Wadysaw Anders

Wspomnienia z lat 1939-1946

Cao w tomach(Bez ostatniego rozdziau)

Zakad Nagra i Wydawnictw Zwizku Niewidomych Warszawa 1996

Toczono pismem punktowym dla niewidomych w Drukarni Zakadu Nagra i Wydawnictw Zwizku Niewidomych, 00-216 Warszawa, ul. Konwiktorska 9. Przedruk z wydawnictwa "Test", Lublin 1992 Pisaa G. Cagara Korekty dokonay U. Maksimowicz i I. Stankiewicz

onierzom i bojownikom sprawy polskiej w Kraju i na obczynie powicam t ksik Wstp do wydania krajowego W sierpniu 1992 roku mina stuletnia rocznica urodzin generaa Andersa. Nie danym mu byo doczeka dnia, w ktrym Polska staa si znowu wolna. Suy jej cae swoje ycie: jako onierz w obu wojnach wiatowych i przywdca emigracji niepodlegociowej przez wiele lat na uchodstwie. Myl o moim zmarym dwadziecia dwa lata temu mu z szacunkiem dla jego postawy yciowej i osigni w subie dla Kraju. Historia oceni waciwie jego dziaalno na emigracji w latach powojennych, gdy sta si symbolem niezawisoci dla wszystkich ludzi prawych; przedmiotem oszczerstw i nienawici dla rzdzcych naszym krajem przedstawicieli obcego systemu, wrogiej ideologii. Ksika, ktr oddajemy do rk czytelnikw, wydana jest po raz pierwszy jawnie i z moj zgod w Polsce, przez Wydawnictwo "Test". Na przestrzeni lat ksika ta urosa do znaczenia podrcznika naszej historii w najtrudniejszych latach drugiej wojny wiatowej. Wydana bya wiele razy nie tylko na Zachodzie, ale przedrukowywana w prasie drugiego obiegu, wydawnictwach podziemnych w Kraju. Z dum i radoci, cho nie bez niepokoju, patrz na wydarzenia w Polsce, dopisujce nowy rozdzia do nie ukoczonej za ycia mojego ma ksiki; nie zakoczonego wwczas penym zwycistwem marszu do Polski Generaa Andersa i jego onierzy. Irena R. Anders Londyn-Warszawa, 15 sierpnia 1992 roku

Przedmowa do pierwszego wydania

Ksika ta opisuje z bezmiaru zdarze drugiej wojny wiatowej tylko czstk: to, na co jako dowdca znacznej czci Polskich Si Zbrojnych patrzyem wasnymi oczyma i co przeywaem z bliska i czynnie, tak i z tych dziaa pozostay mi nie tylko wspomnienia, lecz i archiwa. W tym jednak ograniczonym zakresie zadaniem moim musi by obraz prawdziwy i peny tego, co dziaalimy i co mylelimy. Gdybym opisywa tylko przygotowania wojskowe i walki, nie przedstawibym rzeczywistoci takiej, jaka bya w yciu. onierz polski przez cay czas wojny myla o tym, o co si bije. Nie przesadz mwic, e nie byo dnia bez tych myli. Gdybym to pomin w obrazie dowolnie okrojonym, nie byoby prawdy. Wanie by by prawdziw i yw, ksika ta musi by pamitnikiem i walk, i losw sprawy polskiej. Midzy tymi za dwiema dziedzinami istnieje wstrzsajce przeciwiestwo. Dzieje ora polskiego w tej wojnie to - po wrzeniu 1939 w Polsce - walki polskie rami do ramienia ze sprzymierzonymi we Francji, Narvik i bitwa o Wielk Brytani, Tobruk, dni chway lotnika i marynarza polskiego, najwikszy w Europie opr podziemny, potem Monte Cassino, Ancona, Bolonia, a jednoczenie Normandia, Belgia, Holandia. Dzieje losw wprawy polskiej w tej wojnie, to - po sojuszu polsko-brytyjskim 1939 i Karcie Atlantyckiej 1941 - Teheran, Jata, Poczdam i oddanie Polski pod wadz Rosji. Jak si te przeciwiestwa z sob spltay w yciu - i jaki miay oddwik w duszy onierza polskiego - opowiada ta ksika. Opowiada w wierze i nadziei, e to przeciwiestwo nie bdzie obojtne take dla umysu czytelnika wszdzie w wiecie.

Wadysaw Anders Przedmowa do drugiego wydania

Przed oddaniem do druku nowego wydania mojej ksiki zastanawiaem si, czy trzeba j uzupeni. Od chwili ukazania si poprzedniego wydania miny ju niemal dwa lata. Przeylimy wiele doniosych wydarze. Musz jednak stwierdzi, e wszystko co si stao, potwierdzio moje wczesne obserwacje i wnioski, a procesy, na ktre zwrciem uwag, rozwijay si nadal w tym samym kierunku. Sowietyzacja krajw za elazn zason jest dzi niemal zupena. Dyktatura komunistyczna rzdzi tam ju bez adnych osonek. Kraje bloku sowieckiego ujednolicono pod wzgldem wojskowym, politycznym i gospodarczym. W Polsce symbolem tego okresu jest nazwisko Konstantego Rokossowskiego. W Niemczech i Austrii, na pograniczu dwu czci Europy, polityka sowiecka staa si jeszcze wyraniejsza. W Berlinie Rosjanie podjli prb wypchnicia sojusznikw przy pomocy blokady komunikacyjnej. Prba nie powioda si, ale w kadej chwili moe nastpi jej powtrzenie. Traktat pokojowy z Austri jest nadal daleki od urzeczywistnienia. Odbyo si w tej sprawie ju ponad 250 posiedze przedstawicieli czterech mocarstw - bez rezultatu. Delegacja sowiecka wci utrca projekty sformuowania traktatu. W cigu ostatnich dwu lat ministrowie spraw zagranicznych "wielkiej czwrki" spotkali si tylko raz: w czerwcu 1949. Pomimo ograniczenia obrad do spraw niemieckich i austriackich, nie zaatwiono nic poza chwilow likwidacj sporu w Berlinie. W Organizacji Narodw Zjednoczonych Rosja i jej satelici przeszli do zupenego niemal bojkotu wsppracy midzynarodowej. Na olbrzymich obszarach Azji nastpiy wielkie przesunicia si na niekorzy Zachodu. We wszystkich wolnych pastwach wiata komunistyczna robota wywrotowa przybraa na sile. We wrzeniu 1949 dowiedzielimy si o utracie przez Stany Zjednoczone monopolu bomby atomowej. Cie Rosji, ktry po drugiej wojnie pad na wiat, jest dzi jeszcze bardziej ponury i grony ni w r. 1948. Ksik moj bez zmian oddaj w rce Czytelnikw. Wadysaw Anders

Przedmowa do trzeciego wydania

Mino dziewi lat odkd pisaem w 1950 r. przedmow do poprzedniego, drugiego wydania polskiego tej ksiki, ktrej daem tytu "Bez ostatniego rozdziau". Historia dotychczas nie zapisaa rozdziau ostatniego tej wiatowej rozprawy midzy totalizmem a wolnoci, jaka zostaa rozpoczta we wrzeniu 1939 polsk kampani przeciw hitlerowsko-sowieckiej agresji. Nie zwyciya jeszcze wolno. Polska nie odzyskaa niepodlegoci. Nie doszo te do stabilizacji stosunkw wiatowych, nadal opartych na chwiejnej koegzystencji komunistycznego systemu tyranii ze wiatem wolnym. Moskwa, osabiona po mierci Stalina i znajdujca si w okresie walki o wadz na Kremlu, prowadzonej za zasonami "zbiorowego kierownictwa" i "destalinizacji", zmuszona bya do "odwily" na wewntrz i do taktycznego odprenia w stosunkach midzynarodowych. Na ten okres przypadaj te pewne gesty pojednawcze i jedno wyjtkowe ustpstwo rzeczywiste w postaci zawarcia traktatu pokojowego z Austri. Rycho jednak i wbrew rozbudzonym na Zachodzie nadziejom, w miar jak gruntowao si nowe jedynowadztwo Chruszczowa, polityka sowiecka powrcia do dawnych metod. Szczegln grob dla wolnego wiata stanowi, oparta na wci obowizujcej w sowieckiej gospodarce stalinowskiej zasadzie prymatu przemysu cikiego i rosnca sia wojskowa Sowietw. Ju od roku 1949 Stany Zjednoczone przestay mie monopol bomby atomowej, a pniej i wodorowej. W oparciu o swoje dziaania szpiegowskie Rosja Sowiecka rozwina powanie swoj produkcj broni atomowo-wodorowych, a rwnie osigna znaczne sukcesy w badaniach i technice pociskw kierowanych midzykontynentalnych. Na podstawie tych swoich osigni Sowiety rozpoczy polityk propagandowego szantau w skali wiatowej, dc do zastraszenia opinii publicznej w krajach wolnego wiata, pomimo istnienia wci stanowczej przewagi Stanw Zjednoczonych rwnie i w tej dziedzinie. Wycigowi zbroje midzy obu wiatami towarzyszy nadal chwiejno rwnowagi midzynarodowej. W ubiegych latach bylimy wiadkami kilku "maych" wojen regionalnych, a rwnie przeylimy kilka momentw zagroenia wybuchem wojny oglnej, "wielkiej". Podczas wojny koreaskiej w latach 1950-1952 i podczas indochiskiej - w 1954 r., a rwnie parokrotnie z okazji zatargw o wyspy przybrzene w cieninie Formozy i ostatnio w zwizku z konfliktami na Bliskim Wschodzie, wiat - wedug owiadcze kierowniczych mw stanu - stawa na krawdzi wielkiej wojny. W obecnym roku 1959 znajdujemy si znowu pod znakiem niebezpiecznej sytuacji wojennej z powodu konfliktu o Berlin, sztucznie i jawnie wywoanego przez Sowiety. Naley doda, e sytuacja na Bliskim i Dalekim Wschodzie zawiera wci te same ogniska zapalne, rozszerzone znacznie w wyniku agresji i masowych represji komunistycznych w Tybecie. Ubiege lata nie przyniosy te zasadniczej odmiany dla Polski. Wprawdzie przejciowe osabienie sowieckiego aparatu pastwowego po mierci Stalina sprowadzio rwnie rozprzenie i dezorientacj wrd wadz reymowych w Polsce, a to omielio nard do zryww ku wolnoci. W czerwcu 1956 roku na ulicach Poznania, a w padzierniku w Warszawie i w wielu innych miastach ludno polska z robotnikami i modzie na czele ujawnia swoje prawdziwe denia, wyraone w hasach: wolnoci, chleba, precz z komunizmem i Rosjanami. W sierpniu tego roku odbya si niewidziana nigdy przedtem ani potem w adnym kraju pod wadz komunistyczn olbrzymia manifestacja religijna. Ptora miliona pielgrzymw przybyo na Jasn Gr, aby wbrew utrudnieniom i zakazom wadz komunistycznych da wyraz przywizaniu narodu polskiego do wiary swych ojcw. Nastpnie jednak, w oparciu o przemoc okupacyjnych wojsk sowieckich,

ktre niemal jednoczenie rozpoczy brutalne i krwawe stumienie powstania na Wgrzech, komunistyczny reym warszawski zdoa utrzyma si przy wadzy. Obecno tych wojsk wewntrz Kraju i zagroenie na wszystkich niemal granicach zdecydoway o tym, e komunici w Polsce pozostali u rzdw kosztem czciowych tylko ustpstw i oszukaczych zapowiedzi i obietnic. Pomimo wszystko pod naciskiem idcej wtedy przez cay kraj fali denia ku wolnoci, musiano zwolni Prymasa Polski, kard. Stefana Wyszyskiego i przywrci chocia pewn swobod dziaania Kocioa. Musiano tolerowa rozpadnicie si ogromnej wikszoci "spdzielni rolniczych", czyli przymusowych kochozw. Musiano, przejciowo, rozluni cenzur prasy, ksiek, teatru i nauki. Musiano pogodzi si z tym, e ludziom rozwizay si jzyki. Zezwolono na szersze kontakty spoeczestwa polskiego z Zachodem, zwaszcza z emigracj. Reym komunistyczny zrozumia jednoczenie znaczenie tej emigracji i z wielkim nakadem rodkw przystpi do prb dywersji wrd Polakw w krajach wiata wolnego. Prby te, cho pozbawione istotnych rezultatw, powinny budzi nasz czujno i skania do oywienia na wszystkich polach akcji niepodlegociowej. Po koncesjach pierwszych miesicy, w miar stabilizowania si nowej dyktatury Chruszczowa na Kremlu, zaczy si usztywnia ramy wadzy sowiecko-komunistycznej w Polsce. Umocniono monopol rzdw i polityki w rkach dobranego grona kierownikw w partii komunistycznej, majcych zaufanie swych mocodawcw sowieckich. Odtd stopniowo zacienia si z powrotem obrcz kontroli nad pras, ksikami i wszelkimi dziedzinami twrczoci spoeczestwa. Wskrzeszono kampani przeciwko religii, i przypomniano, e kolektywizacja rolnictwa pozostaje nadal celem wadz komunistycznych. Ponad wszystko manifestuje si coraz goniej i bardziej sualczo podlego "Polski Ludowej" wobec Sowietw. Wszelkie nadzieje na "polsk drog do socjalizmu" i niezaleno od Moskwy ostatecznie rozwiano. W tej sytuacji podstawowe cele i zadania emigracji politycznej pozostaj bez zmiany. Musi ona reprezentowa polityk polsk, ktra w Kraju jest monopolem komunistw, wykonujcych zlecenia moskiewskie. Musi ona wiadczy o tysicletniej przynalenoci Polski do wiata chrzecijastwa i wolnoci, urzeczywistnia wol dcego do niepodlegoci narodu. Te zadania, ktrych Kraj sam spenia nie moe, w miar naszych si i monoci wypeniamy i wypenia dalej bdziemy. Tym celom suy take ta moja ksika, ktrej trzecie wydanie - bez adnych zmian w jej tekcie - oddaj w rce polskiego czytelnika. Wadysaw Anders Londyn, w maju 1959.

Rok 1939: wojna w Polsce

Lidzbark: 1 wrzenia 1939

1 wrzenia 1939. Jestem w Lidzbarku nad granic Prus Wschodnich jako dowdca Nowogrdzkiej Brygady Kawalerii zoonej z czterech pukw, wzmocnionej artyleri, baonem piechoty, lekkimi samochodami pancernymi i innymi drobnymi oddziaami. Wchodzimy w skad armii "Modlin", ktrej gros osania Warszaw przed spodziewanym uderzeniem z Prus Wschodnich. Moja brygada osania kierunek na Pock. W Lidzbarku, maym ale adnym i czystym miasteczku, stoimy od poowy lipca. Obok jezioro i pikne stare lasy. Lidzbark ley na skrzyowaniu drg. Do granicy zaledwie 25 km. Niedaleko, za granic, znajduje si pole bitwy pod Grunwaldem, gdzie w r. 1410 Polska odniosa wietne zwycistwo nad Krzyakami. Obok tego pola bitwy z XV w. znajduje si o piset lat pniejsze pole bitwy niemiecko-rosyjskiej pod Tannenbergiem z r. 1914; Niemcy wznieli tu okazay pomnik dla upamitnienia zwycistwa Hindenburga nad Rosjanami. Od tygodni z dnia na dzie oczekujemy ataku niemieckiego. Kady patrol kawalerii wysany ku granicy melduje stale o narastajcych siach niemieckich. Ludzie uciekajcy z Prus Wschodnich przynosz wiadomoci o wzmocnionych zgrupowaniach czogw, wielkiej iloci piechoty i artylerii. Prasa niemiecka i radio bez przerwy atakuj Polsk. Mwi i pisz o terroryzowaniu Niemcw, ba - nawet o pogromach. Wierutne to oczywicie kamstwa, ale jake znamienne. Tak zaczo si przed rokiem z Czechosowacj. Wiemy te, e armia niemiecka jest ju faktycznie zmobilizowana i skoncentrowana na naszych granicach. 1 wrzenia o wicie widzimy liczne nieprzyjacielskie dywizjony lotnicze, cignce na ksztat kluczw urawi w kierunku Warszawy. Wkrtce przychodzi telefoniczna wiadomo, e na stolic zrzucono bomby. Prawie jednoczenie otrzymuj meldunki od wysunitych patroli, e Niemcy przekroczyli granic. S zabici i ranni. Wojna rozgorzaa. Po 25 latach przerwy Gdy onierz staje w obliczu wojny a jest wiadom swych obowizkw, nawet jeli nie ma usposobienia tkliwego, dokonuje jak gdyby przegldu ycia dotychczasowego, czyli rodzaj rachunku sumienia. A c dopiero gdy, jak to byo we wrzeniu 1939 r., kady z nas, onierzy, nawet na mniej odpowiedzialnych szczeblach zdawa sobie spraw z trudnoci, jeli wrcz nie beznadziejnoci polskiej sytuacji wojennej. Nic dziwnego, e pamici przebiegem lata ycia onierskiego, chcc w rozwizaniach trudnoci lat minionych znale rdo wiary i optymizmu, bez ktrego onierz bi si nie moe. A wic lata 1911-1914, pobyt w politechnice ryskiej z tak drog mi zawsze korporacj studenck Arkonia. Wyrwaa mnie stamtd pierwsza wojna wiatowa; wanie we wrzeniu 1939 mija 25 lat od czasu, gdy jako oficer rezerwy armii rosyjskiej wjedaem w skadzie korpusu kawalerii Chana Nachiczewaskiego do tych samych Prus Wschodnich, ktrych granic jako granic Rzeczypospolitej strzeg teraz na czele brygady polskiej. W cigu dugich lat poprzedniej wojny 3. Puk Dragonw, w ktrym suyem, przewdrowa wzdu caej linii frontu od Batyku po Morze Czarne. Bitwy, szare kawaleryjskie, wypady w botach piskich, rany, blaski i ndze ycia onierskiego. Wreszcie studia w akademii wojskowej w Petersburgu. Na cztery tygodnie przed pierwsz, jeszcze nie bolszewick, rewolucj, w poowie lutego 1917 car Mikoaj nadawa nam dyplomy ukoczenia akademii. Odbywao si to w Carskim Siole. Cara otaczaa liczna lnica orderami wita. Wspominam t chwil, bo potem, gdy rewolucja pozbawia samodzierc Rosji i jego rodzin nie tylko tronu, ale i ycia, uroczysto w Carskim

Siole przychodzia mi nieraz na myl. Jake krucha i zawodna jest kada forma autokracji czy dyktatury. Pki samodzierca czy dyktator jest rozdawc ask, otacza go rj dworakw zabiegajcych o umiech lub yczliwe swko. Ale gdy kataklizm pozbawia go wadzy, zostaje sam. W czasie rewolucji w obronie cara Mikoaja i jego rodziny nie stan nikt z tak licznych dostojnikw wojskowych i cywilnych. Na miejscu kani w Ekaterynburgu wytrwa przy rodzinie carskiej jedynie ksi Dogorukow, nawiasem mwic dawny dowdca mego puku. Ale w owym dniu uroczystoci nadawania nam dyplomw zachodzce soce fortuny carskiej odbijao si jeszcze w gwiazdach orderowych strojnej wity, przecigajcej si w wyraaniu wiernopoddaczych uczu. Rewolucja przedbolszewicka zastaa mnie w Rumunii, gdzie peniem obowizki szefa sztabu 7. Dywizji Strzelcw. Powitay j entuzjastycznie wszystkie ujarzmione narody Rosji, przede wszystkim za Polacy, ktrzy w cigu 150 lat bezustannie walczyli z caratem. W moich wspomnieniach o rewolucji szczeglnie radonie uwypuklia si chwila, gdy mogem naoy orzeka polskiego, wstpujc do 1. Puku Uanw Krechowieckich. Przyszy wtedy walki z bolszewikami nad Dnieprem, w ktrych braem udzia jako szef sztabu 7. Dywizji Strzelcw Polskich w ramach korpusu polskiego. Przeyem cikie chwile przymusowej demobilizacji korpusu, ale wkrtce wraenia te zatar wspaniay przeom r. 1918 i odrodzenie pastwa polskiego. Po Krakowie, Lwowie i Warszawie przysza kolej na Wielkopolsk, gdzie pobudk do wyparcia Niemcw sta si przyjazd Paderewskiego do Poznania. Jako szef sztabu armii poznaskiej przeyem tryumf wspudziau w wypdzaniu Niemcw z prastarych ziem polskich. W kwietniu 1919 obejmuj dowdztwo 15. Puku Uanw Poznaskich. Bijemy si naprzd na ziemi wielkopolskiej z Niemcami, a potem na wschodzie w walkach z bolszewikami stajemy nad Berezyn. Powstrzymujc napr moskiewski na Polsk w r. 1920, bierzemy udzia w historycznej bitwie o Warszaw, przeywajc gboko zwycistwo i pocig a do Niewiea i Stopcw. Zdawalimy sobie spraw, e nie tylko wywalczylimy wolno naszej ojczyzny, ale e odparlimy marsz czerwonego imperializmu na Europ. Pokj zawarty z Rydze w r. 1921 bolszewicy uwaali za bardzo dla siebie korzystny. My - nie. Zbyt wiele ziem zamieszkanych przez miliony Polakw zostao po tamtej stronie. Lenin gotw by pierwotnie odda Polsce znacznie wicej. Nasz rzd by powcigliwy, gdy chcia unikn na przyszo wszelkich zatargw z Moskw. Wracamy do Poznania po ukoczeniu dziaa bojowych i zawieszeniu broni, cho jeszcze przed ostatecznym zawarciem pokoju. Byo to w styczniu 1921. onierze, ktrych piersi zdobi najwysze odznaczenia bojowe, wkraczaj tryumfalnie do swego miasta. Puk mj udekorowano Orderem Virtuti Militari. Sceny spotkania budz rozrzewnienie twardych serc ludu poznaskiego, ktry z umiowaniem wita swoje powracajce dzieci. Gdzieniegdzie szloch, bo brak tych, co koci swoje zoyli pod Warszaw, Miskiem czy nad Berezyn. Krew serdeczna onierza polskiego skropia wschodnie poacie Rzeczypospolitej. Zostao tam troch i krwi mojej. W bitwie pod Brzeciem nad Bugiem kula nieprzyjacielska trafia mnie w nog, przebijajc arteri. Spowodowao to silny upyw krwi. Lekarze uratowali mi nog, ale przeszo rok, zreszt penic dalej sub, musiaem chodzi o lasce. Wspominam studia w Ecole Superieure de Guerre, Francj, Pary i powrt w r. 1924 do Polski. Wiele zawdziczam tej wielkiej szkole, a spdzone tam dwa lata zaliczam do najmilszych w yciu. Jak ywa staje mi w pamici tragedia zamachu Pisudskiego w r. 1926, kiedy musiaem zgodnie z przysig oniersk bronic sztandaru praworzdnoci i Prezydenta walczy w Warszawie z wasnymi brami. Potem przysza suba jako dowdcy brygady kawalerii na rubieach Polski: w Rwnem, Krzemiecu, Brodach i wreszcie w Baranowiczach. Dao mi to moliwo lepszego poznania naszych ziem wschodnich. W marcu 1939 przetransportowano mnie w okolice Sierpca w pobliu Prus Wschodnich. A teraz Lidzbark.

W oczekiwaniu

Ju wiosn 1939 wiedzielimy, e wojna z Niemcami jest nieunikniona. Koncentracja wojsk niemieckich w bazie wypadowej w Prusach Wschodnich oraz w Czechosowacji wiadczya, e obcgi niemieckie zaciskay si koo Polski. Mczce wyczekiwanie. Wzburza mnie zakaz przybliania nawet niewielkich oddziaw do granicy, a take zakaz budowania umocnie obronnych. Miao si wraenie, e najwysze wadze nie maj pewnoci, czy wojna wybuchnie. Dopiero w lipcu wzito si do kopania okopw, zacigalimy zasieki druciane, przygotowywalimy schrony dla karabinw maszynowych i dziaek przeciwpancernych. Jakie straszliwe prowizorium! C za warto przedstawiay moje malekie, leciutkie samochody pancerne przeciwko potnym niemieckim czogom! Czuem, e wojna bdzie niezmiernie cika. Trzeba, eby onierz zdoby si na najwysze bohaterstwo, przetrwa i umoliwi sojusznikom zachodnim udzielenie nam pomocy. Uciliwe oczekiwanie, graniczce z rozpacz, kiedy mobilizacj ogln, przygotowan na 29 sierpnia raptem odwoano. Trzeba zrozumie: dosownie na trzy dni przed rozpoczciem wojny. Dzi wiemy, e stao si to wskutek demarche ambasadorw: brytyjskiego - Kennarda i francuskiego - Noela. wiat nie chcia wierzy w wojn. Polsk kosztowao to wiele, gdy co najmniej o kilka tygodni przyspieszyo nasz klsk. Wszystkie te myli przesuway mi si wwczas przez gow. Jak zawsze jednak rzeczywisto odcigaa onierza od roztrzsa, kierujc jego myli na to, co si dzieje, na wykonanie zadania. Wchodz ze swoj brygad w skad armii "Modlin" gen. Emila Krukowicza-Przedrzymirskiego. 20. Dywizja Piechoty, naleca do tej grupy, zajmuje pozycje pod Maw. 8. Dywizja Piechoty jest w odwodzie na poudnie od niej. Na lewo ode mnie znajduje si armia "Pomorze" gen. Wadysawa Bortnowskiego. Byem u niego ju poprzednio w Toruniu, eby omwi wspdziaanie. Z 4. Dywizj Piechoty tej grupy, ktr dowodzi gen. Mikoaj Botu, dzi nieyjcy, jestem w staym kontakcie.

Pierwsze strzay

Nadchodz wiadomoci, e Niemcy napieraj na caym froncie. Batalion mojej piechoty pod Dziadowem jest w cikiej walce. Musz mu pomc i posyam odwd. Silne natarcie idzie na 20. Dywizj Piechoty w Mawie. Walki rozgorzay take na lewo ode mnie. Na mj odcinek napr stosunkowo niewielki. Puki moje walcz z powodzeniem z wysunitymi oddziaami przeciwnika. Z niepokojem patrz w niebo, gdzie pojawiaj si ju potne formacje samolotw niemieckich, przy zupenym braku naszych. Przez radio sycha cigle: "Uwaga, nadchodzi!". Przychodz wiadomoci o zbombardowaniu nie tylko Warszawy, ale i szeregu miast i miasteczek na gbokich tyach. W wielu miejscach komunikacja kolejowa jest przerwana. Cikie walki na Pomorzu. Przeczuwam ju trudnoci, jakie nas czekaj z powodu tumw nieszczliwych uchodcw. Wozy z dobytkiem i bydo zaczynaj tarasowa drogi. Widzc oddziay wojskowe uchodcy zatrzymuj si i uniemoliwiaj wszelki normalny ruch. Wysyam rozkazy, aby przyspieszy budow umocnie pod Pockiem, ktry broni przej przez Wis, gdy jest to kierunek mojego odwrotu. Mawa, pomimo przewagi nieprzyjaciela, trzyma si dzielnie. Ale w nocy z 3 na 4 wrzenia dowiaduj si, e obrocy jej otrzymali rozkaz odejcia o wicie na tyow pozycj. Co to bdzie? Jak si wycofaj w biay dzie pod ogniem nieprzyjacielskiej artylerii i lotnictwa? 4 wrzenia koo jedenastej otrzymuj rozkaz objcia dowdztwa take nad 20. i 8.

10

Dywizj Piechoty. Widz, e jest le. Zostawiam swego zastpc pk. Kazimierza elisawskiego zwracajc mu uwag, e przewiduj wycofanie mojego zgrupowania w kierunku na Pock. Ma on czeka na rozkaz, ale ju teraz przygotowa si do natychmiastowego rozpoczcia odwrotu. Jad z moim szefem sztabu mjr. Adamem Sotanem i kpt. Gilem samochodem do Mawy. Nie mog przejecha wprost, musz si dosta od tyu. Po drodze widz ponce wsie i wielk liczb zabitych wrd ludnoci cywilnej. Przygnbia zwaszcza widok cia zabitych dzieci. Widz, jak lotnik niemiecki kouje nad gromad liczc koo setki maych dzieci, wyprowadzonych przez nauczycielk z miasteczka do pobliskiego lasu. Znia si na 50m, rzuca bomby i strzela z karabinu maszynowego. Dzieci rozpryskuj si jak wrble, ale kilkanacie barwnych plam zostaje na polu. Mam przedsmak tego, jaka bdzie ta wojna. Zjedamy na tyy 20. Dywizji Piechoty. Drogi zawalone kolumnami wozw, dzia, wzkw z karabinami maszynowymi i kuchni. Setki samolotw nieprzyjacielskich bombarduj nie tylko kolumny, ale i poszczeglne grupy onierzy, cofajcych si przez pola. Nie jest to ju odwrt w penym adzie. Z trudem przedzieram si naprzd. Chc koniecznie znale starszych dowdcw i zorientowa si w pooeniu. Uzyskuj wyrany obraz. 20. dywizja zacza si wycofywa 4 wrzenia. Przez dni poprzednie walczya doskonale. Wycofuje si z otrzymanym rozkazem. Podczas odwrotu zaatakowana zostaa przez du ilo samolotw nieprzyjacielskich i ostrzelana przez artyleri. Poniosa cikie straty. Dowodzenie faktycznie si urwao. Przychodz do przekonania, e dywizja musi by wycofana daleko w gb celem uporzdkowania, gdy obecnie nie jest zdolna do boju. Spotykam dowdc 8. dywizji, pk. Teodora Furgalskiego. Okazuje si, e dywizja ta jest w takim samym stanie, jak 20. Rzucona na prawo od tamtej dostaa si pod ogie wielkiej jednostki pancernej, nie moga dugo walczy i musiaa si wycofa. Lotnictwo nieprzyjacielskie dokonao reszty.

Odwrt

W takim stanie rzeczy nie widz innej moliwoci, ni wycofanie obu dywizji na lewy brzeg Wisy przez most w Pocku i w Wyszogrodzie. Posyam dwch oficerw do pk. elisawskiego, by caym zgrupowaniem kawalerii natychmiast oderwa si od nieprzyjaciela, pozostawiajc oddziay opniajce i przeszed do Pocka w celu przygotowania stanowisk obronnych. Boj si, eby Niemcy nie przecili nam drg odwrotu. Sam jad do Pocka w celu zorganizowania obrony i przejcia rozbitych dywizji. Przyjazd mj ulega opnieniu. Zaatakoway nas samoloty nieprzyjacielskie. Zostaj ranny w krzy odamkiem bomby. Na dziesi minut trac wadz w nogach, ale dziki Bogu wychodz z tej opresji. Szczliwie udaje si naprawi samochd, ktry zosta trafiony i ma przeszo 30 dziur. Z wielkim trudem przedostajemy si przez drogi, zawalone odpywajcym wojskiem i uchodcami, a czciowo na przeaj przez pola. W nocy z 4 na 5 wrzenia przyjedamy do Pocka. Robi mi opatrunek, zakadaj banda gipsowy. Czuj si coraz lepiej. Wydaj rozkazy. Okazuje si, e w Pocku jest wielka fabryka konserw misnych, co umoliwia wyywienie wojska. W skadach znajduj si ogromne zapasy szynek w konserwie. Dobrze, e nie zostay wysane za granic. Dowiaduj si, e most na Wile pod Wyszogrodem, niestety, przedwczenie wysadzono. Wobec tego gwny trzon piechoty musi przej przez most w Pocku. Cz piechoty spywa wzdu Wisy na Modlin. Du ulg sprawia mi wiadomo, e rozkaz mj dotar do kawalerii, ktra jest w marszu na Pock, atakowana jedynie przez lotnictwo nieprzyjaciela. S jednak do powane straty. 5

11

wrzenia wieczorem Brygada Nowogrdzka osigna Pock, pozostawiajc oddziay wydzielone i rozpoznawcze na przedpolu. Zajmujemy pozycje obronne. Zaczynaj ciga take resztki baonu mjr. Piotra Poruckiego spod Dziadowa. Jestemy w stycznoci z niezbyt wielkimi oddziaami nieprzyjaciela. Niemcy bombarduj Pock. Strcamy 4 samoloty, w tej liczbie, niestety, jeden wasny. 6 wrzenia udaje mi si nawiza bezporedni styczno telefoniczn z gen. Bortnowskim i omawiam z nim uycie mojej brygady kawalerii, ktrej wszystkie puki s w doskonaym stanie. Otrzymuj jednak rozkaz telefoniczny, by wysadzi mosty w Pocku i przej z brygad przez Puszcz Kampinosk na prawy brzeg Wisy, przez most na poudnie od Modlina. 8 wrzenia o zmroku wysadzam dwa mosty w Pocku, zostawiam oddziay wydzielone a do przybycia armii pomorskiej i rozpoczynam marsz. Ostrzeliwaa nas artyleria nieprzyjacielska i karabiny maszynowe z drugiej strony Wisy spod Wyszogrodu. Cikie, sypkie piaski niesychanie utrudniaj przejazdy. Zupeny brak wody dla koni. Pod samym Modlinem dostaj rozkaz uniewaniajcy poprzedni i nakazujcy powrt na dawne miejsce postoju. Sam jednak mam przyby do Rembertowa pod Warszaw dla otrzymania dalszych rozkazw. Zadanie trudne, gdy wszystkie drogi i szosy s tak zawalone oddziaami wojska i uciekajc ludnoci, e ledwo mona si przedrze. Wielokrotnie objedam polami zatory. 10 wrzenia o wicie docieram do Rembertowa i melduj si u gen. Przedrzymirskiego. Nasze pooenie oglne jest bardzo cikie. Oddziay polskie wszdzie pobite. Niemcy ju pod Warszaw. Naczelne dowdztwo udao si do Brzecia nad Bugiem. Gen. Juliusz Rommel, wyznaczony na dowdc obrony Warszawy, poda mi telefonicznie rozkaz Naczelnego Wodza, e przechodz pod jego rozkazy. Mam ruszy do rejonu Wizowny i obj dowdztwo grupy operacyjnej, ktrej zadaniem bdzie obrona Wisy na poudnie od Warszawy. Nie ma adnej cznoci z moimi oddziaami, ktre pozostay w Puszczy Kampinoskiej. Z braku cznoci i rodkw transportu postanawiam wrci sam, eby zorganizowa przemarsz. Nie byo to atwe. Przeszlimy szczLiwie przez mosty pod Modlinem pod niezbyt celnym ogniem cikiej artylerii nieprzyjacielskiej. Koncentrujemy si na poudnie od Warszawy. Grupa pk. Jerzego Grobickiego w Otwocku podlega bdzie mojemu dowdztwu. Brygada Kawalerii Baranowicze znajduje si w rejonie Wizowny. Docza do mnie Woyska Brygada Kawalerii pk. Juliana Filipowicza. Obejmuj take dowdztwo nad 10. Dywizj Piechoty gen. Franciszka Ankowicza oraz szeregiem drobnych oddziaw rnych broni, wrd ktrych jest te 1. Puk Artylerii najciszej. Pk Grobicki prowadzi walki z przeprawiajcymi si przez Wis Niemcami. Jestem dwukrotnie w Warszawie: 11 i 12 wrzenia. Droga przez Prag zbombardowana. Wiele domw w gruzach. Na ulicach barykady z wywrconych tramwajw. Nastrj Warszawy wspaniay. Obrona prowadzi walki na przedmieciach, ale rozkazy wydane poprzednio dla ludnoci wprowadzaj niezwyky chaos, gdy jedne mwi o ewakuacji wszystkich zdolnych do noszenia broni, inne o pozostaniu na miejscu. Dowiaduj si, e oddziay niemieckie obeszy Warszaw w rejonie Miska Mazowieckiego i przeciy szos midzy Garwolinem a Lublinem. Lublin przeszed cikie bombardowania. Mam wielkie trudnoci gospodarcze w uzupenieniu ywnoci i furau dla koni. Brak take amunicji i benzyny. Wobec wiadomoci, e oddziay gen. Przedrzymirskiego wycofay si znad Bugu i e Niemcy kieruj si z pnocy na Misk i Dby Wielkie, gen. Rmmel daje mi 12 wrzenia rozkaz uderzenia na Misk, nakazujc jednoczenie broni przejcia przez Wis na

12

poudnie od stolicy. Akcja ta ma by wsparta uderzeniem grupy gen. Stanisawa Maachowskiego z rejonu Modlina oraz grupy gen. Juliusza Zulaufa bezporednio na pnoc ode mnie. Pozostawiem pk. Grobickiego i jego grup w rejonie Otwocka z zadaniem obrony Wisy, a natarcie na Misk zdecydowaem si przeprowadzi Brygad Nowogrdzk i Brygad Woysk. Grupa moja ruszya 13 wrzenia o wicie. Niemcy zostali zaskoczeni i uzyskalimy sukces. Stopniowo jednak opr Niemcw ta i coraz bardziej wzmacnia si ogie ich artylerii cikiej. Stao si jasne, e adna grupa ani gen. Maachowskiego, ani gen. Zulaufa udziau w bitwie nie bierze. Narazio to na due straty Brygad Woysk, ktra nacieraa majc odkryte swoje pnocne skrzydo.

