100 Sposobów Na Zgłębienie Tajemnic Umysłu

IDZ DO
PRZYKADOWY ROZDZIA
SPIS TRECI
KATALOG KSIEK
KATALOG ONLINE
ZAMW DRUKOWANY KATALOG
TWJ KOSZYK
DODAJ DO KOSZYKA
CENNIK I INFORMACJE
ZAMW INFORMACJE
O NOWOCIACH
ZAMW CENNIK
CZYTELNIA
FRAGMENTY KSIEK ONLINE
100 sposobw na
zgbienie tajemnic umysu
Autorzy: Tom Stafford, Matt Webb
Tumaczenie: Ewa Borwka, Daria Kuczyska-Szymala
ISBN: 83-7361-893-7
Tytu oryginau: Mind Hacks
Format: B5, stron: 384
Poznaj sekrety funkcjonowania mzgu
Procesy zachodzce w mzgu
Selekcjonowanie informacji odbieranych zmysami
Sposoby przyswajania wiedzy
Badania ludzkiego mzgu przeprowadzane przez ostatnich 20 lat dowiody, e
porwnywanie zasad jego funkcjonowania do dziaania komputera jest duym bdem.
W wyniku tych bada dostrzeono, jak ogromn rol w procesach mylowych
odgrywaj emocje. Sposb przetwarzania informacji przez mzg to niezwykle
skomplikowany proces, ktrego nie da si porwna z jakimkolwiek procesem
obliczeniowym realizowanym przez komputer. Badaniami sposobu funkcjonowania
ludzkiego mzgu zajmuje si neuropsychologia kognitywna. Dziki niej moemy
dowiedzie si, w jaki sposb nasz mzg interpretuje sygnay docierajce do niego
ze zmysw, jak przyswaja wiedz i jak selekcjonuje informacje, ktre zapamitujemy.
Taka wiedza jest przydatna nie tylko psychologom. Jeli poznamy tajniki dziaania
umysu, bdziemy mogli projektowa witryny WWW, ktre bd zapada w pami,
aplikacje, ktrych obsuga nie przysporzy problemu uytkownikom, i reklamy, ktrych
tre bdzie oddziaywa na waciwe orodki mzgu.
Ksika 100 sposobw na zgbienie tajemnic umysu to przegld wynikw bada
naukowcw zajmujcych si neuropsychologi kognitywn. Przedstawia nie tylko
sposb funkcjonowania ludzkiego mzgu, ale rwnie powizania pomidzy jego
dziaaniem a naszymi zachowaniami. Podpowiada metody rozwizywania rnych
problemw z wykorzystaniem okrelonych waciwoci naszego mzgu. Czytajc
t ksik, dowiesz si, jak dziaa mzg, w jaki sposb filtrujemy i przyswajamy
informacje oraz jak funkcjonuje nasza pami. Nauczysz si lepiej wykorzystywa
swoje moliwoci intelektualne oraz uwzgldnia zasady funkcjonowania umysu
podczas projektowania aplikacji i witryn WWW, pisania tekstw oraz rozmawiania
z ludmi.
Wydawnictwo Helion
ul. Chopina 6
44-100 Gliwice
tel. (32)230-98-63
e-mail: helion@helion.pl
Sposoby badania ludzkiego mzgu

Przetwarzanie informacji wzrokowych
Koncentracja
Procesy zachodzce w mzgu podczas suchania i mwienia
czenie informacji pochodzcych z rnych rde
Zapamitywanie informacji i wyciganie wnioskw
Ta ksika pozwoli Ci w peni wykorzysta moliwoci Twojego umysu
Spis treci
Sowo od redaktora polskiej edycji ............................................................................................... 7
Sowo wstpne ............................................................................................................................... 9
Informacje dodatkowe ................................................................................................................. 11
Przedmowa ................................................................................................................................... 17
Rozdzia 1. Wewntrz mzgu ....................................................................................................... 27
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
Zobaczy, jak dziaa mzg, bez zagldania do jego wntrza .................................. 28

Elektroencelofalogram: EEG pozwala na uzyskanie oglnego obrazu .................. 31
Emisyjna tomografia pozytronowa: poredni pomiar aktywnoci za pomoc PET ...32
Funkcjonalny rezonans magnetyczny: stan obecny .................................................. 33
Przezczaszkowa stymulacja magnetyczna:
wczanie i wyczanie fragmentw mzgu ............................................................ 34
Neuropsychologia, mit o 10% i dlaczego wykorzystujemy cay mzg .................. 35
Centralny ukad nerwowy ............................................................................................ 39
Kora mzgowa i cztery paty ........................................................................................ 43
Neuron ............................................................................................................................. 45
ledzenie wpywu funkcji poznawczych na przepyw krwi w mzgu ................. 49
Dlaczego ludzie nie funkcjonuj jak przyciski windy .............................................. 51
Twj wasny homunkulus sensoryczny ...................................................................... 54
Rozdzia 2. Widzenie .................................................................................................................... 59

13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
Zrozumie przetwarzanie wzrokowe .......................................................................... 59

Zobaczmy ograniczenia naszego widzenia ................................................................ 65
By widzie, trzeba dziaa ............................................................................................. 69
Plamka lepa ................................................................................................................... 72
Przerwy w widzeniu ...................................................................................................... 76
Gdy czas si zatrzymuje ................................................................................................ 78
Zwolnienie fiksacji to szybsza reakcja ......................................................................... 81
Faszywe trzy wymiary ................................................................................................. 83
Obiekty mog si porusza, ale nie rdo wiata ................................................... 88
Spis treci
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
Znaczenie gbi ............................................................................................................... 91

Jasno to nie to samo, co luminacja zudzenie cienia pionka ........................... 97
Wywoywanie zudzenia gbi za pomoc okularw przeciwsonecznych ........ 101
Zobaczy ruch, gdy nic si nie porusza .................................................................... 103
Adaptacja ....................................................................................................................... 106
Pokaza ruch, gdy nic si nie porusza ...................................................................... 109
Ekstrapolacja ruchu: opnienie rozbysku ............................................................. 113
Jak przesuwajce si kwadraty staj si kroczcymi stopami? ............................. 116
Zrozumie zudzenie kbicych si wy ............................................................... 119
Zmniejszanie wyobraanych odlegoci ................................................................... 125
System obronny ............................................................................................................ 129
Zakcenia neuronowe to cecha, nie bd ................................................................. 131
Rozdzia 3. Uwaga ...................................................................................................................... 135

34.
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42.
43.
Szczegy oraz granice uwagi .................................................................................... 136

Szacowanie iloci pozwala na szybsze liczenie ....................................................... 139
Jak poczu obecno oraz brak uwagi ....................................................................... 141
Przyciganie uwagi ...................................................................................................... 146
Nie patrzymy dwa razy w to samo miejsce ............................................................. 150
Unikanie przerw w uwadze ....................................................................................... 152
lepota na zmiany ........................................................................................................ 157
Jak dziki koncentracji (na czym innym) sprawi, by przedmioty znikay ....... 160
Mzg karze elementy, ktre podnosz faszywy alarm ......................................... 162
Gry komputerowe sposobem na poprawienie uwagi wzrokowej ........................ 166
Rozdzia 4. Syszenie i mowa .................................................................................................... 171

44.
45.
46.
47.
48.
49.
50.
51.
52.
Mierzenie czasu uszami .............................................................................................. 172

Wykrywanie rda dwiku ..................................................................................... 174
Odkrywanie wysokoci dwiku ............................................................................... 178
Zachowa rwnowag ................................................................................................. 180
Wykrywanie dwikw na granicy pewnoci ......................................................... 182
Mowa to szerokopasmowe wejcie do naszych gw ............................................. 183
Okrge wymawianie okrgych rzeczy .................................................................... 186
Jak podczas czytania nie traci danych przez zapchany bufor pamici .............. 190
Przetwarzanie z grubsza, za pomoc rozwiza rwnolegych ........................... 194
Rozdzia 5. Integracja ................................................................................................................. 199

53. Jak czy informacje dotyczce czasu z dwikiem,
a informacje o pooeniu ze wiatem ..................................................................... 200
54. Jak dzieli uwag pomidzy rne lokalizacje ........................................................ 202
55. Okrelanie kolorw a sygnay mieszane .................................................................. 205
4
Spis treci
56.
57.
58.
59.
60.
61.
Jak unikn podania za bodcem .......................................................................... 208

czenie modalnoci a intensywno dozna ......................................................... 212
Samoobserwacja a intensywno dozna ................................................................. 215
Efekt McGurka jak sysze oczami ....................................................................... 217
Jak odrnia rozproszone gosy ............................................................................... 219
Dlaczego mwimy do siebie? ..................................................................................... 221
Rozdzia 6. Ruch ......................................................................................................................... 227

62.
63.
64.
65.
66.
67.
68.
69.
Zjawisko zepsutych schodw ruchomych: gdy kontrol przejmuje autopilot ... 227
We wasnym ucisku ................................................................................................... 230
Ksztatowanie mapy ciaa ........................................................................................... 233
Dlaczego nie moemy sami si poaskota ............................................................... 237
Jak oszuka poow umysu ....................................................................................... 241
Przedmioty przyjazne dla uytkownika ................................................................... 245
Prawo- czy leworczny? .............................................................................................. 247
Jak korzysta z obu pkul mzgowych ................................................................... 252
Rozdzia 7. Wnioskowanie ......................................................................................................... 257

70.
71.
72.
73.
74.
Jak biegle posugiwa si liczbami ............................................................................ 257

Czstotliwo zamiast prawdopodobiestwa .......................................................... 260
Jak wykry oszustwo ................................................................................................... 265
Jak przekona kogo, e czuje si lepiej .................................................................... 268
Jak zachowa status quo .............................................................................................. 272
Rozdzia 8. Cao ...................................................................................................................... 277

75.
76.
77.
78.
79.
80.
Intuicja Gestalt .............................................................................................................. 277

Synchronizacja w czasie .............................................................................................. 280
Jak wyodrbni posta ludzk ze zbioru punktw wietlnych ............................. 284
Jak oywi martwy przedmiot ................................................................................... 288
Zwizek przyczynowo-skutkowy .............................................................................. 291
Dziaanie bez udziau wiadomoci .......................................................................... 295
Rozdzia 9. Pami ..................................................................................................................... 299

81.
82.
83.
84.
85.
86.
87.
88.
U bram umysu ............................................................................................................. 300

Przekaz podprogowy jest prosty i mao skuteczny ................................................ 303
Faszywe wraenie znajomoci .................................................................................. 305
Zalety jednoznacznych rde dowiadczenia ........................................................ 309
Faszywe wspomnienia ............................................................................................... 313
Zmiana kontekstu a budowanie trwaych wspomnie .......................................... 318
Kontekst a wydajno pamici ................................................................................... 321
Myl o swojej sile .......................................................................................................... 325
Spis treci
89.
90.
91.
92.
Pami a orientacja w przestrzeni .............................................................................. 329

Dowiadczenia poza ciaem ........................................................................................ 332
Strefa mroku stan hipnagogiczny ......................................................................... 334
Nieodparty urok maej czarnej ................................................................................... 337
Rozdzia 10. Inni ludzie .............................................................................................................. 343

93.
94.
95.
96.
97.
98.
99.
100.
Zrozumie, co sprawia, e twarze s wyjtkowe .................................................... 344

