa wyraone i patne w markach, miaa z pewnoci znacznie wikszy wpyw na wzgldne bogactwo. Biorc oglnie, z tego wanie powodu pamid o inflacji z roku 1923 bya w spoeczeostwie niemieckim o wiele silniejsza ni pamid o przeyciach z roku 1945. I tak pozostaa. Utrata majtku wywiera ogromne wraenie na wraliwej klasie ludzi. Utrata pracy jest przyjmowana bardziej filozoficznie.

Poniewa w Niemczech Zachodnich po roku 1945 marka staa si w duym stopniu nieprzydatna jako rodek wymiany, w uyciu znalazy si, jak zwykle w takiej sytuacji, jej substytuty. cilej biorc nastpi powrt do jednej z klasycznych walut przeszoci, mianowicie tytoniu. By on obecnie dostpny w znacznie szlachetniejszej postaci. Zamiast lici tytoniowych przekazywanych z rki do rki, co nie byo dogodne, albo zamiast podejrzanych czasem certyfikatw skadowych pojawi si gustownie opakowany, o wysokim standardzie papieros. By on odpowiednikiem cieszcej si powszechnym zaufaniem monety. Pojedynczy papieros by znakomit walut tam, gdzie chodzio o drobne sumy. Paczka dwudziestu papierosw lub karton dwustu papierosw byy bardzo wygodne przy wikszych i powaniejszych transakcjach. System dziesitny zosta zmodyfikowany, ale nie do tego stopnia, eby stwarza trudnoci matematyczne. Mao form pienidza w historii byo trudniejszych do podrabiania. adna nie posiadaa sama z siebie takiej wspaniaej tendencji do samoregulacji swej wartoci. Jeeli wartod wymienna papierosw miaa tendencj spadkow, to znaczy jeeli poda ich bya za dua i cena produktw otrzymywanych w zamian za papierosy zbyt wysoka, posiadacze tej waluty byli skonni raczej do wypalania ich lub ofiarowywania palcym przyjacioom ni do puszczania w obieg. W rezultacie poda si zmniejszaa, co podtrzymywao wartod papierosw. Pewne naduycia pochodziy ze zbierania odrzuconych niedopakw i przetwarzania ich na nowe, gorsze monety. W roku 1946 w toalecie ssiadujcej z biurami generaa Luciusa Claya i innych wyszych urzdnikw amerykaoskiego zarzdu wojskowego w Niemczech znajdowa si napis: Nie wrzucaj niedopakw papierosw do ustpw! onierz, ktry zaobserwowa, z jak skwapliwoci zbierano je na powtrny uytek, doda pod spodem dalsze wyjanienie: Staj si wskutek tego rozmoke i trudne do palenia. Jednake takie monety niszego gatunku atwo byo rozpoznad i przyjmowane byy tylko z odpowiednim dyskontem, intuicyjne przekonanie wczesnych kolonistw amerykaoskich, e tytoo jest wietnym potencjalnym rodkiem wymiany, zostao w peni potwierdzone w dowiadczeniach niemieckich po II wojnie wiatowej.

W roku 1948, podobnie jak to miao miejsce w praktyce wielu innych krajw po II wojnie wiatowej, nastpia w Niemczech reforma pienina. Polegaa ona w zasadzie na obciciu do okrelonego poziomu olbrzymiego nadmiaru pienidzy w obiegu, a rwnoczenie obejmowaa skomplikowane zarzdzenia majce zapewnid, e posiadacze pienidzy i innego rodzaju aktyww rzeczywicie ponios rwnowane straty. Jak ju wczeniej wspomnielimy, wymieniano stare reichsmarki na nowe deutschemarki w stosunku dziesid starych za jedn now mark. By to wyranie skromniejszy stosunek wymienny ni przy wymianie 1 biliona reichsmarek na jedn rentenmark w roku 1923.

Kupcy i producenci, jak o tym rwnie mwilimy, dowiedzieli si naprzd, e zanosi si na wymian pienidzy. Czekali na ni. Z chwil kiedy nastpia, sklepy nagle si znowu wypeniy towarami. Za nowe pienidze opacao si take produkowad wicej towarw. Mona byo teraz zaniechad kontroli cen i racjonowania. A tytoo w roli pienidza odchodzi raz jeszcze w mroki historii i legendy. Niezawodny cykl, ktry w polityce pieninej skania ludzi do reagowania najsilniej na najbardziej niepomylne niedawne przeycie, mona byo niebawem zaobserwowad w Niemczech Zachodnich. Po cierpieniach spowodowanych inflacj po II wojnie wiatowej i dokadnie jeszcze pamitajc rok 1923, Niemcy w cigu nastpnego dwudziestolecia najbardziej ze wszystkich narodw starali si zapobiec inflacji. I przy tej okazji sprawili, e marka niemiecka staa si nowym wiatowym symbolem zdrowego pienidza.

Rozdzia XVIII Pocztkowe lata pomylnoci

Dwudziestolecie od roku 1948 do 1967 historycy mog sawid jako najpomylniejsz epok w historii gospodarki przemysowej, a take rozwoju gospodarczego. W cigu tych dwudziestu lat nie byo panik, kryzysu, depresji, co najwyej pomniejsze recesje. Tylko w dwu latach - 1954 i 1958 - produkcja w Stanach Zjednoczonych nie wzrastaa. W czasie tego to wanie dwudziestolecia do jzyka ekonomicznego wszed nowy termin - dochd narodowy brutto (Gross National Product, w skrcie GNP). Bya to kategoria ekonomiczna, ktra - jak czsto zapewniano - wykazywaa tzw. zdrowy wzrost. Co do tego, e wzrost by zdrowy, nie miano faktycznie adnych wtpliwoci. Bezrobocie ksztatowao si w owych latach na niskim poziomie, przynajmniej w porwnaniu z normami lat trzydziestych: tylko w cigu dwu lat 1958 i 1961 wynosio rednio wicej ni 6% siy roboczej. A wedug pniejszych norm nie byo rwnie dostrzegalnej inflacji. W latach piddziesitych ceny wyrobw przemysowych wykazyway tendencj zwykow zwizan z tym, e umowy o pace zawierano na podstawie wyszych cen, a wysze ceny prowadziy z kolei do podnoszenia pac - bya to wic znana spirala. Ale ten ruch cen i pac, chocia w danej chwili niedogodny, by niewielki w porwnaniu z pniejszym fatalnym ich wzrostem. Po czci kompensoway go spadajce ceny produktw rolnych (oczywicie ta kompensata nie odnosia si do farmerw). W 1948 r. wskanik cen hurtowych wynosi 82,8, a w 1967 r. wynis 100332. Ten wzrost o okoo 17% w cigu dwudziestu lat by niszy od rocznej stopy wzrostu tego wskanika w lecie 1974 r. Od wczesnych lat szeddziesitych przez wiele lat nastpnych ceny byy ustabilizowane. W tych latach czoowe osobistoci amerykaoskiego ycia gospodarczego, spotykajce si przy okazji uroczystoci paostwowych, zachystyway si niemal pochwaami na swj temat. Ekonomici, przypisujc sobie czd zasugi, byli w zasadzie tego samego zdania. By to niezmiernie trudny okres dla krytykw systemu kapitalistycznego. Szczeglnie korzystna sytuacja istniaa w Stanach Zjednoczonych, ale w innych krajach uprzemysowionych bya ona tylko niewiele mniej pomylna. Likwidacja szkd wojennych postpowaa szybko. Od czasu do czasu kraje staway wobec zbyt wielkiego importu i zbyt maego eksportu oraz wobec zmniejszonych w rezultacie rodkw na pokrycie rnicy. W Wielkiej Brytanii problem ten by w tych latach czsto bardzo trudny - czciowo dlatego, e Brytyjczycy lubi dyskusj na tematy gospodarcze bardziej ni jakikolwiek inny nard i w zwizku z tym celebruj swoje trudnoci, a czciowo dlatego, e gospodarka brytyjska, z jej wielk zalenoci od importu i eksportu, wymaga, jak ju mwilimy, o wiele precyzyjniejszego kierowania ni francuska czy amerykaoska. Dlatego te od czasu do czasu Brytyjczycy stawali w tym okresie wobec pogarszajcego si bilansu handlowego. W latach 1949 i 1967 trzeba byo dewaluowad funta. A ponadto, po zaartej dyskusji, ktra powtarzaa niemal dosownie artykuy z gazet i debaty w parlamencie z czasw poprzedniego kryzysu, zmniejszano nieco inwestycje gospodarcze, hamowano w pewnym stopniu wzrost konsumpcji za pomoc wyszych podatkw lub ograniczania poyczek konsumpcyjnych oraz wstrzymywano wzrost wydatkw publicznych, czsto przez rezygnowanie z jeszcze jednego symbolu majestatu Imperium. Prowadzio to do odpowiedniego przystosowania importu do eksportu i raz jeszcze pozwalao uratowad Wielk Brytani.

332

Economic Report of the President, 1974, s. 305.

Tak jak w okresie przed 1914 r. przedsibiorstwa prowadziy handel, a ludzie podrowali majc niezachwian pewnod, ile im przynios ich dolary, funty, franki, marki czy jeny przy wymianie jednych na drugie czy te na inne waluty. Pojcia pynnego, to znaczy kaprynego i nie dajcego si przewidzied, ruchu kursw walut jeszcze nie wynaleziono. Niewielu ludzi uwaaoby to za co korzystnego. W pocztkowych latach tego okresu istniay jeszcze ograniczenia przepywu kapitau z jednego kraju do drugiego, a mwic po prostu - iloci pienidza, jak mona byo jednorazowo wymienid z jednej waluty na drug. Podobne ograniczenia istniay w odniesieniu do handlu. Ale w cigu tych lat zarwno przepyw kapitau; jak bariery dla handlu, byy stopniowo liberalizowane, w miar jak eliminowano reglamentacj dewizow oraz zmniejszano ca i ograniczenia ilociowe w ruchu towarw. Paostwa europejskie - Francja, Niemcy, Wochy, Belgia, Holandia, Luksemburg weszy na drog tego, co - jak ufay - miao si stad pen uni gospodarcz. Ekonomici wszelkich niemal przekonao od dawna ju oceniali postp w intelektualnym poziomie wielu ludzi na podstawie umiejtnoci dostrzegania przez nich wikszych zyskw z handlu midzynarodowego w przeciwieostwie do mniejszych, bardziej egoistycznych zyskw z protekcjonizmu. Nie najmniejszym dziwem owych lat by fakt, e po dugich a cikich cierpieniach czowiek osign dojrzaod pogldw na handel midzynarodowy. Tylko farmerzy i garstka innych ludzi byli wci ordownikami protekcjonistycznego redniowiecza. Dla caej reszty nadszed ju wiek owiecenia.

Zasug w osigniciach tamtych lat przypisano jednej teorii i dwu instytucjom. Teori bya oczywicie keynesowsk polityka fiskalna. Decydujc o stosunku wydatkw do dochodw rzd sprawia, e poziom produkcji, a wraz z nim poziom zatrudnienia w systemie gospodarczym staway si zmiennymi zalenymi, a nie niezalenymi, a wic wynikiem okrelonej polityki, a nie niepewnym skutkiem kaprysw cyklu koniunkturalnego. Ale tylko to si zmienio. Prywatna wasnod rodkw produkcji, prywatne korporacje, klasyczny rynek - wszystko to pozostao nie zmienione. System Keynesa by koncepcj nader konserwatywn, ale dawa - jak si wydawao - okrelone rezultaty. Przyjty wic zosta we wszystkich krajach uprzemysowionych. Dwoma rozwizaniami instytucjonalnymi, ktre uwaano za szczeglnie wane dla Stanw Zjednoczonych, byy ukady z Bretton Woods i ustawa o zatrudnieniu (Employment Act) z roku 1946. Pierwsze wniosy porzdek do midzynarodowych ukadw monetarnych, a druga - poprzez Rad Ekonomicznych Doradcw Prezydenta (Council of Economic Advisers to the President) i Poczony Komitet Kongresu ds. Raportu Gospodarczego (Joint Committee on the Economic Report), a pniej Poczony Komitet Ekonomiczny (Joint Economic Committee) - stworzya operacyjn struktur dla idei Keynesa zarwno w federalnych organach wykonawczych, jak w Kongresie. Keynes by gwnym motorem systemu z Bretton Woods i dlatego jego nazwisko wie si nie tylko z teoriami, ktrym przypisano zasug w osigniciach tych lat, lecz take z obu wymienionymi wyej instytucjami. Jeeli mona nazwad to dwudziestolecie imieniem jakiegokolwiek czowieka, to susznie nosi ono imi epoki Keynesa333. W tym czasie Keynes nie by ju na terenie Wielkiej Brytanii postaci podejrzan. Jako baron Keynes z Tilton sta si on w peni uznanym czonkiem brytyjskiego establishmentu. Nie doy ju chwili, kiedy mgby ogldad osignicia tak silnie zwizane z jego imieniem. Zmar 21 kwietnia 1946 r. na chorob serca, na ktr cierpia od jakich dziewiciu lat.
333

Okrelenie to zostao faktycznie uyte przez mego przyjaciela, Roberta Lekachmana, czowieka wnikliwego i oczytanego (zob. jego The Age of Keynes, Random House, New York 1966).

Niektrzy uwaali, e pogorszenie nastpio wskutek tego, e si spieszy, eby zdyd na pocig. Naleao chyba - mimo powojennych trudnoci w Wielkiej Brytanii - postarad si dla niego o samochd i kierowc. Oprcz teorii i instytucji istnia pewien czynnik o wikszym jeszcze znaczeniu. Byo to zaufanie. I to zaufanie nie tyle do systemu, co do instrumentw, za pomoc ktrych mona byo tym systemem kierowad, i do zdolnoci inteligentnego ich dobierania i stosowania. Naley zauwayd, e w owych latach do polityki fiskalnej dodano w skromnym zakresie stosowanie polityki pieninej. Jej nieszczeglna opinia z lat trzydziestych i z wczeniejszego okresu nie zostaa w peni zrehabilitowana. Ale w roku 1951 wycignito j czciowo z dziesicioletniego niemal ukrycia. Wedug warunkw porozumienia midzy ministerstwem skarbu i Rezerw Federaln w marcu tego roku, System Rezerwy Federalnej zosta uwolniony od obowizku podtrzymywania cen obligacji rzdowych. Uzyska tym samym monod podnoszenia stopy procentowej, poniewa dopty, dopki nie dopuszczono do spadku cen poprzednich emisji obligacji, nie wolno byo podnosid stopy procentowej na nie, jak te na inne wymienialne z nimi aktywa. Nacisk na uwolnienie Rezerwy Federalnej od tego obowizku pochodzi czciowo ze strony bankw. Zakada si, e dla farmerw, korporacji hutniczych, a nawet profesorw czy lekarzy wysze ceny s korzystne i s czym, do czego przedsibiorstwa i poszczeglne jednostki bd dyd we wasnym interesie. Take bankierzy s zwolennikami wyszych cen, przynajmniej do pewnego stopnia, a ich cen jest stopa procentowa. Niestosowanie polityki pieninej w poprzednim dziesicioleciu sprawio, e stopy procentowe byy bardzo niskie. Susznie uwaano, e wraz z odrodzeniem polityki pieninej stopy procentowe zostan podniesione. Jednake odblokowania ich broniono nie ze wzgldu na jego wpyw na zarobki bankw; by to akt lecy wycznie w interesie paostwa. Wielu ekonomistw rwnie popierao przywrcenie polityki pieninej. Zawioci operacji bankw centralnych byy nadal opisywane w podrcznikach i aowano, e to, co byo tak znakomite w teorii, miao byd odoone do lamusa w praktyce. Dlatego to w pocztkach lat piddziesitych biern rol Rezerwy Federalnej, wyraajc si w niskiej stopie procentowej i obowizku nabywania wszelkich papierw wartociowych, ktre t stop na tym poziomie utrzymyway, wielu ekonomistw zaczo okrelad jako motor inflacji. Dlaczego nie okrelano jej w ten sposb w znacznie bardziej inflacyjnych latach, jest czym niepojtym. W kadym razie, chod bardzo stopniowo, polityka pienina zacza byd doczana do polityki fiskalnej jako czd zestawu narzdzi, jak je okrelano, za pomoc ktrych miano kierowad gospodark. Wrd ekonomistw panowao gbokie przewiadczenie, e wreszcie po dugim czasie nabrali biegoci w rozumnym posugiwaniu si tymi narzdziami. W rzeczywistoci w owych pomylnych latach - z jednym krtkotrwaym wyjtkiem, kiedy nie day one naleytych wynikw - narzdzia te nie zostay sprawdzone w decydujcej prbie, to znaczy w prbie opanowania inflacji. W cigu wszystkich tych lat - z wyjtkiem jednego czy dwu - polityka gospodarcza przeciwdziaaa powstaniu sytuacji, w jakiej mogyby byd one skuteczne, a bya ni nie inflacja, lecz bezrobocie i depresja lub recesja. W cigu tych dwudziestu lat tak si pomylnie skadao, e czciej trzeba byo gospodark pobudzad ni hamowad. A kiedy trzeba j byo hamowad, nie byo ju mowy o sukcesach. Ale najpierw historia.

Midzynarodowy Fundusz Walutowy wraz z organizacj towarzyszc czyli Midzynarodowym Bankiem Odbudowy i Rozwoju, powsta po wielu przygotowaniach w lipcu 1944 r. w stanie New Hampshire w hotelu Mount Washington w Bretton Woods. Wtedy ta maa grska miejscowod zatracia na jaki czas charakter lenego ustronia i staa si oglnowiatowym symbolem wiatej midzynarodowej polityki pieninej i pomocy dla ubogich, lecz ambitnych narodw naszego globu. W tej konferencji braa udzia w cigu owych letnich dni oglna liczba 730 osb z 44 krajw. Prawdopodobnie w historii takich konferencji niewiele byo spotkao midzynarodowych, w przypadku ktrych rwnie mae byoby zrozumienie przez og spoeczeostw tego, co tam si dziao, a nawet tego, czego usiowano dokonad. Nie byo to zreszt bynajmniej przeszkod. Jeeli ludzie czego nie rozumiej, zwykle uwaaj to za wane. Podnosi to presti i satysfakcj uczestnikw, a politycy boj si, e mog spowodowad powane szkody odrzucajc wynikajce z tego dziaania. Chocia obrady konferencji musiay si przecignd poza pierwotnie planowany termin, co sprawiao ogromny kopot hotelowi, ktry poczyni ju rezerwacje na swj pierwszy wojenny sezon, osignito z biegiem czasu porozumienie co do mnstwa technicznych szczegw dotyczcych dwu proponowanych organizacji. Przyczyni si do tego fakt, e wielu uczestnikw nie miao pewnoci, o czym w ogle dyskutuj. Kto udaje znajomod rzeczy, o ktrych nie ma w rzeczywistoci pojcia, nie moe prosid o wyjanienie, ktre by mu pozwolio na ewentualny sprzeciw w omawianej sprawie. Ale wiksz czd porozumienia naleao przypisad dominujcej roli dwu wyjtkowo utalentowanych ludzi, z ktrych kady przedoy poprzednio szczegowy jego projekt. Jednym z nich by oczywicie Keynes, a drugim Harry D. White, wiceminister skarbu Stanw Zjednoczonych. Z nich dwu White, za ktrym stay zasoby Stanw Zjednoczonych (nieodzowne dla powodzenia przedsiwzicia), mia prawdopodobnie wiksze wpywy. Nieuprzejmy i skory do gniewu, a take - podobnie jak Keynes arogancki, zosta niedugo potem oskarony o to, e by protektorem i agentem komunistw334. 13 sierpnia 1948 r. odpowiada na oskarenia Komitetu Izby Reprezentantw ds. Dziaalnoci Antyamerykaoskiej (Un-American Activities Committee of the House of Representatives), z trudem tylko hamujc sw pogard i powstrzymujc si od wyraenia uwagi, e gdyby by komunist, to nie byby ich sug, lecz panem. Potwierdziliby ten fakt wszyscy, ktrzy go znali. Nastpnie w dzieo czy dwa pniej i on take umar na chorob serca, na ktr cierpia poprzednio. W Bretton Woods porozumienie midzy Keynesem a White'em nie oznaczao jeszcze porozumienia wszystkich, ale byo mu bliskie. Mimo mgieki tajemniczoci otaczajcej dyskusje w Bretton Woods, zarwno ich cel, jak i podstawowe zasady funkcjonowania Midzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW, jak go potem nazywano), byy w gruncie rzeczy niezmiernie proste, W roku 1944 rozdzia wiatowych zasobw zota midzy kraje by gorszy ni kiedykolwiek przedtem. A system waluty zotej jako taki cieszy si z saw. W porozumieniach z Bretton Woods starano si przywrcid korzyci z systemu waluty zotej, to znaczy wymienialnod walut na zoto w staym i dajcym si przewidzied stosunku, a tym samym ich wzajemn wymienialnod po staych i dajcych si przewidzied kursach. Prbowano to osignd przy najmniejszych moliwie niedogodnociach i kopotach, ktre system waluty zotej sprawia krajom kupujcym zbyt wiele, a sprzedajcym zbyt mao i tym samym traccym zoto. Cel ten zrealizowano przez agodzenie metod, za pomoc ktrych poszczeglne kraje zmniejszay popyt
334

a instytucje powoane w Bretton Woods miay si wkrtce spotkad z atakiem jako narzdzie kapitalistycznego, imperializmu.

konsumpcyjny i inwestycyjny, a tym samym obniay ceny; sprawiao to, e trudniej w nich byo sprzedawad towary, a atwiej je kupowad i korzystniej trzymad pienidze na procent. Metodami tymi byy: bardziej rygorystyczna polityka fiskalna, surowsza polityka pienina przy wyszych stopach procentowych i moe te cilejsza kontrola dochodw. Wszystkimi tymi rodkami odwracano tendencj do odpywu zota. Elementem agodzcym t sytuacj miay byd - i nic dziwnego - pienidze, czyli fundusz, a wic Midzynarodowy Fundusz Walutowy, do ktrego by si mogy zwracad kraje, zanim by uzyskay moliwod samodzielnego poprawienia swej sytuacji. Wszystkie kraje wnosiy wkady do MFW czciowo w zocie lub dolarach, oczywicie wzajemnie wymienialnych, a czciowo w swych wasnych walutach, co byo dla wikszoci krajw znacznie dogodniejsze. Wysokod tych wkadw zaleaa od dod swobodnego obliczenia udziau poszczeglnych krajw w handlu midzynarodowym i ich oglnej zdolnoci patniczej. Najwysze wkady - praktycznie nieporwnywalne z innymi zadeklaroway Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Kady kraj zobowiza si utrzymywad stay kurs swojej waluty w stosunku do innych. Kurs ten mg si wahad w wskich granicach 1% w gr i w d. Jeeli pod naciskiem, powiedzmy, zbyt wielkiego importu i zbyt niskiego eksportu waluta jakiego kraju zaczynaa spadad, jego bank centralny mia j kupowad i w ten sposb podtrzymywad jej wartod w stosunku do walut innych krajw. A jeeli rezerwy banku centralnego - czsto minimalne - walut przyjmowanych przez inne kraje nie pozwalay na to, kraj ten mg si zwrcid do MFW o zoto, dolary czy inne waluty wymienialne, aby w ten sposb nadal podtrzymywad wartod wasnej waluty. Robic to skada w MFW rwnowartod tej waluty jako zabezpieczenie. Wszystko to sprowadzao si do systemu, ktry pozwala na szybkie otrzymanie poyczki w twardej walucie. Wysokod poyczki, ktr dany kraj mg otrzymad z MFW, bya okrelona przez jego kwot, czyli sum wniesionego wkadu. Skala opat rosncych wraz z wielkoci poyczki i wyduaniem si okresu, na jaki j zacignito, skaniaa do usunicia przyczyn, ktre doprowadziy na pocztku do zapotrzebowania na poyczk. Ale teraz kraj mia czas na dziaania zaradcze: na podwyszenie podatkw, zmniejszenie wydatkw rzdowych, podwyszenie stopy procentowej. Jeeli kraj by may i godzi si na udzielanie mu rad, MFW sugerowa podejmowanie okrelonych dziaao. Z biegiem czasu zalecenia MFW zyskay opini pewnej surowoci, a nawet politycznego sadyzmu. Przykroci, ktre zoto sprowadzao natychmiast, zalecenia MFW wywoyway troch pniej. Jeeli trudnoci zrwnowaenia bilansu patniczego jakiego kraju byy trwae, pozwalano mu na jednorazow dewaluacj w stosunku do zota i innych walut do 10%. Jeeli, jak w Brazylii, waluta podlegaa lokalnej deprecjacji, to taki stan rzeczy tolerowano. Taki by system z Bretton Woods. Po pniejszych dyskusjach organizacyjnych w Savannah w 1946 r. MFW rozpocz dziaalnod w Waszyngtonie 1 marca 1947 r. Kraje komunistyczne, ktre pocztkowo zamierzay przystpid do MFW, w koocu tego nie uczyniy335.