Spod Warszawy na poudnie

W kulminacyjym punkcie walki otrzymaem przez radio rozkaz, przekazany przez szefa sztabu gen. Rmmla pk. Aleksandra Pragowskiego, przerwania walki i z rozkazu Naczelnego Wodza natychmiastowego odejcia do jego odwodu do rejonu Parczewa. Warszawa ma si broni do upadego. Rozmawiaem osobicie przez radio z pk. Pragowskim, ktry na poegnanie yczc mi szczcia doda: - My zostajemy w Warszawie. Znacznie ju pniej dowiedziaem si, e gen. Rmmel rozkaz Naczelnego Wodza nakazujcy moje odejcie, przetrzyma cztery dni, co miao zowrogie nastpstwa dla naszej grupy. Zarzdzam natychmiastowe oderwanie si od nieprzyjaciela. W pewnym stopniu uatwi to oderwanie nadchodzcy zmrok. Jednak, wobec rozrzucenia oddziaw i przerwania cznoci pod bardzo silnym ogniem artylerii nieprzyjacielskiej, mielimy pewne trudnoci. Wiedziaem, e bd musia przebi si jeszcze przez otaczajce nas oddziay niemieckie, ktre przerway jedyn szos Warszawa-Lublin. Decyduj si skoncentrowa moje oddziay w lasach na poudnio-zachd od Garwolina. Trudno byo z gry poda dokadne miejsce koncentracji. Nie wiedzielimy bowiem, gdzie i w jakiej sile znajduj si oddziay niemieckie. Najwiksze jednak trudnoci sprawiay nam drogi zatarasowane w kilku kolumnach przez uchodcw z dobytkiem i tyowe wozy wojskowe. Tumy te, stale bombardowane i ostrzeliwane przez samoloty nieprzyjacielskie, nie wiedziay dokd si uda. Z najwikszym trudem przedzieray si nasze oddziay na poudnie, zmuszone wielokrotnie do marszu na przeaj przez pola, co byo szczeglnie uciliwe dla samochodw pancernych, artylerii i taborw. Cay marsz by niezwykle mczcy. Mosty byy wysadzone przez dywersantw, niemieckich kolonistw. Ogie artylerii niemieckiej od wschodu, a take zza Wisy, chocia nie bardzo celny, wprowadza zamieszanie w tumach uchodcw. Mj samochd by te lekko trafiony, a jadcy ze mn oficer cznikowy ranny. Minlimy Garwolin, gdzie zastalimy jedynie dopalajce si zgliszcza i, jak na drogach, duo trupw ludzkich i koskich. Garwolin, miasto powiatowe, posiadao kilka garbarni skr, wikszo mieszkacw stanowili ubodzy ydzi. Lotnictwo niemieckie spalio Garwolin doszcztnie na dzie przed naszym przemarszem. Rozesaem oficerw cznikowych w celu zebrania oddziaw. Osobicie zawrciem kilka szwadronw 11. Puku Uanw i 1. Puk Szwoleerw z Warszawskiej Brygady Kawalerii, ktre wziy kierunek marszu na Warszaw i nie mogy wyjani, z czyjego rozkazu to uczyniy. Koncentracj moich oddziaw wyznaczyem w lesie na zachd od szosy Garwolin-lublin. Powoli

13

udao si uporzdkowa i zebra oddziay w celu wydostania si z worka. Widzielimy lotnictwo niemieckie, ktre w licznych zgrupowaniach zasilao swoje oddziay, odcinajc nam odwrt. Przeprowadziem mylce natarcie na oddziay niemieckie wzdu szosy Garwolin-lublin, a ca grup obeszlimy na przeaj i do szczliwie przedostalimy si za Wieprz. Udao si nam przeprowadzi cz samochodw pancernych, troch samochodw osobowych i - na szczcie prawie wszystkie wozy amunicyjne oraz zaopatrzenia. Mielimy due trudnoci w przeprawie przez Wieprz, gdzie z wyjtkiem jednego, wszystkie mosty byy zerwane. Nie zastaem nie tylko adnych rozkazw od Naczelnego Wodza, ale nie zastaem tam w ogle adnych oddziaw polskich. Ludzie byli bardzo przemczeni, konie rwnie. Od pocztku wojny waciwie nikt nie spa. Korzystajc z tego, e miaem kilka samochodw, udaem si do Lublina, ktry silnie ucierpia od bombardowania 8 wrzenia. Najwikszy hotel zosta spalony. Wiele domw na gwnych ulicach leao w gruzach. W Lublinie nie byo wojsk polskich, gdy wyszy w kierunku na Chem. Byy tylko lune oddziaki, ktrymi dowodzi pk Piotr Bartak. Wspaniale zachowywa si byy pose na sejm, rotmistrz rezerwy Dudziski, ktry samorzutnie stworzy oddzia partyzancki, posadzi go na zarekwirowane samochody i rowery, i z wielkim powodzeniem walczy z przednimi oddziaami niemieckimi. Widziaem sam jak z jednego z wypadw przyprowadzi ok. 150 jecw. Wykaza duy zmys dowodzenia i wielk odwag osobist. Dzielny onierz. Zgin w tych walkach wraz ze swoim synem. Niemcw nie byo jeszcze na przedmieciach. Szczliwym trafem znalazem skad amunicji, ywnoci i benzyny, ktrych nam cakowicie brakowao. Niestety, nie udao mi si dosta map terenw na wschd od Wisy. Trzeba by onierzem, eby zrozumie niedol maszerowania i prowadzenia walk bez map. Pojechaem do Chema, gdzie jakoby miao by dowdztwo gen. Stefana DbaBiernackiego. Z duym trudem odszukaem go w chaupce pod lasem. By zupenie zaamany. Nie mogem pozna tego zawsze tak pewnego siebie i despotycznego oficera. Zaproponowaem mu jako najstarszemu objcie dowdztwa. Nie chcia przyj tumaczc mi, e wszystko przepado. Prosiem go, by wyda rozkazy swoim oddziaom nie niszczenia mostw i przepraw, ktrymi bd musia schodzi na poudnie. Wysuwa jakie fantastyczne pomysy akcji na Wodzimierz Woyski, wedug ktrych moje wojska musiayby zrobi 180km w cigu kilkunastu godzin. Po ostrej rozmowie odjechaem podraniony i skazany na wasne siy. Po powrocie do mego sztabu stwierdziem, e musz nazajutrz straci jeszcze 24 godziny na uporzdkowanie oddziaw. Nadesza amunicja i ywno z Lublina. Tymczasem Niemcy zaczli nam nastpowa na pity. Zajli Lublin. Naleao si pieszy, aby przeskoczy midzy Lublinem a Chemem. Zarzdzam marsz w nocy z 17 na 18 wrzenia w oglnym kierunku na Rejowiec. Ostatni posiek w Kozwce. Omawiamy rne wiadomoci i plotki o akcji na Zachodzie. Zastanawiamy si, kiedy nareszcie Francuzi i Anglicy rozpoczn ofensyw. Nie moemy zrozumie, dlaczego nam nie pomagaj. N w plecy: Rosja Nastawiam radio i dowiadujemy si, e wojska sowieckie przekroczyy granic Polski i posuwaj si na zachd. Widz oczy wszystkich wlepione we mnie. Znikd adnych rozkazw, adnych instrukcji. Co robi? Jeszcze przed rozpoczciem wojny zaskoczy nas ogoszony urzdowo tzw. pakt o nieagresji, zawarty 23 sierpnia 1939 midzy Niemcami a Rosj Sowieck, wiedzielimy bowiem, e od maja bya w Moskwie take misja angielsko-francuska. Nie przypuszczaem, e Rosja Sowiecka wystpi przeciw Anglii i Francji, a porednio take przeciw

14

Ameryce. Myl, e i naczelne dowdztwo tak samo oceniao pooenie. W przeciwnym razie nie wycofaoby wszystkich urzdze i zakadw na wschd, nie przeszoby samo do Brzecia. Siedziba rzdu wraz z poselstwami pastw zagranicznych nie przeniosaby si do Krzemieca i Tarnopola. Okazuje si, e tyy nasze, odsonite i bezbronne, zostay wydane na up armii sowieckiej, i to w chwili kiedy impet niemiecki zacz si zmniejsza, kiedy wyduone na kilkaset kilometrw linie kolejowe i zaopatrzeniowe niemieckie zaczy zawodzi i kiedy moglimy przetrzyma w walkach jeszcze pewien okres i da sojusznikom mono uderzenia na odsonite granice zachodnie Niemiec. Rosja Sowiecka jednostronnie zerwaa traktat o nieagresji z Polsk w najciszej dla Polski chwili i jak szakal rzucia si od tyu na straszliwie krwawic Armi Polsk. Nie zmieniam swoich zamiarw. Idziemy na poudnie, gdzie - przekonany jestem - musia zosta utworzony przyczek na granicy wgiersko-rumuskiej. Mamy przecie sojusz wojskowy z Rumuni, a z Wgrami bylimy zawsze w przyjani. Zrobimy wszystko, eby si przedosta. Ostatecznie bdziemy dalej walczyli o Polsk, choby na obcej ziemi. Dzi wiemy, e pakt midzy Niemcami a Sowietami zadecydowa o rozpoczciu wojny. Dzi wiemy, e Rosja Sowiecka szczerze czy nieszczerze - opara si na przyjani niemieckiej nie tylko celem rozbicia Polski, ale i celem podziau wiata. Dlatego te caa wczesna prasa sowiecka atakowaa gwatownie Angli i Francj jako pastwa imperialistyczne i napastliwe. Wiemy dzi, e Rosja zrobia wszystko, by moralnie rozbroi nard francuski. Wyzyskaa w tym celu swoje wpywy na komunistw we Francji. Ale wwczas nie byo czasu na rozwaania. Naleao uczyni wszystko, by si przedosta na poudnie. Przecinamy szczliwie szos Lublin-chem, a idca w tyle 10. Dywizja Piechoty musi stoczy cik walk z Niemcami, ktrzy staraj si odci jej przejcie. W okolicy Rejowca kilkakrotne silne bombardowanie przez dywizjony niemieckie. Jedynie dziki rozproszeniu oddziaw udaje si unikn wikszych strat. Strcamy ogniem broni maszynowej i rcznej kilka samolotw niemieckich. Waciwie jest to bez znaczenia, ale dodaje otuchy onierzom, ktrzy widz, e nie jestemy bezbronni. Wrd wzitych do niewoli lotnikw niemieckich po raz pierwszy zobaczyem kobiet. Bya radiotelegrafistk. Maszerujemy dalej. Doganiamy jednostki armii gen. Dba-biernackiego. Jad do niego, by uzgodni dziaania. Gen. Db-biernacki obejmuje dowdztwo nad caoci wojsk. Wydane przeze rozkazy nacierania we wszystkich kierunkach, bez adnej myli przewodniej, uwaam za cakowicie chybione. Proponuj wiksze skoncentrowanie i przebicie si przez lini niemieck, a dalej na jej tyach marsz na poudnie. Niestety, nie zgadza si na zmian wydanych ju rozkazw. Mam atakowa przeciwnika midzy Zamociem a Tarnawatk. Kierunek Suchowola-Krasnobrd. 10. Dywizja Piechoty odchodzi pod dowdztwem gen. Jana Kruszewskiego, ja za otrzymuj resztki brygad kawaleryjskich; teoretycznie, gdy s szeroko rozrzucone w terenie i nawet dobrze nie wiem, gdzie si znajduj. Jedyny oddzia, ktry pod wzgldem moralnym i zaopatrzenia jest cakowicie w porzdku, to moja stara Brygada Nowogrdzka. Walczy moe take Brygada Woyska oraz resztki Brygady Kresowej i Brygady Wileskiej. Jest to waciwie wszystko, czym faktycznie dowodz. Widz, e dywizje gen. Dba-biernackiego s przemczone i niezdolne do twardej walki. Jestem przekonany, e Brygada Nowogrdzka otworzy luk, ktr mona bdzie przeprowadzi reszt wojska. Gen. Db-biernacki w to nie wierzy. Uprzedzam, e dugo otwartej luki trzyma nie zdoam, gdy oczywicie przybd zaraz odwody nieprzyjaciela i lotnictwo. Trzeba piechot skoncentrowa tu za kawaleri i zaniecha natarcia na Zamo. Rozpoczynam akcj 22 wrzenia po poudniu. onierz bije si wspaniale. O 23.00 nieprzyjaciel jest pobity, przejcie wolne. Daj rozkaz do marszu i przez radio zawiadamiam inne oddziay. Nie mamy benzyny. Dlatego niszczymy samochody, tak pancerne, jak osobowe. Tabory przej nie mog, bo musimy si posuwa na przeaj. Do dzia zaprzgamy po cztery konie, gdy droga przez pola bardzo cika, a konie zmczone. Jad konno ze sztabem. Kiedy przekraczam szos Tomaszw-zamo, trafiam na walk

15

oddziaw Woyskiej Brygady Kawalerii z przybyym odwodem niemieckim. W walce na granaty i bagnety Niemcy rozbici, duo jecw. Idziemy dalej. Walka na przeprawach w Krasnobrodzie. Wspaniay, niezmordowany 25. Puk Uanw Wielkopolskich w szary otwiera przepraw. Ginie, niestety, prawie cay szwadron. Puk bierze jecw i oswobadza kilkuset Polakw wzitych do niewoli. Odbito te szpital z wieloma rannymi. Straty niemieckie do due. Niemcy naciskaj ze wszystkich stron. Trzeba ochrania skrzyda, a z tyu sycha ogie artylerii. Zatrzymujemy si jednak na duej, by da mono spynicia w lad za nami wikszej iloci oddziaw. Przychodz meldunki, e 4. Puk Strzelcw Konnych, ktry utrzyma wywalczone przejcie przez szos ponis ogromne straty i e prawie nie istnieje. Rzeczywicie doczaj tylko niedobitki. Nie odczuwa si ruchu wojsk wasnych za nami. Otrzymujemy wiadomo, e Lww zawsze bohaterski - broni si i e Niemcy nie mog go zdoby. Wojska sowieckie posuwaj si coraz bardziej w gb Polski. Nie mamy chwili do stracenia. Trzeba bez zwoki przebija si na poudnie. Jak na zo od pocztku wojny ani kropli deszczu. Pikna, soneczna pogoda. Suche lato. Niski poziom wody w rzekach. Czogi niemieckie nie napotykaj adnych przeszkd. Doskonaa widoczno dla lotnictwa niemieckiego. Lotnictwo polskie ju prawie nie istnieje. Jestemy wicej ni zmczeni. Od 1 wrzenia bez przerwy nocne marsze, a dniem bitwy. Nie zawsze natrafiamy na lasy, gdzie mona si ukry. Oficerowie cay czas jed wrd kolumn i budz picych onierzy. Prawie niemoliwe jest zsiadanie z koni, gdy onierz natychmiast zasypia i nie mona go si dobudzi. Wreszcie oglna ulga: zaczyna si chmurzy i wszyscy z radoci odczuwaj pierwsze krople deszczu. Pada coraz silniej. Przynajmniej chocia czciowo zabezpieczeni jestemy od lotnictwa. Cige potyczki z tylnymi oddziaami niemieckimi. Nabieram wraenia, e Niemcy jakby wycofywali si na zachd. Tak maszerujemy dzie za dniem, noc za noc. Szosa Narol-lubaczw zajta przez silne oddziay niemieckie. 24 wrzenia do silna walka koo Pazowa. Musimy doczeka nocy, eby si przebi. Idziemy w dwch kolumnach. Ozibio si nagle. Zaczyna pada pierwszy nieg. Taje natychmiast, ale robi si boto, artyleria ledwo si wlecze. Przezwyciamy i t przeszkod. Bocznymi drogami maszerujemy dalej. Dochodzimy do rejonu Horyniec. Jeszcze koo Suchowoli doczy do nas por. Antoni Bdzyski z 1. Puku Strzelcw Konnych ze sztandarem puku. Opowiedzia dzieje poddania si grupy gen. Tadeusza Piskora, w tym Brygady Motorowej pk. Stefana Roweckiego, pniejszego gen. Grota, dowdcy Armii Krajowej. W lasach zamojskich natknlimy si na miejsce, gdzie si poddaa 6. Dywizja Piechoty gen. Bernarda Monda, ktry ju przedtem namawia nas przez swych wysannikw do pjcia w jego lady. Wydaje si, e obie grupy podday si nieco przedwczenie. Gdyby dotrwali do naszego przyjcia! Postanawiam dalszy marsz w kierunku na Jaworw-Sambor. Zmczenie straszliwe. Konie ledwo id. Spodziewam si spotkania z Niemcami na szosie Jaworw-jarosaw. Decyduj si na marsz rwnolegy dwch kolumn celem wywalczenia przejcia na poudnie. Maszeruj z praw kolumn. Wschodni dowodzi pk Grobicki. Raptem kolumna staje. Posuwam si do czoa. Szperacze melduj, e widz Niemcw okopanych pod wsi Broszki na szosie Jaworw-krakowiec. 26 wrzenia. Zaczyna wita. Pada pojedynczy strza niemiecki. Zaraz rozpocznie si ogie karabinw maszynowych. Nie ma gdzie zboczy. Puszczam do szary obydwa czoowe puki, 26. i 27. uanw. Niemcy s cakowicie zaskoczeni, czciowo wyrbani, dua cz batalionu wzita do niewoli. Dowdztwo niemieckie 28. Dywizji Piechoty przysya parlamentariuszy z propozycj poddania si twierdzc, e nie moe by mowy o przejciu dalej, gdy cay kraj jest zajty przez wojsko niemieckie i posuwajce si na zachd wojsko sowieckie. Wreszcie proponuj za oddanie jecw nieatakowanie nas z wasnej inicjatywy. Oddaj jecw, bo c mam z nimi robi, tym bardziej, e nieprzyjaciel broni si uporczywie w nastpnej wsi Morace. Mam do powane straty. Decyduj si na dalszy marsz. Wiem ju, e boczna kolumna pk. Grobickiego, ktra sza na Rogno musiaa stoczy walk, ale

16

oddziay jej posuwaj si take na poudnie. Zmierzamy do rejonu miejscowoci Dernaki, wyznaczonego na koncentracj obydwu kolumn. Niestety, Dernaki zajli bolszewicy. Jest ju dobrze po poudniu 26 wrzenia. Pada lekki deszcz. Pk Grobicki wpad w zasadzk, ranny dosta si do niewoli. Pk Konstanty Drucki-lubecki ciko ranny. Oddziay czoowe, spotkane ogniem karabinw maszynowych i armat, rozpoczynaj walk. Decyduj si na natychmiastowy dalszy marsz, starajc si przej midzy wojskiem sowieckim a niemieckim. Po drodze cige walki z oddziaami sowieckimi. wit 27 wrzenia. Posuwamy si zbyt wolno. Jad do czoowego puku. Okazuje si, e win ponosi pk Ludwik Schweizer. Chwiejny i nie w por ostrony, nie rozumia, e tylko szybko marszu moe nas uratowa. Dowdca brygady pk elisawski zawiesi go w czynnociach. Natykamy si na powane siy sowieckie. Prbuj si z nimi dogada, eby bez walki przepuszczono nas na poudnie z celem przejcia do Wgier. W tym celu wysyam jednego z najlepszych moich oficerw, rtm. Stanisawa Kuczyskiego, do dowdztwa sowieckiego. Niestety, na prno. Zosta doszcztnie obrabowany i ledwie uszed z yciem. Prawie jednoczenie bolszewicy rozpoczli z gry ju przygotowany ogie artylerii. Zagray liczne karabiny maszynowe. Pokazuj si pierwsze czogi. Wywizuje si walka. 9 Dywizjon Artylerii Konnej, ktry by wzorem walk artylerii w najtrudniejszych warunkach boju, niezmiernie celnie wspiera wszystkie dziaania. Przy pomocy armatek przeciwpancernych zniszczy sporo nacierajcych na nas czogw sowieckich. Niestety, wida nawet goym okiem masy sowieckiego wojska rnych rodzajw broni, ktre przecinaj nam dalszy marsz. 25. Puk Uanw krwawi si, osaniajc nasze skrzydo. Widz jasno, chocia nie mog zrozumie dlaczego, e nie stworzono adnego przyczka w tak dogodnym terenie, jak pogranicze wgiersko-rumuskie. Ju po wojnie dowiedziaem si, e przyczek taki przygotowano na linii Dniestru, aby umoliwi odejcie wojska za granic, ale wkroczenie wojsk sowieckich na jego tyy uniemoliwio nam uratowanie co najmniej 200-300 tysicy ludzi, ktrzy tak bardzo przydaliby si potem na Zachodzie. Od tyu coraz silniej nacieraj oddziay sowieckie. Walka trwa. Artyleria wystrzelia ostatni pocisk. Koczy si amunicja maokalibrowa. Brak zupenie rodkw opatrunkowych. Konie od dawna nie karmione i nie pojone. Nie przebijemy si. Nie ma innej rady, trzeba si podzieli na mniejsze grupy i stara si, korzystajc z nocy i lasw, przedosta na Wgry. Mao szans i na to. Widzimy jasno, e bolszewicy przedtem jeszcze przygotowali sobie grunt. Potworzyli bandy uzbrojone, niebezpiecznie byo wysya mae patrole. Rozkazy moje przyjli wszyscy dowdcy. Wyjtek stanowi 1. Puk Szwoleerw, ktrego dowdca pk Janusz Albrecht owiadczy, e decyduje si pj na zachd i podda Niemcom. Stanowisko pk. Albrechta byo dziwne, stale unika bitew i wiecznie si gdzie gubi. Grupa, z ktr zdecydowaem si przej osobicie, skadaa si z kilkunastu ludzi, m.in. gen. Konstantego Plisowskiego, rtm. Kuczyskiego, rtm. Wadysawa Zgorzelskiego, kpt. Konstantego Koszutskiego, por. Zbigniewa Kiedacza, rtm. Olgierda lizienia, mego ordynansa uana Bronisawa Tomczyka i kilku innych. Pocztkowo nalea do grupy mjr Sotan, mj szef sztabu, ale zgubi si w czasie przejcia przez lasy. Wspaniay typ oficera. By mi niesychanie pomocny, podobnie jak i oficerowie najwyszej klasy i odwagi, ktrych wyej wymieniem. Razem z kilkunastoma oficerami i szeregowymi udao nam si przej midzy oddziaami sowieckimi, w niektrych miejscach o 100m od biwakujcych onierzy. Dopiero wtedy zdaem sobie spraw, jaka masa wojsk sowieckich znajdowaa si na tym terenie. Wszystkie wsie, nawet chutory, zalao wojsko bolszewickie. Przeszlimy koo Sambora i przy pomocy doskonaych przewodnikw wydostalimy si przez gry na wysokoci miejscowoci Turka. Ten marsz w nocy z 28 na 29 wrzenia by niezwykle trudny ze wzgldu na grzysty i zalesiony teren.

17

Zatrzymalimy si w lesie, aby da nieco odpocz zmordowanym koniom, zamierzajc pod wieczr podj dalszy wysiek. Wkrtce zaobserwowalimy, e ze wszystkich stron nadcigaj oddziay sowieckie. Musieli by uprzedzeni i specjalnie nastawieni na wyapywanie oddziaw polskich. Wobec gstego lasu i bagien nie do przebycia dla koni, porzucilimy je, a sami ukrywalimy si w wertepach lenych. acuchy onierzy sowieckich przeszy koo nas zaledwie o kilka krokw. Musiaem pilnowa, aeby kto w podnieceniu nie wystrzeli. O zmierzchu ruszylimy na poudnie. Gdymy omijali wie Zastwk, zostalimy w ciemnoci zaatakowani przez band, widocznie mieszan, onierzy rosyjskich i partyzantw ukraiskich. Rozpocza si strzelanina, a nawet walka wrcz. Jak wspaniaa bya w tej chwili ta garstka Polakw! Zostaem ranny, raz, a nastpnie drugi. Czuem, e mam nadwerony krzy. Bardzo silnie krwawia rana w biodrze. Nie chcc utrudnia dalszego marszu kolegom prosiem ich, by zostawili mnie na miejscu. Byem zdecydowany nie odda si ywym w rce napastnikw. Ale moi towarzysze broni nie chcieli o tym sysze. Z wikszym trudem i powiceniem waciwie prawie nieli mnie na rkach. Dostaem krwotoku raz, potem drugi. Daem kategoryczny rozkaz, eby szli na Wgry. egnam tych wietnych onierzy.

Wizienia Od walk ku wizieniu

29 wrzenia rano postanowiem dowlec si do najbliszej wsi, Jasionki Stasiowej. Pjd na los szczcia. Pozostali ze mn, mimo moich namw, rtm. Kuczyski i uan Tomczyk. Gdymy doszli do wsi jeden z mieszkacw natychmiast zawiadomi milicj, a nastpnie oddziay sowieckie, ktre wszdzie kwateroway. Zawieziono nas pod eskort samochodw pancernych przez Turk do Starego Sambora, do dowdztwa Czerwonej Armii. Stwierdzilimy po drodze, e wsie s pene wojska sowieckiego wszystkich rodzajw broni. W wielu miejscach, szczeglnie koo Turki, wida byo setki ludzi budujcych fortyfikacje polowe. Zdziwio mnie, e byy one skierowane frontem na pnoc, podobnie jak okoo 20. dzia cikiej artylerii, ktre zauwayem. Na moje zapytanie major sowiecki bez ogrdek odpowiedzia, e ju od blisko tygodnia s w tym terenie i e maj rozbi i ewentualnie wyapa wszystkie oddziay polskie, przedostajce si z pnocy na poudnie. Bolszewicy nie chcieli dopuci do tworzenia wojska polskiego za granic i byli wtedy, po dokonaniu nowego rozbioru Polski, szczerymi sprzymierzecami Niemiec. Spotkaem si zreszt wtedy po raz pierwszy z charakterystycznym zdaniem: - My i Niemcy jestemy obecnie prawdziwymi przyjacimi i razem pjdziemy przeciwko kapitalizmowi wiatowemu. Polska wysugiwaa si Anglii i dlatego musiaa zgin. Polski ju nigdy nie bdzie. Niemcy dokadnie zawiadamiaj nas o ruchach wszystkich oddziaw polskich, ktre kieruj si na Wgry lub do Rumunii. Stwierdziem ogromn ilo czogw, samochodw pancernych oraz artylerii. Wprawdzie wikszo onierzy bya le wyekwipowana, konie chude, zabiedzone, pojazdy motorowe i rynsztunek nie doczyszczone, ale wojsko w caoci przedstawiao si o wiele lepiej anieli w r. 1920. Istniaa dyscyplina i posuch dla dowdcw. Pierwszy raz zetknem si wtedy z oficerami w niebiesko-czerwonych czapkach. Wyjaniono mi, e s to oficerowie Nkwd. Od razu mona

18

byo zauway, e we wszystkich budz strach. W Starym Samborze zaprowadzono mnie do dowdcy armii Tiuleniewa. Przyj mnie w otoczeniu co najmniej 20. oficerw. Z miejsca wystpi z zarzutem, e si nie poddaem, lecz e stawiaem opr i e wskutek tego Armia Czerwona, ktra po przyjacielsku wesza do Polski, by ratowa lud "od panw i kapitalistw", stracia 18 czogw i wielu "bojcw" (onierzy). Na moj uwag, e Sowiety zamay traktat i e bez powodu najechay obszar Polski, otrzymaem odpowied: - Zwizek Sowiecki ma swoj polityk. Czsto potem miaem spotka si z takim argumentem. Tiuleniewa interesowao, gdzie s nasi onierze i gdzie pochowano sztandary, dlaczego oddziay polskie niszcz bro i nie chc si poddawa Czerwonej Armii, po co staraj si przedosta na Wgry i do Rumunii, czemu Polska jest "agentem" Anglii, itp. Pokaza mi przy tym jedyny sztandar, jaki udao im si zdoby. Sztandar by bardzo pikny, haftowany zotem i srebrem, wic upiera si, e musia nalee do jakiego wyborowego oddziau. Okaza wielkie niezadowolenie, gdy mu wyjaniem, e jest to sztandar prowincjonalnej grupy weteranw powstania lskiego. Musiaem wysucha wykadu, ktry wprawdzie by bardzo dugi, ale zawiera interesujce wyznania, jak: - e zawarty traktat przyjani z Niemcami jest wieczysty i e przez to panowanie nad wiatem osign tylko bolszewicy i Niemcy; - e Rosja Sowiecka pomoe Niemcom pobi Angli i Francj, eby raz na zawsze skoczy z najwikszym wrogiem Rosji Sowieckiej, Angli; - e nie licz si wcale z wejciem do wojny Stanw Zjednoczonych, gdy nie dopuszcz do tego przez swoje organizacje komunistyczne; - e polityka Zwizku Sowieckiego jest najmdrzejsza a Stalin jest geniuszem; - e Zwizek Sowiecki jest znacznie potniejszy od Niemiec. Dyskusja, ktra si wywizaa midzy nami, bya bezcelowa. Najbardziej oczywiste, zdawaoby si, argumenty nie trafiay mu do przekonania. Wszystko w Zwizku Sowieckim byo najlepsze i wszystkiego byo bardzo duo ("mnogo, mnogo"). Cho rozmowa miaa przebieg do przyzwoity, zrobia jednak na mnie przygnbiajce wraenie, a jasne byo, e otoczenie zgadza si cakowicie z wywodami towarzysza Tiuleniewa. Z takim mniej wicej ujciem spotykaem si na kadym kroku. Na moj prob Tiuleniew obieca odesa mnie do szpitala we Lwowie, gdy poruszaem si z wielkim trudem, a rany krwawiy i bardzo mi dokuczay. W jednym z pokojw, dokd mnie nastpnie wprowadzono, spotkaem szereg moich oficerw, m.in. gen. Plisowskiego, ppk. Pajka (dowdc 27. Puku Uanw), jego zastpc mjr. Karola Rudnickiego (brata pniejszego dowdcy 1. Dywizji Pancernej), wreszcie mojego przyjaciela mjr. Adama Sotana i rtm. lizienia. I tam nie dano nam spokoju. Musielimy wysucha kilkugodzinnego wykadu propagandowego komisarza armii o mdroci i wszechpotdze Zwizku Sowieckiego i o zej polityce Polski, ktr mogo uratowa tylko przyczenie si do Zwizku Sowieckiego. Tego dnia odesano mnie do szpitala w Stryju, gdzie zaoono mi pierwszy waciwie opatrunek. Na drugi dzie rano przyjecha autobus z grup naszych oficerw pod siln eskort. Pojechaem razem z nimi i 1 padziernika po poudniu przybylimy do Lwowa. We Lwowie zatrzymalimy si koo hotelu "George'a", gdzie pozwolono nam kupi nieco chleba. Nie chciano sysze o pozostawieniu mnie w szpitalu, twierdzc, e wadza dowdcy armii Tiuleniewa tu nie siga. Samochd ruszy przez

