Head First. Fizyka.

Edycja polska
Autor: Heather Lang
Tumaczenie: Julia Szajkowska, Pawe Szajkowski
ISBN: 978-83-246-2178-1
Tytu oryginau: Head First Physics: A Learner
Format: 200230, stron: 936

Naucz si myle jak fizyk obserwuj, eksperymentuj, rozwizuj zadania!

Jeli przeraa Ci myl o kolejnej klaswce z fizyki, chciaby zrozumie, jak funkcjonuje
otaczajcy Ci wiat, albo lubisz poznawa nowe rzeczy ta niezwyka ksika jest
wanie dla Ciebie. Masz przed sob nowoczesny podrcznik, skonstruowany wedug
najnowszych metod z zakresu teorii nauczania. Dziki niemu nie tylko zrozumiesz prawa
fizyki, ale rwnie polubisz rozwizywanie zada z tej dziedziny. Oto ksika, z ktr
fizyka stanie si Twoim ulubionym przedmiotem.
Ksika Head First. Fizyka. Edycja polska stanowi kompletny podrcznik do mechaniki
i podstawowych zastosowa fizyki. Dziki niej opanujesz zapis liczb w notacji naukowej,
poznasz jednostki ukadu SI, dowiesz si, jak pracowa z wektorami, zrozumiesz
zasady dynamiki Newtona i prawa rzdzce ruchem po okrgu oraz prostym ruchem
harmonicznym. Krtko mwic, z pomoc tego podrcznika nauczysz si utosamia
wiedz fizyczn ze zjawiskami, ktre obserwujesz codziennie wok siebie, a take
wyksztacisz w sobie umiejtno rozwizywania rozmaitych problemw fizycznych.
Wykresy, rwnania i wektory
Rwnania ruchu
II i III zasada dynamiki Newtona
Zasada zachowania energii
Ruch obrotowy i ruch po okrgu
Potencja grawitacyjny
Funkcje sinus i cosinus
Prosty ruch harmoniczny
Z tym podrcznikiem fizyka stanie si prosta i fascynujca!

Spis treci

Spis treci (skrcony)

Wstp

33

1.

Myl jak zyk: Na pocztku

45

2.

Nadajmy temu wszystkiemu jakie ZNACZENIE: Jednostki i pomiary

61

3.

Notacja naukowa oraz pole powierzchni i objto: Wszystkie liczby due i mae

99

4.

Rwnania i wykresy: Nauka jzyka

139

5.

Zabawa w kierunki: Wektory

193

6.

Przemieszczenie, prdko i przyspieszenie: O co chodzi?

247

7.

Rwnania ruchu (cz I): Czas na rwnania

281

8.

Rwnania ruchu (cz II): Wyej, w gr i znw na d

327

9.

Trjkty, trygonometria i trajektorie: Przejcie w drugi wymiar

379

10.

Zasada zachowania pdu: Co zrobi pan Newton?

435

11.

Ciar i sia normalna: Siy na start

481

12.

O posugiwaniu si siami, pdem, tarciem oraz popdem siy:

Poukadajmy to jako

515

13.

Moment siy i praca: Chwila uniesienia

559

14.

Zasada zachowania energii: Uatw sobie ycie

603

15.

Naprenia, bloczki i technika rozwizywania problemw zycznych:

Inny kierunek

647

16.

Ruch po okrgu (cz I): Od

17.

Ruch po okrgu (cz II): Nie zgub tropu

707

do !

675

18.

Grawitacja i orbity: Uciec od tego wszystkiego

759

19.

Drgania (cz I): W kko i na okrgo

805

20.

Drgania (cz II): Spryny i hutawki

841

21.

Myl jak zyk: To ju ostatni rozdzia

883

Dodatek A To, co si nie zmiecio: Sze bardzo wanych kwestii

(ktrych nie poruszylimy wczeniej, a o ktrych powiemy teraz)

907

Dodatek B Tablice wzorw: Skarbnica wiedzy

917

Spis treci (z prawdziwego zdarzenia)

Wstp
Twj mzg a fizyka. Wyobra sobie starasz si nauczy fizyki, a Twj mzg prbuje wywiadczy
Ci przysug, upewniajc si, eby nic z tego, co czytasz, nie zostao Ci w gowie. Mzg myli Lepiej std
wyjdmy i zajmijmy si naprawd wanymi sprawami. Trzeba zastanowi si, ktrych dzikich zwierzt naley
unika w dungli, a poza tym wcale nie wiemy, czy jazda na desce snowboardowej nago jest takim zym
pomysem. Dlatego warto opracowa plan przechytrzenia Twojego mzgu niech uwaa, e Twoje ycie
zaley od poznania fizyki!
Dla kogo jest ta ksika?

34

Wiemy, co sobie mylisz

35

Metapoznanie, czyli mylenie o myleniu

37

Oto co moesz zrobi, eby zmusi swj rozum do posuszestwa

39

Czytaj to!

40

Zesp recenzentw technicznych

42

Podzikowania

43

Spis treci

Myl jak fizyk

Na pocztku
Fizyka to nauka opisujca otaczajcy Ci wiat i sposb dziaania jego poszczeglnych
elementw. Kadego dnia stykasz si z fizyk! Niemniej na sam myl o uczeniu si fizyki
moesz czu si, jak gdyby wpada w d bez dna d, z ktrego nie ma ucieczki. Nie przejmuj
si tym, albowiem z niniejszego rozdziau dowiesz si, co powiniene zrobi, by myle jak fizyk.
Nauczysz si, w jaki sposb naley zagbia si w problemy fizyczne oraz jak korzysta z intuicji,
by dostrzega w tych problemach prawidowoci i punkty szczeglne, ktrych znajomo
uatwia rozwizywanie zada. Umiejtno stawania si czci problemu fizycznego pozwoli Ci
zbliy si o jeden krok do uzyskania odpowiedzi na nurtujce Ci pytanie.

Fizyka w wiecie, ktry Ci otacza

46

Moesz wczu si w problem, stajc si jego czci

48

Korzystaj z intuicji podczas szukania

punktw szczeglnych problemu

50

rodek Ziemi to punkt szczeglny

52

Zadaj sobie pytanie: Co by si stao, gdybym lecia tunelem

czcym dwie strony Ziemi i dotar do jej rodka?

53

Co ju wiesz i o czym jeszcze powiniene pomyle

55

Zbieramy i czymy wnioski

57

Rozwizywanie wszystkich problemw

fizycznych zaczynaj od ustalenia,
co dziao si w chwilach pocztkowych
zdarzenia, ktre chcesz opisa. Nastpnie
STAWAJ SI czci problemu!

Stae na krawdzi
przepaci i wanie
zrobie wielki krok
naprzd.

10

Spis treci

Nadajmy temu wszystkiemu jakie ZNACZENIE

Jednostki i pomiary
Jak dugi jest kawaek sznurka? Podstaw fizyki s pomiary okrelajce rozmiary
obiektw. W tym rozdziale nauczysz si korzysta z jednostek i zaokrgla wyniki tak, by unikn
pomyek. Dowiesz si te, dlaczego bdy s tak wane w fizyce. Gdy zakoczysz lektur, bdziesz
ju wiedzie, czy dany zapis jest znaczcy, i na pewno wyrobisz sobie wasne zdanie na temat, czy
rozmiar jest faktycznie wszystkim.

100

1
28

Dugo

To najlepszy odtwarzacz muzyki, a Ty jeste czci zespou!

62

Zacznij zatem mierzy obudow odtwarzacza ajPod

63

Fabryka odsya gotowy model odtwarzacza ajPod

ale okazuje si, e jest on za duy!

64

Na projekcie nie ma adnych JEDNOSTEK

66

W tej ksice pojawiaj si jednostki ukadu SI

(te same, ktre znasz ze szkoy)

69

Przeliczajc jednostki, uywaj wspczynnikw zamiany

73

Wspczynnik zamiany mona te zapisa w postaci uamka

74

Teraz moesz zaktualizowa projekt

77

Co zrobi z liczbami zbyt dugimi, by mona z nich skorzysta

80

Ile cyfr wartoci pomiaru wydaje si mie znaczenie?

81

Zazwyczaj odpowiedzi zaokrgla si do trzech cyfr znaczcych

83

Przecie OD RAZU dokonae zaokrglenia

pierwszych zmierzonych wartoci!

86

Kady pomiar jest obarczony bdem

(zwanym czasem niepewnoci)

87

Musisz zaznaczy propagacj bdu na wszystkie wartoci

umieszczone w projekcie

88

STJ! Zanim klikniesz przycisk wysyania, sprawd, czy odpowied

jest dobrze sKROJona?!

91

Wyniki zapisuj zawsze z odpowiedni liczb cyfr znaczcych

95

Jeste zerem czy bohaterem?

96

Czas

Masa

11

Spis treci

Kierownictwo domu akademickiego

Head
First, Wydzia ds. Czystoci
Dalsze przebywanie w tym pokoju moe
zagraa Waszemu zdrowiu.
Zaistniay stan rzeczy naley niezwocznie
zmieni. Wykrylimy
w Waszym pokoju bakteri, ktra bdzie
dzielia si na dwie
co dwadziecia minut (na razie jest to tylko
jedna bakteria).
Gdy liczba drobnoustrojw dojdzie do 6
10-5 m3, uznamy, e Wasz
pokj nie nadaje si do zamieszkania przez
ludzi. Bdziecie
musieli przenie si gdzie indziej na czas
dezynfekcji, ktr
zamierzamy przeprowadzi.
Z powaaniem
Pan Wony z Wydziau ds. Czystoci

12

Notacja naukowa oraz pole powierzchni i objto

Wszystkie liczby due i mae

W prawdziwym wiecie nieraz zetkniesz si z rnymi typami liczb, nie tylko
z tymi, ktre wygldaj przyjemnie. Z tego rozdziau dowiesz si, jak radzi sobie
z niewygodnymi liczbami za pomoc notacji naukowej oraz dlaczego zaokrglanie duych liczb
nie musi oznacza zapisywania dziesitkw zer na kocu kadej z nich. Nowo nabyte umiejtnoci
bdziesz mia okazj wyprbowa, starajc si okiezna jednostki pola i objtoci . Dziki notacji
naukowej unikniesz wielu trudnoci (i zaoszczdzisz nieco czasu) podczas pracy z liczbami.

Baagan w akademiku pokj studentw

100

Kiedy zaistniaa sytuacja stanie si naprawd grona?

101

Potgowanie to sposb na wielokrotne mnoenie przez t sam liczb

105

Na wywietlaczu Twojego kalkulatora due liczby przedstawiane s

za pomoc notacji naukowej

107

W notacji naukowej korzysta si z potg liczby 10

do zapisywania dugich liczb

108

Notacja naukowa przydaje si rwnie

do zapisywania bardzo maych liczb

112

Jeszcze nieraz zetkniesz si z polem powierzchni i objtoci

116

Szukaj niezbdnych informacji w ksikach (albo w tabelach)

117

Przedrostki uatwiaj radzenie sobie z nieprzyjemnie

wygldajcymi liczbami

118

Notacja naukowa przydaje si podczas prowadzenia

oblicze na duych i maych liczbach

120

Chopcy wszystko policzyli

125

Rzd wielkoci odpowiedzi, z ktrej wynika, e po 16 godzinach

z 1 bakterii powsta szczep drobnoustrojw zajmujcy
objto prawie 300 000 000 metrw szeciennych,
na pewno nie jest waciwy!

127

Bd szczeglnie ostrony, przeliczajc jednostki

powierzchni i objtoci

128

Czyli bakterie nie opanuj caego pokoju,

nawet jeli chopcy postanowi si przespa!

130

Poradnia pyta przeliczanie jednostek powierzchni i objtoci

131

Spis treci

Rwnania i wykresy

Nauka jzyka
Porozumiewanie si to podstawa. Jeste na doskonaej drodze, by myle jak fizyk,
ale musisz jeszcze nauczy si przekazywa swoje myli. W tym rozdziale przedstawi Ci dwa
uniwersalne narzdzia pozwalajce komunikowa si z innymi ludmi wykresy i rwnania
obrazy, ktre przemwi z si tysica sw, opisujc wykonane dowiadczenia i problemy fizyki,
z ktrymi przyjdzie Ci si zmierzy. Zobaczy znaczy uwierzy.

Szybciej

Droga
[m]

Wykresy zalenoci drogi

od czasu dla rnych
dorczycieli pizzy

Szybciej

[s]

141

Jeli zapiszesz rwnanie opisujce czas dostawy,

bdziesz mie jasny obraz sytuacji

142

Dziki zmiennym rwnanie jest zapisem oglnym

143

Musisz obliczy czas jazdy Adama

145

Planujc wykonanie dowiadczenia, zawsze zastanw si,

co moe pj nie tak!

149

Przeprowad eksperyment, w ktrym wyznaczysz

szybko jazdy Adama

152

Zapisz wyniki w tabeli

153

Okrel szybko jazdy Adama,

posugujc si tabel odlegoci i czasw

155

Bdy statystyczne sprawiaj, e wyniki pomiarw s rozrzucone

157

Wykres jest najlepsz metod wycigania redniej

ze WSZYSTKICH zebranych wynikw

158

Narysuj wykres przedstawiajcy czas przejazdu Adama

na DOWOLNYM dystansie

161

Linia wykresu pozwala uzyska najlepsze przyblienie czasu pokonania

DOWOLNEJ drogi
162
Szybciej

Czas

Musisz wymyli, jak poda klientom dokadny czas dostawy

Szybko jazdy daje si odczyta z nachylenia prostej do osi wykresu

164

Szybko jazdy Adama to nachylenie wykresu zalenoci drogi od czasu 166

Oblicz na podstawie wykresu redni szybko Adama

167

Informatycy bd potrzebowali wzoru,

z ktrego oblicz czas jazdy Adama

169

Przekszta rwnanie do postaci czasu = co

170

Skorzystaj z przeksztaconej formy rwnania,

by okreli czas dojazdu do domu klienta

173

Czyli pozostaje przeliczy jednostki na waciwe i gotowe prawda?

175

Uwzgldnij w odpowiedzi czas przygotowania pizzy

177

Na wykresie bez problemw zobaczysz rnic,

ktr wprowadziy wiata

181

wiata drogowe zmieniaj redni szybko jazdy

183

Poradnia pyta czy zrobie to, o co Ci prosili?

190

13

Spis treci

Zabawa w kierunki

Wektory
Czas, szybko i odlego to bardzo przydatne parametry, ale jeli chcesz co
osign w yciu, potrzebujesz KIERUNKU.
Posiade ju kilka supermocy fizyka: nauczye si, czym s wykresy i rwnania, umiesz rwnie
na oko oceni rzd wielkoci odpowiedzi, ktrych szukaniem zajmujesz si, rozwizujc zadania
z fizyki, ale wielko to nie wszystko. Z niniejszego rozdziau dowiesz si, czym s wektory.
Dziki tej wiedzy w Twoich odpowiedziach zaczn pojawia si informacje o kierunkach. Ponadto
nauczysz si szuka skutecznych skrtw na drodze do rozwiza problemw, ktre wydaj si
by skomplikowane.

Wskazwka 1.
Do tyu, do przodu,
do przodu i w ty
chcesz zosta czysty
czy w butach mie py?
Pomyl i ruszaj
przed siebie i w dal,
co w nocy odlege,
jest bliskie za dnia.
Id:
1) 60 metrw na pnoc,
2) 150 metrw na poudnie,
3) 120 metrw na pnoc,
4) 60 metrw na poudnie,
5) 20 metrw na poudnie,
6) 40 metrw na pnoc.
Stojc obok drzewa, zacznij
sw wypraw,
po now wskazwk zagldaj
pod traw.

Jestem gotowa.
Co robimy najpierw?

Poszukiwacze skarbw

194

Przemieszczenie to nie to samo, co droga

199

Droga to skalar;
przemieszczenie to wektor

201

Wektory oznacza si strzakami

201

Znalaze kolejn wskazwk

204

Wektory mona dodawa w dowolnej kolejnoci

206

Poradnia pyta oddzielanie ziaren od plew

210

Kty to sposb na mierzenie obrotw

212

Jeli nie radzisz sobie z czym duym, podziel to na mniejsze czci

214

Prdko jest wektorow odmian szybkoci

218

Zapisuj jednostki, korzystajc z odpowiednich skrtw

219

Powiniene by wzi pod uwag rwnie

prdko, z jak pynie woda w potoku!

220

Jeli uda Ci si okreli prdko, z jak pynie woda w potoku,

bdziesz w stanie obliczy odpowiedni prdko dla motorwki

221

Przyspieszenie ruchu odzi wymaga czasu

224

Jak radzi sobie z przyspieszeniem?

225

Wektor, kt, prdko i przyspieszenie = ZWYCISTWO!!!

231

Kt zaznacza si
ukiem.

14

Miary ktw
mierzy si
ktomierzem.

Wyobra sobie, e obracasz

t lini wok punktu,
w ktrym styka si
ona z drug lini, tak,
by obydwie linie si pokryy.

Spis treci

Przemieszczenie, prdko i przyspieszenie

O co chodzi?
Ciko ledzi si naraz wicej ni jedn rzecz. Wyobra sobie spadajcy przedmiot.
W tym samym czasie powiniene ledzi jego przemieszczenie, prdko i przyspieszenie.
W jaki sposb odnotowa wszystkie trzy czynniki i nie pomin niczego istotnego? Z tego
rozdziau dowiesz si, jak rozwin supermoce dowiadczenia, wykresu i nachylenia, aby
przygotowa si na spicie tego wszystkiego rwnaniem czy dwoma.

Oto kolejny dzie na pustyni

248

Jak wykorzysta to, co ju wiesz?

251

Spadajc, klatka przyspiesza

254

Zapisz rwnania wektorowo

255

Chcesz obliczy prdko chwilow,

a nie redni

257

Wiesz ju, jak oblicza nachylenie prostej do osi wykresu

262

Nachylenie punktu krzywej jest identyczne

z nachyleniem stycznej w tym punkcie

262

Nachylenie wykresu zalenoci prdkoci ciaa

od czasu pozwala wyznaczy przyspieszenie tego ciaa

270

Okrel jednostk przyspieszenia

271

Zwycistwo! Obliczye prdko klatki po dwch sekundach lotu

i ju wiadomo, e przetrwa ona upadek!

275

Pora obliczy przemieszczenie!

278

Emu biegus pdziwiatrus

54 km/h

15

Spis treci

Rwnania ruchu (cz I)

Czas na rwnania
Ju czas, eby osign wyszy stopie wtajemniczenia.
Do tej pory, uczestniczc w przygotowanym przeze mnie kursie fizyki, zajmowae si
projektowaniem i przeprowadzaniem eksperymentw, rysowaniem rozmaitych wykresw,
a take wymylaniem rwna na podstawie ksztatu niektrych spord tych wykresw.
Poznae wiele przydatnych umiejtnoci, ale polegajc tylko na nich, nie zajdziesz zbyt daleko,
poniewa na wiecie, oprcz wykresw atwych do zinterpretowania, istniej rwnie wykresy
przedstawiajce linie, ktre nie s liniami prostymi. W tym rozdziale zajmiemy si poszerzeniem
Twojej wiedzy matematycznej, aby robic odpowiednie podstawienia, mg doj do jednego
z wanych rwna fizyki. Dokadniej mwic, poznasz i zrozumiesz rwnanie ruchu
nierozerwalnie zwizane z wykresem zalenoci przemieszczenia od czasu, opisujcym ruch
swobodnie spadajcego obiektu. Ponadto osobicie sprawdzisz, e warto swoje odpowiedzi
poddawa testowi W.J.W.P.

Jak wysoki powinien by dwig?

282

Zarwno wykresy, jak i rwnania su

do opisywania prawdziwego wiata

284

Wane s punkty pocztkowe i kocowe

285

Dysponujesz rwnaniem na prdko spadajcej klatki,

ale co z tym przemieszczeniem?

288

Poszukaj redniej prdkoci na wykresie zalenoci

prdkoci od czasu

293

Sprawdzaj rwnania, z ktrych korzystasz,

wstawiajc do nich rne liczby

295

Obliczamy przemieszczenie klatki!

297

Teraz ju wiesz, jak wysoki powinien by dwig!

298

Teraz Dingo chciaby dowiedzie si czego wicej

299

Pomocne okae si podstawienie

300

Pozbywaj si niechcianych zmiennych z rwna,

wykonujc odpowiednie podstawienia

303

Kontynuujemy podstawienia

305

Udao si! Wyprowadzie uyteczne rwnanie,

dziki ktremu mona policzy przemieszczenie klatki!