Okazywanie emocji ...................................................................................................... 347
Jak poprawi sobie nastrj .......................................................................................... 352
Wspomnienia a emocje ................................................................................................ 355
Podajc za wzrokiem ............................................................................................... 358
Naladowanie ............................................................................................................... 362
Manipulowanie nastrojem .......................................................................................... 365
Sia uprzedze .............................................................................................................. 369
Skorowidz ................................................................................................................................... 373
Spis treci
Mierzenie czasu uszami
ROZDZIA CZWARTY
Syszenie i mowa
Sposoby 44. 52.
Nasze uszy nie s po prostu oczami do syszenia. Dwik zawiera zupenie inn informacj o wiecie ni wiato. wiato towarzyszy nam zwykle przez cay czas, natomiast dwik (syszalny dla czowieka) powstaje wtedy, gdy co si zmienia na przykad kiedy obiekty wibruj, zderzaj si, przemieszczaj, psuj albo wybuchaj. Such to
zmys dotyczcy zdarze, a nie scen. W zwizku z tym ukad suchowy przetwarza dane suchowe w inny sposb, ni robi to ukad wzrokowy z danymi wzrokowymi. Zasadniczym zadaniem wzroku jest informowanie nas, gdzie co si znajduje, natomiast
gwnym zadaniem suchu jest zawiadamianie nas, e co si dzieje [Sposb 44.].
Such jest pierwszym zmysem, jaki rozwija si u podu w onie matki. W tych obszarach
mzgu, ktre odpowiadaj za syszenie, najwczeniej koczy si okres rozwojowy zwany mielinizacj, podczas ktrego przewody czce neurony pokrywaj si specjaln
powok. Powoka ta izoluje neurony i umoliwia szybsze przesyanie sygnaw elektrycznych. W ukadzie wzrokowym mielinizacja koczy si dopiero w kilka miesicy po
narodzinach.
Such jest ostatnim zmysem, ktry przestaje funkcjonowa, gdy tracimy wiadomo
(kiedy zapadamy w drzemk, odbir pozostaych danych zmysowych sabnie, natomiast dwikw, staje si intensywniejszy ), i jednoczenie pierwszym zmysem, ktry
zaczyna funkcjonowa, gdy odzyskujemy przytomno.
Jestemy wzrokowcami, a jednak nieustannie uywamy suchu, aby kontrolowa, co
dzieje si w naszym otoczeniu, w obrbie 360 stopni. Such uzupenia nasz percepcj
wzrokow cho zwykle nie zwracamy wikszej uwagi na ciek dwikow, kady
film pozbawiony dwiku okazaby si niezwykle nudny1. W niniejszym rozdziale opowiemy o tym, jak syszmy niektre elementy cieki dwikowej, a take jak syszymy
dwik stereo [Sposb 45.] oraz wysoko dwiku [Sposb 46.].
Std na pocztku kinematografii, gdy w kinach byy wywietlane nieme filmy, zatrudniona bya
osoba przygrywajca na pianinie. Przy pomocy dwikw, nie tylko grajcy budowa atmosfer,
ale i nie pozwala ogldajcym zasn przyp. red.
Syszenie i mowa
171
SPOSB
44.
SPOSB
44.
Oczywicie, such jest take zmysem mowy. Sposoby w niniejszym rozdziale pokazuj,
e syszymy nie tylko same fizyczne dwiki, ale rwnie znaczenia, jakie nios [Sposb 49.], nawet na progu wiadomoci [Sposb 48.]. Podobnie jak w przypadku widzenia, to czego dowiadczamy, nie jest dokadnie tym, co istnieje w rzeczywistoci. Dowiadczamy tak naprawd pewnej suchowej konstrukcji, jak buduje nasz mzg.
Na koniec zbadamy trzy aspekty rozumienia jzyka: ukryt w sowach symbolik dwikw [Sposb 50.], sposb, w jaki dzielimy zdania na frazy [Sposb 51.], oraz to, skd
dokdanie weimy, co znazc sowa [Sposb 52.].
SPOSB
44.

Such jest zmysem wyspecjalizowanym w zbieraniu informacji z czwartego wymiaru.
Podczas gdy wzrok powiadamia nas, gdzie si co znajduje, such informuje nas, kiedy
co si dzieje. Rozdzielczo czasowa suchu jest bez porwnania lepsza od rozdzielczoci
czasowej wzroku. Obraz kinowy skadajcy si z 24 klatek na sekund odbieramy jako
co jednolitego, a nie jako 24 krtkie scenki. Natomiast 24 stuknicia w cigu sekundy
usyszymy jako seri stukni nie zlewaj si one bowiem w jeden cigy dwik.
W praktyce
Posuchajmy trzech plikw dwikowych:
24 stuknicia na sekund, przez 3 sekundy
(http://www.mindhacks.com/book/44/24Hz.mp3; format MP3),
48 stukni na sekund, przez 3 sekundy (http://www.mindhacks.com/book/44/48Hz.mp3;
format MP3),
96 stukni na sekund, przez 3 sekundy (http://www.mindhacks.com/book/44/96Hz.mp3;
format MP3).
Przy czstotliwoci 24 klatek na sekund, film zlewa si w jednolity obraz. Przy czstotliwoci 24 stukni na sekund, dwik odbieramy jako odrbne stuknicia. Przy czterokrotnie zwikszonej czstotliwoci wci syszymy pojedyncze dwiki. Cho nie jestemy w stanie ich policzy, wiemy, e syszany dwik skada si z wielu drobniejszych
dwikw, a nie z jednostajnego szumu. Zanim zleje si w jednostajne wraenie, migotanie suchowe trwa przy duo wyszych czstotliwociach ni migotanie wzrokowe.
Jak to dziaa
Wiele elementw ukadu suchowego jest wyranie wyspecjalizowanych w pomiarze
czasu. Niemniej jednak zasadnicze znaczenie ma tutaj budowa narzdu odbierajcego
dwiki (ucha). W przypadku oczu, wiato jest przeksztacane na impulsy nerwowe
w powolnym procesie chemicznym zachodzcym w komrkach receptorowych. Natomiast w uchu, dwik przeksztacany jest na impulsy nerwowe szybko i mechanicznie.
172
Syszenie i mowa
Wibracje dwikowe przemieszczaj si w d kanau suchowego i s przekazywane

przez drobne kosteczki suchowe do limaka, ktry stanowi orodek precyzyjnej inynierii
w uchu wewntrznym. W limaku przeprowadzana jest analiza czstotliwoci odbieranych dwikw, ale nie przez zesp obwodw neuronowych, lecz w sposb mechaniczny. limak zawiera specjaln bon, zwan bon podstawow, ktra dziki temu, e
ma rn grubo, moe w rnych miejscach wibrowa z odmienn czstotliwoci. To
wanie tutaj, w bonie podstawowej, informacja dwikowa jest przeksztacana na sygnay nerwowe, co rwnie odbywa si w sposb mechaniczny, a nie chemiczny. W bonie podstawowej znajduj si receptory, zwane komrkami woskowymi. Pokryte s one
mikroskopijnymi woskami poczonymi z mikroskopijnymi wknami. Gdy woski zostan poruszone przez ruch bony podstawowej, mikroskopijne niteczki nacigaj si i jak
liny, ktre cignite otwieraj drzwi, otwieraj mnstwo drobniutkich kanalikw na woskach. Naadowane atomy, ktre znajduj si w pynie wypeniajcym limak, wpywaj
do komrek woskowych i w ten sposb dwik staje si adunkiem elektrycznym, czyli
jzykiem mzgu. Reakcj wywouj nawet mikroskopijne ruchy w skali atomowej. W przypadku dwikw o niskiej czstotliwoci (do 1500 cyklw na sekund) kady cykl dwikw moe wywoa odrbn grup impulsw elektrycznych. Natomiast przy wyszych
czstotliwociach nie s kodowane pojedyncze cykle, lecz ich rednie natenie. Komrki w mzgu, ktre otrzymuj dane suchowe, odpalaj adunki elektryczne szybciej ni
wszystkie inne neurony, nawet z czstotliwoci do 500 razy na sekund.
Taki system sprawia, e ukad suchowy jest bardzo wraliwy na czstotliwo oraz na
informacj dotyczc czasu, zawart w falach dwikowych. Odbiera on zarwno niskie
dwiki o czstotliwoci 20 Hz (1 Hz to jedno uderzenie na sekund), jak i wysokie
dwiki, o czstotliwoci nawet do 20 000 Hz. Wraliwo ukadu suchowego na rnice czasowe jest wyjtkowa wykrywa on okresy ciszy midzy dwikami, ktre trwaj
jedynie 1-n tysiczn sekundy. Natomiast ukad wzrokowy musi widzie dany obraz
przez okoo 30 tysicznych sekundy, aby informacja o nim dotara do wiadomoci. Co
wicej, dziki wyspecjalizowanym ukadom w uchu i w mzgu synchronizacja midzy
uszami jest jeszcze duo lepsza, ni ma to miejsce w przypadku oczu. Gdy dwik dociera do jednego ucha o 20 milionowych czci sekundy wczeniej ni do drugiego, jestemy w stanie wykry t mikroskopijn rnic [Sposb 45.]. Natomiast mrugnicie
oka trwa okoo 100 000 mikrosekund, czyli 5000 razy duej.
Cho w sytuacjach, kiedy informacje napywajce od rnych zmysw s sprzeczne,
dominuje wzrok [Sposb 53.], nic dziwnego, biorc pod uwag wraliwo naszych
uszu, e to such dominuje nad wzrokiem, jeli chodzi o okrelanie czasu wystpowania
zdarze.
T wraliwo na rnice czasowe wykorzystujemy na wiele sposobw zwaszcza
gdy rozkoszujemy si muzyk lub gdy pojawienie si nowych dwikw ostrzega nas,
e w naszym otoczeniu nastpia jaka zmiana.
Syszenie i mowa
173
SPOSB
44.
SPOSB
45.
Wykrywanie rda dwiku

SPOSB
45.

Nasze uszy informuj nas, z ktrego mniej wicej kierunku pochodz docierajce do nas dwiki. Niektre
z tych dwikw, na przykad echo, nie zawsze maj warto informacyjn, dlatego wyksztacilimy
odpowiedni mechanizm filtracji.
Zasadniczym zadaniem ukadu suchowego jest informowanie nas, gdzie co si znajduje.

