Professional Documents
Culture Documents
pl)
Pisanie to nie tylko proces staego tumaczenia, ale take kolejne nastpujce po sobie adaptacje do rnych rzeczywistoci kulturowych. Rosi Braidotti
Tumaczka z zasady powinna by dobra w tumaczeniu, powinna si zatem take wytumaczy, dlaczego wybraa t, a nie inn ksik, dlaczego ta ksika wybraa j. Wytumaczy dlaczego warto doczy j do polskiego wiata zapisanej myli, co w niej tak wanego, e ma powikszy i tak ju duy zasb dostpnych nam wspczenie tekstw. Piszc te sowa mam nadziej, e otwierajc t ksik, czytelnik zerknie na tytu, zachcony (lub zaledwie zaskoczony czy nieznacznie zaciekawiony Czyme jest ta seksualna rnica?) przesunie wzrokiem po spisie treci, wpadn mu w oko niektre hasa z indeksu (zazdro, stawanie si kobiet, namitna bezstronno, ciao); zatrzyma si na fragmencie wprowadzenia, na jednym z akapitw wstpu i co go przekona, e warto zajrze gbiej, warto przeczyta cao. Z wielu powodw. Tytu zawiera ich skrcon list, od niego wic zaczn. Metafora nomady i nomadyzmu oraz wszelkie na jej temat wariacje pobrzmiewaj w tekcie Braidotti jak mantra. Susznie przywoujc skojarzeniem z wdrownym ludem, nieprzywizanym na stae do adnego miejsca, zostaj opisane jako nowy sposb mylenia o podmiocie, tosamoci, kobiecie, teorii, polityce, yciu, o sobie samym. Jego trzy zmienne, ktre autorka uwaa za kluczowe to pe, rnice i ciao (w dowolnej kolejnoci). Tworz one nie tylko przeplatajc si mozaik obszarw odniesienia (poczynajc od feminizmu jako teorii i praktyki, przez filozofi, a koczc na dowiadczeniu indywidualnego ycia), ale wyznaczaj take wartoci, jakimi kieruje si Braidotti rozrysowujc swoj intelektualn map. Pe nie jest atrybutem, czy cech zaledwie, ktr mona pomin. Jest ona niezbywaln rnic budujc kad podmiotowo, czym, czego jak mierci, nikt z nas nie jest w stanie unikn. Kobieco bya spychana na margines, umniejszana i uciszana w niechlubnej historii kultury zachodniej. Braidotti chce wiedzie dlaczego tak si stao oraz jak losy tej opowieci odmieni. By stworzy zbudowan przez kobiety kobieco, ktra przywrci im naleny twrczy i pozytywny wymiar. Kobieco (odrniana od mskoci) jest
podstawow rnic, rnic seksualn, ale nie jedyn kluczow w tworzeniu podmiotowoci. Nastpne s rnice midzy kobietami: pochodzenia, rasy, narodowoci, preferencji seksualnej, dowiadczenia yciowego, wyksztaceniau. Istotne rnice wystpuj take w kadej kobiecie, w rnych wymiarach jej ycia. Ciao spina je wszystkie klamr. Jest materialne i symboliczne, spoeczne i wraliwe na bl, tworzy cao, ktr wspczesny wiat rozkada na coraz mniejsze kawaki za pomoc stosownych narzdzi medycyny. Filozoficzne idee Braidotti s usytuowane midzy skrajnociami obecnymi w silnie ugruntowanych teoriach. Teorie te maj arliwych przeciwnikw i lepo w nich zakochanych zwolennikw; nie rodz ju one twrczych stanowisk, nie poruszaj umysw do politycznego dziaania. Nie zmieniaj niczego. Braidotti nie wierzy w teori, ktra nie dziaa; teori, ktra nie porusza serca, nie wywouje namitnoci, nie rysuje etycznych i politycznych wyzwa. Filozofia jest domem autorki, ktry jednoczenie uwielbia, i od ktrego ucieka, nie wszystko bowiem, co w nim zaszo, mona wybaczy. Poruszona byskotliwoci poststrukturalistw, przekonujc krytyk klasycznej racjonalnoci i hegemonicznej rozumnoci, jak przeprowadzili Michel Foucault, Gilles Deleuze czy Jacques Derrida, przekonana do ich ataku na niebezpieczne, scjentystyczne zapdy filozofii nie chce zgodzi si na spalenie i pogrzebanie rozumnoci, podmiotu, uprawiania polityki. Pokazuje, e jakkolwiek teorie feministyczne i postmodernistyczne wywodz si z podobnych rde, ich cele i sposoby intelektualnego przemieszczania si s odmienne. Jako kobieta nie moe zgodzi si na mier podmiotu, wie bowiem, e w historii kultury zachodniej