19

miasto w kierunku na Tarnopol i... czy nie wierzy teraz przeznaczeniu? Samochd zepsu si przed wyjazdem z miasta na yczakowskiej. Po dugich naradach telefonicznych zdecydowano zawrci nas do komendy miasta, by innym samochodem nastpnego dnia wyruszy dalej. Umieszczono nas wszystkich w malekim pokoiku. Krzycz, e krwawi, e w ogle nie mog si rusza i w kocu uzyskuj zgod na przewiezienie mnie wraz z moim ordynansem Tomczykiem do szpitala. Wiezie mnie enkawudysta z rewolwerem w rku. Jedziemy od szpitala do szpitala, wszdzie brak miejsca, wreszcie umieszczaj mnie za pokwitowaniem w szpitalu wojennym na yczakowie. To zdecydowao, e nie zostaem wywieziony do obozu i e nie podzieliem losu moich kolegw w Katyniu. W szpitalu byli jeszcze nasi lekarze i siostry. Znalazem naleyt opiek znanego chirurga ppk. Adama Sotysika oraz jego personelu. Opowiedziano mi o wkroczeniu Armii Czerwonej do Polski, o kamstwach, o masowych aresztowaniach. Jednoczenie pokazano mi odezw dowdcy frontu Timoszenki do onierzy polskich z wezwaniem do mordowania oficerw. Dowiedziaem si take o szczegach obrony Lwowa. O wejciu bolszewikw, o rabowaniu majtku nie tylko prywatnego, ale i pastwowego, o coraz silniejszym przenikaniu NKWD we wszystkie dziedziny ycia, o wielkiej rzeszy uchodcw, ktra po zapoznaniu si z rzeczywistoci sowieck mimo wszystko chce wraca pod okupacj niemieck. Po pewnym czasie wadze sowieckie postanowiy przeznaczy szpital wojskowy przy yczakowskiej wycznie dla onierzy sowieckich. Rannych i chorych Polakw przeniesiono do innych szpitali. Ja dostaem si do szpitala Kasy Chorych przy Kurkowej. Chocia i ten szpital znajdowa si pod cisym nadzorem bolszewikw, ale panowaa w nim znacznie wiksza swoboda. W szpitalu przychodzio do mnie wielu ludzi, przyjaci, znajomych, a czasem zupenie obcych. Otrzymywaem informacje o tworzcych si organizacjach podziemnych. Wszyscy byli do gbi przejci nieszczciem Polski, nikt jednak nie upada na duchu. Wierzono mocno, e w kocu Niemcy i Rosja Sowiecka zostan pobite. Ufano przede wszystkim potdze Anglii. Wyraano przekonanie, e Ameryka wejdzie do wojny. Ile w tym czasie kryo plotek! Jedne mwiy, e tworzy si milionowa armia w Syrii, ktra ma uderzy na Kaukaz. Inne, e lada dzie rozpocznie si ofensywa francuska. Albo e Wosi znajd si po stronie sojusznikw, e niektre oddziay woskie s ju w Rumunii. Zrwnanie zotego z rublem sowieckim spowodowao ogromn zwyk cen. Rabunki i grabiee, organizowane zarwno przez wadze okupacyjne, jak indywidualnie, podkopyway cakowicie zaufanie. Szczeglnie trudne byo pooenie tych, co uciekajc przed Niemcami znaleli si z niewielk iloci zabranych rzeczy, z maymi oszczdnociami, w przeludnionych miastach. Rzesze uchodcw kieroway si na zachd, w celu wydostania si spod opieki sowieckiej. Bolszewicy coraz silniej organizowali ochron graniczn, szczeglnie granicy rumuskiej i wgierskiej. Codziennie przewoono przez Lww dziesitki wagonw z nasz modzie, ktr zapano przy przejciu granicy. Nieszczliwi, stoczeni w zaplombowanych wagonach, wyli z godu, pragnienia i zimna. Chocia strae sowieckie strzelay do podchodzcych do wagonw, jednak ludno Lwowa z naraeniem ycia staraa si im pomc kawakiem chleba lub odzie. Wszystkie wagony kierowano na wschd. 22 padziernika 1939 przeprowadzono tzw. wybory. Ju sam fakt wyborw by bezprawiem, gdy odbyway si na si zagarnitych terenach pod naciskiem obcych bagnetw i terrorem NKWD. Mona byo gosowa wycznie na wyznaczonych kandydatw, ktrych olbrzymia wikszo rekrutowaa si z obywateli Zwizku Sowieckiego, czonkw partii bolszewickiej, sprowadzonych na okupowany teren czsto wycznie tylko na okres wyborw. Poza tym urny wyborcze byy pod opiek komitetw komunistycznych i agentw NKWD. Najdobitniej scharakteryzowa to stary yd z Winiowca, w ktrego obery zatrzymywaem si kilkakrotnie podczas manewrw, a ktry odwiedzi mnie w

20

szpitalu: - Ja panu powiem. U nas w miasteczku kazali nam gosowa na dwch kandydatw komunistw, ktrych nikt nie zna. Umwiem si z ca moj rodzin i wieloma znajomymi, e wrzucimy biae kartki. Moe oni si wystraszyli, ale ja na pewno wrzuciem kartk bia. A tymczasem obydwaj kandydaci zostali wybrani jednogonie. W urnie nie znaleziono ani jednej biaej kartki. W szpitalu, mimo najbardziej troskliwej opieki, ranni umierali w nieoczekiwanie wielkiej iloci. Nigdy jeszcze do tej pory nie widziaem tylu zakae od odamkw pociskw niemieckich. Lekarze zastanawiali si, czy nie byo w nich substancji trujcej. Zaniepokoio mnie zainteresowanie wadz sowieckich moj osob. Rni dygnitarze odwiedzali mnie coraz czciej, a zjawi si komendant miasta gen. Iwanow, wraz z kilkoma enkawudystami. Odbya si duga rozmowa polityczna. Wystpi z propozycj tworzenia rzdu polskiego pod opiek sowieck. Cao wygldaa niewyranie i mglisto. Nie mogem zrozumie, dlaczego Sowiety myl o stworzeniu rzdu polskiego, bo nie wiedziaem, e wedug pierwszej umowy sowieckoniemieckiej, Sowiety miay otrzyma ziemie polskie do Wisy. Przypuszczaem, e chodzi im jedynie o dywersj w stosunku do naszego legalnego rzdu, ktry dziaa w Paryu w nowym skadzie, utworzony przez gen. Sikorskiego. Po wielokrotnych dugich rozmowach zaproponowano mi wstpienie do Armii Czerwonej, robic jednoczenie daleko idce obietnice osobiste: - Damy panu stanowisko komandarma (dowdca armii). Odmwiem. - Niech si pan dobrze zastanowi; my jeszcze o tej sprawie pomwimy. Nie wiedziaem, czy miaa to by groba, w kadym razie zorientowaem si, e musz jak najszybciej opuci szpital i znikn. Chodzi jeszcze nie mogem, gdy kula nie wyjta z uda i rany dokuczay. Niepodobiestwem byo ryzykowanie w tych warunkach ucieczki na Wgry czy do Rumunii. Ukrywanie si we Lwowie naleao do rzeczy bardzo trudnych. Postanowiem przedosta si pod okupacj niemieck i po przyjciu do zdrowia stara si o wydostanie na Wgry przez Sowacj. Znaem niemiecki, nadto liczyem na mojego byego podkomendnego w kampanii r. 1919 i 1920, obecnie inspektora stray granicznej, ktry peni sub na granicy sowackiej. Przygotowa nawet faszywe dokumenty. Mielimy jecha do Zakopanego, a stamtd dalej. Tymczasem dziesitki tysicy ludzi czekao pod goym niebem na urzdowo wyznaczonych przejciach na mono przedostania si pod okupacj niemieck. Bolszewicy kilka razy na krtko otwierali granic. Rozeszy si take pogoski, e wszyscy ciko ranni, urodzeni na terenach okupacji niemieckiej, maj tam powrci. Zaczto przygotowywa transporty. Wobec tego, e byem osiem razy ranny, udao mi si uzyska wiadectwo inwalidzkie. Komisarz szpitala robi wraenie spokojnego i yczliwego czowieka. Otrzyma ode mnie pienidze na przekupienie niektrych urzdnikw i przeprowadzi wpisanie mnie, a take kilkunastu polskich oficerw, na list transportu. Koo poowy padziernika udao mi si wysa meldunek do gen. Sikorskiego do Parya o sytuacji oglnej w Maopolsce Wschodniej. Potrafiem take zaleci wzburzonej modziey lwowskiej spokj i rozwag w postpowaniu. Uwiziono ca Rad Miejsk i wszystkich czonkw organizacji spoecznych. Aresztowania przeprowadzano w nocy w mieszkaniach i na ulicach; ofiar ich padali przede wszystkim urzdnicy. Wizieni byli rwnie sdziowie, nastpnie lekarze, adwokaci, ksia katoliccy. Cz ydw, szczeglnie modzie, ktra od pocztku ostentacyjnie i radonie witaa wkraczajce wojsko sowieckie, zacza wsppracowa z NKWD. Milicja tworzona z mtw spoecznych, wysugujc si nowym wadzom wskazywaa wszystkich niewygodnych dla regime'u sowieckiego. W pierwszych dniach listopada otrzymaem wiadomo, e jeden z moich kolegw, gen. Mieczysaw Boruta-Spiechowicz jest we Lwowie, e naley do tajnej organizacji i e pragnie si ze mn zobaczy. Po kilku dniach rzeczywicie przyszed do mnie. By w czarnych okularach, rozmawialimy szeptem po francusku. Poinformowa mnie o pracach w organizacji, a take o tym, e dla otrzymania wanych dyrektyw idzie jako kurier przez Wgry do Parya celem spotkania si z gen. Sikorskim. Nie bardzo rozumiaem dlaczego idzie osobicie, a nie stara si

21

wysa innego kuriera i pozostawia swoj placwk. Poinformowaem go o moim planie i prosiem o przekazanie go gen. Sikorskiemu. Ustalilimy w sposb najbardziej uroczysty, e bez wzgldu na to co si stanie, a szczeglnie w wypadku gdyby jeden z nas zosta aresztowany, fakt pobytu gen. Boruty u mnie w szpitalu ma zosta zupen tajemnic. Uzgodnilimy midzy sob, e ostatni raz widzielimy si przed wojn w Warszawie. Wspominam o tym, gdy pniej miaem z powodu naszego spotkania wiele kopotw. Ucieszyem si bardzo, kiedy odwiedzi mnie w szpitalu pk Bronisaw Rakowski, byy dowdca 12. Puku Uanw w mojej brygadzie i mj osobisty przyjaciel. Od niego dowiedziaem si dokadnie o bohaterskiej obronie Lwowa i o zachowaniu si bolszewikw po wejciu do miasta. Wbrew zawartej umowie w oszukaczy sposb zaaresztowali kilka tysicy naszych oficerw i wywieli ich na wschd. Pk Rakowski towarzyszy gen. Langnerowi w przelocie do Moskwy na rokowania. Wiele obiecano, ale nic nie dotrzymano. Cz nazwisk tych oficerw zidentyfikowano potem w Katyniu, reszta bya w Starobielsku, a od r. 1940 zagin o nich wszelki such. Niespodziank byy dla mnie odwiedziny w szpitalu rtm. Zgorzelskiego i por. Kiedacza. Okazao si, e po rozstaniu ze mn, gdy zostaem ranny, doszli pieszo do samej granicy wgierskiej. Zostali zaskoczeni w czasie snu i wywiezieni do obozu w Szepietwce, skd cudem wraz z kpt. Koszutskim udao im si uciec. Id zielon granic do Francji. Ale nie chc sobie odmwi poegnania ze mn i zawiezienia wiadomoci ode mnie. Szcz wam Boe, wspaniali chopcy! Tymczasem transport si organizowa. W przeddzie odjazdu komisarz szpitala wrczy mi papiery, na ktrych podstawie mogem wyj ze szpitala. Radzi mi jednak jecha transportem, gdy wedug jego opinii - byo to zgodne z prawd przeszo 20.000 ludzi oczekiwao ju na przekroczenie granicy w fatalnych warunkach. Pokaza mi te pismo wadz niemieckich, wyraajcych zgod na przyjcie transportu ciko rannych. W pierwszych dniach grudnia 1939 pojechalimy do Przemyla. Eskorta sowiecka bya stosunkowo maa. W Przemylu zwodzono nas z dnia na dzie. Nie opucilimy nawet na chwil pocigu, w obawie by nie ruszy niespodziewanie. Pewnego dnia wysoko na niebie, jak may punkcik, pokaza si samolot. Nasi onierze wmwili na kpiny w strae sowieckie, e jest to samolot angielski, ktry nie ma prawa tu przelatywa i e trzeba do niego strzela. Kilku onierzy sowieckich ze zwyczajnych karabinw zaczo strzela na odlego 3 do 4km i wnet rozpocza si kanonada zarwno na stacji jak w miecie. Wadzom sowieckim nie udao si uspokoi strzelaniny, a do chwili zniknicia samolotu. Stalimy na stacji w Przemylu blisko tydzie. Warunki staway si coraz gorsze: niead, brud, brak wody i ywnoci. Daem si namwi i pojechaem do mieszkania pp. M., u ktrych wreszcie mogem si umy i odpocz. Po kilku dniach przysza tzw. zupenie pewna wiadomo, e pocig rusza na drugi dzie o wicie, ale wszyscy ju wieczorem maj si znale w pocigu. Poczuem co niedobrego; wszdzie duo NKWD, wzmocnione strae. Po pewnym czasie zjawili si enkawudyci i owiadczyli, e wszyscy oficerowie musz jeszcze raz wypeni swoje formularze na komendzie miasta, gdy bez tego nikt nie bdzie mg wyjecha, przy czym zarczyli sowem honoru, e za godzin bdziemy mogli wrci. Nalegali, ebym wobec ciasnoty i niewygody w wagonie przenocowa w pobliskim szpitalu. Moje protesty nic nie pomogy. Oczywicie pojechalimy do urzdu NKWD, gdzie przy przesuchaniu zadawali setki gupich, zupenie nieistotnych pyta. Wreszcie pno w nocy udalimy si do szpitala. Przed pokojem warta, ktra towarzyszy nawet do ustpu. Dwch krasnoarmiejcw z wycelowanymi karabinami czeka, pki si stamtd nie wyjdzie. Coraz gorzej. Rano przychodz enkawudyci owiadczajc, e pocig za chwil odjeda. PO drodze zatrzymujemy si kilkakrotnie i do autobusu doczaj grupy oficerw z pocigu, tych co mieli wypenia formularze. Wszyscy s pobici i ograbieni; trzymano ich w piwnicach, bez wody i jedzenia. aduj ich do naszego autobusu wraz z siln stra, ktra wesoo sobie podkpiwa z burujw wracajcych do Polski. Samochd rusza w kierunku Lwowa. Po drodze widz grupy

22

naszych onierzy z pocigu, nioscych chleb. Przez okno daj znaki kilku znajomym, w tej liczbie ppor. Wacawowi Zieliskiemu. Ruszamy. Czuj, e zaczyna si nowa karta mojego ycia: jestem w szponach NKWD, nowego wcielenia synnej Czeki i Gpu. 19 grudnia 1939, kilkunastostopniowy mrz, pola czciowo pokryte niegiem. Jedziemy duym autobusem, zarekwirowanym przez bolszewikw gdzie we Lwowie czy Przemylu. Kilkunastu jadcych ze mn oficerw jest pilnowanych przez kilkunastu enkawudystw z karabinami i z rewolwerami. Wszyscy oficerowie w bandaach bd o kulach, bd z rkami na temblakach. Wikszo chciwie je chleb, ktry nam dano na drog. Mijamy wsie i miasteczka pene onierzy sowieckich. Wida oddziay kawalerii sowieckiej posuwajcej si przez pola. Serce boli patrze na wychudzone, le utrzymane konie, razi brudny, niechlujny rynsztunek. Wjedamy do Lwosa. Co za smutny widok! Sklepy rozbite, puste, tylko w jednym na wystawie kilka kapeluszy. Nie koczce si ogonki przed sklepami spoywczymi. Gdzie ten pikny, czysty, rozemiany Lww! Nastrj ludnoci ponury. Peno NKWD i onierzy na ulicach. Ulice i chodniki zanieone, brudne, nieg nie zgarnity, wraenie okropne. Przesuchanie w NKWD we Lwowie Wo nas dugo po ulicach Lwowa, a wreszcie samochd staje przed will, ongi jak wida, adnie utrzyman, obecnie zapuszczon, z porozbijanymi szybami. Przeprowadzaj nas wszystkich do piwnicy z jednym malekim, zakratowanym oknem. Wewntrz dwa czy trzy poamane krzesa i troch somy. Przez trzy dni kolejno wzywaj nas na gr, gdzie spisuj najbardziej szczegow ewidencj. Nie tylko curriculum vitae, ale i jakich si ma znajomych, gdzie s, co robi. Przesuchuj oficerowie NKWD, smarkacze po 20 lat, wymiewaj Polakw, powtarzaj te same argumenty, ktre syszaem w sztabie sowieckiej armii Tiuleniewa. Stawiaj zarzuty, e trzeba byo wszystkie fabryki przenie na wschd, przepdzi cae bydo, itd., gdy lepiej eby to dostao si do rk sowieckich. Wisa ma by granic Niemiec i Rosji Sowieckiej. Polska ju nigdy nie powstanie. Trzeba mie poczucie rzeczywistoci, gdy przyja niemieckosowiecka jest wieczna, a przy pomocy Sowietw Niemcy rozbij Francj i Angli. Po trzech dniach przewieziono mnie do gwnego lokalu NKWD przy Peczyskiej 1. Wiele godzin musiaem siedzie na korytarzu pod stra, gdy NKWD zaczyna dziaa dopiero po 22.00. Od tej godziny do 6.00 przesuchiwao mnie po kolei kilku tzw. sdziw ledczych, wytaczajc rne zarzuty. A wic zdrad midzynarodowego proletariatu byo, emy walczyli przeciwko bolszewikom w latach 1918-1920 i e nie pozwolilimy ju wtedy na opanowanie przez nich Europy. Przestpstwem byo, e Polacy w chwili wejcia wojsk sowieckich do Polski we wrzeniu 1939 dalej stawiali opr. Przestpstwem byo, e Polska zawara sojusz z Wielk Brytani i e wierzy w jej zwycistwo. Mnie osobicie zarzucano, e biem si we wrzeniu z wojskami sowieckimi, e wojska sowieckie poniosy w tych walkach due straty w ludziach i rozbitych czogach. Musz by szpiegiem, gdy nie zgodziem si ani na tworzenie rzdu polskiego, ani na wstpienie do armii sowieckiej. Organizowaem ruch podziemny we Lwowie, skierowany przeciwko Sowietom. Oburzano si na mnie, gdy twierdziem, e polityka sowiecka jest bdna, e bdem jest gnbienie i niszczenie polskoci, e przyja Sowietw z Niemcami jest chwilowa i e prdzej czy pniej nastpi midzy nimi wojna. Pytano mnie szyderczo, w jaki sposb wojna taka mogaby wybuchn, skoro Niemcy s zaangaowane na Zachodzie i wiedz, e Zwizek Sowiecki jest potny, e rozporzdza olbrzymi iloci czogw i samolotw i e od wielu lat jest cakowicie do wojny przygotowany. W dalszym cigu zapytywano mnie z umiechem, w jakim kierunku pjdzie natarcie niemieckie. Narysowaem wtedy na papierze kolorowym owkiem, jak przewiduj rozwinicie si ofensywy niemieckiej. (Ten nieszczsny rysunek spowodowa dla mnie w przyszoci przykre nastpstwa.) Cigle operowano argumentem, e posiadaj dowody

23

moich rzekomych win, ale nie umiano mi przedstawi ani jednego faktu. - My wszystko wiemy, ale wy musicie sami si do tego przyzna, opowiedzie. Wyczuwaem, e ci mao inteligentni ludzie posuguj si z gry uoonym szablonem. O 6.00 zaprowadzono mnie do luksusowo urzdzonego gabinetu szefa NKWD, pk. Krasnowa. Byo tam obecnych co najmniej kilkunastu osobnikw w mundurach NKWD i po cywilnemu. Owiadczy mi, e jestem aresztowany za najbardziej istotne i grone przewinienia wobec Zwizku Sowieckiego, a uratowa mnie moe tylko zgoda na wstpienie do Armii Czerwonej i zoenie odpowiedniego podania. Rzecz prosta, odmwiem. Wyjaniem, e ledwo chodz o kulach, e byem przez cay czas we Lwowie w szpitalu pod obserwacj wadz sowieckich i e musz by traktowany przynajmniej jako jeniec wojenny. Oczywicie nie odnioso to adnego skutku; zawieziono mnie do wizienia lwlwskiego dla przestpcw pospolitych pod nazw Brygidki. Cela w Brygidkach Umieszczono mnie w szpitalu wiziennym, gdzie znalazem kilku znajomych, m.in. lekarza-okulist, generaa w stanie spoczynku Teodora Baabana, pukownika w stanie spoczynku Langa, mjr. Jodk-narkiewicza i czonka Rady Miejskiej, Rybczyskiego. Dowiedziaem si, e we Lwowie aresztowano wszystkich oficerw w stanie spoczynku; podano mi przeszo setk znajomych nazwisk. W ogle przeprowadzono aresztowania na szerok skal, ludzie ginli po nocach. Ju wtedy wiedziano o straszliwym zncaniu si podczas ledztwa. Bito i torturowano redniowiecznymi sposobami, czsto a do mierci. Katowano zarwno mczyzn, jak kobiety i maoletni modzie. Cele wizienne byy przepenione. W celach przeznaczonych dla 10-12 osb umieszczano po 100 i wicej. Warunki byy okropne. Brud, robactwo, brak wody nie tylko do mycia ale nawet do picia, godowe racje ywnociowe. W tych warunkach szpital wizienny, gdzie kady mia ko i gdzie co dzie otrzymywano chleb, co w rodzaju herbaty i tzw. zup, by prawdziw oaz. Niestety, po kilku dniach, jeszcze przed 1 stycznia 1940, w nocy wpado kilku enkawudystw; wycignli mnie z ka i zacignli do innego bloku, do celi pojedynczej. Zachowywali si z ca brutalnoci. Kiedy szedem z trudem po schodach, zostaem umylnie potrcony i nie mogc si utrzyma na kulach, spadem na d. Powtarzao si to na kadym pitrze. Byem silnie potuczony i poraniony. Cudem nie poamaem rk i ng. Przechodziem przez wiele zakratowanych drzwi, a wreszcie wepchnito mnie do maego pokoiku z rozwalonym piecem, zakratowanym oknem, bez szyb. Nie dano mi mojego ubrania. Miaem na sobie tylko cienki drelich. Zima tego roku bya wyjtkowo sroga. Mrz przekracza 30) C. Wstawiono mi jeden kube z wod, ktra natychmiast zamarza, drugi do zaatwiania potrzeb. Co dwa, trzy dni wrzucano mi kawaek chleba i wsuwano talerz obrzydliwej lury. W cigu omiu tygodni, ktre tam spdziem, jeden raz tylko opuciem cel. Po szeciu tygodniach zjawi si sdzia ledczy; zoyem na jego rce protest przeciw zachowaniu si wadz wiziennych i przeciw warunkom, w ktrych pozostawaem. Pokazaem odmroone, zaropiae policzki, rce i nogi. Wskazaem, e rany nie pozwalaj mi si nawet rusza. Stwierdziem, e nikt nie zwraca uwagi na moje woanie, e ani razu nie by u mnie lekarz. Zadaem zwrotu ubrania, zabezpieczenia okna i choby codziennej dawki chleba. Musiaem podpisa tzw. nakaz aresztowania, po czym dopiero obieca zaatwi moje dania. Jeszcze raz sdzia spyta mnie, czy zgadzam si na podpisanie owiadczenia o wstpieniu do Armii Czerwonej. Odmwiem. Wyszed wcieky, groc, e zgnij w tej celi. I znowu przez dugie tygodnie wszystko pozostao po dawnemu. yem w przekonaniu, e koniec mj si zblia. Pomimo odpornoci organizmu bardzo wychudem. BYem tak osabiony, e nawet nie czuem blu z ran i odmroe. Myl, e w tych warunkach nie przetrzymabym wicej ni dwa tygodnie. adne stukanie i wywoywanie stray wiziennej w dalszym cigu nie odnosio skutku. Za to co kilka dni w nocy wpadao kilku

24

enkawudystw i przeprowadzao jak najbardziej szczegow rewizj celi i osobist. mieszne, e nie mogli znale gwodzia, ktry mona byo wyjmowa z podogi oraz 30-rublowego banknotu, ktry lea w kubku na samym wierzchu. Za to rewizje we wszystkich otworach ciaa przeprowadzano jak najbardziej fachowo i brutalnie. Nie darowano take mojej dugiej, wyrosej w wizieniu brodzie, ktra - penej ropy ciekajcej z odmroonych policzkw - zamarza na ko. Bito mnie przy tym i kopano.

Do Moskwy

Niespodziewanie 29 lutego 1940 otworzono cel, przyniesiono mi ubranie i przeprowadzono do kancelarii wiziennej. Oddano mi take moj walizeczk, a kiedy zapytaem o zegarek i pienidze, odpowiedziano: - Zostanie wam przesane. Jasne, dokd wywo. Pojedynczo pakuj nas do samochodw-winiarek. Pod eskort enkawudystw jedziemy na dworzec kolejowy. Pieszo, z trudem przedzieramy si przez rne boczne wyjcia i torem kolejowym dochodzimy do pocigu, gdzie wpychaj mnie do specjalnego wagonu, tzw. stoypinki. Jest to wagon wizienny. Cele w wikszoci pojedyncze, bez okien, z zakratowanymi drzwiami. Jestem znw sam. Musz siedzie koo samych drzwi, eby stojcy na korytarzu wartownik atwo mg obserwowa kady mj ruch. Jest tu bez porwnania cieplej ni w celi. Zreszt mam swoje ubranie. Codziennie daj ok. p kg chleba, kawaek ledzia i dwa razy dziennie gorc wod, ktra udaje herbat. Zaczynaj mnie bole odmroenia, bo ropa pod wpywem ciepa taje. Raz dziennie prowadz mnie do wygdki wagonowej. Wody do mycia nie ma. Przechodzc przez korytarz orientuj si, e jedziemy na wschd w kierunku na Kijw. Obok w oglnym przedziale sysz gosy kobiet mwicych po polsku. Potem kierunek si zmieni i po dziesiciu dniach znalelimy si na miejscu. Znowu aduj kadego oddzielnie do samochodu (tzw. czornyj woron). Samochd bez okien, w rodku maa lampka elektryczna. Kady siedzi w malekiej, tak ciasnej celi, e niepodobna si ruszy. Nie wiem dokd jedziemy. Dochodz tylko odgosy ruchu na ulicy. Przypuszczam, e to Moskwa. Medalik z Matk Bosk Ka mi wysiada na dziedzicu. Wyranie dziedziniec wizienny. Prowadz po wielu zakamarkach. Kilkakrotne rewizje. Przy pierwszej rewizji zabieraj wszystkie rzeczy wraz z walizk. Zostawiaj tylko koc, mydo, szczotk do zbw i kubek. Ubranie, buty - wszystko pocite i poprute. W pewnej chwili znajduj medalik z Matk Bosk. Zbieraj si w kilkunastu nad medalikiem. miech grubiaski: - No, zobaczymy, czy ci ta k... pomoe w sowieckim wizieniu. Medalik rzucony na ziemi i zdeptany nog. Do dzi dnia nie mog si otrzsn z wraenia. Pniej w wizieniu czsto ni mi si ten medalik. Cigle widziaem twarzyczk Matki Czstochowskiej, najczciej podobn do w. Teresy. Czuem Jej cig opiek nad sob. Im wicej syszaem koo siebie miechu bezbonikw, tym gbiej utrwalaa si wiara w Boga. dodawaa mi siy do zwalczania saboci ludzkich w tych cikich dla mnie chwilach. Wreszcie wchodz do celi bez okien, do silnie owietlonej. Stoi w niej ko z siennikiem oraz maleki przyrubowany do podogi stolik. Miejsca na poruszanie si nie ma. Mona tylko siedzie. Dostaj herbat z dwiema kostkami cukru i kawaek chleba, po czym przwadz do ani. Tam fryzjer cina mi wosy i brod. Id pod prysznic. Co za rozkosz. Nareszcie po kilku miesicach mona si umy, obmy rany. Po kpieli posmarowano mi odmroone miejsca jakim tuszczem. Po powrocie dostaj cienk,

25

rozwodnion zup, ktra jednak jest gorca. Jest nawet drugie danie: dwie yki kaszy. Moje wczesne uczucie i pami o tym a po dzi dzie zrozumie moe tylko czowiek, ktry take przeszed cae miesice godu. Wypeniam na nowo formularze. Wreszcie prowadz po niezliczonych korytarzach, od czasu do czasu zamykajc w specjalnych boksach znajdujcych si po drodze. Robi si to wszystko przy pomocy dwikw, ktre wydaj enkawudyci, a ktre przypominaj klekot bociana. Chodzi o to, by jeden wizie nie spotka si z innym. Po kilku rewizjach, jazdach wind i chodzeniu po schodach, wchodz do celi nr 34. Jest 3.00 w nocy. Cela maa, cztery ka, trzy zajte, czwarte dla mnie. Czysto. Na stole woda w czajniku; czuj przyjemny zapach cebuli. Wspwiniowie budz si i szeptem pytaj, kto i kiedy aresztowany. Jakie nowiny ze wiata? Dowiadju si, e jestem w synnej na cay wiat ubiance. ubianka, wspwiniowie i cigle NKWD Wizienie na ubiance mieci si w centrum miasta, w dawnym hotelu, odpowiednio przerobionym. Stary dom obudowany jest na zewntrz nowoczesnym gmachem, w ktrym urzduje centrala NKWD (Narodnyj Komissariat Wnutriennih Die), tj. Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych. Przedtem nazywaa si Czeka (Czerezwyczajnaja Komissja po Borbie s Kontrrewolucjej i Sabotaom), tj. Komisja Nadzwyczajna Walki z Kontrrewolucj i Sabotaem, ze synnym Dzieryskim na czele - pniej jeszcze Gpu (Gosudarstwiennoje Politiczeskoje Uprawlenie), tj. Pastwowy Urzd Polityczny. W skad NKWD wchodzi instytucja, ktra kilkakrotnie bya oddzielana od NKWD jako samodzielny Nkgb (Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopastnosti), tj. Komisariat Ludowy Bezpieczestwa Pastwowego, bdcy panem ycia i mierci kadego mieszkaca Rosji Sowieckiej, a czsto take i ludzi znajdujcych si poza jej granicami. Na czele NKWD w okresie, kiedy po raz pierwszy wszedem do celi na ubiance sta czonek Politbiura Beria, GRuzin z pochodzenia, osobisty przyjaciel Stalina, obok Mootowa po Stalinie bodaj najwaniejsza osoba w pastwie, a na czele Nkgb - Mierkuow. Jak wspominaem, w celi znajdowao si trzech ludzi, wszyscy trzej byli czonkami partii komunistycznej. Najbardziej interesujcy by Dunajewski, yd z pochodzenia. Kiedy nalea do oddziau Rosyjskiego Czerwonego Krzya i podczas ubiegej wojny by w Persji. Przed dostaniem si do wizienia zajmowa stanowisko zastpcy komisarza (ministra) lekkiego przemysu. TRudno byo si dowiedzie, za co zosta aresztowany. Niechtnie o tym mwi. Traktowano go jednak zupenie wyjtkowo. Doskonale ubrany, by jedynym winiem otrzymujcym paczki ywnociowe oraz pienidze, za ktre mg kupowa produkty spoywcze w sklepiku do wysokoci 75 rb. miesicznie. Siedzia ju trzy lata. Codziennie przez kilka godzin pisa jakie dodatkowe zeznanie i marzy tylko, by jego sprawa odwloka si moliwie najduej. Ba si panicznie obozu koncentracyjnego twierdzc, e ze swoim sabym zdrowiem nie wytrzymaby w tych strasznych warunkach duej ni kilka miesicy. Drugim by Gruzin, inynier, nazwiska nie jestem uzpenie pewien, zdaje si Kawnadze. Aresztowano go w Baku w lipcu 1939 i przywieziono do Moskwy; siedzia tak jak by wtedy ubrany, w cienkiej koszuli, w biaych spodniach i pciennych pantoflach. I on twierdzi, e nie zna przyczyny aresztowania. mia si szczerze, gdy wyraziem z tego powodu zdumienie. Objaniono mnie, e przynajmniej dziewi dziesitych winiw w Rosji nie wie, za co zostali aresztowani; wystarcza lada donos, aby znale si pod kluczem. Zarwno Dunajewski jak Kawnadze uprzedzali mnie, bym mia si na bacznoci przed trzecim osobnikiem w celi, nazwiskiem Moczanow, gdy jest to major NKWD. By to czowiek mao inteligentny, bez cienia osobistej kultury, stale podsuchujcy rozmowy innych. Codziennie w inny sposb tumaczy, dlaczego go aresztowano. Uderzyo mnie pytanie Kawnadze, czy Niemcy pobij sojusznikw i czy to prdko nastpi. Pogld mj, e wojna potrwa dugo, ale e po przyczeniu si Stanw Zjednoczonych los Niemiec bdzie przesdzony, bardzo

26

go zmartwi. - Jedynie tylko Niemcy - mwi - potrafi rozbi Sowiety i zmieni nasze parszywe ycie. Francja i Anglia, jeli pobij Niemcy, nic nie bd umiay i chciay zrobi dla tak potwornie ciemionych ludw pod panowaniem i terrorem sowieckim. Regime wizienia na ubiance by cile przestrzegany. Wolno byo rozmawia tylko szeptem. Wyjcia do ubikacji, terminy posikw uregulowane jak w zegarku. Co kilka sekund dozorca zaglda przez okienko w drzwiach, tzw. judasza. Codziennie winiowie porzdkowali cel i froterowali podogi. Za to byo czysto, nie byo robactwa. W zimie wizienie opalano. Raz na 10-12 dni fryzjer strzyg brod maszynk, zreszt wyrywajc przy tym cz wosw. Raz na 10-12 dni dawano do celi po kilka ksiek do czytania i prowadzono do ani, po ktrej otrzymywao si czyst koszul, kalesony oraz bielizn pocielow. Wszystko to byo przewanie ciasne i podarte, ale wyprane. Wizienie na ubiance odbijao od innych wizie w Rosji, w ktrych panowa tok nie do opisania, szalony brud i plaga robactwa. Nic dziwnego: byo ono przeznaczone dla ludzi, ktrymi szczeglnie interesowaa si centrala. Z miejsca nauczono mnie, by pamita o trzech rzeczach: po pierwsze nie ba si, gdy sdzia ledczy bdzie mwi, e wszystko wie i e na wszystko ma dowody, bo ich najczciej nie ma; po drugie niczemu nie wierzy, poniewa w Rosji Sowieckiej nikt nigdy nie mwi prawdy; po trzecie na nic nie liczy, gdy nieznane s wypadki, by kogo sprawiedliwie potraktowano i zwolniono z wizienia. Kady musi si przyzna do wszystkich zarzucanych mu przestpstw. Jeeli nie uczyni tego z dobrej woli, uczyni na torturach. PO kilku dniach, jak zwykle w nocy, wezwano mnie na ledztwo. Potraktowano mnie uprzejmie i ograniczono si do oglnikowych pyta. Dopiero przy nastpnych badaniach coraz natarczywiej zaczto si domaga wiadomoci o czoowych osobistociach polskich, o ich zapatrywaniach i o miejscu pobytu. dano bym ujawni skad organizacji podziemnych Lwowa, co meldowaem do Parya, kto przychodzi do mnie do szpitala, o czym mwilimy. Te badania trway cae noce, a czsto i dnie. Najczciej przesuchiwa mnie sdzia ledczy NKWD Kondratik. Kiedy przeczyem wszystkiemu i podkrelaem, e jestem onierzem, kilkakrotnie ciko rannym w wojnie, przypominano mi, e nie byo jeszcze winia, ktry by na badaniach NKWD nie przyzna si do wszystkiego. artowano: "C wy mylicie, e wam pomnik wystawi w Warszawie", wskazujc jednoczenie napis na cianie, goszcy, e NKWD nigdy si nie myli. POdstaw dziaa NKWD jest: lepiej stu niewinnych rozstrzela, anieli jednego winnego zostawi na wolnoci. Groono mi wysaniem do Suchanowki lub Lefortowa. Pniej dowiedziaem si, e byy to wizienia, gdzie specjalnie torturowano winiw, wymuszajc zeznania. Wielu Polakw przeszo te tortury, wielu stamtd nie wyszo. Pamitam wypadek rzucajcy wiato na rodowisko NKWD. W czasie do nieprzyjemnego ledztwa odezwa si telefon na biurku. Sysz urywki rozmowy: - O kogo chodzi? Liarus? Zaraz, poczekaj. Sdzia, rk przykrywajc suchawk, zwraca si do mnie czy znam takie nazwisko. Zaprzeczam. - Kiedy ja wiem, e to wasz znajomy; my wszystko wiemy. Mwi, e moe chodzi o Larousse'a, autora najpopularniejszej na wiecie encyklopedii. Z niedowierzaniem zapytuje mnie, czy rzeczywicie by taki. Zapewniam. Z miejsca mj sdzia upie przez telefon: - Ty niekulturalny! To ty nie wiesz, e Liarus napisa encyklopedi? Nie wiesz co to jest encyklopedia? To si dowiedz. Ja z takim niekulturalnym jak ty nie bd rozmawia, nie mam czasu. Najbardziej jednak niepokoia mnie niezwyka otwarto, z jak chwilami poruszano zdawaoby si najbardziej tajne sprawy. Wynikao z tego, e wadze sowieckie czuj si niezwykle pewnie i e nie licz si z tym, ebym kiedykolwiek mg si znale na wolnoci. - Nie mylcie, e my naprawd jestemy przyjacimi Niemcw. My tylko bardziej nienawidzimy Anglikw. Ale gdy Niemcy, po pobiciu Francji i Anglii, osabi si, pjdziemy naprzd i zajmiemy ca Europ. Nie krpowali si take i pokazywali mi moje dossier. Ze zdziwieniem znalazem tam dokumenty dotyczce nie tylko najdrobniejszych szczegw mojego ycia subowego, ale i wielu spraw

27

prywatnych. Pokazano mi np. nieznane mi zupenie fotografie z okresu mojego pobytu na olimpiadzie w Amsterdamie i na konkursach midzynarodowych w Nicei. Widzc moje zdziwienie owiadczono: - My mamy takie dossiers wszystkich interesujcych nas wojskowych i politykw na caym wiecie. Zwizek Sowiecki ma dugie rce. Po dwch tygodniach wyprowadzono mnie z celi typowym: - Zbierajcie si na przesuchanie (Sobirajties' na wapros). Byem przekonany, e jad do owego Lefortowa. Po wielokrotnych rewizjach znalazem si w wizieniu Butyrki. Przesiedziaem tam do pocztku wrzenia 1940, przebywajc cay czas w osobnej celi i nie bdc wzywanym na adne przesuchania. R'egime wizienny by niezwykle surowy, wyjtkowo silne wiato bio prosto w twarz. Miaem oczy zupenie zaropiae. Obawiaem si, e strac wzrok. Wspominaem katastrof, ktra przed niespena rokiem spada na Polsk. Ogromna przewaga Niemcw w samolotach, czogach, transporcie samochodowym i iloci broni maszynowej. Wspaniay duch walki onierza polskiego. Bdy dowdztwa. Nieprzygotowanie. Zupeny brak pomocy ze strony sprzymierzecw. Sowieckie uderzenie w plecy. Zastanawiaem si nad moliwociami naszych zachodnich sprzymierzecw, Francji i Anglii, w walce z Niemcami. Syszaem, e wojska angielskie s ju we Francji. Francja ma lini Maginota, uwaan za nie do zdobycia. Poza tym ofiara Polski daa im wiele cennych miesicy na przygotowanie. We wrzeniu 1940, po wielomiesicznym pobycie w Butyrkach, przewieziono mnie z powrotem na ubiank.

