IDZ DO

PRZYKADOWY ROZDZIA
SPIS TRECI

KATALOG KSIEK
KATALOG ONLINE
ZAMW DRUKOWANY KATALOG

TWJ KOSZYK
DODAJ DO KOSZYKA

CENNIK I INFORMACJE
ZAMW INFORMACJE
O NOWOCIACH
ZAMW CENNIK

CZYTELNIA
FRAGMENTY KSIEK ONLINE

Wydawnictwo Helion
ul. Chopina 6
44-100 Gliwice
tel. (32)230-98-63
e-mail: helion@helion.pl

Finale 2005.
Edytor nutowy.
Praktyczne projekty
Autor: Piotr Koodziej
ISBN: 83-7361-765-5
Format: B5, stron: 312

Finale 2005 to edytor nutowy o niemal nieograniczonych moliwociach, z ktrego

korzystaj zarwno profesjonalici, jak i amatorzy. Za jego pomoc mona przygotowa
kady rodzaj zapisu muzycznego. Obok nutowego Finale umoliwia take np. zapis
tabulatury gitarowej. W ksice Finale. Edytor nutowy nie tylko dla profesjonalistw
Piotr Koodziej przedstawi podstawowe moliwoci tego wspaniaego programu.
Teraz czas na nastpny krok opanowanie wszystkich jego tajnikw.
Ksika Finale 2005. Edytor nutowy. Praktyczne projekty jest przeznaczona dla tych
uytkownikw Finale, ktrzy maj ju pewne dowiadczenie w pracy z t aplikacj
i chc pozna j lepiej. Opisano tutaj sposoby konfiguracji interfejsu uytkownika
oraz narzdzia towarzyszce programowi. Gwn treci ksiki s jednak projekty
muzyczne autor przedstawia sposoby zapisania w Finale utworw pochodzcych
z rnych epok muzycznych, od redniowiecza poczwszy, na muzyce wspczesnej
skoczywszy. Osobny rozdzia powicono narzdziu Finale Notepad dostpnej
nieodpatnie prostszej wersji Finale 2005.
Konfiguracja programu
Zapis muzyki dawnej na przykadzie chorau gregoriaskiego
Muzyka klasycystyczna i romantyczna
Utwr orkiestrowy
Muzyka wspczesna
Wstawianie elementw graficznych do zapisu muzycznego
Praca z plikami MIDI
Nutowy OCR skanowanie i konwersja zapisw nutowych
Generowanie plikw PDF
Tworzenie kopii bezpieczestwa za pomoc narzdzia Backup Tool
Projekty dla uytkownikw programu Finale Notepad
Niezalenie od tego, jakim gatunkiem muzyki si zajmujesz, Finale 2005 bdzie
doskonaym narzdziem, ktre pomoe Ci w pracy. Dziki tej ksice dowiesz si,
jak wykorzysta wszystkie jego moliwoci.

Spis treci
O Autorze ......................................................................................... 7
Wstp .............................................................................................. 9
Rozdzia 1. Konfiguracja stanowiska pracy Finale i dodatkowe elementy ....... 11
Konfiguracja programu, dodatkowych narzdzi i czcionek ............................................ 11
Sprzt ....................................................................................................................... 12
Ustawienia programu Finale .................................................................................... 12
Instalacja dodatkowych narzdzi .............................................................................. 13
Instalacja czcionek ................................................................................................... 16
Krtko o Finale 2005 co nowego? ............................................................................. 17

Rozdzia 2. Muzyka dawna ................................................................................ 21

Projekt 1. Chora gregoriaski w postaci nota quadrata ................................................. 22
Projekt 2. Wspczesny zapis chorau ............................................................................ 28
Projekt 3. Fragmenty choraowe w utworze instrumentalnym ....................................... 35
Projekt 4. Utwr wokalny z tekstem w jzyku polskim .................................................. 50
Projekt 5. Incipit Madryga Vincenza Ruffo .............................................................. 63
Projekt 6. Notacja menzuralna ........................................................................................ 78
Projekt 7. Tabulatura w muzyce dawnej ......................................................................... 91
Projekt 8. Basso Continuo .............................................................................................. 99
Cz A: Wstawiamy cyfrowanie za pomoc Lyrics Tool ..................................... 101
Cz B: Wstawiamy cyfrowanie za pomoc Expression Tool .............................. 105