Przez szereg pocztkowych lat swego istnienia Midzynarodowy Fundusz Walutowy by sympatyczn akademick ciekawostk, mao zwizan z rzeczywicie istniejcymi problemami. Dziao si tak
335

cile biorc, od pocztku przystpiy do MFW: Czechosowacja, Jugosawia i Polska. Polska wystpia z MFW w 1950 r. a Czechosowacja zostaa z niego usunita w 1954 r. Jugosawia jest nadal czonkiem MFW. W 1974 r. przystpia do niego Rumunia, a w 1982 r. Wgry. Polska zoya wniosek o przystpienie do MFW w listopadzie 1981 r. Przyp. tum.

dlatego, e - jak si okazao w sposb oczywisty dwadziecia lat pniej - umia znakomicie rozwizywad mae problemy, ale nie radzi sobie z duymi. Bezporednio po wojnie poszkodowani przez ni europejscy czonkowie MFW mieli wielkie potrzeby importowe i minimaln zdolnod eksportow. Wynikajca z tego luka bya olbrzymia. Doprowadzenie do jakiej rwnowagi midzy importem a eksportem zabraoby mnstwo czasu. Keynes domaga si funduszu na tyle duego, eby mona byo si z t luk uporad. Delegaci Stanw Zjednoczonych odpowiedzieli, na podstawie lepszej orientacji politycznej, e Kongres nigdy nie uchwali potrzebnych na to funduszy. Pogld przedstawicieli Stanw Zjednoczonych zwyciy, ale na krtko. Trzeba byo znaled pienidze na pokrycie tej luki. Zwrcono si o nie do Kongresu, ktry na to wezwanie odpowiedzia pozytywnie. Udzielono specjalnej poyczki Wielkiej Brytanii w wysokoci 3,75 mld dol. na podstawie angloamerykaoskiego porozumienia finansowego (Anglo-American Financial Agreement) z roku 1945. A pniej przysza znacznie wiksza pomoc w ramach Planu Marshalla. Fundusz, ze swymi stosunkowo niewielkimi zasobami (2,75 mld dol. od Stanw Zjednoczonych i 6,8 mld dol. ze wszystkich innych rde w porwnaniu z 12,5 mld dol. Planu Marshalla), prawie nie prowadzi w tych latach dziaalnoci. Jednake do poowy lat piddziesitych gospodarki krajw europejskich zostay ju w peni odbudowane, a nawet osigny wyszy poziom ni przed wojn. Eksport pozostawa ju znowu w rozsdnym stosunku do importu. Niewielkie obecne odchylenia od rwnowagi MFW mg pokryd lub pomc w ich pokryciu, stopniowo wic wynurza si z mroku. Wydawao si, e znaleziono sensowny substytut systemu waluty zotej. Wkrtce, podobnie jak w przypadku systemu waluty zotej przed obiema wojnami, podstawowe elementy systemu, to znaczy pena wymienialnod walut midzy wikszymi krajami uprzemysowionymi, pokrywanie pojawiajcych si od czasu do czasu deficytw za pomoc poyczek z MFW, wystpujce niekiedy powaniejsze procesy przystosowawcze - wszystko to byo przyjmowane jako co normalnego, samo przez si zrozumiaego. Tak wic, jak przed rokiem 1914, chod obecnie przy zmniejszonej nieco roli zota, midzynarodowe problemy pienine wydaway si w znacznej mierze rozwizane.

Nastpnym wydarzeniem, ktremu si przypisuje zasug za wysokie osignicia w owych latach, by czysto wewntrzny program rzdu Stanw Zjednoczonych, a mianowicie ustawa o zatrudnieniu z 1946 r. Jej wynikiem byo stworzenie instytucji zawodowych doradcw ekonomicznych, ktrzy mieli doradzad federalnym organom wykonawczym. Miao to rwnie swoje rda w dyskusji z czasw wojny. Jednym z tych rde by Komitet ds. Rozwoju Gospodarczego (Committee for Economic Development). Instytucja ta, skupiajca zarwno liberalnych biznesmenw, jak ekonomistw o pogldach keynesowskich, powstaa w czasie wojny. Zrodzia si ona z obaw powstania powanej powojennej depresji, ktra by przyniosa szkody tak opinii kapitalizmu, jak dochodom, ktre ten kapitalizm przynosi zainteresowanym biznesmenom. Do jej powstania przyczynia si rwnie nader w swoim czasie wysoka renoma dwu innych wikszych organizacji gospodarczych: Izby Handlowej Stanw Zjednoczonych (Chamber of Commerce of the United States) i Krajowego Stowarzyszenia Przemysowcw (National Association of Manufacturers) za ich gboko zakorzeniony negatywizm w stosunku, do wszystkich zagadnieo polityki gospodarczej, nawet wtedy, kiedy stanowisko pozytywne przysuyoby si bardziej interesom ich czonkw. W pierwszej powaniejszej publikacji

Komitetu ds. Rozwoju Gospodarczego, Jobs and Markets336, ktra ukazaa si w roku 1946, opowiedziano si za tezami Keynesa, nie powoujc si - jednak na jego nazwisko. Wedle propozycji Komitetu ds. Rozwoju Gospodarczego, opracowanej przez. Beardsleya Rumla, czowieka o duej i wszechstronnej pomysowoci, budet federalny mia byd zrwnowaony zgodnie z wszystkimi uznanymi reguami, ale tylko wtedy, kiedy gospodarka funkcjonowaaby w warunkach penego zatrudnienia lub zblionych. Nieuniknionym wic - chod nie wyraonym wyranie - wnioskiem z tego byo uznanie finansowania, opartego na deficycie za waciw polityk, zmierzajc do opanowania bezrobocia. Byo to subtelne dwiczenie z zakresu semantyki. Takie stanowisko wymagao w tamtych czasach duej odwagi ze strony organizacji gospodarczej337. Jednake Komitet ds. Rozwoju Gospodarczego wnet przesta gorszyd opini. Bardziej konkretne poparcie ustawy o zatrudnieniu przyszo ze strony ekonomistw i liberalnych reformatorw zgromadzonych w Waszyngtonie ze wzgldu na zadania wojenne. Zadania te byy czsto formalne i nudne. Urozmaicenie znajdowano w nieoficjalnych zawodowych dyskusjach na temat tego, jak sprawid, by globalne zatrudnienie, produkcj i inne osignicia z czasu wojny przeduyd jeszcze na okres pokoju. Orodkiem wielu takich dyskusji byo Krajowe Stowarzyszenie Planowania (National Planning Association), lune ugrupowanie ekonomistw, urzdnikw paostwowych, przedstawicieli zwizkw zawodowych i organizacji farmerw, przy udziale niewielkiej liczby liberalnych biznesmenw, ktrzy dawali na to rodki finansowe. Byo to przede wszystkim zgromadzenie waszyngtooskich zwolennikw Keynesa - jak Gerhard Colm i Alvin Hansen (ten ostatni by wtedy tymczasowo zatrudniony w Zarzdzie Rezerwy Federalnej), Richard i Milton Gilbert, dwaj kuzyni, ktrzy byli zagorzaymi wyznawcami pogldw Keynesa i mieli szczeglny dar ordownictwa, Walter Salant (do ktrego Keynes pisa wyraajc podziw dla swych waszyngtooskich uczniw), Robert Nathan, ktry mia dominujcy wpyw w zakresie wojennego planowania gospodarczego, a take Michael Meehan, I energiczny i utalentowany statystyk z Departamentu Handlu - i inni. Nathan, Meehan, Milton Gilbert, jak rwnie Gerhard Colm, wszyscy oni znajdowali si pod innym jeszcze wpywem, ktry teraz zacz byd decydujcy, jeli chodzi o propagowanie pogldw Keynesa. Byo nim obliczanie dochodu narodowego, produktu narodowego i ich skadnikw. Wielkoci te od dawna ju badano, ale ostatnio analizy te zostay doprowadzone do znacznie wyszego staniu doskonaoci i aktualnoci przez Simona Kuznetza, wybitnego ekonomist i statystyka z Uniwersytetu Pensylwania i Krajowego Biura Badao Ekonomicznych (National Bureau of Economic Research), a pniej profesora z Harvardu. (W roku 1971 Kuznetz otrzyma nagrod Nobla za swe prace z ekonomii.) Robert Nathan i Milton Gilbert byli uczniami i wsppracownikami Kuznetza. Prowadzone pod kierunkiem Nathana obliczenia Kuznetza znalazy due zastosowanie i rozgos w latach wojny. Wykazyway one, jaki wzrost cakowitej produkcji by moliwy do osignicia, co byo przeznaczane na cywilne inwestycje i konsumpcj, a co wskutek tego mogo byd dostpne dla celw wojskowych. Znajomod tych wielkoci znacznie si przyczynia do tego, e amerykaoskie, a przede wszystkim brytyjskie planowanie podczas wojny byo znacznie racjonalniejsze ni w Niemczech, gdzie nie dysponowano takimi informacjami. Z nadejciem pokoju stao si oczywiste, e te same obliczenia wyka, jaka produkcja i zatrudnienie bd moliwe, co z osignitego dziki temu dochodu zostanie
336 337

Jobs and Markets, The Committee for Economic Development, McGraw HiU Book Co., New York 1946. W owym czasie do Komitetu ds. Rozwoju Gospodarczego dosza wiadomod, e opracowuj recenzj Jobs and Markets dla ,,Fortune, podkrelajc z satysfakcj keynesowski postpowy charakter tej publikacji. Autorzy przychodzili prosid o zagodzenie lub usunicie wzmianek o Keynesie. W interesie waniejszej sprawy zgodziem si na to rozsdkiem podyktowane naruszenie dziennikarskiej wolnoci i uczciwoci.

zaoszczdzone, a co bdzie trzeba zainwestowad, eby te oszczdnoci skompensowad i zapewnid tym samym pene zatrudnienie. Obliczenia te byy ...empirycznym odpowiednikiem keynesowskiego modelu systemu gospodarczego i krtkoterminowych zmian zachodzcych w produkcji i zatrudnieniu, ktre ten model ilustruje. W rzeczy samej, wanie rwnoczesne ukazanie si w poowie lat trzydziestych Oglnej teorii Keynesa i wczesnego raportu Kuznetza na temat dochodu narodowego brutto i jego skadnikw - jako wydatkw - pozwolio na wyraenie w kategoriach ilociowych rewolucji Keynesa w zakresie myli ekonomicznej338. Wkrtce z dyskusji wyonia si propozycja, eby dyd do stanowczego, ustawowo potwierdzonego zaangaowania si na rzecz pogldw Keynesa i Kuznetza. Pocztkowo zaangaowanie to byo rzeczywicie bardzo stanowcze. Pierwsze projekty ustawy o penym zatrudnieniu jak j z pocztku nazywano, gosiy suwerenne i niezbywalne prawo kadego Amerykanina do pracy. A od rzdu domagano si corocznego okrelania oraz, gwarantowania paostwowych i prywatnych inwestycji, ktre by zapewniy pene zatrudnienie przez kompensowanie wolumenu powstajcych w tych warunkach oszczdnoci. W kadym roku, w ktrym prywatne inwestycje nie osigayby wymaganego poziomu, rzd federalny powinien poyczyd i wydatkowad sum potrzebn do wyrwnania rnicy. Pocztkowo ustawa okrelia sum globalnych inwestycji, ktre bd najprawdopodobniej potrzebne, na okrge 40 mld dol. W 1945 r. James E. Murray z Montany339 przedstawi Senatowi projekt ustawy S 380, w ktrym skrelono t sum. By on szeroko popierany przez liberalnych czonkw Senatu. Ju w 1945 r. wystpowanie przeciw penemu zatrudnieniu stawao si trudne, chocia w koocu znaczna liczba ustawodawcw daa si sprowokowad. W Senacie negatywn reakcja na ten projekt, kierowana przez Roberta A. Tafta, bya jednak stosunkowo agodna. Wiele wysikw powicono na sowne modyfikacje, ktre w opinii popierajcych ustaw powodowayby zakamuflowanie finansowania opartego na deficycie, a w opinii jej wrogw - zniechcayby do niego. Ustawa ta przesza w Senacie, przy czym zawarte w niej zobowizanie dotyczce penego zatrudnienia oraz danie prognoz inwestycyjnych i wezwanie do dokonywania wynikajcych z nich wydatkw pozostay przewanie, chod niecakowicie nienaruszone. Izba Reprezentantw bya wtedy, jak czsto pniej, znacznie bardziej konserwatywna. Wic zanim jeszcze projekt ustawy do niej doszed, opozycja zdajc sobie spraw z niebezpieczeostwa zorganizowaa si do walki przeciwko niemu. Przygotowano uczon analiz ustawy na danie Krajowego Stowarzyszenia Przemysowcw i Donaldsona Browna, jednego z dyrektorw General Motors. Stwierdzono w niej, e ustawa wzmocni uprawnienia rzdu, zniszczy prywatn przedsibiorczod, nadmiernie zwikszy uprawnienia federalnej wadzy wykonawczej, zalegalizuje wydatkowanie pienidzy i pompowanie ich do gospodarki przez rzd federalny, sprowadzi socjalizm, bdzie niewykonalna i niepraktyczna, obiecuje za duo i naraa si na miesznod. Te i podobne materiay byy rozpowszechniane po caym kraju, ze szczeglnym uwzgldnieniem wyborcw

338

M. Abramowitz, Nobel Prize for Economics: Kuznetz and Economic Growth, Science 1971, t. 174, nr 4008, s. 482. 339 Pierwotnie z okrgu Eigin w Ontario na pnocnym brzegu Jeziora Erie. Ten raj liberaw jest rwnie miejscem pochodzenia autora niniejszej ksiki.

senatora Murraya w Montanie, gdzie je wkadano do indywidualnych skrzynek pocztowych ma wsi, przy czym musiay one byd rdem pewnego zakopotania340. W wyniku tej opozycji ustawa S 380 zostaa w sposb fachowy wykastrowana, a nastpnie zwalczana jako zbyt liberalna przez tych kongresmanw, ktrych jej wykastrowanie poprzednio uspokoio. W tej postaci przesza w Izbie Reprezentantw. Konferencja obu izb zgodzia si usund wzmiank o penymi zatrudnieniu jako budzc zbytni sprzeciw. Natomiast w dokumencie, ktry stanowi nieomal rekord wszechczasw w zakresie zastrzeeo, zmian, poprawek i generalnego wycofywania si sownego, okrelono nastpujcy cel polityki rzdu Stanw Zjednoczonych: ...uyd wszystkich dostpnych praktycznie rodkw *...+, przy pomocy i wsppracy ze strony przemysu, rolnictwa, zwizkw zawodowych oraz lokalnych i stanowych organw rzdowych, by koordynowad i wykorzystad wszystkie plany, funkcje i zasoby w celu stworzenia i utrzymania (w sposb obliczony na rozwj swobodnej, konkurencyjnej inicjatywy i oglnego dobrobytu) warunkw zapewniajcych uyteczne zatrudnienie tym, ktrzy bd zdolni i chtni do pracy oraz bd jej poszukiwad, jak te popierad maksymalne zatrudnienie, produkcj i si nabywcz. Osignicie tych imponujco sformuowanych celw miao si dokonad bez adnego keynesowskiego systemu rwnowaenia oszczdnoci i inwestycji - prywatnego czy te publicznego. Nie trzeba dodawad, e nie przewidywano rwnie adnych zobowizao co do wynikajcych std wydatkw. Natomiast na pocztku kadej sesji miano przedstawiad raport specjalnemu poczonemu komitetowi obu izb Kongresu. Mia on zawierad ocen stanu gospodarki i ograniczyd si do zaproponowania dziaao, ktre mogy byd potrzebne do popierania i wspomagania swobodnej konkurencyjnej przedsibiorczoci oraz poytecznego i maksymalnego zatrudnienia zdolnych i chtnych do pracy, ktrzy bd jej poszukiwad, jak si tego domagaa wspomniana deklaracja. Cakowite wydawao si zwycistwo konserwatywnego kontrataku przeciw Keynesowi, ktrego wraz z Henrym Wallace'em, Stuartem Chase'em i Williamem Beveridge'em - przedstawiano w czasie debaty jako jednego ze zych duchw zasugujcych na egzorcyzmowanie. Byo to jednake zwycistwo pyrrusowe. Konserwatyci w Izbie Reprezentantw - czciowo w celu zmniejszenia fiskalnych uprawnieo prezydenta, a czciowo w celu zastpienia istoty rzeczy jej pozorami - wstawili do ustawy przepis o utworzeniu specjalnego organu doradczego do spraw ekonomicznych, Rady Doradcw Ekonomicznych (Council of Economic Advisers). Zostao to przyjte przez liberaw. Pocztkowo rada wydawaa si tak mao wana, e mino wiele miesicy, zanim prezydent Truman powoa wreszcie jej trzech czonkw. Kiedy to zrobi, wybra na przewodniczcego Edwina G. Nourse'a, powaanego uczonego, ktrego zaangaowanie na rzecz idei Keynesa byo minimalne - i nic zreszt dziwnego, gdy nie powici on im nigdy najmniejszej uwagi. Jednake wiceprzewodniczcym zosta Leon Keyserling, ktry pracowa nad zredagowaniem i przeprowadzeniem ustawy o zatrudnieniu. Keyserling by arliwie zaangaowany w realizacji jej celw, a rwnoczenie by wyjtkowo energiczny i gruntownie zorientowany w nastrojach panujcych w Waszyngtonie. W listopadzie 1949 r. zosta penicym obowizki przewodniczcego, a w nastpnym roku przewodniczcym rady. Keyserlinga nie odstraszay konserwatywne zastrzeenia zawarte w ustawie podstawowej. W sposb stanowczy skierowa prace rady na osignicie
340

s. K. Bailey, Congress Makes a Law, Columbia University Press, New York 1950, s. 137-138. Ksika ta Jest nadzwyczaj wyczerpujcym i jasnym studium opisujcym rda ustawy o zatrudnieniu z roku 1946, pniejsze osabienie jej treci i wreszcie jej uchwalenie. Nieprzychylna analiza bya dzieem profesora Julesa Backmana z New York University, ktrego w owym czasie uwaano za wygodnego czowieka do takich celw.

pierwotnych celw w zakresie zatrudnienia. I wraz z Walterem Hellerem, ktry zosta przewodniczcym w dziesid lat pniej za czasw Kennedy'ego, wykaza, e ordownictwo w tej sprawie zarwno w stosunku do prezydenta, jak ogu ludnoci, jest istotnym instrumentem wadzy. Chocia jego roszczeo do pionierskiej roli w nowej organizacji i polityce nikt obecnie nie kwestionuje, to jednak przez duszy czas mu jej nie przyznawano. Keyserling znajdowa si w bardzo trudnej sytuacji. Rozwijanie dziaalnoci bardzo powanie utrudnia mu fakt, e by on prawnikiem. Pod koniec II wojny wiatowej zawodowi ekonomici zaczynali byd w Stanach Zjednoczonych zdecydowan si. Trudno si byo pogodzid z tym, e pierwszy, ktry t ich si ujawni, nie by adeptem w ich kunszcie. Keyserling nie uatwia sytuacji przez swe czste aluzje do tego wanie rda zawodowej niechci. Od czasw Keyserlinga wszyscy czonkowie rady byli w peni uznanymi przedstawicielami profesji ekonomicznej. W cigu dwudziestu lat od uchwalenia ustawy o zatrudnieniu i powoania Rady Doradcw Ekonomicznych kadego roku w styczniu341 publikowano ekonomiczny raport prezydenta (The Economic Report of the President). Jest to kompetentne sprawozdanie specjalistw na temat zachowania si gospodarki w ostatnim okresie oraz jej perspektyw. Raporty te miay jednak pewne wady. Rzadko kiedy administracja, spogldajc wstecz na swoj dziaalnod, dostrzegaa jej braki. Nigdy przy ocenie wynikw swej zamierzonej polityki nie uznawaa, e nie id one we waciwym kierunku. Niemniej jednak obecnod w otoczeniu prezydenta ludzi bezporednio zainteresowanych produkcj i zatrudnieniem oraz dalszym ich wpywem na wydatki, podatki, polityk Rezerwy Federalnej, polityk w zakresie handlu midzynarodowego, a nawet polityk roln bya bardzo wana. W wietle pniejszej historii wtpliwe jest, czy ci, ktrzy brali udzia w przygotowaniu pierwszego projektu ustawy S 380 i ktrzy chcieli, eby budet federalny szczegowo wykazywa, jakie bd przychody, ile si zainwestuje czy wydatkuje, ile bdzie dodatkowo potrzebne na wydatki rzdu w celu zatrudnienia zdolnych, chtnych i szukajcych pracy, domagaliby si o wiele wicej.