Nowiny

Wchodz do oglnej celi na ubiance. Po ostronym zapoznaniu si z siedmiomma wspwiniami, na pytanie co sycha na wiecie, nowiny: Niemcy zajli Ukrain, Norwegi, Holandi, Belgi, Pary wzity! Francja si poddaa! Prdko padnie Anglia! Wochy przystpiy do wojny po stronie Niemiec! Wraenie byo tak silne, e musiaem usi. Co si stao? Wic Niemcy s a tak potg, e nic si im nie ostoi? Wic powicenie si Polski jest daremne? Przecie mobilizacja we Francji zostaa cakowicie ukoczona i nie byo zaskoczenia. Przecie w ubiegej wojnie miliony Francuzw bohatersko walczyy pod Verdun i na wszystkich odcinkach frontu. Przecie wiem, jak doskonale byli wyszkoleni oficerowie francuscy. Musiao zaj co nadzwyczajnego. Ale jeeli Niemcy s nawet rzeczywicie tak silne, e w tak krtkim czasie potrafiy zdruzgota Francj, nie jest jednak pewne, czy potrafi da rad Anglii. Nawet zajcie wysp Brytyjskich nie oznaczaoby koca wojny. Imperium brytyjskie ma dominia i potn flot. Ju we Lwowie syszaem o zatopieniu pancernika "Admiral Graf Speer". Przy tym jest jeszcze Ameryka ze swymi nieprzebranymi zasobami w materiale i ludziach, ktra nie dopuci do upadku Anglii. W celi na ubiance dowiedziaem si take, e Rosja zaja bez walk cz Rumunii oraz Litw, otw i Estoni i e zawara pokj z Finlandi. Wic wsplnicy zbieraj dalszy plon swego przymierza! Z drugiej strony midzy Niemcami a Rosj Sowieck moe doj do starcia. Wydaje si zgodne z logik, e Niemcy po zajciu Europy wyzyskaj czas, ktry sojusznicy musz powici na przygotowanie si, by pozby si "przyjaciela" na wschodzie. Nie jest bez znaczenia, e przy przesuchaniach enkawudyci wyranie mwili, e Rosja Sowiecka czeka tylko na to, by

28

mocarstwa zachodnie nawzajem si wykrwawiy, a wtedy wkroczy i z atwoci wprowadzi sowiecki porzdek w Europie. Tak czsto przecie zarwno od oficerw NKWD, jak od wspwiniw komunistw syszaem zdanie: - Ach, ebymy tylko mogli spokojnie wykona obecn piatiletk. Niemcy musz sobie na pewno zdawa z tego spraw. Po rozwaeniu sytuacji uspokoiem si, przyszedszy do przekonania, e wojna Niemcw z Rosj Sowieck musi nastpi w najbliszej przyszoci.

Rosjanie na ubiance

Kilkakrotnie zmieniaem cele. Wreszcie na duej zatrzymano mnie w celi nr. 11. Take winiowie cigle si zmieniali. Dzie wlk si za dniem. Ju wiele miesicy nie wywoywano mnie na przesuchanie. Czy to dobrze czy le? Wytrawni wsptowarzysze doli mieli zawsze t sam odpowied: tu nikt si nie pieszy, wadze sowieckie maj czas. Dziwio mnie, e trzy czwarte winiw naleao do partii komunistycznej. Niechtnie mwili za co siedz. Jedynie w chwilach szczeglnego przygnbienia, kiedy w nocy po przesuchaniu wracali do celi pokrwawieni, storturowani, wyryway im si ale i przeklestwa. Normalnie z ultralojalnoci wychwalali regime. Prawie wszyscy winiowie pochodzenia ydowskiego - a byo ich bardzo wielu - siedzieli pod zarzutem sympatii dla tzw. trockizmu, ktry jest jednym z podstawowych etapw w przeobraeniach bolszewizmu. Opinia polska ledzia uwanie te przeobraenia. Nic dziwnego: nard nasz nie mg zapomnie wstrzsu, gdy bolszewicy stali w r. 1920 u wrt Warszawy. Byli oni pewni zwycistwa, a Lenin mwi wwczas: - Nacierajc na Polsk tym samym nacieramy na Entent, a niszczc armi polsk tym samym niszczymy pokj wersalski, na ktrym opiera si cay system wspczesnych stosunkw midzynarodowych. Dla nas, wojskowych, doktryna polityczna Rosji Sowieckiej nie bya bynajmniej spraw tzw. czystej polityki, czyli wycznie polityki. Z doktryn t bya cile zwizana doktryna wojenna. Jeszcze bodaj nigdy w historii wiata przedstawiciele adnego kierunku spoecznego nie interesowali si w takiej mierze sprawami strategii wojny jak marksici, a przede wszystkim bolszewicy. Lenin opar na formuach pruskiego teoretyka Clausewitza rozlegy wywd, z ktrego wynikao, e partia nie powinna traktowa wojny inaczej ni jako pewnej formy polityki, z tym e kada wojna suca rewolucji bdzie "sprawiedliwa" i powinna si spotka z uznaniem komunistw caego wiata. Nietrudno poj, jak bardzo ten sposb mylenia politycznego odpowiada ambicjom sowieckiej modziey wojskowej, gdzie kady "nosi buaw marszakowsk w tornistrze". Nastpca Lenina, Stalin widocznie ju si tak wyy w konspiracji za czasw przedrewolucyjnych, e nie ukrywa ani swoich pogldw w zakresie polityki, ani swoich ambicji i zamiarw wadczych. Ju na stanowisku komisarza spraw narodowociowych, a pniej komisarza roboczo-wociaskiej inspekcji, podkrela, e dy do zrewolucjonizowania caego wiata. Z tego co mwi i pisa - a w porwnaniu z Leninem mwi i pisa oszczdnie - wynikao wyranie: dopki nie bdzie mia poczucia peni siy, nie odway si na agresj; gdy to poczucie osignie, nie cofnie si przed niczym.

29

Stalin zaj si przede wszystkim organizacj Zwizku Sowieckiego jako pastwa. Mniej przezorni politycy powitali to z ulg jako rezygnacj Kremla z dalszego podboju wiata. Nie mona si dziwi, skoro nawet cz partii bolszewickiej tak to rozumiaa i dopiero znacznie pniej, bo w r. 1938 musia Stalin przypomnie jej w synnym "Licie do towarzysza Iwanowa", e "socjalizm w odrbnym pastwie" mona stworzy dopiero po cakowitym zniszczeniu kapitalizmu, tym samym stwierdzajc, e ani na chwil nie wyrzek si podboju wiata. Stanowisko Stalina w sprawach taktyki rewolucyjnej byo przez ca gr partyjn z Leninem na czele oceniane jako swego rodzaju "bonapartyzm", denie do osobistej dyktatury. Ale gra rnia si midzy sob w zapatrywaniu na wszystkie niemal zagadnienia gospodarcze i spoeczne. Gdy wic wraz z Leninem zabrako autorytetu rwnie pocigajcego dla partii jak dla mas, Stalin rozpocz mistern gr, trwajc lat pitnacie. Najgroniejszym jego przeciwnikiem by Trocki, rwnie zacity i zachanny rewolucjonista-komunista, z t tylko rnic, e gdy Stalin szuka siy i poparcia dla rewolucji w zmilitaryzowanym pastwie totalnym, Trocki widzia je przede wszystkim w samodzielnych i ywioowych ruchach rewolucyjnych proletariatu. Rozpocza si walka, do ktrej Trocki pozyska w pierwszych latach trzech najpowaniejszych czonkw partii: Zinowiewa, Kamieniewa i Bucharina. Walka ta zakoczya si banicj Trockiego, lecz banicja ta nie bya bynajmniej epilogiem. Zapocztkowaa ona nastpny etap: walk Stalina z pozostaymi bolszewikami. Rzec mona, e odbywa si swoisty turniej z eliminacjami, bo osignicie ostatecznie przez Stalina pucharu zwycistwa nie mogo wzbudza w nikim wtpliwoci. Walk t Stalin rozgrywa wedug tej samej taktyki, ktr stosuje od pocztku swej kariery politycznej do biecej chwili, jasno sformuowanej w klasycznej pracy Lenina "O infantylnej chorobie lewicowoci i komunizmu"; taktyka sankcjonuje kad prowokacj, mistyfikacj czy pozorowanie i polega na nieustannej ofensywie przy pomocy wszystkich rodkw jawnych i ukrytych. Jak wiadomo bolszewizm odrzuca tzw. buruazyjne zasady etyki i moralnoci. Tote zarwno teoria Lenina, jak praktyka Stalina jest kracowym rozwiniciem prostej formuy wszystkich uzurpatorw wiata: cel uwica rodki. Wizienia czy agry sowieckie suy mog jako pewnego rodzaju naukowe gabinety dowiadczalne z dziedziny historii partii, a tym samym i Rosji porewolucyjnej. Jak w przekroju geologicznym widzi si nawarstwienie rnych epok i okresw dziejowych, skoro w kadym niemal obozie czy wizieniu sowieckim, ba - nawet w kadej wsplnej celi czy baraku mona spotka ofiary takich czy innych czystek partyjnych, walk wewntrznych, zamieszek, zamachw. Wielka to szkoda, e z wizie czy agrw tak rzadko ludzie wychodz, a jeszcze rzadziej wydostaj si poza granice i e wiat skazany jest na poznawanie historii Rosji Sowieckiej tylko z oficjalnych podrcznikw sowieckich. Przekonaem si sam, e dyplom uniwersytecki daj w tej dziedzinie dopiero wanie te wizienne gabinety dowiadczalne. Bo kog tam si nie spotykao? Najrnorodniejsze ywioy, poczynajc od ofiar rnych narodowoci jeszcze z okresu wojny domowej i komunizmu wojennego 1917-1922; ofiar walki bolszewikw z eserami, tj. socjalistami-rewolucjonistami, najliczniejsz parti rewolucyjn w Rosji w okresie rewolucji, wobec ktrych zastosowano bestialski terror po nieudanym zamachu na Lenina w r. 1918; ofiar walki z mienszewikami (frakcj tej samej rosyjskiej partii socjaldemokratycznej, z ktrej wywiedli si sami bolszewicy) - a koczc na ofiarach masowego terroru lat ostatnich oraz tzw. pokazowych i niepokazowych procesw politycznych, w ktre obfituje historia okresu stalinowskiego. Kada dziedzina zainteresowa i poli_____tyki partii bya tu reprezentowana obficie. A wic polityka midzynarodowa: proces szachtyski (1928), czy tzw. proces Prompartii (1930), czy proces Metropolitain-Svickers (1933), czy te proces mienszewikw (1931), ktre byy z

30

jednej strony etapami stalinowskiej polityki izolowania kraju od Europy, a z drugiej czyniy odpowiedzialnymi za niepowodzenia piatiletek mocarstwa tzw. kapitalistyczne. A wic polityka wewntrzna i narodowociowa, czyli walka z ruchami separatystycznymi: ukraiskim (synny proces Zwizku Wyzwolonej Ukrainy w r. 1930), biaoruskim, narodw kaukaskich, turkmeskich, tatarskich i in. A wic walka ze star i now inteligencj. A wic walka ze zwizkami zawodowymi (w okresie NSeSp) i tzw. robotnicz opozycj Szlapnikowa i Osinskiego. A wic polityka przymusowej kolektywizacji i "raskuacziwanja", tj. tpienia wasnoci chopskiej, zwaszcza w okresie 1930-1934. Gdy si czyta oficjaln histori bolszewizmu, ma si wraenie, e tylko pojedynczy ludzie czy te niewielkie grupy "przeszkadzay" bolszewikom w ich "budowie socjalizmu", podczas gdy cay nard, zwaszcza masy pracujce stay wiernie przy hasach stalinowskich. Wizienie sowieckie wykazuje co zupenie odwrotnego: jak ci pojedynczy "szkodnicy" (wreditieli), tak te te "niewielkie grupki", uwzgldnione przez oficjaln histori, byy wyrazicielami woli mas. Im bardziej proces mia podoe spoeczne, tym wiksza bya ilo ofiar terroru sowieckiego. Za procesami robotniczymi szy aresztowania i likwidacje dziesitkw lub setek tysicy robotnikw, za procesami kolektywizacyjnymi - likwidacje milionw chopw. W opowiadaniach skazacw uderzao najbardziej, e Stalin i jego partia po zniesieniu tego czy innego odamu opozycji z caym cynizmem przyjmowali otwarcie program swych przeciwnikw podobnie jak to niegdy uczyni Lenin z eserami, przyjwszy w r. 1917 ich program wociaskorolniczy. W r. 1940 do wizie i agrw sowieckich przybywali wci skazacy po ostatniej, ju wrcz monstrualnej w swych rozmiarach i formach czystce w rozgrywce z trockizmem, ktra zaczta w 1935 - nie bya ostatecznie zakoczona a do chwili wybuchu wojny z Niemcami. Czystka ta bya generaln rozgrywk Stalina ze wszystkimi odamami opozycji partyjnej i pozapartyjnej, a wic przede wszystkim z "czystym" trockizmem o zabarwieniu midzynarodowym, z tzw. lewym odchyleniem (lewyj ukon) stawiajcym na dyktatur proletariatu w dosownym, a nie stalinowskim tego pojcia rozumieniu, ktre "proletariat" zastpowao w praktyce przez "parti", a waciwie nawet tylko przez gr (wierchuszk) patyjn, i z prawym odchyleniem, ktre znowu opowiadao si przeciw zbyt gwatownemu uprzemysowieniu, a za liberaln polityk w stosunku do wsi. Wielkie czystki i procesy Dopki Stalin nie osign peni wadzy, dopty jego oficjalna propaganda rniczkowaa starannie najdrobniejsze bodaj odrbnoci zarwno gwnych, jak pomniejszych tzw. odchyle, czc si z jednymi przeciwko innym, zwalczajc "wrogw nr. 1" przy pomocy "wrogw" o dalszych numerach porzdkowych. Gdy wadz t Stalin osign, gdy bezapelacyjnie ujarzmi rewolucj i sta si faktycznym dyktatorem w pastwie, w partii i w Kominternie, potrzeba rniczkowania ustaa. Tote trzy najwiksze procesy - 1936, 1937, 1938 - o szumnych nazwach procesu "centrum trockistowsko-zinowiewskiego", "centrum trockistowskiego" i "bloku prawicowo-trockistowskiego", urgaj wszelkiej logice z punktu widzenia faktw historycznych. Na awach oskaronych znaleli si obok siebie ludzie o najrniejszych pogldach na najistotniejsze zagadnienia, a czstokro wrogowie miertelni. Walk z opozycj partyjn Stalin czy z walk z opozycj pastwow, obok ludzi ideowych sadza przestpcw kryminalnych i gangsterw, obok ideowcw i zapalonych rewolucjonistw, ktrzy byli faktycznymi burzycielami ustroju carskiego, zwykych szkodnikw i zoczycw. A jednoczenie doczono do tego wszystkich odpowiedzialnych za te niewczesne eksperymenty gospodarcze, spoeczne, polityczne i kulturalne, ktre partia in gremio, ze Stalinem na czele uchwalaa, zatwierdzaa i wprowadzaa si w ycie. Wszystko co tylko si nie udao, co praktyka skompromitowaa, wedle myli przewodniej procesw byo pomylane i dokonane przez "szkodnikw", "agentw faszyzmu".

31

Stalin i jego poplecznicy w tej krwawej masakrze - naprzd Jagoda i Wyszyski, a pniej Jeow i Wyszyski - nie liczyli si nawet z absurdaln sytuacj, jaka wskutek tego powstawaa. Okazao si, e przeszo poowa Centralnego Komitetu Partii, czonkowie Politbiura, wikszo komisarzy ludowych, prawie cae dowdztwo armii, cay kierowniczy aparat Gpu - NKWD, to "byli" ju od niepamitnych czasw zoczycy, szpiedzy, truciciele, kryminalici. Jaka wic bya warto moralna tej rewolucji, ktr tacy wanie ludzie reprezentowali? Jaka warto idei, ktr narzucili milionom ludzi i usiowali narzuci pozostaej ludzkoci? Wic w pierwszym procesie (szesnastu) sdzono m.in. najbliszych wsppracownikw Lenina: Zinowiewa, Kamieniewa, Jewdokimowa, Mraczkowskiego. W drugim procesie (siedemnastu) sdzono nie mniej zasuonych, m.in. Piatakowa (ktry jeszcze tak niedawno, bo w roku 1922, sam sdzi eserw), Radka, Sokolnikowa, Sieriebriakowa. Wreszcie w trzecim (dwudziestu jeden) sdzono m.in. najwybitniejszego po Plechanowie i Leninie teoretyka bolszewizmu i wieloletniego prezesa Kominternu Bucharina, wieloletniego premiera Rykowa, Krestinskiego, Rakowskiego, Rozenholca, Grink i Jagod. Reyser ostatniego procesu Jeow sam zosta wkrtce usunity i na jego miejsce przyszed Beria, nowy satrapa, wsawiony swoj krwaw dziaalnoci w Gruzji oraz ksik z dziedziny historii partii, w ktrej "udowadnia", e zasugi Stalina dla rewolucji s nie mniejsze ni samego Lenina. Gdy na VIII zjedzie partii w marcu 1919 zorganizowano pierwsze Politbiuro, w skad jego weszli Lenin, Stalin, Trocki, Kamieniew i Bucharin. Po procesie "dwudziestu jeden" w r. 1938 z tego zespou pozostao przy yciu tylko dwch: wszechpotny dyktator na Kremlu i wygnaniec w dalekim Meksyku. Lecz i tam dosiga go w roku 1940 rka NKWD - i w czasie wojny "ojczynianej" dyktator nie ma ju wspzawodnikw. Te trzy gwne procesy byy najbardziej rozreklamowane spord bardzo wielu innych w cigu tych trzech krwawych lat, zarwno w prowincjach rodkowych jak na peryferiach, w poszczeglnych republikach sowieckich. Dwie szkoy wojny aden jednak z procesw nie wywoa tylu komentarzy, co tajny proces naczelnych dygnitarzy wojskowych w czerwcu 1937, w ktrym na stracenie wydano wicekomisarza obrony marszaka Tuchaczewskiego, dowdc okrgu kijowskiego Jakira, jego zastpc Primakowa, dowdc okrgu leningradzkiego Korka, dowdc okrgu biaoruskiego Uborewicza, dowdc floty wojennej Orowa, dowdc lotnictwa Auksina, kierownika suby przysposobienia wojskowego Ejdemana, byego attache wojskowego w Londynie Putn i wielu innych. Proces poprzedzio samobjstwo szefa kierownictwa politycznego Armii Czerwonej Gamarnika, a w krtkim czasie po procesie "znikli" i dwaj inni marszakowie: dowdca armii dalekowschodniej Bluecher (legendarny Galen z okresu rewolucji w Chinach) i szef sztabu Jegorow. Obu im kazano przed wasnym kocem speni rol sdziw nad Tuchaczewskim. Z piciu czerwonych marszakw pozostao w armii sowieckiej tylko dwch - Woroszyow i Budionnyj. Obok wymienionych powyej, najznakomitszych, aresztowano tysice oficerw Czerwonej Armii. A jeeli zway, e prawodawstwo bolszewickie, jedyne na wiecie, uwzgldnia zasad tzw. odpowiedzialnoci zbiorowej i e obok winnych w wizieniach i agrach osadzeni s ich krewni, przyjaciele i znajomi, atwo sobie wyobrazi, jakie masy zaludniay w tych latach sowieckie "tiurmy" i ile to rk do przymusowej pracy otrzymaa trzecia piatiletka. Proces Tuchaczewskiego wywoa wrd nas, wojskowych, najwiksze zainteresowanie. Nie tylko dlatego, e pamitalimy dobrze z czasw kampanii r. 1920 nazwiska Jegorowa, Jakira czy Primakowa, a przede wszystkim samego Tuchaczewskiego, lecz rwnie i dlatego, e jasne byo i i w tym przypadku, podobnie jak w procesach tzw. starej gwardii bolszewickiej, Kremlowi nie chodzi o wytpienie rzekomej agentury faszystowskiej. W latach powojennych ledzilimy jedni po drugich rozwj myli

32

wojskowej. Polskie pisma wojskowe byy przepenione przegldami wojskowej prasy sowieckiej i przedrukami artykuw sowieckich, a byo te sporo przekadw ksiek sowieckich powiconych sztuce i technice wojennej. To samo robili bolszewicy; miaem nawet wraenie, i w pewnych okresach polskie pimiennictwo wojskowe szczeglnie zaprztao uwag pisarzy i obserwatorw sowieckich. I oto mona byo zauway, jak ju w pierwszych latach powojennych w dziedzinie tej myli rozgorzaa wielce oywiona dyskusja, ktra z czasem przeistoczya si w nieubagan walk. Sowiecka myl wojenna opieraa si niezmiennie na leninowskich koncepcjach nieustannej "ofensywy rewolucji", lecz jak midzy Trockim a Stalinem wybuch zatarg o pojmowanie taktyki tej ofensywy, tak w koach czysto wojskowych zarysowa si spr nie o istot wojny, lecz o jej formy. Istota pozostawaa niezmienna: Armia Czerwona ma by awangard rewolucji wiatowej, ktr to rewolucj inni prostacko utosamili z imperializmem moskiewskim. Tak to okreli Trocki, tak rwnie i jego antagonista a nastpca na stanowisku komisarza obrony Frunze, ktry po paroletnim urzdowaniu zmar w szpitalu w do tajemniczych okolicznociach. Lecz wcielenie tych ofensywnych zasad w ycie wywoao rne pogldy. W latach 1924-1929, z grubsza biorc istniay dwa obozy: Swieczina i Tuchaczewskiego. Swieczin hodowa zasadzie, e sowiecka sztuka wojenna ma kontynuowa zasady dawnej, suworowskiej, narodowej rosyjskiej sztuki wojennej. Twierdzi, e Rosja powinna unika prowadzenia wojny "uderzeniowej", a ma dy do wojny "na wyczerpanie". Taka wojna daje Rosji, jego zdaniem, najwiksze korzyci, gdy cakowicie niszczy przeciwnika i pozwala nastpnie przej do niczym nie powstrzymanej ofensywy. Temperament Tuchaczewskiego nie pozwala mu na adne kunktatorstwo. Jak Trockiego ponosi temperament, gdy tworzy sw doktryn "ustawicznej rewolucji", tak samo Tuchaczewskiego pcha on w kierunku doktryny "wielkich mas" i "miadcych uderze taranowych". Pogromca marynarzy Kronsztadu z icie napoleoskim uporem szed po buaw marszakowsk. Z t sam bezwzgldnoci, z jak pniej zosta sam zlikwidowany, usun Swieczina i wytpi jego uczniw. On sam, byy niemiecki jeniec wojenny, by najzagorzalszym zwolennikiem wojskowego Rapallo. Zachwyca si niemieckimi teoriami Blitzkriegu, oddajc Niemcom tereny sowieckie dla eksperymentw wojskowych, a sowieckie fabryki czogw i lotnictwa na produkcj sprztu dla Reichswehry. Swym niespornym talentem strategicznym umia zarazi samego nawet Stalina, ktry jeszcze w 1936 nie waha si publicznie obwieci, e "adna kapitalistyczna winia nie wepchnie swego ryja do naszego kraju, a bi wrogw bdziemy na podejciach do naszych granic", nie zastanawiajc si zapewne, e zdradza w ten sposb na wskro ofensywny charakter sowieckiego planu wojny. Gdy byem w sowieckich wizieniach i pniej ju na wolnoci mogem widzie niekiedy w urzdach sowieckich plakaty, na ktrych wielki wiski ryj otrzymywa uderzenie kolb rosyjsk gdzie mniej wicej na wysokoci Warszawy. Czy w Polsce nie mielimy z tego wszystkiego wysnu wnioskw przy organizacji obrony pastwa? Trzeba byo wielu lat, aby Stalin i partia spostrzegy si, e ich "defensywny" plan konstrukcji pastwa nie zgadza si zupenie z t dynamik ofensywn, ktr reprezentuje doktryna Tuchaczewskiego, bdca wiernym odpowiednikiem teorii Trockiego o "ustawicznej rewolucji". Doktryna ta spowodowaa, e dyslokacja sowiecka bya waciwie ju z gry przygotowan w czasie pokoju koncentracj, a bazy zaopatrzeniowe daleko wysunite na zachd. W mao ktrym z procesw sowieckich i oskare podsdnych o czno z Trockim byo tyle uchwytnej treci rzeczywistej, ile w oskareniu Tuchaczewskiego. Po likwidacji jego, jego towarzyszy i szerokiej rzeszy jego wielbicieli, wrcono czym prdzej do teorii Swieczina. Dwaj nowi marszakowie, Szaposznikow i Timoszenko, wystpili ju ze zgoa suworowowskimi, narodowymi koncepcjami prowadzenia wojny kosztem terenu, mas, czowieka. Wszystko dla cara i ojczyzny! W czasach cara biaego figurowa w tym hale jeszcze i "Bg", a car czerwony stawa si sam "bogiem" i o rewolucji mwi wzorem absolutyzmu francuskiego: "Rewolucja to ja".