308

Sprawd rwnanie, sprawdzajc Jednostki

309

Sprawd rwnanie, wstawiajc do niego skrajne wartoci zmiennych

312

Twoje rwnanie zdao egzamin!

317

No i Dingo zrzuci klatk

318

Poradnia pyta podstawienia

319

Poradnia pyta sprawdzanie jednostek albo analiza wymiarowa 320

16

Spis treci

Rwnania ruchu (cz II)

8
Wyrzutnia klatek

Wyej, w gr i znw na d
Wszystko, co wzleci, musi kiedy opa. Wiesz ju, jak radzi sobie z przedmiotami,
ktre swobodnie spadaj na ziemi. wietnie, ale co z pozosta czci problemu? Co z ciaami
wystrzelonymi w powietrze? W tym rozdziale poznasz trzecie z kluczowych rwna ruchu.
Majc do dyspozycji taki arsena, poradzisz sobie z (prawie) wszystkim! Dowiesz si te, jak
rozwizywa problemy nierozwizywalne za pomoc odrobiny symetrii.

ACME
2

Wyrzuca w powietrze
standardow klatk! ACME

Wodoodporna
Raty 0%

o#"

Pozwala regulowa" pr!dk

pocz tkow

Poduszkowiec
o nap!dzie odrzutowym

Pr!dko#" maksymalna 43

ACME

m/s.

Przyspieszenie lub op$nienie

ruchu 2,5 m/s2.

Mo%liwe dofinansowanie.

Dzi ACME ma do zaoferowania now,

zdumiewajc wyrzutni klatek

328

Przyspieszenie pojawiajce si w wyniku dziaania

siy grawitacji jest stae

330

Prdko i przyspieszenie maj przeciwne zwroty,

wic maj te przeciwne znaki

332

Na podstawie jednego wykresu moesz okreli ksztaty innych

337

Czy wyniki oblicze ukadaj si w taki sam ksztat,

jaki maj Twoje szkice?

342

Na szczcie ACME ma w swojej ofercie

poduszkowiec z napdem odrzutowym!

349

Podstaw odpowiednie wyraenie

za zmienn t, eby otrzyma nowe rwnanie

352

Wymn zawarto nawiasw

355

Pomn zawartoci dwch nawiasw przez siebie

356

Moesz wreszcie zaj si drugim nawiasem

znajdujcym si po prawej stronie rwnania

357

Jak miewa si Twoje rwnanie?

359

Pogrupuj wyrazy podobne, eby uproci zapis rwnania

359

Dziki nowemu rwnaniu

moesz obliczy drog hamowania

361

Do opisu ruchu ze staym przyspieszeniem

przydadz Ci si TRZY kluczowe rwnania

362

Musisz obliczy prdko, z jak naley

wystrzeli Dingo na szczyt urwiska!

365

Musisz znale inn metod rozwizania problemu Dingo

370

To pocztek piknej przyjani

374

Poradnia pyta narysuj wykres kontra wska wykres

375

Poradnia pyta symetria i punkty szczeglne

376

17

Spis treci

Koniec drabiny
znajduje si daleko
od szczytu muru
twierdzy.

Drabina

Pocztek drabiny
oparty zosta
o brzeg fosy.

15,0 m

Trjkty, trygonometria i trajektorie

Przejcie w drugi wymiar

Potrafisz ju rozwizywa jednowymiarowe problemy fizyczne. Co powiesz
na to, ebymy zajli si czym bardziej yciowym?
W prawdziwym yciu obiekty nie poruszaj si tylko w gr i w d, ale rwnie na boki! Jednak
nie ma powodu do niepokoju, albowiem ju niedugo zyskasz nowe, trygonometryczne
supermoce, dziki ktrym wszdzie bdziesz dostrzega trjkty prostoktne, a to umoliwi
Ci sprowadzanie zada wygldajcych na skomplikowane do prostych problemw
fizycznych, ktre potrafisz rozwiza.

Mur

15,0 m
Fosa z wod

15,0 m

Kamelot, mamy problem!

380

Jak szeroka powinna by fosa?

383

Wyglda troch jak trjkt, prawda?

384

Tworzenie rysunkw z zachowaniem proporcji

rysowanych obiektw moe okaza si pomocne

386

Dziki twierdzeniu Pitagorasa moemy szybko oblicza

dugoci bokw w trjktach

387

Szkic + ksztat + rwnanie = problem rozwizany!

389

Kamelot mamy KOLEJNY problem!

392

Porwnaj swj kt z ktem w trjkcie

395

Moesz pogrupowa trjkty podobne

ze wzgldu na stosunki dugoci ich bokw

398

Sinus, cosinus i tangens zawieraj relacje midzy dugociami bokw

i miarami poszczeglnych ktw w trjktach prostoktnych

399

Sinus bez tajemnic

402

Niektre kalkulatory maj wbudowane tablice sin(!), cos(!) i tg(!)

404

Wracamy do twierdzy los zamknitych w niej ludzi

spoczywa w Twoich rkach!

407

Ojej, jeszcze grawitacja

411

Wektory przyspieszenia i prdkoci kuli armatniej

maj rne kierunki

413

Grawitacja wszystkim obiektom nadaje skierowane w d

przyspieszenie o wartoci 9,8 m/s2

414

Pozioma skadowa wektora prdkoci obiektu,

ktry leci swobodnie, nie zmienia si

415

Pozioma skadowa wektora prdkoci obiektu

poruszajcego si swobodnie w powietrzu jest staa

416

T sam metod da si rozwiza dwa zupenie rne

problemy fizyczne

419

Poradnia pyta: Obiekty swobodnie przemieszczajce si w powietrzu

420

c2 = a 2 + b 2

Drabina
,0
25

Mur

25,0 m

15,0 m

15,0 m

Fosa

18

Jaka jest minimalna

wymagana szeroko fosy?

Zacznij od szkicu.

?m

Znajd na obrazku znajome

ksztaty (trjktw,
prostoktw itp.)

a
Skorzystaj z rwnania
opisujcego rozpoznany
na rysunku ksztat.

Spis treci

10

Zasada zachowania pdu

Co zrobi pan Newton?

Nikt nie lubi y w niewiedzy. Jak dotd nauczye si radzi sobie z problemami, w ktrych
ciaa byy ju w ruchu. Ale co wprawia je w ruch? Wiesz, e ciao zacznie si porusza, jeli
co je popchnie ale jak bdzie si porusza? W tym rozdziale nauczysz si, dziki zasadom
dynamiki Newtona, pokonywa bezwadno. Dowiesz si take, czym jest pd i dlaczego
podlega zasadzie zachowania oraz jak wykorzystywa j do rozwizywania zada.

Statek piracki ma drobny problem ze statkiem widmo

436

Od czego zaley zasig lotu?

439

Oddanie strzau pod ktem 45 pozwala osign maksymalny zasig

440

Nie da si zrobi wszystkiego, co teoretycznie jest moliwe,

czasami trzeba myle praktycznie

441

Bitwo-Pol ma w ofercie nowe, kamienne kule armatnie,

ktre maj umoliwia oddawanie strzaw na wiksz odlego

444

Masywne obiekty ciej wprawia si w ruch

446

Masywne obiekty ciej si zatrzymuje

446

I zasada dynamiki Newtona

447

Masa ma znaczenie

448

Kula z kamienia ma mniejsz mas,

wic jej prdko bdzie wiksza. Ale o ile wiksza?

451

Oto czym dysponuje pracownia

454

Jaka zaleno czy si, mas i prdko?

455

Zmieniaj kadorazowo tylko jedn zmienn

458

Iloczyn masa prdko, czyli pd, jest zachowany

462

Dua sia dziaajca na ciaa skutkuje wiksz zmian pdu

464

Zapisz zasad zachowania pdu w postaci rwnania

465

Zasada zachowania pdu jest innym sposobem wyraenia

III zasady dynamiki Newtona

466

Obliczylimy prdko kuli kamiennej ale nadal nie znamy zasigu!

473

Oblicz nowy zasig z proporcji

474

Poradnia pyta pytanie o proporcj

(czsto w postaci testu wielokrotnego wyboru)

478

Tor lotu kuli armatniej

Okrt piracki

Okrt widmo

Kt oddania
strzau
Morze

Zasig kuli to jej przemieszczenie w kierunku poziomym.

Zasig

19

Spis treci

11
Kombinatorzy
wagi cikiej

Zgub zbdne
kilogramy
NATYCHMIAST!!!
(za jedyne 1499 z)

Ciar i sia normalna

Siy na start
Czasami musisz wspomc si si argumentw.
W tym rozdziale wykorzystasz swoj wiedz na temat zasady zachowania pdu i wyprowadzisz
dziki niej II zasad dynamiki Newtona, Fwyp = ma. Majc do dyspozycji to rwnanie, III zasad
dynamiki Newtona (akcja-reakcja) i wiedz o sporzdzaniu diagramu rozkadu si, dasz
sobie rad z (prawie) wszystkim. Dowiesz si te, czym rni si masa od ciaru, i nauczysz si
pomaga sobie w dyskusjach si normaln argumentw.

Kombinatorzy wagi cikiej znw dziaaj!

482

Czy ciar faktycznie moe zmale w jednej chwili?

483

Waga dziaa dziki odpowiedniemu rozciganiu i ciskaniu spryny

484

Masa jest miar iloci materii

486

Ciar jest si

486

W zalenoci czcej si z mas pojawia si pd

488

Jeeli masa ciaa jest staa, Fwyp = ma

490

Waga mierzy si oparcia

493

Moesz podway sposb dziaania urzdzenia!

495

Urzdzenie zmniejsza si oparcia

496

Para si pomoe Ci sprawdzi poprawno rozwizania

498

Zdemaskowae Kombinatorw wagi cikiej!

500

Podoe moe dziaa na Ciebie wycznie si prostopad (normaln)

do swojej powierzchni
502
Ciao zjedajce z rwni nie doznaje przyspieszenia prostopadle
do jej powierzchni

505

Skadowe prostopada i rwnolega pomog Ci poradzi sobie z rwni 507

Kombinatorzy
wagi cikiej
Przed

Po!

Zgub zbdne
kilogramy
NATYCHMIAST!!!
(za jedyne 1499 z)

20

Poradnia pyta diagram rozkadu si

510

Poradnia pyta ciao na rwni

511

Spis treci

12

O posugiwaniu si siami, pdem, tarciem oraz popdem siy

Poukadajmy to jako
Zapamitanie caego mnstwa wzorw nie zda Ci si na nic, jeli
nie bdziesz umia ich zastosowa. Znasz ju rwnania ruchu, potrafisz rozkada
wektory na skadowe, narysowa diagram rozkadu si, wiesz te, czym s zasady dynamiki
Newtona. Z tego rozdziau dowiesz si, jak stosowa wszystkie te narzdzia do rozwizywania
bardziej zoonych problemw fizycznych. Nieraz zdarzy Ci si odkry, e problem, z ktrym
si mierzysz, przypomina Ci co, co ju kiedy robie. Postaramy si te doda nieco realizmu
do rozwizywanych zada przez wprowadzenie siy tarcia i pokaemy Ci, dlaczego popd siy
bywa czasami pomocny.

Pora na SimFutbol!

516

Pd podczas zderzenia jest zachowany

520

Zderzenie moe zachodzi przecie pod ktem

521

Trjkt bez kta prostego jest niewygodny

523

Zrb trjkty prostoktne z wektorw skadowych

524

Programista wprowadza do kodu zasad zachowania pdu w 2D

527

W yciu stale towarzyszy nam sia tarcia

528

Tarcie zaley od rodzajw stykajcych si powierzchni

532

Uwaaj, wyznaczajc warto siy normalnej

533

Jeste gotw do wprowadzenia tarcia w grze!

535

Wprowadzenie tarcia sprawia, e zawodnicy nie lizgaj si

w nieskoczono!

536

lizganie si po boisku dziaa wietnie,

ale cignicie opony nadal sprawia kopoty

537

Wyznaczenie skadowych si pomogo!

541

Obnaamy tarcie

542

Poradnia pyta pytania o tarcie

543

Na czym polega kopnicie piki?

544

F"t to popd siy

546

Gra dziaa doskonale, ale pojawiy si zmiany w specyfikacji!

550

eby zwikszy realizm rozgrywki, zawodnicy powinni czasami si

polizgn

553

Tylko tarcie moe sprawi, e zdoasz zmieni kierunek ruchu

w poziomie na paskim podou

554

Gra jest wietna, a wyprawa do parku X-Force

zapowiada si rewelacyjnie!

555

Zasady dynamiki Newtona daj Ci prawdziw moc

556

21

Spis treci

13

Moment siy i praca

Chwila uniesienia
Fizyka pozwala dokonywa nadludzkich czynw. W tym rozdziale dowiesz si, jak
wykorzysta moment obrotowy, by za pomoc dwigni da pokaz niezwykej siy. Ale jak wiadomo,
na wiecie nie ma nic za darmo energia musi by zachowana, wic praca, jak musisz
wykona, by nada ciau energi potencjaln grawitacji, bdzie zawsze taka sama.

P krlestwa dla tego, kto zdoa unie miecz uwiziony w kamieniu 560

22

Czy fizyka moe okaza si przydatna podczas

podnoszenia cikich przedmiotw?

561

Zamie dwigni ma si na du

563

Przeprowad dowiadczenie, ktre odpowie na pytanie,

gdzie umieci punkt podparcia

565

Zerowy wypadkowy moment siy jest warunkiem

rwnowaenia dwigni

569

Podnie miecz z kamieniem za pomoc dwigni!

574

Poradnia pyta dwa rwnania, dwie niewiadome

577

Unosisz rami dwigni z mieczem uwizionym w kamieniu

ale zbyt nisko!

579

Nic za darmo

581

Przesuwajc ciao wbrew dziaajcej

na nie sile, wykonujesz prac

582

Praca potrzebna do wykonania zadania = sia przesunicie

582

Ktry sposb wymaga wykonania mniejszej iloci pracy?

583

Jednostk pracy jest dul

585

Energia okrela zdolno ciaa do wykonania pracy

586

Podnoszenie kamieni to zmienianie postaci energii

586

Zasada zachowania energii pozwala rozwizywa zadania,

w ktrych pojawia si rnica wysokoci

589

Czy zasada zachowania energii uratuje sytuacj?

591

Poza pokonaniem grawitacji musisz te pokona si tarcia

593

Praca wykonana w celu pokonania siy tarcia zwiksza

energi wewntrzn ciaa

595

Ogrzewanie zwiksza energi wewntrzn

596

Nie mona osign 100% sprawnoci

597

Spis treci

14

Zasada zachowania energii

Uatw sobie ycie

Po co si mczy, skoro mona uatwi sobie ycie? Na razie rozwizywae
wszystkie problemy, posugujc si rwnaniami ruchu, siami i skadowymi wektorw. To doskonae
narzdzia, ale czasami wi Ci na dugi czas w skomplikowanych obliczeniach matematycznych.
Z tego rozdziau dowiesz si, jak zauwaa, kiedy moesz uproci rozwizanie skomplikowanego
problemu, posugujc si zasad zachowania energii.

Jedyny w swoim rodzaju tor bobslejowy

604

Pierwsz cz zadania rozwiesz, rozkadajc siy na skadowe

ale w drugiej czci tor nie ma ju staego nachylenia

607

Poruszajce si ciao ma energi kinetyczn

609

Energia kinetyczna zaley od prdkoci ciaa

611

Oblicz prdko sanek, znajc zasad zachowania energii

i zmian wysokoci na torze

613

Rozwizae drug cz zadania, posugujc si zasad

zachowania energii

615

W trzeciej czci zadania musi pojawi si sia, ktra zatrzyma sanki

615

Hamulec pracuje

617

Wykonywanie pracy przeciw sile tarcia zwiksza energi wewntrzn

618

Zasada zachowania energii pomaga atwiej rozwizywa

zoone problemy

623

Pomidzy pdem a energi kinetyczn istnieje praktyczna rnica

625

Poradnia pyta wyka, e

628

Poradnia pyta przekazywanie energii

629

Zasada zachowania pdu nadaje si do rozwizywania

problemu zderze niesprystych

631

Do obliczenia niewiadomych w zderzeniu sprystym

bdziesz potrzebowa drugiego rwnania

631

Zasada zachowania energii to drugie z potrzebnych Ci rwna

633

Rozkadanie na czynniki oznacza wstawienie nawiasw

635

Teraz wiesz ju, jak radzi sobie ze zderzeniami sprystymi

636

Prdko wzgldna w zderzeniu sprystym zmienia kierunek

637

Strza zaprzeczajcy grawitacji,

ktry wymaga nieco doszlifowania

638

Pocztkowe zderzenie jest niespryste,

wic energia mechaniczna ukadu nie jest zachowana

640

Zderzenie niespryste opisz zasad zachowania pdu

641

Poradnia pyta wahado balistyczne

643

23

Spis treci

15

Naprenia, bloczki i technika rozwizywania

problemw fizycznych

Inny kierunek
Czasami musisz sobie radzi z sytuacjami penymi napi
Do tej pory korzystae z wiedzy na temat si, rysowae diagramy rozkadu si, a take zapoznae
si z zasad zachowania energii. W tym rozdziale zajmiemy si linami, bloczkami i napreniami,
zwanymi czasem rwnie napiciami. Przy okazji nauczysz si dostrzega znajome znaki
rozpoznawcze podczas rozwizywania nieznanych sobie problemw fizycznych.

Oto co POWINNO si wydarzy

Deskorolka jest cignita
przez lin wzdu molo.

To ptak! To samolot! Nie to facet na deskorolce?!

648

Zawsze szukaj czego, co znasz

649

Warto przyspieszenia balastu

jest taka sama jak warto przyspieszenia Michaa

652

Skorzystaj z wiedzy o napreniu, aby rozwiza zadanie

655

Patrz na cay szkic oraz na rne jego fragmenty

661

Ale w przededniu zawodw

663

Korzystanie z zasady zachowania energii jest prostsze ni opisywanie

problemw fizycznych za pomoc wektorw si

665

I oto jedzie deskorolkarz

670

Po dotarciu deskorolki
do krawdzi molo Micha
porusza si z prdkoci v.

v
Jeli prdko
pocztkowa Michaa
bdzie odpowiednia,
chopak poleci wzdu
tej trajektorii i trafi
prosto w cel.

Zawody odbywaj si
w trakcie przypywu, gdy
szczyt molo znajduje si
na wysokoci 11,0 m nad
powierzchni wody.

rodek tarczy,
w ktr maj celowa
zawodnicy, znajduje
si w odlegoci
15,0 m od miejsca,
gdzie powierzchnia
wody styka si z molo.

11,0 m
Balast uderza
o powierzchni
wody.

15,0 m

24

Spis treci

16

Ruch po okrgu (cz I)

Od do
Wic mwisz, e sprawy mog obrci si przeciw nam? W tym rozdziale poznasz
zagadnienia dotyczce ruchu obrotowego, przejdziesz intensywny kurs anatomii okrgu,
dowiesz si, co czy promie i obwd z Piastem Koodziejem (cho powinnam raczej powiedzie
o acie Koodzieju). Gdy dowiesz si ju, czym s czstotliwo i okres, bdziesz musia nauczy
si przechodzenia od wartoci liniowych do wartoci ktowych. Ale nie martw si wystarczy,
e zrozumiesz, czym jest radian, by nie mie z tym problemw.

Zrb rozgrzewk przed rozpoczciem

dorocznych derby chomikw w Kentucky

677

Nowe spojrzenie na problem bywa pomocne

679

Liczba

Suchaj may, doroczne

derby chomikw w Kentucky to wielki
interes, a my musimy trzyma si
rozkadu!

Droga [km]

15,0

10,0

2,0

Szybko [km/h]

Cakowita liczba
obrotw

Ustawienia silnika

676

Moesz zrewolucjonizowa treningi chomikw

czy promie okrgu z jego obwodem

681

Przeliczanie odlegoci liniowej na obroty

683

Zamie szybko liniow na herce

685

Uruchamiasz maszyn ale koo obraca si zbyt wolno!

687

Sprbuj uzyska kilka wartoci,

ktre pocz ze sob mierzone wielkoci

689

Jednostki na silniku to radiany na sekund

690

Przelicz czstotliwo na czsto koow

695

Tor treningowy dla chomikw jest gotowy!