341

Czasem w lutym. Pocztkowo ukazywao si wicej raportw rocznie.

Rozdzia XIX Nowa polityka ekonomiczna u szczytu powodzenia

W latach, ktre nastpiy po II wojnie wiatowej, w Stanach Zjednoczonych uwaano, e wzmianka o Keynesie, bardziej nawet ni o Marksie stanowicym mniej istotne zagroenie, wywouje sprzeciw konserwatystw i wyklucza umiarkowane poparcie, ktre bez tego mona byo uzyskad. Chocia uznano osignicia polityki keynesowskiej, nazwisko Keynesa byo czerwon pacht. W 1947 r. Seymour Harris z Uniwersytetu Harvard, najgorliwszy z wszystkich ordownikw Keynesa i jeden z najbardziej wpywowych, wyda na temat jego pogldw zbir esejw, ktry si odbi szerokim echem. Rozpocz go pomiertnym wspomnieniem w londyoskim Timesie z 22 kwietnia 1946 r. Lord Keynes, wielki ekonomista, zmar wczoraj w Tilton, Firle, w Sussex, na atak serca. Z jego mierci Anglia stracia bardzo wielkiego obywatela. By on czowiekiem niezwykych zdolnoci.... Harris nada swej ksice tytu The New Economics342. W nastpnych latach termin ten sta si przyjt form okrelania nowej polityki gospodarczej343. Wraz z nadejciem administracji Kennedy'ego zaangaowanie si rzdu Stanw Zjednoczonych po stronie tej polityki byo otwarcie przyznawane. W latach prezydentury Kennedy'ego i w pocztkowych latach prezydentury Johnsona344 produkcja globalna rosa stale i rwnomiernie. Wynikajcy std wzrost zatrudnienia by szybszy ni przyrost siy roboczej i w rezultacie bezrobocie stale si zmniejszao. A w wyniku niewielkich zabiegw bezporednich ceny utrzymywano na staym poziomie. Tak wygldaa New Economics. Wydawao si, e nic zego si nie dzieje. Odpowiedzialnych za polityk gospodarcz nie drczyy wic zbytnie wtpliwoci. W pocztkach 1968 r., gdy okres powojennej prosperity kooczy swj dwudziesty rok, doradcy ekonomiczni prezydenta zaczli si zastanawiad nad osignitym niedawno rekordem. Owiadczyli, e w ostatnich latach osignid byo czym wicej ni zbiegiem okolicznoci aktywne i wiadome stosowanie polityki fiskalnej i pieninej w celu osignicia dobrobytu... I dodawali, e polityka gospodarcza rzdu federalnego *...+ nie czeka ju z podjciem rodkw zaradczych na wystpienie recesji lub powaniejszej inflacji345. Nastpowao potem niewielkie ustpstwo na rzecz skromnoci, z ktrego si szybko wycofano: Polityki fiskalnej ani pieninej nie prowadzono w ostatnich kilku latach w sposb doskonay ani ich w sposb doskonay nie koordynowano. Ale nasza polityka pozostawaa pod cigym i skoordynowanym nadzorem. A nasze dziaania zmierzay niezmiennie w prawidowym kierunku, chod nie zawsze byy naleycie zsynchronizowane czy miay w peni odpowiedni zasig346.

342

The New Economics: Keynes Influence on Theory and Public Policy, red. S, E. Harris, Alfred E. Knopf, New York 1947. 343 J. Tobin, The New Economics One Decade Older, Princeton University Press, Princeton 1974. Sugeruje on, e powszechne stosowanie tego terminu nie Jest zwizane z ksik Harrisa, lecz e zosta on w sposb niezaleny ukuty przez waszyngtooskich reporterw w roku 1962. 344 John F. Kennedy by prezydentem w okresie od 20 stycznia 1961 r. do 22 listopada 1963 r., a Lyndon B. Johnson od 22 listopada 1963 r. do 20 stycznia 1969 r. Przyp. tum. 345 Economic Report of the President, 1968, s. 7. Dodano wyrnienie. 346 Tame, s. 7.

By to niestety ostatni niemal moment na gratulacje pod wasnym adresem, najbardziej nawet zasuone. Lepsze wyczucie historii mogo byo przed tym ostrzec. W grudniu 1928 r. Calvin Coolidge posa do Kongresu swe ostatnie ordzie o stanie paostwa. Powiedzia w nim: aden z obradujcych kiedykolwiek kongresw Stanw Zjednoczonych nie spotka si przy badaniu stanu naszego paostwa z bardziej zadowalajc perspektyw ni ta, ktra si nam obecnie ukazuje. W dziedzinie spraw krajowych panuje zadowolenie i spokj *...+ i osignito najwyszy od lat dobrobyt347. Ju w nastpnym roku przysza katastrofa.

Za obiecujc fasad nowej polityki ekonomicznej kryy si faktycznie w tych latach cztery powane wady. Niektre z nich zaczynay ju w tym czasie byd widoczne. Wszystkie s obecnie nadzwyczaj jasno dostrzegane dziki nieocenionej zawsze pomocy retrospekcji. Pierwsz byo poleganie na prognozach i na przewidywaniach oraz podejmowanie dziaania, zanim stao si ono potrzebne. Przewidywanie jest czym niedoskonaym - wszystkie prognozy w ekonomii s niedoskonae. A co nawet waniejsze, ekonomista zajmujcy wysokie stanowisko jest pod silnym osobistym i politycznym naciskiem w kierunku bdnego prognozowania. Czciowo wynika to z pokusy przewidywania tego, czego si pragnie, a zawsze si pragnie lepszych, a nie gorszych osignid gospodarczych. A czciowo wynika to z tego, e wielu ekonomistw uwaa, i prognozy wpywaj na spenienie si wanie tego, co przewidywano. Istnieje przewiadczenie, e pesymistyczne przewidywania co do zatrudnienia i produkcji wywoaj ponure i pesymistyczne nastroje wrd biznesmenw i skoni ich do ograniczania wydatkw. Przewidywanie wyszych cen skoni korporacje do zrewidowania wasnych cen i do ich podniesienia. A zwizki zawodowe bd opierad swoje dania w zakresie pac na wypowiedziach rzdu na temat zmian cen i kosztw utrzymania. Przewidywanie wyszych cen stanie si natychmiast argumentem w przetargach. Wynika std, e wszelkie urzdowe prognozy w dziedzinie gospodarczej s podejrzane. Kady czytajcy je powinien brad pod uwag zawarty w nich znaczny udzia pobonych yczeo. W cigu dekady od poowy lat szeddziesitych do poowy lat siedemdziesitych polityka gospodarcza miaa byd w znacznym stopniu prowadzona na podstawie prognoz, w duej mierze opartych na nadziejach. Ponadto urzdowe prognozy gospodarcze nie mog byd sprzeczne z innymi i jeszcze bardziej optymistycznymi oczekiwaniami ogu ludnoci. W latach 1967-1968 - ostatnich latach sukcesw gospodarczych - gospodarka znajdowaa si pod wzrastajcym naciskiem wydatkw na wojn wietnamsk. Zgodnie z wszelkimi oficjalnymi teoriami wojna ta miaa si y wkrtce zakooczyd. Widad byo coraz janiejsze wiato przy koocu niemiertelnego obecnie tunelu. Ekonomici zwizani z z administracj, chodby nie wiem jak przewiadczeni o dugim j trwaniu wojny i rosncych jej kosztach, nie mogli tego przyjd J za podstaw obliczeo przeznaczonych do publikacji. Nie mogli publicznie przepowiadad, e wydatki wojenne bd wzrastad, a presja inflacyjna si wzmoe. Obowizywao oficjalne przewidywanie co do kooca wojny, bez wzgldu na to, jak byo bdne czy zmylone. Trzy pozostae wady miay charakter szczegowy i konkretny. Wszystkie powodoway ograniczenie, a nawet zniweczenie zdolnoci rzdu do skutecznego uporania si z inflacj.

347

J. k. Galbralth, The Great Crash, 1921, wyd. III, Houghton Mifflin Co., Boston 1972, s. 6.

Pierwsza z tych trzech wad odnosia si do mechanizmu dziaania w zakresie dobrze ju znanego obecnie problemu wpyww na rynek.-W latach po II wojnie wiatowej znaczenie i wiara w siebie zwizkw zawodowych stale rosy. Jeeli wpywy wielkich korporacji na rynku nie wzrastay, jak to usilnie starali si udowodnid niektrzy konserwatywni ekonomici, to dlatego, e - jak wykazyway ich statystyki - ju od dawna byy one bardzo due. Jednake, zdaniem wszystkich z wyjtkiem najbardziej arliwych obroocw klasycznego rynku konkurencyjnego, faktycznie te wpywy zwikszyy si w takim stopniu, e obecnie, kiedy gospodarka zbliaa si do penego wykorzystania mocy produkcyjnych, mona byo podnied ceny w rozlegej dziedzinie skoncentrowanego przemysu. Zwizki zawodowe, reagujc na te ceny, mogy uzyskad wysze pace, a korporacje - przerzucid dalej wynikajce std wysze koszty pac. A wic powstawaa znana ju spirala. W czasie wojny spirali tej nie mona byo zatrzymad za pomoc posunid oglnej polityki fiskalnej, chyba e w wyniku znacznie wikszej produkcji ni ta, na ktr mona byo sobie pozwolid. W czasie pokoju z kolei nie mona jej byo zatrzymad, chyba e kosztem wikszego bezrobocia, ni mona byo tolerowad. Rozwizanie, ktre pozornie osignito podczas administracji Kennedyego, pozostawiao wiele do yczenia zarwno pod wzgldem mechanizmu, jak teorii, na ktrych si opierao. Chcc uzyskad peny obraz tych jego saboci, trzeba si cofnd do wczeniejszych lat dobrobytu.

Surowy sprawdzian zdolnoci gospodarki do czenia wysokiej produkcji ze staymi cenami dokona si po wybuchu wojny koreaoskiej w lecie 1950 r. Ceny wzrosy gwatownie w nastpnych miesicach, czciowo wskutek wspomnianych ju wpyww na rynek ze strony korporacji i zwizkw zawodowych, a czciowo wskutek pogoni za towarami ludzi, ktrzy pamitali niedawne braki z okresu wojny. W czerwcu 1950 r. wskanik cen hurtowych wynosi 80, za w styczniu nastpnego roku ju 89 (1967 = 100)348. Wbrew pocztkowej opozycji administracji Trumana Kongres uchwali wtedy ustaw wprowadzajc kontrol pac i cen. Utworzono Urzd ds. Stabilizacji Cen (Office of Price Stabilization) pod energicznym kierownictwem Michaela DiSalle'a i Gardnera Ackleya, przy czym ten ostatni by weteranem kontroli cen z czasw II wojny wiatowej. Dla; wprowadzenia w ycie tej ustawy powoano specjaln wielk organizacj. Rzadko si zdarzao, eby jaka dziaalnod ekonomiczna daa rwnie bezporednie i znaczce wyniki. Zwykowy ruch cen zosta wkrtce cakowicie powstrzymany. Moliwe, e wzrosty cen zmniejszyyby si z biegiem czasu bez tej kontroli, z chwil kiedy ludnod doszaby do przekonania, e konflikt koreaoski jest, jeli chodzi o jego konsekwencje, spraw mao wan - nie jest to powtrzenie II wojny wiatowej. Ale w czasie podejmowania tych dziaao spirala pac i cen w peni si rozwijaa. Gdyby nie byo kontroli, rozwijaaby si ona dalej, a moe nawet w szybszym tempie. Kolejny raz okazao si, e do opanowania spirali potrzebne jest bezporednie dziaanie. Jednake znowu dowiadczenie to pozostao bez wpywu. Uznano nawet krtkotrwae powodzenie kontroli z czasw wojny koreaoskiej, ale bya to sytuacja wojenna. Dowiadczenia wojenne zlekcewaono wic jako nietypowe. Nikt nie mg powiedzied, e ten mao wany i odlegy konflikt obudzi wiele uczud patriotycznych lub zachci do dziaao, ktre by nie byy moliwe w okresie pokoju.
348

Obliczone na podstawie Economic Report of the President, 1952, s. 189 i Economic Report of the President, 1974, s. 305.

Kontrole z czasu wojny koreaoskiej zostay zniesione w roku 1953, a potem ceny przemysowe i pace ponownie zaczy si powoli podnosid w gr. Wydao si to w owym czasie na tyle kopotliwe, e skonio administracj Eisenhowera349 - najpierw w poowie lat piddziesitych, a potem pod koniec dekady - do podniesienia stopy procentowej, ograniczenia ekspansji pieninej i denia do umiaru w dziedzinie operacji budetowych. Deficyt budetowy, niewiele niszy od 6 mld dol. - w 1954 r., przeksztacono w nadwyk mniej wicej tej samej wielkoci w nastpnych dwu latach. W 1958 r. deficyt znowu wzrs do 10,2 mld dol. Nastpnego roku obniono go do 1,2 mld dol. i zamieniono w nadwyk 3,5 mld dol. w 1960 r.350. Ceny produktw rolnych spady gwatownie w obu okresach ograniczeo. Poniewa nie podlegay wpywom rynkowym korporacji ani naciskom dao pacowych zwizkw zawodowych, reagoway w taki sposb, w jaki ceny powinny reagowad. Z drugiej strony ceny wyrobw przemysowych stale rosy a do roku 1960. Do tego czasu wskanik cen wyrobw przemysowych wynoszcy 95,3 (1967 = 100) podnis si o penych 10 punktw ponad wartod z 1953 r., kiedy zniesiono kontrole z okresu wojny koreaoskiej. W latach 1960-1961 ograniczenia pienine i fiskalne w znacznej mierze przyczyniy si do zatrzymania wzrostu cen wyrobw przemysowych. Ale bardziej rzucajc si w oczy i bolesn lekcj, z ktrej obecnie zdajemy sobie spraw, by zwizany z tym poziom bezrobocia - mianowicie rednio 6,7% siy roboczej w 1961 r.351 Nieprzypadkowym skutkiem politycznym kontroli cen kosztem wzrostu bezrobocia by wybr na prezydenta J. F. Kennedy'ego w 1960 r. Tak znikomy by margines gosw, ktre zadecydoway o jego wyborze, e trudno przypuszczad, i bez tylu w dobrej intencji sprowadzonych na ludnod cierpieo zostaby on wybrany. Wanie rodkom zaradczym podjtym w celu opanowania inflacji cen wyrobw przemysowych republikanie, wcznie z Nixonem, przypisywali swoj porak.

Nauka z elekcji Kennedy'ego nie posza w las, jeli chodzi o now administracj. W latach piddziesitych prezydent Eisenhower i jego wsppracownicy skierowali wiele apeli do zwizkw zawodowych i korporacji, eby zagodziy swoje dania w zakresie pac i cen w imi patriotyzmu i wikszej stabilizacji cen. Tak jak poprzednio, a w znacznym stopniu i przez nastpnych dwadziecia lat, uznawana bya decydujca rola wpyww korporacji i zwizkw zawodowych na procesy inflacyjne. W apelach tych dostrzegano potrzeb bezporedniej interwencji, ale tumaczono z reguy, e skuteczna interwencja jest niezgodna z systemem wolnorynkowym. Nowa administracja demokratw uznaa w pewnym stopniu potrzeb interwencji. Natychmiast zaczto szukad mechanizmu, ktry by umoliwi rozpoczcie skutecznej walki ze spiral pac i cen. Problem ten zosta wyranie sformuowany w raporcie Rady Doradcw Ekonomicznych w pierwszym roku nowej administracji: Istniej wane sektory gospodarki, w ktrych s due przedsibiorstwa albo dobrze zorganizowani pracownicy, albo te jdrno i drugie. W tych sektorach prywatne grupy rozporzdzaj szerok swobod decyzji w zakresie warunkw umw o pace oraz w zakresie wyznaczania cen352.

349 350

Dwight D. Eisenhower by prezydentem w okresie od 20 stycznia 1953 r. do 20 stycznia 1961 r. Przyp. tum. S to deficyty i nadwyki wynikajce z obliczeo dochodu narodowego (por. rozdzia XVII, notka 8). Economic Report of the President, 1974, s. 328. 351 Economic Report of the President, 1974, s. 279, 305. 352 Economic Report of the President, 1962, s. 185.

Zwizane z tym dziaanie nadal jeszcze zaleao od dobrowolnej zgody stron, chyba e mg je poprzed nacisk urzdowy lub sankcje porednie. Ustalano oficjalne granice i wytyczne okrelania cen i pac. W myl tych zasad wymagano od zwizkw zawodowych ograniczenia dao w zakresie pac do wielkoci w przyblieniu rwnowanej rocznemu przyrostowi wydajnoci pracy, ocenianemu wwczas na okoo 3%. Poniewa podniesienie wydajnoci zwikszao produkcj przypadajc na 1 roboczogodzin o tyle, e pokrywao wzrost pac, nie prowadzio to na og do wzrostu rednich kosztw. I wanie ze wzgldu na t staod kosztw dano, eby przedsibiorstwa utrzymyway ceny na staym poziomie. Z wiosn roku 1962 polityka ta zostaa poddana dramatycznej prbie i doczekaa si znacznego rozgosu. Z pocztkiem tego roku Arthur Goldberg, minister pracy, a poprzednio generalny doradca zjednoczenia pracownikw stalowni, wynegocjowa umow o pace z przemysem stalowym, ktra bya - oglnie biorc - zgodna z wytycznymi. Wwczas U.S. Steel Corporation beztrosko ogosia podwyk ceny stali o 6 dol. na tonie, wykazujc tym wybitn skonnod do obudnej i nader nierozsdnej dufnoci w bezkarnod swego postpowania, ktre od dawna naleao do tradycji polityki pewnego odamu korporacji. Kiedy podwyka ta zostaa podana do wiadomoci publicznej, prezes tej korporacji uda si do prezydenta, eby go o tym zawiadomid. Reprezentanci innych przedsibiorstw wkrtce zrobili to samo. Prezydent Kennedy odpowiedzia wymylnymi inwektywami co do charakteru i rodowodu biznesmenw. Fakt ten - w poczeniu z grob ze strony Federalnej Komisji Handlu (Federal Trade Commission) zastosowania sankcji przewidzianych przez ustawy antytrustowe w zakresie rzdowych zakupw stali i z oburzeniem ogu ludnoci, prasy i Kongresu zmusi te przedsibiorstwa do refleksji. Jedno czy dwa z nich - wraliwsze ni reszta - zdecydoway si nie podnosid cen. Reszta, wcznie z korporacj przemysu stalowego, zostaa zmuszona do cofnicia podwyki. Ocalono wic zasad dobrowolnoci w kontroli pac i cen, jak j niecile nazwano. Przez nastpne cztery lata, ktre byy okresem rosncego zatrudnienia i produkcji, ceny wyrobw przemysowych byy niemal stae. W powcigliwej ocenie tego dowiadczenia Walter Heller, gwny twrca polityki gospodarczej owych lat, doszed do wniosku, e ...sdzc zarwno z prywatnie wyraanych opinii (i publicznego narzekania na krzywdy) ze strony biznesmenw i robotnikw, jak te z dokadnych badao porwnawczych trendw pac i kosztw, mona ustalonym wytycznym susznie przypisad zasug zagodzenia ruchu pac i cen w czasie wielkiej ekspansji lat szeddziesitych353.