Rozdzia 3. Standardowa notacja muzyczna

przykady muzyki klasycyzmu i romantyzmu ............................... 111
Projekt 9. Muzyka fortepianowa .................................................................................. 112
Etiuda nr 1 op. 10. .................................................................................................. 112
Etiuda nr 2 op. 10. .................................................................................................. 116
Etiuda nr 3 op. 10. .................................................................................................. 120
Etiuda nr 6 op. 10. .................................................................................................. 123
Ozdobniki ............................................................................................................... 124
Projekt 10. Cavatina Karola Kurpiskiego
przygotowujemy wycigi gosw z partytury orkiestrowej ................................... 128
Cz A: Funkcja Extract Parts .............................................................................. 129
Cz B: Special Part Extraction ............................................................................ 148
Cz C: Print Parts ................................................................................................ 149
Projekt 11. Pie solowa z towarzyszeniem fortepianu ................................................ 152
Projekt 12. Muzyka orkiestrowa ................................................................................... 159

Finale 2005. Edytor nutowy. Praktyczne projekty

Rozdzia 4. Muzyka wspczesna najwiksze wyzwanie dla Music Engravera .... 187
Projekt 13. Wybrane zagadnienia notacji
na przykadzie kompozycji Piotra Perkowskiego ....................................................... 188
Projekt 14. Elementy tekstowe ..................................................................................... 205
Projekt 15. Elementy graficzne .................................................................................... 217
Uycie moduu Shape Designer ............................................................................. 218
Importowanie grafiki do Finale .............................................................................. 229
Tworzenie linii o rnych ksztatach ...................................................................... 230
Projekt 16. Nuty, akcydencje, nowe znaki artykulacji muzycznej,
skrty notacji muzycznej ........................................................................................... 234

Rozdzia 5. Rne ........................................................................................... 253

Projekt 17. Import pliku z edytora nutowego Score do Finale ...................................... 253
Cz A: Konwersja utworu fortepianowego
(fragment Wariacji es-moll Ignacego Jana Paderewskiego) ............................. 254
Cz B: Konwersja utworu wokalno-instrumentalnego ........................................ 257
Projekt 18. Otwieranie plikw MIDI ............................................................................ 259
Projekt 19. Nutowy OCR SmartScore Lite, SmartScore PRO, SharpEye 2 .......... 262
Cz A: Sonata fortepianowa es-moll, op. 21 I. J. Paderewskiego (fragment) ..... 264
Cz B: Partytura orkiestrowa .............................................................................. 271
Cz C: Muzyka wokalna ..................................................................................... 273
Projekt 20. Tworzenie plikw PDF w Finale ............................................................... 277
Projekt 21. Automatyczne tworzenie kopii bezpieczestwa plikw
(program A Backup Tool) .......................................................................................... 282

Rozdzia 6. Finale Notepad praktyczne projekty .......................................... 287

Projekt 22. Utwr fortepianowy ................................................................................ 288
Projekt 23. Utwr wokalny ........................................................................................... 293
Projekt 24. Zmieniamy domylne nazwy instrumentw (gosw)
plik tekstowy instrument.txt .................................................................................. 295

Dodatek A Wykaz rde materiaw nutowych uytych w tej ksice .............. 301
Skorowidz ..................................................................................... 303

Rozdzia 2.

Muzyka dawna
W tym rozdziale omwimy moliwoci Finale w zakresie przygotowania muzyki redniowiecza, renesansu i baroku. Wybraem w tym celu fragmenty, w ktrych napotykamy rne problemy, mogce pojawi si w pracy nad skadem utworw z tych
okresw. Staraem si, aby kady z nich prezentowa odrbne zagadnienia lub rne
rozwizania podobnych problemw.
W kilku projektach tego rozdziau niezbdne bdzie uycie pluginu Roberta Pichauda
Medieval do muzyki dawnej.