696

Pogawdki przy kominku

697

Moesz zwikszy szybko (liniow), zwikszajc promie koa

701

Poradnia pyta wielkoci ktowe

704

()

3,0

4,0

5,5

Waciciel
stajni chomikw,
miliarder

0 5 10 15 20 25

25

Spis treci

17

Ruch po okrgu (cz II)

Nie zgub tropu

Czy poczue kiedy, e Twj rozmwca wypad z toru? A to wanie ma miejsce,
gdy prbujesz zmusi ciao do poruszania si po okrgu, ale nie zapewniasz odpowiedniej siy
dorodkowej. Z tego rozdziau dowiesz si, czym dokadnie jest sia dorodkowa i dlaczego dziki
niej nie zboczysz z utartych szlakw, a przy okazji rozwiesz kilka do powanych problemw
drczcych astronautw stacji kosmicznej Head First. Nie ma co zwleka. Odwr kartk
i zaczynamy!

maj do
Astronauci zenia
os
cigego un . Chc
si w pustce grunt pod
znw poczu przestrzeni
nogami w
kosmicznej!

Sia
normalna

Ciar, Q = mg

26

Houston mamy problem

708

Wszystkie ciaa spadajce swobodnie zdaj si unosi w przestrzeni

710

Czego w porwnaniu z warunkami panujcymi na Ziemi brakuje

astronaucie na stacji kosmicznej?

711

Czy mona symulowa dziaanie siy kontaktowej

odczuwalnej na Ziemi?

713

Przyspieszenie stacji sprawi, e poczujesz dziaanie siy kontaktowej

715

Ruch po okrgu nie byby moliwy bez dziaania siy dorodkowej

718

Sia dorodkowa jest

zwrcona do rodka okrgu

721

Jeeli stacja zacznie si obraca,

astronauta poczuje dziaanie siy kontaktowej

722

Co wpywa na warto siy dorodkowej?

723

Znajd rwnanie przyspieszenia dorodkowego

725

Spraw, by na astronautw zadziaaa sia dorodkowa

727

Podoga to powierzchnia boczna cylindra

730

Przeprowadmy test stacji

733

Poradnia pyta sia dorodkowa

736

Sanki musz wej w zakrt

738

Wyprofilowanie toru pozwala uzyska

poziom skadow siy normalnej

741

W czasie zjedania po rwni w d nie wystpuje

adne przyspieszenie prostopade do powierzchni rwni

742

Ciao biorce zakrt nie przyspiesza w pionie

743

Jak postpowa z ciaem na rwni pochyej

744

Sia oparcia (czyli sia normalna albo naprenie) pojawiajca si

w ruchu po okrgu w paszczynie pionowej ulega zmianie

748

Kada sia dziaajca na ciao w kierunku rodka okrgu

moe zmieni warto siy dorodkowej

751

Poradnia pyta profilowany zakrt

755

Poradnia pyta okrg w paszczynie pionowej

756

Spis treci

18

Grawitacja i orbity

Uciec od tego wszystkiego

Nawizae ju bardzo blisk znajomo z grawitacj, ale co stanie si z wzajemnym
przyciganiem, gdy Twoje stopy oderw si od ziemi? W tym rozdziale zapoznasz si z now
twarz grawitacji zalenoci odwrotnoci kwadratu i ujarzmisz potencja grawitacyjny,
dziki czemu odbdziesz podr ku nieskoczonoci i jeszcze dalej. Powracajc do domu,
dowiesz si nieco o orbitach i podniesiesz swoje zdolnoci (tele)komunikacyjne.

Natenie pola
grawitacyjnego
Natenie pola grawitacyjnego
Ziemi maleje gwatownie wraz
ze zwikszaniem si odlegoci
od powierzchni planety.

Organizacja przyj, wielkie wydarzenie i mnstwo sera

760

Jaka powinna by dugo patyczka koktajlowego?

761

Ser tworzy kul

763

Powierzchnia kuli serowej jest taka sama

jak powierzchnia wszystkich kostek sera

764

Niech stanie si ser

767

Zapraszamy na przyjcie!

769

Na koniec wiata i jeszcze dalej!

770

Sia grawitacyjna Ziemi sabnie,

gdy oddalasz si od planety

773

Grawitacja jest odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odlegoci

779

Teraz moesz obliczy si przycigania grawitacyjnego

statku w dowolnym punkcie przestrzeni

785

Energia potencjalna jest rwna polu

pod wykresem zalenoci siy od odlegoci

787

Jeeli w nieskoczonoci Ep = 0 J, otrzymane rwnanie

bdzie prawdziwe dla dowolnej gwiazdy czy planety

789

Obnaamy energi potencjaln

790

Oblicz prdko ucieczki z zasady zachowania energii

791

Musimy mie czno z astronaut

795

Sia grawitacji peni rol siy dorodkowej

798

Satelity komunikacyjne s ju na swoich miejscach,

wic Pluton (i cay wszechwiat) stoj przed nami otworem

801

Poradnia pyta sia grawitacji = sile dorodkowej

802

Odlego
Natenie jest odwrotnie
proporcjonalne
do kwadratu odlegoci.

27

Spis treci

19

28

Drgania (cz I)

W kko i na okrgo
Sprawy widziane pod innym ktem potrafi zupenie zmieni swj wydwik.
Do tej pory ledzie ruch po okrgu wycznie z gry, nie zastanawiajc si, jak to wyglda
z boku. W tym rozdziale poczysz swoj wiedz na temat ruchu po okrgu ze znajomoci
trygonometrii, by pozna definicje funkcji sinus i cosinus. Gdy nie bd ju one stanowiy
dla Ciebie tajemnic, bez trudu poradzisz sobie z kadym ciaem poruszajcym si po okrgu
niezalenie od tego, jak na nie spojrzysz.

Witajcie w wesoym miasteczku!

806

Odwzoruj kaczk na ekranie

807

Ekran jest DWUWYMIAROWY

813

Wiemy ju, jak rusza si kaczka

ale nie wiemy, gdzie dokadnie jest!

817

Zawsze gdy masz do czynienia ze skadowymi wektora,

staraj si odnale jaki trjkt prostoktny

818

Pokamy Jance jej wywietlacz

826

Drugi strzelec widzi skadow x przemieszczenia kaczki

827

Potrzebujemy te szerszej definicji cosinusa

828

Funkcje sinus i cosinus s ze sob zwizane

829

Obnaamy sinus

831

Igrzyska czas zacz!

832

Jak prdko kaczki obserwuje kady ze strzelajcych?

833

Ksztat wykresu prdko czas zaley od nachylenia wykresu

przemieszczenie czas

834

Stoisko ukoczone!

838

Spis treci

20

Drgania (cz II)

Spryny i hutawki
Co zrobi, gdy co powtarza si w kko i na okrgo? Ten rozdzia, powicony
drganiom, ma pomc Ci dostrzec cao obrazu. Zbierzesz ca zgromadzon dotd wiedz
o wykresach, rwnaniach, siach, zasadzie zachowania energii i ruchu okresowym eby
okiezna spryny i wahada poruszajce si prostym ruchem harmonicznym. Mamy nadziej,
e wkrtce przeyjesz jedyne w swoim rodzaju dowiadczenie towarzyszce myli i kto
tu rzdzi? bez zbytniego powtarzania si.

Pora skoczy puste gadki

842

Koyska dla rolin ma dziaa dla doniczek o trzech rnych masach

842

Spryna jest rdem regularnych drga

843

Warto siy okrelaj wychylenie z pooenia rwnowagi

i parametr sprystoci spryny

845

Ruch masy na sprynie wyglda tak samo

jak ruch po okrgu widziany z boku

849

Masa zaczepiona na sprynie porusza si

prostym ruchem harmonicznym

850

Prosty ruch harmoniczny to drgania sinusoidalne

853

Wyznacz wartoci stae, porwnujc rwnanie szczegowe

z rwnaniem oglnym

854

Poradnia pyta to rwnanie wyglda jak tamto

857

Ale Anka zapomniaa o jednym drobiazgu

859

Roliny koysz si miarowo i tylko dziki Tobie. Rzdzisz!

865

Zmienia si czstotliwo koysania

866

Czstotliwo drga poziomej spryny

zaley od przyczepionej do niej masy

868

Czy uycie pionowo mocowanej spryny bdzie rozwizaniem?

868

Wahado porusza si prostym ruchem harmonicznym

874

Od czego zaley czstotliwo drga wahada?

875

Projekt wahada okaza si

rozwizaniem idealnym!

877

Poradnia pyta spryna pionowa

879

Poradnia pyta zalenoci midzy wielkociami

880

29

Spis treci

21

Myl jak fizyk

To ju ostatni rozdzia
Czas ostro wzi si do pracy. Zapoznajc si z treci tej ksiki, uczye si utosamia
wiedz fizyczn ze zjawiskami, ktre obserwujesz na co dzie wok siebie, a take
wyksztacae w sobie umiejtno rozwizywania rozmaitych problemw fizycznych. W tym
rozdziale bdziesz mia okazj uy swego nowego zestawu narzdzi fizyka do rozwizania
problemu, ktry omwiam w rozdziale 1., czyli problemu tunelu bez koca wiodcego przez
rodek Ziemi. Musisz zada sobie wane pytanie: Jak mog wszystko to, co wiem, wykorzysta,
eby dowiedzie si tego, czego jeszcze nie wiem?.
Masz za sob naprawd dug drog!

Moesz zrzutowa
t skadow promienia na o tunelu.

RZ

30

884

Moesz dokoczy rozwizywanie zadania z Ziemi

885

Podr w obie strony przypomina prosty ruch harmoniczny

886

Ale jak dugo trwa podr w obie strony?

887

Moesz przyj zaoenie, e Ziemia to kula otoczona sfer

889

Wiesz, jak poradzi sobie z kul, ale co zrobi ze sfer?

890

Warto siy wypadkowej, z jak dziaa

na Ciebie otaczajca Ci sfera, wynosi zero

894

Warto siy jest proporcjonalna do wartoci przemieszczenia,

a wic mamy PRH

897

Poradnia pyta rwnanie, ktrego nigdy wczeniej nie widziae

899

Ju znasz swoj szybko redni, ale jaka jest Twoja najwiksza

szybko?

901

Obserwowany z boku ruch po okrgu wyglda jak

prosty ruch harmoniczny

902

Jeste w stanie zrobi (prawie) wszystko!

905

Spis treci

Dodatek A
W adnej ksice nie znajdziesz odpowiedzi na wszystkie pytania.
Na stronach tej ksiki udao nam si omwi naprawd wiele zagadnie z dziedziny fizyki.
Czytajc j, zdobye niema wiedz i wyksztacie w sobie umiejtnoci, ktre przydadz
Ci si w przyszoci, niezalenie od tego, czy bdziesz przygotowywa si do egzaminw,
czy po prostu zechcesz dowiedzie si, jak dziaa wiat wok Ciebie. Tworzc niniejszy podrcznik,
niejednokrotnie musielimy dokonywa trudnych wyborw, jakie zagadnienia omwi, a jakie
pozostawi niewyjanione. W tym dodatku poruszymy kilka tematw, o ktrych dotd
nie wspomnielimy nawet sowem, a ktre niewtpliwe s bardzo istotne i uyteczne.

1. Rwnanie prostej na wykresie: y = ax + b

Lepsza
znajomo fizyki
Koniec
Ucz si
Ucz si
Ucz si
Ucz si

wicz
wicz
wicz

908

2. Warto przemieszczenia jest polem powierzchni

figury geometrycznej utworzonej przez krzyw
na wykresie zalenoci prdkoci od czasu

910

3. Moment siy przyoony do mostu

912

4. Moc

914

5. Rb zadania

914

6. Przygotowanie do egzaminu

915

wicz

Ucz si
Start

Dodatek B Tablice wzorw

Skarbnica wiedzy
Bardzo trudno jest zapamita co, co widziao si tylko raz.

W fizyce zdarzenia opisuje si rwnaniami. Za kadym razem, gdy korzystasz z jakiego

j problem
p
rwnania,, rozwizujc
fizyczny, oswajasz si z nim, mimo e nie starasz si
z jedn paszczyzn),
cen zapami
za ch
wszelk
zapamita. Zanim jednak okrelone rwnanie samo zapadnie Ci w pami,
zgojaki
dwuwym
iarowy
Trygonometria
zostaa zbudowana.
moesz chcie mc sprawdzi jego ksztat w odpowiednich tablicach.
Po to wanie tworzy si w ksikach dodatki z tablicami wzorw
Twierdzenie Pitagoras
a
Liter r zawsze
c2 = a2 + b2
s one atwo dostpnymi zbiorami informacji, z ktrych moesz
oznacza si
kkorzysta, gdy tylko zajdzie taka potrzeba.
promie.
Sinus sin( ) = a
c
c
a
Cosinus cos( ) = b

c
b
a
Tangens
tg( ) =
b

31

14. Zasada zachowania energii

Uatw sobie ycie

Mwisz serio? Przez dziesi minut
tumaczy na siach i skadowych
wektorw, jak wiesza kapelusz
na wieszaku? Czowieku, przecie
wystarczy go podnie i powiesi!

Po co si mczy, skoro mona uatwi sobie ycie? Na razie rozwizywae wszystkie

problemy, posugujc si rwnaniami ruchu, siami i skadowymi wektorw. To doskonae narzdzia,
ale czasami wi Ci na dugi czas w skomplikowanych obliczeniach matematycznych. Z tego
rozdziau dowiesz si, jak zauwaa, kiedy moesz uproci rozwizanie skomplikowanego problemu,
posugujc si zasad zachowania energii.

to jest nowy rozdzia 603

Co mi to przypomina?

Jedyny w swoim rodzaju tor bobslejowy

Wesoe miasteczko przygotowao na otwarcie w tym sezonie now
atrakcj wspaniay, najnowoczeniejszy tor bobslejowy. Zanim
jednak nowa atrakcja stanie si dostpna dla turystw, trzeba sprawdzi,
czy jest bezpieczna. I to wanie Twoje zadanie. Co prawda nie jeste
saneczkarzem, ale znasz fizyk i dziki temu moesz stwierdzi,
czy projekt wymaga poprawek.

Zabjczy tor! Nie mog

doczeka si chwili,
kiedy zedr na nim pozy.
Oczywicie, gdy bdzie
ju bezpieczny!!

Tor dzieli si na trzy czci. Do pierwszego punktu kontrolnego

jego nachylenie jest stae. Pomidzy pierwszym a drugim punktem
kontrolnym jego wysoko obnia si o 30,0 m, ale tor jest pofalowany
tak, e sanki przez chwil jad te pod gr! Trzecia cz toru
jest zupenie paska na niej uruchamia si hamulec, ktry zatrzymuje
sanki.
Musisz obliczy szybko sanek w kadym z punktw kontrolnych oraz
si hamowania potrzebn do zatrzymania sanek.

Start

Punkt kontrolny 1

Musisz obliczy szybko

sanek w kadym z punktw
kontrolnych.

20,0 m

Punkt kontrolny 2

Musisz te obliczy SI,

ktra wyhamuje sanki przed
kocem toru.

40,0
Pierwsza cz
toru ma stae
nachylenie.

W trzeciej czci
toru masz 50,0 m
na zatrzymanie sanek.

30,0 m
Druga cz toru
opada o 30,0 m,
ale jest pofalowana.

Rozwizanie zaczynaj
zawsze od rysunku
i odpowiedzi na pytanie
Co mi to PRZYPOMINA?.
604

Rozdzia 14.

50,0 m

WYSIL

SZARE KOMRKI
Czy jest taka cz toru, z ktr wiesz ju, jak sobie poradzi?

Zasada zachowania energii

Sia
normalna

Start

Jeste tutaj.

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

Chwilk czy nie opisywalimy

ju ruchu ciaa zsuwajcego si
po rwni?!
Skadowa
prostopada

30,0 m

50,0 m

Wiesz ju, jak to policzy!

Ciar, Q = mg

Skadowa
rwnolega

Pierwsza cz toru wyglda jak urzdzenie

Kombinatorw wagi cikiej znane Ci z rozdziau 11.,
suce do zjedania na wadze po pochyoci.
Co prawda dalsze czci toru bobslejowego mog
przyprawi o bl gowy, ale t cz potrafisz
zanalizowa tak, jak poprzednio!

Zaostrz owek

Pierwsza cz toru nie powinna stanowi

dla Ciebie problemu.

Sanki o masie m zjedaj w d po rwni pochyej nachylonej pod ktem 40 do poziomu

i pokonuj rnic wysokoci 20,0 m.
a. Oblicz drog pokonan przez sanki pomidzy startem a pierwszym punktem kontrolnym.

b. Oblicz skadow ciaru sanek rwnoleg do powierzchni rwni.

c. Oblicz szybko sanek w pierwszym punkcie kontrolnym.

Wskazwka: Poniewa masa

sanek nie zostaa podana
liczbowo, uzyskana odpowied
te nie bdzie liczb bdzie
zawiera w sobie skadnik m.

Wskazwka: Skorzystaj
z II zasady dynamiki
Newtona i wyznacz warto
przyspieszenia z rwnania
na si wypadkow, a potem
podstaw wynik do rwnania
ruchu, z ktrego obliczysz
szybko.

jeste tutaj 605

Mnstwo trjktw
Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

Zaostrz owek:
Rozwizanie

30,0 m

50,0 m

Sanki o masie m zjedaj w d po rwni pochyej nachylonej

pod ktem 40 do poziomu i pokonuj rnic wysokoci 20,0 m.
a. Oblicz drog pokonan przez sanki pomidzy startem
a pierwszym punktem kontrolnym.
a
c

sin() =
c

c =

20 m
= 40,0

20,0 m

sin(40,0)

Narysuj teraz trjkt si. Wektor siy cikoci

jest skierowany prosto w d. Jego skadowe
bd prostopade i rwnolege do rwni. To, jak
je narysujesz, nie ma znaczenia, poniewa ich
dugoci zawsze bd takie same.

31,1 m

||

c
mg
31,1 m

Te dwa kty daj

w sumie 90.

Jeeli nie jeste pewien, ktry z ktw

rozkadu wektorw odpowiada ktowi rwni,
naszkicuj sobie wykres przedstawiajcy
sytuacj dla bardzo maego kta .
May kt pomoe
Ci odnale trjkty
podobne.

b. Oblicz skadow ciaru sanek rwnoleg

do powierzchni rwni.
a F

20 m

O trjktach sw kilka
narysuj bardzo mae kty

F||

Te dwa kty daj

w sumie 90.

mg mg

Ciar sanek Q = mg
F jest skadow rwnoleg do rwni i ley naprzeciw
kta .

Jeli chcesz, eby

sia wypadkowa
pokrywaa si z lini
rwni, najatwiej jest
narysowa rozkad
si w ten sposb, ze
skadow rwnoleg na
grze.

Jej warto obliczam z podobiestwa trjktw:

F
mg

20,0 m
31,1 m

F 0,643 mg

Jeeli w odpowiedzi pojawiaj si

zmienne, na przykad m czy g,
nie musisz podawa jednostek
wyniku, poniewa te wielkoci
fizyczne maj jednostki. Oczywicie
w przypadku dziaa na liczbach
musisz podawa jednostki.

c. Oblicz szybko sanek w pierwszym punkcie kontrolnym.

x0 = 0 m

F||

Jeeli bardziej interesuje Ci wektor siy normalnej,

narysuj rozkad si w ten sposb, ze skadow
rwnoleg na dole.

Kt to najmniejszy kt trjkta rwni, wic

bdzie te najmniejszym ktem trjkta
rozkadu si.

Fwyp = ma

a = 0,643 g

0,643 mg = ma

v0 = 0 m/s

a = 0,643 g
x = 31,1 m

Przyspieszenie wynosi 0,643 g,

wic nie zapomnij podstawi
2
do wzoru wartoci 9,8 m/s .

v2 = v02 + 2a(x - x0)

v = ?
v = (0 m/s)2 + 2 0,643 9,8 m/s2 31,1 m 19,8 m/s

606

Rozdzia 14.

Zasada zachowania energii

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m

Nachylenie rwni jest takie

samo na caej pierwszej
czci toru.
Skadowa siy
rwnolega
Start
do rwni jest cay
czas taka sama.