Sytuacja taka nie miaa trwad dugo. Poczwszy od 1966 r. nastpoway due przyrosty wydatkw na wojn wietnamsk. Do naturalnej niechci do zwikszania podatkw doczaa si jeszcze silniejsza niechd do zwikszania ich na rzecz niepopularnej wojny. Dopiero w 1968 r. uchwalono w koocu dodatkowy podatek na wydatki wojenne. Tymczasem rosncy popyt stwarza nacisk na ceny i koszty utrzymania. W miar jak te rosy, wzrasta nacisk na uzyskanie wyszych pac w umowach o prac, bo ostatecznie staod cen bya jednym z elementw umowy. Rwnoczenie autorytet moralny rzdu, ktry musia si teraz starad o poparcie dla potpianej powszechnie wojny, powanie si obniy. Dlatego te w miar jak wytyczne staway si coraz potrzebniejsze, ich skutecznod malaa. W 1966 r. umowa ze zwizkami zawodowymi budowlanych z New Jersey przekroczya znacznie kwot dopuszczon przez wytyczne, co si pniej powtrzyo w umowie z mechanikami lotniczymi. Wkrtce ograniczenia dotyczce zarwno cen, jak pac, stay si martw liter. Ekonomici
353

W. W. Heller, New Dimensions of Political Economy, Harvard University Press, Cambridge 1966, s. 46.

administracji Nixona, obejmujc urzdy w styczniu 1969 r. jasno dali do zrozumienia, e wszelkim takim interwencjom rynkowym s przeciwni ze wzgldw zasadniczych. Dla nich zasady, chodby nie wiem jak sprzeczne z istniejcymi warunkami, byy najwaniejsze. Uwaali oni, e nic nie ma bardziej podstawowego znaczenia dla konserwatywnej myli ekonomicznej ni dobroczynny prymat rynku. Ale rynek nie jest ani dobroczynny, ani nie ma prymatu, gdy musi na nim istnied interwencja rzdu zapobiegajca inflacji i usprawniajca tym samym jego funkcjonowanie. Stosowanie wytycznych i zwizanych z nimi ograniczeo cen nie byo rwnie nigdy brane pod uwag przez stereotypowo mylcych liberalnych ekonomistw. To take miao swoje przyczyny. System Keynesa pozostawi rynek w stanie nietknitym, a wraz z nim - podrcznikowe teorie mikroekonomiczne. Poda i popyt dochodziy do rwnowagi po odpowiednim uksztatowaniu popytu przy wyszym ni przedtem poziomie produkcji. Nie zmieniony pozostawa mechanizm, za pomoc ktrego zapewniano rwnowag poday i popytu, ustalano ceny oraz rozdzielano zasoby midzy poszczeglne zastosowania. Wytyczne byy oparte na zaoeniu, e ceny i pace podlegaj kontroli korporacji i zwizkw zawodowych. Jedne i drugie odzwierciedlay, zamiast rwnowagi na rynku, wpywy korporacji i zwizkw zawodowych. Dla tych za nie byo miejsca w uznanej ekonomice. Byo to wic co, czego wielu liberalnych ekonomistw nie chciao dostrzegad. Niektrzy robi to do dzi. Liberalni czonkowie Rady Doradcw Ekonomicznych nie uniknli w czasie swojej kadencji nieprzyjemnie realnego wpywu zwizkw zawodowych na pace i korporacji na ceny oraz wzajemnego oddziaywania jednych na drugie. Ale gdy si tylko znaleli z powrotem na uniwersytetach i zaczli uczyd modzie, mogli przestad si zajmowad tak przyziemnymi, spornymi i nienaukowymi sprawami. W ich opracowaniach i wykadach ceny byy jeszcze raz odebrane korporacjom, a zwizki zawodowe ponownie poddane rynkowi, zatrudnienie byo znowu zapewnione, a inflacja powstrzymana przez dokadnie przemylane przez specjalistw procesy przystosowawcze z zakresu polityki pieninej i fiskalnej. Ale tu pojawiaa si skaza. Dowiadczenia lat dobrobytu wykazyway, e gospodarcze wpywy korporacji i zwizkw zawodowych mog zniweczyd wysiki majce na celu poczenie wysokiego stanu zatrudnienia ze staymi cenami. Dlatego te interwencja okazywaa si konieczna. Praktyka nigdy jednak nie zostaa uwzgldniona w zasadach, a zasady zachoway nadal swj istotny wpyw. Utrzymuje si oparty na pobonych yczeniach mit, e w sprawach tak gboko interesujcych obywatela, jak polityka gospodarcza, decyduje obywatel. Moliwe, e na dusz met tak jest rzeczywicie. Obywatel zachowuje na szczcie prawo usunicia z czasem z urzdw paostwowych tych, ktrzy zawiedli. Ale zanim niepowodzenie stanie si widoczne albo usunicie z urzdu moliwe, polityka gospodarcza, tak jak operacja na otwartym sercu, pozostaje w rkach specjalistw. Dlatego to, w co wierz lub pragn wierzyd ekonomici, oraz zasady ekonomiczne, do ktrych si odwouj, nie s jakim mao istotnym szczegem. Maj decydujce znaczenie.

Nastpn wad by fatalny brak elastycznoci systemu Keynesa. W miar jak si ten system z upywem lat rozwija, wydatki przestay podlegad ograniczeniom. Podatki nadal przystosowyway si automatycznie do wzrostu czy spadku podlegajcych opodatkowaniu dochodw. Ale - z wyjtkiem skrajnego przypadku wojny - przestay podlegad ustawowym podwykom. Jeeli wydatki mona zwikszad bez moliwoci ich zmniejszania, a rwnoczenie podatki mona zmniejszad bez moliwoci

ich zwikszania, polityka fiskalna staje si oczywicie ulic jednokierunkow. Bdzie wietnie dziaaa przeciw deflacji i depresji, ale niezbyt dobrze przeciw inflacji. System Keynesa by zawsze mniej elastyczny, ni to sobie wyobraali jego rzecznicy. W latach trzydziestych, jak to ju przedtem wspomnielimy, uwaano, e polityka fiskalna dziaa poprzez wydatki publiczne. Zwiksza si je, eby uzupenid niedostateczne prywatne wydatki czy inwestycje, a zmniejsza, gdy wydatki te s wystarczajce. Podatki nie ulegaj zmianie. Poniewa wskutek wzrostu produkcji i zatrudnienia coraz mniej byo korzystajcych z pomocy i zatrudnionych przy robotach publicznych oraz malay roszczenia, np. farmerw, w stosunku do budetu federalnego, istniaa pewna moliwod zmniejszenia wydatkw przy wzrocie produkcji i zatrudnienia. Midzy rokiem 1936 a 1937 wydatki rzdu federalnego zmniejszono z 8,5 mld dol. do 7,2 mld dol., czyli o wicej ni 15%. Byo to cicie due, a zarazem w tamtym momencie wybitnie nierozsdne354. Ale chyba nikt nie sdzi, e atwo jest ograniczyd wydatki publiczne. W latach powojennych wydatki publiczne stay si znacznie bardziej nieelastyczne. W czasie wielkiej depresji wydatki publiczne byy przeznaczane na cele gospodarcze i spoeczne, a wic na zwikszenie produkcji i zatrudnienia oraz podniesienie dochodw bezrobotnych. Z uwagi na takie wanie ich cele traktowane byy przez ludzi o solidnych, konserwatywnych pogldach z niepokojem i obaw. Zawsze istniaa spora liczba wyborcw popierajcych ich redukcj. Po II wojnie wiatowej wydatki publiczne byy bez porwnania wysze. Na przykad w 1954 r. mniej wicej osiem razy przekraczay wydatki sprzed pitnastu lat. Ale teraz bardzo dua ich czd bya przeznaczona na cele wojskowe. Takie wydatki byy oczywicie godne pochway. Miay poparcie potnej biurokracji wojskowej i zaopatrujcych wojsko przemysw. Nie miay ju podtrzymywad dochodu, produkcji czy zatrudnienia, chod te uboczne korzyci byy nie do pogardzenia. Wydatki te miay powstrzymywad komunizm, umacniad bezpieczeostwo narodowe, bronid wolnoci i uzbrajad wolny wiat. Byy to cele, ktrym konserwatyci przyklaskiwali. A wic wydatki nie podlegay ju procesom przystosowawczym, zalenym od potrzeb ekonomicznych. Jak czsto mwiono, nie mona ingerowad w sprawy bezpieczeostwa narodowego. Oznaczao to, e przystosowania trzeba poszukiwad w podatkach. W latach powojennych odznaczay si one w porwnaniu z latami depresji wiksz elastycznoci. Wielkiemu wzrostowi wydatkw publicznych odpowiaday z grubsza zwikszone wpywy z podatkw dochodowych od korporacji i od ludnoci. Zwrcilimy ju uwag na korzystn tendencj w zakresie tych podatkw. Przy wzrastajcej produkcji, dochodzie i zatrudnieniu zarwno dochody indywidualne, jak zyski korporacji rosn. Osoby, ktrych dochody byy dotychczas nie opodatkowane, zaczynaj pacid wwczas podatki, a podatnicy z niszych grup podatkowych przechodz do wyszych. A zyski korporacji rosn wicej ni proporcjonalnie, co wywouje wicej ni proporcjonalny wzrost wpyww z podatkw od tych korporacji. Tak wic wpywy z podatkw rosn wicej ni proporcjonalnie do wzrostu produkcji i dochodu. A kiedy produkcja, dochd i zatrudnienie spadaj, skutki s odwrotne. Im wyszy wolumen podatkw, tym wikszy ich wpyw stabilizujcy. Ulgi podatkowe w stosunku do bogatych oczywicie osabiaj dziaanie tego korzystnego procesu. Jednake w cigu dwudziestu pomylnych lat wiele z tych ulg, a szczeglnie maksymalna stopa podatkowa w wysokoci 50% od tego, co si bardzo wdzicznie nazywa zarobionym dochodem, nie zostao jeszcze zastosowanych. A rne luki
354

Economic Report of the President, 1965, s. 262. Wydatki na rok kalendarzowy, wynikajce z obliczeo dochodu narodowego.

podatkowe i moliwe potrcenia nie byy w peni wykorzystywane. Dziaajcy automatycznie stabilizujcy wpyw podatkw dochodowych by w tych latach stosunkowo silny. W gruncie rzeczy by on chyba zbyt silny. We wczesnych latach szeddziesitych wysunito tez, e przy penym zatrudnieniu wpywy budetowe rzdu federalnego byy zbyt due w stosunku do wydatkw. Wynikiem tego by fiskalny hamulec w stosunku do produkcji, dochodw i zatrudnienia. Chcc zmniejszyd to hamowanie, uznano, e trzeba dokonad horyzontalnej redukcji podatkw. Teraz ju uwiadomienie ogu ludnoci pozwalao na takie pocignicie. Mona byo zmniejszyd podatki w sposb wiadomy, wycznie w celu zwikszenia deficytu budetowego i poprawienia tym samym efektywnoci gospodarki. W roku 1964 dokonano obnienia wpyww budetowych o 14 mld dol. By to najbardziej jawny i dramatyczny przejaw nowego podejcia do polityki gospodarczej355. Jednake takie dziaanie pocigao za sob nieuchronnie koniecznod dziaania w odwrotnym kierunku, gdyby nadmierny popyt zacz cignd ceny w gr. A to, jak pniejsza historia miaa w peni udowodnid, byo znacznie trudniejsze. Wchodzi tu w gr co wicej ni normalna niechd politykw do nakadania wyszych podatkw. Podnoszenie podatkw w momencie, kiedy rosn ceny, wydaje si wszystkim, z wyjtkiem najbardziej wiatych obywateli, dziaaniem szczeglnie nieuzasadnionym. Paci si wicej za towary z powodu wyszych cen, a teraz rzd dodaje jeszcze do tej krzywdy obelg w postaci wyszych podatkw. Niewiele pocignid gospodarczych sprawia bardziej nienaturalne wraenie. T podstawow trudnod potguje jeszcze polityczny aspekt stosowania zwikszonych podatkw dla opanowania inflacji. To dochd i podatki korporacji powinny byd do tego celu uyte; jeeli s nakadane chodby w przyblieniu sprawiedliwie, dotykaj przede wszystkim bogatych. W przeszoci i bogacze Ricarda znani byli ze swojej opozycji w stosunku do inflacji. Ale kiedy rodki walki z inflacj najbardziej si odbijaj na dochodach bogatych, opozycja ta znacznie si zmniejsza. Prawdopodobnie dla zainteresowanych korzystniejsza jest inflacja. W kadym razie stosowanie podatkw jako narzdzia przeciwinflacyjnego znakomicie osabia antyinflacyjn zaciekod bogatych. Jeeli podatki mona zwikszad tylko pod naciskiem siy wyszej w postaci wojny, a wydatkw publicznych nie mona zbytnio zmniejszad z adnego powodu, to polityka keynesowsk nie nadaje si do ograniczania popytu. Moe ona zwikszad si nabywcz, ale nie moe jej zmniejszad. W cigu dwudziestu pomylnych lat nie wymylono adnej niezawodnej metody uporania si ze spiral pac i cen w wypadku, gdy przyczyn inflacji byy bezporednie wpywy na rynek. Tak samo polityka fiskalna nie bya wwczas odpowiednim narzdziem do walki z inflacj. Cele byy wyranie widoczne, ale narzdzia do ich osignicia staway si niepokojco nieskuteczne. Istnia jeden wyjtek od tego, a bya nim polityka pienina. Wobec nieskutecznoci innych narzdzi nic nie byo rwnie niefortunne, jak wzrost zaufania do tej polityki.

Ostatni wreszcie wad systemu byo wanie odrodzenie si w tamtych latach wiary w polityk pienin. W wietle historii tego instrumentu byo to rwnie zaskakujce, jak szkodliwe. Konkretne stosowanie polityki pieninej byo w gruncie rzeczy w cigu owych pomylnych lat ostrone. A i tak wyniki jej nie byy zachcajce. Umiarkowanie restrykcyjne operacje na otwartym rynku w poczeniu
355

W.W. Heller, New Dimensions of Political Economy, jw., s. 71-72.

z podwyszon stop procentow od poyczek bankw w Systemie Rezerwy Federalnej zahamoway, jak oglnie uwaano, ekspansj w poowie lat piddziesitych, a nie zatrzymay wzrostu cen wyrobw przemysowych. A potem, przy koocu dekady, w poczeniu z restrykcyjn polityk fiskaln, zahamoway wzrost cen, jednak kosztem spadku produkcji i wzrostu bezrobocia, co - oprcz innych skutkw - pomogo w wyborze Kennedy'ego. Niemniej wiara w polityk pienin rosa poza koami rzdowymi. Czciowo wynikao to z zacierajcej si ju pamici dawniejszych jej niepowodzeo, a czciowo z normalnej ludzkiej nadziei, e wybawienie bdzie mona w jaki sposb znaled w magii, czarnoksistwie i gusach, ktrymi wadaj specjalici. Czciowo te odzwierciedlao to niczym nie dajcy si podwayd presti bankw centralnych w oglnoci, a Systemu Rezerwy Federalnej w szczeglnoci. A temu czytelnicy niniejszej historii nie bd si ju dziwid. W maym wiatku ekonomiki niepowodzenia polityki pieninej, chocia w peni uznawane, nadal nie byy uwaane za podstawowy bd, lecz za interesujc aberracj. W podrcznikach i na wykadach nadal opisywano z najdrobniejszymi szczegami, w jaki sposb ruchy stopy redyskontowej, jak te zakup i sprzeda obligacji oraz weksli mogy zwikszad lub zmniejszad poda pienidza, pobudzajc zarazem lub hamujc gospodark. Dyskusja o poday pienidza staa si szczeglnie modna, chocia wizaa si w sposb troch niekonsekwentny z rosncymi wtpliwociami (o ktrych za chwil powiemy) dotyczcymi tego, co naley wczad do agregatw pieninych. A najlepsze ze wszystkiego byo to, e polityka pienina bya wolna od wszelkich i utrudnieo zwizanych z procedur parlamentarn. Polityka pienina ...cieszy si pewnym stopniem elastycznoci, ktrej nie ma polityka fiskalna: decyzje Rady Gubernatorw nie podlegaj czasochonnym procedurom charakteryzujcym postpowanie w Kongresie ani stracie czasu, ktra moe wystpid midzy uchwaleniem a wprowadzeniem w ycie polityki fiskalnej356. To odrodzenie dyskusji byo w czci spowodowane skutecznym ordownictwem najsumienniejszego w owych latach badacza polityki i historii monetarnej, profesora Miltona Friedmana. Jako arliwy konserwatysta o niewzruszonych zasadach, profesor Friedman uwaa polityk pienin za podstawowy artyku wiary konserwatystw. Nie wymagaa ona bezporedniej interwencji paostwa na rynku. Nie oddziaywaa na wydatki i podatki, nie mwic ju o zwikszonym budecie, ktry by bardzo wany w systemie Keynesa. Bya to recepta na zminimalizowanie roli rzdu, na powrt do cudownie prostego wiata przeszoci. Profesor Friedman nie wybaczy bdw Rezerwy Federalnej ani nie umniejsza ich znaczenia. Przeciwnie, podkrela je i tym samym nie bra odpowiedzialnoci za przesze niepowodzenia czy nieszczcia. Twierdzi, e zadanie byo prostsze, ni poprzednio zakadano. Profesor Friedman powrci do Irvinga Fishera i utrzymywa, e trzeba zwracad uwag tylko na ilod pienidza we wzorze Fishera. Zmiany w zachowaniu si zasobw pienidza cile czono ze zmianami w dziaalnoci gospodarczej, w dochodach pieninych i cenach [...] Zmiany miay czsto niezalene rdo. Nie byy one po prostu odzwierciedleniem zmian w dziaalnoci gospodarczej357.

356

C. R. McConnell, Economics, wyd. 4, McGraw Hill Book Co., New York 1969, s. 332. Jest to Jeden z dwu czy trzech najpowszechniej uywanych podrcznikw ekonomii. 357 M. Friedman, A. J. Schwartz, A Monetary History of the United States, 1867- -1960, Study by National Bureau of Economic Research, Princeton University Press, Princeton 1963, s. 676. Peniejsze przedstawienie stanowiska monetarystw, najlepsze, jakie moim zdaniem mona obecnie znaled, znajduje si w pracy J. Tobina, The New Economics One Decade Older (Princeton University Press, Princeton 1974, s. 58- -59). Usprawiedliwia ono peny, bardzo nieznacznie przeredagowany cytat: Monetaryzm - w moim rozumieniu - zawiera w sobie co nastpuje: 1. Poprzednie stopy wzrostu zapasw pieninych s gwnymi, a w

Poda pienidza, ktr si obecnie okrela mianem agregatu pieninego, skada si jak zawsze z pienidzy w obiegu (to znaczy poza bankami) i wkadw bankowych, ktrymi si dysponuje przy uyciu czekw. Obejmuje ona take dodane pniej i podlegajce cigle jeszcze dyskusji rachunki oszczdnociowe, poniewa mona je atwo wykorzystad przy dokonywaniu wydatkw, a rnica midzy wkadami oszczdnociowymi a czekowymi staje si coraz mniej wyrana. Jeeli agregaty te kontroluje si w sposb umoliwiajcy stay umiarkowany ich wzrost, ktrego rozmiary s dostosowane do wzrostu dziaalnoci gospodarczej, to zadanie kierowania gospodark jest spenione.. Nie ma nic wicej do zrobienia. Do wykonania tego prostego zadania nie jest w gruncie rzeczy potrzebny skomplikowany aparat decydujcy o polityce Rezerwy Federalnej. Przy wielu niezbyt zreszt powanych okazjach profesor Friedman wypowiada si za zniesieniem Rezerwy Federalnej. Niezbdny jest raczej - jego zdaniem - system twardych regu i stanowczy zamiar stosowania si do nich. Dla kadego, kto w naszym skomplikowanym wiecie szuka atwych rozwizao, nie mona byo znaled nic bardziej odpowiedniego. Profesor Friedman nie przedstawi swoich argumentw w jaki bezplanowy czy nie usystematyzowany sposb. Popar je ogromn mas dowodw, ktre zestawi w taki sposb, eby suyy jego celowi. Przede wszystkim trzeba byo wytumaczyd powane zmiany w szybkoci obiegu pienidza. Istnia take wspomniany ju, nie rozwizany problem tego, co naley zaliczad do agregatw pieninych. W pniejszych latach zadziwiajco proste rozwizanie profesora Friedmana nie miao znaled zastosowania w praktyce, ale miao potnie wspierad nadziej, e wszystkie problemy dadz si rozstrzygnd za pomoc magii kierowania pienidzem. Niestety. Takie oto byy bdy systemu Keynesa. Albo - eby zmienid przenoni - takie byy iskry, ktre pod koniec lat szeddziesitych i na pocztku siedemdziesitych miay si zamienid w pomieo. A geniusz ekonomistw Nixona sprawi, e bdy te miay take sprowadzid wicher.

gruncie rzeczy praktycznie jedynymi staymi, nieprzypadkowymi wyznacznikami wzrostu nominalnego dochodu narodowego brutto (w biecych dolarach). 2. Wniosek: polityka fiskalna nie wpywa w sposb znaczcy na nominalny dochd narodowy brutto, chocia moe zmienid jego skad i odbid si na stopach procentowych. 3. Inny wniosek: Oglny wpyw polityki pieninej i finansowej oraz rozwizao w tej dziedzinie na nominalny dochd narodowy brutto sprowadza si w praktyce do ruchw jednej tylko zmiennej - zapasw pienidza. Z tego wzgldu polityka pienina powinna si kierowad wycznie t zmienn, z pominiciem stp procentowych, przepyww kredytu, wolnych rezerw i innych wskanikw. 4. Nominalne stopy procentowe s nastawione na spodziewan inflacj, a tym samym, z opnieniem, na inflacj rzeczywist. Chocia bezporedni wpyw na rynek ekspansywnej polityki pieninej moe polegad na obnieniu stp procentowych, odwraca si on stosunkowo szybko, kiedy korzyci z wynikajcej std inflacji dodadz si do stp procentowych. 5. Bank centralny moe i powinien dyd do zwikszania zapasw pieninych w staym tempie, rwnym stopie wzrostu potencjalnego dochodu narodowego brutto plus docelowa stopa inflacji. 6. Nie ma trwaego sprzenia zwrotnego midzy bezrobociem a inflacj, lecz istnieje raczej jedyna naturalna stopa bezrobocia, ktra uwzgldnia zmiany strukturalne i poszukiwanie pracy. Polityka rzdu spowoduje stae przyspieszanie inflacji, jeeli bdzie obecnie dyd do niszej naturalnej stopy bezrobocia, a stae przyspieszanie deflacji, Jeeli bdzie dyd do wyszej od naturalnej stopy bezrobocia. Jeeli si prowadzi waciw polityk pienin staego wzrostu, gospodarka ustabilizuje si przy naturalnej stopie bezrobocia. Poniewa tak rwnowag mona osignd przy kadej stopie inflacji, docelowa stopa inflacji moe rwnie dobrze wynosid zero.

