chodzi na wykady. Od razu sobie pomylaem, e co gronego szykuje si w Polsce.

I rzeczywicie, w dniu 30 padziernika Biuro Polityczne podjo decyzj o wprowadzeniu podwyki cen na wikszo artykuw spoywczych. Podwyka miaa wej wycie 13 grudnia, a wic przed witami Boego Narodzenia. Wzburzenie spoeczestwa byo olbrzymie. Gomuka pokaza, e nie liczy si zupenie z potrzebami spoeczestwa i mia w nosie przygotowania do tego najwikszego wita Polakw. W dniu 14 grudnia zastrajkowaa Stocznia Gdaska, a w cigu kilku nastpnych dni wojsko zabio kilkudziesiciu demonstrantw, zwanych wichrzycielami" i ranio kilkuset. Za Stoczni zastrajkowao kilkaset zakadw pracy w caej Polsce. W dniu 19 grudnia Gomuka w przewrocie paacowym" zosta obalony i zastpiony Edwardem Gierkiem, ktry wieczorem wygosi w telewizji patetyczne przemwienie do spoeczestwa. Opozycja wewntrzna" osigna sukces, bowiem to ona sterowaa nastrojami spoeczestwa, ktre odwayo si w kocu powiedzie NIE. W stosunku do 1956 r. i 1968 r. by to wielki postp, poniewa to nie studenci, a robotnicy wyszli na ulice protestujc przeciw polityce partii mienicej si by parti robotnikw. Wprawdzie sama zmiana wadzy miaa charakter wewntrzpartyjny, ale szybko by on nie nastpi, gdyby nie coraz to lepiej poinformowane spoeczestwo nie wyszo na ulice Wybrzea. Po upadku PRL-u w 1989 r. ukazao si mnstwo publikacji gloryfikujcych rol KORu i ROPCiO (powstaych w 1975 r.) w sformowaniu Solidarnoci, ktra zadecydowaa o upadku reimu. Niewtpliwie KOR, ROPCiO i podobne ugrupowania stanowiy now form opozycji, tzw. dysydenck czyli zewntrzn. To ta opozycja postawia kropk nad i" w walce wyzwoleczej Polakw. Byoby jednak niesprawiedliwie nie uwzgldni i roli opozycji wewntrznej w 1970 r., ktra rozpocza stopniowy proces upadku reimu PRL i rozpadu caego Imperium Sowieckiego. Oczywicie wczesna opozycja wewntrzna dziaa tak, jak wtedy na to pozwalay warunki polityczne. Podobnie jak w 1970/1971 latach tak teraz takie, a nie inne uzyskano ustpstwa przy Okrgym Stole w 1989 r. na jakie pozwalay aktualne warunki polityczne. To jest jaowa, a nawet bdna krytyka, ktra zarzuca opozycji zewntrznej, e nie rozoya cakowicie na opatki wadz PRL w Magdalence. Przecie wtedy stacjonoway Wojska Sowieckie w Polsce, a ubecja sprawowaa peni wadzy. Te same, a nawet mocniejsze atrybuty wadzy totalitarnej funkcjonoway w 1970 r.

Rozmowy z Franciszkiem Szlachcicem

Pewnego dnia uprzejmy gos w suchawce telefonu zaprosi mnie na spotkanie z Franciszkiem Szlachcicem, wiceministrem Spraw Wewntrznych. Zdbiaem z wraenia no i oczywicie nie miaem odmwi. Ponownie udaem si do, budzcego strach, kompleksu gmachw MSW przy ul. Rakowieckiej, gdzie w swoim gabinecie przywita mnie bardzo serdecznie Franciszek Szlachcic. Wiele dobrego syszaem o was kolego Targowski i chciabym abycie dali mi kilka lekcji na 189