F||
20,0 m

Pierwsz cz zadania
rozwiesz, rozkadajc siy
na skadowe

30,0 m

50,0 m

Pierwsza cz toru jest nachylona do poziomu pod staym

ktem, co sprawia, e sia wypadkowa dziaajca na sanki
jest zawsze taka sama skadowa ciaru sanek rwnolega
do rwni jest staa.

mg
40.0
F 40,0

Ciar

40,0

PK1

Wiesz ju, e sanie, mijajc pierwszy punkt kontrolny, bd

poruszay si z szybkoci 19,8 m/s. Na razie idzie dobrze
Chcesz pozna
szybko sanek
w kadym z punktw
kontrolnych.

ale w drugiej czci tor

nie ma ju staego nachylenia
Niestety druga cz toru bobslejowego nie jest ju tak
przyjemna. Rnica poziomw jest wprawdzie znana
i wynosi 30,0 m, ale nachylenie toru do poziomu wcale
nie jest jednorodne na caej jego dugoci pojawiaj
si wzniesienia i zagbienia. Zdarza si nawet, e sanki
jad pod grk!
Kada zmiana kta nachylenia toru powoduje zmian
skadowej ciaru rwnolegej do nawierzchni.
To oznacza, e sia wypadkowa dziaajca na sanki
zmienia si, powodujc tym samym zmiany dugoci
i kierunku wektora przyspieszenia.
To utrudnia nieco Twoje zadanie, poniewa rwnania
ruchu w znanej Ci postaci pozwalaj opisywa wycznie
te przypadki, w ktrych ciao porusza si ze staym
przyspieszeniem. Metoda, ktr posuye si ostatnio,
nie sprawdzi si teraz.

Ciao poruszajce si
po nachyleniu przyspiesza
pod wpywem dziaajcej
na nie rwnolegej do podoa
skadowej swojego ciaru.

Skadowa rwnolega
do podoa ma w kadym
punkcie inn dugo i inny
kierunek. Czasami nawet
spowalnia sanki!

PK1
F||

30,0 m

mg
mg

Ciar

F||

F
Kt nachylenia toru
do poziomu zmienia
si w kadym
punkcie.

PK2

WYSIL

SZARE KOMRKI
Jak obliczy szybko sanek w drugim punkcie
kontrolnym, gdy pokonuj one rnic wysokoci 30,0 m
po pofalowanym torze?

jeste tutaj 607

Zmiany wysokoci
Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m

Jedna cz toru
ju za nami. Zostay
jeszcze dwie

Krzysiek: Niestety nastpny odcinek toru jest bardziej

wymagajcy jego nachylenie do poziomu ulega cigym
zmianom! Przyspieszenie ciaa nie bdzie stae.

40,0

30,0 m

50,0 m

Kuba: A moe podzielimy ten fragment toru na wiele maych kawakw? Jeeli
nachylenie bdzie stae choby przez kilka metrw, zdoamy przeprowadzi
potrzebne obliczenia, potem powtrzymy t procedur dla nastpnego
fragmentu i tak dalej. Nastpnie dodamy do siebie wyniki oblicze i otrzymamy
cakowit zmian prdkoci.
Krzysiek: Przecie to zajmie cae wieki! Nie wydaje mi si, ebymy mieli szans
obliczy to rcznie.
Franek: Pewnie daoby si napisa dziaajcy w ten sposb program
komputerowy ale nie mam pojcia, jak si to robi.
Kuba: Moe le si do tego zabieramy? Tak bardzo skupilimy si na siach,
e zupenie zapomnielimy o energii.
Krzysiek: Hmm, sanki obniaj swoje pooenie o 30,0 m, wic na pocztku tej
czci toru dysponuj wiksz energi potencjaln grawitacji ni na jej kocu.
Zmiana ta wynika z rnicy wysokoci.

PK1

30,0 m

Rnica
wysokoci

PK2

Zawsze gdy natkniesz

si w zadaniu
na zmian wysokoci,
na ktrej znajduje si
ciao, zastanw si
nad uyciem
zasady zachowania
energii.

Franek: Ale jak to policzy? Nie do koca wiem, w co zmienia si ta energia!

Kuba: Racja, ale wiemy przecie, e energia ukadu jest zachowana, prawda?!
To oznacza, e energia potencjalna grawitacji musiaa zmieni posta w czasie
zjazdu sanek po torze!
Krzysiek: Zastanawiam si, czy sanki maj energi tylko dlatego, e si
poruszaj?! Przecie energia miaa okrela zdolno ciaa do wykonania pracy,
czy nie?
Franek: Tak jeli poruszajce si ciao uderzy w inne ciao, wywrze na nie tym
samym si, ktra przemieci to drugie ciao. A to oznacza wykonanie pracy.
Jak motek! Poruszajcy si motek dziaa na gwd, dziki czemu ten wbija si
w drewno. To chyba wanie wykonywanie pracy?
Krzysiek: Chyba powinnimy rozwin t myl.

608

Rozdzia 14.

w
Sanki poruszaj si, mijajc pierwszy z punkt
tym
na
e
,
dzie
powie
mona
wic
lnych,
kontro
czn
etapie ruchu dysponuj pewn energi kinety
i pewn energi potencjaln.

Zasada zachowania energii

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

Poruszajce si ciao ma energi kinetyczn

30,0 m

50,0 m

Sanki znajdujce si na grze toru bobslejowego maj wiksz energi

potencjaln grawitacji ni w poowie toru lub na jego dole. Przyczyn
jest rnica wysokoci, na jakiej znajduj si sanki.

En.
kinetyczna

Mwimy, e poruszajce si ciaa maj energi kinetyczn. Oznacza to,

e mog wykona prac, dziaajc na inne ciao si, ktra spowoduje jego
przesunicie na tej zasadzie dziaa wbijanie gwodzia motkiem. Gdyby
motek pozostawa w jednym miejscu, czyli nie mia adnej prdkoci,
nie mgby wykona pracy!

PK1

En.
potencjalna

To energia,
ktrej posta
ulega zmianie.
30,0 m

En.
kinetyczna
PK2

Rnice wywouj zmiany odpowiedzialne za przekazywanie energii.

Rnica wysokoci, na jakich znajduj si sanki, sprawia, e zmienia si
ich prdko. Inaczej mwic, energia potencjalna grawitacji sanek zostaje
przeksztacona w energi kinetyczn. Jeli energia potencjalna grawitacji
pojazdu zmniejsza si o 1000 J ze wzgldu na zmian wysokoci, na ktrej
si on znajduje, jego energia kinetyczna musi wzrosn o 1000 J.
Gdy uda Ci si odkry rwnanie opisujce energi kinetyczn ciaa, bdziesz
mg posuy si zasad zachowania energii do wyznaczenia prdkoci
sanek powstaej w wyniku obnienia ich pooenia w drugim z punktw
kontrolnych.
Zakadamy tu brak tarcia,
ale pamitaj, e na lodzie
prawie si go nie odczuwa.

Zaostrz owek

Ta cz energii kinetycznej
pozostaa w niezmienionej postaci.

Zmiana energii potencjalnej

jest rwna zmianie energii
kinetycznej, poniewa
cakowita energia ukadu
musi by zachowana.
To wykonywanie pracy. Praca = Fx.

a. Wyobra sobie poruszajcy si motek, ktry uderza z pewn si w gwd, przesuwajc go w gb

drewnianej deski. Sia oddziaujca na gwd wykonuje w ten sposb pewn prac. Wiedzc to, postaraj si
okreli, ktre zmienne mog mie wpyw na warto energii kinetycznej motka. Uzasadnij swoj odpowied.

Moesz teraz wypisa rwnania, ktre pomog Ci odnale wzr opisujcy energi kinetyczn. Pamitaj,
e w tym Zaostrzonym owku masz jedynie wypisa odpowiednie rwnania. Ich przeksztacaniem zajmiemy
si na nastpnej stronie. Jeeli nie pamitasz wszystkich wzorw, sprawd je w dodatku B.
b. Zapisz rwnanie opisujce energi potencjaln
grawitacji sanek o masie m, znajdujcych si
w szczytowym punkcie toru na wysokoci h .

c. Zapisz rwnanie ruchu spadajcego ciaa,

posugujc si wielkociami x, x0, v0, v i a.

jeste tutaj 609

Energia kinetyczna
Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

30,0 m

50,0 m

Zaostrz owek:
Rozwizanie
a. Wyobra sobie poruszajcy si motek, ktry uderza z pewn si w gwd, przesuwajc go w gb
drewnianej deski. Sia oddziaujca na gwd wykonuje w ten sposb pewn prac. Wiedzc to, postaraj si
okreli, ktre zmienne mog mie wpyw na warto energii kinetycznej motka. Uzasadnij swoj odpowied.
Gdy sia dziaajca
na gwd wykonuje wiksz
prac, przemieszczenie gwodzia
jest wiksze.

Motek poruszajcy si z wiksz szybkoci wykona wiksz prac.

Motek o wikszej masie wykona wiksz prac.

Z powyszych stwierdze wynika, e energia kinetyczna musi zalee od masy i prdkoci.

Moesz teraz wypisa rwnania, ktre pomog Ci odnale wzr opisujcy energi kinetyczn. Pamitaj,
e w tym Zaostrzonym owku masz jedynie wypisa odpowiednie rwnania. Ich przeksztacaniem zajmiemy
si na nastpnej stronie. Jeeli nie pamitasz wszystkich wzorw, sprawd je w dodatku B.
b. Zapisz rwnanie opisujce energi potencjaln
grawitacji sanek o masie m, znajdujcych si
w szczytowym punkcie toru na wysokoci h .

c. Zapisz rwnanie ruchu spadajcego ciaa,

posugujc si wielkociami x, x0, v0, v i a.
v2 = v02 + 2a(x x0)

To wyraenie pozwalajce wyznaczy warto

energii potencjalnej, ktra czciowo zostanie
przeksztacona w energi kinetyczn.

Epg = Fx = mgh

Ten wzr pomoe Ci znale zwizek

midzy rnic wysokoci pooenia
ciaa a jego prdkoci.

Nie istniej

gupie pytania

: Gdybym zna rnic

w wysokociach pocztku
i koca toru o staym
nachyleniu, mgbym bez
trudu wyznaczy prdko
ciaa na kocu toru,
prawda?

O: Oczywicie. Jeeli tor

jest nachylony do poziomu pod

staym ktem (jak na przykad
pierwszy fragment toru z tego
zadania), moesz wykona
rozkad si dziaajcych na sanki,
wyznaczy si wypadkow,
obliczy przyspieszenie, jakiego
doznaje ciao, i w ten sposb
odszuka warto prdkoci.

610

Rozdzia 14.

: A co mam zrobi,
gdy tor jest falisty?
Czy ta metoda zadziaa?

: Teoretycznie tak, cho

wszystko bdzie bardziej
skomplikowane. Musiaby
wyznaczy si wypadkow
dziaajc na ciao w kadym,
mikroskopijnym fragmencie
toru. aden czowiek nie zdoa
zrobi tego rcznie. Takie
obliczenia przeprowadza si
wycznie dziki programom
komputerowym napisanym
specjalnie w tym celu.

: Czy rozwizanie
kadego zadania, w ktrym
pojawia si ruch ciaa
na nieregularnym stoku,
wymaga uycia komputera?

: Wiem, e energi
potencjaln grawitacji
opisuje wzr mgh,
ale nie znam rwnania
energii kinetycznej.

O: Nie. Zawsze moesz

O: Wanie zajmujemy

posuy si zasad zachowania

energii. Energia potencjalna
grawitacji, ktr ciao
dysponuje na szczycie stoku,
zostanie przeksztacona
w czasie zjazdu na energi
kinetyczn.

: Czym jest energia

kinetyczna?

O: Energia kinetyczna okrela

zdolno ciaa do wykonania

pracy dziki prdkoci, z jak si
ono porusza. Kade poruszajce
si ciao ma energi kinetyczn.

si odnalezieniem tego
wzoru. Na razie odkrye,
e energia kinetyczna musi
zalee od masy ciaa i jego
prdkoci. Teraz wykonasz
kilka podstawie, eby
okreli dokadny charakter tej
zalenoci

Zasada zachowania energii

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

Energia kinetyczna zaley

od prdkoci ciaa
Kade poruszajce si ciao dysponuje energi
kinetyczn.
Gdy sanki zjedaj w d po torze bobslejowym,
cz ich energii potencjalnej grawitacji zostaje
przeksztacona na energi kinetyczn. Energia
kinetyczna, ktr zyskuj sanki, musi by rwna energii
potencjalnej grawitacji, ktr trac.
Energia kinetyczna zaley w jaki sposb od masy sanek
i ich prdkoci. Gdyby udao Ci si opisa wzorem
zmian energii kinetycznej sanek, zdoaby okreli
zmian ich prdkoci pomidzy pierwszym punktem
kontrolnym a drugim punktem kontrolnym. Byoby
to rwnoznaczne z wyznaczeniem prdkoci sanek
w drugim punkcie kontrolnym.

W PK1 sanki dysponuj pewn

energi kinetyczn i pewn
energi potencjaln.
En.
kinetyczna

PK1

30,0 m

50,0 m

En.
potencjalna

v1 = 19,8 m/s
Ta energia
zmienia
posta.

30,0 m
Ta cz energii
kinetycznej pozostaje
w postaci energii
kinetycznej.
Zmiana wysokoci
powoduje przeksztacenie
czci energii.

En.
kinetyczna

PK2
v2 = ?

Zaostrz owek
a. Rwnania, ktre zapisae na poprzedniej stronie Epg = mgh i v2 = v02 + 2a(x x0) opisuj te same
wielkoci rnymi symbolami. Przypumy, e masz rozwiza zadanie, w ktrym ciao puszczone swobodnie
spada w d. Ktre z wielkoci podanych w powyszych wzorach bd swoimi odpowiednikami?

b. Wykonaj odpowiednie podstawienia i wyka, e energia kinetyczna ciaa (Ek) puszczonego swobodnie na pewnej
wysokoci h (majcego zatem energi potencjaln grawitacji Epg = mgh) jest opisana wzorem Ek = mv2.

jeste tutaj

611

Zmiany wysokoci
Start

Zaostrz owek:
Rozwizanie

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

30,0 m

50,0 m

a. Rwnania, ktre zapisae na poprzedniej stronie Epg = mgh i v2 = v02 + 2a(x x0) opisuj te same
wielkoci rnymi symbolami. Przypumy, e masz rozwiza zadanie, w ktrym ciao puszczone swobodnie
spada w d. Ktre z wielkoci podanych w powyszych wzorach bd swoimi odpowiednikami?
v2 = v02 + 2a(x x0)

Ep = mgh

Przemieszczenie ciaa jest oznaczone w pierwszym rwnaniu liter h,

w drugim za odpowiada mu wyraenie (x x0).
Przyspieszenie jest oznaczone w pierwszym rwnaniu liter g, w drugim
natomiast liter a.

b. Wykonaj odpowiednie podstawienia i wyka, e energia kinetyczna ciaa (Ek) puszczonego swobodnie na pewnej
wysokoci h (majcego zatem energi potencjaln grawitacji Epg = mgh) jest opisana wzorem Ek = mv2.
Pocztkowo ciao nie porusza si, wic
v0 = 0 m/s.

Czasami wygodniej jest opuci indeks dolny g

w oznaczeniu energii potencjalnej grawitacji.

Z zasady zachowania energii Ep0 = Ek1.

i
Jest on potrzebny przede wszystkim po to, by odrn
energi potencjaln grawitacji Epg od energii
potencjalnej sprystoci Eps.

Zmiana wysokoci ciaa, h, odpowiada

wyraeniu (x x0), wic dokonuj
odpowiednich przeksztace i podstawienia.
Podstaw
g za a.

Podstaw h
za x x0.

v2 = 2g(x x0)
(x - x0) =

v2
2g

h =

v2
2g

Podstaw
za h.

Ek1 = Ep0 = mgh = mg

Ek1 = mv2

Taka sama zmiana

wysokoci zawsze
wywoa identyczn
zmian energii
potencjalnej grawitacji,
bez wzgldu na tor,
po jakim porusza si
ciao.

612

Rozdzia 14.

Jeeli w zadaniu nie wystpuj adne spryny,

nie ma koniecznoci wprowadzania dodatkowego
indeksu g, ktry przy nieuwanym zapisie moe
ia
pomyli si dodatkowo z oznaczeniem przyspieszen
ziemskiego. Poza tym mniejszy natok indeksw
pozwala wprowadzi oznaczenia Ep0 i Ep1 dla
odrnienia energii w pocztkowej fazie zdarzenia
od energii w jego fazie kocowej.

v2
2g

Wspaniale, tylko e to rwnanie opisuje lot

ciaa puszczonego swobodnie w d, a sanki
wcale nie spadaj!

Ilo przeksztaconej energii zaley

wycznie od zmiany wysokoci,
na ktrej znajduje si ciao.
Sanki dysponuj pewn energi potencjaln grawitacji, zalen
od wysokoci, na ktrej si znajduj. Ilo zmagazynowanej energii
nie zaley od cieki, jak sanki dostay si na szczyt.
Okrelona zmiana wysokoci wywoa zawsze tak sam zmian
energii potencjalnej grawitacji, zarwno w przypadku, gdy sanki
bd poruszay si w d, jak i gdy bd jechay pod gr. Oznacza
to, e zmiana energii potencjalnej grawitacji zawsze wie si
ze zmian energii kinetycznej (przy zaoeniu braku tarcia),
niezalenie od cieki, po jakiej poruszaj si sanki. Okrelona
zmiana wysokoci zawsze wywoa identyczn zmian energii
kinetycznej ciaa.

Zasada zachowania energii

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

Oblicz prdko sanek, znajc zasad zachowania

energii i zmian wysokoci na torze

30,0 m

50,0 m

Poruszajce si ciao dysponuje energi kinetyczn opisan wzorem:

Ek = mv2
Znajc mas sanek i ich energi kinetyczn, moesz wyznaczy prdko,
z jak mijaj drugi punkt kontrolny.
Energia kinetyczna

Energi kinetyczn sanek wyznaczysz, korzystajc

z zasady zachowania energii. Rnica prdkoci sanek
mierzona pomidzy pierwszym a drugim punktem
kontrolnym wynika z rnicy wysokoci, na ktrych
umieszczono te punkty. Std wynika za, e zmiana
energii potencjalnej grawitacji musi by rwna
zmianie energii kinetycznej.

Masa

Ek = mv2
Prdko

Jeste gotw
do obliczenia prdkoci
sanek w drugim z punktw
kontrolnych? wietnie!

Zaostrz owek
Sanki zjedajce po torze bobslejowym miny wanie
pierwszy punkt kontrolny (PK1). Drugi punkt kontrolny
znajduje si u podna stoku, 30,0 m poniej pierwszego.

Warto oznaczy
wszystkie
rodzaje
energii ciaa
w danym punkcie
kontrolnym
jednym
indeksem,
na przykad Ek1,
Ep1, Ek2, Ep2 itd.

Skoro mijajc PK1, sanki poruszay si z szybkoci 19,8 m/s,

z jak szybkoci min PK2? (Energia potencjalna grawitacji
sanek + energia kinetyczna na pocztku trasy bd rwne
energii kinetycznej sanek na dole toru).

jeste tutaj 613

Taka sama prdko = taka sama energia kinetyczna

Zaostrz owek:
Rozwizanie
Sanki zjedajce po torze bobslejowym miny wanie
pierwszy punkt kontrolny (PK1). Drugi punkt kontrolny
znajduje si u podna stoku, 30,0 m poniej pierwszego.
Skoro mijajc PK1, sanki poruszay si z szybkoci 19,8 m/s,
z jak szybkoci min PK2? (Energia potencjalna grawitacji
sanek + energia kinetyczna na pocztku trasy bd rwne
energii kinetycznej sanek na dole toru).
PK1: Ek1 + Ep1 = mgh + mv12
PK2: Ek2 = mv22
2

mv
mv2
W kadym
z wyrazw
pojawia
si czynnik
m, wic
po podzieleniu
obydwu stron
rwnania przez
t wielko,
znika ona
z rwnania.

v1 = 19,8 m/s

h = 30,0 m
2
1

= m
mgh + mv
m

v22 = 2gh + v12

v2 = ?

v2 = 2gh + v12
v2 = (2 9,8 m/s2 30,0 m) + (19,8 m/s)2
v2 = 31,3 m/s

Rozwizywanie zada
z wykorzystaniem
zasady zachowania
energii jest prostsze
ni analizowanie
ich z uyciem si.

Wspominalimy wczeniej,
e praca jest skalarem.
Czy to oznacza, e energia kinetyczna
rwnie jest skalarem?