Rozdzia XX Dalsze losy pienidza

Przezorny historyk kooczy swe badania na okresie znacznie poprzedzajcym teraniejszod, a nastpnie zasiada wraz z innymi na trybunie, eby si przygldad paradzie wspczesnoci. Na uzasadnienie tego podaje si powany powd: historii nie mona pisad zbyt wczenie - trzeba mied odpowiedni perspektyw. Taktyczna korzyd z tej powcigliwoci jest nawet jeszcze wiksza. O biecych wydarzeniach ludzie s czsto poinformowani. Mog kwestionowad interpretacj historyka, a moe nawet podane przez niego fakty. Traci on wic swoj przewag jako specjalista. Bezpieczniej jest si wic ograniczyd do przeszoci. Niestety cechy szczeglne niniejszego studium nie pozwalaj na przyjcie takiego ostronego rozwizania. D w nim bowiem do przedstawienia zarwno mdroci, jak bezmylnoci minionych czasw, ale chc je take wykorzystad do wyjanienia teraniejszoci. Dlatego na tych ostatnich stronicach nie da si uniknd dylematw dnia dzisiejszego ani dylematw wiata, w ktrym - jak to czsto bywao w cigu dwu i p tysica lat od czasu krlw Lidii - panuje tendencja do psucia si pienidza i tendencja polityki pieninej do pogarszania wielu innych jeszcze rzeczy, wcznie z produkcj i zatrudnieniem. Ale istniej rwnie okolicznoci, ktre ten zy stan agodz. Wiele z tego, co si wydarzyo w ostatnich czasach, nie ma tak bardzo dyskusyjnego charakteru, a ponadto mona to byo przewidzied na podstawie wydarzeo niedawnej i odlegej przeszoci. Wiele z tego, co trzeba koniecznie zrobid w przyszoci, jest take ju dzi przesdzane, ale w tym zakresie istniej wiksze rnice zdao.

Pomylne lata kierowania gospodark w Stanach Zjednoczonych skooczyy si z wybuchem wojny wietnamskiej. Wydatki wojenne i zwizany z tym popyt wywary nacisk na ceny. Wytyczne w sprawie hamowania podwyek nie mogy si ju ostad. Ceny pary w gr. Szczegln odpowiedzialnoci za ten stan rzeczy obarczano wydatki na wojn i zwizany z tym deficyt. W rzeczywistoci zostay one jednak dod szybko zneutralizowane. W roku kalendarzowym 1967, wedle obliczeo dochodu narodowego, deficyt budetu federalnego wynosi 12,4 mld dol. Zwikszono wwczas podatek dochodowy przez dodanie do niego podatku uzupeniajcego. Gwnym, chod nie jedynym skutkiem tego posunicia byo zmniejszenie si deficytu w nastpnym roku do zaledwie 6,5 mld dol., a w roku 1969 powstaa nadwyka w wysokoci 8,1 mld dol.358 Po zniesieniu podatku uzupeniajcego i wprowadzeniu ulg podatkowych deficyt znowu si pojawi. Kolejnod wymienionych wydarzeo jest bardzo wana. W pniejszych latach ekonomici administracji Nixona przypisywali coraz powaniejsz inflacj brakowi rwnowagi, fiskalnej, ktry odziedziczyli. Dziki wielokrotnemu powtarzaniu tumaczenie to zostao szeroko przyjte. Przypisywanie wasnych bdw poprzednikowi na urzdzie jest oczywicie bardzo wygodne. Ale jeeli si to rozumowanie doprowadzi do logicznego kooca, bdzie to oznaczao, e adna administracja nie musi ponosid odpowiedzialnoci za wyniki ekonomiczne, dopki nie minie kilka lat sprawowania przez ni wadzy. Jest to cenne alibi. W rzeczywistoci jednak sytuacja fiskalna
358

Economic Report of the President, 1974, s. 328.

odziedziczona przez administracj Nixona bya - jak si te rzeczy zwykle okrela - wyjtkowo pomylna. Nie mona byo tego powiedzied o wysikach jej ekonomistw, traktujcych zwizki przyczynowe w ekonomii jako przedmiot archeologii. Podobnie ruchy cen, ktre odziedziczya nowa administracja, nie byy w gruncie rzeczy specjalnie alarmujce. Wskanik cen hurtowych wynoszcy w 1967 r. 100, podnis si do 102,5 w 1968 r. i do 106,5 w 1969 r.359 W sprawach gospodarczych niepowodzenie jest oczywicie rzecz wzgldn. Jednake ten wzrost cen wydawa si na tyle powany, e nowa administracja, ktra obja urzdowanie w styczniu 1969 r., wyrazia stanowcz decyzj pooenia im kresu. Aeby to zrobid, nowy prezydent bez wahania zapowiedzia, e zamierza pogbid wszystkie bdy, rzeczywiste czy potencjalne, poprzedniego kierownictwa gospodarki i uczynid je bardziej niebezpiecznymi. Na swojej pierwszej konferencji prasowej po objciu urzdowania 27 stycznia 1969 r. prezydent Nixon owiadczy - stosujc dod dwuznaczn skadni, ktr tamy z afery Watergate miay pniej rozsawid - e ...to, co si bdziemy starali zrobid bez - powiedzmy - zbytniego kierowania gospodark, polega na subtelnym dostrajaniu naszych fiskalnych i pieninych problemw w celu kontrolowania inflacji. W zwizku z tym powinienem zwrcid uwag na jeszcze jedn spraw. Nie zgadzam si z sugesti, jakoby byo mona skutecznie opanowad inflacj przez nawoywanie robotnikw, kierownictwa i przemysu do stosowania si do pewnych wytycznych360. Zawarte w tym byy wszystkie moliwe szkodliwe nastpstwa. Kierowanie gospodark, chod coraz bardziej potrzebne, miao zostad ograniczone do minimum. Wzmianka o subtelnym dostrajaniu jest to okrelenie ekonomistw Nixona - zapocztkowao powszechne uycie absurdalnego frazesu. Rwnie dobrze mona by subtelnie dostrajad powd na Mississippi. I chocia odnosio si to zarwno do polityki fiskalnej, jak pieninej, miao oznaczad oparcie si gwnie na polityce pieninej. W najmielszych nawet marzeniach nowy doradca prezydenta chyba nie przypuszcza, eby wydatki federalne i podatki, jedne i drugie podlegajce uchwaom Kongresu, mogy si poddawad subtelnemu przystosowywaniu. Zawieraa si w tym take myl, e powodzenie zarwno fiskalnej, jak pieninej polityki zaley nie od wikszej mdroci, lecz od lepszej techniki. A tak nigdy nie byo, jak ju wszyscy o tym dzi wiedz. Gdyby byo tak dobrze, problemy gospodarki byyby ju dawno temu rozwizane, gdy we wszystkich dziedzinach ludzkiej przedsibiorczoci istnieje mnogod dobrych technikw. Prezydent, decydujc si wyranie na t wanie beznadziejn lini postpowania, odrzuci tym samym wany element wadzy. Nie miao ju byd ingerencji w ceny i pace. Dawniejsze denie do powcigliwoci zastpiono skanianiem korporacji i zwizkw zawodowych do stosowania wszelkich wpyww na rynek, ktre uznaj za skuteczne. Jeeli chodzi o prezydenta Nixona, to trudno w stosunku do mego wysund oskarenie, ktre by byo niesuszne. On sam niejako zachca do wszelkiej moliwej krytyki i usprawiedliwia j. Jednake jak jej czd naley w tym przypadku zarezerwowad dla najbardziej szanowanego z jego wsppracownikw. Skadajc owiadczenie w kilka dni pniej na temat wytycznych, ktre - jeeli si przyjmie rzeczywiste ich wyniki - pomogy w latach Kennedy ego utrzymad staod cen, minister pracy George Shultz twierdzi, e ... 1) ...nie byy skuteczne, gdy obowizyway; 2) moliwe, e wzmocniy na dalsz met siy inflacji przez to, e odwrciy uwag od podstawowych narzdzi polityki pieninej i fiskalnej oraz polityki zatrudnienia; 3) po ich odwoaniu mogy si przyczynid do zwikszenia objaww niezadowolenia wrd robotnikw
359 360

Tame, s. 305. The New York Times, 28 I 1969.

i do wyszego poziomu pac w umowach, niby to byo w przeciwnym przypadku; 4) s one przeciwne duchowi konkurencji i niwecz siy rynkowe; 5) jeeli zostan poczone z bezporednim naciskiem ze strony wadzy, mog pozostawad w niezgodzie z ustawodawstwem antytrustowym361. Niewiele zostao do powiedzenia na korzyd bezporednich ograniczeo cen i pac. Pan Shultz mia si wkrtce okazad dominujcym rzecznikiem administracji w sprawach polityki gospodarczej.

Polityka ta w nastpnych dwu latach odzwierciedlia z wyjtkow dokadnoci przewidywania prezydenta. Polityka fiskalna w 1969 r. bya bardzo restrykcyjna. Pniej, jak ju wspomnielimy, wraz ze stopniowym znoszeniem podatku uzupeniajcego i innymi ulgami podatkowymi oraz ze zwikszeniem si wydatkw, zostaa ona znacznie zagodzona. Deficyt budetu federalnego, wedug obliczeo dochodu narodowego, wynosi w 1970 r. 11,9 mld dol., a w 1971 r. osign wysoki poziom 22,2 mld dol.362 W celu przeciwstawienia si inflacji oparto si na polityce pieninej. Zostaa ona zaostrzona w 1969 r. przy silnie wzrastajcych stopach procentowych. I tak byo a do ostatnich miesicy 1970 r. Tyle, jeli chodzi o subtelne dostrajanie. W poowie lat siedemdziesitych dugi okres boomu i euforii na giedzie kapitaowej dobieg kooca. Nie mona byo za to bardzo obwiniad administracji Nixona. Przyczyny kadego zaamania tkwi zawsze w poprzedzajcym je boomie. W roku 1929 okazao si, e ci, ktrzy byli przekonani, e posiedli tajemnic rynku, posiedli tylko sekret zwykujcego rynku. A teraz si to powtrzyo. To, czym przedtem byy wielkie towarzystwa holdingowe i trusty inwestycyjne, tym stay si obecnie wszelkiego rodzaju fundusze wsplne i inne efemeryczne twory doby komputerw. Przez utrudnianie niepewnym czy sabym spkom zacigania poyczek pieninych, restrykcyjna polityka pienina moga przypuszczalnie przyspieszyd koniec. Konserwatyci s znani z tego, e przyprawiaj o takie cierpienia siebie i sobie podobnych. Ale prdzej czy pniej koniec byby w kadym razie nadszed. Jednake wpyw polityki pieninej na wzrost cen i bezrobocie, ktry obecnie mona ju byo przewidzied, polega na dopuszczeniu do pogorszenia si obydwu. Bezrobocie, ktre wynosio rednio 3,5% siy roboczej w 1969 r., podnioso si do 4,9% w 1970 r. i do 5,9% w roku nastpnym. Ceny, hurtowe, ktrych wskanik wynosi 106,5 w 1969 r. (1967 = 100), podniosy si do poziomu 110,4 w 1970 r. i do 113,9 w 1971 r. 363 Bezrobocie, jak przedtem, nie byo alternatyw dla inflacji. Mogy wystpowad oba zjawiska. Polityka pienina moga hamowad dziaalnod gospodarcz i zwikszad bezrobocie, szczeglnie w tych przemysach, ktre zale od poyczek pieninych; najwaniejszymi ich przykadami s budownictwo mieszkaniowe i przemys budowlany. A w tym czasie wpywy rynkowe korporacji i zwizkw zawodowych mogy, podobnie jak przedtem, podtrzymywad zwykowy ruch cen. Wspczesna gospodarka kapitalistyczna moga podlegad inflacji. Moga take podlegad recesji. I moga rwnie podlegad obu zjawiskom rwnoczenie, przy bardzo bolesnym poziomie bezrobocia. Jednake ekonomici, ktrych pan Nixon sprowadzi do Waszyngtonu, nie byli
361

To streszczenie stanowiska Shultza pochodzi z eseju N. de Marchi, Wage-Price Policy in the First Nixon Administration: Prelude to Controls, ktry bdzie zawarty w tomie o rozwoju polityki pac i cen w Stanach Zjednoczonych, wydanym przez Brookings Institution. 362 Economic Report of the President, 1974, s. 328. 363 Tame s. 279, 305. Chocia we wszystkich kategoriach cen nastpowa wzrost, by on najsilniejszy w zakresie trwaych dbr konsumpcyjnych, a przede wszystkim w zakresie finalnych dbr produkcyjnych. W obu tych przypadkach wpywy rynkowe korporacji i zwizkw zawodowych s silne.

ludmi maej wiary. Mona byo robid ustpstwa na rzecz rzeczywistoci, ale tylko w przypadku doranej politycznej koniecznoci.

Takie ustpstwa robiono. Odwaga polityczna jest cech bardzo podziwian, jeli dziaa dla dobra publicznego. Dobroczynny wpyw politycznego tchrzostwa zasuguje na wicej pochwa, ni ich zwykle otrzymuje. W lecie 1971 r. wybory prezydenckie byy odlege tylko o rok i kilka miesicy. Wszystkie ankiety wykazyway, e reakcja szerokiego ogu na now kombinacj inflacji i bezrobocia bya - i nic dziwnego - nieprzychylna. Ankiety te wykazyway take, e waniejsi kandydaci demokratw zaczynali zdecydowanie przewaad nad Nixonem. Ekonomici mog si domagad ofiar w imi jakich zasad. I mog dad od ogu cierpliwoci, dopki procesy, ktre s uwaane w ostatecznym rachunku za korzystne, nie przynios rezultatw. Ale na nieszczcie cierpliwoci nie mona regulowad ustaw ani wywoad rozporzdzeniem wadzy wykonawczej. A proby o dobrowoln cierpliwod odbijaj si przede wszystkim na tych, ktrzy z nimi wystpuj. Odwoywano si wic usilnie do wyszych zasad ekonomiki i apelowano o cierpliwod. 28 lipca 1971 r. Paul W. McCracken, przewodniczcy Rady Doradcw Ekonomicznych, potwierdzi zdecydowanie zalety i skutecznod opierania si w danej chwili na polityce pieninej, a nierozwag, a nawet ryzyko wszelkiej bezporedniej ingerencji w ceny i pace. Przyzna, e wspczesny obserwator, autor niniejszej ksiki, ktry przekonywa, e wpywy korporacji i zwizkw zawodowych na rynek pokrzyuj polityk pienin, chyba e bezrobocie bdzie bardzo powane, jest logiczny w granicach swych osobliwych pogldw na system gospodarczy. Ale stanowczo odrzuca ten osobliwy pogld, zbywa zamraanie cen jako iluzoryczne i ostrzega, e generalna kontrola pac i cen stanowiaby powane zagroenie wolnoci osobistej364. Nie podkreli natomiast tego, e korporacje i zwizki zawodowe ju wykonuj tak kontrol i tym samym przypuszczalnie zagraaj tej wolnoci. Pocztkowo dr McCracken mia poparcie prezydenta dla swojej obrony zasad ekonomiki. W czasie konferencji prasowej w pocztkach sierpnia p. Nixon, powoujc si ponownie na tego samego obserwatora, powiedzia, e jest niezmiennie przeciwny [...] projektowi Galbraitha, popieranemu przez wielu naszych senatorw-demokratw. Projekt ten polega na nieznacznej bezporedniej interwencji w pace i ceny. Prezydent zaznaczy, e tak polityk popieraj tylko ekstremici z lewicy i doda wspaniaomylnie, e nie mwi tego w sensie potpienia - jest to tylko moja uwaga365. W kilka dni pniej, 15 sierpnia, widmo ekstremistw nagle przestao byd grone - zasada si zaamaa wobec przemonych wymagao sytuacji politycznej. Zamroone zostay wszystkie pace i ceny, z wyjtkiem cen produktw rolnych i niektrych innych. Rwnoczenie z zamroeniem cen zliberalizowano polityk budetow i zadano obniki podatkw, ktre uchwalono w koocu roku. Zliberalizowano te polityk pienin. Nie porzucono jednak starych wierzeo. Kroki podjte przeciw dziaaniu wpyww na rynek byy tylko chwilowe. Kontrola miaa na celu stworzenie warunkw, w ktrych bardziej ekspansywna polityka budetowa stanie si bezpieczniejsza i skuteczniejsza. Wszystko bdzie wtedy w porzdku. Kontrola pac i cen przeamie do tego czasu presj inflacyjn. Bya ona doranym rodkiem, potrzebnym w szczeglnej sytuacji
364 365

The Washington Post, 28 VII 1971. The New York Times, 5 VIII 1971.

historycznej; ale oczekuje si, e ta kontrola ustanie, nie pozostawiajc trwaych zmian w systemie poza tym, e wykorzeni w spoeczeostwie nastroje inflacyjne366. Trudno si nie zatrzymad nad powyszym owiadczeniem. Kombinacja pobonych yczeo i jawnej lekkomylnoci jest tu wstrzsajca. Problem, ktry miay rozwizad kontrole, a ktry stworzyy wpywy korporacji i zwizkw zawodowych na rynek, nie jest nowy, lecz stary. Nikt nie twierdzi, e korporacje i zwizki zawodowe wkrtce przestan istnied. Ale stworzony przez nie problem mia zniknd. Nastpstwa takiej lekkomylnoci s niebagatelne. Jedni ludzie trac dochody - inni trac wskutek tego prac. Midzynarodowa i wewntrzna gospodarka ulega rozprzeniu. Powstaj napicia spoeczne i zawiedzione nadzieje. Cierpi na tym opinia kapitalizmu, no i ekonomistw. Najmniej szkody ponosz uczeni, ktrzy wygaszaj takie twierdzenia i stwarzaj takie nadzieje.