temat podstaw informatyki i przedyskutowali ze mnjej rol w gospodarce". Temat raczej znaem, w zwizku z tym poczuem si raniej i odpryem ze wstpnego, wielkiego zdenerwowania, bowiem nigdy nie byo wiadomo czy si wyjdzie z Rakowieckiej". Odbyem kilka rozmw ze Szlachcicem, ktre trway po godzinie, z czego p godziny trwaa moja prezentacja tematu, a w drugiej poowie godziny wkracza kelner i wnosi obiad dla nas obu, podczas ktrego dyskutowalimy. Obiad by adnie podany i z karafk soku pomaraczowego, ktra w owym czasie bya wyrazem luksusowego poczstunku. Przede mn Szlachcic goci nauczyciela jzyka niemieckiego. To bardzo dobrze wiadczyo o nim, e uzupenia swoj wiedz. Mia wtedy 50 lat, a wic by w optymalnym wieku na zrobienie nastpnego kroku do przodu w swojej karierze. Rwnoczenie by na tyle mody i mdry, e wiedzia, i jego bezpieczniacka wiedza nie daje podstaw do kierowania caym krajem, do czego wyranie si szykowa. Szef Szlachcica, minister Mieczysaw Moczar by znany z tego, e otacza si pisarzami i kombatantami, u ktrych szuka natchnienia dla swojej politycznej, jake agresywnej kariery. Niewtpliwie Szlachcic zacz robi to samo, Najwyraniej szuka koncepcji programu spoeczno-politycznego, jaki naleaoby zrealizowa w Polsce po obaleniu Gomuki. W rozmowie ze mn by szczery i bardzo krytykowa to, co dziao si w Polsce. Rozmow ze mn zaczyna od pytania: co tam sycha u inteligencji?". Pracowa w resorcie, ktry analizowa nastroje spoeczne, a nastpnie systematycznie dostarcza analizy na ten temat do Biura Politycznego. Resort mia zadanie manipulowania nastrojami i gaszenie ich, jak to miao miejsce np. w 1968 r. Byo dla mnie oczywistym, e Szlachcic mia podzielone spoeczestwo na kilka sfer; robotnicy, modzie, inteligencja, kler, itp. Z tego wynikao, e byem traktowany jako przedstawiciel inteligencji i susznie. Raz powiedziaem Szlachcicowi, e jeden z przedstawicieli inteligencji" red. Stefan Bratkowski z bratem Andrzejem zoyli w Pastwowym Instytucie Wydawniczym (PIW) maszynopis ksiki Gra o jutro i e wydawca waha si z jej wydaniem. A to bardzo interesujcy temat, zainteresuj si t spraw" odpar Szlachcic. W wyniku jego zainteresowania" ksika zostaa wydana i od razu staa si sensacj. Najwyraniej Szlachcic popiera ruchy, ktre osabiay reim Gomuki. O manuskrypcie wiedziaem od red. Barbary Przybyowskiej, z ktr negocjowaem wydanie mej ksiki o informatyce w PIWie. Nigdy nie powiedziaem Stefanowi, jak to stao si, e jego tak krytyczna ksika ukazaa si w sprzeday. Zwykle nasze rozmowy skupiay si na centralnym zagadnieniu, jak zreformowa system zarzdzania nowoczesnymi metodami, jakie stosowa Zachd? Pyta si, co myl o modelach Langego? Wprawdzie Prof. Oskar Lange ju nie y od 5 lat, ale jego modele planowanej gospodarki cigle nkay po nocach decydentw. Lange by entuzjast gospodarki planowanej, cigle twierdzi, e jej zoptymalizowanie to pestka, podczas gdy kady dziaacz gospodarczy bez tytuu