33

Sylwetki wizienne Zim i wiosn 1941 siedziaem z dyrektorem fabryki w Leningradzie. Wiktor Nikoajewicz Krawczenko (przypadkowa zbieno nazwiska ze znanym obecnie szeroko autorem ksiki o Rosji Sowieckiej) twierdzi, e by komunist ju w czasie rewolucji r. 1917. Jako mody chopiec wstpi do NKWD. Peni stanowisko naczelnika szeregu wizie i dowdcy oddziaw, ktre likwidoway opierajcych si kolektywizacji. Opowiada chtnie, z widocznym sadyzmem, jak torturowa ludzi. Usprawiedliwia wszystkie rodki, ktre wzmacniay system komunistyczny. Osobicie by czowiekiem wyjtkowo niesympatycznym, mao inteligentnym, dokuczliwym we wszystkich drobiazgach ycia wiziennego. Wystrzegalimy si go, gdy denuncjowa u wadz wiziennych. Po pewnym czasie przestaem z nim w ogle rozmawia. Kiedy wrci po ledztwie do celi, skatowany do ostatnich granic. Majaczy. Cay czas powtarza: - I kogo mam jeszcze wskaza? Zaryzykowaem i spytaem, co to ma znaczy. - Pytaj mnie, kto naley do mojej organizacji. Ja wiem, e donos napisa na mnie mj kolega, ktry chce zaj moje miejsce. Wymieniem nie tylko on, i krewnych, ale wszystkich znajomych, nie znam ju wicej nazwisk. Kogo mam jeszcze wskaza? - Dobrze, a czy rzeczywicie tworzye organizacj i czy ci ludzie nale do niej? - Jak Boga kocham, nie (jej Bohu, niet), ale tak mnie strasznie bij, e ju nie mog wytrzyma. Dowiedziaem si, e w Rosji Sowieckiej kady obowizany jest natychmiast zameldowa wadzom, jeeli usyszy choby od przyjaciela, jak krytyczn uwag o ustroju sowieckim. W przeciwnym wypadku odpowiada na rwni z tym, ktry uwag krytyczn wypowiedzia. Do naszej celi wprowadzono pewnej nocy inyniera z Charkowa. Iwan Wiktorowicz Czuchnow zachowywa si niezwykle kulturalnie. Jak si okazao, by na politechnice w Petersburgu jeszcze za czasw carskich. Od kilkunastu lat mieszka w Charkowie razem ze swym przyjacielem i jego on. Trzeba wiedzie, e w Rosji, prcz dygnitarzy partyjnych, prawie nikt nie ma oddzielnych mieszka. Kademu przyznaj tylko niewielk ilo metrw kwadratowych mieszkania, tzw. przestrze mieszkaniow (iposzczad'). W ten sposb wadze sowieckie uzyskuj kontrol nad yciem rodzinnym wszystkich obywateli. Inynier w wyjecha na Ukrain na kontrol gospodarstw rolnych. Prywatnej wasnoci rolnej, jak zreszt adnej innej, w Rosji Sowieckiej nie ma. S tylko majtki pastwowe (sowchozy) i majtki teoretycznie nalece do gospodarstwa kolektywnego (kochozy). Po powrocie z objazdu do Charkowa pi w domu herbat z wyej wspomnianymi przyjacimi. Podczas rozmowy spytano go o warunki ycia chopw. Opowiada, e widzia duo biedy i e za czasw, gdy istniaa wasno prywatna, chopom byo znacznie lepiej. W trzy dni potem aresztowano go pod zarzutem uprawiania propagandy kontrrewolucyjnej. Kiedy pomimo bicia zaprzecza temu oskareniu, skonfrontowano go z przyjacimi i ci w jego obecnoci stwierdzili, e krytykowa ustrj sowiecki. Nie pozostawao mu nic innego, ni si przyzna. Otrzyma administracyjnie 8 lat cikich robt w agrze. Wypadek zdarzy, e w jaki czas potem siedziaem przez kilka dni w celi wanie z tym przyjacielem, ktry take dosta 8 lat za to, e dopiero po trzech dniach, a nie natychmiast, donis wadzom o popenionym przestpstwie. Pytaem o on; wiedzia tylko, e take zostaa aresztowana. W cigu tygodnia siedzia ze mn mody czowiek Iwan Wasiliewicz Gusiew, ktry pierwszy poinformowa mnie o koszmarze agrw na Koymie. Mia lat 18, gdy aresztowano go za uprawianie propagandy religijnej. Zosta skazany administracyjnie na 8 lat i wysany na Koym. Z agrw w Rosji Sowieckiej zasadniczo nikt, prcz przestpcw pospolitych, nie wychodzi, ale Koyma jest czym jeszcze straszliwszym; jest synonimem powolnej, okropnej mierci. Sam przejazd trwa wiele miesicy, naprzd do Wadywostoku, potem w nie dajcych si opisa warunkach na dnie statku do portu Magadan, wreszcie setki kilometrw pieszo przez niegi, bez odpowiedniego ubrania i wyywienia. Na Koymie pracuje si rkami w kopalniach

34

miedzi, cynku oraz przy poszukiwaniu zota. Rocznie umiera ok. 70% skazacw. Za znalezienie bryy zota ponad 6-7dkg skazaniec otrzymuje tygodniowo 100g chleba jako dodatek dzienny do normalnej porcji. Roje komarw i muszek w czasie krtkiego lata, a w zimie mrozy dochodzce do 70 C stanowi dodatkow tortur. Dziwiem si, e mj towarzysz wyy w tych warunkach. Okazuje si, e mia wyjtkowe szczcie: by pomocnikiem felczera. Martwi si, e po siedmioletnim pobycie na Koymie zosta sprowadzony do Moskwy na ponowne rozpatrzenie sprawy. Dosta administracyjnie nowych 8 lat za to samo przewinienie. Obawia si, e nie uzyska teraz tak dobrego zajcia. Z reguy kadego aresztowanego skazuje si administracyjnie na przymusow prac od roku do 8 lat, lecz przed ukoczeniem odbywania kary za to samo przestpstwo otrzymuje prawie zawsze ponown kar. W rezultacie kady aresztowany jest waciwie skazany do koca ycia. Co opowiadali Kiedy wprowadzono do celi modego enkawudyst nazwiskiem Popow. Okazao si, e by urzdnikiem NKWD na jednej ze stacji kolei syberyjskiej, gdzie aresztowa i przesuchiwa kolejarzy. Pewnego razu wezwano go do szefa NKWD w Czkaowie. - Bardzo le pracujesz powiedzia szef - za mao masz aresztowanych, a do obozw pracy potrzebni s ludzie. Nie pomogy wyjanienia, e wikszo aresztowanych kolejarzy nie przyznaje si do winy i e nie ma przeciw nim dowodw. - Jed z powrotem i przywie ze sob swoich aresztowanych. Pojecha i przywiz ich do Czkaowa. - Usid z boku - powiedzia szef NKWD - ucz si, jak prowadzi si ledztwo. Wprowadzono jednego z aresztowanych. - Przyznajesz si do winy? - pada pytanie. - Ale ja jestem zupenie niewinny, jak Boga kocham, jestem niewinny. - Ju za samo to "jej Bohu" powiniene siedzie. Nie przyznajesz si? Spuszczaj spodnie i pou... na st. Przesuchiwany oczywicie si opiera, ale w kocu, po kilkakrotnym uderzeniu w twarz, musia wykona rozkaz. Wtedy szef NKWD cikim metalowym przyciskiem uderzy w lec cz ciaa. Przesuchiwany zemdla. Oblany wod przyszed do siebie. Potem znowu to samo pytanie. Czy si przyznaje, i drugi raz to samo. Oczywicie przyzna si do wszystkiego. W podobny sposb przesuchiwano wszystkich aresztantw przywiezionych do Czkaowa - i wszyscy przyznali si do winy. - Widzisz jak si prowadzi ledztwo? Wracaj i pracuj (rabotaj). Mody enkawudysta wrci na swoj stacj i jak twierdzi, mia doskonae wyniki, ale nie dowiedzielimy si, dlaczego znalaz si w wizieniu. Krtko siedziaem z bardzo wesoym chopcem, oficerem NKWD, ktry wrci z Chin. Z rozmowy wynikao, e by synem rosyjskiego rotmistrza 16. Puku Huzarw, o ile pamitam, nazwiskiem Czerniawski, ktrego znaem jeszcze przed pierwsz wojn wiatow. Opowiada o wielkich sukcesach propagandy sowieckiej wrd komunistw chiskich. Mwi o zorganizowanym na wielk skal transporcie broni z Rosji przez Mongoli. Nie bardzo wierzyem w te nadzwyczajne rezultaty, ale dzi, kiedy mamy dane o rozrocie partii komunistycznej w Chinach, myl e niewiele przesadzi. Ludzie cigle zmieniali si w celach. Z kadym dniem ciej byo wytrzyma okropny, jednostajny i beznadziejny regime wizienny. Czasami w celi

35

byo zaledwie kilku winiw. Czasami nie mona byo zrobi kroku z powodu ciasnoty. Z wielu towarzyszami niedoli w ogle nie mona si byo porozumie. Niektrzy z modego pokolenia nigdy w yciu nie syszeli sowa "Jezus Chrystus". Wszyscy bez wyjtku wymiewali si z Boga, nie wierzyli, e w Europie kady moe wybra sobie prac jaka mu si podoba, e sklepy s dostpne bez rnicy dla wszystkich, e mona bez specjalnego pozwolenia jedzi z miasta do miasta albo otrzyma wasny pokj w hotelu. Jedzenie - to bya zasadnicza sprawa. Dowiedziaem si, e tylko wielkie miasta - jak Moskwa, Leningrad, Kijw, Odessa, Baku i Tyflis - s do dobrze zaopatrzone, a reszta Rosji goduje. Nie goduje tylko arystokracja komunistyczna i NKWD. Ci wszystkiego maj w brd. Jako tako zaopatrzone jest wojsko. Najwicej o NKWD Ale wikszo rozmw dotyczya NKWD. A wic, po nastpcy Dzieryskiego, Mienyskim (rwnie Polaku), szefem NKWD by Jagoda, ktry otru czy te... zazibi Gorkiego i jego syna. Siedziaem nawet z doktorem Lewinem, starym czowiekiem, ktry mia to z nim do spki uczyni; otrzyma wyrok mierci, w drodze aski zamieniony na doywotnie wizienie. Nastpnym szefem NKWD by Jeow, postrach caej Rosji. Przy nim potwornie aresztowano, a ilo rozstrzeliwa dosza do zawrotnej cyfry. Obliczano, e znajdowao si wtedy w wizieniach okoo 20 milionw ludzi. Z kolei Jeow zosta aresztowany i such o nim zagin. Po Jeowie szefem NKWD zosta Beria. Liczba aresztowa podobno nie zmalaa. Ale rozstrzeliwa byo znacznie mniej. Wykonanie wyrokw mierci w wizieniach sowieckich odbywao si bardzo prosto. Skazaca wprowadzano do podziemi, gdzie musia i wskim korytarzem; w pewnej chwili otrzymywa strza w ty gowy. Siedzia ze mn stary marynarz z okresu rewolucji r. 1917 w Kronsztadzie. Jak twierdzi, by komunist jeszcze przed tamt wojn. Aresztowano go za to, e zoy podanie o wykrelenie go z partii komunistycznej, motywujc, e partia le si nim opiekuje od czasu gdy zachorowa. Siedzia major sowiecki, ktry po pijanemu powiedzia jednemu z kolegw, e armia niemiecka jest znacznie silniejsza i lepiej przygotowana od rosyjskiej. Siedzia dziennikarz i wspredaktor "Komsomolskiej Prawdy", za list napisany do aresztowanego przyjaciela. Jako yda posdzono go naturalnie o trockizm. Isaak Isaakowicz Agronowski by czowiekiem niewychowanym, ale wybitnie inteligentnym i oczytanym. Oczywicie czyta tylko rzeczy rosyjskie. Natura niezmiernie wybuchowa i tchrzliwa; przechodzi od rozpaczy i paczu do opowiadania anegdot i dowcipw. Przez pewien czas miaem niezwykego wsplokatora. Podawa si za poet francuskiego Paula Geraldy. Z przyjemnoci suchaem, gdy mi godzinami recytowa wiersze. By to Europejczyk w kadym calu. Zna cay wiat. Orientowa si doskonale w historii Rzymu. Twierdzi, e naprawd nazywa si Hildebrandt i e pochodzi z rodziny wielkiego papiea Grzegorza VII, e skoczy korpus paziw w Petersburgu, a nastpnie, podczas pierwszej wojny wiatowej, suy w puku huzarw gwardii, e podczas rewolucji by adiutantem Koczaka, a po wydaniu admiraa bolszewikom przez Czechw uciek do Japonii.

36

Tam pono przebywa duszy czas i wreszcie znalaz si we Francji, gdzie si naturalizowa i pod nazwiskiem Paula Geraldy wypyn jako znakomity poeta francuski. W r. 1935 znalaz si w Chinach, nawiza stosunki z ambasad sowieck. Zaproszony do zwiedzenia Rosji otrzyma gwarancj osobistego bezpieczestwa. Samolotem sowieckim uda si do Moskwy. W cigu dwch tygodni woono go i pokazywano mu wszystko, wedug z gry uoonego programu. Pewnego dnia, po przyjciu do gmachu NKWD, do wczesnego szefa Jeowa, zosta aresztowany. Siedzia dugi czas w wizieniu pod zarzutem szpiegostwa. By skazany na mier, zosta jednak zesany na wiele lat do jednego z obozw przymusowej pracy. Do Moskwy wezwano go na tzw. przejrzenie sprawy. Jak pniej stwierdziem, prawdziwy Paul Geraldy przez cay czas wojny nie opuszcza Francji. Po wielu miesicach spokoju nagle w nocy wezwano mnie na przesuchanie. Domagano si przyznania, e gen. Boruta by u mnie w szpitalu we Lwowie i e otrzyma instrukcje w sprawie organizacji podziemnych. Przeczyem uporczywie, pamitajc umow z gen. Borut, e w ogle nie widzielimy si we Lwowie. - Jeeli jednak przyprowadzimy wam gen. Borut i on to potwierdzi, co wtedy bdzie? Zaryzykowaem, e jeeli gen. Boruta owiadczy przy mnie, i by u mnie w szpitalu we Lwowie, to wtedy przyznam si, i to jest prawda. Do konfrontacji nie doszo, gdy byo to tu przed wojn Niemiec z Rosj. Duszy czas siedzia ze mn w celi Polak, kpt. Kuszel. Jako jeniec dawniej by w Starobielsku, skd w marcu 1940 przewieziono go do obozu Pawliszczew Bor, stamtd - pod pozorem zwolnienia - do wizienia na ubiance. Od niego pierwszego dowiedziaem si, e w trzech tylko obozach - Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie - znajdowao si przeszo 11.000 oficerw. Mwi te, e od marca 1940 zaczto maymi partiami wywozi oficerw ze Starobielska. Nieznaczn ilo spotka w obozie Pawliszczew Bor. Opowiada mi o setkach moich kolegw i przyjaci. Liczy si z tym, e mog go zwolni jako Biaorusina do specjalnych prac w terenie. (Dowiaduj si obecnie, e by w formacjach biaoruskich, ktre walczyy przeciwko bolszewikom). Nasi ludzie spotykali si niejednokrotnie w obozach pracy w Rosji Sowieckiej z komunistami z Austrii i Hiszpanii, ktrych po przybyciu do Moskwy witano z ca parad, a po kilku tygodniach zamykano w wizieniach i agrach, gdzie wymierali jak muchy. W pewnym okresie aresztowano ogromn ilo pracownikw kolejowych. Ze znaczniejszych siedzia ze mn dyrektor kolei leningradzkiej, yd z pochodzenia, Roszal, przywdca bolszewicki jeszcze z roku 1917. Wasilija Iwanowicza urawlewa, zastpc komisarza kolejnictwa azara Kaganowicza, a jednoczenie naczelnego dyrektora ruchu na Rosj, lat 36, aresztowano w r. 1938 pod zarzutem organizacji sieci dywersyjno-szpiegowskiej. Syn robotnika znad Wogi, urodzi si na wsi. W czasie godu rodzina jego wymara. Zosta przy yciu dziki jakiej dobrej duszy, ktra si nim zaja. Mia wtedy 15 lat. By pastuchem, gocem pocztowym, wreszcie wzito go do wojska. Nie wydaje si moliwe, by mg w tym okresie zda matur, ale by dwa lata na uniwersytecie, gdzie studiowa prawo, a potem ptora roku w instytucie komunikacji. Potem ten pinteligent zajmowa szereg wybitnych stanowisk, a do kierownika dyrekcji kolejowej Worone wcznie. Kiedy zosta zastpc komisarza, ona miaa mu powiedzie: - Ot, dure, teraz tylko czekaj, bo lada chwila bdzie nieszczcie! Chwali si jak mae dziecko, e zawsze jedzi wspania salonk. W czasie ledztwa skatowano go straszliwie, wreszcie podpisa samooskarenie. Ale wezwany przez Beri zaprzeczy znowu wszystkiemu twierdzc, e zeznania wymuszono

37

torturami. Nastpnie siedzia okoo 8. miesicy w celi nr 56, skd w dniu wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej zabrano go wraz z polskim podpukownikiem, in. Gazkiem, dyrektorem kolei wileskiej. O obu such zagin. Koo poowy lipca wprowadzono do mojej celi pk. Nikodema Sulika i Rafaa Lubomirskiego, studenta Politechniki Gdaskiej. Pk Sulik walczy w Polsce w roku 1939, nastpnie nalea do Polskiej Organizacji Wojskowej w Wilnie. Przeszed ledztwo, poczone z katowaniem w Lefortowie i spodziewa si wyroku mierci. Od niego dowiedziaem si o stosunkach na Wileszczynie i o ogromnych aresztowaniach. Opowiada te, jak odbyy si oszukacze wybory pod naciskiem NKWD i bagnetw rosyjskich. W tym czasie miaem ju lepsze jedzenie i kilka papierosw dziennie. Mogem wic troch podratowa pk. Sulika, ktry by pozbawiony wszystkiego. Po kilku dniach zabrano go z celi. Bomby: wojna! Pewnego dnia usyszelimy wybuchy bomb w Moskwie i gwatown strzelanin dzia przeciwlotniczych. Wszystka krew zbiega mi do serca. A wic nareszcie wojna! Moje dowiadczone ucho nie moe si myli. Nastpnego dnia zaczto malowa na niebiesko okna. Na korytarzach wiziennych pojawiy si worki z piaskiem. Wadze sowieckie ogosiy, e odbywaj si wiczenia przeciwlotnicze, ale naloty si powtrzyy. Rzadkie, 15-minutowe przechadzki po podwrku wiziennym ustay. Nawet moi wsptowarzysze celi przyszli do przekonania, e to nie s wiczenia. Zaczy si dyskusje czy to samoloty niemieckie, czy angielskie. Dziwne, ale nienawi Rosjan do Wielkiej Brytanii bya niezwykle silna. "Przeklty Albion" nie schodzi nikomu z ust. Niemcw si bano, ale jednoczenie odczuwano dla nich osobliwy szacunek. By moe dlatego, e w cigu wielu dziesitkw lat, przed poprzedni wojn, wielka ilo Niemcw zajmowaa kluczowe stanowiska w imperium rosyjskim. Moe te dlatego, e Niemcy w poprzedniej wojnie zawsze bili Rosjan i wyranie ich lekcewayli. Moe te dlatego, e Niemcy w zaplombowanych wagonach przysali do Rosji w r. 1917 Lenina i towarzyszy, czym umoliwili zdobycie wadzy przez bolszewikw. Nie bez wpywu by te pobyt w Rosji Sowieckiej licznych inynierw niemieckich, ktrzy budowali ciki przemys. Ja osobicie nie miaem wtpliwoci. Wydawao mi si rzecz niemoliw, aby Anglicy przed pobiciem Niemcw mogli zaatakowa Rosj. Modliem si o wojn midzy Niemcami a Rosj: nie wierzyem w moliwo odbudowania Polski, jeli przyja szakala z tygrysem bdzie trwaa. Miaem znowu krtkie, ale bardzo przykre przejcie. Zostaem wezwany do sdziego ledczego, ktry pokazujc zapomniany ju przeze mnie szkic o kierunkach ewentualnych natar niemieckich, wmawia we mnie, e musiaem o tym wiedzie od Niemcw, a zatem jestem szpiegiem. Wyjanienia moje, e jako dowiadczony oficer dyplomowany na prowadzeniu wojny musz si zna, nie trafiay mu do przekonania. Pniej ju dowiedziaem si, e rzeczywicie trafnie przewidziaem kierunki ofensywy niemieckiej. Olbrzymie sukcesy niemieckie, pogrom armii sowieckich, konieczno uzyskania pomocy sojusznikw stworzyy sytuacj, ktra uratowaa mnie od dalszych konsekwencji. Oznaki zmiany Wkrtce potem wezwano mnie do sdziego ledczego. Nie wiem czy przypadkiem, ale by to ten sam, ktry pierwszy przesuchiwa mnie w Moskwie i ktry powiedzia mi wtedy, e polscy generaowie to tchrze, bo nie chc mwi prawdy. Obecnie by niezwykle uprzejmy. Dopytywa si o moje zdrowie, ktrym si, jak wiadomo, dotd nie zajmowano. Pyta, co sycha, na co odpowiedziaem: - To ja powinienem si was zapyta, czy jest wojna. - Jaka wojna? - No, midzy wami a Niemcami. Przecie wyranie syszaem naloty bombowe i artyleri przeciwlotnicz. - To nie wojna, to tylko wiczenia. - Moecie to opowiada komu innemu. Ja na tych rzeczach znam si dobrze. Czy zawarlicie przymierze z Wielk Brytani? - Tak. - Czy prowadzicie rozmowy z

38

rzdem gen. Sikorskiego? - Tak. - Dzikuj. - Czy wam czego nie potrzeba? - Owszem, je i papierosw. - Prdko zobaczymy si znowu. Na drugi dzie zabrano mnie do fryzjera i po raz pierwszy po 20. miesicach wizienia zostaem ogolony, a nawet pokropiony bardzo kiepsk, ale bardzo silnie pachnc wod kolosk, tak sam, jak oblewali si wszyscy dozorcy (wachtiory) w wizieniu. Tymczasem przyby do celi pierwszy Niemiec, Hans Schinke, major niemieckiego sztabu generalnego. Tu przed wybuchem wojny aresztowali go Rosjanie pod zarzutem szpiegostwa. Przypuszczam, e zarzut by uzasadniony. W dniu wybuchu wojny wezwano go do zastpcy szefa NKWD Mierkuowa, ktry bez sowa uderzy go pici w twarz i kaza odprowadzi do celi. Schinke by przekonany o zwycistwie Niemiec. Twierdzi, e lada dzie Niemcy zajm Moskw, a ma ilo nalotw na stolic Rosji Sowieckiej stara si objani siln obron przeciwlotnicz. Twierdzi, e Rosjanie od dawna pracuj nad nowymi wynalazkami i nie uwaa za wykluczone, e przy obronie Moskwy zastosuj take "promienie mierci". Twierdzi, e niemiecki sztab generalny ma najdokadniejsze dane o uzbrojeniu Armii Czerwonej i e w chwili wybuchu wojny miaa ona 18.000 czogw i 35.000 samolotw. Doda, e oczywicie znaczna cz tego sprztu jest ju przestarzaa. Miaem wtpliwoci co do tych cyfr; ale wedug informacji pniej otrzymanych od rnych oficerw sowieckich wydaje si, e byy do bliskie prawdy. Czogw rzeczywicie byo duo, ale kiepskiej jakoci, samolotw bardzo wiele, ale gwnie cznikowych, komunikacyjnych, myliwskich i szturmujcych. Bombowcw wiele nie widziaem. Niezwykli gocie i... wolno Co drugi dzie golili mi teraz licznie brod. Wreszcie, 4 sierpnia o szesnastej otwieraj si drzwi celi z zapytaniem: - Kto tu na liter A? wawo, wawo, zbierajcie si na przesuchanie. Ju w korytarzu wiziennym czuj, e zaszo co niezwykego. Zastpca komendanta wizienia i kilku starszych dozorcw czeka na mnie. Prowadz mnie po rnych schodach, jedziemy wind: nikt nie wykrca mi rk w ty i nie popycha, jak to zwykle bywao. Id sam. Przycza si nawet komendant wizienia. Id o kulach, podtrzymuj mnie na schodach. Nadzwyczajna uprzejmo. Coraz pikniej urzdzone korytarze. Wreszcie wprowadzaj mnie do niewielkiego pokoju, gdzie urzduj oficerowie NKWD i kilka maszynistek. Po krtkiej chwili wchodz do wielkiego eleganckiego gabinetu, penego dywanw i wycieanych mebli. Spoza stou wstaje dwch panw w ubraniach cywilnych. - Jak si pan czuje? - Z kim mam do czynienia? - pytam. - Jestem Beria odpowiadaj kolejno. - A ja Mierkuow. Pytaj, czy zapal, czy chc napi si herbaty. Z kolei ja pytam czy jestem jeszcze winiem, czy te jestem ju wolny. Pada odpowied: - Jest pan wolny. Wobec tego prosz o herbat i papierosy. Zacza si duga rozmowa, jacy to Niemcy s wiaroomni, jak zdradziecko napadli na Zwizek Sowiecki, e teraz trzeba y w zgodzie, pooy krzyyk na przeszo, bo najwaniejsz rzecz jest pobicie Niemcw. Dlatego zawarto traktat z Brytyjczykami i podpisano umow z Polsk. Wszyscy Polacy bd "amnestionowani", a w myl umowy zostanie stworzona armia polska; przy czym, za zgod rzdu sowieckiego, zostaem przez wadze polskie mianowany jej dowdc. Ciesz si bardzo, e to wanie ja, gdy mog stwierdzi, e jestem najpopularniejszy wrd Polakw w Rosji. Jakoby 96% Polakw miao si opowiedzie za mn. Do dzi dnia to dokadne okrelenie jest dla mnie zagadk, gdy nie wiem o adnym tego rodzaju plebiscycie i oczywicie nigdy niczego takiego nie byo. Owiadczono mi, e sam Stalin interesuje si moj osob. Caa rozmowa bya bardzo przyjazna. Proszono mnie, ebym zwraca si do nich we wszystkich trudnociach. Skorzystaem od razu i poprosiem, aeby zwolniono pk. Sulika, gdy obawiaem si, by nie wykonano na nim wyroku mierci. Po krtkiej

39

rozmowie telefonicznej Mierkuow owiadczy, e nie ma takiego w wizieniu: - Jak to, przecie kilka dni temu siedziaem z nim w celi nr 1. - A w takim razie musi by, wic go poszukamy. Pk. Sulika zwolniono jednak po pewnym czasie, kiedy zosta nieco odkarmiony, tak jak i wszyscy inni przed wypuszczeniem z wizienia. Dowiedziaem si, e przygotowano dla mnie osobne mieszkanie. Wadze sowieckie maj mi dostarczy wszystko, co mi bdzie potrzebne. Zaley im na tym, abym jak najprdzej przyszed do zdrowia. Dano mi sporo pienidzy, tumaczc, e cz moich rzeczy zagina. Wziem je z czystym sumieniem, gdy rzeczywicie przy aresztowaniu we Lwowie wszystko mi zabrano. Mojego byego sdziego ledczego pk. Kondratika przydzielono mi do dyspozycji. Bardzo niezrcznie tumaczy si ze swojego postpowania podczas przesuchiwa w ledztwie. Sam naczelnik wizienia nis moj walizk. Zauwayem jednak, e to nie moja. Odpowiedzia, e rzeczy przeoono do tej, bo ta jest lepsza; brak jedynie przyrzdw do golenia, ktre jutro dostan. Potem okazao si, e w walizce by tylko stary, podarty i nie mj... kostium kpielowy. Przyborw do golenia ani moich rzeczy nigdy nie otrzymaem. Opuciem wizienie bez skarpetek, w koszuli i w kalesonach z pieczci: "Wizienie wewntrzne NKWD", ale za to wyjechaem limuzyn samego szefa NKWD. Wydostawaem si z gmachu NKWD po 20-miesicznym wizieniu, w tym 7 miesicy celi pojedynczej. Cudem odzyskaem wolno. Jeszcze na kilka godzin przedtem byem zwykym winiem ubianki. Obecnie nie tylko jestem wolny, ale bd dowdc Armii Polskiej, ktr mam tworzy w ZSSR. Bd walczy o Polsk! + Armia polska w ZSSR W przedpokoju swobody Bya sma wieczorem 4 sierpnia 1941, gdy samochd ruszy sprzed gwnego podjazdu gmachu NKWD. Ulice sabo owietlone. Niewielu przechodniw, ale za to sporo samochodw, wszystkie wojskowe, silnie naduywaj sygnaw. Po prawie dwu latach pobytu w celi wiziennej oszaamia mnie powietrze, gwar uliczny i ruch. Mam dziwne uczucie. Jestem na swobodzie, ale co cigle przytacza mi piersi. Po kilkuminutowej jedzie samochd wjeda na podwrze. Z wysikiem, o kulach, wchodz na drugie pitro. Nie ma windy. Przeznaczone dla mnie mieszkanie skada si z 4 przyzwoicie urzdzonych pokojw i kuchni. Jest kucharz Iwan Wasiliewicz i pokojwka Maruszka. Oczywicie nie mam wtpliwoci, e s na usugach NKWD. Duy st w jadalni zastawiony butelkami i zakskami. Szampan, koniak, wina czerwone i biae - brakuje chyba tylko whisky. Za to duo rosyjskiej wdki. Zakski wspaniae, jak za dobrych przedwojennych czasw, z kawiorem na przedzie. Kucharz pyta, co przygotowa na kolacj. Po prostu wystraszyem si tego jedzenia. Przypomniaem sobie, jak to niejednokrotnie w celi wiziennej, kiedy byo bardzo godno i kiedy wsptowarzysze niedoli wiecznie poruszali temat jedzenia i kady zwierza si gono co by zjad, gdyby wyszed na swobod, ja zawsze opowiadaem si za jajecznic z szynk. Teraz podzikowaem za wszystkie przysmaki i poprosiem o jajecznic z jednego jajka i o kawaek szynki. Tego dnia czekaa mnie jeszcze jedna niespodzianka. Pk Kondratik zawiadomi mnie, e cz naszych oficerw jest ju na wolnoci w Moskwie i e dwch z nich, mianowicie ppk. Zygmunta Berlinga i ppk. Dudziskiego, mgby jeszcze dzi do mnie przyprowadzi. Oczywicie, zgodziem si skwapliwie. Pierwszego mao znaem osobicie, wiedziaem tylko, e na krtko przed wojn przeszed w stan spoczynku. Drugiego znaem lepiej, gdy suy w 20. Dywizji Piechoty pod Maw. Pniej zachorowa i wyjecha wraz z innymi chorymi oficerami na wschd, gdzie zostali zagarnici przez bolszewikw. Przeciwko ppk. Dudziskiemu wystpowano z wieloma zarzutami, ale musz stwierdzi, e w latach przeomowych po Jacie zaj stanowisko zdecydowane, w duchu rzetelnie

40

niepodlegociowym. O swoich przeyciach opowiadali do mtnie. Oddzielono ich od kolegw, trzymano najpierw w wizieniu, nastpnie w specjalnej willi pod Moskw, a od miesica w liczbie kilkunastu mieszkaj w Moskwie. Trzech z nich, mjr. Leona Bukojemskiego, kpt. Kazimierza Razena-Zawadzkiego i por. Wicherkiewicza, znaem osobicie z jak najgorszej strony. Potwierdzili mi wiadomoci, ktre poprzednio miaem od kpt. Kuszla, e Polacy znaleli si w trzech gwnych obozach w Starobielsku, Kozielsku i Ostaszkowie, przy czym w Starobielsku i w Kozielsku byli wycznie oficerowie. Wszystkie trzy zwinito w r. 1940; co si stao z jecami, nie wiedzieli. Wiadomo tylko byo, e ok. 400 oficerw z tych obozw znajdowao si przez jaki czas w obozie Pawliszczew Bor, skd zostali przewiezieni do Griazowca i tam poczeni z grup przeszo 1000 polskich oficerw, przywiezionych z Litwy. Byem z nimi bardzo ostrony. Zauwayem, e zbyt natarczywie podkrelaj konieczno wsppracy z Rosj Sowieck i przesadnie krytykuj stosunki w Polsce przed wojn, a przesad widziaem tym atwiej, e i sam miaem o tych stosunkach sd ujemny. Ta przesada szczeglnie uderzya mnie u Berlinga, ktry by oficerem I Brygady. Na drugi dzie przyszed krawiec, kupiono mi bielizn i konieczne drobiazgi toaletowe, tak e przybraem normalny wygld. Udao mi si otrzyma pras sowieck, ktra wychodzia podczas wojny; zorientowaa mnie ona w polityce sowieckiej. Wtedy te zetknem si z dwutygodnikiem pod nazw "Zadania Bliskiego Wschodu", po raz pierwszy, ale i ostatni, gdy zosta wycofany z obiegu. Pismo to krelio obraz przyszej polityki Zwizku Sowieckiego na Bliskim Wschodzie, podnoszc konieczno zajcia zagbi naftowych, wejcia do Zatoki Perskiej i rewolucji w Indiach. Ze zdumieniem spostrzegem, e przez cay czas wsppracy i przyjani niemiecko-sowieckiej prasa bolszewicka ani razu nie uya nie tylko terminu "hitlerowiec", ale i "faszysta". Przez cay ten czas wymylano - i to jak najbardziej prostacko - na Angli, Francj i czciowo Ameryk. To byy wanie wwczas dla Rosji pastwa imperialistyczne i reakcyjne. O imperializmie i reakcjonizmie Niemiec, Woch i Japonii ani sowa. Wrcz przeciwnie, dzienniki pene byy entuzjastycznych opisw pobytu Ribbentropa w Moskwie u Stalina, Mootowa w Berlinie u Hitlera i z caym naciskiem podkrelano, e Stalin, rzecz dotd nie spotykana, 13 kwietnia 1941 osobicie odprowadza i egna na dworcu kolejowym w Moskwie japoskiego ministra Matsuok, przejedajcego z Berlina do Tokio. Dopiero wtedy, na podstawie tej prasy, zdaem sobie spraw z perfidnej gry sowieckiej w r. 1939 wobec Polski oraz zrozumiaem, jak bardzo Sowietom zaleao w latach 19391941 na przyjani niemieckiej i jak wielkim zaskoczeniem by dla nich atak niemiecki. Tego samego dnia Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja, Polska i wiele innych narodw stao si nagle demokracjami, a Niemcy faszystami i hitlerowcami. Przez duszy czas miaem cigle wraenie, e jestem nadal stale pod obserwacj, jak przez judasza w celi wiziennej. Z zadowoleniem zamykaem si w nocy na klucz. Godzinami przesiadywaem na balkonie, obserwujc ycie uliczne. Nie tyle biedny i czsto obdarty wygld ludzi zwraca moj uwag, ile ruchy powolne, jak gdyby nigdzie i nigdy si nie pieszyli oraz ponure, ze twarze. Ani cienia umiechu i radoci, nawet dzieci - wszdzie na wiecie tak beztroskie - tu byy ciche i skupione. Woono mnie na przejadki do ogrodw rozrywkowych, ale i tam tum by wszdzie jednakowy, milczcy i smutny. Na mod sowieck wszdzie byy wystawione olbrzymie portrety przywdcw, przede wszystkim Stalina, "soneczka" Zwizku Sowieckiego, najczciej obok Lenina. Chodzio o wpajanie w umysy, e Lenin i Stalin to jedno. W rzeczywistoci stosunek Lenina do Stalina by nieufny i krytyczny. W wojsku na miejsce trzech (z piciu) zlikwidowanych marszakw - Tuchaczewskiego, Jegorowa, Bluechera - mianowano trzech nowych: Szaposznikowa, Timoszenk i Kulika, ktry by od lat szefem zaopatrzenia i uzbrojenia armii. Portrety tych trzech i pozostaych przy yciu z pierwszej pitki, Woroszyowa i Budionnego,

41

wisiay wszdzie. Pewnego dnia zauwayem, i portret Kulika znikn. Oczywicie zapytaem o to pk. Kondratika, ktry mi towarzyszy. Popatrzy na mnie ze zdziwieniem, a pniej z naciskiem powiedzia: - U nas nie wolno o takie rzeczy pyta. Pytanie takie uwaane jest u nas za przestpstwo. By, a teraz go nie ma! Mimo woli przypomniaem sobie opowiadania wspwiniw, e ludzie znikaj tysicami i e nikomu pod kar natychmiastowego aresztowania nie wolno si nimi interesowa lub o nich pyta; po prostu byli, a teraz ich nie ma! Ju w wizieniu zwrcio moj uwag, e w ksikach, ktre czasami dawano nam do czytania, nazwiska autorw byy do czsto wycite. Stwierdziem to i teraz. Dotyczyo to oczywicie tylko autorw wspczesnych. Wyjaniono mi, e kady aresztowany jest automatycznie uznany za wroga ludu i jako taki ginie dla spoecznoci, a wic i imi jego musi zewszd znikn. Czonkowie rnych misji wyjedajcych za granic musieli po powrocie skada sprawozdania, czy te opisywa, z punktu widzenia bolszewickiego, co tam widzieli. Czytaem wiele takich utworw; zawieray setki kamstw o yciu ludzi na Zachodzie. Zreszt po powrocie prawie wszyscy wyjedajcy prdzej czy pniej ldowali w wizieniu pod zarzutem szpiegostwa, a co najmniej wsppracy z kapitalizmem. Regime sowiecki nie znosi ludzi, ktrzy by mogli robi porwnania i wysnuwa z tego wnioski. Armia polska w ZSSR (c.d.) Pierwsi z Londynu Dowiedziaem si z gazet o przybyciu do Moskwy polskiej misji wojskowej z gen. Zygmuntem Bohuszem-Szyszko na czele, ale dopiero po kilku dniach uzyskaem jego adres i mogem si z nim zetkn. Widok polskiego munduru i polskiego orzeka wywar na mnie silne wraenie. W hotelu "National", gdzie gen. Bohusz-Szyszko zamieszka, musia mi przez wiele godzin opowiada o tym, co si dziao na szerokim wiecie od wrzenia 1939. A wic o stosunkach w Kraju pod okupacj niemieck, o udziale naszych wojsk w kampanii francuskiej, o wyprawie do Norwegii, o przyjedzie Prezydenta i rzdu oraz czci wojsk do Wielkiej Brytanii, o wspaniaym bohaterstwie naszych lotnikw w bitwie o Wielk Brytani. Mwi o owiadczeniu gen. Sikorskiego po upadku Francji, e Polska jest zwizana z Wielk Brytani na mier i ycie, e rami przy ramieniu bi si bd a do zwycistwa. Potwierdzi moje domniemanie, e Stany Zjednoczone wydatnie pomagaj Wielkiej Brytanii. Powiadomi mnie o umowie polsko-sowieckiej z 30 lipca 1941 i o zamiarach stworzenia Armii Polskiej w ZSRR. Gdy gen. Bohusz-Szyszko opowiedzia mi szczegowo o rozbienociach w rzdzie i poza rzdem w sprawie umowy z Rosj, po dokadnym rozpytywaniu i namyle odpowiedziaem mu tymi sowy: - Trudno mi w tej chwili oceni, czy i ile susznoci ma opozycja. Gen. Sosnkowskiego znam jako czowieka powanego i rozumnego. Nie sdz, by jego wystpienie nie byo poprzedzone rzetelnym i gruntownym zbadaniem zagadnienia. Teoretycznie on i jego towarzysze moe i maj racj, ale praktycznie Sikorski jest bliszy prawdy. W wizieniach miaem mono zapozna si z dzieami Lenina, Stalina i innych czoowych bolszewikw. Poznaem gruntownie ich sposb mylenia, ich podejcie do zagadnie wielkiej polityki i ich metody postpowania. Widziaem ich zachowanie u nas w Kraju. Nie wierz im. Maj teraz n na gardle, wic s ukadni i grzeczni. Ale to moe szybko przemin. Bd okrzepn, bd te ulegn Niemcom. W jednym i w drugim przypadku nasza sprawa znowu znajdzie si w impasie. Musimy bardzo si