Jak trudne jest to zadanie, ilustruje porwnanie, ktre przytaczaj naukowcy zajmujcy
si badaniem tego ukadu. Wskim gardem przy odbiorze informacji w ukadzie wzrokowym s komrki zwojowe, ktre cz oczy z mzgiem [Sposb 13.]. Kade oko ma
ich okoo miliona, tak wic w naszym ukadzie wzrokowym znajduje si okoo dwch
milionw kanaw, ktre mog suy okrelaniu, gdzie co si znajduje. Natomiast wskie
gardo w ukadzie suchowym obejmuje tylko dwa kanay: po jednym bbenku w kadym uchu. Prby lokalizowania dwikw za porednictwem wibracji dochodzcych do
uszu, przypominaj prby okrelenia liczby odzi pywajcych po jeziorze oraz ich pooenia, poprzez obserwacj zmarszczek na wodzie w dwch kanaach prowadzcych od
brzegu jeziora. Jest to raczej trudne zadanie.
Nasz mzg posuguje si caym szeregiem wskazwek w celu rozwizania tej trudnoci.
Dwik dociera do pierwszego ucha, znajdujcego si bliej jego rda, zanim dotrze do
drugiego, a rnica w czasie zaley od pooenia rda dwiku. Ta wskazwka nazywana jest midzyuszn rnic czasu. Ponadto odbierany dwik jest bardziej intensywny
w uchu znajdujcym si bliej jego rda, ni w drugim. Ta wskazwka nazywana jest
midzyuszn rnic natenia. Obie wskazwki su do lokalizowania dwikw w paszczynie poziomej: rnica czasowa (opnienie) w przypadku dwikw o niskiej czstotliwoci, a rnica natenia w przypadku dwikw o wysokiej czstotliwoci (jest
to tzw. dwoista teoria lokalizacji dwikw). W celu lokalizowania dwikw w paszczynie pionowej wykorzystywane s inne wskazwki w ramach widma dwiku (wskazwki widmowe). Kierunek, z ktrego dochodzi dwik, wpywa na to, w jaki sposb
jest on przeksztacany przez ucho zewntrzne (czyli t cz ciaa, ktr wszyscy znamy
i uwaamy za ucho, a ktra dla neurologw jest jedynie maowin uszn). W zalenoci
od kierunku, z ktrego dochodzi dwik, rne czstotliwoci zostaj wzmocnione lub
stumione. Wskazwki widmowe s nastpnie wzmacniane przez fakt, e nasze uszy
rni si nieco midzy sob ksztatem, a przez to w odmienny sposb znieksztacaj
wibracje dwikowe.
Podstawow wskazwk jest midzyuszna rnica czasu. Dominuje ona w sytuacji, gdy
informacje otrzymywane za porednictwem rnych wskazwek s sprzeczne. Wskazwki widmowe, dostarczajce informacji o lokalizacji w pionie (wymiar gra-d), nie s
tak dokadne i czsto wprowadzaj w bd.
W praktyce
Innym wprowadzajcym w bd czynnikiem jest echo. Przyjrzenie si sposobowi, w jaki
sobie z nim radzimy, pomaga odczu, jak skomplikowanym zadaniem jest lokalizacja
dwikw. Zazwyczaj otoczenie, w ktrym si znajdujemy nie tylko ogromne aule,
174
Syszenie i mowa
ale rwnie zwyczajne pokoje w naszych mieszkaniach to pomieszczenia, gdzie powstaje echo. Okrelenie, skd pochodzi jeden dwik, jest trudne, a co dopiero, gdy musimy rozrnia midzy pierwotnymi dwikami a ich odbiciami docierajcymi do nas
z rnych stron. Wpyw tych nieprawidowych lokalizacji jest agodzony za pomoc
specjalnego mechanizmu stanowicego element ukadu suchowego.
Echa, ktre docieraj do naszych uszu w trakcie krtkiego okresu czasu, s czone z oryginalnym dwikiem docierajcym wczeniej. Mzg wykorzystuje tylko pierwsz parti
dwiku, by okreli lokalizacj caej grupy. Uwidacznia to zjawisko zwane efektem Haasa
lub efektem pierwszestwa.
Efekt Haasa pojawia si, gdy odstp czasowy midzy dwoma dwikami nie przekracza
progu 30 50 tysicznych sekundy. Jeli odstp midzy dwikami jest wikszy, czyli
powyej tego progu, usyszymy je jako dwa dwiki dobiegajce z dwu rnych miejsc,
czyli tak, jak powinnimy. Wanie takie zjawisko nazywamy echem. Jeli sami zrobimy
echo i bdziemy zmniejsza opnienie z wartoci powyej progu do wartoci poniej
progu, usyszymy, jak do dziaania przystpuje mechanizm, ktry umoliwia nam radzenie sobie z echem.
Efekt Haasa mona zademonstrowa, klaszczc w donie przed du cian2. Naley
stan w odlegoci 10 metrw od ciany i klasn. Z takiej odlegoci echo klanicia
dotrze do naszych uszu po ponad 50 tysicznych sekundy od dotarcia pierwotnego
dwiku klanicia. Usyszymy wwczas dwa dwiki.
Nastpnie podchodzimy do ciany, klaszczc przy kadym kroku. W odlegoci okoo
5 metrw od ciany gdy echo dociera do naszych uszu w mniej ni 50 tysicznych sekundy po pierwotnym dwiku klanicia przestajemy sysze dwiki dochodzce
z dwu rnych miejsc. Lokalizacja echa poczya si z lokalizacj pierwotnego dwiku:
oba dwiki odbieramy jako jeden, pochodzcy z miejsca pierwotnego klanicia. Tak
w praktyce wyglda efekt pierwszestwa, ktry jest jednym z wielu mechanizmw, jakie
istniej po to, by atwiej byo nam okrela lokalizacj dwikw.
Jak to dziaa
Pocztkowe obliczenia wykorzystywane do lokalizowania dwikw przeprowadzane
s w pniu mzgu, w obszarze o dziwnej nazwie: jdro oliwki grne. Poniewa ustalanie
lokalizacji dwiku rozpoczyna si w pniu mzgu, zaskakujce dwiki mog szybko
wywoa obrcenie gowy lub ciaa, abymy do ustalenia, co si dzieje, mogli wykorzysta nasz zmys o najwyszej rozdzielczoci, czyli wzrok. Reakcje te nie mogyby by
takie szybkie, gdyby informacja z obu uszu bya czona na pniejszym etapie przetwarzania.
Pomys z klaskaniem przed cian zawdziczamy Geoffowi Martinowi i jego stronie internetowej:
http://www.tonmeister.ca/main/textbook/.
Syszenie i mowa
175
SPOSB
45.
SPOSB
45.
Klasyczny model prezentujcy, w jaki sposb przetwarzane s midzyuszne rnice czasu, nazywany jest modelem Jeffressa. Przedstawia go rysunek 4.1. Komrki rdmzgowia wskazuj na lokalizacj dwiku, zwikszajc czstotliwo wysyanych sygnaw w odpowiedzi na dwik, a kada komrka otrzymuje informacje suchowe z obu
uszu. Komrka, ktra najczciej rozbyskuje, jest t komrk, ktra jednoczenie otrzymuje dany sygna z obu uszu. Poniewa takie komrki s najbardziej aktywne, gdy dane
z obu stron s synchroniczne, neurony te nazywamy detektorami koincydencji.
Rysunek 4.1. Neurony wykorzystywane do obliczania lokalizacji dwiku rozbyskuj, gdy dane z prawego
i lewego ucha docieraj do nich jednoczenie. Rnice w opnieniach czasowych na czcych je liniach
oznaczaj, e rny czas dotarcia sygnau do lewego i prawego ucha wywouje reakcj rnych neuronw
Wyobramy sobie, e dwik dochodzi z lewej strony, czyli dociera do prawego ucha
z bardzo niewielkim opnieniem. Jeli dana komrka otrzyma oba sygnay jednoczenie,
stanie si tak dlatego, e sygna z lewego ucha zosta gdzie w mzgu spowolniony, by
wyrwna to opnienie. Model Jeffressa zakada, e mzg zawiera szereg neuronw
wykrywajcych koincydencj z okrelonymi opnieniami dla sygnaw pochodzcych
z obu stron. W ten sposb kada moliwa lokalizacja moe by reprezentowana przez
aktywno neuronw z wbudowanym mechanizmem opniania.
Model Jeffressa moe nie by do koca suszny. Wikszo potwierdzajcych
go danych neurobiologicznych pochodzi z bada nad pomykwkami3, ktre
potrafi atakowa ofiar w cakowitych ciemnociach. Dane z bada nad
drobnymi ssakami sugeruj istnienie rwnie innych mechanizmw4.
Posugiwanie si midzyuszn rnic czasu powoduje niejednoznaczno lokalizacji

dwiku, poniewa dwiki niekoniecznie znajduj si na paszczynie poziomej mog
znajdowa si z przodu, z tyu, powyej lub poniej. Dwik, ktry dobiega z prawej strony,
z przodu, na poziomie uszu pod ktem 33 stopni, w kategoriach midzyusznych rnic czasu i natenia brzmi dokadnie tak samo, jak taki sam dwik, dobiegajcy z prawej strony,
z tyu, pod ktem 33 stopni lub z prawej strony, z gry, pod ktem 33 stopni. W zwizku
z tym, mamy do czynienia ze stokiem niezgody w odniesieniu do lokalizacji dwiku.
Zjawisko to ilustruje rysunek 4.2. Zazwyczaj, aby zmniejszy t niejasno, wykorzystujemy
inne wskazwki, takie jak znieksztacenia powodowane przez uszy (wskazwki widmowe).
3
Gatunek sowy przyp. red.

D. McAlpine, B. Grothe, Sound localization and delay lines Do Mammals fit the model?,
Trends in Neurosciences, 26(7), 2003, s. 347 350.

176
Syszenie i mowa
Rysunek 4.2. Dwiki pochodzce z powierzchni stoka niezgody daj tak sam midzyuszn rnic
czasu, przez co ich lokalizacja jest niejednoznaczna
W yciu codziennym
Im wicej informacji zawiera dany dwik, tym atwiej go zlokalizowa. atwiej zlokalizowa haas, ktry obejmuje rne czstotliwoci. Dlatego do dwikw syren karetek
i wozw policyjnych dodawany jest obecnie tzw. biay szum5, ktry zawiera wszystkie
czstotliwoci w rwnych proporcjach, a ktrego pozbawione byy uywane dawniej syreny o czystych tonach.
Gdy na uszach mamy suchawki, nie otrzymujemy wskazwek widmowych z maowin, nie moemy wic lokalizowa dwikw w wymiarze gra-d. Nie mamy take
informacji potrzebnej do okrelenia, czy dwik dochodzi z przodu, czy z tyu.
Nasza umiejtno lokalizowania dwikw w wymiarze gra-d jest bardzo saba, nawet bez suchawek. Dlatego wanie dwik dochodzcy z tyu, z dou (gdy np. stoimy
na balkonie), brzmi, jakby dochodzi tu zza naszych plecw. Domylnie lokalizujemy rda dwikw albo porodku po lewej, albo porodku po prawej od naszych uszu dziki
takiemu oglnemu wnioskowi wiemy, w ktr stron odwrci gow, pomimo niejednoznacznoci niepozwalajcej na dokadniejsze okrelenie pooenia rda dwiku.
Z powodu tych niejednoznacznoci przechylamy gow, gdy nasuchujemy. Odbierajc
wielorakie odczyty dotyczce rda dwiku, nakadamy na siebie te niejednoznacznoci i budujemy zoony, zinterpolowany zbir dowodw dotyczcych miejsca, z ktrego
dochodzi dwik. (Ptak, ktry przechyla gow, wpatrujc si w ziemi, robi dokadnie
to samo, gdy nasuchuje dwikw poruszajcego si robaka6).
Zobacz rwnie
B.C.J. Moore, An Introduction to the Psychology of Hearing, Academic Press, New York 1997.
5
Siren Sounds: Do They Actually Contribute to Traffic Accidents?

(http://www.soundalert.com/pdfs/impact.pdf).
R. Montgomerie, P.J. Weatherhead, How robins find worms, Animal Behaviour, 54,
1997, s. 137 143.
Syszenie i mowa
177
SPOSB
45.
SPOSB
46.
Odkrywanie wysokoci dwiku

SPOSB
46.

To, dlaczego w ogle postrzegamy wysoko dwikw, jest odrbn histori. Dwiki posiadaj
wysoko, poniewa nasz mzg j oblicza, a z pewnoci nie robi tego bez przyczyny.
Kady dwik jest wibracj powietrza. Efektem rnych amplitud tych drga jest rne
natenie dwikw, natomiast efektem rnych czstotliwoci jest rna wysoko
dwikw. Dwiki wystpujce w przyrodzie skadaj si zwykle z naoonych na siebie drga, ktre maj rne czstotliwoci. Nasze postrzeganie wysokoci dwikw
oparte jest na oglnym wzorze drga. Jednak wysoko nie zawsze jest jakoci, jak
mona bezporednio wydoby z informacji dwikowej. Trzeba j wyliczy. Nasz mzgu musi dokona pewnego wysiku, bymy mogli postrzega wysoko dwikw, ale
nie do koca wiadomo, dlaczego w ogle tak si dzieje. Jedna z teorii wyjaniajcych,
dlaczego w ogle odbieramy wysoko dwikw, opiera si na tym, i wysoko dwikw wie si z wielkoci obiektw: oglnie rzecz biorc, due obiekty maj nisz
podstawow czstotliwo ni te niewielkie.
Wysoko dwiku, jak odbieramy, opiera si na tzw. podstawowej wibracji fali dwikowej. Jest to podstawowa czstotliwo, z jak powtarza si drganie. Dwiki tworzymy, powodujc wibracje jakiego obiektu (np. uderzajc w niego). W zalenoci od tego,
w co i jak uderzamy (a obejmuje to take uderzanie powietrzem o struny gosowe), powodujemy powstanie gwnego drgania podstawowej wibracji ktremu towarzysz wtrne drgania o wyszej czstotliwoci, zwane skadowymi harmonicznymi. Drgania harmoniczne, to drgania o czstotliwociach stanowicych cakowite wielokrotnoci
czstotliwoci podstawowej (jeli wic podstawowa wibracja ma czstotliwo 4 Hz,
harmoniczna moe mie czstotliwo 8 Hz albo 12 Hz, ale nie np. 10 Hz). Wysoko
dwiku, jak syszymy, opiera si tylko na czstotliwoci wibracji podstawowej; bez
wzgldu na liczb wibracji harmonicznych, wysoko dwiku pozostaje taka sama.
Niezwyke jest to, e nawet gdy podstawowa czstotliwo w rzeczywistoci nie jest
skadow danego dwiku, to i tak syszymy wysoko opart na takiej czstotliwoci,
jaka powinna by. Jeli dwik powtarza si cztery razy na sekund, ale obejmuje skadowe czstotliwoci 8 Hz, 12 Hz i 16 Hz, podstawowa czstotliwo wynosi 4 Hz, a my
odbieramy odpowiedni dla niej wysoko dwiku.
Nie wiadomo, jak to robimy, ale jedno z wyjanie brzmi nastpujco7: fizyczna budowa
bony podstawowej w uchu wewntrznym sprawia, e reagujc na wysze skadowe
czstotliwoci, wibruje ona z czstotliwoci drgania podstawowego. Sam ukad limaka
powoduje, e mzg moe go uywa do fizycznej reprodukcji oblicze potrzebnych do
ustalenia podstawowych drga fali dwikowej. Odkryta w taki sposb podstawowa
Istniej rwnie inne mechanizmy wykorzystujce przetwarzanie neuronalne, ktre take su