190

profesora wiedzia, e planowanie gospodarki nie wychodzi w praktyce. Std pytanie Szlachcica. Odpowiedziaem, e modele Langego s modelami makro-ekonometrycznymi, ktrych autor twierdzi, e przy pomocy metod matematycznych mona zoptymalizowa cele i rozdzia zasobw w gospodarce narodowej. Modele te jednak potrzebuj olbrzymiej liczby danych, jednorodnych z porwnywalnych okresw, i e takowymi centralny planista nie dysponuje, poniewa statystyka jest sfaszowana i ponadto nie zawiera wszystkich typw danych, jakie potrzebne s do modelowania. Nawet gdyby takie dane byy to nie posiadamy w Polsce odpowiednio szybkiego komputera, ktre by te modele policzy. Tak naprawd nie byo wwczas w wiecie tak szybkiego komputera, ktry by w rozsdnym czasie modele te przeliczy na poziomie optymalizacji caej gospodarki pastwa tak duego jak Polska. Powiedzmy nawet, e taki komputer mielibymy, to zachodzi pytanie, czy tak wyrafinowany (zoptymalizowany) plan centralnego planisty po przekazaniu do wykonania do ministerstw, zjednocze i przedsibiorstw ma szans zrealizowania, skoro wymienione organizacje nie dysponuj komputerami i kieruj wykonaniem planu na piechot?" I tu wszedem na tor mojego rozwizania, ktre polega na zautomatyzowaniu przetwarzania masowych transakcji, a nastpnie wdroeniu zinformatyzowanych systemw informatycznych dla biecego wspomagania zarzdzania organizacjami. Powiedziaem, e mj model jest prostszy od modelu Langego, ktrego raczej edukacyjnej, a wic pogldowej matematyki nie wszyscy rozumiej. Szlachcic na to o tu jest pies pogrzebany, czy kolega Targowski wie dlaczego w ZSRR naukowcy wszystko matematyzuj, czy potrzeba czy nie? Tak si dzieje, poniewa partyjniacy nie znaj si na matematyce i gdy tylko natkn si na ni to autora zostawiaj w spokoju i zezwalaj na awanse, bowiem wiedz, e i tak z tego nic nie bdzie". I oto w tak przystpny i zarazem mdry sposb ten rzekomo niedouczony bezpieczniak wytumaczy mi dylemat nauki sowieckiej, a take i naladujcej j nauki polskiej. Swoj koncepcj dopeniem stwierdzeniem, e musimy zobiektyzowa obieg informacji gospodarczej w informatycznych systemach przetwarzania danych, ktre najpierw musz stworzy wiarygodn ewidencj, a potem w oparciu o ni sign po zinformatyzowanie planowania i kontroli jego wykonania na wszystkich szczeblach zarzdzania. W przeciwnym razie wikszo zatrudnionych bdzie zajmowaa si rcznym przetwarzaniem informacji. W Polsce ju wtedy mielimy 60 proc. zatrudnionych w procesach nieprodukcyjnych i tylko kilka procent w usugach, przy niezautomatyzowanej produkcji, std braa si maa wydajno pracy i jej olbrzymie zbiurokratyzowanie, ktre zatykao procesy gospodarcze, zwaszcza kooperacyjne. Innymi sowy nasza gospodarka posuwaa si jak w, a nie jak ko, ktry jest metafor dla gospodarki kapitalistycznej.