Kontrola pac i cen nie bya realizowana konsekwentnie, a dokadniej mwic, w duej mierze w ogle nie bya realizowana. W przeciwieostwie do okresu II wojny wiatowej i wojny koreaoskiej nie powoano adnej powaniejszej organizacji do prowadzenia tej kontroli. Ludzie odpowiedzialni za ni byli zdecydowanie przeciwni takiej zasadzie367 jak sami to zreszt otwarcie przyznawali. Przedsibiorstwa miay trudnoci z ustaleniem, czego od nich waciwie wymagano. Takie wyjanienia, jakie mona byo uzyskad, czsto pochodziy od obecnych lub byych przedstawicieli zainteresowanych przemysw. Bya to forma dziaania na wasn korzyd, przeciw ktrej urzdy powoane do kontroli cen z okresu II wojny wiatowej i wojny koreaoskiej ustanowiy bardzo dokadne zabezpieczenia. Nie powoano adnej wadzy zmuszajcej do przestrzegania tej polityki. Zamiast tego posuono si urzdnikami z departamentu dochodw budetu paostwa (Internal Revenue Service), ktrzy mieli dowiadczenie w pobieraniu podatkw i w tej tylko dziedzinie mogli si spodziewad kariery. Niemniej jednak akcja ta osigna swj cel w stopniu wicej ni umiarkowanym. Powstrzymano wzrost bezrobocia. W 1972 r. i ponownie w 1973 r. zaznaczyy si niewielkie jego spadki. Ceny hurtowe w okresie zamroenia w ostatnich miesicach 1971 r. byy stae. II faza, ktra nastpia po zamroeniu, ograniczya, mwic oglnie, kontrol do umw zwizkowych i do cen wielkich korporacji, to znaczy do dziedzin, w ktrych panoway wpywy na rynek. Odzwierciedlao to wcale niele logik kontroli. Przy tym systemie ceny wyrobw przemysowych wzrosy w cigu roku 1972 o 3,6%, a ceny towarw konsumpcyjnych (z wyjtkiem ywnoci, ktra nie podlegaa kontroli) o 2,2%368. Piszc o tych dowiadczeniach w styczniu 1973 r. ekonomici, zwizani z administracj paostwow, stwierdzili nie bez satysfakcji i nie bez uzasadnienia, e od sierpnia 1971 r. .nastpio gwatowne zwolnienie tempa inflacji369. Zwrcili uwag na to, e ich dziaalnod dotyczya przyczyn,

366 367

Economic Report of the President, 1972, s. 24. Czsto podkrela to Herbert Stein, ktry mia niedugo zastpid McCrackena Jako przewodniczcy Rady Doradcw Ekonomicznych. C. Jackson Grayson, Jr. urzdnik administracji, gwnie odpowiedzialny za realizacj tej kontroli, opuci to stanowisko, aby nastpnie zorganizowad energiczny atak na t polityk. Zob. jego Controls Are Not the Answer, Challenge 1974, nr 8, s. 9. 368 Economic Report of the President, 1974, s. 309. 369 Economic Report of the President, 1973, s. 30.

a nie objaww. Kontrole nie polegay tylko na powstrzymywaniu wzrostu cen, ktre by ponownie skoczyy w gr po uchyleniu kontroli370. Wszystko to nie oznaczao bynajmniej, e dawna wiara w mity wygasa. Rwnoczenie wyraano przekonanie, e Stany Zjednoczone nie stoj przed problemem inflacji, ktrego opanowanie przekraczaoby moliwoci rozsdnej polityki fiskalnej i pieninej371. Tak wic z kontroli miano teraz zrezygnowad cakowicie. 8 stycznia 1973 r. minister skarbu, George P. Shultz, obecnie gwny inicjator polityki administracji, spotka si z dziennikarzami, eby potwierdzid sw sta opozycj w stosunku do poprzedniej polityki. Zaznaczy, e kontrola pac i cen bya skuteczna w czasie zastoju gospodarczego, ale wyrazi przekonanie, e nie bdzie ona tak dobrze dziaad obecnie, gdy gospodarka zblia si do stanu penego zatrudnienia, chocia byaby teraz jeszcze bardziej potrzebna. Wygrano rwnie wybory. Podjto kroki, eby kontrol zlikwidowad. Likwidacja kontroli pac i cen nastpowaa w sposb chaotyczny, z pewnymi cofniciami si, przez cay rok 1973. Oglnie biorc, prowadzono rozsdn polityk fiskaln i pienin. Przychody zwikszyy si w stosunku do wydatkw. Deficyt rzdu federalnego, wynoszcy wedug obliczeo dochodu narodowego 15,9 mld dol. w 1972 r., zamieniono w nadwyk 600 mln dol. w 1973 r.372. Pienidze zdobywao si z trudem i na wysoki procent. Do kooca 1973 r. stopa redyskontowa podniosa si do bezprecedensowej wysokoci 7,5%. Stopa od poyczek wielkich bankw komercyjnych - tzw. prime rate - wynosia powyej 9%373. Tak wic rozsdna polityka fiskalna i pienina zostaa poddana nadzwyczaj ostrej prbie. W cigu 1973 r. koszty utrzymania wzrosy niemal o 9%, tj. prawie trzykrotnie w porwnaniu z 1972 r. Ceny hurtowe podniosy si w 1973 r. o 18%. Tyle, jeli chodzi o zdolnod przewidywania ministra Shultza i jego kolegw. Przeprowadzenie przekonujcego dowodu na to, e dotrzymano obietnicy co do wszystkiego, czego miaa dokonad rozsdna polityka fiskalna i pienina, bdzie wymagao duej pomysowoci i niemaego talentu literackiego. W jesieni 1973 r. wybucha tzw. wojna Yom Kippur midzy Egiptem a Izraelem. Przyszo potem embargo na rop naftow i bardzo dua podwyka jej cen. Temu wszystkiemu ekonomici z krgu administracji przypisywali w znacznej mierze wywoanie inflacji. Ale okoo trzech czwartych wzrostu cen w roku 1973 nastpio przed t wojn i przed znaczn podwyk cen ropy. W 1974 r. prowadzono nadal rozsdn polityk. Zgodnie z wstpn ocen, deficyt rzdu federalnego wedug obliczeo dochodu narodowego wynosi 7,6 mld dol.374 Polityka pienina bya nadal restrykcyjna a do wczesnej jesieni, kiedy j nieco zliberalizowano w odpowiedzi na ostre skargi dotknitych ni przemysw i na krytyk ekonomistw. W cigu roku 1974 dalsz nagrod za to, co okrelano jako rozsdek, by wzrost cen hurtowych o 18,9% i wzrost kosztw utrzymania o

370 371

Tame, s. 68. Tame, s. 54. 372 Economic Report of the President, 1974, s. 328. 373 Tame, s. 318. Twierdzi si susznie, e stopy te nie s nadmierne z punktu widzenia tych, ktrzy pobieraj odsetki. Sia nabywcza pienidza, ktry wypoyczaj, maleje. Po uwzgldnieniu straty z tego tytuu poyczkodawca otrzymuje za swoj poyczk niewiele, a czasem nic. Ten argument Jest Jednak mniej przekonujcy, kiedy odsetki rozpatruje si jako koszt dunika. W tym przypadku naley Je odnied do dochodw czy przychodw poyczkobiorcy, na przykad przyszego waciciela domu, ktre normalnie biorc nie rosn proporcjonalnie do tak wielkiego wzrostu odsetek. 374 Economic Report of the President, 1975, s. 329.

11,0%375. Pod koniec roku ceny produktw rolnych zaczy si stabilizowad. Podobnie byo z cenami surowcw, i oczywicie usug. S to dziedziny, w ktrych wpywanie na rynek odgrywa niewielk rol. Tam, gdzie ono wystpowao, opr przeciw ograniczeniom by bardziej zdecydowany. W grudniu 1974 r. U.S. Steel Corporation ogosia podwyk cen duego wachlarza wyrobw stalowych prawie o 5%, a potem nieznacznie si z tego wycofaa na danie prezydenta. Usiowano wprowadzid due podwyki w opatach za usugi publiczne, wcznie z opatami telefonicznymi. Ceny wikszoci wyrobw przemysowych byy stale podnoszone, ale w miar zwikszania si zapasw - z coraz mniejszym zapaem. Koszty tego denia do stabilizacji cen byy niemae. Ograniczenia w zakresie pienidza, na ktre przede wszystkim liczono, wywoay przez ten czas bezprecedensowy zastj w budownictwie mieszkaniowym. Raz jeszcze przejawi si szkodliwy dyskryminacyjny wpyw polityki pieninej na tych, ktrzy musz finansowad swe przedsiwzicia za pomoc poyczonych pienidzy. Produkcja gospodarki jako caoci take si w owym roku nieco zmniejszya i wzmianki o dynamicznym tempie wzrostu brzmiay obecnie po trosze jak nuta z przeszoci. Bezrobocie z koocem 1974 r. byo w liczbach absolutnych najwysze od czasu wielkiej depresji. Wynosio 7,1% siy roboczej, co oznaczao najwyszy niemal jego poziom od owych odlegych dni. Zauwaono, e w Detroit pobieranie zasikw dla bezrobotnych wymagao dwu i pgodzinnego stania w kolejce. W tej kolejce znajdowaa si rwnie niemaa liczba wyej uposaonych pracownikw umysowych i ludzi na niszych stanowiskach kierowniczych. Jednake zaangaowanie si w stosunku do zasady pozostawao silne. W grudniu 1974 r. Alan Greenspan, przewodniczcy Rady Doradcw Ekonomicznych (ktry obj urzd po dr Crackenie i jego nastpcy, Herbercie Steinie) okreli swoje stanowisko wobec zgromadzenia waszyngtooskich ekonomistw w dwu wyjtkowo zgrabnych zdaniach: Tak wic skoro si raz wypuci z butelki demona inflacji, bardzo trudnym i delikatnym problemem polityki gospodarczej staje si znalezienie szczeglnej skali i synchronizacji, pozwalajcych zahamowad przyspieszenie wzrostu kosztw ryzyka stwarzanego przez obniajce si dochody, bez przedwczesnego spadku kosztw ryzyka wywoanego inflacj. Nieatwo oczywicie postpowad drog takiej polityki, ale jest to droga, ktr musimy kroczyd376. Inflacja bya nadal uwaana za co, co raz przepdzone egzorcyzmami nigdy ju nie powrci. Kapitalizm normalnie funkcjonuje spokojnie i bez wstrzsw. Z chwil gdy czowiek go doprowadzi do tego stanu, Pan Bg, take solidny konserwatysta, utrzyma go w rwnowadze. Potrzeba tylko woli poniesienia wymaganych ofiar. Tak si przedstawia w roku 1974 stan myli ekonomicznej. Kolidowa on znowu z polityczn koniecznoci. W ostatnich chwilach roku, kiedy demom inflacji hasa najwyraniej na zewntrz butelki, doradcy prezydenta zgromadzili si w nienym krajobrazie Colorado, eby przyznad wreszcie, i ofiary s zbyt wielkie. Moe lepiej bdzie mied mniejsze bezrobocie, a wiksz inflacj. By to niefortunny zwrot w ekonomice, dowodzcy jednake potgi wiary w przeciwieostwie do dowiadczenia.

375 376

Tame, s. 304, 309. A. Greenspan, Economic Policy Problems for 1975, nie opublikowane przemwienie, wygoszone w Krajowym Klubie Ekonomistw 2 grudnia 1974 r.

Wraz z niepowodzeniami w Ameryce zaczy si niepowodzenia w caym wiecie. We wszystkich krajach uprzemysowionych poczwszy od pnych lat szeddziesitych ceny szy w gr, pocigane przez popyt i popychane przez podwyki pac. Po bliszym przyjrzeniu si okazywao si, e obie te siy s czciami wikszej caoci. W poprzednim stuleciu i w pierwszych dekadach obecnego dochody w krajach przemysowych byy silnie zrnicowane. Bardzo korzystne byo to, e konsumpcja bya podobnie zrnicowana. Uwaano za rzecz naturaln, e pracownik umysowy ma wyszy poziom ycia ni fizyczny, a przedstawiciel wolnych zawodw - wyszy od obu poprzednich. Uwaano, e kadra kierownicza powinna mied jeszcze wicej, a najwicej waciciele majtkw. Na samym dnie znajdoway si w najlepszym razie czciowo tylko uczestniczce w produkcie spoecznym ubogie mniejszoci etniczne - Murzyni w Stanach Zjednoczonych, Irlandczycy w Wielkiej Brytanii, Algierczycy we Francji, Wosi w Szwajcarii. We wszystkich krajach te przyjte i uwicone zwyczajem ograniczenia dochodu i konsumpcji znajdoway si pod coraz wikszym naciskiem. Wszdzie mniej uprzywilejowani coraz energiczniej wysuwali swe dania w stosunku do czci konsumpcji, ktr poprzednio uwaano za nalec si z natury rzeczy tylko uprzywilejowanym. Nic we wspczesnej epoce nie byo przedmiotem tylu uczonych dyskusji co przewidywania wikszej iloci wolnego czasu dla mas i widoki na dojcie do niemal bezklasowego spoeczeostwa. I nic nie wzbudzao tak szerokich, penych niepokoju dyskusji co ekonomiczne nastpstwa obniania si etyki pracy. To obnianie si byo coraz silniejszym potwierdzeniem dao ze strony tych, o ktrych zawsze mylano, e zadowol si mniejszym dochodem, to znaczy przede wszystkim robotnikw. Tendencja do tego, eby beztroskie dania konsumentw wywieray coraz wikszy nacisk na zdolnod do ich zaspokojenia, jak te zwizana z tym i cakiem naturalna niechd rzdw do ograniczania tych dao, byy jedn z przyczyn inflacji w krajach uprzemysowionych. Niemonod lub nieumiejtnod - czy to teoretyczna, czy praktyczna - opanowania inflacji w Stanach Zjednoczonych bya drug jej przyczyn. Istnieje zasugujca na uwag asymetria w stosunkach Stanw Zjednoczonych z reszt wiata, z ktr prowadziy one wymian handlow. Stany Zjednoczone s na tyle samowystarczalne w swych stosunkach gospodarczych z innymi krajami, e mog duo zrobid przy dobrej woli i rozumnym postpowaniu - w zakresie stabilizacji wasnych cen. Ale jeeli ceny w Stanach Zjednoczonych id w gr, mao jest krajw, ktre by mogy uniknd wynikajcego std wpywu na ich ceny. Mog mied wiksz inflacj ni Stany Zjednoczone, ale nieatwo by im byo mied mniejsz. W XIX w. Wielka Brytania i oparty na zocie funt sterling byy staymi elementami w midzynarodowej polityce gospodarczej. Inne kraje dostosowyway swoje dziaania do tego staego punktu odniesienia. W latach piddziesitych i pocztkach szeddziesitych - to znaczy w latach dobrobytu podobn rol gray Stany Zjednoczone i dolar. Ceny amerykaoskie byy stae. Dolar by wybitnie bezpiecznym aktywem, ktry kady pragn utrzymywad. Jeeli jaki kraj traci dolary, znaczyo to, e dzieje si w nim co zego. Na taki sygna rzdy podejmoway kroki zaradcze: restrykcyjn polityk fiskaln, podwyszenie stopy procentowej, a w przypadku niektrych wyjtkowo podatnych krajw, jak np. Holandia, ograniczenie wzrostu pac. W skrajnych sytuacjach mona byo zastosowad dewaluacj. Przez tego wanie rodzaju dostosowywania si do Stanw Zjednoczonych i do dolara, a nie przez spotkania dyrektorw bankw centralnych i ministrw finansw, dokonywano w owych

latach koordynacji polityki wewntrznej krajw uprzemysowionych. Taka wewntrzna koordynacja jest z kolei pierwszym warunkiem midzynarodowej stabilizacji walutowej. Tylko wwczas, gdy ceny wewntrzne s stosunkowo stae lub zmieniaj si, ale we wzajemnej harmonii, kursy walut mog byd ustabilizowane i moliwe do przewidzenia. T wanie harmoni zniweczy pod koniec lat szeddziesitych brak stabilizacji w Stanach Zjednoczonych i zwizana z nim inflacja w innych krajach uprzemysowionych. Dalszym komplikujcym czynnikiem bya podstawowa rnica w zmianach kosztw i wydajnoci pracy w poszczeglnych krajach uprzemysowionych - rnica jeszcze drastyczniejsza wskutek kontrastu midzy pooeniem RFN i Japonii, z jednej strony, a Stanw Zjednoczonych z drugiej. W owych latach RFN i Japonia, ktrych wydatki zbrojeniowe zostay po II wojnie wiatowej ograniczone przez zwyciskie mocarstwa i ktrych entuzjazm do wojowniczych poczynao zosta skutecznie zmniejszony wskutek klski, zuyway swoje oszczdnoci na budow nowych i wydajnych zakadw przemysowych. Te z kolei produkoway towary do uytku cywilnego po niskich kosztach. W przeciwieostwie do tego Stany Zjednoczone przeszy II wojn wiatow ze swymi przedwojennymi zakadami przemysowymi nietknitymi, a tym samym przestarzaymi. A dua czd ich oszczdnoci sza na nowe bronie, a pniej na nieszczsn awantur wietnamsk. Tak wic - oprcz nacisku popytu i dao pacowych - Stany Zjednoczone cierpiay w tych latach take z powodu wyszych kosztw stosunkowo mao efektywnej produkcji. Dopki kurs wymienny dolara by utrzymywany na staym poziomie w stosunku do marki i jena, bardzo korzystne byo kupowanie w RFN i Japonii, a sprzedawanie w Stanach Zjednoczonych. Mwio si pod koniec lat szeddziesitych, e dolar by nadwartociowy. I rzeczywicie by. W nastpstwie tego, co powiedziano, zagraniczne korporacje od pocztku lat piddziesitych gromadziy dolary uzyskane ze sprzeday w Stanach Zjednoczonych duych iloci swych towarw. Dolarw tych nie pochaniay znacznie mniejsze zakupy w Stanach Zjednoczonych. Dolary te, pozostajce w rkach otrzymujcych je firm lub zoone przez nie w europejskich bankach, stay si najnowszym dziwem wtajemniczonych w sprawy monetarne - eurodolarami. A dawane lub przyjmowane w postaci poyczek stworzyy rynek eurodolarowy, ktry - po bliszym zbadaniu okazuje si jak zawsze rzecz prost. Wiele ze zgromadzonych w ten sposb dolarw zamieniono na zoto - i nic w tym dziwnego. Tak wic w latach szeddziesitych wielki zapas zota Stanw Zjednoczonych, ktrego historia siga okresu sprzed roku 1914, zacz topnied. Czciowo bya to cena potgi. Od 1914 r. a do lat bezporednio po II wojnie wiatowej ludzie zamoni, kiedy szukali bezpiecznego miejsca dla swoich bogactw na wypadek wojny, myleli o Stanach Zjednoczonych. Teraz Stany Zjednoczone, supermocarstwo uwikane w wojn wietnamsk i bdce jedn ze stron w ewentualnym konflikcie wiatowym, nie wydaway si ju bezpieczne. Lepsza bya Szwajcaria, a nawet RFN. Pod koniec lat szeddziesitych strumieo zota odpywajcy ze Stanw Zjednoczonych zamieni si w powd. W cigu lat szeddziesitych ministrowie finansw i dyrektorzy bankw centralnych spotykali si od czasu do czasu, eby rozwayd, co by mona zrobid, eby zaradzid rosncemu rozprzeniu w midzynarodowych stosunkach walutowych. Pisano o nich, e wychodzili z tych spotkao z ponurymi twarzami. Byli wypytywani przez dziennikarzy, ktrych krpowaa, jak to zwykle bywa w sprawach dotyczcych pienidza, koniecznod udawania, e rozumiej sprawy, o ktre maj pytad. Po odpowiednim namyle uczestnicy tych spotkao niemal zawsze odmawiali komentarzy. Tradycje Schachta i Montagu Normana byy nadal silne. Nic wic dziwnego, e niczego ma tych spotkaniach

nie dokonano, bo ich uczestnicy nie mieli wpywu na podstawowe przyczyny trudnoci - na zrnicowane stopy inflacji i zmieniajce si ruchy kosztw, ktre w ostatecznym rachunku przesdzay o zachwianiu rwnowagi. Pod koniec lat szeddziesitych Stany Zjednoczone przestay faktycznie wydawad zoto kademu, kto po nie przychodzi, i ograniczyy si do udzielania go zagranicznym bankom centralnym na pokrycie ich roszczeo. Te inne banki centralne zobowizay si z kolei ograniczyd swoj sprzeda zota na rzecz bratnich bankw centralnych. Osoby prywatne, pragnce nabyd zoto, musiay je kupowad od prywatnych posiadaczy. Zoto miao teraz dwie ceny; istniaa stara, urzdowa cena obowizujca przy transakcjach midzy bankami centralnymi i nowa cena wolnorynkowa ustalana przez prywatnych handlarzy. By to dwupoziomowy rynek zota, nowy wynalazek wtajemniczonych. Oznaczao to pocztek ostatniego ju kroku w procesie odchodzenia od zota. Koniec przyszed w sierpniu 1971 r. W ramach wikszego kompleksu ogoszonych w tym miesicu zmian w polityce, Stany Zjednoczone przestay sprzedawad zoto zagranicznym bankom centralnym, zgodnie z opisanym wanie systemem. Niewielu zauwayo ten akt, ktry kiedy uznano by za bohaterski. Stao si tak w czci przynajmniej dlatego, e uniknito przy nim grnolotnej frazeologii. Nie mwio si o ostatecznym porzuceniu systemu waluty zotej, lecz o zamkniciu okienka ze zotem. Zamknicie okienka nie mogo na nikim zrobid wikszego wraenia. Nikt nie zwrci uwagi na zaamanie si systemu z Bretton Woods, ktry nie mg sobie poradzid z wikszymi, rozbienymi ruchami cen i kursw walut, bdcymi teraz czym normalnym. Zreszt nigdy nie byo to celem systemu.