rekonstruowaniu podstawowej skadowej z harmonicznych. Opisuj je dwie gwne teorie.
Jedna z nich opiera si na odkrywaniu wzorw w poziomie aktywnoci komrek receptorowych
wzdu limaka, a druga na wykorzystaniu struktury czasowej reakcji komrek.
178
Syszenie i mowa
wibracja moe by nastpnie wykorzystana przez ukad przetwarzania suchowego, jako

informacja rwnorzdna wobec kadej innej fali dwikowej8.
Wyglda to tak, jakby odrobina przetwarzania neuronowego przeniosa si do fizycznego projektu ucha wspaniay przykad czego, co niektrzy nazywaj inteligencj zewntrzn (ang. extelligence), czyli przykad wykorzystywania wiata zewntrznego do
przeprowadzania procesw poznawczych.
W praktyce
Zudzenie brakujcej wibracji podstawowej pokazuje, jak wyglda konstrukcja dwikw w uchu. Podstawowa skadowa dwiku, a nastpnie jej harmoniczne, s po kolei
usuwane, jednak mimo to, wysoko dwiku pozostaje taka sama. Odtwrz plik dwikowy ze strony: http://physics.mtsu.edu/~wmr/julianna.html, a usyszysz seri brzczykw.
Mimo e nisze harmoniczne znikaj, dwik nie staje si przez to wyszy. Jego wysoko nie zmienia si9.
Jak to dziaa
Sposb, w jaki wysoko dwiku jest obliczana w przypadku dwikw o wielorakich
harmonicznych, mona wykorzysta do wywoania zudzenia, w ktrym wysoko
dwiku wydaje si stale rosn, stawa si coraz wysza i nigdy nie opada. Nieustannie
rosncego dwiku moemy posucha na stronie internetowej: http://www.kyushu-id.ac.jp/
~ynhome/ENG/Demo/2nd/05.html#20. Moemy tam rwnie zobaczy graficzn ilustracj
prezentujc, w jaki sposb konstruowany jest ten dwik.
Kady dwik skada si z wielorakich dwikw o rnych harmonicznych. Z kadym
kolejnym dwikiem zwiksza si czstotliwo harmonicznych. Poniewa harmoniczne
s liczne i rwno rozmieszczone, ich czstotliwo moe rosn, gdy w chwili, zniknicia
najwyszej z nich, osigajc grn granic zakresu czstotliwoci obejmujcego te dwiki,
jednoczenie pojawia si nowa harmoniczna o najniszej czstotliwoci. Poniewa kade
przesunicie wyglda jak przesunicie na normalnej skali, nasz mzg sprawia, e syszymy dwik, ktry nieustannie staje si coraz wyszy. Efekt ten ulega wzmocnieniu,
gdy najwysze i najnisze skadowe kadego dwiku s cichsze, przez co zamazuj si
dokadne granice czstotliwoci caego dwiku10.
D. McAlpine, Neural sensitivity in the inferior colliculus: Evidence for the role of cochlear
distortions, Journal of Neurophysiology, 92(3), 2004, s. 1295 1311.
Zudzenie brakujcej podstawowej skadowej wystpuje rwnie w percepcji ruchu.

Zobacz: http://www.umaine.edu/visualperception/summer.
10
Zbir niesamowitych zudze suchowych Yoshitaki Nakajimy pt. Demonstrations of Auditory

Illusions and Tricks, ktry obejmuje przykady i graficzne objanienia, znajduje si na stronie
internetowej: http://www.kyushu-id.ac.jp/~ynhome/ENG/Demo/illusions2nd.html. Jedno z najlepszych
zudze to Melody of Silences (http://133.5.113.80/~ynhome/ENG/Demo/2nd/03.html).
Syszenie i mowa
179
SPOSB
46.
SPOSB
47.
Zachowa rwnowag
Polskojzyczne rda
Wicej na temat percepcji suchowej:
A. Klawiter, O syszeniu przedmiotw, [w:] Umys a rzeczywisto, monograficzny
numer Poznaskich Studiw z Filozofii Humanistyki, 5(18), 1999, s. 327-339.
T. Nagel, Jak to jest by nietoperzem?, [w:] tene, Pytania ostateczne, s. 203 219.
Co prawda nie jest to artyku o syszeniu, tylko spekulacja, co by byo, gdyby nasze
umysy byy ksztatowane w wikszoci prze informacj suchow, a nie wzrokow,
ale jest to jeden z czciej dyskutowanych tekstw we wspczesnej filozofii umysu
std, jako istotny, go tu zamieszczam.
E.O. Altenmller, Muzyka w gowie, wiat Nauki, numer specjalny, 1(4), 2004,
s. 62 69. O tym, jak syszymy muzyk.
SPOSB
47.
Zachowa rwnowag
Uszy nie su tylko do syszenia, pomagaj nam rwnie zachowa rwnowag.
Syszenie nie jest jedynym zadaniem ucha wewntrznego. Znajduj si tam pkoliste
kanay wypenione pynem po dwa w paszczynie poziomej i pionowej ktre mierz przypieszenie ruchw gowy. Jest to ukad przedsionkowy, ktry suy nam do
utrzymywania rwnowagi.
Warto zwrci uwag na to, e ukad ten jest w stanie wykry tylko przypieszenie lub
zwolnienie, natomiast nie sam ruch, jako taki. Wyjania to, dlaczego wydaje nam si, e si
poruszamy, kiedy dua cz naszego pola widzenia porusza si w tym samym kierunku na przykad wtedy, gdy siedzimy w pocigu, a rusza ssiedni pocig, mamy wraenie, e to nasz zacz jecha. W przypadku ruchu, ktry zaczyna si powoli, informacja o przypieszeniu jest zbyt saba, bymy zostali przekonani o tym, i si poruszamy.
To dobrze, e ukad ten wykrywa tylko przypieszenie, a nie sam bezwzgldny ruch,
gdy inaczej odczuwalibymy fakt, e poruszamy si w przestrzeni kosmicznej wok
Soca z prdkoci 70 tysicy mil na godzin. Albo, co gorsza, w sposb bezporedni
dowiadczalibymy wzgldnoci wtedy dopiero wszystko by si skomplikowao.
T.S.
W praktyce
Nastpnym razem, gdy wsidziesz do pocigu, sprbuj wykorzysta t plamk lep
w odczuwaniu ruchu. Zamknij oczy i skoncentruj si na koysaniu pocigu z boku na
bok. Mimo braku informacji wzrokowej bdziesz odczuwa zmian ruchu z boku na
bok. Natomiast jeli pocig nie przypiesza ani nie zwalnia, nie bdziesz dysponowa
adnymi innymi informacjami ni pami, ktre mogyby wskaza Ci kierunek, w jakim
180
Syszenie i mowa
Zachowa rwnowag
podrujesz. Wyobra sobie, e wiat na zewntrz porusza si w innym kierunku.

Sprawd, czy moesz odnie przez sekund wraenie, i bardzo szybko przemieszczasz
si w przeciwn stron. Oczywicie, taki efekt najatwiej wywoa w pynnie jadcym
pocigu, wic w tym przypadku w uprzywilejowanej sytuacji znajduj si Czytelnicy
z Japonii11.
Jak to dziaa
Kada zmiana prdkoci, z jak si poruszamy, powoduje ruch pynu znajdujcego si
w kanaach ukadu przedsionkowego oraz wygicie woskw pokrywajcych powierzchni tych kanaw (mieszczce si tutaj komrki woskowate dziaaj tak samo, jak komrki woskowate w limaku, ktre su do wykrywania dwiku, z tym, e wykrywaj one zaburzenia w pynie, a nie w powietrzu). Nastpnie sygnay przesyane s
nerwem przedsionkowym do mzgu, gdzie zostaj wykorzystane w celu dostosowania
naszej rwnowagi oraz ostrzegania o zmianach w ruchu.
Zawroty gowy mog wynika z nieprawidowego funkcjonowania ukadu przedsionkowego lub by efektem rozbienoci midzy informacj wzrokow a informacj pync
z tego ukadu. W chorobie lokomocyjnej odczuwamy ruch, ale obraz widzianego wiata
jest nieruchomy (np. wntrze samochodu lub statku). Natomiast inna jest przyczyna zawrotw gowy w sytuacji, gdy nie odczuwamy ruchu, lecz dostrzegamy, jak widziany
wiat si porusza, cho nie powinien ze wzgldu na paralaks, drobne ruchy gowy
wywouj due przesunicie w rnicy midzy stopami a tym, co widzimy obok. (Przyczyny zawrotw gowy s bardziej skomplikowane ni samo niedopasowanie midzy
ruchem wykrywanym przez ukad przedsionkowy a ruchem wykrywanym przez ukad
wzrokowy, ale rozbieno ta stanowi jedn z nich).
Z tego wanie powodu, gdy czujemy, e zaczyna nam si krci w gowie w sytuacji,
w ktrej si poruszamy, natomiast wiat widziany pozostaje nieruchomy, moemy sobie
pomc, koncentrujc wzrok na poruszajcym si punkcie (np. horyzoncie podczas podry statkiem)12. Natomiast jeli porusza si widziany wiat, a my nie, najlepiej po prostu
nie patrze (np. gdy zaczyna nam si nagle krci w gowie albo kiedy ogldamy film
wywoujcy chorob lokomocyjn).
Oznacza to prawdopodobnie, e byoby mi mniej niedobrze po obejrzeniu filmu Blair
Witch Project, gdybym ogldajc go, siedzia w wibrujcym fotelu.
T.S.
11
Za biorc pod uwag stan krajowych pocigw, eksperyment prawie nie do wykonania w u nas
przyp. red.
12
To dziaa! przyp. red.
Syszenie i mowa
181
SPOSB
47.
SPOSB
48.
Wykrywanie dwikw na granicy pewnoci

SPOSB
48.
Wykrywanie dwikw na granicy pewnoci

Czy moemy wyodrbni sygna wrd szumu? Wzory i regularnoci s czsto gboko ukryte, ale my
jestemy zaskakujco biegli w ich odkrywaniu.
Zdolnoci percepcyjne i wraliwo zmysowa kadego czowieka jest inna, a przez to