191

Powracajc raz jeszcze do modelu Langego, warto zauway, e w klasycznym dziele Socjalizm" austriacki ekonomista liberalny Prof. L. Von Mises2 wykaza, e racjonalna gospodarka w ustroju kolektywistycznym (a takim ustrojem jest komunizm czy socjalizm) nie jest moliwa, poniewa nie jest moliwy rachunek ekonomiczny, tzn. kalkulacja kosztw produkcji, cen oraz kalkulacja strat i zyskw. W gospodarce rynkowej, kade przedsibiorstwo oblicza swoje koszty produkcji czy usug, ustala cen swych produktw, a na koniec oblicza zysk lub strat w zalenoci od popytu na rynku. W gospodarce kolektywistycznej, natomiast rynek nie istnieje, a wic nie jest moliwe obliczenie prawdziwych kosztw produkcji czy usug, ani obliczenie zysku czy strat. Oskar Lange podj si niemoliwego zadania: wykaza, e w gospodarce socjalistycznej mona obliczy koszt produkcji, a wic, e jest moliwy rachunek ekonomiczny, pod warunkiem, e menaderowie poszczeglnego przedsibiorstwa, czy caej gazi danego przemysu potrafi dziaa, jak przedsibiorcy prywatni na rynku wolnej konkurencji. Lange domaga si, aeby gwny urzd planowania (PKPG czy Komisja Planowania) nakoni manaderw, aeby tak prowadzili rachunkowo, jakby ceny byy niezalene od ich decyzji. Poniewa w gospodarstwie kolektywistycznym przedsibiorstwo lub cay przemys jest faktycznie monopolistyczne, to nie jest prawdopodobne by dziaao jak prywatny przedsibiorca na rynku wolno-konkurencyjnym. A zatem caa mistyczna teoria Langego jest czyst fikcj tak sam, jak doktryna komunizmu. e komunizm jest utopi nie do urzeczywistnienia wykaza ju Arystoteles w IV w.p.e. krytykujc teori Platona, nakrelon w dialogu o Republice. Zby j krtkim, ale nader celnym powiedzeniem: wsplna wasno, to wsplne niedbalstwo". Trafi w 10-tk. W 1970 r. panowaa Doktryna Breniewa, zaledwie dwa lata dzielio od z trudem stumionej Praskiej Wiosny", ktra mogaby zmniejszy zakres wadzy partii, a tego partia panicznie si baa i nie wchodzio wwczas w gr zreformowanie polskiej gospodarki wedug modelu jugosawiaskiego, opartego na samorzdzie i gospodarce rynkowej. Z tego wzgldu Szlachcic szuka tylko koncepcji, jak zmodernizowa system zarzdzania i planowania. Zastosowanie do tego komputerw wydawao si wtedy najlepszym rozwizaniem, zreszt bardzo mocno forsowanym na Zachodzie, o czym donosia prawie kada gazeta czy Biuletyn Specjalny. Oczywicie, e istnia tor dyskusji wrd polskich ekonomistw, ale i oni nie podejmowali tematu modelu jugosowiaskiego tylko krcili si wok zasadniczo dwch tematw. W pierwszym temacie chodzio o ustalenie zakresu parametrw sterowania, jakie powinny by w rku centralnego planisty, ajakie w rkach organizacji przemysowo-handlowych. By to odwieczny temat uchwa kolejnych plenw partii, ktre raz centralizoway, a raz decentralizoway zarzdzanie i planowanie gospoVon Mises urodzi si w 1881 r. we Lwowie, gdzie jego ojciec by dyrektorem kolei w Galicji.
2