42

pieszy. Musimy si zorganizowa i stworzy silne wojsko. Musimy ratowa nasz ludno. Damy Sikorskiemu pene i lojalne poparcie. Na razie byem sam jeden, dowdca bez armii, stopniowo jednak zaczli wychodzi z wizie koledzy. O wielu trzeba byo walczy z wadzami NKWD. Przekonaem si, e czynniki wojskowe nie miay gosu, e we wszystkich dziedzinach ycia cywilnego i wojskowego niepodzielnie panowao NKWD. Znamienna bya moja rozmowa z pukownikiem NKWD Kondratikiem, kiedy domagaem si natarczywie zwolnienia z wizienia Bronisawy Wysouchowej, wielce zasuonej przyszej inspektorki Pomocniczej Suby Kobiet. - Na co wam zapyta opornie - ta wredna baba? Z trudem udao mi si j wydosta, a pniej okazao si, e wanie sam Kondratik torturowa j osobicie, wymuszajc zeznania. Liczni oficerowie, skazani na mier, przez duszy czas nie byli pewni swego losu, nieraz miesicami czekajc w celi skazanych na wykonanie wyroku. Odwiedziem szefa brytyjskiej misji wojskowej gen. Mac Farlane'a, czowieka niezwykle serdecznego i uczynnego, z ktrym si pniej bardzo zaprzyjaniem. Pierwszy raz w yciu widziaem wojskowego w szortach. Wrczy mi pismo i instrukcje od gen. Sikorskiego. W zasadzie dowdc wojska polskiego w ZSSR mia zosta gen. Stanisaw Haller, ale wobec tego, e nie mona go byo odnale, mnie powierzono to stanowisko. Chodzio mi przede wszystkim o to, by jak najszybciej rozpocz tworzenie wojska i wydosta jak najwicej ludzi z wizie i obozw. Nie wiedziaem, jakimi zasobami ludzkimi rozporzdzamy. Nie wiedziaem, gdzie s oficerowie, ktrych liczb okrelali zwolnieni koledzy na ok. 11000. Co si stao z szeregowymi? Znane mi byo owiadczenie Mootowa, wygoszone 2 listopada 1939 w "Wierchownym Sowiecie", po napadzie Zwizku Sowieckiego na Polsk, w ktrym twierdzi, e wzito do niewoli ponad 300000 onierzy. Spodziewaem si, e wadze udziel mi informacji, tym bardziej e pismo Czerwonej Armii "Krasnaja Zwiezda" podawao 17 wrzenia 1940, tj. po roku od wkroczenia bolszewikw na ziemie polskie, e w walkach na froncie ukraiskim, na Woyniu, koo Lublina, Grodna, itd. wzito do niewoli 12. generaw, ponad 8000 oficerw i ponad 200000 szeregowych. Penomocnikiem rzdu sowieckiego do spraw polskich zosta mianowany gen. ukow nie naley go miesza z pniejszym marszakiem tego nazwiska - a penomocnikiem sztabu gwnego marszaka Szaposznikowa, gen. Panfiow. Z ukowem poznaem si zaraz po moim wyjciu z wizienia. Zrobi na mnie wraenie czowieka rozumnego i energicznego. Oddany Stalinowi dusz i ciaem, by typowym modym komunist rosyjskim, ale stosunki nasze uoyy si od razu jak najlepiej. Po kilku tygodniach leczenia odrzuciem kule i jakkolwiek pocztkowo z trudnoci, zaczem chodzi jedynie z lask. Na wzr munduru gen. Bohusza-Szyszko i mnie uszyto mundur. 10 sierpnia 1941 otrzymaem nominacj na generaa dywizji. Chwilowo zamiast ambasadora przyby z Londynu jako charge d'affaires Jzef Retinger, osobisty przyjaciel gen. Sikorskiego, znajcy doskonale cay wiat, czowiek niezwykle inteligentny i ujmujcy. Zapozna mnie z ambasadorem brytyjskim Sir Staffordem Crippsem, ktrego od dawna dobrze zna. Wydawao mi si, e nawet Crippsowi, mimo bystrej orientacji w sprawach publicznych, trudno byo zrozumie Sowiety. Ze swej strony zetknem Retingera z szeregiem dostojnikw sowieckich i prowadzone przeze rozmowy byy na pewno korzystne dla sprawy polskiej. Charakterystyczne jest, e wadzom sowieckim szczeglnie zaleao na uzyskaniu pomocy dla swego wywiadu w Polsce.

43

Nie tylko onierze, ale wszyscy Polacy zwolnieni z wizie i agrw, wiedzc o tworzeniu armii starali si dosta do rejonu jej koncentracji. Grce podczas zimy straszliwe mrozy na pnocy i brak ubrania wytwarzay wrd nieszczliwych ludzi naturalny cig na poudnie. Umowa wojskowa Zawarta 14 sierpnia 1941 polsko-sowiecka umowa wojskowa gosia m.in.: "Armia polska bdzie zorganizowana w najkrtszym czasie na terytorium ZSSR, przy czym bdzie ona stanowia cz si zbrojnych suwerennej Rzeczypospolitej Polskiej... Bdzie ona przeznaczona do wsplnej, z wojskami ZSSR i innych mocarstw sojuszniczych, walki przeciwko Rzeszy Niemieckiej. Po zakoczeniu wojny powrci ona do Polski... Polskie jednostki liniowe bd uyte na froncie po osigniciu penej gotowoci bojowej... onierze Armii Polskiej na terytorium ZSSR bd podlegali polskim wojskowym ustawom i regulaminom. Uzbrojenie, ekwipunek, umundurowanie, samochody, itd. bd dostarczone w miar monoci: - przez rzd ZSSR z wasnych zasobw, - przez rzd Rzeczypospolitej Polskiej z dostaw przyznanych na zasadzie Lease and Lendu. Stopniowo zgaszali si oficerowie wypuszczeni z wizie w Moskwie. Ich stan fizyczny by opakany, ale duch znakomity. Na szefa sztabu wybraem pk. Leopolda Okulickiego. Pierwsz rozmow urzdow z wadzami sowieckimi o organizacji armii miaem 16 sierpnia 1941, nastpne 19, 22, 26 i 29 sierpnia. Byem przeraony znikom liczb byych jecw, ktr poda gen. Panfiow; w dwch obozach razem 20.000 szeregowych, Griazowcu ponad 1000 oficerw. Co si stao z reszt? Wiedziaem przecie, e w r. 1940 w obozach w Starobielsku, w Kozielsku i w Ostaszkowie byo ok. 11.000 oficerw, a w Ostaszkowie nadto wiele tysicy podoficerw, szczeglnie policji, andarmerii i ochrony pogranicza. Z duym trudem uzyskaem zgod na tworzenie dwch dywizji i jednego puku zapasowego. Jeszcze komisje nie wyjechay dla przyjcia tych ludzi, a ju termin gotowoci bojowej ustalono na 1 padziernika 1941. Byo to tak nierealne, e nawet nie oponowaem. Z gry wiedziaem, e do tego czasu nawet ludzie nie bd zebrani - a gdzie bro, mundury i ekwipunek? Dopiero 22 sierpnia podano mi do wiadomoci, e sztab armii bdzie znajdowa si w Buzuuku, 5. Dywizja Piechoty w Tatiszczewie, wreszcie 6. Dywizja i puk zapasowy w Tocku - i dopiero wtedy uzyskaem zgod na wysanie komisji poborowych do tych trzech miejscowoci. Jako przewodnicy komisji wyjechali pk Sulik, ppk Kazimierz Winiowski, ppk Stanisaw Pstrokoski. Na natarczywe domaganie si wadz sowieckich przesaem do wiadomoci przewidywan przeze mnie prowizoryczn obsad personaln. Nie byo to atwe. Miaem w rku list tylko tych oficerw, ktrzy znajdowali si w Griazowcu. Nie wiedziaem, jaki jest ich stan psychiczny i fizyczny. Wielu z nich byo ju starych i mniej przydatnych. Najlepsi oficerowie przychodzili z wizie, ale nie mona byo si dowiedzie, kto jeszcze by wiziony. Kwiat naszego wojska znajdowa si w Starobielsku i w Kozielsku. Ale gdzie obecnie przebywaj? Poniewa wedug naszych wiadomoci bardzo wielu polskich onierzy znajdowao si w karnych obozach pracy, a liczba ochotnikw do wojska polskiego wzrastaa, wystosowaem 12 wrzenia 1941 pismo do naczelnego dowdztwa sowieckiego o tworzenie dalszych dywizji. Moskwa czasu wojny Byem wiadkiem kilku nalotw niemieckich na Moskw. Obserwowaem je z balkonu mojego mieszkania. Naloty odbyway si noc. Wydawao mi si jednak, e w atakach nie brao

44

nigdy udziau wicej ni kilkanacie bombowcw. Natomiast przekonaem si, e Hans Schinke mia suszno. Ilo dzia przeciwlotniczych i karabinw maszynowych bronicych Moskwy bya wprost fantastyczna. Zreszt nie byo w tym nic dziwnego. Przy centralizacji rzdzenia Rosj nie tylko zbiegay si w Moskwie nici wszelkich nawet drobniejszych zarzdze, ale bya i jest ona jednoczenie centrum caej cznoci telefonicznej i telegraficznej Rosji oraz gwnym wzem komuniikacyjnym. Gen. ukow owiadczy mi, e Moskwa w adnym wypadku nie bdzie oddana. Straty od bombardowania nie byy wielkie, ale za to odamki pociskw sypay si jak groch. Przed wojn z Niemcami Moskwa bya najlepiej zaopatrzonym miastem Rosji Sowieckiej. Nie zmienio si to podczas wojny, ale brak ywnoci dawa si coraz bardziej odczuwa. Rzucaa si w oczy ogromna, nie spotykana nigdzie dysproporcja w skali ycia urzdnikw i oficerw, ktrzy opywali we wszystko, a reszty ludnoci, ktra godowaa. Dopiero chodzc po ulicach Moskwy mona byo stwierdzi, jak w cigu przeszo 20 lat rzd sowiecki nie dba o codzienne potrzeby ludnoci. Waciwie prawie niczego nie mona byo kupi, a to co byo, odznaczao si niesychan tandetnoci. Zreszt nikt nie ukrywa, e kosztem wanie tych codziennych potrzeb zbudowano kolosalny przemys zbrojeniowy na Uralu. Z radia i gazet dowiedzielimy si, e 25 sierpnia wojska brytyjskie i sowieckie wkroczyy do Iranu. Prasa pena bya opisw bohaterskich czynw oddziaw sowieckich, wspominaa take o wielkich ilociach jecw i zdobyczy wojennej. 16 wrzenia ogoszono, e szach abdykowa. Na tron wstpi jego syn. Tymczasem Niemcy osignli wielkie sukcesy. Armia sowiecka oddawaa miliony jecw i tracia sprzt. Woroszyowa i Budionnego odwoano z frontu. Komu innemu takie klski nie uszyby na sucho, lecz ich nie zlikwidowano. Pooyli zbyt wielkie zasugi dla umocnienia autorytetu Stalina w partii i w wojsku. Nazwiska obu, a zwaszcza Budionnego, zapisay si krwawo w pamici narodw ujarzmionych przez czerwon Moskw. Gdziekolwiek znajdowali si nasi onierze - po kochozach, agrach, czy na robotach lenych lub drogowych; na Ukrainie, Kubaniu, pnocnym Kaukazie, w Uzbekistanie, w Baszkirii, w Kazachstanie - ludno miejscowa opowiadaa im szeptem o krwawych rzeziach dokonywanych przez regime sowiecki pod wodz Budionnego, Woroszyowa, Kaganowicza, itp., po ktrych pozostaway tylko zgliszcza, ruiny i zbiorowe mogiy, kryjce tysice ofiar. W stosunku do innych Stalin nie by tak wyrozumiay. W pierwszym roku wojny likwidowano po kadym niepowodzeniu generaw, dowdcw armii, korpusw czy dywizji - i bez przesady mona powiedzie, e z rk NKWD zgino ich w pierwszych latach wicej, ni z rk niemieckich. Lecz dowdztwo sowieckie zrozumiao, e korpus dowdczy musi by zasadniczo odnowiony w duchu wojny wspczesnej. Pamitam, jakiego haasu narobia sztuka "Front" Korniejczuka, wczesnego faworyta Stalina, ktra omieszaa typ dowdcy w rodzaju wanie Budionnego czy Woroszyowa. Sowiecka modzie wojskowa wzia a la lettre nawoywania Stalina do odmodzenia armii. Nie przypuszczaa wwczas, e jest to jedno z licznych posuni taktycznych dyktatora, ktre si rozwiewaj, gdy przemija ich dogodno dla rzdzcych. Gdy sytuacja wojenna zmienia si na lepsze, ta sama propaganda, ktra apelowaa do poczucia narodowego i odwiecznego rosyjskiego ducha onierskiego, przesza do twierdze, e zwycistwa s wycznie zasug partii bolszewickiej. na drodze od Stalingradu do Berlina zaczy si zdarza wypadki mierci cywilnej (a kto wie, czy tylko cywilnej) wielu szybko wsawionych nowych marszakw i dowdcw sowieckich, ktrych po ostatecznym zwycistwie usunito, by na ich miejsce znowu wprowadzi stare, wierne, cho przerzedzone stalinowskie kadry partyjne. Sw umiejtnie chytr a bezwzgldn polityk udzenia, obiecywania, mamienia

45

przyszymi zmianami w kierunku liberalizmu i poprawy bytu, rozsypywaniem orderw i podniecaniem ambicji coraz to nowych ludzi Stalin w pierwszych latach wojny zaegna bacznie ledzone niebezpieczestwo opanowania wadzy przez wojsko lub przez jednego z wodzw, czyli bonapartyzmu wojennego. Lecz w tym okresie klsk, o ktrym tu pisz, starzy przyjaciele musieli ustpi nowym siom. Woroszyow i Budionny otrzymali polecenie formowania armii rezerwowych za Uralem i na wschd od Wogi. Tak brzmiao to oficjalnie. Ale nieoficjalnie czyy si z tym niezliczone ekspedycje karne, zsyki dziesitkw tysicy ofiar, umierzanie cigych buntw i powsta wrd ludnoci rnojzycznych republik poudniowo-wschodniej Rosji europejskiej i rodkowej Rosji azjatyckiej. Narody bowiem, przykute do ZSSR, powitay wojn z ulg. I to nie dlatego, by w jakimkolwiek stopniu sympatyzoway z hitleryzmem czy nawet z Niemcami. Nie! Po prostu liczyy na to, e wojna przyniesie zmian w ich pooeniu. Ile to razy nasi onierze spotykali si z oburzeniem ze strony chopw, robotnikw a nawet inteligentw sowieckich: - Po c idziecie pomaga Stalinowi w walce z Niemcami? My si spodziewamy, e wojna przyniesie nam nareszcie koniec bolszewizmu. Sama organizacja obrony przez bolszewikw na olbrzymim froncie bya wskutek tych trudnoci wewntrznych oparta na metodach polityczno-policyjnych. Zwracao uwag, e nieprzerwane mobilizacje sowieckie nierwnomiernie wyczerpuj kontyngent poszczeglnych narodowoci. Najbardziej eksploatowane byy te narody, ktre Zwizek Sowiecki uwaa za najniebezpieczniejsze z punktu widzenia swojej centralistycznej, totalnej polityki. Jakie byo nasze zdziwienie, gdymy si dowiedzieli na przykad, e centralny komitet bolszewickiej partii ukraiskiej, ktry kierowa caym partyzanckim ruchem ukraiskim, urzduje na przedmieciach Moskwy i e wszystkich partyzantw ukraiskich dowdztwo sowieckie uywa na przedpolu moskiewskim, a nie na terenie Ukrainy. Leningradu bronili rwnie Ukraicy, lecz mao pozostao z nich przy yciu. Na przedpolach Moskwy giny tysice Uzbekw, Tatarw i Kaukazczykw, a w obronie Stalingradu - onierze nierosyjskiego pochodzenia. Rosja umie od wiekw posugiwa si janczarami. Gdy opowiadano nam o tej perfidnej gospodarce krwi narodw ujarzmionych, pamitalimy, e Prag zdobywa Suworow przy pomocy Baszkirw i Kamukw. Dowdztwo sowieckie nie uznawao i nie znao ani w swej strategii, ani w swej taktyce oszczdzania krwi onierskiej, podobnie jak gospodarka bolszewicka nie liczy si z wartoci ycia ludzkiego. Tote, mimo e Niemcy podeszli pod Moskw, wida byo wyranie, e id ostatnim tchem. Wydaje mi si, e niezalenie od ogromnego wysiku onierzy sowieckich, podnieconych nadziej lepszej przyszoci, niezalenie od wielkiego wkadu sztabu i dowdcw, du rol odegrao tu rwnie opnienie ofensywy niemieckiej. Bezdroa rosyjskie, brak zaopatrzenia i dowozu materiaw pdnych, zuycie sprztu pancernego i motorowego, a potem wczesna jesie, deszcze i bota, nastpnie za od razu niegi i mrozy - to byy wane elementy naturalne, ktre przyszy z pomoc dowdztwu sowieckiemu. A najwaniejsze: dowdztwo niemieckie, tak pewne byo zwycistwa jeszcze przed kocem 1941, e onierza niemieckiego nie zaopatrzono naleycie na zim. Tak, genera Mrz, to wielki genera! Najlepszy w Rosji Sowieckiej. By on te najlepszy pod t sam Moskw za Napoleona w r. 1812. Pierwsze kroki w wojsku W kocu sierpnia z trudem udao mi si uzyska zgod na lot do Griazowca. Ldowalimy w Woogdzie, gdzie wadze miejscowe przyjmoway nas niesychanie wystawnie. Byem jeszcze osabiony i nie mogem pi wdki, a to naleao do rytuau. Musia mnie wyrcza .____1_______bendsinister_______bowie arcade fire11997784 towarzyszcy mi gen. Bohusz-

46

Szyszko. Umiejtno opowiadania przez niego rosyjskich anegdotek zrobia niemae wraenie, a jeszcze wiksze - wspaniae, te, sznurowane buty angielskie. Po dugiej jedzie drezyn przez zupene bezludzia, dojechalimy wreszcie do Griazowca. Powoli przeszedem przed frontem, szukajc wzrokiem straconej przez tyle czasu bezporedniej stycznoci z onierzem polskim. Ze wzruszeniem poznawaem zbiedzone twarze wielu kolegw i przyjaci. Czuem, jak wielk rado sprawiem im swoim przybyciem i owiadczeniem, e niedugo stan si znowu wolnymi ludmi w pracy dla Polski. Tutaj dopiero dokadnie dowiedziaem si o roli ppk. Berlinga i jego przyjaci, ktrzy jeszcze w okresie przyjani niemiecko-sowieckiej zgosili swoje przystpienie do Armii Czerwonej, chociaby jako szeregowcy. Zadaem zdjcia uzbrojonych wart i pozwolenia wychodzenia poza otaczajce obz druty kolczaste, uzgodniem take z wadzami sowieckimi termin podziau oficerw i wysania do poszczeglnych obozw, gdzie miay si tworzy jednostki wojskowe. Dug podr powrotn odbyem przedpotopowym, cigle psujcym si samolotem ponad tajgami woogodzkimi do Moskwy; wobec postpujcej ofensywy niemieckiej nie byo czasu do stracenia w przystpieniu do pracy organizacyjnej. 22 sierpnia 1941 mogem wyda pierwszy rozkaz do wojska, w ktrym stwierdziem, e na mocy umw zawartych midzy rzdem Rzeczypospolitej a rzdem ZSSR powstaj suwerenne Polskie Siy Zbrojne na terenie ZSSR pod moim dowdztwem i wezwaem obywateli polskich, by speniali swj obowizek i wstpowali pod sztandary Ora Biaego. Udao mi si uzyska zgod wadz sowieckich na opiek duszpastersk, co stanowio niesychany wyom w yciu i strukturze sowieckiej oraz zgod na formowanie Pomocniczej Suby Kobiet (PSk). Wiedziaem, e na rwni z mczyznami wiziono tysice naszych dziewczt i kobiet, ktre take chciay odda dla Polski swoje siy. Zarazem wiedziaem, e w wczesnych warunkach by to jedyny sposb utrzymania ich przy yciu. Rysem znamiennym bya wzmoona religijno wszystkich ludzi, bez wzgldu na to, skd przychodzili. Nie dziwiem si temu, gdy czuem to samo. Wiara w Opatrzno Bosk, ktra sprawia tak wielki cud dla nas wszystkich, zdawaoby si skazanych na powoln i straszn mier, bya wraz z ukochaniem swego narodu i kraju nasz najwiksz si duchow. Pamitam pierwsz Msz w. w Moskwie w kaplicy francuskiej. Jestem czowiekiem twardym, a jednak co chwytao mnie za gardo i zy napyway mi do oczu. Nie wstydziem si tego, a razem ze mn pakali starzy onierze, ktrzy niejednokrotnie patrzyli mierci w oczy. Przypomniaem sobie wtedy kpiny enkawudystw, kiedy deptali znaleziony u mnie medalik z Matk Bosk. W drugiej poowie sierpnia, kiedy ju spora garstka Polakw znajdowaa si w Moskwie na wolnoci, wadze sowieckie zorganizoway dla nas wycieczk statkiem po kanale Moskwa-woga. Bolszewicy byli niezmiernie dumni z kanau i czsto si nim chwalili. Rzeczywicie kosztowa on wiele pracy, ale jednoczenie i ycie setek tysicy skazacw. Kana ten, zarwno jak Kana tzw. Biaomorski i tysice innych obiektw, budowao NKWD wycznie rkami ludzi skazanych na prac przymusow. Kiedy podczas przejadki na statku zapytaem kierownika naszej wycieczki, pukownika NKWD Fiedieczkina, czy prawd jest, e przy budowie kanau zgino tylu ludzi, odpowiedzia prosto: - A c ludzie! Jedni mr, drudzy si rodz. A kana zostanie na wieki. I pierwsze kroki politykw Oczekiwalimy przyjazdu ambasadora polskiego, prof. Stanisawa Kota. Mia on przywie dla mnie instrukcje od gen. Sikorskiego i zorganizowa opiek nad ludnoci polsk. Dr Retinger uprzedzi mnie, e jest to czowiek bardzo inteligentny, ale te bardzo nieszczery.

47

Mia to by najbliszy osobisty przyjaciel gen. Sikorskiego, zwizany z nim jeszcze z lat szkolnych i nastpnie prac w Nkn za czasw austriackich. Spotkanie moje z prof. Kotem odbyo si w gmachu ambasady polskiej, tym samym, gdzie do r. ,____1_______Nuky______mity dixon misty disco4 1939 miecia si zawsze nasza ambasada i gdzie po zawarciu paktu sowieckoniemieckiego urzdowaa ambasada niemiecka. Prof. Kot wrczy mi serdeczny list od Prezydenta z 1 wrzenia 1941 oraz nie mniej serdeczny list od gen. Sikorskiego, ktry____1_______esophragoth_______Bleak, Uncertain, Beautiful2____1_______bernaugr@yahoo.com~_______billie hollyday4____1_______M.Cooper8______*conemelt Sticklebrick City____1_______escarpmentcomision_______murderball84 zawiera rwnie cise instrukcje postpowania. Byem uradowany, gdy instrukcje te, zarwno co do utrzymania wyranie niepodlegociowej postawy, jak co do uycia wojska, szy cakowicie po mojej myli. Prof. Kot b_____1_______152______audiomulchy niezwykle uprzejmy; wydawao si, e wsppraca nasza uoy si jak najbardziej harmonijnie. Jednak ju przy pierwszym spotkaniu miaem z nim starcie, gdy zada usunicia z wojska wszystkich oficerw legionowych. Owiadczyem mu, e przy tworzeniu armii przyjem zasad: odrzumy wszystko co nas dzieli i bierzmy wszystko co nas czy w pracy i w walce o wolno i niepodlego Polski. Jednoczenie zastrzegem wyranie, e jeeli chce mie ze mn dobre stosunki, nie moe si miesza do spraw wojskowych. Poza tym rozmowa zakoczya si w nastroju przyjaznym. Po kilku dniach przyszli do mnie staruszek prof. Stanisaw Grabski i byy czonek PpS Jan Szczyrek. Przyszli w tej samej sprawie, tj. z wezwaniem, abym cakowicie usun z wojska tzw. sanacj oraz wszystkich oficerw legionowych. Zwrciem im uwag, e w r. 1926 byem do ostatka przy Prezydencie i rzdzie Witosa, e mimo caej mojej sympatii dla Pisudskiego biem si przeciwko niemu, bo tak mi nakazywaa przysiga onierska. Dzi nie mog usuwa kolegw, ktrzy walczyli w r. 1939 i przeszli t sam gehenn, co ja. Zdaniem moim w ramach wojska powinien znale si kady, kto chce si bi o Polsk. Dodaem, e jest to ostatnia rozmowa, ktr na ten temat prowadz. Odtd na dugi czas miaem spokj. Tymczasem otrzymaem wiadomoci od oficerw wysanych do wskazanych przez wadze sowieckie obozw celem rekrutacji. Stwierdzili oni, e zastali tam wycznie onierzy, ktrzy pracowali na terenach Polski okupowanych przez Sowiety i ktrzy z chwil ofensywy niemieckiej zostali pieszo wysani na wschd (nawiasem mwic sabych i chorych, ktrzy nie mogli wytrzyma takiego piekielnego marszu, zastrzelono po drodze). onierze ci przedstawiali si fizycznie bez porwnania lepiej ni ndzarze, ktrzy opuszczali wizienia i agry. Pocztkowo nie wierzyli, e to pobr do wojska polskiego; dopiero gdy wysani pukownicy odnaleli w gromadzie znajomych i dawnych podkomendnych, lody zostay przeamane. Ku zdumieniu NKWD odnalazo si ukrytych wrd szeregowych 23. oficerw i jeden kapelan. Prof. Kot, ktry nie zna Rosji i sowa nie umia po rosyjsku, zwrci si do mnie z prob, bym mu uatwi zetknicie si z dygnitarzami sowieckimi. Niestety, po niadaniu, ktre urzdziem dla prof. Kota i Rosjan, doszedem do przekonania, e lepiej tych prb nie ponawia. Stara si by zbyt uprzejmy, prawi niepotrzebne komplementy, a e wdki nie pi, wic uznany by za "chytrego". Co gorsza, zrobi te, ju z innych powodw, niekorzystne wraenie na Polakach znajdujcych si w Rosji. Okazywa ludziom niezmiernie mao serca, (____1_______shazzam:_______helmut zacharias$____1_______rouge69EE______Derek Howell#____1_______tuRey ______ishan spartan!____1_______munki114________gorillaz+____1_______db_star_______beavis butthead mpg_____1_______pizdec_______5____1_______osvar ______Abicah Soul feat Da Monkey Nutz'____1_______Kaligon_______MAGENTA Broken

48

5____1______raulthedeejay_______holden thompson nothing<____1_______djSAO___%___Brian Tappert Sounds like another Hit,____1___ ___Deep_Blue(______Martn Garca Hulk_____1_______Bigas___ ___blue note(____1______juan costay______henry rollins$____1_______dustcrawlerj_______magazine8____1_______Master_of_Dreams________drea m theater uncovered6____1_______dustinhorsea_______dj jazzy jeff soul mixtape(____1_______littlebeast P______kates kaylee*____1______MichielRee_______cars good times/____1_______amythist600D_______peacemaker kurogane$____1_______NEIROMONACHNh______loseless#____1_______lecarrepinesI_______jen na /____1___ ___iwan_cont________white stripes b-sides(____1___ ___Rara Avis_______chain reaction#____1______blaaablaaa________blow job#____1_______mcfly666______punjabi mc&____1___ ___peopleinc _______salerno boys6____1______Mercuzio75________marco parente pillole buone+____1______cashafrass_______Danielson Famile7____1_______JoTaeN__ ___Barbara Tucker let Tune Brothers&____1_______whessoe_supplies________cubae_____1_______amery_______richieC___ _1_______JcsaroaL___+___The Killers All These Things That Ive Done!____1_______fechu________supermerk-2a organizacyjnie by rzeczywicie antytalentem. Niestety, przez cay czas pobytu prof. Kota w Rosji Polacy w wiecie byli faszywie informowani o jego dziaalnoci. Gen. Sikorski jeszcze cigle by dobrze usposobiony do prof. Kota i____1___ ___geneletik_______juliette and the licks:____1_______marmic___#___Dub syndicate Pure Thrill Seekers"____1_______muchopu_______dj f sharp#____1_______poorly_______abbacadabra_____1_______nbont~_______EN REVE_____1_______moobiejx_______armand_____1_______Viru9_______b3&____1______horness disco^_______Circuito!____1_______6226T_______argy lovedos.____1_______conchee[_______slayer born to be wild$____1______davidmay85w___ ___frankie j_____1_______cadmus"______3 hur el3____1_______axje ______Living For The Weekend hard-fid11997784 najzupeniej niezasuenie skada mu podzikowania, ku wielkiemu rozgoryczeniu Polakw w Zwizku Sowieckim, ktrzy znali prawd. Midzy winiami z ubianki znalaz si take byy premier Leon Kozowski, od ktrego dowiedziaem si o mierci byego premiera Aleksandra Prystora w wizieniu Butyrki. Nasza siedziba: Buzuuk Koo 10 wrzenia wyleciaem wraz z naprdce skleconym sztabem do Buzuuka, poleciwszy wysa tam kolej samochd ofiarowany mi przez Stalina. Lecielimy do nisko, obserwowaem wic dokadnie co si dziao na polach. Wicej ni poowa zboa nie zta. Koni i byda prawie nie wida. Ziemniakw nikt nie kopie. Brak stogw, brak zapasw drzewa na zim, brak nawet ogrodze koo chaup. W przejedzie zatrzymaem si w Kujbyszewie, gdzie przyjmowano mnie z najwiksz wystawnoci, jak zwykle z nadmiarem wdki i kawioru. Jest to stay sposb zjednywania sobie goci zagranicznych, zdawaoby si bardzo prymitywny; ale przekonaem si, jak wielu przyjedajcych do Rosji dawao si, niestety, nabiera na t wystawno na pokaz. Buzuuk by typowym rosyjskim drewnianym miasteczkiem. Bieda i ndza rzucay si w oczy. Wszdzie boto powyej kostek. Zaledwie na dwu ulicach bruki, od wielu zreszt lat nie naprawiane. Dowdztwo polskie umieszczono w duym murowanym budynku. Z najgbszym wzruszeniem spostrzegem, e flaga polska ju nad nim powiewaa. Wiem, e robio to ogromne wraenie na wszystkich, ktrzy przybywali z wizie i agrw. Trzeba rozumie: oto

49

po beznadziejnych latach powolnego konania chorgiew polska powiewa nad sztabem w Buzuuku.
____1_______pablo musso(__-___london 909 underground drums / mess around u '____1___ ___mr_properY______kate bush avi&____1___ ___BaasBas99________guns n roses-____1_______xstopthebloodshedx______saen paul (____1_______zuzus________jan a.p. kaczmarektDo historii przejdzie tzw. Orodek

Zapasowy w Buzuuku, dokd kierowano wszystkich nowo przyjedajcych. Przybywao za wielu - i to w straszliwym stanie. Brak byo dosownie wszystkiego: zdobycie gwodzia czy deski stanowio wielkie_____1_______stford________go go's2____1_______TtAaPp8______nicolas coronel leoniren %____1___ ___KingMozza_______caro mi ben%____1___ ___joshemariF______la frontera$____1_______NoiseTerror?_______DEATHBAG0____1______fatelingod_ ______home gardan clockwork-____1_______bjoe_______Vuestros Hijos Bastardos_____1_______taki_______juliet)____1_______hrtashsrjyytsj______nick drake:____1_______qazxcvbnmlpoiuytrew8s______castle project airways_____1_______ToT.p_______k901____1_______evilio_______world psychodelic cllasics,____1_______mitts28 _______catherine wheel plum:____1_______l.t.m.p___"___promo only uk club september 2005$____1_______radenko_______billy harper ____1______hot as sunC_______nenes+____1_______xTERESAxw_______ Chain of Strength"____1_______irisava______wasis diop/____1_______tigerwokH_______alanis morissette stil4____1______Topper1403_______diedier sinclair heavenly$____1_______zim303/_____A Double Dose"____1_______blinches___ ___ albright4____1______k_p_abbottx_______Fuck Me I'm Famous guetta_____1_______MASA_______k'maro_____1_______slider/______K.K.Null+____1_______ba gsaboyC_______twotone - cinecity-____1______noonelikesyou________curl up and die997784 zagadnienie. 14 wrzenia wyjechaem do obozu w Tocku. Mae namioty pooone wrd lasw. Powstawaa tam 6. Dywizja Piechoty. Po raz pierwszy zetknem si z 17-tysiczn rzesz oniersk, ktra oczekiwaa mego przybyc_____1_______aaaaE_______wilde3____1___ ___tryptefan9_______mandhi with the nightbugs%____1_______maxibon2______tatjana santa,____1_______Shamboozie_______18 ______jazzie b*____1_______gaetansteph_ ______costa sometime!____1_______zkent`_______planet funk)____1_______RinioW_______purgatory afterglpw%____1______itsalltrue _____bingo boys#____1_______][PWSONGS][T#______Mel Bay&____1___ ___Silly1980________kelly family2____1_______hawkerg_______Tales from the Sitting Room-____1_______pippieeeeee _______two banks of four3____1_______Iqnazio ^______Man Play Dead Statik_____1_______teener_______chicago1____1_______realvitality_______Kruder & Dorfmeister)____1_______br4uc)______keller thunder live'____1_______FunkyGiraffeu _____*" ")____1_______carolizlykewow$______mars volta'____1_______yeahandcool ______"reach out"_____1________axl________Fousque#____1_______zane46________andrew blake#____1_______aflmgO______georgia brown ____1_______RAW$______darrell bath)____1_______baron_b_______jean michel jarre+____1_______mullah_______the strokes juicebox ____1_______damian___ ___Manieczki*____1_______AVAjAO______Mahavishnu Orchestra_____1___ ___mamasamba________solar$____1______Nux-vomica___ ___C17H19N03&____1_______sdraba_O______Kazufumi Kodama)____1_______alexandrapalaceW___ ___dhira jpg#____1___ ___truchic34____ ___alchemist'____1___ ___Mystique5_______krokodil gena