znaczco rne s rwnie progi wykrywania sabych lub niejednoznacznych bodcw.
Nasz mzg doskonale radzi sobie z wykorzystywaniem chaotycznych danych i czsto
potrafi odczyta przekaz w otoczeniu wypenionym zakceniami, filtrujc chaotyczn
informacj ta, aby wyodrbni nawet najsabsze sygnay.
W praktyce
Fragment piosenki Binga Crosbyego White Christmas zosta ukryty w pliku dwikowym, ktry znajduje si na stronie internetowej niniejszej ksiki (http://www.mindhacks.com/
book/48/whitechristmas.mp3; format MP3). Plik ten trwa 30 sekund i skada si przede
wszystkim z zakce, trzeba wic si naprawd dobrze wsucha, by wykry moment,
w ktrym zaczyna si piosenka. Rozpoczyna si ona w pierwszej dziesiciosekundowej
czci, w drugiej albo w trzeciej sycha j bardzo sabo, dlatego trzeba si bardzo skoncentrowa.
Czytelnik w peni przekona si o dziaaniu niniejszego sposobu, jeli wysucha
pliku dwikowego, zanim bdzie wiedzie, w jaki sposb ukryto w nim
piosenk. Nie powinien wic czyta dalej, zanim nie posucha tego pliku.
Jak to dziaa
Jeli w penym zakce tle pliku dwikowego udao Ci si usysze dwiki piosenki
Binga Crosbyego, czeka Ci niespodzianka. Powyszy plik dwikowy jest czystym
szumem, a mimo naszej zapowiedzi piosenka White Christmas wcale nie jest w nim
ukryta (jeli czytasz te sowa, a nie wysuchae jeszcze pliku, zach do eksperymentu
kogo innego). Cho nie kady wykrywa majce znaczenie dwiki w szumie ta, robi to
znaczca cz populacji. W dowiadczeniu przeprowadzonym przez Merckelbacha i van
de Vena13 niemal jedna trzecia studentw syszaa White Christmas, gdy odtwarzano im
podobn ciek z nagranym szumem.
Istnieje wiele opinii na temat przyczyn tego zjawiska oraz tego, jakiego rodzaju cechy
towarzysz skonnoci do wykrywania znaczenia w przypadkowych prbkach. Wymienieni powyej badacze odkryli, e ta umiejtno jest szczeglnie zwizana ze stopniem
skonnoci do fantazjowania mierzcym bogactwo i czsto wykorzystania wyobrani
oraz ze skonnoci do halucynacji mierzc intensywno naszej wyobrani i niezwyke dowiadczenia percepcyjne. Jeli Ty sam lub osoba, na ktrej przeprowadzie to
13
H. Merckelbach, V. van de Ven, Another White Christmas: fantasy proneness and reports
of hallucinatory experiences in undergraduate students, Journal of Behaviour Therapy
and Experimental Psychiatry, 32(3), 2001, s. 137 144.
182
Syszenie i mowa
Mowa to szerokopasmowe wejcie do naszych gw
dowiadczenie, usyszelicie w szumie White Christmas, nie musicie si niczego obawia. Skonnoci zmierzone w badaniu Merckelbacha i van de Vena miay agodny charakter i z ca pewnoci nie s wyznacznikiem jakiejkolwiek nienormalnoci (w kocu
piosenk usyszaa jedna trzecia badanych!), a kademu z nas w jakim stopniu przytrafiaj si halucynacje (rodzajem halucynacji jest chociaby to, e nie widzimy plamki lepej oka [Sposb 16.]).
Niemniej jednak wyglda na to, e osoby, ktre wierz w pewne zjawiska paranormalne,
s bardziej skonne do odkrywania wzorw w informacji, ktra nie ma adnej struktury.
Brugger i jego wsppracownicy14 odkryli, e osoby, ktre wierz w percepcj pozazmysow (szsty zmys), czciej ni osoby, ktre w ni nie wierz, wykrywaj niosc znaczenie informacj w przypadkowych wzorach skadajcych si z kropek. Sceptykw kusio, by argument ten uzna za dowd nieistnienia percepcji pozazmysowej i podobnych
zjawisk, lecz powysze badanie wykazao jednoczenie, e odkrycie nioscych znaczenie
wzorw jest bardziej prawdopodobne, jeli kropki prezentowane s lewej poowie pola
widzenia bez wzgldu na to, czy badana osoba wierzy w szsty zmys, czy te nie. Lewa
poowa pola widzenia czy si z praw pkul mzgu, co oznacza, e przypadkowe
wzory przetwarzane przez praw pkul okazuj si bardziej sensowne ni te przetwarzane przez obie pkule naraz lub przez lew pkul. Fakt ten wskazuje na kolejny
aspekt asymetrii pkul mzgowych [Sposb 69.], a jednoczenie sugeruje, e ludzie,
ktrzy wierz w zjawiska paranormalne, mog wykazywa wiksz aktywno prawej
pkuli ni lewej, a to zostao poparte wieloma innymi badaniami.
Taki ukad aktywnoci pkul mzgowych wie si nie tylko z wiar w zjawiska paranormalne. Wedug badaczy moe on by take zwizany ze stylem poznawczym, ktry
promuje lune skojarzenia midzy pojciami a informacj semantyczn, czyli stylem charakterystycznym dla osb, ktre czsto widz powizania midzy ideami, jakich nie dostrzegaj inni. Taka skonno ma pewne zalety, poniewa czy si z kreatywnoci i z myleniem lateralnym. Odkrywanie wzorw, ktrych nie dostrzegaj inni, moe czasami okaza
si bardzo uyteczn umiejtnoci. Cho moe prowadzi rwnie do przekonania o obecnoci nieistniejcych wzorw, z ca pewnoci umoliwia dostrzeganie wyranych wzorw
w sytuacjach, kiedy innym osobom uniemoliwia to odbierany szum ta.
Vaughan Bell
SPOSB
49.

Gdy tylko mzg zaklasyfikuje dany dwik jako element mowy, od razu siga po cay zestaw sztuczek
na wycinicie z niego maksymalnej iloci informacji.
Mowa nie jest zwyczajnym zestawem dwikw. Mzg traktuje j inaczej ni zwyke
dwiki. Przetwarzaniem mowy zajmuje si zasadniczo lewa pkula mzgu, podczas
gdy zwyke dwiki przetwarzane s w prawej pkuli.
14
P. Brugger, M. Regard, T. Landis, N. Cook, D. Krebs, J. Niederberger, Meaningful patterns in

visual noise: Effects of lateral stimulation and the observers belief in ESP, Psychopathology,
26(5 6), 1993, s. 261 265.
Syszenie i mowa
183
SPOSB
49.
SPOSB
49.

Podzia ten jest mniej wyrany u kobiet, dlatego szybciej dochodz one do formy
po wylewach obejmujcych obszary odpowiedzialne za sprawno jzykow,
ktre znajduj si w lewej pkuli.
Jeli wiemy, e usyszymy zaraz dwiki mowy, nasz mzg natychmiast przyjmuje
wiele doskonale skonstruowanych zaoe, ktrych celem jest wyodrbnienie z dwiku
uytecznej informacji. Jest to wanie ten specjalny sposb przetwarzania dwikw
zaklasyfikowanych jako dwiki mowy, pozwalajcy naszemu mzgowi na rozumienie mowy, ktra dociera do nas z prdkoci 50 fonemw na sekund tak prdko
mona w rzeczywistoci osign tylko przy zastosowaniu przypieszonego odtwarzania nagrania.
W praktyce
By przekona si, jak fakt, e spodziewamy si usysze dwiki mowy, wpywa na to,
co syszymy, warto posucha prezentacji znieksztaconych dwikw, ktr skonstruowali Bob Shannonn i jego wsppracownicy z House Ear Institute (http://www.hei.org/
research/depts/aip/audiodemos.htm).
Warto przede wszystkim posucha pliku MP3, gdzie najpierw syszymy gos, ktry jest
znieksztacony tak bardzo, e nic nie mona zrozumie, a nastpnie zostaje on powtrzony szeciokrotnie i za kadym razem jako dwiku jest coraz lepsza (http://www.hei.org/
research/depts/aip/increase_channels.mp3).
Dopiero przy trzecim lub czwartym powtrzeniu jestemy w stanie stwierdzi, co mwi
ten gos. Posuchajmy pliku jeszcze raz. Tym razem nasz mzg wie, czego nasuchiwa,
wic rozumiemy sowa o wiele wczeniej. Nie jestemy ju teraz w stanie usysze tylko
samych zakce.
Jak to dziaa
Zdania skadaj si z posiadajcych znaczenie wyrazw, ukadanych zgodnie z gramatyk, czyli systemem, za pomoc ktrego z ograniczonego zasobu sw moemy budowa nieskoczon liczb zda zoonych i rnic znaczeniowych.
Natomiast wyrazy skadaj si z morfemw najmniejszych jednostek posiadajcych
znaczenie. Morfem -ek pozwala na przykad na przeksztacenie sowa dom w domek. Przekazuje on pewne znaczenie. Istniej rwnie zasady okrelajce, jak mona
dalej czy sowa w bardziej skomplikowane wyrazy.
Z kolei morfemy skadaj si z fonemw. S to podstawowe dwiki jzyka, na przykad
sowo dom zawiera trzy fonemy: [d o m]. Fonemy nie odpowiadaj dokadnie literom
alfabetu, wemy chociaby pocztkowy fonem wyrazu szum. Fonemy rni si te
od sylab. Na przykad sowo domek skada si z dwch morfemw i piciu fonemw,
a ma tylko dwie sylaby (i oczywicie pi liter).
184
Syszenie i mowa
Kady jzyk ma inny zestaw fonemw. W jzyku angielskim jest ich okoo 40 45.
Czowiek jest w stanie wymwi ponad 100 fonemw, ale tylko jako mae dziecko. Natomiast gdy zaczyna uczy si jzyka, nastawia si na fonemy, ktre syszy, i uczy si
ignorowa pozostae.
Wymawiamy zwykle 10 15 fonemw na sekund, a gdy mwimy szybko 20 30
fonemw na sekund. Wwczas bez problemu rozumiej nas osoby, ktrych ojczystym
jzykiem jest jzyk, jakim si posugujemy (kiedy odtwarzamy nagran wypowied
z przypieszeniem, jestemy w stanie zrozumie do 50 fonemw na sekund). Przy takiej
prdkoci dwiki nie pojawiaj si po kolei i odrbnie, lecz jeden nachodzi na drugi.
Gdy wymawiamy jeden fonem, nasze wargi i jzyk ju ukadaj si w pozycji potrzebnej
do wymwienia kolejnego, wic dane sowo brzmi inaczej w zalenoci od tego, jakie
sowo pojawia si przed nim i po nim. Jest to jedna z przyczyn trudnoci w stworzeniu
skutecznego programu sucego do rozpoznawania mowy.
Innym powodem, dla ktrego trudno stworzy program zamieniajcy dwiki na wyrazy, jest fakt, e warstwy fonemw, morfemw i wyrazw mieszaj si ze sob i wzajemnie na siebie wpywaj. Suchacze wiedz, jakiego powinni spodziewa si dwiku i jakiego wzoru dwikw (morfemu), a nawet, jaki bdzie kolejny wyraz. Strumie danych
suchowych jest porwnywany z tym wszystkim i dlatego rozumiemy mow, nawet jeli
fonemy (takie jak [be] i [pe], ktre mona rwnie zidentyfikowa po ruchu warg [Sposb 59.]) s do siebie bardzo podobne i atwo mona je pomyli. Brak takich abstrakcyjnych warstw oraz konieczno rozumienia znaczenia zdania i gramatyki tylko po to,
by okreli, czym s fonemy utrudnia przeprowadzenie takiej procedury przez oprogramowanie.
Jest to kolejny przykad na to, w jak zasadniczy sposb oczekiwania wpywaj na percepcj. W przypadku informacji suchowej to, e mzg wie, i dany dwik jest rzeczywicie mow, sprawia, e przekierowuje on t informacj do cakowicie innego obszaru
ni ten, ktry wykonuje oglne przetwarzanie dwikw. Gdy dwik zostaje przekazany do obszaru odpowiedzialnego za przetwarzanie mowy, jestemy w stanie usysze
sowa, ktrych z pewnoci nie moglibymy usysze, gdybymy myleli, e syszymy
po prostu jaki haas, nawet jeli sam dwik byby identyczny.
Przekonajmy si o tym, odtwarzajc drugiej osobie zsyntetyzowane gosy stworzone
z naoonych na siebie sinusoidalnych fal dwikowych (http://www.biols.susx.ac.uk/home/
Chris_Darwin/SWS). Strona ta zawiera wiele nagranych zda i do kadego oferuje sztuczn,
wygenerowan wersj tego samego wzoru dwikw. Jestemy w stanie rozpozna dany
wzr dwikw jako gos tylko wtedy, gdy wiemy, co to jest.
Naley odtworzy drugiej osobie sinusoidalny zapis mowy w pliku MP3 (zwanym SWS
na tej stronie), nie mwic jej, e jest to ludzki gos. Osoba ta usyszy tylko przerywany
dwik przypominajcy biper. Potem odtwrzmy oryginalne nagranie gosu wypowiadajcego to zdanie, a nastpnie znowu plik SWS. Po uzyskaniu tej informacji dwik zostaje przekierowany do obszaru odpowiedzialnego za rozpoznawanie mowy i bdzie
Syszenie i mowa
185
SPOSB
49.
SPOSB
50.
Okrge wymawianie okrgych rzeczy
brzmie zupenie inaczej. Wiedza, e dwik ten tak naprawd skada si z angielskich
sw (a wic z fonemw i morfemw, ktre mona odgadn), pozwala na przeprowadzenie caego procesu rozpoznawania, ktry poprzednim razem nie mg mie miejsca.
Zobacz rwnie
Ciekawostk jest czste bdne rozpoznawanie fonemw w tekstach piosenek,
co prowadzi do tego, e zupenie inaczej rozumiemy to, co tak naprawd piewa
wokalista. Strona internetowa SFGate zawiera cae archiwum piosenek, ktrych
fragmenty s bdnie rozumiane (http://www.sfgate.com/columnists/carroll/
mondegreens.shtml), oraz artyku na ten temat (http://www.sfgate.com/cgi-bin/
article.cgi?file=/chronicle/archive/1995/02/16/DD31497.DTL)15
Polskojzyczne rda
Wiedza na temat tego, jak skadamy fonemy i syszymy sowa, wykorzystywana jest nie
tylko przy technikach rozpoznawania mowy, ale i jej syntetyzowania. Generalnie, problematyka skadania dwikw w wyrazy ma sporo zastosowa w obrbie nowych technologii. Zobacz:
R. Tadeusiewicz, Sygna mowy, 1988; rwnie w wersji e-ksiki:
(http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty/4/).
C. Basztura, Rozmawia z komputerem, 1992.
. Osowski, Budujemy wasny syntezator mowy, Software 2.0, 2(98), 2003, s. 26 35.
o komputerowych metodach syntetyzowania dwikw mowy.
A list fonemw dla jzyka polskiego, Czytelnik znajdzie na stronie:
(http://www.aibotworld.com/artykuly/tablice/fonemy_pl.html).
SPOSB
50.