Odmienno zapisu choraowego w postaci nota quadrata (czterolinia, klucze, specyficzny ksztat nut, dodatkowe znaki) zmusza nas do uycia dodatkowego narzdzia
(oraz czcionek), dlatego powsta odrbny modu Medieval do notacji muzyki
redniowiecza. Pozwala on nie tylko na przygotowanie chorau gregoriaskiego. Za
jego pomoc moemy take skada oryginalny zapis notacji modalnej, menzuralnej
(czarnej i biaej). Dziki Medieval skad nut tego rodzaju muzyki wyglda bardzo estetycznie (dziki dopracowanym czcionkom Neuma), a praca jest przyjemna i wygodna.
Rozszerzajc Finale o Medieval, jestemy w stanie pisz to z ca odpowiedzialnoci przygotowa kady rodzaj zapisu muzycznego.
Finale sprawdza si te wietnie w przygotowaniu transkrypcji muzyki renesansu
i baroku. W dalszych projektach tego rozdziau przygotujemy utwr wokalny z tekstem
polskim na przykadzie 1. Psalmu Mikoaja Gomki. Omwimy rne sposoby
wstawiania tekstu sownego do dokumentu Finale. Pokaemy, jak prawidowo wprowadzi cyfrowanie (Basso Continuo). W innym projekcie stworzymy na pocztku
utworu incipit, element stosunkowo rzadko stosowany w standardowym skadzie nut
uywany gwnie w wydaniach rdowo-krytycznych (cho nie tylko). Wiele
osb (gwnie studentw muzykologii), przygotowujc transkrypcj muzyki dawnej
w Finale, ma z nim problemy. W tej ksice znalazo si miejsce na wyjanienie tego
zagadnienia. Powiemy take, jak zamieni standardowe kreski taktowe na Mensurstriche
(kreski midzy picioliniami).

22

Finale 2005. Edytor nutowy. Praktyczne projekty

W tym rozdziale omwimy take rne metody wprowadzania nut oraz pozostaych
elementw zapisu. Przygotujemy przykad notacji menzuralnej, zapiszemy go w formacie graficznym Tiff i wstawimy do MS Worda.

Projekt 1. Chora gregoriaski

w postaci nota quadrata
Zagadnienia poruszane w tym projekcie to:

uycie moduu do notacji muzyki redniowiecznej Medieval;

zmiana czcionki tekstu sownego utworu.

W tym projekcie powiemy, w jaki sposb moemy przygotowa za pomoc Finale

i moduu Medieval chora gregoriaski w zapisie nota quadrata. Fragment piknego
rkopisu widoczny jest na rysunku 2.1. Naszym celem bdzie przeniesienie tego zapisu do notacji zwanej kwadratow lub nota quadrata. Sprbujemy osign efekt widoczny na rysunku 2.2.
Uyjemy do tego gotowego szablonu doczonego do Finale razem z pluginem Medieval.

Krok 1.: Otwieramy pliki

Wybieramy polecenie File/Open (Ctrl+O), a nastpnie otwieramy plik

PR01_01.mus. Jest to pusty dokument z ustawionymi elementami notacji

nota quadrata (czterolinia, klucze, znaki akcydencji itd.).
Wielko widoku dokumentu moemy zmienia za pomoc skrtw klawiszowych:
Ctrl+1 (100%), Ctrl+2 (200%), Ctrl+4 (400%), Ctrl+5 (50%), Ctrl+0 (wielko definiowana).

Krok 2.: Wprowadzamy nuty

W kolejnym kroku wprowadzimy nuty. Wybr odpowiedniego narzdzia Simple
Entry, Speedy Entry, Hyperscribe czy Command Line pozostawiam do wyboru
Czytelnikowi. Nuty wprowadzamy w Layer 1 (skrt Shift+Alt+1). Ligatury zapisujemy
jako pojedyncze nuty (w chorale nie stosujemy dwudwikw, trjdwikw, itd.!).
Pamitaj, e gdy wprowadzasz nuty, opcje Jump to Next Measure, Check Accidentals, Check for Extra notes i Use five Lines Staff w menu Speedy (jeeli uywasz
Speedy Entry Tool) oraz Fill with Rests at End of Measure (menu Speedy/Speedy
Options) nie mog by zaznaczone. Jeli do wprowadzania nut uywasz Simple Entry Tool, musisz usun zaznaczenie opcji Check for Extra Notes i Fill with Rests
at End of Measure w menu Simple/Simple Entry Options