kobieta nigdy nie bya penoprawnym podmiotem. Nie mona zdekonstruowa podmiotu, ktrego nie byo, ktremu nie byo dane si uprawomocni. Trzeba go najpierw stworzy w teorii feministycznej, ktra nie tylko pobierze lekcj z losw swoich znakomitych poprzedniczek, ale take z historii filozofii oraz diagnozy wiata wspczesnego. Teorii, ktra bdzie jednoczenie dziaaniem politycznym na rzecz kobiet, a tym samym na rzecz wszystkich mieszkacw tego wiata. Brzmi utopijnie? Dla Braidotti dobra teoria jest utopi, rozrysowuje wiaty, ktrych nigdzie nie ma, ktre dopiero miayby zaistnie... Nomadyzm to sposb ycia, prba ponownego uoenia historycznie porozrywanych kawakw mozaiki zwanej kobiet teoretyzowania na jej temat, zniewolenia jej cielesnoci, umniejszenia jej znaczenia politycznego, odebrania jej praw do bycia podmiotem, do mwienia wasnym, odrbnym gosem ktre dadz si, mamy nadziej, w historii konkretnej kobiety zoy w zachwycajc histori jej niepowtarzalnej, cielesnej, kulturowo wytworzonej tosamoci. Nomadyzm jest zaproszeniem do nowego mylenia o myleniu zrnicowanym, zmiennym, niestaym, penym sprzecznoci i rnych wymiarw, ktrych
mona twrczo uy do budowania wasnej podmiotowoci, wasnej tosamoci. Myleniu, w ktrym rnice wzbogacaj, a to, co odmienne, porusza. Braidotti potrafi zachwyci si i przerazi wiatem, w ktrym yje: zobaczy w technologii, kulturze masowej, zinstrumentalizowaniu cielesnoci (by wymieni tylko kilka zagadnie, o ktrych bdzie pisaa) elementy, ktre jednoczenie wyzwalaj, jak i zniewalaj czowieka. Potrafi pokaza, e sytuacja jest zawsze bardziej zoona ni gosz to teorie i bardziej wielowymiarowa ni postuluj politycy. Ksika Braidotii zostaa wydana w 1994 roku i pobrzmiewa w niej nostalgiczna nuta snucia podsumowa o wiecie znajdujcym si u schyku jednego z wiekw. Tym ciekawsza wydaje si diagnoza, ktr przeprowadza. Odczytywana z perspektywy czasu, pozwala wyraniej dostrzec, co zmienio si na lepsze, a co na gorsze dla szukajcej swojego upodmiotowienia kobiety. Warto podkreli, e obszar, na ktrym Braidotti dokonuje poszukiwa jest szerszy ni filozofia. To take dowiadczenia i sytuacje naszego codziennego ycia, ale rwnie zapadajca w pami sztuka, poruszajca muzyka, skaniajce do refleksji filmy, pena twrczych metafor i zaskakujcych obrazw literatura, po ktrych ksika Podmioty nomadyczne jest niezwykym przewodnikiem. Braidotti w wiadomie stronniczym, nomadycznym stylu, w ktrym przeplataj si nuty akademicka, poetycka, osobista, spoecznikowska, historyczna prowadzi nas take przez zauki wspczesnego feminizmu. Przyblia jego spory, pokazuje historyczne rda, stawiane cele, cechy wsplne, ale rwnie najwiksze bohaterki (jakimi z ca pewnoci s Luce Irigaray i Donna Haraway, niesprawiedliwie wymieniajc tylko dwie). Rozwija teori podmiotowoci okrelan mianem nomadycznego projektu politycznego, specyficznej etyki rnicy seksualnej; odnosi si do teorii z przeszoci i z nich korzysta, wplatajc stare wtki i przetwarzajc je na wasny uytek. Porusza najwaniejsze problemy wspczesnej debaty feministycznej: problem relacji zachodniej epistemologii do kwestii kobiecoci, stosunku feminizmu do bioetyki, poszczeglnych problemw europejskiego feminizmu i tego, w jaki sposb amerykaski feminizm ma wpyw na teorie powstajce w Europie. Broni transdyscyplinarnej i wielodyscyplinarnej metodologii budowania kobiecej, ale take mskiej podmiotowoci w kontekcie wspczesnoci, ktra coraz rzadziej pozwala odwoa si do korzeni, a coraz czciej wymaga od swoich mieszkacw-nomadw poszukiwania nowych sposobw konstruowania wasnego ja. Tytuowy podmiot nomadyczny ksztatuje tak podmiotowo, w ktrej nie ma nostalgii za trwaoci, a idea staoci zostaje porzucona. Jest to tosamo konstruowana na kanwie zmian, udanych przemian, skoordynowanych przeobrae.