Dwiki sw rwnie nios znaczenie, na co wskazuje fakt, e okrge sowa nazywaj okrge rzeczy.
Steven Pinker w swojej znanej ksice pt. Language Instinct16, powiconej naturze jzyka,
omawia pewne kontinuum znaczeniowe skadajce si z angielskich czasownikw frob,
twiddle i tweak, ktre su do opisu czynnoci polegajcej na zmienianiu ustawie w komputerze lub sprzcie stereo. Internetowy sownik jzyka hakerw Jargon File podaje
nastpujce wyjanienie pod hasem frobnicate (http://www.catb.org/~esr/jargon/html/F/
frobnicate.html):
15
Wyjanienie tego zjawiska po polsku znajduje si m.in. na stronie internetowej

http://angielski.edu.pl/mondegreens.html przyp. tum.
16
S. Pinker, The Language Instinct: The New Science of Language and Mind, Penguin Books Ltd.,
London 1994.
186
Syszenie i mowa

Uycie: wyrazy frob, twiddle i tweak wyznaczaj kolejne punkty pewnego kontinuum. Frob
konotuje bezcelowe manipulowanie przyciskami; twiddle oznacza manipulowanie nimi z grubsza, szukanie waciwego ustawienia na oko; z kolei tweak oznacza dokadne dostrajanie.
Jeli kto przekrca pokrto oscyloskopu i uwanie go dostraja, uyjemy czasownika tweak;
jeli po prostu je przekrca, ale patrzy jednoczenie na wywietlacz, do opisania tej czynnoci
zastosujemy czasownik twiddle; natomiast jeli krci sobie tym pokrtem dla samej przyjemnoci krcenia, uyjemy frob17.
Sowo frob brzmi mocno i szorstko, kojarzy si wic z wykonywaniem jakiego dziaania
z grubsza. Twiddle brzmi delikatniej, jakby drobniej. Tweak, ktre oznacza najdokadniejsze
dostrajanie, jeszcze bardziej kojarzy si ze skrupulatnoci. Wyglda na to, e ju sam
dwik wymawianych sw niesie znaczenie.
W praktyce
Dwie figury przedstawione na rysunku 4.3 to maluma i takete. Ktra z figur to maluma,
a ktra takete?
Rysunek 4.3. Jedna z powyszych figur to maluma, a druga to takete ktra jest ktra?
Nie zepsuj tego eksperymentu, czytajc teraz kolejny ustp! A gdy bdziesz
wykonywa go na innych osobach, zaso ca stron oprcz rysunku.
Prawdopodobnie podobnie jak wikszo ludzi, ktrzy mieli okazj popatrze na takie
figury od koca lat 20. ubiegego wieku, gdy Wolfgang Khler skonstruowa ten eksperyment stwierdzie, e ksztat po lewej to takete, a ten po prawej to maluma. Podobnie
jak w przypadku frob i tweak, czyli sw, ktre odnosz si do rodzaju nazywanego
ruchu, takete wydaje si mie charakter kanciasty, podczas gdy maluma kojarzy si
z krgoci18.
17
Internetowy sownik argonu hakerw Jargon File, wersja 4.1.0, lipiec 2004
(http://www.catb.org/~esr/jargon/index.html).
18
Szerzej ten eksperyment zosta opisany w pracy W. Khlera: The mentiality of apes,
Routlage and Kegan Paul, Londyn 1925 przyp. red.
Syszenie i mowa
187
SPOSB
50.
SPOSB
50.
Jak to dziaa
Wyrazy posiadaj wielowarstwowe znaczenia, nie s jedynie odnonikami do jakiego
sownika znacze znajdujcego si w mzgu. Biorc pod uwag szybko mowy, potrzebujemy maksymalnej liczby wskazwek dotyczcych znaczenia, by przypieszy rozumienie. Wyrazy bdce przypadkowymi dwikami byyby nieekonomicznym rozwizaniem. Wskazwki dotyczce znaczenia mowy mog zosta zawarte w intonacji, z jak
wymawiamy dane sowa, w otaczajcych je wyrazach oraz w samym ich dwiku.
Mzgi to maszyny dziaajce na zasadzie skojarze, co jest w komunikacji w peni wykorzystywane do przekazywania znacze.
Okrgy ksztat na rysunku 4.3 jest kojarzony z duymi, penymi obiektami, posiadajcymi due rezonujce przestrzenie, jak na przykad bbny, wydajce przy uderzeniu
dudnice dwiki. Nasze wargi otwieraj si szeroko, gdy wymawiamy sowo maluma.
Rezonuje ono w naszych ustach.
Natomiast kanciasty ksztat przypomina raczej werbel albo kryszta. Terkocze i klekocze.
Odpowiadajcy mu dwik zawiera liczne goski zwarte, jak t- czy k-, przy wymawianiu
ktrych powietrze wyrzucane jest z ust na zewntrz.
Tak w praktyce dziaa oparty na skojarzeniach mechanizm mzgu. To samo dotyczy
wyrazw frob i tweak. Ruch, jaki nasze usta i jzyk wykonuj, by wymwi sowo frob,
jest mocny i szorstki, tak jak czynno, ktr czasownik ten oznacza. Jzyk ukada si
pasko, a dwik wydobywa si z caych ust. Gdy wymawiamy sowo tweak [twi:k], nie
tylko nazywamy pewien cile kontrolowany ruch. Jednoczenie samo wymwienie tego
sowa wymaga cile kontrolowanego ruchu jzyka i warg. Wysoki dwik wymaga
zmniejszenia wolnej przestrzeni w ustach przez uniesienie jzyka do gry, po czym
dwik ten zamyka si delikatnym ruchem19.
Warto przekona si o tym, wymawiajc sowa frob, twiddle i tweak z samego rana, tu po
przebudzeniu, gdy jestemy jeszcze zaspani. Kontrola mini nie jest wwczas tak doskonaa, jak zwykle, wic z atwoci wymwimy sowo frob, natomiast wymwienie
sowa tweak okae si do trudne. Zamiast brzmie [twi:k], bdzie brzmiao mniej wicej
jak [twe:]. Jeli Czytelnik nie chce czeka z tym dowiadczeniem a do rana, moe wyobrazi sobie, e wanie si obudzi, i przecigajc si, wymwi te sowa, prawie ziewajc. Rnica jest ewidentna: gdy ziewamy, moemy wymwi frob, ale nie tweak20.
19
Na marginesie, interesujcym zabiegiem byaby moliwo odczytywania tego typu informacji

przez wyszukiwarki internetowe. W wysokim stopniu (cho moe nawet czasem nie zdajemy
sobie z tego sprawy) zwikszyoby to skuteczno w odnajdywaniu tej informacji, o ktr
naprawd nam chodzi przyp. red.
20
Kiedy zastanawiaem si nad odbiorem okrele z jzyka polskiego naga kobieta i goa
baba, brzmi inaczej, cho okrelaj to samo (moe nie jest to najbardziej wyszukany przykad,
ale ilustruje w czym rzecz). Pytajc wielu znajomych o to, okazao si, e wszyscy (!) stwierdzili,
e naga kobieta jest po prostu subtelna, a goa baba pospolita, a czasem i wulgarna. atwo,
to co syszeli, potrafili zamieni w to, co widzieli przyp. red.
188
Syszenie i mowa
Zwizki pomidzy kontrolowaniem ruchw (czy to podczas wykonywania nazywanej

przez dane sowo czynnoci, czy te w trakcie wymawiania tego sowa) a samym sowem, stanowi pewne wskazwki dotyczce tego, czym bya mowa, zanim rzeczywicie
staa si mow. Protojzyk, czyli system komunikacji funkcjonujcy przed pojawieniem
si skadni czy gramatyki, prawdopodobnie przy nadawaniu znacze, opiera si na takich metaforach21. Dla czowieka wspczesnego, jzyk wie si z wyrafinowanym
systemem uczenia si, podczas ktrego jako dzieci poznajemy znaczenie poszczeglnych
sw. Wci istniej jednak relikty przypominajce o dawnych czasach: wyrazy dwikonaladowcze to sowa, ktre brzmi tak samo, jak to, co oznaczaj, na przykad muuu
czy bum. Sowa takie jak frob i tweak funkcjonuj w podobny sposb, opierajc si na
wielkoci i krgoci czy to ksztatw w obszarach mzgu odpowiadajcych za widzenie, czy te czynnoci majstrowania pokrtami w obszarach mzgu odpowiadajcych za ruch.
W yciu codziennym
Ze wzgldu na zwizek midzy dwikiem a sowem, oparty na skadajcych si na niego fonemach i odczuciach, jakie wzbudza (ktre stanowi pewnego rodzaju wsplne subiektywne dowiadczenie odbiorcw), symbolika dwikw jest jedn z technik wykorzystywanych w wymylaniu nazw produktw (brandingu budowaniu wiadomoci
marki). Specjalici od nazw produktw bior pod uwag aspekt malumowoci lub
taketycznoci znaczenia sowa, a nie tylko jego znaczenie sownikowe, i wymylaj na
danie nazwy dla produktw i firm, oczywicie za odpowiednim wynagrodzeniem.
Jednym z czynnikw, ktry mia wpyw na nazwanie bezprzewodowych urzdze
do obsugi poczty elektronicznej wyrazem BlackBerry, by fakt, e zaczyna si on od
dwiku b-. A ten podobno kojarzy si z niezawodnoci22.
Zobacz rwnie
Specjalici od wymylania odpowiednich nazw mieli szczeglne wzicie podczas
boomu informatycznego w latach 90. ubiegego wieku. Alex Frenkel napisa o tym
artyku pt. Name-o-rama, ktry ukaza si w czerwcowym wydaniu magazynu
Wired z 1997 r. (http://www.wired.com/wired/archive/5.06/es_namemachine.html).
21
Zjawisko to zwane jest symbolizmem fonetycznym. Niektrzy ludzie postrzegaj kolory

podczas czytania sw lub liczb, co nazywamy synestezj. Ramachandran i Hubbard uwaaj,
e to wanie synestezja moga zapocztkowa powstanie jzyka. Zobacz: V.S. Ramachandran,
E.M. Hubbard, Synaesthesia a window into perception, thought and language, Journal
of Consciousness Studies, 8(12), 2001, s. 3 34. Artyku ten jest rwnie dostpny w Internecie
na stronie: http://psy.ucsd.edu/chip/pdf/Synaesthesia%20-%20JCS.pdf.
22
Sharon Begley, Blackberry and Sound Symbolism. Przedruk tego artykuu z Wall Street Journal
z 26 sierpnia 2002 r. znajduje si na stronie internetowej: http://www.stanford.edu/class/linguist34/
Unit_08/blackberry.htm.
Syszenie i mowa
189
SPOSB
50.
SPOSB
51.
Jak podczas czytania nie traci danych przez zapchany bufor pamici
Polskojzyczne rda
J.A. Fodor, Eksperci od wizw. Jzyk myleski i jego semantyka, 2001. Na temat pewnej
koncepcji protojzyka pierwotnego jzyka myli.
V.R. Ramachandran, E.M. Hubbard, Brzmienie barw, smak ksztatw, wiat Nauki,
numer specjalny, 1(4), 2004, s. 70-79. Synestezja, to tak samo fascynujcy,
co i niezgbiony temat.
SPOSB
51.
Jak podczas czytania nie traci danych