Energia, tak samo jak praca,

jest wartoci skalarn.
Praca jest wielkoci skalarn, poniewa dana sia, przesuwajca
ciao na t sam odlego, wykona zawsze tak sam prac,
niezalenie od kierunku swojego dziaania.
Energia kinetyczna jest rwnie skalarem, poniewa ciao
obdarzone prdkoci v bdzie miao zawsze tak sam ilo
energii, Ek = mv2, niezalenie od kierunku wektora prdkoci.
Zmiana energii kinetycznej moe mie znak dodatni albo
ujemny. W tym przypadku znak nie okrela kierunku wektora,
a jedynie charakter zmiany iloci energii (przyrost lub ubywanie
energii). Tak samo zmiana masy okrela zmian iloci materii
i rwnie moe mie znak dodatni lub ujemny.

614

Rozdzia 14.

Zwrot wielkoci wektorowej

okrelamy odpowiednim znakiem.
Pamitaj jednak, e wynik
podnoszenia liczby do kwadratu
jest zawsze dodatni, wic
wyraenie v2 musi by skalarem,
poniewa w czasie potgowania
tracimy informacj o zwrocie
prdkoci (jej znak). Idc
dalej tym tropem, odkrywamy,
e energia kinetyczna te
2
jest skalarem, gdy Ek = mv .

Identyczna
prdko oznacza
zawsze tak sam
energi kinetyczn,
niezalenie
od zwrotu
wektora prdkoci.

Zasada zachowania energii

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

Rozwizae drug cz zadania,

posugujc si zasad zachowania energii
Dziki zasadzie zachowania energii zdoae wyznaczy
szybko jazdy sankami podczas mijania drugiego punktu
kontrolnego, znajdujcego si 30,0 m poniej pierwszego
z nich. Wynosi ona 31,3 m/s.

En.
kinetyczna

PK1

30,0 m

50,0 m

En.
potencjalna

v1 = 19,8 m/s
Ta energia
zmienia
posta.

Wiesz ju te, e okrelona zmiana wysokoci wywouje

zawsze tak sam zmian energii potencjalnej
grawitacji i identyczn zmian energii kinetycznej,
oczywicie przy zaoeniu braku tarcia.

30,0 m
Ta cz energii
kinetycznej pozostaje
w postaci energii
kinetycznej.

En.
kinetyczna

PK2

Zmiana wysokoci
powoduje przeksztacenie
czci energii.

W trzeciej czci zadania musi pojawi

si sia, ktra zatrzyma sanki
Trzecia cz toru jest zupenie paska. To przestrze, na ktrej
musisz posuy si hamulcem, by zatrzyma sanki. Projekt zakada,
e sanki wace 630 kg zatrzymaj si w czasie niezbdnym im
do pokonania odlegoci 50,0 m.

v2 = 31,3 m/s

Gdy obliczysz si
hamowania, znajc
prdko pocztkow,
bd moga odby
pierwszy zjazd!

Jak zabra si do obliczenia siy, z ktr hamulec ma zadziaa

na sanki?
Sanki z pasaerami
mog way
maksymalnie 630 kg.

50,0 m
v0 = 31,3 m/s

v=0

PK2
Musisz obliczy SI
hamowania zdoln zatrzyma
sanki przed kocem toru.

Meta

WYSIL

SZARE KOMRKI
Jak obliczy si potrzebn do zatrzymania sanek?

jeste tutaj 615

Sia dziaajca na pewnej drodze

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

Jak mamy obliczy si

hamowania?

30,0 m

50,0 m

Kuba: Wysoko, na jakiej znajduj si sanki, nie ulega zmianie, wic

nie zdoamy obliczy adnej energii. Nie pozostaje nam nic innego, jak
uy rwna ruchu, eby wyznaczy przyspieszenie sanek, a potem
podstawi je do wzoru na II zasad dynamiki Newtona, Fwyp = ma,
eby obliczy si. To powinno zadziaa!
Krzysiek: Ale to przecie mnstwo liczenia. Jeste pewien,
e nie zdoamy posuy si zasad zachowania energii? Te
obliczenia byy znacznie prostsze ni rachunki prowadzone w pierwszej
czci zadania.
Kuba: Ja nie widz innego wyjcia. Nie ma zmiany wysokoci, wic
energia potencjalna grawitacji nie ulega zmianie. Jak zatem skorzysta
z zasady zachowania energii?
Krzysiek: Wanie si zastanawiam Przecie w zadaniu jest mowa
o zatrzymaniu sanek na pewnej odlegoci poprzez przyoenie
odpowiedniej siy. Mnie to pachnie wykonywaniem pracy!
Franek: Racja! Przykadajc si, wykonujesz pewn prac,
ale wydawao mi si, e eby mc posugiwa si pojciem pracy,
musisz najpierw przesun ciao, a nie po prostu szorowa hamulcem
po lodzie!

50,0 m

Zadziaaj SI
na pewnym
DYSTANSIE, eby
zatrzyma sanki.

Zawsze, gdy masz

do czynienia
z si dziaajc na ciao
na pewnym dystansie,
myl w kategoriach
pracy i energii!

v 0 = 31,3 m/s

PK2

v=0

Meta

Kuba: Czekaj, czekaj on moe mie racj. Wyobra sobie, e masz

zapa w rkawic pik bejsbolow. Przecie dziaasz na ni
pewn si, a apic pik, przesuwasz rk do tyu, wic sia dziaa
na pewnym dystansie. Takie dziaanie zmienia energi kinetyczn piki.
Krzysiek: Czy to oznacza, e moemy posuy si t zasad,
obliczajc si potrzebn do zatrzymania sanek? Znamy ich mas
i prdko, wic moemy obliczy energi kinetyczn. POZA TYM
wiemy, na jakiej odlegoci ma dziaa ta sia 50,0 m.
Franek: Tylko co dzieje si z energi kinetyczn sanek lub piki, gdy
si je zatrzyma?! Przecie nie zamienia si w energi potencjaln?

616

Rozdzia 14.

Zasada zachowania energii

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

Hamulec pracuje

30,0 m

50,0 m

Musisz wyhamowa sanki, zanim dojad do koca toru.

Hamulec musi zatrzyma je, zanim pokonaj 50,0 m
ostatniego odcinka toru. Oznacza to, e musisz przyoy
do sanek odpowiedni si.
eby rozwiza ten problem, moesz obliczy opnienie,
jakiego dowiadczaj sanki, a potem podstawi
je do rwnania Fwyp = ma, z ktrego obliczysz warto siy.
To poprawny sposb rozwizywania tego typu zada, wic
na pewno otrzymaby dobry wynik.

Jeli tylko moesz, rozwizuj

zadania, posugujc si zasad
zachowania energii.

Jednak obliczajc prdko sanek po pokonaniu drugiej

czci toru odkrye, e stosowanie zasady zachowania
energii znacznie uatwia rozwizanie obliczenia
nie s tak skomplikowane, jak w przypadku obliczania
si. Praca jest opisana wzorem W = Fx, a to oznacza,
e przyoenie siy na pewnym dystansie za pomoc
hamulca wie si z wykonaniem pracy.
Powstaje tylko pytanie, gdzie zostaje przekazana
energia kinetyczna sanek w czasie ich zatrzymywania.

BD hamulcem
Musisz wyobrazi sobie, jak to jest by hamulcem.
Postaraj si wyrazi za pomoc energii to,
co ma miejsce od chwili przyoenia hamulca
do powierzchni lodu do chwili zatrzymania si
sanek. Opisz odpowiednio rysunek i udziel
wyjanienia pod spodem.

En.
kinetyczna

Sia
hamowania

Prdko
pocztkowa

Prdko
kocowa to 0 m/s.

Miejsce
pierwszego
kontaktu hamulca
z lodem.

Droga, na ktrej dziaa sia hamowania.

jeste tutaj 617

Zwikszanie energii wewntrznej

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

BD hamulcem rozwizanie

30,0 m

50,0 m

Musisz wyobrazi sobie, jak to jest by hamulcem. Postaraj si wyrazi za pomoc energii to,
co ma miejsce od chwili przyoenia hamulca do powierzchni lodu do chwili zatrzymania si
sanek. Opisz odpowiednio rysunek i udziel wyjanienia pod spodem.

En.
kinetyczna

Sia
hamowania

Trcane
czsteczki.

Prdko
pocztkowa

Energia kinetyczna
fragmentw lodu.

Prdko
kocowa to 0 m/s.

Energia
wewntrzna
hamulca.

Energia wewntrzna toru.

Droga, na ktrej dziaa sia hamowania.

Na pocztku toru sanki maj pewn energi kinetyczn. Na kocu toru energia ta jest rwna zero.
Energia kinetyczna sanek zostaje zamieniona na energi wewntrzn hamulca i toru, poniewa pomidzy
powierzchni toru a powierzchni hamulca pojawia si tarcie. Przesuwajcy si po powierzchni lodu
hamulec trca czsteczki lodu, sprawiajc, e ich ruch staje si bardziej intensywny. To samo dzieje
si z czsteczkami materiau, z ktrego wykonany jest hamulec.

Wykonywanie pracy przeciw sile tarcia

zwiksza energi wewntrzn
Z chwil docinicia hamulca do powierzchni toru zamieniasz
cz energii kinetycznej sanek na energi wewntrzn
hamulca i toru, poniewa poruszajce si sanki mimowolnie
wykonuj prac przeciwko sile tarcia. W efekcie zmniejsza si
energia kinetyczna sanek, a co za tym idzie, maleje ich prdko,
poniewa Ek = mv2.
Energia kinetyczna sanek zmienia posta rwnie wtedy, gdy
od powierzchni toru odrywaj si mae fragmenty lodu. Kady
z nich ma swoj energi kinetyczn, niewielk w porwnaniu
z energi kinetyczn sanek, ale na drodze 50,0 m sumaryczny
efekt staje si istotny.

618

Rozdzia 14.

Wykonujc prac przeciw

sile tarcia, zwikszasz
ENERGI WEWNTRZN
przesuwajcych si po sobie
powierzchni.

Zasada zachowania energii

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

Czsteczki maj t sam

energi wewntrzn
niezalenie od wysokoci,
na jakiej znajduje si
ciao, i od jego prdkoci.

Na czym polega rnica pomidzy zwikszaniem

energii wewntrznej ciaa (co powoduje wzrost
energii kinetycznej jego czsteczek) a zwikszaniem
energii kinetycznej caego ciaa?

30,0 m

50,0 m

Wysza energia mechaniczna

Zwikszanie energii mechanicznej

przesuwa wszystkie czsteczki naraz
w uporzdkowany sposb.

Nisza energia mechaniczna

x

Czsteczki poruszaj si
naraz, gdy przesuwa si
cae ciao to wypadkowe
przesunicie makroskopowe.

To jest to samo
ciao przed
i po uniesieniu.

Gdy zmagazynowana w ciele energia mechaniczna moe zosta

wykorzystana do wykonania pewnej pracy, mwimy, e ciao
dysponuje energi mechaniczn. Energia potencjalna
grawitacji, energia kinetyczna i energia potencjalna
sprystoci (waciwa rozcignitej lub cinitej sprynie)
wszystkie one s rodzajami energii mechanicznej.
Zmiana energii mechanicznej ciaa wie si z przesuniciem
wszystkich jego czsteczek naraz, na przykad poprzez
uniesienie ciaa, przesunicie go czy nadanie mu prdkoci.
Mimo e wszystkie jego czsteczki nadal poruszaj si w losowo
wybranych kierunkach, moemy zaobserwowa wypadkowe
przemieszczenie ciaa w skali makroskopowej (duej skali).

Zwikszanie energii wewntrznej sprawia,

e czsteczki ciaa zaczynaj porusza si
szybciej, ale nadal chaotycznie.
Jeli zwikszysz energi wewntrzn ciaa, sprawisz,
e przypadkowy ruch jego czstek bdzie bardziej intensywny.
Gdy masz do czynienia z gazem lub ciecz, moesz wyobraa
sobie, e zwikszasz energi kinetyczn kadej poruszajcej si
w naczyniu czsteczki.
Czsteczki poruszaj si w losowo
wybranych kierunkach.

Nisza energia wewntrzna.

Wysza energia wewntrzna.

Kada czsteczka z osobna ma

wiksz energi kinetyczn ni
miaa poprzednio.

Czsteczki ciaa majcego

energi potencjaln lub
kinetyczn przemieszczaj si
razem w sposb uporzdkowany.
Gdy zwiksza si energia wewntrzna ciaa staego,
zwiksza si te czstotliwo drga atomw sieci
krystalicznej. Moesz myle o tym jako o procesie
przekazywania atomom energii kinetycznej, a czcym
je wizaniom energii potencjalnej (jak w przypadku
ciskania i rozcigania spryny).
Zwikszenie energii wewntrznej ciaa powoduje
pojawienie si maych przyrostw energii kinetycznej
lub potencjalnej, ale te obserwuje si wycznie
w skali mikroskopowej. Poniewa zmiany te
powoduj wzbudzanie czsteczek w losowo wybranych
kierunkach, energia mechaniczna ciaa w skali
makroskopowej nie ulega zmianie. Nie pojawia si
cakowite przesunicie wypadkowe.

jeste tutaj 619

Makro czy mikro

Nie istniej

gupie pytania

: Na czym polega rnica midzy

energi mechaniczn a energi
kinetyczn? Nazwy s do podobne.

: Dlaczego energia wewntrzna

ciaa jest czym innym ni jego energia
mechaniczna?

O: Energia mechaniczna to oglna nazwa

O: Energia mechaniczna ciaa zmienia si, gdy

wszystkich rodzajw energii potencjalnych

i energii kinetycznej, czyli wszystkich typw
energii, ktre mona atwo przeksztaci
na prac.

: Jak obliczy energi mechaniczn

ukadu?

O: Energia mechaniczna ukadu to suma

jego cakowitej energii potencjalnej i cakowitej

energii kinetycznej.

: Czy energia mechaniczna przydaje

si do czego?

O: Jeli na ciaa w ukadzie nie dziaa sia

tarcia, energia mechaniczna tego ukadu

jest zachowana. Dziki temu moesz
obliczy szybko ciaa znajdujcego si
na niszej wysokoci ni pocztkowa.
Wystarczy, e wyznaczysz zmian jego energii
potencjalnej. Zmiana ta musi rwna si
zmianie energii kinetycznej, a wiedzc to, bez
trudu obliczysz szybko ciaa.

P: Czym jest energia wewntrzna?

O: Kade ciao dysponuje pewn energi

wewntrzn. Wynika to z faktu, e wszystkie

czsteczki tego ciaa pozostaj w cigym
ruchu atomy ciaa staego drgaj,
a czsteczki cieczy i gazw poruszaj si
chaotycznie.

Energia mechaniczna
odpowiada zmianom
zachodzcym w skali
makroskopowej.
620

Rozdzia 14.

wszystkie jego atomy doznaj takiego samego

przesunicia w skali makroskopowej (duej).
Na przykad wszystkie czsteczki ciaa
podnoszonego na pewn wysoko poruszaj
si razem, w sposb uporzdkowany, przez
co energia potencjalna grawitacji tego ciaa
wzrasta. Jeeli ciao nabiera szybkoci, jego
czsteczki poruszaj si razem w sposb
uporzdkowany i przez to wzrasta jego
energia kinetyczna.

: Ale energia wewntrzna te wie

si z ruchem czsteczek. Przecie
one same maj wasne zasoby energii
potencjalnej i kinetycznej. Dlaczego ten
ruch czsteczek nie wpywa na energi
mechaniczn?

O: Czsteczki ciaa drgaj w sposb

przypadkowy, tak samo poruszaj si

czsteczki gazu lub cieczy. Zwikszajc energi
wewntrzn ciaa, nie sprawisz, by jego
atomy zaczy nagle porusza si w sposb
uporzdkowany. Kada czsteczka uzyska
wiksz energi w skali mikroskopowej,
ale w skali makroskopowej ciao nie zmienia
swojego pooenia!

Energia wewntrzna
wynika ze zmian
zachodzcych w skali
mikroskopowej.

Obliczysz ju si
hamowania? Nie mog
doczeka si przejadki!

Zasada zachowania energii

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

30,0 m

50,0 m

Zaostrz owek
Sanki o masie 630 kg poruszajce si z szybkoci 31,3 m/s musz zosta wyhamowane na oblodzonym torze.
a. Opisz to zjawisko z punktu widzenia przekazywania energii.

b. Jakiej siy naley uy, eby sanki zatrzymay si po 50,0 m?

c. Sanki bd hamowa skuteczniej, jeli ostatnia cz toru bdzie nieco uniesiona. Jaka powinna by sia
hamowania, eby zatrzyma sanki na torze, ktry na dystansie 50,0 m unosi si o 10,0 m?

d. W jakim najkrtszym czasie uda si przesun sanki do punktu startu (50,0 m, liczc od najniszego punktu
toru), jeli do ich poruszenia uywamy silnika o mocy 10,0 kW pracujcego z 90-procentow wydajnoci?
Ten zapis oznacza,
e silnik wykorzystuje
jedynie 90% swojej
energii na wykonanie
efektywnej pracy.
Pozostaa energia
zwiksza energi
wewntrzn rnych
ruchomych czci
ukadu.

Wat (W) to jednostka mocy.

1 wat = 1 dul na sekund.

Wskazwka: Za, e w ukadzie nie wystpuje

tarcie, przez co silnik bdzie musia pokona
jedynie si grawitacji.

Wskazwka: Oblicz cakowit energi

potrzebn do wepchnicia sanek na szczyt
toru, a nastpnie sprawd, ile czasu zabierze
silnikowi wytworzenie takiej energii.

jeste tutaj 621

Zasada zachowania energii

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m

Zaostrz owek:
Rozwizanie

40,0

30,0 m

50,0 m

Sanki o masie 630 kg poruszajce si z szybkoci 31,3 m/s musz zosta wyhamowane na oblodzonym torze.
a. Opisz to zjawisko z punktu widzenia przekazywania energii.
Poruszajce si sanki maj energi kinetyczn. Gdy sanki zaczynaj zwalnia, energia
ta zmienia posta, zwikszajc energi wewntrzn toru i hamulca. Po zatrzymaniu sanek
powierzchnia toru i powierzchnia hamulca bd miay wysz temperatur, poniewa wzronie
ich energia wewntrzna.

b. Jakiej siy naley uy, eby sanki zatrzymay si po 50,0 m?

Wykonana praca = Fx

Ek = mv2

Musz pozby si caej energii kinetycznej sanek, zuywajc j na wykonanie

pracy przeciw sile tarcia.
Fx = mv2
0,5 630 kg (31,3 m/s)2
mv2
F =
=
6170 N
50,0 m
x

c. Sanki bd hamowa skuteczniej, jeli ostatnia cz toru bdzie nieco uniesiona. Jaka powinna by sia
hamowania, eby zatrzyma sanki na torze, ktry na dystansie 50,0 m unosi si o 10,0 m?
Cz energii kinetycznej zostanie zamieniona na energi potencjaln grawitacji. Pozostaa cz
bdzie staraa si pokona si tarcia.
Fx + mgh = mv2
(0,5 630 kg (31,3 m/s)2) (630 kg 9,8 m/s2 10,0 m)
mv2 - mgh
F =
=
50,0 m
x
F = 4940 N

d. W jakim najkrtszym czasie uda si przesun sanki do punktu startu (50,0 m, liczc od najniszego punktu
toru), jeli do ich poruszenia uywamy silnika o mocy 10,0 kW pracujcego z 90-procentow wydajnoci?
Praca potrzebna na wepchnicie sanek na gr toru = mgh = 630 kg 9,8 m/s2 50,0 m 309000 J.
Silnik wytwarza 10 000 duli na sekund, z tego efektywnie mona wykorzysta tylko
9000 duli na sekund.
309000 J
Droga, jak przebywaj sanki w poziomie, nie ma
Czas wpychania =
34,3 s.
znaczenia. Dopki grny punkt toru znajduje si
9000 J/s
Nie istniej

50,0 m ponad punktem najniszym, tyle energii

bdzie trzeba zuy na wepchnicie tam sanek.

gupie pytania

: Skoro dziki zasadzie zachowania pdu mog tak

atwo rozwizywa trudne zadania, po co wymylono
rwnania ruchu i siy?

O: Do zrozumienia zasady zachowania energii s Ci potrzebne

pojcia, o ktrych wspominae. Poza tym nie kady problem daje

si rozwiza z zasady zachowania energii! Te wzory to kolejne
narzdzia w Twoim przyborniku, lecz nie moesz si do nich
ogranicza.

622

Rozdzia 14.

P: Ale czsto bd si nimi posugiwa?

O: Tak gdy tylko bdzie taka potrzeba. W wielu zadaniach

pojawiaj si zderzenia, w ktrych energia mechaniczna ukadu

nie jest zachowana, a nie potrafisz wyznaczy dokadnie zmiany
energii wewntrznej ciaa. W takich przypadkach bdziesz musia
posugiwa si rwnie innymi narzdziami.