Autorka traktuje moliwo budowania kobiecej podmiotowoci politycznie, a za jej element kluczowy uznaje dialog. Prowadzenie go wymaga ponownego zdefiniowania kim jest czowiek w sytuacji, w ktrej stare definicje si nie sprawdzaj, poniewa to, co ludzkie jest rekonstruowane w kontekcie globalnej ekonomii, rewolucji technologicznej, wyaniania si spoeczestw wielokulturowych czy nowej spoecznej i kulturowej rzeczywistoci. Braidotti twierdzi, e wspczesny czowiek nieustannie wchodzi w interakcje z tym, co nazywa natur i z tym, co zwyko si nazywa kultur, a robi to za pomoc uniwersalnej technologii, ktra zmusza do postawienia nowych pyta, nie tylko o rodowisko przyrodnicze, ale o rodzaj duchowoci, ktra pozwalaaby nada sens yciu pojedynczej osoby. Pokazuje, w jaki sposb rnica seksualna moe by pozytywnym elementem asymetrii midzy mczyznami a kobietami. Jak obecno tego, co maj do zaoferowania kobiety, moe zmieni wspczesn polityk i wspczesny wiat. O ile kobieco bdzie okrelana na rnorodne nomadyczne sposoby... Tumaczenie z jzyka obcego (nie inaczej ni tumaczenie z jzyka polskiego syszanego w wiadomociach na jzyk mojej polityki, z jzyka czasopisma medycznego na jzyk mojego rozumienia biologii, z jzyka roztaczonej dyskoteki na mj jzyk dawno nieplsajcych koci, z jzyka mnie penej stresu na jzyk mnie rozkoszujcej si socem w parku, z jzyka mnie jako egzaminatorki na jzyk mnie jako matki i tak dalej w nieskoczono mojego skoczonego istnienia) jest procesem, ktry nie chce si skoczy. Waciwe metafory, skadne zdania, nieliteralne, a piknie brzmice porwnania, rodz si niejako bez przerwy, nierzadko w tych samym miejscach. Po raz kolejny czytana fraza wysupuje nowy sens, ktrego przedtem nie byo, a za chwil ulotni si z myl, ktra nie musi powrci. Jak przypomina Braidotti, jzyk nie potwierdza znacze, ktre ju s, ale rodzi znaczenia w zatoczonej i popltanej relacji midzy swoimi wasnymi poziomami i uyciami, nami, innymi, wiatem, kultur, niedopit kaw, zapomnianym telefonem do matki. Rozpoznanie tak rozumianej autonomicznoci jzyka nie jest ucieczk przed odpowiedzialnoci za sowa, ale przyznaniem, e oddaj w rce czytelnika tekst, ktry za p roku napisaabym inaczej. Tumaczenie jest gr z wasnymi intuicjami jzykowymi, z wraliwoci, ktr nabylimy w wiadomie wybranym procesie edukacji w jzyku obcym i w pouczajcych dowiadczeniach, ktre przytrafiy si nam przygodnie. Polega na bolesnym zmniejszaniu napicia midzy chci oddania sensu, tezy, argumentacji, a chci odtworzenia pikna frazy, skomplikowania skadni, katatonii fonetycznego brzmienia. W zudnej nadziei, e tak zwan tre i tak zwan form mona bez ich zmienienia i orzekania o winie rozwie. Nadzieja, e