przez zapchany bufor pamici
Zrozumienie zdania utrudnia nie jego dugo, lecz oczekiwanie, a dana fraza zostanie zakoczona.
Gdy czytamy jakie zdanie, rozumiemy je nie sowo po sowie, ale fraza za fraz. Frazy,
to grupy wyrazw, ktre wi si ze sob zgodnie z reguami gramatycznymi. Fraza
nominalna zawiera rzeczowniki i przymiotniki, natomiast fraza werbalna, na przykad
czasownik i rzeczownik. Frazy, to podstawowe elementy jzyka, a my w naturalny sposb dzielimy zdania na frazy, tak jak widziane obrazy dzielimy na obiekty.
Oznacza to, e nie musimy rozpatrywa odrbnie kadego sowa, ktre syszymy. Traktujemy sowa jako czci fraz i dysponujemy pewnym buforem bardzo krtk pamici, ktra magazynuje docierajce sowa, a do momentu, w ktrym mog by przypisane
do danej frazy. Zdania staj si trudne nie dlatego, e s dugie, ale dlatego, e przekraczaj moliwoci bufora potrzebne do dokonania ich analizy skadniowej, a to zaley od
dugoci pojedynczych fraz.
W praktyce
Przeczytajmy ponisze zdanie:
Gdy Tomek jad jabko byo w koszyku.
Czy musiae przeczyta to zdanie kilka razy, eby je zrozumie? Zdanie to jest gramatycznie poprawne, ale celowo pominito w nim przecinek, by podkreli trudnoci w jego
rozumieniu.
Gdy czytamy zdanie o Tomku, dodajemy wyrazy do wewntrznego bufora, aby stworzy z nich fraz. Kiedy czytamy je po raz pierwszy, wydaje nam si, e caa pierwsza
poowa zdania okae si pierwsz fraz (Gdy Tomek jad jabko) ale zostajemy
sprowadzeni na manowce. Zdanie jest skonstruowane tak, by nas zmyli. Po pierwszej
frazie dodajemy w gowie przecinek, po czym czytamy drug cz zdania i przekonujemy si, e nie ma ono sensu. Musimy wic zastanowi si, gdzie przypada granica
midzy frazami (aha, przecinek jest po jad, a nie po jabko!), i jeszcze raz przeczyta
to zdanie, by dokona ponownej analizy skadniowej. eby podzieli zdanie na inne frazy,
musimy przeczyta je jeszcze raz; nie potrafimy bowiem onglowa sowami w gowie.
190
Syszenie i mowa
Przeczytajmy teraz trzy zdania, ktre maj takie samo znaczenie, ale rni si stopniem
skomplikowania:
Kot zapa pajka ktry zapa much ktr pokna starsza pani.
Mucha poknita przez starsz pani zostaa zapana przez pajka ktrego
zapa kot.
Mucha pajka kot zapana zapa zostaa poknita przez starsz pani.
Pierwsze dwa zdania s do trudne, ale mona je zrozumie. Natomiast ostatnie zdanie
powstao przez poprzestawianie wyrazw i nie ma dla nas adnego sensu. (Przy zaoeniu, e poykanie kotw przez starsz pani ma sens, co jest kompletnym absurdem, ale
okazuje si, e ta pani pokna rwnie koz, nie wspominajc o koniu, wic pozostawmy
spraw kota bez komentarza23).
Jak to dziaa
Charakterystyczn cech jzykw, jakimi si posugujemy, jest moliwo przestawiania
ich elementw. Oznacza to, e zdanie nie powstaje tak, jak szalik na drutach, w przypadku ktrego dodanie dodatkowego szczegu oznacza dodanie go na samym kocu.
Zdania przypominaj raczej klocki lego. Frazy mona dzieli i czy z innymi zdaniami
albo dodawa w rodku kolejne elementy.
Spjrzmy na te mao fantazyjne przykady:
To zdanie jest przykadem.
To nudne zdanie jest prostym przykadem.
To dugie, nudne zdanie jest prostym przykadem struktury zdania.
Aby zrozumie zdanie, dzielimy je na frazy. Jednym z rodzajw fraz jest fraza nominalna, zawierajca podmiot z danego zdania. W zdaniu: To zdanie jest przykadem
fraza nominalna brzmi: to zdanie. W drugim zdaniu fraza nominalna brzmi: to nudne zdanie.
Gdy fraza nominalna jest ju zoona, moe zosta zaprezentowana i zrozumiana przez
reszt mzgu. Jednak w trakcie czytania zdania wyrazy pozostaj w roboczej pamici
werbalnej czyli w pewnego rodzaju krtkotrwaym buforze zanim dana fraza nie
zostanie zakoczona.
23
Odniesienie do tekstu popularnej angielskiej dziecicej piosenki I know an old lady who swallowed
a fly opowiadajcej o starszej pani, ktra poyka kolejno rne zwierzta, by zapay poknit
najpierw much przyp. tum.
Syszenie i mowa
191
SPOSB
51.
SPOSB
51.
Mona wskaza na pewn analogi z przetwarzaniem wzrokowym. atwiej jest rozumie wiat pokawakowany std bior si zasady konfigurowania [Sposb 75.].
W przypadku jzyka, ktry dociera do nas w sposb sekwencyjny, a nie rwnolegy,
jak obraz widzianego wiata, zanim dana fraza si nie skoczy, nie mamy pewnoci
co do tych kawakw, musimy j wic niepokawakowan przechowywa w roboczej
pamici, zanim nie dowiemy si, gdzie ta fraza si koczy.
M.W.
Frazy werbalne funkcjonuj w ten sam sposb. Gdy nasz mzg widzi sowo jest, wie,
e zaczyna si fraza werbalna, i przechowuje nastpne wyrazy w pamici, a skoczy si
caa fraza (w pierwszym zdaniu z powyszej listy wyrazem przykadem). Podobnie jest
w przypadku ostatniej czci ostatniego zdania, ktra brzmi: struktury zdania i stanowi fraz przyimkow. Ona rwnie jest wic fraz samodzieln. W ten sposb podmiot trzeciego zdania nie jest odbierany jako trzy razy bardziej skomplikowany ni
podmiot pierwszego zdania (gdy skada si z trzech sw: nudne, dugie zdanie zamiast z jednego: zdanie), lecz rozumiany jest jako ten sam obiekt, ale z dodanymi modyfikatorami.
atwiej bdzie to zobaczy, jeli posuymy si rysunkiem 4.4, ktry przedstawia trzy
schematy. Zdania maj rozgazion struktur, a im bardziej skomplikowane jest zdanie,
tym wicej gazi ma odpowiadajce mu drzewko. Aby mona byo zrozumie ca fraz,
jej drzewko musi doczy do reszty. Wszystkie te zdania atwo zrozumie, poniewa
skadaj si z bardzo maych drzewek, ktre szybko si uzupenia.
Rysunek 4.4. Przykadowe zdania rozgaziaj si na skadajce si na nie frazy
192
Syszenie i mowa
Dzielc zdania na kawaki, nie posugujemy si wycznie reguami gramatycznymi.

Trudno w zrozumieniu zdania o Tomku wynikaa midzy innymi z tego, e zobaczywszy wyrazy Tomek jad, spodziewalimy si, e dowiemy si, co jad. Gdy przeczytalimy potem jabko, byo to dokadnie to, czego si spodziewalimy, wic z radoci zaoylimy, e jest to element tej samej frazy. W celu ustalenia granic fraz
sprawdzamy indywidualne znaczenie sw oraz prawdopodobiestwo kolejnoci wyrazw, nieustannie rewidujemy znaczenie zdania itd., cay czas zapeniajc bufor. Jednak
przechowywanie wyrazw w pamici, zanim frazy zostan zakoczone, samo w sobie
stanowi problem, nawet pomijajc przypadki zda, ktrych konstrukcja wprowadza nas
w bd. Wrmy wic do starszej pani.
Dwa pierwsze zdania na temat jej upodoba kulinarnych wymagaj przechowywania
w buforze tylko jednej frazy za kadym razem. Zastanwmy si, jakie frazy s niekompletne, biorc pod uwag kade sowo. Nie ma adnych niejasnoci odnonie tego, do
czego odnosz si wyrazy zapany lub zapana czy przez zawsze jest to kolejne
sowo w zdaniu. Na przykad nasz mzg przeczyta: Kot (w pierwszym zdaniu) i natychmiast spyta: Co zrobi?. Odpowied zawiera nastpna fraza: Zapa pajka.
OK mwi nasz mzg i wyrzuca t fraz z pamici roboczej, by zaj si rozpracowywaniem reszty caego zdania.
Natomiast ostatnie zdanie o starszej pani jest zupenie inne. Zanim mzg dotrze do
wyrazu kot, zada sobie trzy pytania, na ktre nie znajdzie odpowiedzi. Co z tym kotem? Co z tym pajkiem? Co z t much? Odpowiedzi na te pytania nastpuj jedna za
drug: mucha, ktr pokna starsza pani; pajk, ktry zapa much itd.
Jednak poniewa wszystkie te pytania s tego samego rodzaju i rodzaj frazy jest ten sam,
zderzaj si one w naszej roboczej pamici werbalnej, a przez to docieramy do granic
moliwoci rozumienia zda.
W yciu codziennym
Dobre przemowy charakteryzuj si tym, e ich zrozumienie wymaga zastosowania minimalnej iloci pamici roboczej, czyli bufora. Dla tekstw pisanych nie jest to tak istotne, poniewa moemy wraca wzrokiem i ponownie czyta wybrane zdania; natomiast
w przypadku sowa mwionego, mamy tylko jedn szans, by co usysze i zrozumie,
lepiej wic jeli udaje si to zrobi od razu. Dlatego wanie spisane przemowy zawsze
wydaj si bardzo proste (przynajmniej w konstrukcji).
Nie oznacza to, e w przypadku tekstw pisanych moemy zignorowa wielko bufora.
W celu uatwienia zrozumienia tego, co mwimy lub co piszemy, warto rozway kolejno podawania informacji w zdaniu. Trzeba sprawdzi, czy mona pogrupowa powizane ze sob elementy po to, by zmniejszyo si zapotrzebowanie na koncentracj ze
strony czytelnika. Wwczas wicej osb dotrze do koca Twojego tekstu, majc siy na
zastanowienie si nad tym, co wyrazie, lub zrobienie tego, o co prosie.
Syszenie i mowa
193
SPOSB
51.
SPOSB
52.
Przetwarzanie z grubsza, za pomoc rozwiza rwnolegych
Zobacz rwnie
D. Caplan, G. Waters, Verbal Working Memory and Sentence Comprehension, 1998
(http://cogprints.ecs.soton.ac.uk/archive/00000623).
Steven Pinker szeroko omawia drzewka oraz pami robocz w swojej ksice pt.
The Language Instinct. S. Pinker, The Language Instinct. The New Science of Language
and Mind, Penguin Books Ltd., London 2000.
SPOSB
52.

Przetwarzanie w sieciach neuronowych przebiega rwnolegle, a nie szeregowo. Oznacza to, e podczas
przetwarzania rozmaitych aspektw, te przetworzone wczeniej, mona szybko wykorzysta do wyjanienia
wtpliwoci w przetwarzaniu innych.
Sieci neuronowe, to w przewaajcej czci komputery rwnolege. Natomiast uywane