Zasada zachowania energii

Zasada zachowania energii pomaga

atwiej rozwizywa zoone problemy

Tor jest bezpieczny?

Cudownie! Jestem
pierwsza w kolejce
na gr!

Dziki zasadzie zachowania energii rozwizae wanie sprawnie problem,

ktry z pocztku wydawa si bardzo skomplikowany, eby nie powiedzie,
e niemoliwy do rozwizania.
Gdy masz do czynienia z ciaem, ktre porusza si w d lub w gr po podou
nachylonym do poziomu, moesz zawsze obliczy zmian energii potencjalnej
grawitacji tego ciaa, uwzgldniajc zmian jego wysokoci. Droga, jak ciao
pokonuje stok, jest nieistotna. Ten wynik pozwoli Ci wyznaczy zmian energii
kinetycznej i szybko ciaa.
Gdy w takim zadaniu pojawi si sia tarcia, potraktuj skutki jej dziaania jako
zmian postaci energii i nie myl o tym, e masz do czynienia z si. W ten
sposb zdoae wyznaczy warto siy hamowania sanek, 6170 N.

En.
potencjalna

To energia potencjalna,
ktra pozostaje w tej
postaci.

To zmiana
postaci energii.

20,0 m

En.
En.
kinetyczna potencjalna

To zmiana
postaci energii.

40,0

30,0 m
To energia
kinetyczna,
ktra pozostaje
w tej postaci.

Start

Punkt kontrolny 1

En.
kinetyczna

50,0 m
En.
wewntrzna

Punkt kontrolny 2
To zmiana
postaci energii.

Szukaj rnic poziomw, prdkoci itd. wystpujcych midzy

punktem pocztkowym ruchu a jego punktem kocowym.
One pozwol Ci skorzysta z zasady zachowania energii.
jeste tutaj 623

Energia kinetyczna a pd
Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

30,0 m

Nie do koca rozumiem rnic pomidzy pdem (mv)

a energi kinetyczn (mv2). Poruszajce si ciao charakteryzuje
si obydwiema tymi wielkociami, wzory je opisujce s podobne
i obie te wielkoci s zachowane. Czy energia kinetyczna i pd
nie s tym samym, ujtym w nieco inny sposb?

Niezupenie. Pd i energia kinetyczna

to inne pojcia.

50,0 m

Sia dziaa przez

czas t potrzebny
do pokonania
dystansu x.

Jeeli ciao nie porusza si, moesz wprawi je w ruch,

na przykad popychajc je, czyli dziaajc na nie pewn si.

x
F
Poruszajce si sanki maj zarwno
pd, p, jak i energi kinetyczn, E .

Sia dziaa na drodze x.

Rwnanie popdu siy stwierdza, e sia

wypadkowa dziaajca na ciao przez
pewien czas powoduje zmian jego pdu
Ft = p = (mv).

Rwnanie energii kinetycznej stwierdza,

e jeli sia dziaajca na ciao, wykonujc
prac, przemieci je, ciao to zyska energi
kinetyczn, Fx = Ek = 1/2mv2.

Ft = p

Fx = Ek

Sia
Pole pod wykresem
ma ksztat prostokta
o wysokoci
F i szerokoci
t, a to oznacza,
e powierzchnia pola
wynosi Ft.

Pole pod wykresem

zalenoci siy od czasu
to Ft.

Rozdzia 14.

Pole pod wykresem

zalenoci siy
od przemieszczenia to Fx.

Czas

Pd ciaa wyznaczysz,
okrelajc czas, w jakim
dziaaa na nie sia.

624

Sia

Przemieszczenie

Energi kinetyczn ciaa

wyznaczysz, okrelajc
przemieszczenie, jakiego
doznaje ciao pod
dziaaniem siy.

Zasada zachowania energii

Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

Pomidzy pdem a energi kinetyczn

istnieje praktyczna rnica

30,0 m

50,0 m

Prba dostrzeenia jej na przykadzie popychania ciaa, by ruszy je z miejsca,

jest zbyt oderwana od rzeczywistoci. Sprbuj raczej wyobrazi sobie t rnic,
mylc o zatrzymaniu ju poruszajcego si ciaa.
Wyobra sobie, e masz zapa lecc w Twoim kierunku pik. Pika ma swoj
mas i pewn prdko. eby j zatrzyma, musisz wywrze na pik pewn si
swoj rk. Czas, przez jaki musisz dziaa si na pik, zaley od pdu piki.
Odlego, na jakiej stosujesz si do zatrzymania piki, zaley od jej energii
kinetycznej. Sia, z jak zatrzymywana pika dziaa na Twoje rami i rkawic,
wykonuje pewn prac, przez co rkawica odksztaca si nieco, a Ty musisz
F
wycign rk. Tylko dziki temu moesz zredukowa energi kinetyczn piki
do zera.

Gdy prbujesz
zatrzyma pik,
Twoja rka przesuwa
si o tak odlego.

Dziaasz
na pik tak
si, by j
zatrzyma.

Ponisze wiczenie ma pokaza Ci praktyczn rnic midzy czasem, jakiego

potrzeba na zatrzymanie ciaa, a odlegoci niezbdn do tego. Jednoczenie
bdzie to doskona ilustracj rnicy pomidzy pdem a energi kinetyczn.

wiczenie

a. Pika bejsbolowa o masie 145 g zostaa

wybita z prdkoci 35,8 m/s. Oblicz (i)
jej pd i (ii) jej energi kinetyczn.

b. Pocisk o masie 3,45 g zostaje wystrzelony

z prdkoci 1500 m/s. Oblicz (i) jego pd
oraz (ii) jego energi kinetyczn.

c. Dziaajc pewn si na pik bejsbolow, jeste w stanie zapa j rk. Wyjanij, dlaczego z punktu
widzenia fizyki nie byby w stanie zatrzyma pocisku, dziaajc na niego t sam si. (Za, e apic
pik rkawic, zdoasz j zatrzyma, dziaajc si na drodze 30 cm).

jeste tutaj 625

Co mi to przypomina?
Start

Punkt kontrolny 1

Punkt kontrolny 2

20,0 m
40,0

30,0 m

50,0 m

a. Pika bejsbolowa o masie 145 g zostaa

wybita z prdkoci 35,8 m/s. Oblicz (i)
Rozwizanie
jej pd i (ii) jej energi kinetyczn.

wiczenia
(i)

p = mv = 0,145 kg 35,8 m/s

b. Pocisk o masie 3,45 g zostaje wystrzelony

z prdkoci 1500 m/s. Oblicz (i) jego pd
oraz (ii) jego energi kinetyczn.
(i)

p = mv = 0,00345 kg 1500 m/s

p = 5,18 kgm/s

p = 5,19 kgm/s
(ii) EK = mv2 = 0,5 0,145 kg (35,8 m/s)2
EK = 107 J

(ii) EK = mv2 = 0,5 0,00345 kg (1500 m/s)2

EK = 3880 J

c. Dziaajc pewn si na pik bejsbolow, jeste w stanie zapa j rk. Wyjanij, dlaczego z punktu widzenia fizyki
nie byby w stanie zatrzyma pocisku, dziaajc na niego t sam si. (Za, e apic pik rkawic, zdoasz j
zatrzyma, dziaajc si na drodze 30 cm).
Energia kinetyczna pocisku jest okoo 35 razy wiksza ni energia kinetyczna piki. eby zatrzyma
lecce ciao, musz wykona prac rwn jego energii kinetycznej.
Oznacza to, e do zatrzymania pocisku musz wykona prac wiksz okoo 35 razy.
Praca = Fx. Gdyby prbowa zatrzyma pocisk, dziaajc na niego tak sam si jak na pik,
trzeba by byo uywa tej siy na drodze 30 30 cm = 900 cm = 9 m. Nie jest to moliwe fizycznie,
wic kula przebije rkawic (i nie tylko). Nie polecam wykonywania podobnych prb.

Nie istniej

gupie pytania

: Skoro pika i pocisk maj taki sam

pd, dlaczego pocisk wyrzdza tyle
szkd?

O: Pd ciaa zaley od jego prdkoci,

: Tak. To inne wielkoci, opisane innymi

jednostkami.

Droga potrzebna
do zatrzymania
ciaa zaley od jego
energii kinetycznej.

626

Rozdzia 14.

: Czy dobrze rozumiem, e energia

kinetyczna i pd to dwa rne pojcia,
cho ich rwnania s tak podobne?

: Ale i jedna, i druga s zachowane dla

caego ukadu?

: Pd jest zachowany zawsze, tak samo

jak cakowita energia ukadu, ale pamitaj,
e cakowita energia to niekoniecznie sama
energia kinetyczna. S te energie potencjalne
i energia wewntrzna.

a energia kinetyczna zaley od kwadratu

prdkoci. Gdy ciao porusza si z du
prdkoci, czynnik v2 zaczyna decydowa
o wartoci energii. Jeeli jedno z dwch
identycznych cia zaczyna porusza si 3 razy
szybciej ni drugie, jego energia kinetyczna
bdzie dziewiciokrotnie wiksza! To oznacza,
e chcc zatrzyma to ciao, dziaajc
na niego tak sam si, jak w przypadku
ciaa poruszajcego si wolniej, musisz
przykada j na dziewiciokrotnie duszej
drodze. To midzy innymi dlatego pocisk wbije
si gboko w drewno, podczas gdy pika
majca taki sam pd zrobi jedynie niewielkie
wgniecenie.

Zasada zachowania energii

Tak si zastanawiam czym w zasadzie
jest energia? Korzystam z tego pojcia
ju w kolejnym rozdziale, ale nadal nie wiem,
czym ona jest.

Energia opisuje zdolno ciaa

do wykonania pracy. Cakowita
energia ukadu jest zawsze
zachowana.
Energi definiuje si jako zdolno ciaa do wykonania
pracy, zakadajc, e caa ona moe zosta
wykorzystana na ten cel.
Zazwyczaj daje si mierzy zmiany postaci energii
i wykorzystywa t wielko w obliczeniach.

Czy to oznacza, e powinienem

raczej myle o zmianach energii,
a nie o cakowitej energii posiadanej
przez ciao?

Zachowanie energii to jedna

z podstawowych zasad w fizyce.
Zasada zachowania energii jest jednym z praw natury.
Pamitaj, e takie prawo nie jest przedmiotem, ktry
moesz wsadzi do kieszeni, mwic to zasada
zachowania energii. Moesz jedynie obserwowa
zachowania cia speniajce t zasad.

Mwi si o zmianach
energii potencjalnej,
kinetycznej,
wewntrznej itp.,
a nie o jej bezwzgldnych
wartociach.

Moesz obserwowa efekty zmian energii kinetycznej,

potencjalnej czy wewntrznej. Gdy sprawdzisz, jak
zmieniay si poszczeglne rodzaje energii ciaa
i zsumujesz wartoci tych zmian, po czym stwierdzisz,
e zmiana cakowitej energii ciaa wynosi zero,
to oznacza, e cakowita energia ukadu jest zachowana.
Przykadowo przyrost energii kinetycznej moe wiza
si z ubytkiem energii potencjalnej.
Cho energii nie wida, moesz opisywa j sowami
lub wzorami i korzysta z zasady jej zachowania
do rozwizywania problemw z fizyki.

jeste tutaj 627

Poradnia pyta wyka, e

Zadania polegajce na wykazaniu prawdziwoci jakiego
twierdzenia rni si od zwyczajnych zada tym, e od razu oferuj wynik kocowy.
Twoje zadanie polega na uzyskaniu go po rozpoczciu oblicze we wskazanym przez autorw
punkcie. Caa trudno polega na tym, eby zrozumie, e zadanie mona rozwizywa rwnie
od tyu! Przyjrzyj si rwnaniu, ktre masz otrzyma w wyniku przeksztace, i zastanw si,
co podstawi za odpowiednie zmienne w rwnaniu, z ktrego masz zacz dowd.
Przyjrzyj si take wczeniejszym postaciom rwnania pocztkowego, poniewa
najprawdopodobniej proszono Ci ju o wykonanie pewnych przeksztace,
ktre teraz mog okaza si pomocne.
To sowo klucz
rwnowane stwierdzeniu
spenienie zasady
Litery
wyraenie
i
h
Zmienna
Pamitaj, e rwnania podane
a i g oznaczaj
(x x0) oznaczaj zmian zachowania energii
w treci pytania mog
mechanicznej.
to samo
sanek.
pooenia
nych
zmien
uywa innych
przyspieszenie.
ch
na oznaczenie tych samy
wielkoci.

dnym
z tarcia po niejednoro
2. Sanki zjedaj be
torze saneczkowym.
e energia
To stwierdzenie oznacza,
e masz do czynienia
z zadaniem algebraicznym.
Musisz przeksztaci
podane rwnania tak,
by otrzyma rwnanie,
ktrego prawdziwoci masz
dowie.

2
2
x ) i wiedzc,
= mgh oraz v = v0 +2a(x 0
a. Korzystajc z rwna Ep
zycie toru jest rwna
ek znajdujcych si na szc
potencjalna grawitacji san
kinetyczna jest opisana
rgia
toru, wyka, e ene
e
dol
na
ej
czn
ety
kin
rgii
ich ene
2
1
wzorem Ek = /2mv .
Jeli mijajc
30,0 m poniej pierwszego.
si
je
jdu
zna
lny
tro
kon
kt
b. Drugi pun
ci 19,8 m/s, to jaka
sanki poruszaj si z szybko
lny,
tro
kon
kt
pun
zy
rws
pie
gim punkcie kontrolnym?
bdzie ich szybko w dru

Druga cz zadania jest zazwyczaj zwizana z czci pierwsz.

W tym przypadku musisz zauway, e w podpunkcie b naley
skorzysta z zasady zachowania energii i rwnania, ktrego
prawdziwoci dowiode w czci a.

Nawet jeeli nie zdoasz wykaza

i
prawdziwoci rwnania w pierwszej czc
zadania, moesz skorzysta z podanego
rwnania w drugiej czci.

Gdy natkniesz si na zadanie wymagajce przeprowadzenia

dowodu, sprawd, czy w poprzedzajcych je podpunktach nie pojawiy
si jakie przydatne informacje. Nawet jeeli utkniesz gdzie w trakcie
przeksztacania wzorw i nie zdoasz dowie prawdziwoci danego
rwnania, moesz uywa go w innych podpunktach zadania gwnego,
tak jakby wykaza jego prawdziwo.

628

Poradnia pyta przekazywanie energii

Zawsze gdy zobaczysz w zadaniu pojcie siy czy
przemieszczenia, zastanw si, czy dasz rad rozwiza ten problem
za pomoc zasady zachowania energii. Szukaj w treci zadania wzmianek
dotyczcych rnic wysokoci powinny one natychmiast kojarzy Ci si
z energi potencjaln grawitacji! Szukaj te informacji o sile wypadkowej
dziaajcej na ciao pokonujce jak drog. Takie dane powinny przywoywa
na myl zwikszenie energii kinetycznej ciaa, wykonywanie pracy przeciwko
sile tarcia lub obydwa te aspekty ruchu ciaa.
Sowo klucz hamulec oznacza,
e energia kinetyczna zostanie
przeksztacona w energi
wewntrzn po wykonaniu pracy
przeciwko sile tarcia.

Musisz stwierdzi, e cakowita energia

ukadu jest zachowana, i wyjani, jak
zmienia si jej posta.

i
kg jadce z prdkoc
3. Sanki o masie 630
iu
c
ni
zyma si po naci
31,3 m/s musz zatr
hamulca.

To stwierdzenie
oznacza, e masz
opisa sownie pewne
idee fizyczne, kryjce
si za badanym
zjawiskiem.

w kontekcie
zce w czasie hamowania
a. Opisz zjawiska zachod
zmian postaci energii.
si
na sanki, eby zatrzymay
b. Jak si trzeba zadziaa
po pokonaniu drogi 50,0 m?
u bdzie nieco
bciej, jeli ostatnia cz tor
szy
si
j
ma
rzy
zat
ki
San
c.
ki, eby
si trzeba dziaa na san
nachylona do poziomu. Jak
10,0 m?
o
50,0 toru, ktry unosi si
zatrzyma je na dystansie

Sia ta bdzie inna od obliczonej poprzednio,

poniewa cz energii kinetycznej zostanie
zamieniona na energi potencjaln, jak zyska
ciao po osigniciu wysokoci 10,0 m.

CAKOWITA
energia ukadu
jest zachowana

Zawsze gdy
w zadaniu
pojawia si
wzmianka
na temat siy
dziaajcej
na ciao
i drogi, jak
to ciao
przebywa,
zastanw
si, czy sia
nie wykonuje
pracy.

Gdy w zadaniu pojawi si

wzmianka o zmianie wysokoci,
zastanw si nad moliwoci
wykorzystania energii potencjalnej
grawitacji.

Pamitaj zawsze, e cakowita energia ukadu

jest zachowana. Jeeli tre zadania sugeruje, e na ciao
nie dziaa sia tarcia, oznacza to, e zachowana jest energia
mechaniczna ukadu (energia potencjalna + energia kinetyczna).
Jeeli w zadaniu pojawia si tarcie, oznacza to, e energia
zmienia posta na rne sposoby na przykad energia
kinetyczna moe zmienia si w energi potencjaln
grawitacji i w energi wewntrzn ciaa.

629

Idziemy na SimBilard

Po sukcesie, jaki osigna gra SimFutbol,

nadesza pora na SimBilard
Nie mino kilka tygodni od chwili, gdy zakoczye prace konsultanta
zespou programistw gry SimBilard, ktra sprzedaa si w nakadzie
wielu milionw egzemplarzy, a znw zgosi si do Ciebie znany
Ci ju programista. W tej chwili zesp pracuje nad gr SimBilard,
ale natkn si na pewien problem.

Uywaem wszystkich zasad

fizycznych, o ktrych mi opowiedziae,
ale teraz zupenie utknem. Zawodnicy
futbolu po szary zawsze poruszali si razem,
ale bile musz odskakiwa od siebie po zderzeniu
to gwna zasada gry!

Uycie starego kodu sprawia,

e bile sklejaj si razem!
Bile musz odbi si od siebie po zderzeniu, ale programista
nie wie, jak obliczy ich prdkoci. Do tej pory programowa
jedynie ruch modeli zawodnikw druyny futbolowej,
a ci nie odbijali si od siebie po zderzeniu.
Pd gracza.

Przed

m1

m2
p 2 = m2v 2

p 1 = m1v 1
p1
Pd
cakowity.

p2

Pd kocowy
pk jest rwny
cakowitemu pdowi
cia ukadu przed
zderzeniem.

pcak
Po

m1+m2
pk = (m1+m2)vk

Po zderzeniu zawodnicy
poruszaj si jako jedna
masa.

Gdy programista uy starego kodu w grze w bilard, bile skleiy si

razem po zderzeniu, a wiadomo, e tak si nie dzieje!

630

Rozdzia 14.

Zasada zachowania energii

Zasada zachowania pdu nadaje si

do rozwizywania problemu
zderze niesprystych
Zderzenie modelowane w grze SimFutbol to zderzenie
niespryste. Nazywamy je tak, poniewa zawodnicy po kontakcie
ze sob nie odbijaj si i nie zaczynaj porusza si w inne strony.

Po zderzeniu zawodnicy grajcy

w futbol poruszaj si jako jedna
masa.

Przed

Zderzenia, jakie maj miejsce podczas gry w bilard,

to zderzenia spryste. Nazywamy je tak dlatego,
e po zajciu zderzenia bile odskakuj do siebie.
Gdy dwa ciaa zderz si ze sob niesprycie, poruszaj
si pniej jako jedna masa majca jedn prdko.
Po zderzeniu sprystym kada z mas porusza si
niezalenie z wasn prdkoci. Nie znamy prdkoci
adnej z mas po zderzeniu. Oznacza to, e w tym
przypadku masz do wyznaczenia dwie niewiadome.
W czasie zderzenia zasada zachowania pdu
jest speniona, ale jedno rwnanie nie wystarczy,
by wyznaczy z niego wartoci dwch niewiadomych.
Musimy wymyli drugie rwnanie, ktre pozwoli
zaprogramowa gr w bilard. Gdy bdziesz mie obydwa
rwnania, zdoasz wyznaczy dwie niewiadome.

eby rozwiza problem

z dwiema niewiadomymi,
potrzebujesz dwch rwna.

v1

Po

m2

v2
m1+m2

vk

Zasada zachowania pdu:

W czasie zderzenia pd ukadu jest zawsze zachowany. Poniewa

znamy mas i prdko kadego z zawodnikw, po zderzeniu
moemy opisa ukad jednym rwnaniem (rwnaniem zasady
zachowania pdu) z jedn niewiadom (nie znamy prdkoci
zczonych ze sob po zderzeniu zawodnikw), wic moemy bez
trudu je rozwiza.