Rozdzia 2. Muzyka dawna

23

Rysunek 2.1.
Strona
redniowiecznego
rkopisu
zawierajca
introit
Gaudeamus
omnes

Rysunek 2.2.
Introitus
Gaudeamus
omnes
zapis
w XX-wiecznej
edycji nota
quadrata

Specyfika chorau gregoriaskiego (jednogos, brak metrum podziau na takty) pozwala na pominicie aspektu rytmicznego notacji w Finale. Dlatego w przypadku tego
projektu warto rytmiczna nut nie jest istotna. Wszystkie wysokoci wprowadzamy,

24

Finale 2005. Edytor nutowy. Praktyczne projekty

uywajc jednej wartoci rytmicznej wiernuty (moemy uywa take kropki).

Procedura taka wynika w gwnej mierze z zasad funkcjonowania Medieval. Wskazwki tu zawarte s zgodne z instrukcj obsugi tego moduu.
Naley jednak zdawa sobie spraw z tego, e Finale zawsze operuje taktami. Nawet
przy zapisie chorau muzyk umieszczamy w taktach, w ktrych kreski taktowe zastpione s przez znaki interpunkcyjne chorau gregoriaskiego (wicej na temat interpunkcji chorau znajdziemy np. we wstpie Liber Usualis).
W tym projekcie bd uywa pojcia taktu. Naley jednak zdawa sobie spraw
z tego, e taki termin nie istnieje w odniesieniu do chorau gregoriaskiego.

Rysunek 2.3 przedstawia fragment dokumentu z wprowadzonymi nutami.

Rysunek 2.3. Drugi system z wprowadzonymi nutami

Na tym etapie naley ustali szeroko taktw. Wykorzystujemy do tego

Measure Tool. Klikamy myszk Measure Tool

w gwnej palecie narzdzi,
a nastpnie przesuwamy uchwyty (biae kwadraty w grnej czci kreski
taktowej) przy kreskach taktowych, aby zmieni ich pooenie.

W Measure Tool, klikajc uchwyt prawym przyciskiem myszy, moemy

wybra odpowiedni znak interpunkcyjny chorau gregoriaskiego.

Krok 3.: czymy pojedyncze nuty w ligatury

Specyficzn cech zapisu nota quadrata s neumy zoone (ligatury). Stworzenie ich
w Finale to podstawowe zadanie tego projektu. W tym kroku pokaemy sposb, w jaki
moemy je utworzy za pomoc narzdzia wbudowanego w plugin Medieval. Dokona
ono automatycznej zamiany pojedynczych nut na odpowiednie grupy (ligatury). Naley
doda, e jest to najbardziej czasochonny etap pracy.

W menu Edit zaznaczamy opcj Select Partial Measures. Pozwoli ona

na wybranie tylko okrelonych nut.

Przechodzimy do Mass Edit

. Uywajc myszki, zaznaczamy w pierwszym

takcie nuty d-a-b. Bd one tworzy pierwsz ligatur naszego projektu.

Uruchamiamy plugin Medieval (menu Plug-ins/Medieval, przy wersji

demo menu Plug-ins/Medieval Demo) i klikamy przycisk Neume .

Pojedyncze nuty zostay automatycznie zamienione na odpowiedni ligatur
(rysunek 2.4).
Rysunek 2.4.
Efekt uycia
funkcji Neume

Rozdzia 2. Muzyka dawna

25

Wersja Demo pluginu Medieval umoliwia poczenie tylko trzech nut w ligatur.
W penej wersji moemy ich poczy maksymalnie siedem.