przez nas komputery osobiste, to komputery szeregowe. Oczywicie, mog emulowa
wieloprocesorowo, ale tylko dlatego, e ich procesory s naprawd szybkie. Jednak
bez wzgldu na to, jak szybko pracuj, mog robi tylko jedn rzecz naraz.
Przetwarzanie neuronowe jest w porwnaniu z komputerami po prostu przedpotopowe.
Neurony w ukadzie wzrokowym mog wysya sygna najwyej co 5 tysicznych sekundy, a midzy nimi musi nastpi bezwzgldna przerwa trwajca minimum 2 tysiczne
sekundy. Oznacza to, e w przypadku dziaa zajmujcych od 0,5 do 1 sekundy jak
zauwaenie i zapanie piki nadlatujcej w nasz stron (czy wielu innych czynnoci, jakie
badaj psychologowie zajmujcy si psychologi kognitywn ) mzg moe wykona
w tym czasie maksymalnie 100 nastpujcych po sobie oblicze. Jest to tak zwana regua
stu krokw24.
Nasz mzg nie dziaa jak pecet z procesorem 0,0001 MHz, a to dlatego, e przecitny
neuron jest poczony z olbrzymi liczb innych neuronw od 1000 do 10 00025. Informacja zostaje gdzie skierowana, potem jest przekierowywana pomidzy licznymi poczonymi ze sob moduami neuronw, a wszystko to dzieje si rwnolegle. Rekompensuje
to powolno kadego neuronu, a jednoczenie sprawia, e rzecz naturaln i konieczn
staje si wykonywanie wszystkich aspektw zada obliczeniowych jednoczenie, a nie
krok po kroku.
Kad decyzj, jak podejmujemy, i kade postrzeenie, jakiego dowiadczamy (a to, co
mzg postanowi nam dostarczy jako spjne dowiadczenie, rwnie jest rodzajem decyzji), skada si z efektw pracy wielu dziaajcych jednoczenie moduw przetwarzania. Nie ma czasu na to, by pracoway sekwencyjnie, nie mog czeka na wynik pracy
innych moduw, wic wszystkim im musz wystarczy surowe dane oraz wszystko to,
co bd mogy wykorzysta w danym momencie.
24
J.A. Feldman, D.H. Ballard, Connectionist models and their properties, Cognitive Science, 6, 1982,
s. 205 254 (http://cognitrn.psych.indiana.edu/rgoldsto/cogsci/Feldman.pdf).
25
Szacunkowa ocena moliwoci pocze neuronu z innymi, w literaturze waha si midzy kilkaset
a nawet 200 000. Jednak najczciej przyjmowana jest faktycznie od 1000 do 10 000 przyp. red.
194
Syszenie i mowa
W praktyce
Dobrym przykadem jednoczesnego przetwarzania jest rozumienie mowy. W trakcie
suchania lub czytania, by zrozumie tre przekazu, wykorzystujemy kontekst, moliwe
znaczenia poszczeglnych sw, skadni zda, a nawet to, jakie s dwiki czy litery
kadego sowa.
Rozwamy nastpujce zdanie: Na niadanie wypiem kaw z *******. Nie musimy
zna ostatniego sowa, by zrozumie to zdanie i bardzo atwo jest nam odgadn ten
ostatni wyraz.
Czy zrozumiemy tytu wiadomoci w poczcie elektronicznej, jeli bdzie brzmia: Kup
v!agr? Oczywicie, e tak. Nie potrzebujemy prawidowej litery w drugim wyrazie,
by j zrozumie (o ile oczywicie przedrze si przez filtr antyspamowy i w ogle do
nas dotrze).
Jak to dziaa
Rozmaite czynniki rnego rodzaju wskazwki, jakie wykorzystujemy podczas czytania uzupeniaj si wzajemnie, uzupeniaj rwnie brakujce informacje oraz koryguj informacje bdne. Midzy innymi dlatego tak trudno zauway literwki w tekcie (zwaszcza napisanym przez siebie, gdy nasza znajomo tego tekstu w sposb
automatyczny koryguje literwki, zanim je spostrzeemy). Umoliwia nam to rwnie
prowadzenie rozmowy w gonym barze. Rwnolege przetwarzanie rnych aspektw
danych wejciowych eliminuje bdy i niecisoci oraz pozwala, aby informacje pynce
z rnych procesw w sposb interaktywny si wzajemnie ujednoznaczniay.
By moe Czytelnik spotka si z wiadomoci e-mailow (http://www.mrc-cbu.cam.ac.uk/
personal/matt.davis/Cmabridge) informujc, e mona pisa zdania, w ktrych rodkowe
litery wyrazw s poprzestawiane, a i tak wszyscy z atwoci je zrozumiej. Jak wida,
nie ma zancenzia w jkaeij keolnjoci wstypju leirty w wrayize, wane jset tlkyo to, by
peirzswa i otsantia letria byy na siowm msejciu. Rsetz mona sboie dwonoile wzmeisya, a i tak cyatnzie nie srpwai danej tndrouci.
To oczywicie nieprawda. Zdania skadajce si z wyrazw z poprzestawianymi literami
rozumiemy prawie tak dobrze, jak te z poprawnymi wyrazami. Moemy odgadn znaczenie zdania w danym kontekcie ze wzgldu na nadmiar otrzymanej informacji. Wiemy, e zdanie musi mie sens, a to ogranicza zakres moliwych sw, z jakich moe by
ono zbudowane. To samo dotyczy skadni: zasady gramatyczne oznaczaj, e tylko niektre sowa mog znale si w danym miejscu zdania. Dysponujemy rwnie informacj o dugoci wyrazw, a take o tym, z jakich liter si skadaj. Brakuje tylko informacji
o kolejnoci liter w rodku wyrazw. A skompensowanie tego braku to pestka dla naszej
zdolnoci jzykowej, czyli procesu, jaki przebiega zasadniczo w sposb rwnolegy,
speniajc liczne ograniczenia.
Syszenie i mowa
195
SPOSB
52.
SPOSB
52.
Umiejtno czytania zda zbudowanych z wyrazw o poprzestawianych literach by moe

wydaje nam si zaskakujca, dlatego e komputer z takim zadaniem nie umiaby sobie
zupenie poradzi. Wedug komputerw kade sowo musi dokadnie odpowiada wzorcowi tego sowa. Jeli nie ma idealnego dopasowania, komputer go nie rozumie. Rzeczywicie, wyszukiwarka Google sugeruje prawidow kolejno liter w wyrazach, ale jeli
wpiszemy jestem zezdoritoenawny, to koniec, niczego nie znajdzie. Natomiast osoba,
z ktr rozmawiamy za pomoc internetowego komunikatora, z atwoci odgadnie prawidow kolejno liter26. (Porwnanie reakcji Google i czowieka przedstawia rysunek 4.5).
Taki sam proces ma miejsce podczas widzenia. Rne obszary kory wzrokowej odpowiadaj za przetwarzanie rozmaitych elementw. Niektre przekazuj informacj o kolorze, inne o ruchu, gbi czy kierunku. Powizania midzy nimi oznaczaj, e gdy spojrzymy na jak scen, wszystkie te obszary zaczynaj pracowa i wsplnym wysikiem
ustalaj, co najlepiej odpowiada napywajcej informacji. Gdy to ju wiadomo, nasza
percepcja chwyta si tego, a my uwiadamiamy sobie, na co patrzymy. To rwnolege
i interaktywne dziaanie sprawia, e okrelanie pojedynczego obszaru mzgu jako odpowiadajcego za funkcj X wprowadza w bd. aden obszar mzgu nie dziaa bez
jednoczesnego dziaania wszystkich innych jego obszarw, a poza caym tym otoczeniem,
pojedyncze obszary mzgu w ogle nie mogyby funkcjonowa.
26
To nie do koca jest prawd. Wyszukiwarki internetowe jak jest Gogle s coraz sprawniejsze
rwnie w poprawianiu niedbale wpisywanych sw kluczowych, ktrych poszukuje pieszcy
si uytkownik. Podobnie ma si rzecz z poprawianiem wyrazw przez edytor MS Word. Poza
tym, przykad z konfrontacji wyszukiwarki z czowiekiem, z ktrym prowadzi si rozmow przez
komunikator w tym konkretnym przykadzie jest zmanipulowany: Po pierwsze, czowiek po
drugiej stronie komunikatora otrzyma dwa zapytania w ramach tego gdy przy pierwszym
stwierdzi, e nie wie, o co chodzi (zreszt to wskazuje, e zachowa si dokadnie tak samo
jak wyszukiwarka Google), dopiero, gdy otrzyma rwnie i drugi wpis (chocia te bdny),
wywnioskowa, co prowadzca dialog chce przekaza. Po drugie, wyszukiwarka nie jest urzdzeniem
do czytania intencji uytkownikw szuka to, co uytkownik wpisa, cho w ramach zbyt
czsto popenianych przez ludzi w popiechu bdw literowych oraz tego, e przystosowuje si
technologi do ludzi, a nie ludzi do technologii, Google jest coraz sprawniejsza w podsuwaniu
uytkownikowi propozycji znanych mu (poprawnie skonstruowanych) sw.
Podobnie ma si rzecz na przykad przy wykorzystywaniu funkcji OCR w skanowaniu,
do rozpoznawania pisma. Mona by wytworzy takie aplikacje, ktre wykorzystywayby nie
tylko wzorce znakw alfabetu oraz ich modyfikacje, ale i sowniki programw do edycji tekstu
(tezaurusy), wwczas byyby wstanie poda poprawny rezultat skanowanego tekstu nawet
wwczas, gdy tekst oryginalny skanowany zawieraby literowe.
Mona si tutaj odwoa do wartoci poznawczej, ktr dysponuje czowiek, a ktr jeszcze
komputery nie dysponuj, tzw. ta wiedzy (background knowladge), ktre, dziki pozyskiwaniu
przez ludzi wzorcw poprawnie skonstruowanych wyrazw dane jzyka, pozwala im coraz bieglej
rozpoznawa wyrazy bliskie konstrukcji oryginaowi, a o odmiennej znakowo (literowo) budowie;
czowiek, otrzymujc wzorzec nieznany, przy rozpoznawaniu go korzysta z swojej nabytej wiedzy
oraz z moliwoci przeksztacania wzorca nieznanego, w celu dostosowania go do informacji znanej.
Oczywicie, powysze przykady nie zmieniaj faktu, e to wci ludzie dziki tu wiedzy
s lepsi w odczytywaniu sensu sw, ktre s bdnie zapisane, jednak daj pojcie na temat
najnowszych osigni z zakresu informatyki i Sztucznej Inteligencji i ka wnioskowa, e
dysproporcje te mog w najbliszym czasie szybko si zmienia (na korzy komputerw) przyp. red.
196
Syszenie i mowa
Rysunek 4.5. Bezporednia konfrontacja midzy Google a Dorot
Syszenie i mowa
197
SPOSB
52.

100 Sposobów Na Zgłębienie Tajemnic Umysłu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

100 Sposobów Na Zgłębienie Tajemnic Umysłu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

IDZ DO

Sposoby badania ludzkiego mzgu

Zobaczy, jak dziaa mzg, bez zagldania do jego wntrza .................................. 28

Rozdzia 2. Widzenie .................................................................................................................... 59

Zrozumie przetwarzanie wzrokowe .......................................................................... 59

Znaczenie gbi ............................................................................................................... 91

Rozdzia 3. Uwaga ...................................................................................................................... 135

Szczegy oraz granice uwagi .................................................................................... 136

Rozdzia 4. Syszenie i mowa .................................................................................................... 171

Mierzenie czasu uszami .............................................................................................. 172

Rozdzia 5. Integracja ................................................................................................................. 199

Jak unikn podania za bodcem .......................................................................... 208

Rozdzia 6. Ruch ......................................................................................................................... 227

Rozdzia 7. Wnioskowanie ......................................................................................................... 257

Jak biegle posugiwa si liczbami ............................................................................ 257

Rozdzia 8. Cao ...................................................................................................................... 277

Intuicja Gestalt .............................................................................................................. 277

Rozdzia 9. Pami ..................................................................................................................... 299

U bram umysu ............................................................................................................. 300

Pami a orientacja w przestrzeni .............................................................................. 329

Rozdzia 10. Inni ludzie .............................................................................................................. 343

Zrozumie, co sprawia, e twarze s wyjtkowe .................................................... 344

Skorowidz ................................................................................................................................... 373

Mierzenie czasu uszami

Mierzenie czasu uszami

Mierzenie czasu uszami

Mierzenie czasu uszami

Wibracje dwikowe przemieszczaj si w d kanau suchowego i s przekazywane

Wykrywanie rda dwiku

Wykrywanie rda dwiku

Zasadniczym zadaniem ukadu suchowego jest informowanie nas, gdzie co si znajduje.

Wykrywanie rda dwiku

Wykrywanie rda dwiku

Posugiwanie si midzyuszn rnic czasu powoduje niejednoznaczno lokalizacji

Gatunek sowy przyp. red.

Trends in Neurosciences, 26(7), 2003, s. 347 350.

Wykrywanie rda dwiku

Siren Sounds: Do They Actually Contribute to Traffic Accidents?

Odkrywanie wysokoci dwiku

Odkrywanie wysokoci dwiku

Istniej rwnie inne mechanizmy wykorzystujce przetwarzanie neuronalne, ktre take su

Odkrywanie wysokoci dwiku

wibracja moe by nastpnie wykorzystana przez ukad przetwarzania suchowego, jako

Zudzenie brakujcej podstawowej skadowej wystpuje rwnie w percepcji ruchu.

Zbir niesamowitych zudze suchowych Yoshitaki Nakajimy pt. Demonstrations of Auditory

podrujesz. Wyobra sobie, e wiat na zewntrz porusza si w innym kierunku.

To dziaa! przyp. red.

Wykrywanie dwikw na granicy pewnoci

Wykrywanie dwikw na granicy pewnoci

Zdolnoci percepcyjne i wraliwo zmysowa kadego czowieka jest inna, a przez to

Mowa to szerokopasmowe wejcie do naszych gw

Mowa to szerokopasmowe wejcie do naszych gw

P. Brugger, M. Regard, T. Landis, N. Cook, D. Krebs, J. Niederberger, Meaningful patterns in

Mowa to szerokopasmowe wejcie do naszych gw

Mowa to szerokopasmowe wejcie do naszych gw

Okrge wymawianie okrgych rzeczy

Okrge wymawianie okrgych rzeczy

Wyjanienie tego zjawiska po polsku znajduje si m.in. na stronie internetowej

Okrge wymawianie okrgych rzeczy

Okrge wymawianie okrgych rzeczy

Na marginesie, interesujcym zabiegiem byaby moliwo odczytywania tego typu informacji

Okrge wymawianie okrgych rzeczy

Zwizki pomidzy kontrolowaniem ruchw (czy to podczas wykonywania nazywanej