Do obliczenia niewiadomych
w zderzeniu sprystym bdziesz
potrzebowa drugiego rwnania

m1

m1v1 + m2v2 = (m1+m2)vk

Zmienna vk jest jedyn niewiadom
w tym rwnaniu, wic wyznaczysz j
z niego bez problemu.
Symbol v10 oznacza prdko
pocztkowa ciaa 1. Symbol v1k
oznacza prdko kocowa ciaa 1.
Indeksy pomog Ci odrni zmienne
opisujce obydwa ciaa.

Przed

Po

m1

v10
v1k

v20
m1

m2

m2

v2k

Zasada zachowania pdu:

m1v10 + m2v20 = m1v1k + m2v2k

Nie znasz ani wartoci v1k, ani wartoci v2k.

Poniewa w problemie pojawiaj si dwie
niewiadome i tylko jedno rwnanie, nie zdoasz
wyznaczy wartoci adnej z nich.

WYSIL

SZARE KOMRKI
Skd wzi drugie rwnanie, ktre pozwoli
wyznaczy dwie nieznane wartoci prdkoci.

jeste tutaj 631

Pd jest zachowany

Koniecznie musimy
rozwiza zadanie z bilardem.
Bile na pewno nie powinny skleja
si ze sob. Przecie to zderzenie
spryste!
Kuba: Racja, ale przez to musimy si zmierzy z kopotami, jakich
nie mielimy w przypadku zderze niesprystych. Po zderzeniu ciaa
poruszaj si z dwiema rnymi prdkociami, a nie z jedn.
Krzysiek: Tym razem nie wystarczy nam zasada zachowania pdu.
Nie mona przecie wyznaczy wartoci dwch niewiadomych z jednego
rwnania.
Franek: Prawda, lecz to chyba nie zmienia faktu, e pd jest zachowany
rwnie w zderzeniach sprystych? Pozostaje zatem znale drugie
rwnanie, ktre posuy nam do opisania tego problemu.
Kuba: A co z zasad zachowania energii? Ju wczeniej pomagaa nam
rozwizywa rne problemy.

W zderzeniach
sprystych pd
jest zachowany.

Krzysiek: Nie jestem pewien. Przecie wysoko pooenia kul bilardowych

nie ulega zmianie, wic nie zdziaamy nic z energi potencjaln grawitacji.
Franek: Ale bile si poruszaj, prawda? Zastanwmy si, co wiemy
o ich energii kinetycznej?
Kuba: No wanie! Kule poruszaj si przed zderzeniem i po nim, wic
zarwno przed, jak i po nim musz mie energi kinetyczn.
Krzysiek: Ale skd pewno, e w chwili zderzenia cz energii kinetycznej
nie zamienia si na energi wewntrzn?
Franek: Wiesz, kule nie s specjalnie gorce po zderzeniu. Na pewno
nie tak gorce, jak hamulce po hamowaniu.
Kuba: Poza tym nie odksztacaj si, wic moemy zaoy,
e ich czsteczki nie doznaj przemieszczenia.

W zderzeniach
sprystych
zachowane s
pd i energia
kinetyczna.

Krzysiek: Tak, chyba macie racj. Odbicie jest spryste, prawda? Dalej
energia musi by zachowana. Przed zderzeniem kada bila ma pewn
energi kinetyczn, tak samo jest po zderzeniu. Skoro zmiana energii
wewntrznej jest minimalnie maa, moemy zaoy, e cakowita energia
kinetyczna przed zderzeniem i po zderzeniu jest taka sama.
Franek: Czyli jedno rwnanie to zasada zachowania pdu.
Kuba: A skoro energia kinetyczna jest taka sama przed zderzeniem
i po zderzeniu, to mamy drugie rwnanie!
Krzysiek: W obydwu rwnaniach pojawiaj si prdkoci kul, wic moemy
rozwiza to zadanie!

632

Rozdzia 14.

Zasada zachowania energii

Zasada zachowania energii to drugie

z potrzebnych Ci rwna
Zderzenie dwch kul bilardowych to zderzenie spryste.
Energia wewntrzna cia biorcych udzia w takim zderzeniu
nie wzrasta w sposb znaczcy, poniewa ciaa nie doznaj
odksztacenia (zawodnicy futbolu amerykaskiego nie odbijali si
od siebie po zderzeniu, a ich ochraniacze ulegay odksztaceniu,
wic zmieniaa si ich energia wewntrzna).

To tylko przykadowy rysunek,

pokazujcy, jakie prdkoci
MOGYBY osign kule
po zderzeniu.

Przed

Po

m1

v10
v1k

v20
m2

m1

Poniewa energia wewntrzna zderzajcych si bil nie ulega

zmianie, moemy stwierdzi, e ich cakowita energia
kinetyczna jest taka sama przed zderzeniem i po nim. To wanie
drugie rwnanie, ktre pozwoli nam obliczy prdkoci bil.

Zasada zachowania pdu:

Masz ju dwa rwnania (rwnanie zasady zachowania pdu

i rwnanie zasady zachowania energii), wic moesz wyznaczy
wartoci dwch niewiadomych prdkoci kocowych kul
bilardowych po zderzeniu.

Zasada zachowania energii:

Zaostrz owek

Ten zapis oznacza, e m1 = m2 = m.

m2

v2k
Majc dwa
rwnania, obliczysz
wartoci dwch
niewiadomych.

m1v10 + m2v20 = m1 v1k + m2v2k

m1v12 + m2v22 = m1v1k2 + m2v2k2

To oznacza, e prdko v20 = 0, a to powinno

nieco uatwi obliczenia.

Na stole do bilardu znajduj si dwie kule bilardowe o identycznych masach m. Pierwsza z nich, poruszajca si
z prdkoci v10, uderza centralnie w drug spoczywajc. Po zderzeniu pierwsza kula ma prdko v1k, a druga
ma prdko v2k.
a. Zapisz rwnanie zasady zachowania pdu.

b. Zapisz rwnanie zasady zachowania energii

kinetycznej.

c. Przekszta rwnanie z podpunktu a w taki sposb, by wyznaczy z niego zmienn v2k, po czym podstaw j
do rwnania z podpunktu b, by otrzyma jeden wzr z jedn niewiadom v1k.

d. Usu nawiasy z zapisu rwnania i postaraj si moliwie je uproci. (Nie przejmuj si, e nie zdoasz zapisa
go w postaci v1k = co tym zajmiemy si na nastpnej stronie).

jeste tutaj 633

Roz swoje rwnania na czynniki

Zaostrz owek:
Rozwizanie

Ten zapis oznacza, e m1 = m2 = m.

To oznacza, e prdko v20 = 0, a to powinno

nieco uatwi obliczenia.

Na stole do bilardu znajduj si dwie kule bilardowe o identycznych masach m. Pierwsza z nich, poruszajca si
z prdkoci v10, uderza centralnie w drug spoczywajc. Po zderzeniu pierwsza kula ma prdko v1k, a druga
ma prdko v2k.
a. Zapisz rwnanie zasady zachowania pdu.
mv10 + 0 = mv1k + mv2k

b. Zapisz rwnanie zasady zachowania energii

kinetycznej.
Prdko v20 = 0, a to oznacza,
mv102 + 0 = mv1k2 + mv2k2

e czynniki j zawierajce
znikaj z rwnania.

c. Przekszta rwnanie z podpunktu a w taki sposb, by wyznaczy z niego zmienn v2k, po czym podstaw j
do rwnania z podpunktu b, by otrzyma jeden wzr z jedn niewiadom v1k.
Wszystkie czynniki s
mv10 = mv
m
m 1k + mv2k
v10 = v1k + v2k
v2k = v10 - v1k

mv102 = mv11k2 + mv
mv22k2

(a)

Wszystkie wyrazy
zawieraj zmienn m,
wic mona usun
j z rwnania przez
obustronne dzielenie.

Podstawiam wynik do (b).

mnoone przez warto

(b) m, wic mona podzieli

v102 = v1k2 + v2k2

obie strony rwnania przez

t warto i w ten sposb
j zlikwidowa.

v102 = v1k2 + (v10 - v1k)2

Jedyn niewiadom w tym

rwnaniu jest zmienna v1k.

d. Usu nawiasy z zapisu rwnania i postaraj si moliwie je uproci. (Nie przejmuj si, e nie zdoasz zapisa
go w postaci v1k = co tym zajmiemy si na nastpnej stronie).
2
v102 = v1k2 + (v10 - v1k)2

Kady wyraz
rwnania moesz
podzieli przez 2.

v102 = v1k2 + v1002 - 2v10v1k + v1k 2

0 = 2
2v1k2 - 2
2v10v1k
v1k2 - v10v1k = 0

To rwnanie, w ktrym
wszystkie wyrazy
zawierajce zmienn v1k
znajduj si po lewej
stronie znaku rwnoci.

Czynnik v10 znajduje po obu stronach

rwnania, wic mona odj go obustronnie
i w ten sposb usun.

wietnie, udao mi si wyznaczy

to to v1k2 v10v1k = 0. Wiem,
e powinnam otrzyma zapis v1k = co,
ale jak to zrobi?!

Pomoe nam rozoenie rwnania na czynniki.

Czasami okazuje si, e przeksztacenie rwnania do postaci v1k = co jest zbyt
skomplikowane. Wtedy z pomoc moe przyj rozkadanie caoci na czynniki.
Rozkadanie rwnania na czynniki polega na dostrzeeniu, ktre ze zmiennych
mona umieci w jednym nawiasie w zasadzie jest to dziaanie odwrotne
do wymnaania nawiasw.

Jeeli wyraenie
xy = 0, to albo
x, albo y MUSI
by rwne 0
(ewentualnie obie
liczby s rwne 0).
634

Rozdzia 14.

Gdy wynikiem mnoenia dwch wielkoci jest zero, moemy z ca pewnoci

stwierdzi, e przynajmniej jedna z nich wynosi zero. Gdy przykadowo xy = 0,
wiadomo od razu, e albo x, albo y musz by rwne zero (ewentualnie obydwie
zmienne s rwne zero). Masz do rozwizania rwnanie v1k2 v10v1k = 0,
po ktrego prawej stronie stoi warto zero.
Gdyby udao si rozoy lew stron rwnania na czynniki, otrzymaby
do rozwizania problem, w ktrym iloczyn dwch wyrae jest rwny zero, wic
mgby stwierdzi na pewno, e przynajmniej jedno z tych wyrae musi by
rwne zero. Zazwyczaj kontekst zadania pozwala okreli, ktry z czynnikw
musi przyjmowa warto 0.

Zasada zachowania energii

Rozkadanie na czynniki oznacza wstawienie nawiasw

Zmienna a jest wsplna dla wyrazw ab i ac, a to oznacza,
e wszystkie inne zmienne tych wyrazw s mnoone przez
zmienn a. Dlatego te zmienn a nazywamy czynnikiem
wsplnym wyrazw czynnik ten pojawia si w kadym z nich.
Rozkadanie rwnania na czynniki oznacza wyprowadzenie czynnika
wsplnego przed nawias zawierajcy pozosta cz wyrazw.
Zgodnie z t zasad wyraenie ab + ac mona zapisa jako a(b + c).
ab

ac

Zmienna a jest czynnikiem wsplnym, przez

ktry mnoone s pozostae czci wyrazw.

Jeeli masz do rozwizania rwnanie a(b + c) = 0, moesz stwierdzi,

e zachodzi warunek a = 0 lub (b + c) = 0. Wynika on z faktu,
e zerowy wynik mnoenia dwch czynnikw wystpuje wtedy, gdy
przynajmniej jeden z nich jest rwny zeru.

Jeeli ta sama zmienna pojawia

si w wicej ni jednym
wyrazie rwnania, moesz
przeprowadzi rozoenie
tego rwnania na czynniki.

Zaostrz owek
a. Ktra ze zmiennych rwnania v1k2 v10v1k = 0 pojawia si w obydwu jego czonach?

b. Rwnanie, w ktrym pojawiaj si nawiasy, mona zawsze uproci do postaci bez nawiasw, na przykad
a(b + c) = ab + ac. W ten sposb zmienna a staje si czynnikiem wsplnym obydwu wyrazw rwnania.
Wiedzc to, zapisz rwnanie v1k2 v10v1k = 0 w taki sposb, by po jego lewej stronie znalaz si iloczyn jakiej
zmiennej i wyraenia zapisanego w nawiasach.

c. Gdy iloczyn dwch czynnikw daje zero, przynajmniej jeden z nich musi by rwny zero. Skorzystaj z tej
wiedzy, by wyznaczy dwie moliwe wartoci zmiennej v1k, a nastpnie posu si kontekstem zadania
do wskazania poprawnej odpowiedzi.

jeste tutaj 635

Zderzenia spryste

Zaostrz owek:
Rozwizanie
a. Ktra ze zmiennych rwnania v1k2 v10v1k = 0 pojawia si w obydwu jego czonach?
W obydwu wyrazach pojawia si zmienna v1k.

b. Rwnanie, w ktrym pojawiaj si nawiasy, mona zawsze uproci do postaci bez nawiasw, na przykad
a(b + c) = ab + ac. W ten sposb zmienna a staje si czynnikiem wsplnym obydwu wyrazw rwnania.
Wiedzc to, zapisz rwnanie v1k2 v10v1k = 0 w taki sposb, by po jego lewej stronie znalaz si iloczyn jakiej
zmiennej i wyraenia zapisanego w nawiasach.
v1k2 v10v1k = 0
v1k(v1k v10) = 0

c. Gdy iloczyn dwch czynnikw daje zero, przynajmniej jeden z nich musi by rwny zero. Skorzystaj z tej
wiedzy, by wyznaczy dwie moliwe wartoci zmiennej v1k, a nastpnie posu si kontekstem zadania
do wskazania poprawnej odpowiedzi.
Rozwizaniem rwnania jest v1k = 0 lub (v1k v10) = 0.
Gdyby mia by speniony warunek (v1k v10) = 0, oznaczaoby to, e v1k = v10, czyli pierwsza
bila musiaaby porusza si po zderzeniu z niezmienion prdkoci, zupenie jakby
nie zderzya si z drug kul. Takie rozwizanie nie jest moliwe.
Drugim dopuszczalnym rozwizaniem jest v1k = 0. Odpowied ta wydaje si by poprawna,
poniewa w przypadku uderzenia jednej kuli bilardowej centralnie drug, pierwsza z nich
czsto zatrzymuje si.

Teraz wiesz ju, jak radzi sobie

ze zderzeniami sprystymi
Pd ukadu jest zachowany w kadym rodzaju zderze,
zarwno w zderzeniach sprystych, jak i w zderzeniach
niesprystych. Energia rwnie jest zachowana
zawsze, lecz w zderzeniach niesprystych cz energii
mechanicznej moe przyj posta energii wewntrznej.
Jeeli zderzenie jest spryste, cakowita energia
kinetyczna ukadu jest zachowana.

W kadym zadaniu opisujcym

zderzenie skorzystaj z zasady
zachowania pdu. Jeeli zderzenie
jest spryste i masz do czynienia
z dwiema niewiadomymi, posu si
rwnie zasad zachowania energii.
636

Rozdzia 14.

Rodzaj zderzenia okrela

si najatwiej, stwierdzajc,
czy w efekcie zdarzenia ktre
z cia doznao odksztacenia. Jeeli
tak, wiadomo, e byo to zderzenie
niespryste, poniewa czsteczki
zdeformowanego ciaa zmieniy swoje
pooenie, czyli doszo do zwikszenia
energii wewntrznej tego ciaa.

Rozwizujc zadanie, w ktrym pojawia si zderzenie

spryste, korzystaj zawsze z zasady zachowania pdu.
Jeeli wystpuje w nim tylko jedna niewiadoma, problem
jest ju waciwie rozwizany.
Jeeli w zadaniu pojawiaj si dwie niewiadome, musisz
zapisa drugie rwnanie. Wtedy niezastpiona okazuje
si zasada zachowania energii.

Zasada zachowania energii

Prdko wzgldna w zderzeniu

sprystym zmienia kierunek

Kule ZBLIAJ si do siebie

ze wzgldn prdkoci v10.

Przed

Rozwizae wanie problem zderzenia dwch kul bilardowych

poruszajcej si ze spoczywajc. Gdy poruszajca si kula
uderza w kul spoczywajc, sama zatrzymuje si, a druga
kula, pozostajca dotd w spoczynku, zaczyna si porusza
z prdkoci rwn prdkoci pierwszej kuli przed zderzeniem.
Wyobra sobie teraz, e siedzisz na szczycie drugiej kuli. Widzisz
najpierw, jak zblia si do Ciebie pierwsza kula, poruszajca
si z prdkoci v10. Po zderzeniu wydaje si, e pierwsza kula
oddala si od Ciebie z prdkoci v10 (cho faktycznie porusza
si przecie kula druga).
rwnie w drug stron.
Zasada ta jest suszna wzgldna dwch
dko
pr
niu
rze
Jeeli po zde
domo, e zderzenie
cia ulega odwrceniu, wia
.
ste
to musiao by spry

P: Czy w kadym zadaniu

dotyczcym zderze sprystych
musz uywa zasady zachowania
pdu ORAZ zasady zachowania energii?

O: Nie zawsze. Czasami w zadaniu pojawia

si tylko jedna wielko niewiadoma.

W takim przypadku wystarczy Ci jedno
rwnanie.

P: Z ktrego rwnania powinienem

skorzysta, jeeli nie znam wartoci
tylko jednej z prdkoci z zasady
zachowania pdu czy z zasady
zachowania energii?

: Lepiej korzysta z zasady zachowania

pdu, poniewa w zadaniach tego typu
zwrot wektora prdkoci ma znaczenie.
Zasada zachowania pdu daje informacje
nie tylko o wartoci wektora prdkoci,
ale rwnie o jego zwrocie, poniewa pd
jest take wektorem.

P: Czy rwnanie energii kinetycznej

zawiera informacj o kierunku wektora
prdkoci?

: Nie, poniewa energia kinetyczna

jest wielkoci skalarn. Ciao o pewnej masie
ma zawsze tak sam energi kinetyczn,
niezalenie od kierunku prdkoci.

Po

v10
v1k = 0

v20 = 0
m

v2k = v10

Kule ODDALAJ si od siebie

ze wzgldn prdkoci v10.

To szczeglny przypadek oglnej zasady dotyczcej

prdkoci wzgldnej w zderzeniach sprystych, ktra
mwi, e po zderzeniu sprystym kierunek prdkoci
wzgldnej ulega odwrceniu. Zasada ta jest speniona
rwnie wtedy, gdy obydwa ciaa s pocztkowo w ruchu.

Nie istniej

gupie pytania

: Czy z rwnania energii kinetycznej

da si odtworzy zwrot wektora
prdkoci?

: Co mam zrobi, gdy zderzenie

spryste zajdzie pod pewnym ktem,
a nie wzdu linii prostej?

O: Rwnanie energii kinetycznej ma posta O: Pamitaj, e najpierw powiniene

Ek = m v2. Prdko jest tu podnoszona
do kwadratu. Wynik mnoenia dwch liczb
dodatnich jest dodatni, ale wynik mnoenia
dwch liczb ujemnych te jest dodatni.
Oznacza to, e niezalenie od znaku
stojcego przy wartoci v (a znak okrela
kierunek wektora) wyraenie v2 bdzie
zawsze dodatnie. To sprawia, e nie da
si okreli kierunku prdkoci (wektora)
z rwnania energii kinetycznej (skalara).
Rwnanie to pozwala jedynie wyznaczy
warto prdkoci.

: W zadaniu, ktre wanie

skoczyem rozwizywa, pojawiy si
dwie moliwe odpowiedzi. Jak okreli,
ktra jest poprawna?

: Dwie odpowiedzi pojawiy si dlatego,

e w rwnaniu energii kinetycznej wystpuje
czynnik v2. Waciw odpowied wskaesz
dopiero po rozwaeniu kontekstu zadania.
Wybierz t, ktra ma sens z punktu widzenia
fizyki.

skorzysta z zasady zachowania pdu.