Podobnie postpujemy z pozostaymi miejscami dokumentu: zaznaczamy nuty i klikamy przycisk Neume.
Jeli nie uzyskamy w ten sposb oczekiwanego efektu (ligatura bdzie wyglda inaczej, ni si spodziewalimy), naley zajrze do dokumentacji pluginu. Zawiera ona
informacje, jak uzyska rne warianty danej ligatury. Moemy te sami poeksperymentowa, klikajc przycisk Neume z wcinitym jednoczenie klawiszem Shift, Ctrl,
Alt lub Ctrl+Alt.
Przykadowo, ligatur z pocztku drugiego systemu (rysunek 2.5) otrzymamy, klikajc przycisk Neume z przytrzymanym klawiszem Alt.
Rysunek 2.5.
Neuma Epiphonus
(inaczej Podatus
liquescens)

Krok 4.: Ustawiamy pozycje nut

Po poczeniu nut w ligatury naley ustali odlegoci pomidzy nimi. Suy do tego
przycisk Spacing Tool (funkcja ta nie jest dostpna w wersji demo) pluginu Medieval.
Uywajc go, jednym klikniciem myszki poprawnie umiecimy materia w taktach. Funkcji tej naley uywa po kadorazowej zmianie pooenia materiau
w takcie (jeli np. wstawimy nut, uyjemy przycisku Neume itd.). Materia moemy te
rozoy, uywajc Note Position Tool
z narzdzia Special Tools Tool (rysunek
2.6). Jest to jednak bardzo czasochonne, a z efektu moemy nie by zadowoleni.
Rysunek 2.6.
Zmiana pooenia
nut za pomoc
Note Position
Tool

Pamitaj, aby nie stosowa funkcji Music Spacing (narzdzie Mass Edit/menu Mass
Edit/Music Spacing) do ustawienia odlegoci midzy nutami.

Krok 5.: Wprowadzamy tekst pod nutami

Pamitaj, aby usun zaznaczenie opcji Word Extensions w Document Options
(Ctrl+Alt+A lub menu Options/Document Options) zakadka Lyrics. W przeciwnym wypadku uzyskasz kreski pod melizmatami ostatniej sylaby danego sowa.

26

Finale 2005. Edytor nutowy. Praktyczne projekty

Wykorzystujc Lyrics Tool

, wprowadzamy tekst pod nutami. Uywamy

do tego metody Type into Score (w menu Lyrics zaznaczamy opcj Type into
Score). Teraz klikamy nut, od ktrej chcemy rozpocz wprowadzanie tekstu.

Dla przypomnienia: dzielimy wyrazy na sylaby za pomoc klawisza minus (), a oddzielamy je od siebie spacj.

Przy pierwszej sylabie sowa gaudeamus pomijamy liter g, poniewa bdzie ona
wprowadzona przed systemem jako inicja. Podobnie jak na rysunku 2.2, sowo GAUDEAMUS piszemy wielkimi literami. Po wprowadzeniu tekstu zauwaamy pewne niedoskonaoci, jeli chodzi o pooenie niektrych sylab (sw). Jeeli s one dugie, wystaj
daleko przed nut (rysunek 2.7). Korekty dokonamy za pomoc narzdzia Selection
Tool . Przechodzimy do Selection Tool w gwnej palecie narzdzi i klikamy prawym przyciskiem myszki na sylabie, ktrej pooenie chcemy zmieni. Z menu kontekstowego wybieramy opcj Align Left (rwnaj do lewej). Sowo omnes zostao wyrwnane zgodnie z wybran opcj (rysunek 2.7, z prawej). Podobnie postpujemy
z pozostaymi sylabami (sowami), ktre wymagaj korekty.
Rysunek 2.7.
Zmiana pooenia
sowa

Jeli nie odpowiada nam standardowa czcionka tekstu sownego, moemy j zmieni,
np. na Dauphin. Partytura bdzie przez to wyglda estetyczniej (rysunek 2.8).

Rysunek 2.8. Tekst introitu czcionka Dauphin

Klikamy Lyrics Tool. W menu Lyrics wybieramy pierwsz opcj Edit Lyrics. Teraz
mamy przed sob okno edycji tekstu Edit Lyrics (rysunek 2.9). Zaznaczamy tekst
(np. skrtem Ctrl+A). Wybieramy Font w menu Text. Tam ustalamy nazw czcionki
(Font), styl (Font Style) oraz wielko (Size). Ustawienia zatwierdzamy przyciskiem OK.