da si je po polsku pogodzi, nigdy mnie nie opucia. Niektre zdania gadko si czyta, niektre nieomal zachwycaj, inne uderzaj jasnoci, po niektrych stpa trzeba ostronie, cofa si, eby nie zgubi drogi. To cecha oryginau, jego nomadycznego, wiadomie przez autork przyjtego stylu. Pozwala niektre pojcia tumaczy konsekwentnie tak samo, niektre za kadym razem inaczej, eby zdania nie porozryway cieki mylowej pod ciarem toczcych si metafor, ktrym daleko od dosownoci. Braam pod uwag tradycj tumaczenia w przypadku wybranych poj, ich konotacje filozoficzne, oraz sposb posugiwania si nimi na niejednorodnym (i dobrze!) polskim rynku idei. Braidotti pewnie kroczy w poprzek dyscyplin (filozofii, psychologii, nauk medycznych, literatury, sztuki wspczesnej), nie bojc si siga po jzyk polityki, masmediw, codziennoci. Ta pena uroku, przemylana taktyka wymusza na tumaczu obowizek wyprowadzenia poj, kategorii, nazw z ich oswojonego rodowiska funkcjonowania, w ktrym nikogo nie dziwi, do miejsc, w ktrych jeszcze nie byy, w ktrych bd zaskakiwa, wywoywa mieszane uczucia, by moe niezrozumienie. Jeli w efekcie pozwoli to przemyle co na nowo, dostrzec odmienny wymiar, doceni twrcz, poznawcz si metafory Braidotti osignie swj cel. Potrznie naszym intelektualnym zakorzenieniem, eby pokaza jego przygodny charakter, pokae nowe cieki mylenia, przypomni ich, by moe zapomniany, etyczny i polityczny wymiar. W przypadku kluczowych dla tekstu poj tumacz si z moich wyborw jzykowych w przypisach, dla jasnoci pozostawiam te sowa oryginalne w nawiasie. Objanienia wybranych teminw odnajdzie czytelnik w zamieszczonym pod koniec ksiki minisowniku. Wikszo cytowanych tekstw, o ile istnieje ich przekad na jzyk polski, jest przywoywana za polskim wydaniem (co zaznaczam stosown stron w przypisie). Niektre z nich maj jednak zbyt nomadyczn histori, by mona byo to zrobi. Oryginalnie s napisane w jzyku innym ni angielski, autorka przywouje je z wydania angielskiego lub tumaczy sama, a ich polskie przekady opieraj si na oryginalnym jzyku wyjciowym. Stosownych fragmenw nie tylko, e nie mona odnale, ale take wana dla danej wypowiedzi tre gubi si w tych nawarstwiajcych si tumaczeniach. W takich przypadkach zdecydowaam si na podanie wasnego przekadu. auj, e nie mogam skorzysta z wiedzy, intuicji, wraliwoci potencjalnych czytelnikw zanim sign po t ksik. Mam jednak nadziej, e we wasnym odczytaniu udoskonal ten tekst po swojemu i dla siebie. Chciaabym serdecznie podzikowa Rosi Braidotti za entuzjastyczne przyjcie pomysu przetumaczenia jej ksiki na jzyk polski oraz za wszelk pomoc w jego realizacji.
Wielkie podzikowania nale si wydawnictwu WAiP za odwane podjcie decyzji o wydaniu tej wanej pozycji na nieatwym polskim rynku wydawniczym oraz pani redaktor Jolancie Sheybal za yczliwo, zrozumienie i cierpliwo. Nad poprawnoci i piknem tekstu czuwaa pani Aldona Mikusiska, ktrej jestem ogromnie wdziczna, jednoczenie ponoszc cakowit odpowiedzialno za pozostae w nim niedocignicia. Dzikuj Piotrowi, bez niego tumaczenie to nigdy by nie powstao, oraz Marcie, bez niej byoby ono zupenie inne.