W przypadku zderzenia pod pewnym ktem
roz wektory na skadowe i zastosuj
zasad zachowania pdu do kadej
ze skadowych (robie co takiego
w rozdziale 12.).

: Czy prdko wzgldna

w zderzeniu sprystym zawsze ulega
odwrceniu? Nawet gdy ciaa maj
rne masy?

: Tak. Wyobra sobie gumow pik

odbijajc si od ciany. Pika leci w kierunku
ciany z prdkoci v, a nastpnie odbija
si od niej z prdkoci v (przy zaoeniu,
e zderzenie jest cakowicie spryste).
To samo bdzie miao miejsce w miej
skrajnym przypadku prdko wzgldna
ulegnie odwrceniu.

jeste tutaj 637

Bardziej zoone zadania

Zderzenia w bilardzie dziaaj doskonale!

Programista wprowadzi do gry kod zgodny z Twoimi wskazwkami.
Rozwizanie okazao si strzaem w dziesitk!
Ale na kilka dni przed premier gry znw zgosi si do Ciebie
z nowym, trudniejszym problemem

Dziki Twoim wskazwkom dotyczcym

zderze sprystych prawie skoczyem
prac nad gr, ale chciabym, eby rzuci
okiem na to rozwizanie sztuczki bilardowej.
Co si w nim nie zgadza, ale nie mam
pojcia co. Pomoesz?

Strza zaprzeczajcy grawitacji,

ktry wymaga nieco doszlifowania
Gracz moe zdecydowa si na uruchomienie gry w specjalnym trybie,
w ktrym da si wykonywa sztuczki bilardowe z uyciem przedmiotw
niepojawiajcych si zazwyczaj na stoach do gry. Programista ma kopot
z konkretn sztuczk, polegajc na wbiciu bili do wycieanego obiciem
pudeka. Pudeko ma podlecie z bil w gr i jeeli w najwyszym punkcie lotu
osignie okrelon wysoko (6,00 cm), uwolni bil.
Pudeko
jest zawieszone
na bardzo lekkim
stalowym drucie.

Kula uderza
w pudeko
z pewn
prdkoci.

m1

Gdy pudeko znajdzie si

na odpowiedniej wysokoci,
otworzy si w nim niewielka
zapadka, ktra pozwoli wypa
bili z pudeka.
Wycieane
pudeko.

v1
Bila i pudeko poruszaj
si teraz jak jedno ciao
o wikszej masie.

638

Rozdzia 14.

Kula jest uwalniana

tylko wtedy, gdy
pudeko osignie
w najwyszym
punkcie lotu
okrelon wysoko.

m2

h = 6,00 cm

Pudeko podlatuje na wysoko

6,00 cm powyej poziomu
startowego.

Zasada zachowania energii

Na czym polega bd
w rozumowaniu programisty?

Czyli energia kinetyczna piki

zamienia si w energi potencjaln
Musz te pamita, e masa bili +
masa pudeka to wicej ni masa bili.
Ale dlaczego odpowied
wychodzi za?!

Programista prbowa samodzielnie obliczy prdko, z jak

gracz ma uderzy w bil, korzystajc z tego, czego nauczye
go na temat zasady zachowania energii.
Zaoy, e pocztkowa energia kinetyczna kuli zostaje
przeksztacona w energi potencjaln kuli i pudeka, ktre
podlatuj na wysoko 6,00 cm powyej poziomu pocztkowego
(rozwizanie tego zadania za pomoc si i rwna ruchu
byoby bardzo skomplikowane!).
Jednak okazao si, e obliczona przez niego
prdko kuli jest mniejsza ni zmierzona w czasie
testw wykonanych przez prawdziwego gracza.
Gracz musi uderzy bil z wiksz prdkoci,
a programista nie wie, gdzie tkwi bd.

Zaostrz owek
Musisz si zastanowi, na czym polega bd programisty.
Po prawej stronie znajdziesz notatki z jego obliczeniami,
a poniej masz nieco miejsca na wyjanienie jego pomyki.
Masa piki to 165 g, a masa pudeka to 95 g.

(1)

(2)

m2 = 0,260 kg

m1 = 0,165 kg

v2 = 0 m/s

v1 = ?

Wysoko = 0,060 m

Ek kuli w (1) = Ep kuli i pudeka w (2)

Z zasady zachowania energii:
Ek = m1v12 = m2gh
v12 =
v1 =

2m2gh
m1
2m2gh
m1

2 0,260 kg 9,8 m/s2 0,060 m

0,165 kg

v1 1,36 m/s
Ale w rzeczywistoci gracz wykonujcy t sztuczk
musi nada bili wiksz prdko. Nie mam pojcia
dlaczego! Wrrr!

jeste tutaj 639

Spryste czy niespryste?

Zaostrz owek:
Rozwizanie
Musisz si zastanowi, na czym polega bd programisty.
Po prawej stronie znajdziesz notatki z jego obliczeniami,
a poniej masz nieco miejsca na wyjanienie jego pomyki.

(1)

(2)

m2 = 0,260 kg

m1 = 0,165 kg

v2 = 0 m/s

v1 = ?

Wysoko = 0,060 m

Masa piki to 165 g, a masa pudeka to 95 g.

Programista zaoy, e caa energia kinetyczna
kuli zostaje zamieniona na energi potencjaln
grawitacji ukadu kula pudeko.
Naley jednak pamita, e pudeko jest w rodku
wycieane obiciem. Kula wpadajca do pudeka
zderza si niesprycie z tym obiciem, wic
energia mechaniczna ukadu nie jest zachowana.

Ek = m1v12 = m2gh
v12 =

2m2gh
m1

Gdy bila uderza w ciank pudeka, pokrywajce

je obicie odksztaca si, przez co zwiksza si
jego energia wewntrzna. Oznacza to, e nie caa
energia kinetyczna bili zostaje zamieniona
na energi potencjaln grawitacji.

v1 1,36 m/s

W efekcie gracz musi nada pice wiksz prdko,

by pudeko wznioso si na odpowiedni wysoko,
co wida po wynikach testw przeprowadzonych
w rzeczywistoci.

Ale w rzeczywistoci gracz wykonujcy t sztuczk

musi nada bili wiksz prdko. Nie mam pojcia
dlaczego! Wrrr!

Pocztkowe zderzenie jest niespryste,

wic energia mechaniczna ukadu
nie jest zachowana
W chwili zderzenia kuli z obit wycik cian pudeka cz
energii kinetycznej piki zostaje przeksztacona w energi
wewntrzn. Zderzenie jest niespryste. Pudeko jest pokryte
od wewntrz odksztacajc si wycik, przez co energia
mechaniczna ukadu zmniejsza si o warto zmiany energii
wewntrznej zwizanej z odksztaceniem obicia.
Z tego wynika, e zaoenie programisty dotyczce zamiany energii
kinetycznej kuli na energi potencjaln grawitacji ukadu bila
pudeko jest niepoprawne.

Zanim zabierzesz si za obliczenia,

zastanw si, czy zderzenie
jest spryste, czy niespryste.
640

Ek kuli w (1) = Ep kuli i pudeka w (2)

Z zasady zachowania energii:

Rozdzia 14.

v1 =

2m2gh
m1

2 0,260 kg 9,8 m/s2 0,060 m

0,165 kg

Tylko ta cz energii
kinetycznej ulega
zamianie w energi
potencjaln grawitacji,
gdy skrzynka z kul
podlatuje w gr.

W trakcie zderzenia
niesprystego
energia mechaniczna
nie jest zachowana.

En.
kinetyczna
m1

En.
kinetyczna
v1

m2

v2

En. wewntrzna
Cz energii
kinetycznej zostaje
przeksztacona
na energi
wewntrzn.

Pudeko CIEANE,
jest WYerzenie
wic zdESPRYSTE.
jest NI

Zasada zachowania energii

Zderzenie niespryste opisz zasad zachowania pdu

Caa sztuczka w opisie tej sztuczki polega na rozoeniu jej na dwa etapy.
Etap pierwszy to zderzenie kuli z pudekiem. To zderzenie niespryste,
wic speniona jest zasada zachowania pdu, ale energia mechaniczna
nie jest ju zachowana. Poniewa znasz masy kuli i pudeka, moesz uy
zasady zachowania pdu, by uzaleni ich prdko po zderzeniu (czyli rwnie
ich energi kinetyczn) od pocztkowej prdkoci kuli.
Drugi etap to uniesienie pudeka z pik na okrelon wysoko. Energia
kinetyczna ukadu kula pudeko zostaje w caoci zamieniona na jego
energi potencjaln grawitacji. Znasz wysoko, na jak uniesie si pudeko,
wic moesz wyznaczy energi potencjaln ukadu. W ten sposb poznasz
te energi kinetyczn ukadu po zderzeniu i prdko kuli i pudeka, ktre
uzalenie przecie od pocztkowej prdkoci kuli.

Prdko po
zderzeniu jest
mniejsza, ale
masa jest
wiksza.

Prdko
pocztkowa

m1

v1

m2

v2
Zasada zachowania pdu:
p1 = p2

Poka, co potrafisz!

Zaostrz owek
Kula bilardowa o masie 165 g zostaje wbita do obitego wycik
pudeka, ktre jest zaczepione na lekkim stalowym drucie, dziki
czemu moe unie si na pewn wysoko. Sztuczka zadziaa wtedy,
gdy pudeko z kul osignie w najwyszym punkcie swojego lotu
wysoko 6,00 cm ponad poziomem, z ktrego si unosi.
Oblicz prdko pocztkow kuli, jeeli masa pudeka wynosi 95 g.

En.
kinetyczna
m2

v2

En.
potencjalna
v=0
m2
h = 6,00 cm

Zasada zachowania energii:

Ek pocz = Ep koc
Wskazwka: Zadanie rozwiesz
najszybciej, jeli obliczysz prdko, jak
musz mie kula i pudeko po zderzeniu,
a potem cofniesz si do wczeniejszego
etapu.

jeste tutaj 641

Rozwi zadanie

Zaostrz owek:
Rozwizanie
Kula bilardowa o masie 165 g zostaje wbita do obitego wycik
pudeka, ktre jest zaczepione na lekkim stalowym drucie, dziki
czemu moe unie si na pewn wysoko. Sztuczka zadziaa wtedy,
gdy pudeko z kul osignie w najwyszym punkcie swojego lotu
wysoko 6,00 cm ponad poziomem, z ktrego si unosi.

Jeeli chcesz obliczy

warto prdkoci w m/s,
musisz prowadzi obliczenia
w kg i m, a nie w g i cm.

Oblicz prdko pocztkow kuli, jeeli masa pudeka wynosi 95 g.

(1)

(2)

m2 = 0,260 kg

(3)

Super! Skoczyem prac

nad kodem, wic teraz musisz
ju tylko poczeka, a tantiemy
wpyn na Twoje konto!

v3 = 0 m/s
Wysoko = 0,060 m
m1 = 0,165 kg

m2 = 0,260 kg

v1 = ?

v2 = ?

Ek kuli i pudeka w (2) = Ep kuli i pudeka w (3)

Wyznaczam v2 z zasady zachowania energii.
Ek = m
m2v22 = m2gh
v2 =

2gh

To rozwizanie rni si od pomysu

programisty, poniewa uywasz
zasady zachowania energii w chwili,
gdy kula jest ju w pudeku.

2 9,8 m/s2 0,060 m 1,08 m/s

Wyznaczam v1 z zasady zachowania pdu.

m1v1 = m2v2
v1 =

m2v2
m1

0,260 kg 1,08 m/s

1,70 m/s
0,165 kg

Nie istniej

gupie pytania

: Czyli czasami sama zasada

zachowania energii nie wystarcza
do rozwizania zadania?

O: Wanie. Jeli energia wewntrzna

ukadu zmieni si w sposb ciki

do okrelenia (jak w przypadku deformacji
wyciki), sama wiedza o zachowaniu
energii nie wystarczy, bo nie bdziesz mg
przeprowadzi oblicze!

642

Rozdzia 14.

: Czy to znaczy, e energia

wewntrzna moe zmienia si
w sposb pozwalajcy przeprowadza
obliczenia? Przecie nie mona
zobaczy tego, co dzieje si wewntrz
ciaa!

: Jeeli energia wewntrzna ciaa

wzrasta wycznie z powodu wykonywania
pracy przeciwko sile tarcia, zmiana energii
wewntrznej jest rwna wyraeniu Fx,
czyli cakowitej energii wykorzystanej
na wykonanie pracy.

: Co mam zrobi, jeli nie bd

mg obliczy, o ile wzrosa energia
wewntrzna?

: Wtedy musisz skorzysta z zasady

zachowania pdu, eby opisa ni zderzenie
niespryste. W ten sposb poznasz
warto prdkoci cia po zderzeniu. Tej
prdkoci moesz uy do obliczenia energii
kinetycznej ukadu cia po zderzeniu.

Poradnia pyta wahado balistyczne

Sztuczka bilardowa opisana w tym rozdziale to przykad zadania
z wahadem balistycznym. Nazwa tego urzdzenia wie si z jego zastosowaniem
do okrelania prdkoci pocisku. Pomiar polega na oddaniu strzau do drewnianego klocka
zawieszonego na stalowych linkach i zmierzeniu wysokoci, na jak wychyli si klocek po trafieniu
przez kul. Najistotniejsze w tego typu zadaniach jest to, by pamita, e zderzenie, ktre
ma miejsce po trafieniu kul w blok wahada, jest zderzeniem niesprystym. W zwizku
z tym energia mechaniczna ukadu (tj. suma energii kinetycznej i energii potencjalnej)
nie jest zachowana. W chwili zderzenia cz energii mechanicznej zostaje przeksztacona
w energi wewntrzn kuli i bloku drewna.

To sowo klucz mogce

sugerowa zderzenie
spryste, ale charakter
zderzenia zaley rwnie
od drugiego ciaa biorcego
w nim udzia!

To stwierdzenie
oznacza,
e w obliczeniach
nie musisz
uwzgldnia masy
linki.

To sowa klucze tosame

ze stwierdzeniem
zderzenie niespryste.

Nie zdoasz opisa zderzenia

niesprystego za pomoc zasady
zachowania energii, wic w tej czci
zadania bdziesz musia posuy si
zasad zachowania pdu.

masie 165 g zostaje

3. Kula bilardowa o
e
cik pudeka, ktr
wbita do obitego wy
ie,
kkim stalowym druc
jest zaczepione na le
n
ie si na pew
dziki czemu moe un
zadziaa wtedy, gdy
wysoko. Sztuczka
ie w najwyszym
pudeko z kul osign
d
ysoko 6,00 cm pona
w
tu
lo
o
eg
oj
sw
cie
punk
si unosi.
poziomem, z ktrego
asa
tkow kuli, jeeli m
cz
po

ko
d
pr
z
lic
Ob
pudeka wynosi 95 g.

Rnica poziomw
powinna przywodzi Ci
na myl energi potencjaln
grawitacji.

Cz
pocztkowej
energii
kinetycznej
kuli zostaje
przeksztacone
w energi
wewntrzn
ukadu.

pudeko
Okrel energi kinetyczn ukadu kula pnie
nast
je
zosta
ta
ia
Energ
eniu.
zderz
po
m
zamieniona na energi potencjaln. Pote
, z ktrej
skorzystaj z zasady zachowania pdu
wyznaczysz prdko pocztkow kuli.

Caa tajemnica rozwizywania tego typu zada polega na stwierdzeniu,

czy w opisywanym problemie nie pojawia si czasem zderzenie niespryste. Dopiero
gdy znajdziesz odpowied na to pytanie, moesz zabra si za obliczenia. W zderzeniu
niesprystym pd ukadu jest zachowany, ale cakowita energia kinetyczna przed
zderzeniem ma inn warto ni po zderzeniu. Dlatego najpierw musisz wyznaczy
z zasady zachowania energii prdko nowej masy (pudeko + kula) po zderzeniu, czyli
de facto jej energi kinetyczn. Potem z zasady zachowania pdu wyznaczysz
prdko pocztkow kuli.

643

j
je
jednostki

wiat fizyki

spadanie
zachowanie energii
skalar

zderzenie niespryste

punkty szczeglne
l

przyspieszenie

wykres
dowiadczenie

ciar

zderzenie spryste

Ile cia? Jaki

rodzaj zderzenia?
Ju wiem!

skadowa

sia

czas
Pitagoras

zachowanie pdu

moment siy

energia

podstawienie
i i

rwnania ruchu

popd siy

Bd czci problemu

rwnanie

stae przyspieszenie

trygonometria

energia kinetyczna

energia wewntrzna
powierzchnia
powier
pow
ierzch
zchnia
nia

644

objto

moc

diagram rozkadu
du si
si

symetria
nachylenie

szybko

energia mechaniczna
prdko
dk

tarcie

wektor

energia potencjalna grawitacji

droga

notacja naukowa
przemieszczenie

sia normalna

praca

prawa Newtona

Czy odpowied jest dobrze sKROJona?

masa

Energia
kinetyczna

Zdolno ciaa do wykonania pracy zwizana z prdkoci ciaa.

Energia
wewntrzna

Cakowita energia kinetyczna i potencjalna wynikajca z przypadkowych drga czsteczek

bd ich ruchu w losowych kierunkach pojawiajcych si w skali mikroskopowej.

Energia
mechaniczna

Suma cakowitej energii kinetycznej i cakowitej energii potencjalnej ukadu

cia w skali makroskopowej.

Moc

Tempo przeksztacania energii na wykonanie pracy. Moc mierzymy w watach

(1 W = 1 dul na sekund).

Zderzenie
niespryste

Zderzenie, w ktrym pd jest zachowany, ale energia kinetyczna nie.

Zderzenie
spryste

Zderzenie, w ktrym zachowane s i pd, i energia kinetyczna.

Rozdzia 14.

Zasada zachowania energii

Pd a energia kinetyczna

Niezbdnik fizyka

Zmiana pdu wie si

z dziaaniem siy na ciao przez
pewien czas.
Zmiana energii kinetycznej
wie si z dziaaniem siy
na ciao na pewnej drodze.

yste

Zderzenie niespr

erzenie
Mwimy, e zd
jmniej
te, jeeli przyna
jest niesprys
zia
ud
cych w nim
jedno z cia bior
cone
a
sposb odkszt
zostaje w jaki
iku
yn
cz si w w
albo jeli ciaa
zderzenia.
owany,
ukadu jest zach
Cakowity pd
a
czasie zderzeni
ale poniewa w
nia
ie
zm
e
al
w
tr
ciao
niesprystego
ergia kinetyczna
swj ksztat, en
cz
zachowana. Jej
ukadu nie jest
energii
ana na zmian
jest przekazyw
adu.
wewntrznej uk

Rnica poziomw
Zawsze gdy w zadaniu pojawia si
wzmianka o rnicy poziomw pooenia
ciaa, warto zastanowi si nad
rozwizywaniem go z wykorzystaniem
zasady zachowania energii. Taki
sposb rozwizania jest prawie
zawsze prostszy ni opisanie problemu
rwnaniami ruchu.
Cakowita energia ukadu na pocztku
zdarzenia musi by rwna cakowitej
energii ukadu na kocu zdarzenia, wic
wszelkie zmiany energii potencjalnej
grawitacji bd rwne zmianom energii
kinetycznej.

Zderzenie spryst

W czasie zderzenia
sprystego ciaa
nie ulegaj odkszta
ceniu i zawsze
odbijaj si od sie
bie.
Zderzenia spryst
e s trudniejsze
w opisie matematy
cznym, poniewa
po zakoczeniu zdar
zenia nadal
trzeba rozpatrywa
dwa oddzielne
ciaa.
Na szczcie w czas
ie zderzenia
sprystego zachow
ane s i pd,
i energia kinetyczn
a, wic cay ukad
mona opisa dwom
a rwnaniami
i wyznaczy wartoc
i dwch
niewiadomych.

Zatrzymywanie ciaa
si
Jeli chcesz szybko obliczy
a
cia
nia
ma
rzy
potrzebn do zat
o
jeg
cz
zna
wy
,
dze
na pewnej dro
.
czn
energi kinety
cy
Energia ta bdzie rwna pra
tarcia
siy
potrzebnej do pokonania
a
iew
w czasie hamowania. Pon
iem Fx,
praca opisana jest rwnan
nie powinno
odnalezienie wartoci siy
mw.
ble
nastrcza wikszych pro

jeste tutaj 645

ROZDZIA 14.

Masz ju za sob rozdzia 14., wic

moesz doda do swojego przybornika
nieco poj i utrwali sobie pewne
umiejtnoci pozwalajce sprawdza poprawno
odpowiedzi.