Krok 6.: Wprowadzamy pozostae elementy

Do uzupenienia pozostay jeszcze dwa elementy naszego projektu: pierwsza litera
sowa Gaudeamus oraz znaki kustosza na kocach piciolinii.
Do wprowadzenia inicjau sowa gaudeamus (G) uyjemy narzdzia Text Tool .
Wybieramy je z gwnej palety narzdzi. Nastpnie klikamy dwukrotnie przed pocztkiem pierwszego systemu nutowego (na ekranie powinna pojawi si ramka
z kursorem) i wybieramy okno opcji czcionki (menu Text/Font). W oknie Font (pole
Size) wybieramy wielko (np. 45). Zatwierdzamy ustawienia, naciskajc przycisk OK.

Rozdzia 2. Muzyka dawna

27

Rysunek 2.9.
Okno edytora
tekstu sownego
(Edit Lyrics) oraz
wyboru czcionki
(Font)

Teraz klikamy w dowolnym miejscu strony dokumentu, aby wyj z ramki tekstowej.
Nastpnie ponownie klikamy prawym przyciskiem myszy uchwyt pola tekstowego
(biay kwadrat), ktre zawiera wprowadzony przez nas inicja. W menu kontekstowym wybieramy pierwsz opcj Edit Frame Attributes W oknie Frame Attributes
w grupie Attach to zaznaczamy Measure. W kolejnym polu wpisujemy  (numer
taktu). Ustawienia zatwierdzamy przyciskiem OK. W ten sposb przyporzdkowalimy liter G do piciolinii. Oznacza to, e jeli przesuniemy system nutowy, nasz incipit bdzie si przemieszcza razem z nim.
Teraz zajmiemy si umieszczeniem znaku kustosza na kocach systemw nutowych.
Czcionka pluginu Medieval Neuma zawiera wikszo znakw niezbdnych
do notacji muzyki redniowiecznej, w tym take rne formy graficzne kustosza
(
).

Znak kustosza moemy wprowadzi na dwa sposoby. W pierwszym wprowadzony

jest on jako nuta, ktrej gwk zmieniamy na odpowiedni znak za pomoc przycisku
Direct z pluginu Medieval. Moemy te uy narzdzia Expression Tool
, aby
wstawi odpowiednie oznaczenie.
W tym projekcie zastosujemy drugie rozwizanie.
Klikamy najpierw Expression Tool w gwnej palecie narzdzi, a potem dwukrotnie
na piciolinii. W oknie wyboru znakw narzdzia Expression klikamy najpierw oznaczenie kustosza, potem Select. W kolejnym oknie aktywujemy opcj This Staff Only
i klikamy OK. Teraz musimy umieci symbol na odpowiedniej linii, robimy to, apic uchwyt myszk. Moemy go (uchwyt) take klikn lewym przyciskiem myszki,
a pozycj ustali za pomoc strzaek na klawiaturze komputera.

28

Finale 2005. Edytor nutowy. Praktyczne projekty

Elementem, ktry pozosta nam jeszcze do zmiany, jest quilisma. Wystpuje ona w ostatnim systemie nutowym, midzy pojedyncz neum a ligatur porrectus (rysunek 2.2).
Zamiany kwadratowej gwki nuty na znak graficzny quilismy moemy dokona na wiele
sposobw. Tutaj podaj tylko dwa rozwizania:
1. Uywajc ikony

(Note Shape Tool) narzdzia Special Tools Tool, moemy

wybra z czcionki pluginu Medieval odpowiedni znak. Wystarczy wybra
waciw ikon i klikn takt, w ktrym bdziemy dokonywa zmian.
Przy kadej gwce nuty pojawi si uchwyty. Teraz dwukrotnie klikamy
na uchwyt gwki, ktrej ksztat zamierzamy zmieni. W oknie Symbol
Selection wybieramy znak quilismy (nr 33) i klikamy OK.

2. Drugi sposb polega na wykorzystaniu funkcji Change Notehead pluginu

Medieval (rysunek 2.10). Zaznaczamy nut e, a nastpnie klikamy przycisk

Change Notehead, przytrzymujc jednoczenie klawisz Alt.
Rysunek 2.10.
Pasek narzdzi
pluginu Medieval
(kursor wskazuje
przycisk Change
Notehead)

Po wprowadzeniu ostatnich elementw Introitus Gaudeamus omnes jest gotowy. Efekt

widoczny jest na rysunku 2.11. Plik kocowy PR01_03.mus znajduje si na doczonym
do ksiki CD.