Jak, ju wspomniano, istniao wielkie nagromadzenie dolarw. Korzystniej byo zamieniad je na marki, jeny czy inne waluty i kupowad towary w RFN, Japonii czy innych krajach. Ostronod przy tym podpowiadaa, aby wanie te waluty przechowywad. W wyniku tego dolar sta si teraz sab walut. Inne kraje niekoniecznie byy z tego zadowolone. Sytuacja, w ktrej mogy one bez przeszkd sprzedawad swe towary w Stanach Zjednoczonych, a amerykaoska konkurencja zbytnio im nie przeszkadzaa, miaa swoje dobre strony. Korzystne byo dopuszczanie do obniania si kursu waluty wraz z dolarem. Mona to byo atwo osignd, przynajmniej na krtk met, polecajc bankowi centralnemu, eby sprzedawa miejscow walut swobodnie za dolary. Dolar staby si wtedy - co byo bardzo dogodne - nadwartociowy. Podjto wic negocjacje w celu przeprowadzenia dewaluacji i ponownej stabilizacji dolara. Prowadzono je pn jesieni 1971 r. w gmachu Smithsonian Institution w Waszyngtonie. Z czasem uzgodniono nowe kursy wymienne, ktre odzwierciedlay rne stopy dewaluacji dolara - od okoo 17% w stosunku do jena i 12% w stosunku do marki, a do niewielkiej lub zerowej w stosunku do dolara kanadyjskiego. Kraje uczestniczce w negocjacjach zobowizay si kupowad i sprzedawad waluty za porednictwem swoich bankw centralnych w ten sposb, eby utrzymywad kursy wymienne w granicach 2,25% uzgodnionych parytetw. Kongres symbolicznym aktem wymaganym przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy zmniejszy zawartod zota w dolarze. Wynik tych negocjacji zosta ze wzgldn skromnoci okrelony przez Richarda Nixona jako najwiksza reforma monetarna w historii ludzkoci. Minister skarbu, John B. Connally, ktry zyska uznanie za to porozumienie, pawi si przez pewien czas w sawie, jak ludzie nie rozumiejcy zachodzcych

zjawisk otaczaj tych, ktrzy sobie przypisuj znajomod spraw pieninych. Ale sawa zarwno w przypadku porozumieo smithsooskich, jak Connally'ego bya krtkotrwaa. Obie pady ofiar czasu: Z pocztkiem roku 1973, rwnoczenie z zarzuceniem II fazy kontroli cen i pac, nastpi masowy odwrt od dolara na rzecz innych walut. Wynika on ze spodziewanej dalszej inflacji w Stanach Zjednoczonych i dalszej dewaluacji dolara. Oba te przewidywania zostay w peni potwierdzone przez wydarzenia. (Wystpoway wtedy podobne spekulacyjne ruchy innych walut.) Utrzymanie smithsooskich parytetw okazao si niemoliwe. Niestaod walut bya obecnie uznan polityk i otrzymaa nawet dobrotliw nazw: okrelono j jako pynnod. Ekonomici z krgu administracji uwietnili swoje poddanie si wspania prbk urzdowej prozy: W dziedzinie midzynarodowych stosunkw ekonomicznych rok 1973 mona okrelid jako rok staego przystosowywania si do poprzednich brakw rwnowagi, jak rwnie do nowych zjawisk, ktre wystpiy w cigu tego roku. Z pocztkiem roku rzdy przewaajcej liczby wikszych krajw zarzuciy prby ustalania kursw wymiennych na przewidzianych przez porozumienie poziomach. Chocia banki centralne w jakim stopniu interwenioway nadal, to jednak rynki walutowe odgryway najpowaniejsz rol w ustalaniu kursw wymiennych, ktre by si mogy utrzymad na rynku. Proces ten odznacza si czasem niezwykle duymi fluktuacjami rynkowych kursw wymiennych. Jednake rynek dobrze wypeni swoj funkcj poredniczc...377. Wzmianka o poprzednich brakach rwnowagi miaa na celu przerzucenie odpowiedzialnoci na poprzednikw. Ale t taktyk osabi nieco fakt, e piszcy te sowa byli zarazem poprzednikami. Wzmianka o niezwykle duych fluktuacjach rynkowych kursw wymiennych bya eufemizmem okrelajcym powane rozprzenie gospodarki midzynarodowej. Co do faktu rozprzenia nikt nie mia wikszych wtpliwoci. Niemal we wszystkich transakcjach gospodarczych - bardziej nawet w midzynarodowych ni wewntrznych - istnieje element przewidywania. Umowy zawiera si teraz, podczas gdy zapata ma nastpid pniej. Takie umowy staj si trudne, kiedy adna ze stron nie wie, jak wartod bdzie miaa zapata. Tak jest na przykad w przypadku, gdy kupiec nie wie, ile bdzie musia zapacid za walut, w ktrej ma nastpid pniejsza zapata, albo jeeli sprzedajcy nie wie, ile otrzyma w swojej wasnej walucie za walut, w ktrej nastpi zapata. Tak si dzieje, kiedy kursy wymienne s niestae378. Banki centralne musiay faktycznie interweniowad w trybie pilnym, eby wprowadzid chod odrobin pewnoci w tej dziedzinie. Waluta pynna staa si wic walut ustabilizowan w sposb niedoskonay. Kurs pynny by, jak go nazwano, brudnym kursem pynnym. W 1974 r. Midzynarodowy Fundusz Walutowy zainicjowa dyskusj w celu ustalenia regu postpowania bankw centralnych w stosunku do owych brudnych kursw pynnych. Nastpstwa kursw pynnych nie od razu byy niekorzystne dla handlu midzynarodowego. Dziki wyjtkowo duym transakcjom dotyczcym zboa i innych produktw ywnociowych handel midzynarodowy rozszerza si w cigu caego roku. Niewielu ludzi, chod i tacy istnieli379, mogo sobie
377 378

Economic Report of the President, 1974, s. 182. Transakcje terminowe - kupowanie waluty z dostaw w przyszoci po cenie uzgodnionej dzisiaj - mog zmniejszyd ryzyko. Jest to metoda, ktr si mog posugiwad tylko powaniejsi kupcy, przy znacznych kosztach i nie w odniesieniu do wszystkich walut. 379 Zob. R. A. Krieger, The Monetary Governors and the Ghost of Bretton Woods, Challenge 1975, nr 1. Poza wnikliwym komentarzem na temat wiatowej sytuacji monetarnej, po czci sprzecznym z wnioskami autora

wyobrazid, e ta chaotyczna improwizacja odzwierciedla postp. Keynes i White oczekiwali od swego systemu czego lepszego. I mieli racj.

Czciowo ju w roku 1973, ale w peni dopiero w roku 1974, nastpi wielki nacisk na ceny zwizany z kryzysem, naftowym. Podobnie jak wiele innych zjawisk w niniejszej historii, by on w szerokich krgach niewaciwie rozumiany. Czciowo wynikao to z odkrycia nie stosowanej dotychczas siy przetargowej krajw produkujcych rop, a czciowo by to wynik inflacji. Wpyw wysokich cen, ktrych przyczyn by duy popyt, polega zawsze, jak to widzielimy, na zmianie terms of trade na korzyd producentw ywnoci i surowcw. Tendencj tych producentw jest wytwarzanie przy penym lub prawie penym wykorzystaniu zdolnoci produkcyjnej i sprzedawanie po maksymalnej cenie, na jak pozwala rynek. Silny popyt podnosi w gr te ceny w stosunku do tych, ktre by mogy lepiej regulowad poda. W przypadku krajw produkujcych rop efekt by nieco odimienny; silny popyt w krajach zuywajcych rop umoliwi producentom podnoszenie cen bez natychmiastowego odczucia skutkw w postaci nadmiaru nie sprzedanej ropy, ktry by zagrozi porozumieniu podtrzymujcemu jej cen. Podtrzymywanie cen wyznaczonych przez OPEC w okresie nieinflacyjnego popytu byoby o wiele trudniejsze. Historia takich porozumieo surowcowych nie notuje szczeglnych sukcesw. Bez inflacji i to mogo si nie powied. Wszdzie uwaano, e wysza cena ropy pobudza inflacj. W Stanach Zjednoczonych odegrao to nieocenion rol w usprawiedliwianiu wadz za ich niedostwo w opanowywaniu inflacji. A w gruncie rzeczy cena ta dziaaa deflacyjnie. Przede wszystkim w krajach arabskich, ale take w Iranie i gdzie indziej, dochody wynikajce z wyszych cen byy o wiele wiksze ni sumy, ktre mona byo natychmiast wydad czy to na dobra konsumpcyjne, czy inwestycyjne. Gromadziy si wic one jako nie wydane nadwyki, prowadzc tym samym do zmniejszenia biecej siy nabywczej, ktrego bezporedni skutek nie rni si od skutku naoenia duego podatku od sprzeday ropy czy jej produktw380. W rezultacie, w miar upywu roku 1974, coraz bardziej widoczny by moliwy do przewidzenia efekt nacisku fiskalnego. W miar zmniejszania si popytu zaczy spadad ceny na rynkach konkurencyjnych, to znaczy ceny ywnoci, towarw i usug. Ceny podlegajce wpywom korporacji na rynek wzrastay nadal. Podobnie wzrastao bezrobocie. Kraje produkujce rop day krajom uprzemysowionym namiastk podwyki podatkw. Jej skutek, tak jak skutek kadej

niniejszej ksiki, profesor Krieger przytacza trafny wierszyk na temat reakcji gubernatorw Midzynarodowego Funduszu Walutowego na spotkaniu w 1974 r. na zaamanie si systemu z Bretton Woods: Humpty Dumpty sat on a wall, Humpty Dumpty had a great fall. Ali the king's horses and all the klng's men Formed an ad hoc committee to consider the situation. Wierszyk jest nieprzetumaczalny, Humpty Dumpty to nie znana u nas humorystyczna postad z wierszykw i kreskwek dla dzieci. Jest to jajo ,charakteryzowane na niezgrabnego czowieczka. W wierszyku usiad on na murze, spad z niego i rozbi si. W oryginale ostatnia linijka wiersza brzmi: All the king's horses and all the klng's men couldn't put Humpty together again - to znaczy, e adna ludzka sia Ju tego jaja nie potrafi skleid. Sens satyry jest taki, e panowie z Funduszu Walutowego uznali, i problemem bezpowrotnego zaamania si systemu walutowego na wiecie najwygodniej obarczyd komitet, ktry w tym celu zorganizowali. Przyp. tum. 380 Ten skutek zwyek cen ropy naftowej zosta bardzo wnikliwie zdefiniowany przez profesora Richarda N. Coopera na jednej z tzw. konferencji na szczycie na temat inflacji, zorganizowanej przez prezydenta Forda w jesieni 1974 r. Niewielu dostrzego znaczenie jego stanowiska, przy czym nie byo wrd nich autora niniejszej ksiki.

generalnej akcji fiskalnej czy monetarnej skierowanej przeciw inflacji, polega na zwikszaniu bezrobocia i to zanim ta akcja moga podziaad w kierunku powstrzymania inflacji.

Niewiele w historii pienidza podtrzymuje pogld, wedug ktrego wiedza i dowiadczenia jednej epoki daj mdrod pozwalajc na lepsze gospodarowanie w nastpnej. O tych, ktrzy w tej dziedzinie nadaj kierunek, historia mwi jeszcze mniej. Z 2500 lat dowiadczeo i 200 lat gorliwych badao powstay systemy pienine rwnie niezadowalajce, jak wszystkie inne w okresach pokoju. W niedawnych czasach konserwatyci byli przeciwnikami inflacji, ale nie wykazywali wielkiego entuzjazmu dla rodkw, ktre jej miay zapobiec. Liberaowie uwaali bezrobocie za wiksze nieszczcie. Rzeczywicie adna gospodarka, ktra cierpi na jedno czy drugie, nie moe byd uwaana za dobr. Inflacja powoduje niewygody i przynosi rozczarowanie wielu ludziom. Bezrobocie wywouje dotkliwsze cierpienia, ale mniejszej liczby ludzi. Nie ma pewnego sposobu przekonania si, co daje najwiksz sum blu. Podstawow nauk lat trzydziestych byo to, e deflacja i depresja burz porzdek midzynarodowy, skaniaj kady kraj do dziaania wycznie dla ratowania siebie, bez zwracania uwagi na szkody, jakie te wysiki wyrzdzaj ssiadom. Podobnie nauk pnych lat szeddziesitych i wczesnych siedemdziesitych byo to, e inflacja take burzy porzdek midzynarodowy. Ci, ktrzy twierdz, e przekadaj inflacj nad depresj, lub pozwalaj si tego domylad, dokonuj bezsensownego wyboru. Polityka musi byd zawsze skierowana przeciw temu niekorzystnemu zjawisku, ktre w danej chwili panuje. Ale oczywiste jest obecnie i to, e tylko w skrajnych przypadkach inflacji czy depresji istnieje wybr. W przeciwnej sytuacji, jeeli si zastosuje wycznie przyjte i ortodoksyjne rodki zaradcze, otrzymuje si w rezultacie i jedn, i drug. Za tak kombinacj nie opowiada si nikt - ani libera, ani konserwatysta. A do tej wanie kombinacji, po dwu i p tysicach lat, ostatecznie doszlimy. Niewiele historii mogo mied mniej szczliwe zakooczenie.

Rozdzia XXI Posowie

Czy mogo byd lepiej? Odpowied brzmi - tak. Przeprowadzenie dowodu trzeba zaczd od charakterystyki ludzi, ktrzy kieruj sprawami pienidza. Jeeli cokolwiek wynika w sposb oczywisty z przedstawionej tu historii, to fakt, e sprawy te przycigaj ludzi bardzo mao utalentowanych, ktrych chroni w ich wysoce niedoskonaym zawodzie tajemniczod, otaczajca jakoby przedmiot ekonomii w ogle, a pienidza w szczeglnoci. Nieudolnod jest, jak widzielimy, dalej chroniona przez to, e niepowodzenie prawie nigdy nie dotyka udzi odpowiedzialnych za nie. Bardzo czsto byo ono przedmiotem interesujcych dyskusji, czym, co zwizanym z nim osobom dodawao jeszcze prestiu. Wreszcie w sprawach pienidza, tak jak w dyplomacji, przyjemne, konformistyczne usposobienie, dobry krawiec i zdolnod do wypowiadania modnych aktualnie komunaw z dziedziny finansw lepiej zwykle suyy osobistemu powodzeniu ni zbytnio dociekliwy umys. Skuteczne dziaanie w poczeniu z myleniem wywouje obawy i krytycyzm. A z uwagi na nie wanie, a nie na wyniki dziaalnoci, bdzie si prawdopodobnie dan jednostk pamitad. Tak wic w kierowaniu pienidzem, podobnie jak w oglnym kierowaniu gospodark, niepowodzenie jest czsto korzystniejsz strategi osobist ni powodzenie. W naszych czasach istnieje niechd do przypisywania powanych nastpstw ludzkiej nieudolnoci czemu, co w niezbyt ostronej w zakresie semantyki epoce nazywane byo gupot. Pragniemy wierzyd, e gbsze siy spoeczne kieruj wszelkimi ludzkimi dziaaniami. Trzeba rwnie przejawiad zawsze pewn tolerancj. Ale powinnimy sobie zdawad spraw z tego, e nieudolnod - tpota poczona z opieszaoci - jest problemem. Ale nie jest czym nieuniknionym. W przeszoci polityka gospodarcza bya skuteczna. Trzeba przyjd, e jej powodzenie nie byo dzieem szczliwego przypadku, lecz tego, e prowadzili j ludzie wiatli i energiczni. W przyszoci nie bdzie atwiej laikowi czy politykowi-niespecjalicie odrnid ludzi odpowiednich od nieodpowiednich. Ale nie przedstawia najmniejszej trudnoci odrnienie sukcesu od niepowodzenia. Od chwili obecnej we wszystkich gospodarczych i pieninych sprawach powinna obowizywad prosta regua, e kady, kto si musi tumaczyd z niepowodzenia, zawid. Powinnimy byd wyrozumiali dla tych, ktrych wyniki byy sabe, ale de powinnimy nigdy tej wyrozumiaoci posuwad tak daleko, eby ich utrzymywad przy wadzy.

Nic nie zapowiada, e sukces bdzie atwy. Spord nauk pyncych z tej historii wyrniaj si dwie. Pierwsz jest to, e problem pienidza sta si czym w peni skoordynowanym z problematyk caej gospodarki, a nawet ustroju. Drug jest to, e dziaalnod gospodarcza, ktr by sto lat temu przyjto jako nieuniknion, a piddziesit lat temu jako moliw do przyjcia, nie jest ju akceptowana. To, co kiedy uwaano za nieszczcie, dzi jest bdem polityki. Mwic konkretnie, w poprzednim stuleciu i przedtem pienidz mia due znaczenie. Korporacje nie zapewniy sobie jeszcze powszechnego wpywu na ruchy cen. Zwizki zawodowe faktycznie nie istniay. Podatki i wydatki z budetu paostw byy regulowane przez potrzeby czasu wojny lub pokoju,

a nie przez koniecznod osigania odpowiednich wynikw gospodarczych. Podstawowe znaczenie miao to, czego uywano jako pienidza, i ile tego byo. Intuicja ludzi, ktrzy przyszli po Bryanie (i tych, ktrzy zajmowali przeciwne stanowisko) bya trafna. W czasach wspczesnych budet paostwa sta si, jak widzielimy, rozstrzygajcym czynnikiem w dziaalnoci gospodarczej. W znacznym stopniu okrela on, czy popyt wzronie, czy ceny pjd w gr, czy bezrobocie si zwikszy i czy - w wyniku poyczek zaciganych przez rzd i zwizanej z nimi kreacji wkadw bankowych - zwikszy si poda pienidza. A oprcz budetu istniej jeszcze wpywy zwizkw zawodowych i korporacji, ktre mog bezporednio oddziaywad na ceny i w sposb nie tylko przypadkowy zniweczyd ograniczajcy wpyw polityki pieninej i budetowej. Jak si ju dostatecznie przekonalimy, podnoszenie kosztw i cen, gdy popyt w gospodarce si zmniejsza, a bezrobocie wzrasta, ley w peni w granicach moliwoci zwizkw zawodowych i korporacji, a nawet jest dla nich korzystne. Std te si bierze obserwowana w nowoczesnej gospodarce przygnbiajca tendencja do tego, by recesja czya si z inflacj. Wpywy korporacji i zwizkw zawodowych stwarzaj dalszy problem, a mianowicie podziau wadzy w nowoczesnym paostwie (wadzy wzitej jako caod) oraz suwerennoci wspczesnych rzdw. Prby egzekwowania tej wadzy przez paostwo obejmuj automatycznie decyzje co do sposobu podziau dochodu. Dlatego polityka pienina staa si tylko pomniejsz czci oglnej polityki gospodarczej. A polityka gospodarcza staa si z kolei aspektem polityki, tj. kwesti, kto ma wadz i kto decyduje o korzyciach. Ale to nie wszystko. Jak widzielimy, waluty gromadz si obecnie w wielkich ilociach poza obrbem kraju, ktry je emitowa, przy czym eurodolary i petrodolary s tego wieym przykadem. A transnarodowe banki i transnarodowe korporacje, ktre je utrzymuj lub posiadaj, mog je zamieniad na inne waluty, i odwrotnie, w ilociach przekraczajcych znacznie zaradcze czy stabilizacyjne moliwoci istniejcego mechanizmu stabilizacji pienidza. Tak wic wspczesny problem kierowania pienidzem ma znacznie wiksze znaczenie midzynarodowe ni kiedykolwiek przedtem. Istnieje jeszcze dalszy problem. Jak to dostatecznie wykazuj niedawne przykady ropy naftowej i ywnoci, poda i popyt w nowoczesnej gospodarce mona doprowadzid do rwnowagi tylko po duych zmianach cen i dochodw. A te maj rozlegy, destabilizujcy wpyw na poziomy cen krajowych i na midzynarodowe kursy walut. Tak wic stae ceny i stae midzynarodowe kursy walut take wymagaj dziaania zapobiegajcego niszczcym ruchom cen poszczeglnych produktw o wikszym znaczeniu. Zadanie to rwnie przekracza granice midzypaostwowe i wymyka si spod wpywu wadzy poszczeglnych paostw. Wreszcie powtrzmy, e to, co w przeszoci byo do przyjcia jako dziaalnod zadowalajca, ju dzi nie wystarcza. Po wojnach napoleooskich w Wielkiej Brytanii, a wojnie domowej w Stanach Zjednoczonych, podjto kroki, by przywrcid stabilizacj pienidza i wprowadzid ponownie wypaty w pienidzu kruszcowym. Ceny produktw rolnych spady gwatownie. Nastpi pewien wzrost bezrobocia. Byo wiele utyskiwao, ale nie byy one skuteczne. W dziedzinie gospodarczej braki i niedostatki nie wydaway si wtedy czym nienaturalnym. Co prawda niskie ceny, niskie pace i utrata zajcia nie byy ju wycznie dopustem boym, ale nie byy jeszcze skutkiem dziaalnoci rzdu. A nie trzeba mwid, e obecnie s.

Ale nic nie trwa wiecznie, chocia niewtpliwie to, co jest dobrze zakorzenione, bdzie si prawdopodobnie utrzymywad przez jaki czas. Tak wic siy, ktre ksztatoway przesz polityk (albo ktrym si przesza polityka przeciwstawiaa), jeeli zostay prawidowo zidentyfikowane w niniejszej historii, bd, jak mona przypuszczad, nadal dziaad przynajmniej przez jaki czas w przyszoci. S one, w najpeniejszym znaczeniu, historycznymi imperatywami. Oznacza to, e nie s spraw ideologicznych preferencji, jak to si powszechnie uwaa. Pojmowanie polityki gospodarczej jako problemu wyboru midzy rywalizujcymi ideologiami jest najwikszym bdem naszych czasw. Tylko rzadko i zwykle w sprawach o drugorzdnym znaczeniu okolicznoci pozwalaj askawie na taki luksus. Znacznie czciej istniejce instytucje i warunki historyczne nakadaj taki sam kaganiec liberaom, co konserwatystom, socjalistom i ludziom o jawnie redniowiecznej umysowoci. To co daje pomylny wynik dla jednych, daje pomylny wynik dla wszystkich. Co zawodzi w przypadku jednych, jest rwnie beznadziejne dla wszystkich. Jeeli niedaleka przyszod jest przedueniem niedawnej i troch odleglejszej przeszoci, to istnieje szed imperatyww, ktre bd ksztatowad czy regulowad polityk pienin oraz szersz polityk gospodarcz, przy czym polityka pienina jest obecnie ma czci tej ostatniej. Oto one: 1. Uporczywa nieskutecznod polityki pieninej oraz rozczarowania i niebezpieczeostwa pynce z oparcia si na niej. Jest to najoczywistsza chyba nauka pynca z niedawnej przeszoci. Kierowanie pienidzem przestao ju byd polityk - jest obecnie zawodem. Ale chocia przynosi korzyci tym, ktrzy go wykonuj, to rejestr osignid polityki pieninej by w obecnym stuleciu najwyraniej katastrofalny. Pogorszya ona zarwno boom, jak depresj po I wojnie wiatowej. Uatwia w latach dwudziestych spekulacje giedowe na zwyk kursw. Zawioda jako instrument ekspansji ekonomicznej w czasie wielkiej depresji. Kiedy zmniejszano jej rol w czasie II wojny wiatowej i pomylnych lat bezporednio po niej nastpujcych, wyniki ekonomiczny byy wedle powszechnego zdania znacznie lepsze. Jej odrodzenie pod koniec lat szeddziesitych i w pocztkach siedemdziesitych jako wanego instrumentu zarzdzania gospodark sprawio, e do ogromnej inflacji doczya si powana recesja. I nic dziwnego, e dziaaa ona w sposb dyskryminujcy i krzywdzcy te przemysy, ktre si opieray na poyczkach, jak przede wszystkim budownictwo mieszkaniowe. Przeprowadzenie dowodu, e zostaa uwieoczona powodzeniem, moe przekraczad nawet znaczne talenty jej obroocw. Tylko wrogowie kapitalizmu mog ywid nadziej, e ta niewielka, przewrotna i nieobliczalna dwignia bdzie w przyszoci istotniejszym instrumentem kierowania gospodark. Bank centralny pozostaje nadal wan instytucj speniajc poyteczne zadania, jak rozliczanie czekw i zastpowanie zuytych i brudnych banknotw nowymi, oraz peni nadal rol ostatecznego rda kredytu dla bankw. I zadania te wypenia dobrze. Wraz z innymi instytucjami publicznymi w Stanach Zjednoczonych nadzoruje on take podlege mu banki komercyjne. Jest to zadanie, ktre moe wypeniad dobrze, lecz powinien wypeniad lepiej. W ostatnich latach te regulujce instytucje, wcznie z Rezerw Federaln, osabiy nieco swoj czujnod. Rwnoczenie wiele bankw popado znowu w odwieczny paroksyzm optymizmu i nieudolnie kierowanej ekspansji, ktrych wynikiem moga byd nowa runda bankructw. Takim to sprawom Rezerwa Federalna powinna powicid uwag.