50

____1______hansastadt________d-nox"____1_______giuann________gene hoglan5____1_______->FallOutBoy |-| 82<--______blackout pact"____1_______benarito____ ___ice house2____1_______Hajoben_______belle sebastian goalkeeper'____1______evelyn3722o_______ryan gosling7____1______Bonjellica`______blind guardian - Unification3____1___ ___Dardydamey+______steel prophet neon nights"____1______suziestacx_______Nirvana'____1_______Laberik9_______autograph radio)____1_______abadaba|_______remains of genius,____1_______Damn_Orchid________irina mikhailova(____1_______yirleska0_______musica catolica3____1_______superlegato________lobe radiant dub system+____1_______clargheibol3S______return the gift(____1_______SaigonSuicideSquad________shora)____1_______Arbitron@_______blink 182 buddha6____1_______MisanthropicalSupremacy_______novembers doom<____1_______ViViAna iN SpAcE!!!4______Safri Duo nick sentience!____1_______MohamedZidan_______Fler*____1_______Top40Hunter______shakira bother#____1______jean pacha#______Miyazaki8____1_______pickleburner@hotmail.com_______john's children____1_______musicforthespirit7z______Drumcanmnan%____1_______adelaide1979D<______strok es _____1_______tara_rz________handel'____1_______whessoe_supplies________cubase+____1_____ __Anowakowski_______franz ferdinandB____1______datigapowa___'___United Friends Of Funk Millenium Boogie-____1_______gerardo frisinaK______lineas albies,____1_______FHUJESG______mirosaw czyykiewicz_____1________Lottus_r_______d nox2____1_______speckknoedelsup"_______the last time 19653____1_______arrakiscracker_______milk inc. in my eyes&____1_______Efrin Gonzalest_______bootleg,____1_______eXpl0it_______freefrom Tiefschwarz_____1_______fokus1w_______dvd fabia. Do koca ycia nie zapomn ich wygldu. Ogromna cz bez butw i bez koszul. Wszyscy waciwie w achmanach, czciowo w strzpach starych mundurw polskich, wychudli jak szkielety. Wikszo pokryta wrzodami wskutek awitaminozy.%____1______mejor_ke_wapa________junnior-____1______hawklords2001~_______inner city
unit(____1_______Mechanischer PIMP_______facial$____1_______bettmen_______besame mucho?____1_______Old Grizzly___#___Steeleye Span - Rarities & Verities)____1_______nolando bendetti_______thursday:____1______gottesanbeter_______Die Kunst Menschen zu ndern*____1_______trancephorm_______manipura slitz'____1_______smoochasA_______David Carbone $____1______kalman5150_ __ ___Oni Logan.____1_______vicseg_______sweet dreams eurythmics_____1_______bodydoc`_______Ghost_____1_______alinghi?_______bella*____1______123thahardway ________brooklyn roy'____1_______SamoochaI_______quintin harris"____1_______musashidasg_______scrubb.____1______zodiac2000________apollo 440 blackout=____1_______Larva Vengadora+______plegaria para un nio dormido6____1___ ___1sashenka______polaroid conditioned fleming#____1_______Pumacat_,______cherry bang'____1_______Chang<HEMP>________lauryn hill_____1_______420jenny________galang*____1______fricalhona? ______south park divx'____1_______deflap!_______morton subotnick'____1_______KillinG_PiG________audio cd e:+____1_______yourosd_______driver swing popotin_____1_______cuba:s7_______TeeBee0____1_______Shamboozie_______18 ______Hawaian Funk.____1___ ___xLibertyx________all-time quarterback=____1_______plasticsurgery_______the electric press re-evaluate*____1_______wwww;_______ska shank redemption<____1______dolce&gabbana______suggerdaddy love honey electro7____1_______Daan van hameren________sabotage sound surfers!____1______maleszczyk________bierut%____1______Claudia*15_______the rasmus-____1___ ___mikedelia_______plaqying the angels_____1_______atomlyT/______atomly$____1_______katishP______Aconite thill+____1_______whO?@______elliott photorecording_____1_______jedro_______sakesho)____1_______skl8260UK______Cinereal Grayness(____1_______G_SpotzL______Micah Cry A

51

River_____1_______kertiR_______busty(____1_______violetfaerie03 ___ ___even vast+____1_______ghettoyute35uk_______ vybz cartel)____1_______TtAaPp8______hernan g planet *____1______Diogo Krisiun_______darkest hate.____1_______FaceofEvil6_______blindness the fall*____1______suntoucher_______schlaraffenland(____1___ ___boomerjoe*______arthur russell'____1___ ___deathtimeL_____horrible odds&____1______vira-latasQS______dersu uzala____1_______comp-passionate/______propellerhead ____1______frollo9386i_______ol'55"____1_______gdea*______andre bocelli@____1_______mirbaq5__*___ELECTRONIC PIRATES Ibiza Summer Collection&____1_______gloomy beart!_____indecision+____1_______targetscooter88_______calvin keys2____1_______Dr. Sarpullido_______dwight twilley band5____1______mikepx2000_______boondock saints soundtrack3____1______djsneakattack_.______Olaf Poszgay phonique%____1_______arcbas _______richardxheyman3____1_______What Me Thugk_______BLACKVOGUE SOUNDSYSTEM____1_______kosmozlo_______"Enlightened Family"-____1_______K Drink Rei_______Procol Harum Home_____1_______PANCHULO_______shotta'____1___ ___alquimicoc_____walter greene#____1_______gordoi________ohmega watts$____1_______wejscie2_______Tibor Szemz3____1_______FeRnAnDoH_______Think Bobby Lorenz ramirezs22 Ale ku zdumieniu

towarzyszcych mi bolszewikw z gen. ukowem na czele, wszyscy byli ogoleni. I c za wspaniaa onierska postawa. Serce mi si cisno, gdy patrzyem na tych ndzarzy i zapytywaem si w duchu, czy uda si z nich jeszcze zrobi w,____1______jjoohhaanne_______circle of tyrants(____1______JAMES WESTK_____rock francais2____1___ ___soul4soulg_______everything but the girl )____1_______cavebr._______suede singles wmaD____1_______thetideshaveturned255______Coheed and Cambria dear apollo,____1_______Eric Wimmer2_______quimical romance'____1_______xjanniex_______nicola di bari+____1______zezebrabra_______filhos de gandhi5____1_______mrg13________Solvent - ? (Alter Ego Remix) #____1_______rayygun+_______Vhs Or Beta5____1_______knogge______abdullah ibrahim a celebration4____1_______rumu32______FREEFORMFIVE Electromagnetic_____1_______infer37________Haris ____1_______normanconquest-___`___ROLL ING STONES : WILL KEITH WAKE UP IN TIME FOR HIS AFTERNOON SHOW IN PERTH AUSTRALIA 24/2/1973!____1______Martinezx3_______danzig$____1_______theurgeu?______duncan sheik_____1_______Sneka ______gerry:____1_______d_pendG*__#___Listen Dance Multicolor RecordingsG____1_______Sunshineh___.___Dandy Warhols - Odditorium or Warlords of Mars_____1_______Bicka_______saxonA____1______bestchrist___&___thin lizzy wild one japan bonus tracks5____1_______dancinonthebarricades_______onewordsolution.____1_______Pero Grullo]______mahler klemperer 9-____1___ ___monalis14________broken social scene&____1_______minadeva______port of notes#____1_______necto______ANDREAS DORAU_____1_______caquitas#______KLEEER(____1______sergeuruma______ElektronishzeS_ ___1_______maulaffeLZ__:___davis bedford triad the mystical path of number eighty six0____1_______loveisagrenade______eyeball skeletons.____1______squeak(oz)7______soweto gospel choir$____1_______idans_______frequent flyer.____1_______microfilmed______therapy troublegum ____1___ ___crosstalk_______noisia(____1___ ___ilovefunk._______tom jones live_____1_______=ronin=_______remix&____1_______koa_______remember hit vol.1(____1_______inspiralcarpets_______new fads_____1_______blabla________goblin#____1_______defit8______CLARINET JAZZ#____1_______armandx________spillsbury ____1_______pioppo99a______ff fago=____1______marcela_minio _______fruits of passion no more tears0____1_______NFLs_______Journalist scribes of life_____1_______psilocins_______geshe+____1_______cafordeq_______instumental samples!____1_______NEGORROV_______3D Line !____1_______RTDJGX______nick's

52

quest7____1_______CHROMA_POLARIS______Feelings Not Frequencies_____1_______PEiXE_______dokata3____1_______triplikam_______Puls - Over The Slipstream+____1_______Krzysztof 1952_______Pola zielone:____1_______mallory*___!___emiliana torrini love in the time(____1_______PrinceElastack____ ___cardigans/____1_______DJLaersio_BR_______HOT TUNES Vol. 03 1____1______thefukinleech_______style wars divx avi)____1______JorgeRod245_______raulin rosendo#____1_______jc311 ______The One Thing_____1_______jigyR_______tok-____1______urbanartistik_______the mixologists.____1___ ___deichdirk______spendel silent nightojsko i czy zdoaj znie oczekujce ich trudy wojenne. Odpowied zjawia si natychmiast; do byo popatrze w te byszczce oczy, z ktrych wyzieraa wola i wiara. Powoli przeszedem szeregi, bacznie patrzylimy sobie w oczy i nawizal&____1___ ___Dee-vious'_______celtic cross(____1___ ___bbsanders8______dangerous dame(____1___ ___unclewill&_______"Robert Klein"'____1_______aljewett_______"widow's walk"_____1_______alafredt_______avi vf.____1______jimjim1983b_______frost seba paradox _____1_______Website!|_______vex'd4____1_______jOElRaMiReZ666999_______brutal death metal-____1_______rafatias@barak.net_______house 2005D____1_______the leicester boy$___"___I Married My Highschool Sweetheart*____1_______Stardump_______mystikal acapella!____1_______martin______paul brown&____1_______axleco(______alexandre longo(____1_______melchiorb_______wink black bomb$____1______quantum909!___ ___Whatever!$____1______santiagogog___ ___autobahn +____1_______swave%______interactive continued$____1_______billsputters_______digence&____1_______Simandi1______charles burns(____1_______ExA:_______bloodsucking zombies)____1_______genetikscience_______experience ____1_______gig79p______nickelback'____1___ ___palomeras_______Luis Vargas ____1_______~wipe~_"__ ___breaks 05imy pierwsz, tak wan styczno w oczekujcym nas marszu onierskim. Starzy onierze pakali jak dzieci podczas naboestwa, pierwszego po tylu latach, a gdy zagrzmiaa pie "OJczyzn, wolno racz nam wrci Panie...", zdawao si, e otaczajce lasy odpowiadaj nam stokrotnym echem. Pierwszy i daj Boe ostatni raz w yciu przyjem defilad onierzy bez butw. Uparli si, e chc maszerowa. Chc pokaza bolszewikom, e bosymi, poranionymi nogami potr"____1___ ___nadishana_______izmailov!____1_______ilania______disco 2000/____1___ ___Dardydamez+______primal fear die young_____1_______hudurb_______kayah:____1_______dr.K___%___black sun empire Swipe ( bse & c4c)5____1_______su0730!______Karen Overton Your Loving Arms,____1_______Suit_ ______mi correo elctronic oh!afi na piasku wybi takt wojskowy, jako pocztek swego marszu do Polski. Podobne warunki znalazem take w Tatiszczewie, gdzie tworzya si 5. Dywizja Piechoty. Tzw. puk zapasowy kwaterowa w lasach w gbokim niegu w miejscowoci Kotubanka. Wprost nie do wiary byy kopoty w urzdzaniu obozw i otrzymaniu jakiego takiego umundurowania. Na kilka siekier lub opat trzeba byo pozwolenia samej Moskwy. W kocu wrzenia 1941 przyleciaem do Moskwy, gdzie braem udzia we wstpnej naradzie angielskoamerykaskiej pod przewodnictwem lorda Beaverbrooka, ministra zaopatrzenia w rzdzie Churchilla od lipca 1941, ktry przyby do Moskwy na narad w sprawie dostaw dla Rosji. Chodzio mi o uzbrojenie wojska!____1_______oblik23___ ___depardieu7784 polskiego. Z

53

wielkim smutkiem stwierdziem, e lord Beaverbrook zajmuje si tylko Rosj Sowieck i e sprawa uzbrojenia naszych dywizji wyglda wyranie le. Ze zdziwieniem patrzyem z bliska na graniczc z szantaem )____1_______nosebleed78$_____TORNAVALANCHE,____1___ ___naturaqua_&______Le Maquis Prestige'____1_______jaish______Diverted Addicted=____1_______Token Harlem Brother%%______New Orleans Senior Prom )____1______hansolo4567______field mob ashy$____1_______roimore_______paul van dyk9____1_______eccccco$G__!___mark rushton swimming under stars/____1_______rock my face8______Stephen Delopoulos_____1_______KikI_______Some album!____1_______laz696_______folk devils1____1___ ___soul4soulh_______everything but the girl ____1_______welshman ______doo wop$____1_______force666Z______Pzycho Zone9____1_______NilsLundstroemR______two sides to every remixes.____1_______svettigungeT______Lisa L Allt r bra&____1______przemek150L_______steps ahead,____1___ ___Giannis_L#)______Ercke Ya dont stop!____1_______nnic._______ugly ducking!____1_______pecador~___ ___morcheeba_____1_______wixie___ ___fake moss$____1_______KLM.XK______live at lisboa!____1___ ___Speaker59>______nikitin+____1_______Quintile*_______digital devil saga&____1_______darksideman&______makowiecki.____1___ ___Sjaaksken%%______brett jonshon broken@____1_______''Kelvis Salsa''_______hildemaro romantico y sensual"____1_______patacola'___ ___enola gay&____1_______montymotz234232_______peshay0____1_______cyclohexane_______dance with integrityF____1_______icanseetheslumsy__&___dj language real music for real peoplesid15795520bezczelno sowieck, nawet w tak krytycznych chwilach, kiedy Rosja bya saba i zagroona. Spotkaem si take z korespondentami amerykaskimi. Na konferencji prasowej tumaczem by Eugeniusz Lubomirski, mj przyszy nieodczny adiutant, ktry ____1___ ___cunegonda_______divx ita desperate housewives$____1_______zigad_______tanita tikaram+____1_______digabledigsS______carbon anderson%____1___ ___EverGreen h______ROMAN PHOTO#____1_______nikyss_______when in rome&____1______monalisa73_______young buck #____1______headhunter_______Agonoize_____1_______ajie4aj________Album5____1______pro found13|_______Elias Arts Music Beautiful)____1_______spa19R%______Goldie Lookin Chain#____1_______drfredS_______corpse brideN____1_______Iv@nx___8___(sampler) - swedish romantic violin concertos [ringborg]#____1___ ___Rasta.300___ ___rasta 300.____1_______bluesgeorge_______DAVE MATTHEWS BAND*____1______patricia80%_______him the bravery_____1_______db_star_______gwar/____1______carrie1118N_______monster island czars%____1_______IKY_______"home and abroad")____1______Michel kisserS_______mick taylor"____1___ ___philxcorez_______gorillaz$____1_______u2junior2_______grace slickwieo przyby z okropnych obozw na pnocy. Wyglda bardzo ndznie i dopiero powoli przychodzi do siebie. Przed moim wyjazdem z Moskwy znakomity artysta Feliks Topolski naszkicowa mj portret; jak wida z rysunku i ja nie wygldaem jeszcze _____1_______superT_#______j*davey____1_______|| missing~LINK || @_____koundalini%____1___ ___werstatyw#______pink panter!____1_______XMartaX0___ ___licencjat(____1_______K Drink Rei_______Procol Harum_____1_______diecip_______frame9____1_______djmass___"___MARIO PIU I DONT

54

WANT TO COME BACK,____1______uglyperson$______velvet undergound9____1_______darth m-nus_______dj slip - the fall of jupiter.____1_______onthishotnightw_______lasso the moon!'____1_______milessmiles8______carmine meo%____1___ ___Bombaziins______Modernstate2wietnie, pomimo kilkutygodniowego intensywnego odywiania si. Po kilkudniowym pobycie w Moskwie powrciem do Buzuuka, gdzie czekao mnie wiele pracy. Wadze sowieckie przydzieliy mi trzy samoloty, gdy wobec zupenego braku drg i wielkich przestrzeni jedynie przy pomocy samolotu mona byo utrzyma czno, zwiedza obozy i dociera do wyszych dowdztw sowieckich. Samoloty, bardzo stare i w bardzo zym stanie, gubiy czasem czci w powietrzu, a raz nawet podczas mego przelotu odpado migo. Na powrt do Kujbyszewa musiaem wtedy zuy ok. 10. dni pieszo, sankami, wreszcie statkiem na Wodze. Miaem kilka podobnych przymusowych ldowa, ale wszystkie zakoczyy si na og szczliwie. ylimy nadziej otrzymania 100.000 kompletw umundurowania angielskiego, wysanego z Wielkiej Brytanii staraniem gen. Sikorskiego. Wskutek cigych moich naciskw 5. Dywizja zacza dostawa cz broni oraz konie. Stan koni by rozpaczliwy, ale w rkach naszych ludzi zacz si powoli poprawia. Z agrw do wojska Widziaem wyranie, e wadze sowieckie byy cakowicie zaskoczone ogromn iloci ludzi, ktrzy si zgaszali do wojska. Przypuszczano widocznie, e z obozw koncentracyjnych mao kto wyjdzie ywy, a prawie nikt zdatny do suby wojskowej. Miaem mono rozmawiania z wieloma tysicami mczyzn, kobiet i dzieci, ktre napyway do wojska i z przeraeniem stwierdzaem, jak ohydnie postpoway z nimi wadze sowieckie, nie tylko w okresie przyjani niemiecko-sowieckiej, ale i po rozpoczciu wojny r. 1941. Ju poprzez mury wizienne docieray do mnie lune wiadomoci o wielkim zasigu aresztowa i zsyek, dokonywanych przez wadze sowieckie na obszarach Polski, okupowanych we wrzeniu 1939, ale wszechstronny obraz tej planowej akcji odsoni mi si dopiero po zwolnieniu, kiedy w miar tworzenia armii napywali dziesitkami tysicy ze wszystkich stron bezkresnego obszaru ZSSR zwolnieni jecy, winiowie i zesacy - stanowili tylko czstk przeszo milionowej rzeszy wywiezionych - opowiadajc o swoich przejciach i o losie swoich najbliszych, ywych jeszcze albo umarych. Dotd kady z nas zna tylko dzieje wasne i swoich wspwiniw albo wsplnie zesanych. Odtd zbierane, wymieniane i porwnywane E____1_______mechanically___(___VNV Nation - Chrome ([:SITD:] Bolox Mix)4 wiadomoci zoyy si na tragiczn cao dwuletniej historii systematycznego ogoacania ziem polskich ze wszystkich ywiow czynnych i spoecznie wartociowych, bez wzgldu na narodowo, klas spoeczn czy religi. Polacy, Ukraicy, Biaorusini, Litwini, ydzi, waciciele ziemscy i chopi, fabrykanci i robotnicy, oficerowie i szeregowi, sdziowie, kupcy, policjanci i ksia, pastorzy i rabini, wszyscy wyrwani ze swoich domw i wchonici w olbrzymi maszyn NKWD, w sowieckie wizienia i agry. W lad za aresztowanymi sza zsyka przymusowa rodzin - w tym starcw i dzieci - wywoonych na pustyni Kazachstanu albo w syberyjskie tajgi, Moskwa wykonywaa w ten sposb swj normalny plan "obezhoowienia" spoeczestwa____1______ISAAC29977______PETER GABRIELfs22 tych ziem, nad ktrymi rozcigna wadz. Bo to "obezhoowienie", czyli pozbawienie gowy, jest wstpnym warunkiem sowietyzacji narodu, a wic zrobieniem ze bezwolnej i bezksztatnej masy ludzkiej. Pierwsz fal Polakw pozbawionych wolnoci byli onierze armii polskiej, walczcej przeciw Niemcom, wzici do niewoli przez przewaajce siy sowieckie, ktre 17 wrzenia 1939 zgodnie z sojuszem

55

zawartym z Hitlerem podstpnie uderzyy na nas od tyu. Uniemoliwiano przedzieranie si na Wgry czy Rumuni nawet poszczeglnym jednostkom, ktre pieszyy, by dalej walczy z Niemcami. Drug z kolei kategori aresztowanych przez wadze sowieckie, zwaszcza w pierwszych miesicach okupacji, byli tzw. granicznicy, czyli Polacy, gwnie wojskowi, ktrzy ju w cywilnych ubraniach starali si przekroczy granic neutralnych wwczas krajw ociennych, najczciej Wgier i Rumunii, pocztkowo take Litwy i otwy, aby nastpnie dotrze do tworzcej si we Francji armii. Tych cywilnych "turystw" wyapywaa sowiecka stra graniczna ze szczegln starannoci i perfidi. W ten sposb rzd moskiewski wywizywa si ze zobowiza wobec swojego wczesnego sojusznika, Niemiec - Hitlera. Gdy komunistyczni agenci Kominternu sabotowali od wewntrz wysiek wojenny demokratycznych krajw Zachodu we Francji i w Anglii, wadze sowieckie na zajtych ziemiach polskich robiy wszystko, by zmniejszy dopyw polskich si ochotniczych na Zachd do dalszej walki przeciw Niemcom. Wyapywano "granicznikw" i wywoono w gb Rosji. Mimo e urzdowy kodeks sowiecki przewiduje za tego rodzaju przestpstwo kar od 1 do 3 lat pozbawienia wolnoci, "granicznikw" z reguy sdzi zaoczny polityczny sd administracyjny ("Osso", dawna rewolucyjna trjka) i skazywa na 5-8 lat agru. Dalsz kategori aresztowanych od razu w pierwszych dniach okupacji byy osobistoci polityczne i spoeczne wedug gotowych list z gry uoonych przez NKWD, z ktrymi przedstawiciele policji sowieckiej przyjedali na miejsce. Do tej kategorii naleeli posowie i senatorowie, burmistrzowie, waciciele wikszych fabryk lub majtkw ziemskich, najwybitniejsi dziaacze spoeczni, prezesi sdw, ksia, prokuratorzy i funkcjonariusze policji, nie wyczajc zwykych posterunkowych. W miar jak sowiecka policja polityczna zapoznawaa si ze stosunkami i wchodzia gbiej w teren, do tej kategorii najwybitniejszych, najszkodliwszych zdaniem wadz sowieckich przedstawicieli spoeczestwa, aresztowanych od razu, doczano nowe osobistoci, posiadajce wpyw w swoich rodowiskach. W ten sposb ilo osb znikajcych ze swoich domw zataczaa z upywem czasu coraz szersze krgi od szczytw spoecznych w d, od wikszych miast do najdalszej prowincji. Wszystkie te osoby byy nastpnie oskarane za swoj sub pastwu polskiemu, przy zastosowaniu tego paragrafu sowieckiego, ktry mwi o kontrrewolucji (art. 58 albo 54, zalenie od tego, czy brano za podstaw kodeks ukraiski, czy rosyjski, rnice si zreszt nie treci, lecz jedynie numeracj artykuw), a sub wasnemu pastwu, jako tzw. kapitalistycznemu, sowiecka sprawiedliwo interpretowaa jako zbrodni przeciw interesom rewolucji i midzynarodowego proletariatu. Wacicieli fabryk i dbr ziemskich albo ich dyrektorw sdzono z kolei ryczatem i bez ogldania si na rzeczywiste stosunki, za wyzysk robotnikw. Nie pomagay tu czste zbiorowe petycje robotnikw lub chopw, stwierdzajce ich wdziczno dla sprawiedliwych, humanitarnych i ofiarnych "burujw"; inicjatorzy tego rodzaju akcji wdrowali natychmiast do wizie w lad za swoimi szefami, jako "sualcy kapitalizmu". Z tej kategorii aresztowanych wielu zagino bez ladu, innym wymierzono wysokie kary sdowe, powyej lat 10., jeszcze innych po prostu sowieckim zwyczajem trzymano w wizieniach ledczych bez wyrokw i sdw albo wymierzano zaocznie 8-letnie kary administracyjne. Innym rodzajem aresztowanych byy te warstwy naszych obywateli, ktre w subie rzdu polskiego - przeniesionego do Parya, a nastpnie do Londynu i kierujcego dalsz walk naszego narodu o wolno przeciw totalistycznym najedcom, przystpiy do tworzenia w kraju polskiego pastwa podziemnego i armii podziemnej. Rosja Sowiecka, sprzymierzona w latach 1939-1941 z Niemcami, tpia wwczas bezwzgldnie wszelk akcj polsk w tym kierunku. Aresztowano, skazywano na mier i wywoono tych samych Polakw, ktrych dziaalno w przyszoci, kiedy Niemcy zaatakoway ZSSR miaa wyda bogosawione owoce dla zagroonej miertelnie Moskwy, skoro armie niemieckie miay na swoich tyach do zwalczenia stae niebezpieczestwo zbrojnej ____1_______zuzus________sweet

56

the stingfs22dywersji, zorganizowanej przez polsk armi podziemn. Ten rodzaj winiw, onierzy niegasncej walki o wolno, zapenia sowieckie kryminay przez cay okres okupacji, a do wybuchu wojny z Niemcami. Za tymi aresztowaniami sza w lad setki tysicy ofiar liczca przymusowa zsyka w gb Zwizku Sowieckiego. Zsyka obejmowaa przede wszystkim rodziny aresztowanych wszystkich wyej wymienionych kategorii, a nastpnie szerszy krg czynnego ywiou spoecznego, ktrego _____1_______Pookky________cam ron_____1___ ___carlos_gu________omega&____1_______Damn_Orchid_______lupercalia!____1_______i sra_______boogie drama$____1_______tilda_______egg album 1970$____1_______Hostia Puta_______raunchy '____1_______Groovytimes_______dog on fire1____1_______evilio_______world psychodelic classics'____1_______satanic_hordes_3______Sapfhire(____1_______lofot>______Eating The Astoria!____1_______boron_[______technicians%____1_______voltron______dioni sanchez&____1_______pinkjoe_______pink floyd avi*____1______ILIKEMUSIC_J______Takayuki Aihara$____1_______sergioe_______MISTOTERITAL$____1___ ___leathel99______king curly*____1_______yadelaconet$_______Charlie WILSON_____1___ ___wmoidsoos_______702_____1___ ___Revellers>_______*nero'____1_______magsob______gang of new york*____1_______patron voyou_______alpha blondy %____1_______HoustonSlimH#__ ___abajo los_____1_______doh_doh5______beer7'____1_______Matt.the.Black#______Tibetaya+____1_______ArbitronA_______blink 182 chishire5____1_______fsdfdsfsdfdsfsdfsfsfs_______Megablast Above3____1___ ___luverkins]_______sunburned hand of the man&____1______Cradlerock|_______chuck berry/____1______terrahertzB_______squarepusher phoenix)____1_______JHABL_______simmons johnson rain5____1_______streetlightrockl_______The Cider House Rules(____1_______rynsa+_______constantine riddimA____1_______shutitdown55F___$___30 Seconds To Mars A Beautiful Lie (____1___ ___Stoofjood________oh oh den haag4 szczyty podlegay uwizieniu zaraz w pierwszym okresie okupacji. Ten szerszy krg to urzdnicy, nauczyciele, lekarze, ziemianie i kupcy, wjtowie, sotysi i sekretarze gminni, funkcjonariusze spdzielni, stray ogniowych i innych zwizkw spoecznych oraz#____1___ ___o-kay1122b___ ___dj hasebe,____1_______TtAaPp8______ryan szarko origins =____1______PandergoskN___"___Terry Mulan New Skool Fusion 2.5_____1_______yfghfhjfhjf________HY2____1_______redandblack4______la musica nella strada$____1___ ___Hellorion______bleach ost)____1_______Klamea_______Diary Of A Soundboy2____1_______..narcosis._L______unforgettablelanguages$____1_______shnizzle_______ _paul barman3____1_______CaballeroQueDiceNI!_______the juan maclean)____1_______stephenmcdonut_4_____bookashade_____1_______sLk_______smuhg balam ____1_______dipboy___ ___solopsism&____1_______NaySayer/______south of hell.____1_______hasund________Records Make Great Pets/____1_______alexanderbijleveld _______joe strummer0____1___ ___djzan2005_1______DISCO DARLINGS Respect ____1_______tarlosk_______malsteen'____1___ ___xjmcowboyD______curt kirkwood0____1_______*Ellen*_______Al Di La (Del Cielo Blu)>____1_______soulseekguy2___"___Lost Entity Annihilate (L.E.S mix)"____1___ ___supremeon`_______blumchen:____1___ ___gesh_trev[ __ ___Delinquent habits new & improved,____1______www.umove.net_______blaze pepe dae0____1______caraculicom_______toots and the maytals"____1_______decoy________"atom heart"3____1_______jOsE_______samuel reeve me up -paul -base)____1___

57

___kyzer1978_______mason bassliebe$____1_______redcotaQ______d'angelo vh1'____1______wildman_mirko(__ ___spinballs zawodowych. Zsyce podlegaa z reguy caa rodzina: dziadkowie, rodzice i dzieci. Odbywao si to w ten sposb, e oznaczonej nocy, ktrej data znana bya jedynie wadzom i trzymana w tajemnicy, mobilizowano wszystkie miejscowe rodki lokomocji i przewoono w cigu kilku nocnych godzin wszystkich wyznaczonych do pocigw towarowych, ktrych dugie rzdy czekay na stacjach. Do mieszka nieszczsnych skazacw wkraczaa policja, obstawiwszy naprzd wszystkie wyjcia._____1___ ___mankbrainW_______ICE T7784 Obudzonym dawano zwykle p godziny na spakowanie rzeczy i adowano na samochody. Nastpowaa gehenna wielotygodniowej podry w wagonach dla byda, w cisku, brudzie, o godzie, wrd cikich mrozw czy podczas straszliwych upaw. W tych podrach mary niemowlta i dogorywali starcy, pleniy si epidemie, tak e transporty przychodziy na miejsce przeznaczenia czsto ju zdziesitkowane. Na miejscu za, w azjatyckim klimacie, nieraz zabjczym dla Europejczykw, rozpoczynay si cikie prace przymusowe zesacw, ktre pochaniay dalsze, coraz to nowe ofiary. Ostatni wreszcie kategori obywateli polskich zmuszonych do opuszczenia ziemi ojczystej i pozbawionych wolnoci, byli zmobilizowani do armii sowieckiej. Jak to si stao? Po prostu rzd moskiewski, wbrew prawu narodw, a podobnie jak Niemcy Hitlera, po dokonaniu nieprawnej aneksji polskich terytoriw zajtych na podstawie umowy Ribbentr&____1_______laval_PQ2______kerll superba!____1______gentlefawn_______armpit!____1_______muchopu____ ___dj fingaz$____1_______FloydArt______kathe green_____1_______aaaaF_______pi'____1_______Asek________bedrock santiago+____1___ ___CAFCrulesr______a dirty shame avi3____1______Larian1978#_______plastic noise experience#____1_______si2005%_______Vinylgroover-____1_______morgan21T_______MC DEVILMAN MIX TAPE(____1_______hummingq_______position + ebook0____1______sestosento________norton antivirus 2006(____1_______BigMoney121_______sir bootcampG____1_______enna65_ __0___rush - all the world's a stage (remaster) 09 -!____1_______Peilo5_______miles davis#____1_______JihaV_______sadao watanabe<____1_______wayna972z___#___rastaman nah apologize to batty boy&____1______webdaddyro_______brownsville5____1_______PinkBismuthE______rocket from the crypt mpg(____1_______martin83________temped to touch#____1_______QWER04_______*steve mason_____1_______Lkajd&_______air.____1_______x____locustP_______bread and circuitsG____1_______OrkyxL___1___hoxton whores promised land god damn fuck you mix(____1___ ___lukaskuhnF_______jaromir honzak+____1_______morph1,______audio workx everyday,____1______blahbblahblah)______elizabeth herz-____1___ ___tanjubaba______generic flipper jpg)____1______BmoreSycamore_______st. marxmen'____1_______magikart_______Disembarkation&____1___ ___X-dreddeer ______40/40 riddim)____1_______jai_d-L______eric prydz goodlife ____1_______quinnlco_______degrassi_____1_______Fishbed_______bonobo+____1_______gislinn ________broken social scene#____1_______shckttk_______Ardo Juhkov1____1_______bonovox'_______the rifles when im alone*____1_______ABBYK ______*Kiss 2003 08 29 sfv*____1_______thoughtless_ _____stand defiant_____1_______caca______like a cat-____1_______xder_______conrad crystal ture

58

love(____1_______ijuanes2_______santa justa klanop-mootow, przeprowadzi na nich nieprawny pobr wojskowy. Staraem si ustali, jaka bya rzeczywista liczba obywateli polskich wywiezionych w latach 1939-1941. Byo to bardzo trudne. Zwracaem si do w"____1_______tipharh<______as sekiria(____1_______dj_naumov.v.>______Klee Fragen(____1_______sinkintodespairC______subthunk,____1___ ___spacebaba_5______MOON STONE RECORDS!____1_______jedro_______beatles hey_____1_______Tribolo________*roxy!____1_______s7________niech mowia ze)____1___ ___Yogobiker_______terror for sale&____1_______Potenza_RYUU______efterklang(____1_______aiseiw#______para para paradise(____1______katzenvieh _____Boxcar Willy&____1_______berh/_______goodbye lenin.avi ____1_______blessing________midnite5____1_______kapyk________hey foxymophandlemama thats me $____1_______diegonutI[______"sun patch"_____1_______mind______mycel 2005_____1_______inchy^_______cascada5____1_______TheFreakinX[______emerson, lake, and palmer(____1___ ___StockZooi_ ______christie moore&____1_______thewonderblood_______atomica#____1_______sion26e_______carlos baute&____1______Rheinfiree_______Pat travers(____1___ ___schmiouleZ_______the red devils9____1______braidgroup)______castanets dancing with someone'____1_______PizzicatoIV!______Brave Comboadz sowieckich. Ostatecznie skierowano mnie do generaa NKWD, Fiedotowa. Rozmawiaem z nim kilkakrotnie. Bardzo poufnie powiedzia mi, e liczba Polakw wywiezionych z Polski wynosi 475.000. Okazao si jednak, e w liczb t nie wchodzili ani przyapani na przejciu granicy, ani onierze wzici do niewoli w r. 1939, ani aresztowani podejrzani o dziaalno polityczn, wreszcie nie wliczono tu ani Ukraicw, ani Biaorusinw, ani Litwinw, ani ydw, gdy wszystkie mniejszoci narodowe uwaano za obywateli sowieckich. Po dugich miesicach pracy i zbieraniu wiadomoci od naszych ludzi, ktrzy schodzili si u nas z tysicy wizie i obozw koncentracyjnych rozsianych po caym obszarze Zwizku Sowieckiego, ustalilimy t cyfr na 1.500.000. Potwierdziy j wiadomoci otrzymane przez nas w pniejszym czasie z Kraju. Niestety, ogromna cz zesacw ju w tym czasie nie ya. Bg jeden wie ilu zostao zamordowanych, ilu zmaro w potwornych warunkach wizie i_____1_______Rhi[N]o`______klinger784 agrw. Kiedy przystpiem do tworzenia armii, ze wszystkich stron Zwizku Sowieckiego ciga zaczli byli winiowie i zesacy do miejsca postoju pierwszych jednostek. Mieli nieraz do przebycia tysice kilometrw i do pokonania wiele trudnoci ze strony wadz, ktre bynajmniej nie wykonyway lojalnie postanowie ukadu. Dopki znajdowalimy si w granicach ZSSR codziennie do oddziaw naszych docierali ndzarze, osonici achmanami, gonic resztkami si i zdrowia. Mieli za sob dwa lata niewoli i ponienia, przymusowej pracy ponad siy, widok mierci swoich najbliszych, znajdujc si tysice kilometrw od domw i kraju rodzinnego w atmosferze terroru moralnego, ktry odmawia im prawa do wasnej narodowoci, religii, cywilizacji. Ludzie ci mieli wraenie, e wydostali si z pieka, o ktrego istnieniu na ziemi, wychowani w kraju cywilizowanym, nie mieli przedtem wyobraenia. I to jeszcze nie by koniec ofiar. Z czasem dotary do mnie icie potworne, ale niestety sprawdzone wieci o losie tych nieszczliwych polskich winiw politycznych i polskich jecw, ktrych wybuch wojny niemiecko-rosyjskiej zasta na terytorium polskim i blisko frontu. W wielu miejscowociach wymordowano ich przed odejciem wycofujcych si wojsk albo

59

pdzono pieszo i wystrzeliwano po drodze, gdy nie mogli podoa forsownemu marszowi, ktry trwa nieraz setki kilometrw. Koyma Jak ju wspomniaem, jeszcze w wizieniu zetknem si z nazw Koyma. Pniej wielokrotnie obijaa mi si ona o uszy, jakkolwiek bolszewicy niechtnie o niej mwili. Zawsze krtko +____1___ ___jeasley37 ______popcorn in heaven5795520stwierdzano: z Koymy si nie wraca! Dopiero przed samym wyjciem Armii Polskiej z Rosji Sowieckiej przybya grupa 171 mczyzn, ktra wreszcie 8 lipca 1942, w rok niemal po ukadzie opucia Koym. Byli to ludzie rzeczywicie cudem przywrceni ____1_______fastcarY______electrosleep internationalcharrsid11997784 do ycia. Prawie wszyscy mieli amputowane palce u ng i rk i potworne plamy na ciele od szkorbutu. Chocia miliony ludzi wymieray w strasznych warunkach w tzw. obozach pracy, jednak Koyma bya miejscem prawdziwej eksterminacji. Rozmawiaem sam prawie ze wszystkimi przybyymi i mam 62. relacje pisemne. Oglne okrelenie byo krtkie: - Koyma to mier. Moe wytrzymasz rok, najwyej dwa. Owszem, wytrzymasz wicej, jeeli dostaniesz prac w administracji obozu, ale tam dostaj prac prawie wycznie kryminalici. Dla innych - mrz dochodzcy do 70 C, szkorbut, przymieranie godem, bagnet lub kula stranika. - Ale co to jest owa Koyma? - Koyma to zoto. Ile tego zota, nikt nie wie. Zoto jest wszdzie; pod mchem, pod kamieniami, zoto jest na samej powierzchni. Wydobywa si je w najbardziej prymitywny sposb, a potem tonami wywozi w samolotach na poudnie. Wedug ich relacji transport na Koym odbywa si przez Wadywostok, a stamtd lub z portu Nachodka statkami do%____1_______natywat______david lamotte+____1_______woondoom________music of the andes&____1______JameSpaderg______sugar plant(____1_______maxhard19______apex symetry ep;____1_______vincentblackshadowd_______Charalambides Joy Shapes'____1_______defanddumbcrew A______airtight$____1_______verdiblanco_______ultravox'____1_______belushig________snatch all i w7____1_______ositobxl_______kaos feel like i feel glimmers.____1_______copystat!______The Carthy Chronicles_____1_______grthtgh*_______cougars_____1_______@gu@_______calas#____1______ maynards dick<_______burst'____1______ILoveMusic"______eddie torres,____1___ ___zarath333________colloquial russian#____1_______xebecheu_______my threnody)____1_______Dragant/_______sleeping sun 2005!____1_______kahri8______sartre paul ____1_______massi"_____cut killer*____1_______star_guitar/_______Advance Cookie.____1_______papercutcasualtys;_____vodka collins_____1___ ___JackieBoy1_______!!!&____1_______xtxax_______"the art of war"9____1_______lalallalalalalalalalalala^_______ Funerary Dirge ____1_______jeudyy___ ___soviettes_____1___ ___guacamowa8_______Bembo+____1_______IRON SWORDZMAN4_______hasan salaam,____1_______pin--ion_______suicide girl amelie ____1_______ytoiyur_______dr kucho_____1_______gig79q_______tim maia7____1_______ctv828" __ ___hardcore tribute to the real oi!!____1_______nervous dudeP_______Sla"____1___ ___TATTLER21@_______soulseek0____1_______FreekOneQ_______def cut - the beat back#____1_______Krakatoa_______artefactum'____1_______faktor-1________Pow(d)er Pussy'____1______alba_gu_brath___ ___aerosmith"____1_______kusanagi___ ___dubadelik_____1_______imanooo________tiesto1____1_______Hene & Hauis_______depeche mode lillian_____1_______mckinley_______Berlin3____1_______Green

60

Groove15[_______cote d'azur concerts_____1_______krankosE_______outhud*____1_______can'o'beans_______"the pictures"#____1_______Damn_Orchid________karnnos#____1_______and_1_____Rouge Library-____1______PzychoPink9_______california dreamin_____1_______suksu _______incubus$____1_______J.Death_______sylvia saint____1_______adamisreallysmart3______clipd beaks1____1_______adelaide1979E<______strokes room on fire(____1_______RMenin_______alex chilton jack'____1___ ___CrazyLegsK_____andy lee lang+____1_______ArbitronB_______blink 182 cheshire'____1___ ___gordo1986_______kings of leon3____1_______osheldon______Primeridian Da All Nighter9____1______housebreakers_______Brahma Bringing In The Dawn ____1______zezebrabra_______ennio#____1_______uba3000_______ascii disco"____1___ ___Michal b._______heesters)____1_______laneenhag_______DEAD MEN WALKING+____1______thedarkness70_____warchild help+____1_______4dacause0______hint beau selectah*____1______josephkaye^_______felt birmingham+____1_______artemida|-______red's last day avi)____1_______Razorwire_Halo______moonsorrow#____1_______arcbas!_______magic number"____1_______ftumo%_______zero another!____1_______Dozius _____Norken sfv_____1_______HALL0C______erminig"____1___ ___shaltzman_______the bees*____1_______Chandra_______give it to my baby4____1______41eme KoChMaR_I______rising sun pure talent#____1_______panconchanco________sistem'____1_______RVR________swords metropolis*____1_______live!live!live!w______"goldroom" ____1______xaguliford________comix1____1_______rauno76________i was made for living you!____1___ ___shayne_ds________fix you&____1______gaboesgabo________rebel music/____1______kyndthomas_______i love music scott k)____1______paulamanzo_______catching tales:____1_______endoweez[*__!___Gilles Peterson Presents The BBC _____1_______oldebag?_______A.C.T..____1_______jpayral,n______evereve tried & failed____1_______franzapaI_______carne para tiburones.____1___ ___phishfood_______squrirrel nut zipper_____1_______amarze)_______one week*____1_______MinnieMouseIsDead_______Rvsvett*____1_______Arnoldsport1234_ _____Dreamscape!____1_______RAW%_____ronson porter)____1_______veganempire_______pareslow live(____1______itsalltrue _____dih i lik eit*____1_______Wildschweineimer0__ ___ngobo jpgY____1______BarracudaRock___;___(song) Joan Jett - nr. 14 on Pure and simple : Here to stay!____1_______peluo rasta_______aisha+____1______Hampreston_______Classical guitarJ____1_______kokaine___2___Suzanne Palmer - Luv 2 Luv (Cevin Fisher Club Mix)(____1______mujer mutante______F.A.N.T.A.&____1______Addi Boogaloo______supercat(____1_______permrit________mp3 *wang leehom8____1_______HxCgirl___ ___Maylene And The Sons Of Disaster8____1_______Radio P___ ___Ennio Morricone Attack & Mistake-____1___ ___sci fi si_______broken social scene_____1_______Kiq_______tokio hotel&____1_______40zone_(______positive ways 3?____1_______ampolletaenchufe_______riverside second life syndrome97784 Magadanu. Podr ta, pod

pokadem, w najokropniejszych warunkach, trwa 14 dni. Polacy przybyli na Koym jeszcze w r. 1940, w dwch transportach liczcych po kilka tysicy ludzi. Stwierdzono, e statek, ktry wypyn z portu Nachodka____1_______snowballing_______Kitty Daisy and Lewis:____1_______devillock05r_______respect to studio one disc two.____1_______nytransitkid@hotmail.com _______queen"____1___ ___yuikimura(_______coco Tea4____1_______DancerevolutionK______destiny's child live*____1_______d-boy52_______lil boosie bad ass#____1___ ___Braden261___ ___Old Canes*____1___ ___soyelpipo_______entombed lucifer!____1_______ALBUNDYO__ ___fenix pho$____1_______Jiquinho________sesto sento$____1_______Vargsang666])______rosenrot$____1_______mild0211_______dylan group"____1_______explozonX___ ___cat power'____1_______agrocalm@______parralelagrams_____1_______krk9______van buuren*____1_______theblastradius_______cold porter_____1_______cucaz&_______mew"____1_______tara_rz_______luigi nono&____1_______la_andarica)_____itty bitty(____1______Larian1978$______smalltown boy_____1_______juganort _______TQ1____1_______yenneferO______riverside Conceiving You.____1_______BkuesGuitar"_______aebersold vol

61

114C____1_______frawostiaagainsttheworld_______diaframma sesso e violenza____1_______mrh ______Andrew Brown Suer!____1_______GOOKS3______cole e no7#____1_______EcstsyDreamsO_______soulex.____1______fourtwenty_______Audio Sedative Hero(____1_______GHillsFinest_______Halli Aston/____1_______i heart booj_____sharks keep moving+____1_______stardogchampion_______after hours+____1_______thismwc*______ryan adams 01-17-03|____1_______TarzannnN___c___[Serpent.] les serpent sa sert a ce faire sucer par les ptite chinoise en ecoliere entre 12h es 14h3____1_______reverbandwhiskey_______ghost of monkshood!____1_______opelkaa______jin chi 3d3____1_______doublej_______alex calver and jay sanders#____1_______marz!_____jenna jameson,____1_______circoloco2227_______luther vandross_____1___ ___GibSieAufV_______for u2____1_______dstyle________I Like It rmx Vivian Green &____1_______rawvybes!______jessie powell.____1______xHxYxBxRxIxDx_______harry connick jr&____1______Bobby Milk _______Max Richter!____1_______mike512___ ___galctica"____1_______flor18_______badalamenti____1_______Sunshiney_SunShine@_____neil young"____1_______tanakh_______Tomas Jirku8____1______helen of troyM______big tom and the mainliners.____1______Madame_Inanna_______all day mourning.____1_______Last Resort5_______annihilator waking_____1______patricia80&_______him ,____1_______xneorabx________los nuevos sabrosos.____1_______Dim-Trij)______"Theme from Dead Man"=____1_______berninibullard$______minus story no rest for ghosts'____1_______cHuRrEi4_______inuyasha movie'____1_______djtinus______happy tv julien)____1_______rabrutz<_______temblando corsini2____1_______riccardo_ct_______coldplay bigger norway.____1_______Toganite_______kanye west golddigger'____1_______Jagusia_______agata budzynska<____1_______eatthebabymmmgood_______a dirty shame [soundtrack]*____1___ ___caramilla_______daniel lindstrm8____1_______ZE_R0___"___broken social it's all gonna break*____1_______Yuenfoon_______diciples of phunk%____1_______smithmat; ______weeping tile ____1_______noamhod________lost 201$____1_______ZIGGY 76:______hasky resky!____1_______zboinek____ ___MBrothers'____1_______ellroy53______disciplina kime.____1_______soulsix six six%______amphetameanies0____1______fasteddy69_______give me funk dockerty_____1_______tiffi_______a1_bomacE____1_______I_love_AzN_bois___%___se7en atmosphere -headshots -edition_____1_______buzonj___ ___dj glasse!____1___ ___peopleinc_______sabrina$____1_______Pablo_AkarosH______Sucada !____1_______guybass____ ___partiture$____1_______Artsider0______Sam and Gigi/____1______guidoschotten_______rugged give it up____1_______dismemberedtom/______A.R.E. Weapons.____1_______RiddimL______Juice Aleem Heel n Toe &____1______sergio2219^_______FURIOUS ZOO,____1_______layer_______Beaumont Tiburon Court'____1_______dimakouv________arctic monkeys_____1_______VincCe _______sizzl4____1_______Bad_Companye<______casablanca records story ____1_______pazuzu74S_______deadguy'____1______CassedyOne"_______"Motorcycle"O____1__ _ ___MiColeFPD___5___Gov't Mule- Live- With a Little Help From Our Friends<____1______mindsintrance_______shakespears sister black sky*____1_______bubbahotep05Q______ugly duckling&____1_______willnana_______My number one#____1_______purrboxx_______let him fly ____1_______laninya_Z______westlife#____1______HIFIDELITYpD______dorotea

62

)____1______kristjansen69_______sco stapp/____1_______ditchdigger _______biosphere dropsonde!____1_______andikolp___ ___steve bug(____1_______incog_ ______sonic empire usual5____1_______jgrummm_A______Masters Of Horror Soundtrack ____1_______superlegato________lobe_____1_______Pookky________camron$____1___ ___Camada_80_______sigur rose(____1_______marogonR_______shakira ladrones$____1_______tox-zic________pink martini(____1______chryssalis-_____Turner hughes0____1___ ___neilycoco:______family ties theme tune$____1_______uncode$______uncode duello2____1______Softmaximatort_______Alexandroid Sinoptic!____1_______seeeek|I_____ellis paul 5 lipca 1940, mia pod pokadem okoo 5000 ludzi. W r. 1941 przybyo 2600, jednak nie wszystkich wyadowano w Magadanie, 1500 skierowano do portu Piostraja Dreswa. Liczb obywateli polskich na Koymie w latach 1940-1941 mona ustali, obliczajc ostronie, na przeszo 10.000. Jak i w innych wypadkach, tak i w tym, wadze sowieckie nie dotrzymay umowy o zwolnieniu wszystkich Polakw po zawarciu ukadu z rzdem polskim. Ogem wadze sowieckie zwolniy z Koymy 583 osoby.+____1_______monkeybutlerh_______alan partridge%____1_______keteY_______futbol en accion1____1___ ___sparadrap_______DJ PEABIRD Spicy Breakz,____1_______bman000 ______Detective Comics 810%____1_______malvidoy______peter mccowan+____1_______nando.az@ig.com.br_______pelebroi8____1___ ___blindspot_______Selfish Shellfish Ootsi bootsi_____1_______leydey_______J Live_____1_______dave74________hoopoe#____1_______SkromnovousQ_______asmegin+____1__ _____dondudoK ______Alejandro Fernandez$____1___ ___dj manuna_______WIPPENBERG-____1______niedzwiadek17A______pimsleur gaelic$____1_______wumpyH______sexual healing*____1_______zboypopsicle______ Javier Solis&____1___ ___Devorzhum______SITD odyssey&____1_______bardouj7_______grand national ____1_______deo9_______tori welles$____1______floortjefloorl_______Noisex4____1_______Schattenreich666f_______The Oxidising Angel&____1_______bigsmall______art garfunkel%____1_______Brame_______vanessa da mata+____1_______jOElRaMiReZ666999___ ___goregrind$____1_______redlightdistrict_______Bl,____1_______smirnoff103_J______er otek beat down+____1_______maggieb_______zhanna bitchevskaya ____1_______Jedi_Luc_Br________iurd8____1_______faqqoo___!___Complete Partitas for Harpsichord$____1______vladdraculf,__ ___metal mpg)____1_______Share_Metal9______dawn of relic"____1_______zyyitandlapu _______ani d97784 Jedn grup zwolniono we wrzeniu lub padzierniku 1941 w liczbie 150 osb, drug 31 grudnia 1941 w liczbie 262, a trzecia, o ktrej ju wspomniaem, opucia Koym 8 lipca 1942 w liczbie 171. Wtpi, czy z pierwszych dwch ktokolwiek w ogle dojecha do naszej armii i wydaje mi si, e mona jedynie pomodli si za dusze reszty z 10.000 wywiezionych na Koym. Jak ju pisaem, niezmienn moj trosk by los 15.000 oficerw i podoficerw z obozw jenieckich, ktrzy wpadli jak kamie w wod, o ktrych wadze sowieckie nie chciay udzieli adnych informacji. Przychodziy do nas rne wiadomoci i pogoski, ale wszystkie byy zbyt oglnikowe i niemoliwe do sprawdzenia. Ot jeden z przy5____1______SludgeBastard________corrupted el mundo friobyych z Koymy, p. P. (nazwisko jest mi znane, lecz nie podaj go ze wzgldu na rodzin znajdujc si w Polsce), zoy owiadczenie tej treci. Pracowa on w jesieni 1940 przy budowie drogi tiangijskiej na 64. kilometrze od gwnej trasy. Tam zetkn si z sowieck ekspedycj badawczo-naukow, poszukujc z rud i metali, ktra przypadkowo nocowaa w tym samym baraku. Od niej dowiedzia si, e przy budowie linii Jakuck-koyma zatrudnionych jest duo "generaw i oficerw polskich", e panuje tam bardzo surowy regime i e zblienie si do pracujcych jest

63

wrcz niemoliwe. Inny nasz onierz pisze: "W Pryisku Konsomolec (na Koymie) byo 5000 winiw, w tym 436 Polakw. Z godu i wycieczenia umierao dziennie 7-11 ludzi w tzw. zaboju przy pracy zalenie od siy mrozu, bo gdy mrozy dochodziy do minus 68 C, maro wicej z tzw. szoku termicznego. Spord Polakw pozostao ze mn tylko 46 ludzi, a reszta zmara z wycieczenia, godu i pobicia. W marcu 1941 przyby na pryisk Konsomolec wizie, byy rosyjski naczelnik NKWD pnocnej Kamczatki z pwyspu Czukotka, gdzie znajduj si kopalnie oowiu. W rozmowie z nim dowiedziaem si, e w r. 1940, w miesicu sierpniu, przyby na Czukotk okrt, ktry przywiz 3000 Polakw, przewanie wojskowych i policji. Wszystkich Polakw, ktrzy przybyli na Czukotk, zapdzili _____1_______nesfa4_______kod.____1_______Mozzanq ______stateless - bloodstream$____1______cross x me___ ___brace war'____1___ ___mewkewpsy ______Alkaline Trio)____1_______fadingendlessly+__ ___the stars9____1_______noaddictionxxx_______black white dont know yet%____1_______lalamjp______sepalot fraud8____1_______2deep.___!___Loftis III Don't Want To Be Right*____1_______guschiezaro_______bebel brighton3____1_______Salma_Pierce________robbie williams tripin____1_______der_upir_______festival out of line&____1___ ___liffarome+______Metrosensual#____1___ ___100naMove____ ___impulsive(____1_______negriton_______john mclaughlin_____1_______dnbboyi_______99% fat.____1___ ___Demonized________corrupted mundo frio,____1___ ___mezza6969_______lets rock soulchip'____1___ ___moonraven0______SLINKY WIZARD_____1_______rrzzvvg_______champion3____1______manwitashuvel_______b boys rock the world+____1_______Kurdt CumberdaleU _____smudo rudi%____1_______pier78fr________"Magic Slim"#____1_______anaika.______bond quartet$____1_______liphedd1X______mollenhauer*____1_______RicGregorio________Novela America6____1_______King SalmonD_______toxic Deliver Us From EvilR____1___ ___Tangerina___8___Clint Mansell Requiem for a Dream (Orchestral Version)&____1_______suaff _______Plastique Sounds_____1_______FlodehoN_______slayerrrsid11997784 do kopalni oowiu, w czasie pracy za celowo zapdzano ich w najbardziej tlenkiem oowiu wypenione chodniki. Wskutek zatrucia dziennie wymierao do 40 osb. W czasie do mego odjazdu zmaro 90 Polakw. Na miejsce Polakw w r. 1941 przywieziono Gruzin0___1_______FeRnAnDoI_______High Energy Lite Frequency_____1_______D@T@A______porn movie#____1___ ___tastykake____ ___bob dylan(____1_______dutty2399_______terror fabulous(____1_______nishinomiyas_______lostprophets.____1_______vhinzzq_______freedom jazz dance book(____1___ ___mattpaddy________trojan beatles_____1_______Odio____ ___civico 88f3w i Kazachw. Do mego wyjazdu z Koymy, tj. 7 lipca 1942, ani jeden Polak z Czukotki nie wrci." Opis Koymy, warunkw pracy i straszliwego traktowania winiw wymagaby napisania caej $____1_______djf2oq______gat decor chus-____1_______maldr______Akwid Sentir La Vida 4____1_______rapstallion_______kris tall beefcake robag"____1______hexbreakerD1______zymurgy>____1_______enjoy302L__&___DROP THE PRESSURE REX THE DOG MIX MYLO#____1___ ___marcoss81__ ___bassliebe+____1_______isdochgonzegal________Smith&Mighty1____1______ukbboyinf o9______Moondog Birds Ladiment+____1_______ton_yeah?5______micah the bc coast,____1______magnifique_______playing the angel.____1_______kpostuma________MARGINAL dead man

64

ray&____1_______shiriusub&_____The Gift golf-____1_______indomatt239_______DEVENDRA BARNHART)____1_______rafael alvarezq______zoot woman!____1_______tarlosk___ ___malmsteen%____1_______lashap_______Paul Oakenfold%____1___ ___BERNADETE________duran duran_____1_______vesse________rape mea____1___ ___celacanto^___G___FRANZ FERDINAND - you could have it so much better with franz ferdinand0____1_______flesh_vs_machine______tickle monsters"____1___ ___Yogobiker _______naildown(____1_______dropslip%_______girls break out.____1_______sometimes motion______David Dondero_____1_______jereiv_______MASKIO0____1_______jee jee jee!_______teenage fanclub live'____1_______mnmlbitJy______nino astronauta)____1______ftvalentim________roberto carlos_____1_______letm31n________76.14&____1_______sarai4_______francisco lopez_____1_______JIMMES_______SILK"____1______angelrielo_______lesbian_____1_______d ama______dark light&____1_______JAZZOU#_______GORAN BREGOVICH*____1______alba_gu_brath_______home tonight*____1_______giuseppe1234.______Russian Girls(____1_______crxxkidH_______element of crime&____1_______lissyfly_______helgi jonsson,____1_______eroc4209______d bridge romance vip'____1______jordilermaE ______homies homos(____1_______Nune_______mourir c'est facile#____1___ ___agadaxera __ ___star wars)____1_______ray_______severed head of state:____1_______djwarp8__#___deep zone project deeper & stronger#____1_______gmnorth_______YERBA SUGAR%____1_______kortex79$______ouest cartel1____1_______elcaset______Kempston, Protek & Fuller+____1_______mangoc_9______smith & mighty retro_____1_______panzadeW_______BBW_____1_______12345555________moist_____1_______je dro_______sakesho"____1_______SOfiAW______Dafne Zuiga+____1_______TRECKONE_______IMMORTAL TECHNIQUE(____1______noodlebomb (_____reaktor 4.1.3,____1_______chowchila charlie_ _____OMG1337h4x'____1___ ___TatuBluesW_____andrew strong6____1______Gallarhorns______omega red star of hungary=____1_______noisebmstupidevildustrial ______Voidance Conclusion!____1_______Silenageige_______macha*____1_______LoVe_Me_______all because of you5____1_______melissavanb'_______atticus dragging the lakeksiki. Na Koymie odmowa pracy nawet wskutek choroby lub omdlenia uwaana jest za sabota i zaraz na miejscu karana natychmiastowym zastrzeleniem; stranik (strieok) jest panem ycia i mierci. Uywana wszdzie formuka: "krok w prawo, krok w lewo, krok do przodu, krok do tyu, konwj uywa broni" na Koymie jest lepo wykonywana. Warunki ycia s tak straszliwe, e zaledwie 15% moe przetrwa wicej ni jedn zim. W zasadzie winiw zwalnia si od pracy, gdy mrz przekracza 51 C, jednak w praktyce nie zawsze jest to stosowane. Prawie nikt nie ma butw, a nogi owijane s szmatami znalezionymi na mietnikach. Obowizywa 12-godzinny dzie pracy, ale winiowie, ktrzy nie wykonali normy, pozostawiani byli z reguy na nastpn zmian. Winiw uwaa si za wyrobnikw jednorazowych. Jest to cakowite, wiadome i rozmylne morzenie i tpienie ludzi. Opis innego wiadka mwi o tych, ktrzy zostali inwalidami: "Widziaem jeden taki obz w Magadanie. By to cay osobny obz zamieszkany przez kaleki bez rk i ng. lepych nie widziaem. Wszyscy zostali kalekami wskutek odmroe w kopalniach. I oni nie byli na askawym chlebie, lecz pracowali przy wyrabianiu koszykw i szyciu workw. Nawet kaleki bez obu rk wykonywali prace przy przetaczaniu nogami ogromnych klocw drzewa. Inni bez ng rbali drzewo na opa. Najosobliwszy by widok tych inwalidw pezajcych pitkami do bani (ani)."

65

Wszyscy nasi ludzie, ktrzy stamtd wrcili, powtarzali wiadomoci pochodzce od winiw sowieckich, e w odlegych rejonach wschodniej Syberii (dorzecze Leny i Jeniseju) znajduj si specjalne obozy odosobnione cile od reszty wiata. Tam podobno miano przewozi inwalidw. Od jednego z naszych winiw, ktry w porcie Nachodka widzia te transporty, pochodzi wiadomo: "Koszmarne widowisko, ktrego wiadkiem byem w obozie Buchta-Nachodka. Jednego dnia wielki okrt przywiz ok. 7000 kalek z obozu Koymy i Czukotki. 70% bez ng i to bez obu ng, bez rk, uszu, bez nosw, lepi i wariaci. Rok temu, a niektrzy tylko kilka miesicy temu, byli wyprawieni jako zdrowi ludzie, a dzi nieprawdopodobnie okaleczeni, tarzaj si na brzuchach, albo w ogle ju sami nie potrafi si rusza. Przewanie z politycznymi artykuami. Czy mylicie, e ich zwalniaj? Nie. Oni byliby kompromitacj regime'u. Czsto z tymi biedakami rozmawialimy. Zo ciska za gardo, kiedy widz ten obraz. Biedakw nie zwolnili, ale wywieli na wykoczenie w gb Syberii daleko na pnoc od Irkucka. Sam pracowaem nad przygotowaniem wagonw dla tych biedakw. Odeszo sze transportw." Zasada niewypuszczania nikogo z Koymy jest cile przestrzegana. Dotyczy to nawet stranikw NKWD i urzdnikw. Oczywicie yj oni stosunkowo dostatnio jak na warunki sowieckie, ale nigdy ju nie ujrz wiata poza Koym. Zoto Koymy Na Koymie istnieje kilkaset wikszych orodkw wydobywania zota. Mam o nich pisemne relacje. Staraem si ustali liczb ludzi na Koymie. Mona przyj jako pewnik, e na Koymie znajduje si stale ok. 400.000 winiw i ok. 50.000____1_______isaact.w_______Matthew Dekay 2 Da Groove/____1_______Blazin Beatz!______motorola surfboard%____1_______dodo1________jaap ter linden:____1________zakix_v"__"___Skua Lovelle The Morris Jesup Rise&____1_______DJJIMMYB_______Leiam Sullivan#____1_______Shawlin3N______dub deluxe0____1_______song for shelter; ______Munich's Finest ____1_______pohlak____ ___oh my god'____1_______djmalo_______john beltran joy*____1______**Legion**_______"reactionary 3")____1_______mrlevi_______Farmer Not So John7____1_______Julio sin Tierrar______To Beat or Not to Beat#____1___ ___Fdavis138___ ___brak showB____1_______lostlittlerobot___"___Illustrator CS2 Essential Training)____1___ ___camila_bu_______yeah yeah yeahs2____1______pendictive_!______pep love birds eye view ____1_______fano29____ ___sevendust#____1______faustus100______hrspiel%____1___ ___benton_fr______Solid Steel0____1_______dive or diey_______Full Blown Chaos mpg.____1_______johnny_simpson2______justinesbedroom2____1______supahero21_______Dj Premier And Mr Thing#____1_______amery ______lionel richie)____1___ ___pavidalasP______eldbjorg raknes+____1_______xtort242.T______necessary response"____1_______R0BB23N______the gun shy_____1_______sagal87_______sunrice2____1_______LSASS! _______Welle Erdball Arbeit adelt.____1_______dreamlikealice_______spanker madnessrrsid11997784 tzw. ludzi wolnych, ktrzy oczywicie pracuj w innych warunkach ni winiowie, ale jak ju wspomniaem, bez prawa opuszczenia Koymy. Winiowie sowieccy obliczaj, e w okresie 1935-1940 przybyo na Koym ____1_______zampano2004L______Buddha On The Moon My Own)____1______Mitsos0511Z_______psycho chicken-____1___ ___The Joker________Wiscosin death trip0____1_______BLACK MAMBA_______the work of

66

director2____1_______www.laterax.comd______Right

Thing ZTrip"____1_______diecip_______frame afo 4!____1_______YoBrate___ ___Spermswap+____1_______manhoso_______bruno e marone 2005/____1_______gabrielschwindt_______ultraje a rigor+____1_______frnc _______Wordy Rappinghood tobi2____1_______padoma________a computer animation vision$____1_______reiowj______psssenarrrrio%____1_______Damn_Orchid____ ___puissance'____1_______arrakiscracker_______milk inc'____1_______tochtachtich_______sinsemilli=____1___ ___gaoerjiya%___#___Les Chanteurs et Le Grand OrchestreH____1_______Alphonse Elrich___)___CALL ME, BEEP ME! (The Kim Possible Song)(____1___ ___renserver_______stink of flesh*____1___ ___fresh2defK_______DJ Quik - Trauma)____1_______Sean Clancy>______louise cyphre"____1_______Seisev_______Blue Lagoon/____1_______necrobehemothra_______kazuki tomokawa#____1_______alexeirZ______Garry Hughs4____1_______..:teaser:.._______corrupted el mundo frio,____1_______everlit_E______cullum catch the sun%____1_______zazenbooS______funk carioca"____1_______nachob _______babasonicos"____1_______luasa[_______Dan Ghenacia'____1______mrb_bakker _______stellastarr*+____1______dnitaafive________dolphin brothers6____1_______www.EuroAura.comO+______db dynamics processor9____1_______fsdfdsfsdfdsfsdfsfsfs_______Luciano Supervielle8____1_______my7xlisnotyetinventedK_______Spawn of possesion_____1_______aclient_______merck_____1______CosmicGirl_______moby2___ _1______zakdigital1;______Tactile Changing Slowly%____1_______ilSanto______Mending Point)____1_______madluv[______habla con ella srtB____1_______daibhidhanrigh___#___ceol gaidhlig mar sgian nad amhaich_____1_______muchopu________krondon#____1_______Narcolepsia_______Flash 5%____1_______Victory2000___ ___mp3 "hem"_____1_______cskasdf_______savages_____1_______canishF_______mxpx6____1___ ____korruH___ ___Tanel Padar Welcome to Estonia;____1_______miRaGeD___$___minimalistix struggle for pleasure$____1_______claytobbi______zabiela live#____1_______mothek_______felix laband5____1_______k3nnyyT_______molemen-lost_sessions-2005swe&____1_______hm0725&______Bono Let's Go ____1_______ramziessaidc4______bender floodgates#____1___ ___Savagelab!___ ___beethoven-____1_______zz00q#_______the wallstone hang on&____1_______Shaboo23______operation ivy-____1_______minishop_______two stars tabernacle"____1_______razza_______all internal_____1_______mrbaran________berio!____1_______martin______earl klugh&____1___ ___Perdurabo________lucifer wars&____1_______spiknardl______stark reality9____1_______jazzinthehouseL_______Diary of a Mad Black Woman84 3

67