Jeeli pomind te zadania, to tym lepsza bdzie opinia o dziaaniu bankw centralnych, im mniej przyjm na siebie odpowiedzialnoci. Moliwe, e bd mogy liczyd na dugofalowy rozwj sytuacji. troch si opierad i podnosid stop procentow przy uporczywie duym popycie na poyczki, a postpowad odwrotnie, gdy si wytworzy sytuacja przeciwna. Ale, biorc oglnie, naley przede wszystkim oddziaywad na siy, ktre skaniaj firmy i osoby prywatne do starania si o poyczki, a nie kad nacisku na to, czy im udzielad poyczek, czy nie, tak jak to byo w Stanach Zjednoczonych w czasie wojny i w cigu pomylnych lat, ktre nastpiy po niej. Trzeba bezstronnie przyznad, e z nieskutecznoci polityki pieninej, chod nie ze zwizanego z ni niebezpieczeostwa, zdaj sobie spraw trzewo mylcy ludzie kierujcy Systemem Rezerwy Federalnej. Prezes Nowojorskiego Banku Rezerwy Federalnej zauway, e iloci pienidza - a jest to wielkod o podstawowym znaczeniu dla tych, ktrzy zaufali polityce pieninej - nie da si faktycznie zmierzyd. Zauway rwnie, e nie mona regulowad jej krtkofalowych zmian i e takie zmiany nie maj wikszego znaczenia gospodarczego381. Pozostaje wic niewiele szans dla polityki pieninej, szczeglnie jeli si przypomni, e wszelkie dziaania trzeba podejmowad w trybie posunid krtkofalowych, a zmiana dugofalowa jest sum zmian krtkofalowych. Jeden z niedawnych gubernatorw Systemu Rezerwy Federalnej powiedzia: ... dobra polityka pienina polega na przyznaniu si do tego, jak wielu rzeczy nie wiemy *w zakresie kierowania pienidzem+382. Istniej przekonujce argumenty przeciw opieraniu si na instrumencie lub innowacji o daleko sigajcym, lecz nie znanym wpywie. Przychodz tu na myl przykady energii atomowej, transportu naddwikowego, a nawet gazu freonu. Jednake to, co si dzieje w wyniku prowadzenia polityki pieninej, nie jest a tak bardzo niewiadome. Pozostay dowody historyczne, ktre przemawiaj przeciw jej stosowaniu. 2. Czynnikiem rwnowacym w zarzdzaniu gospodark bdzie musia byd budet paostwa, przy czym istotn spraw jest przeamanie braku jego elastycznoci przy opanowywaniu nadmiernego popytu. Ten imperatyw nie jest ani czym nowym, ani szczeglnie wyrafinowanym. Jeeli nie mona si posugiwad polityk pienin w celu regulowania popytu w gospodarce, pozostaje tylko polityka fiskalna. Jej dziaanie w sensie zwikszania popytu jest, jak to widzielimy, bardziej niezawodne ni polityki pieninej. Dlatego wanie w czasie wielkiej depresji zastpia ona polityk pienin, jeli chodzi o pokadane w niej przez ekonomistw nadzieje. Skutki jej dziaania dadz si lepiej przewidzied, samo dziaanie w kierunku ograniczenia popytu jest bardziej bezstronne. Zmniejszanie podatkw lub zwikszanie wydatkw publicznych w celu rozszerzenia globalnego popytu nie napotyka trudnoci politycznych czy innych. Kongres Stanw Zjednoczonych wykazuje szczeglnie dobre chci i szybko reaguje, gdy si od niego da przeprowadzenia obniki podatkw. Podobnie spora grupa liberalnych ekonomistw ucieka si do obniki podatkw jako homeopatycznego lekarstwa na wszelkie niedomagania - czasem nawet na inflacj. Jednake nie widad podobnego entuzjazmu, gdy potrzebne jest podniesienie podatkw. Zmniejszenie wydatkw napotyka takie same trudnoci, z tym tylko, e wywouje entuzjastyczne wypowiedzi konserwatystw. Ponadto
381

A. Hayes, Testing Time for Monetary Policy, przemwienie wygoszone wobec Stowarzyszenia Bankierw stanu Nowy Jork w Nowym Jorku 20 stycznia 1975 r. Jeden spord problemw mierzenia poday pienidza jest zwizany, jak zauway p. Hayes, z wkadami oszczdnociowymi. W coraz wikszym stopniu mona je wykorzystywad na rwni z wkadami, ktrymi si dysponuje przy pomocy czekw, tak e trudno je od nich odrnid. 382 S. J. Maisel, Managing the Dollar, W. W. Norton Co., New York 1973, s. 311.

przeprowadzane jest wbrew wysokiemu prawdopodobieostwu, e potrzeby ogu ludnoci w Stanach Zjednoczonych nie s w takim stopniu zaspokajane, jak prywatna konsumpcja przynajmniej zamoniejszych grup, o czym autor niniejszej ksiki jest gboko przekonany. Istnieje jeszcze dalsza trudnod strukturalna polegajca na tym, e czsto wystpuje (np. w przypadku budownictwa i dostaw uzbrojenia) dugi odstp czasu midzy decyzj o ograniczeniu wydatkw a faktycznym ich obciciem, wraz ze zwizanym z tym wpywem na popyt. Rozwizanie, ktre kady zaniepokojony zbyt siln wadz wykonawcz musi przyjd z oporami, polega na oddzieleniu budetu rzdu federalnego od polityki fiskalnej383. Okrelano by wwczas wydatki i ustalano podatki tak jak obecnie. Naley mied nadziej, e odbywaoby si to z penym i wiatym zrozumieniem potrzeby naleytej rwnowagi midzy wydatkami publicznymi a prywatnymi, midzy konsumpcj publiczn a prywatn. Przyjmowano by, e jeeli gospodarka bdzie funkcjonowad przy penym lub niemal penym zatrudnieniu, to wpywy pokryj okrelone w ten sposb wydatki. Z kolei ustalone tak podatki spowoduj redystrybucj dochodu midzy poszczeglne grupy w sposb uwaany za podany z punktu widzenia spoecznego i gospodarczego. Wwczas upowanienie do podnoszenia lub obniania podatkw (w obrbie sprecyzowanych granic) zostanie przyznane wadzy wykonawczej wycznie ze wzgldu na polityk fiskaln, czyli szersz polityk gospodarcz. Zmiany te zostayby tak zaplanowane, eby zbytnio nie zmieniay podziau opodatkowania midzy rnymi grupami dochodw. 3. Bezporednia kontrola pac i cen jest nieunikniona tam, gdzie istnieje wpyw korporacji i zwizkw zawodowych na rynek. Nie powinno si jej natomiast stosowad tam, gdzie taki wpyw nie istnieje, to znaczy w rolnictwie i w maych przedsibiorstwach, w ktrych nie ma zwizkw zawodowych. Musi wwczas wystarczyd regulowanie globalnego popytu. Kontrola pac i cen jest przejawem polityki, ktra nie zostanie zarzucona, mimo e nie jest popierana przez wikszod. Jak si ju o tym dostatecznie przekonalimy, w sytuacji penego lub niemal penego zatrudnienia wpywy silnych korporacji i silnych zwizkw zawodowych na rynek mog wywoad same przez si dynamik inflacyjn. I jak widzielimy, robiy to wielokrotnie. Chocia mona ten nacisk inflacyjny powstrzymad, prowadzi to do gbszej recesji i wikszego bezrobocia, ni na to pozwalaj czy to wzgldy humanitarne, czy tez proste wymogi utrzymania si przy wadzy. W chwili przekazywania tej ksiki do druku dobiega kresu jeszcze jedna prba powstrzymania inflacji za pomoc polityki pieninej i fiskalnej. Wynikajce z niej bezrobocie i recesja s powane - znacznie boleniejsze, ni politycy obu partii chc przyznad. I te skutki pojawiy si na dugo przed koocem inflacji, z ktrej miay nas uleczyd. Inflacja, przynajmniej na jaki czas, czy si z powan recesj. Jedyn alternatyw tych nieprzyjemnych skutkw jest bezporednia interwencja rzdu tam, gdzie wystpuj wpywy na rynek, gdzie prywatne dziaanie moe prowadzid do podniesienia cen i pac zarwno na dugo przed osigniciem penego zatrudnienia, jak i w przypadku spadajcego popytu. Odbiera to prywatnym korporacjom, jak rwnie zwizkom zawodowym, gboko umiowan przez nie wadz. wiadczy te o tym, e wiele w zakresie przeszej i obecnej nauki ekonomii jest bdne384.
383

Zarys tej propozycji zob. u J. Tobina, The New Economics One Decade Older, Princeton University Press, Princeton 1974; s. 76 i nast. Osabienie wadzy ustawodawczej w zakresie podatkw nie Jest spraw, ktr by mona potraktowad lekko. Ale brak tu alternatywy. 384 Konkretnie biorc, jest ona sprzeczna z oglnym mikroekonomicznym zaoeniem konkurencji i pogldem, e monopol czy oligopol reaguje na zmniejszony popyt i nie podlega w znaczniejszym stopniu wpywowi zwizanych z tym poziomych ruchw kosztu pac. I jest oczywicie sprzeczna z oglnym optymistycznym

Ale tu znowu pojawia si drastyczne skrpowanie wynikajce z istniejcych warunkw. Tak wic wbrew wszelkim oporom - kwestia kontroli powraca po raz nie wiem ju ktry385. 4. Kierowanie pienidzem i oglne kierowanie gospodark jest nieodczn czci szerszego zagadnienia podziau dochodu, w nowoczesnej gospodarce. Stawad si to bdzie coraz bardziej oczywiste. Nie ma nic atrakcyjniejszego dla osobnika o instynktach konserwatywnych, jak myl, e polityka gospodarcza jest spraw czysto techniczn. Nie wchodziyby wtedy w gr adne problemy klas spoecznych czy polityki spoecznej. Samo zastosowanie waciwej techniki, na przykad subtelnego dostrajania lansowanego przez specjalistw z ekipy p. Nixona, doprowadza gospodark do porzdku. Wpywy i dochody oraz korzystanie z nich pozostaj bez zmian. Liberaowie rwnie ulegali opinii, e polityka pienina i fiskalna, wcznie z kontrol cen i dochodw, s neutralne ze spoecznego punktu widzenia. Ale tak nie jest. Podstawowym rysem nowoczesnego spoeczeostwa gospodarczego jest, jak widzielimy, odrzucenie przez nisze klasy spoeczne uwicanych zwyczajem granic ich dochodw i konsumpcji. Za tym odrzuceniem Id dania w stosunku do produkcji, ktrych ona nie moe spenid. A za tymi daniami idzie inflacja. Jeeli pace, a wraz z nimi konsumpcja robotnikw, musz zostad ograniczone w interesie zapobieenia daniom przekraczajcym moliwoci gospodarki, trzeba si rwnie zastanowid nad daniami innych grup otrzymujcych dochody. To, co przypada na zyski, na inne dochody z posiadania wasnoci, na wynagrodzenia kadry kierowniczej i dochody wolnych zawodw - rwnie bdzie podlegao analizie. I nie mona tu dad odpowiedzi, e konsumpcja bogatych, a w kadym razie bardzo bogatych, jest ma tylko czci caoci. Problem sprawiedliwoci - jakiego w przyblieniu rwnego traktowania wszystkich - jest nie mniej wany ni wchodzcy w gr globalny dochd. Tak wic denie do bardziej wiadomie egalitarnego podziau dochodu stanie si koniecznym aspektem skutecznej polityki gospodarczej. Przekonalimy si ju dostatecznie o tym, e skuteczna polityka wymaga ograniczenia dao zwizkw zawodowych. Ale nie moe mied przyszoci polityka, ktra stosuje takie ograniczenia w stosunku do tych, ktrzy yj z pac i wynagrodzeo, a dania innych - chodby to byo nie wiem jak wygodne - toleruje bez adnych ograniczeo. 5. Planowanie poday oraz popytu w zakresie wanych dbr i usug bdzie coraz czciej aspektem kierowania pienidzem i gospodark. Jak wspomnielimy, ruchy cen potrzebne do zrwnowaenia poday i popytu w zakresie takich wanych dbr, jak paliwa, ywnod, mieszkania, mog byd obecnie bardzo due - tak due, e moe to wywierad szkodliwy nacisk na staod pac i cen. Oczywistym rodkiem zaradczym jest przewidywanie wystpujcych brakw i zwikszanie poday lub ograniczanie konsumpcji tych dbr przez ingerencj paostwa. Fakt, e do tego rodzaju dziaao wspczesne rzdy byy ju w czasie pokoju zmuszone (w Stanach Zjednoczonych dotyczyo to jawnie konserwatywnej administracji), moe byd wskazwk na przyszod. Poniewa problemy zarwno poday, jak uytkowania przekraczaj granice paostw, bdzie musiaa istnied wsppraca midzy krajowymi wadzami planistycznymi w zakresie realizacji zadao w tej dziedzinie. A w perspektywie
wnioskiem makroekonomicznym, e polityka fiskalna i pienina przyniesie moe nie idealn, ale przynajmniej znon zgodnod midzy zatrudnieniem i produkcj z jednej strony a staoci cen z drugiej. 385 Trzeba jeszcze raz podkrelid, e polityka ta jest korzystna tylko w tych dziedzinach gospodarki, gdzie istniej wpywy na rynek. Przypominajc dyskusj na temat dowiadczeo II wojny wiatowej, musimy stwierdzid, e przesdza ona tylko te ceny, ktre Ju byy ustalone. Polityka ta nie jest natomiast korzystna, a przeciwnie, Jest wrcz szkodliwa, jeeli si j stosuje do tak konkurencyjnych rynkw. Jak rynek na produkty rolne, usugi, og maych przedsibiorstw lub handel detaliczny.

zarysowuje si moliwod stworzenia organizacji ponadnarodowej. I znowu, jak w przypadku energii i ywnoci, istniejce warunki narzucaj tempo i - jak zawsze - narzucaj je tym, ktrzy s temu przeciwni ze wzgldw ideologicznych. 6. Tak jak w przeszoci, bdzie powraca problem braku stabilizacji midzynarodowych kursw walut. Jednake stabilizacja ta bdzie moliwa dopiero wwczas, gdy gospodarki poszczeglnych krajw bd ustabilizowane, gdy krajom uprzemysowionym uda si poczyd wzgldnie wysokie zatrudnienie ze wzgldnie staymi cenami. Do tego czasu wszelkie dyskusje na temat midzynarodowej reformy walutowej bd zawieszone w prni i og, z wyjtkiem tych, ktrych posady zale od tej dyskusji, moe na nie nie zwracad uwagi. Mona zaoyd, e wszelki przyszy system bdzie wymaga bez porwnania wikszej zdolnoci do udzielania poyczek ni system z Bretton Woods, nawet rozszerzony w ostatnich czasach386. Przy zaoeniu, e wielkie bloki walut atwo dajcych si przesuwad z kraju do kraju bd si nadal gromadzid w bankach, w wielonarodowych korporacjach i - w mniejszym stopniu - w rkach prywatnych spekulantw, przysza reforma bdzie musiaa obejmowad rwnie pewn regulacj midzynarodowych ruchw walut.

Istnieje jeszcze inna moliwod i to taka, o ktr si winnimy arliwie modlid. Polega ona na tym, e w przyszoci polityk bdzie mona opierad nie na przewidywaniach, lecz na aktualnej rzeczywistoci. O susznoci takiej polityki przekonalimy si ju wystarczajco. Prognozy ekonomiczne s bowiem wysoce niedoskonae, co przyznaj nawet ci, ktrzy je opracowuj (ale nie wtedy, gdy przedstawiaj now prognoz); ponadto prognozy urzdowe wykazuj nieuniknion tendencj do bdw, We wszystkich przypadkach, z nielicznymi tylko wyjtkami, s one znieksztacone pod wpywem tego, czego si po nich spodziewaj albo czego potrzebuj ludzie kierujcy polityk. Na przykad w przypadku wydatkw, na wojn wietnamsk nie mogy byd one sprzeczne z istotniejszymi obietnicami wadz. Rozwizaniem nie jest lepsza prognoza, lecz szybkie i nie wymagajce tumaczenia si dostosowywanie si do istniejcej sytuacji oraz szybkie i bez tumaczenia si wycofywanie si wwczas, gdy te okolicznoci ju nie wystpuj. Pod koniec lata 1974 r. Gerald Ford, ktry niedawno obj prezydentur, ogosi, e inflacja jest najwikszym zagroeniem dla amerykaoskiej gospodarki. Mniej ni p roku pniej, przy szybko rosncym bezrobociu, spadajcej produkcji i zahamowaniu zwyki cen, ogosi, e recesja jest najwaniejszym zagroeniem. Taka zmiana stanowiska nie jest przyznaniem si do bdu. Powinnimy przyklasnd takiej szybkiej reakcji na biece okolicznoci. Bd nowego prezydenta nie polega na zmianie zdania. Polega na przekonaniu, e inflacj moe pokonad tylko recesja, e wpywy korporacji i zwizkw zawodowych na rynek moe ograniczyd tylko bezrobocie i zmniejszenie si produkcji. Ale adna polityka, ktra dopuszcza tylko wybr midzy inflacj a depresj, nie moe byd w peni zadowalajca. Ale o tym bdzie mwilimy ju wystarczajco duo.

386

Dziki wprowadzeniu specjalnych praw cignienia oraz Innych rozwizao, system z Bretton Woods zosta znacznie rozszerzony w stosunku do pierwotnego planu, ale bez rzeczywicie istotnego odejcia od pierwotnej zasady udzielania poyczek. Kwoty bdce do dyspozycji s nadal mae w stosunku do potencjalnych midzynarodowych transferw funduszy.

Jest jedna ostateczna moliwod, take gboko zakorzeniona w historii. Warto raz jeszcze powtrzyd, e nic nie trwa wiecznie. Odnosi si to do inflacji. Odnosi si rwnie do recesji. Kada z nich wywouje okrelone postawy, pobudza do dziaao, majcych na celu pooenie im kresu, i z biegiem czasu do tego doprowadza. Ale widzielimy, e potrzebne dziaania, wcznie z takimi, ktre s konieczne dla uniknicia coraz prawdopodobniejszej kombinacji inflacji i recesji, wymagaj powiceo i nie s bynajmniej proste. I dzieje si tak w coraz wikszym stopniu. Coraz trudniejszy charakter tych dziaao jest najwaniejszym wnioskiem wynikajcym z tego, o czym mwilimy w tym posowiu. Jeeli jakkolwiek pewn konkluzj mona wycignd z tej historii, to jest ni to, e ci, ktrzy si uwaaj za najsilniejszych obroocw systemu, ktrzy gosz, e s najwierniejszymi zwolennikami wolnej przedsibiorczoci, a nawet kapitalizmu, bd si najbardziej obawiad metod majcych na celu zachowanie systemu. Bd si te najsilniej sprzeciwiali dziaaniom, ktre si przyczyni do usprawnienia jego funkcjonowania, poprawi jego opini, zwiksz zdolnod do przetrwania. Natomiast ci, ktrzy si modl o koniec kapitalizmu, nie powinni si nigdy odnosid z zaufaniem do aktywnego i pozytywnego ducha, ktry przenika dziaalnod w czasie New Dealu, II wojny wiatowej i bezporednio po niej, czy tzw. New Frontier387. Ten duch, chocia czasem stawa si ofiar swego wasnego entuzjazmu, optymizmu czy koniecznoci uspokojenia opozycji, jest gotw do podjcia wysikw, ktre sprawiaj, e system ten dziaa. W Stanach Zjednoczonych dziaa on ku zadowoleniu co najmniej wikszoci. Ci, ktrzy oczekuj kooca kapitalizmu, powinni si modlid o rzd zoony z ludzi przekonanych, e wszelkie zdecydowane dziaanie jest szkodliwe dla tego, co nazywaj podstawowymi zasadami wolnej inicjatywy.

387

New Frontier (nowe rubiee) jest to nazwa uyta przez Johna F. Kennedy'ego w czasie kampanii z 1960 r. na okrelenie jego programu wyborczego. By to szeroki program w zakresie rozwoju owiaty, budownictwa mieszkaniowego, transportu, pomocy dla bezrobotnych w szczeglnie dotknitych t klsk rejonach oraz przyspieszenia rozwoju gospodarczego kraju. Nazwa nawizuje do tradycji pionierw amerykaoskich, ktrzy w XIX w. opanowywali nowe ziemie na zachodnich rubieach kraju, przyp. tum.

Tumaczy Stanisaw Rqczkowski Warszawa 1982 Paostwowe Wydawnictwo Ekonomiczne Dane oryginau: John Kenneth Galbraith Money: Whence It Came, Where It Went Houghton Mifflin Company, Boston 1975 by John Kenneth Galbraith Obwolut i okadk projektowa Andrzej Pilich Redagowaa Aldona Mioszewska Copyright for Polish edition by Paostwowe Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 1982 ISBN 83-208-269-5 Redaktor techniczny Wadysawa Nasternak Korektor Aleksandra Kakiet Printed In Poland Paostwowe Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 1982 Zlec. 29/80. Wyd. I. Nakad 2850+150 egz. Ark. wyd. 22,2. Ark. druk. 26,75 Papier druk. sat. kl. IV, 70 g. Format 61X86/16 Oddano do skadania 15.II.1982 r. Podpisano do druku 4.X.1982 r. Druk ukooczono w listopadzie 1982 r. Cena z 240,Zakady Graficzne w Katowicach, Zakad nr 5 w Bytomiu Zam. 9066 B-23