192

dark. Ilekro zdecydowano si na jakie tam zdecentralizowanie systemu to w bardzo krtkim czasie system samoczynnie powraca do centralizacji. Po prostu gospodarka nasza bya gospodark niedoborw i centralny planista musia interweniowa na rzecz operacyjnego przerzucania krytycznej masy czy to surowcw czy towarw z jednego wskiego garda do drugiego. Inaczej same by nie przeszy". Drugim tematem u ekonomistw byy szczegowe sprawy zarzdzania bran i zwizane z tym zagadnienia kooperacji midzybranowej. Wypracowano wiele usprawniajcych rozwiza w oparciu o zmatematyzowane modele, w ktrych formuowaniu przewodzili prof. Wadysaw Radzikowski i doc. Mieczysaw Lesz. Niestety nie paday propozycje zerwania w ogle z organizacj branow, ktra jako rozwizanie monopolistyczne bya z zasady nieefektywna. Ale eby zdemonopolizowa polsk gospodark trzeba byoby wprowadzi gospodark rynkow, a na to Sowieci nie pozwalali. Co tu duo mwi, by zrealizowa owe dwie koncepcje ekonomistw trzeba byo do tego zastosowa komputery. I tak powracaem w rozmowie ze Szlachcicem do warunku koniecznego, jakim moim zdaniem byo powszechne zastosowanie systemw informatycznych w gospodarce. Szlachcica to przekonao, zreszt mj gospodarz zawsze mia pogld, e o wszystkim decyduj ludzie i e najwyszy czas stawia na specjalistw z kompetencjami, i e po wyposaeniu ich w odpowiednie narzdzia, takie jak komputery, gospodarka bdzie dobrze funkcjonowaa. Niestety by to pogld mylny, ale ktry dopiero z perspektywy upywu 30 lat jest widoczny. Co si okazao, e nawet najzdolniejszy fachowiec wtrcony w chory ukad gospodarczy, wczeniej czy pniej zostawa przez ten ukad zniszczony albo odrzucony. W tym ostatnim przypadku panowao powiedzenie, e on czy ona nie sprawdzili si". Dobrym wytumaczeniem tego zjawiska jest przykad dentysty z Poudniowej Afryki, ktremu doktor Bernard przeszczepi zdrowe serce pewnego modzieca, ktry zgin w wypadku samochodowym. Dentysta y z tym sercem jeszcze dwa lata. Po jego mierci dokonano sekcji zwok. I co si okazao, e to zdrowe serce modzieca wygldao teraz jak serce starca. Powodem tego by zy stan caego organizmu dentysty, ktry zniszczy owe mode serce w cigu krtkiego okresu czasu. Ja i wielu podobnych fachowcw nie sprawdzio si" w praktyce, poniewa system PRLu by tak samo chory, jak organizm owego dentysty. W spotkaniach ze Szlachcicem wiedziaem, e uczestnicz w czym wanym, ale nie miaem zupenie pojcia, e mam do czynienia ze spiskowcem nr 1 przeciw Gomuce. W cigu nastpnych paru miesicy, a dokadnie w dniu 18 grudnia 1970 r. w mieszkaniu Fr. Szlachcica przy ul. Szarotki w Warszawie zebrao si 3-4 konspiratorw przygotowujcych zmian I sekretarza KC PZPR. Byli to S. Kania, E. Babiuch i Fr. Szlachcic, czwartym zamachowcem" by W. Jaruzelski, ktry na wszelki wypadek wola zosta w gabinecie ministra obrony narodowej, gdzie czu si najbezpieczniej. O godz. 20 Szlachcic zatelefonowa do E. Gierka, 193

e jedzie z Kani do niego do Katowic, po czym po nocnej rozmowie Gierek zgodzi si przyj stanowisko i przyjecha z nimi samochodem do Warszawy3. W dniu 20 grudnia na VII Plenum KC PZPR Gomuka zosta usunity i na tronie I sekretarza zosta osadzony Edward Gierek, Ksi lska" i protegowany Szlachcica. Nie zdawaem sobie take sprawy w 1970 r., e wkrtce zostanie drugim po Gierku namiestnikiem Polski, wpierw czonkiem Biura Politycznego (1971-75), rwnoczenie ministrem Spraw Wewntrznych, a nastpnie sekretarzem KC, potem w 1974-76 wicepremierem, a w 1976 r. prezesem Polskiego Komitetu Normalizacji, Miar i Jakoci. Czyli od 1974 r. w odstawce, poniewa jak na zo i Fr. Szlachcic nie sprawdzi si". Wyprzedzam troch fakty, ale jak szerzej tu mowa o Fr. Szlachcicu to warto przeledzi jego dalsze losy. Ot po dojciu do wadzy Gierek zwierzy si mojemu rozmwcy, e wszyscy I sekretarze zawsze le kocz swe wadanie i e on chciaby by pierwszym, ktry odejdzie od wadzy w peni chway po czym mia zwrci si do Szlachcica, aby ten szykowa swoj ekip i przygotowa si do bezbolesnego przejcia wadzy. Pono nie trzeba byo tego dwa razy mwi mojemu gospodarzowi, ktry potraktowa na serio sugesti swego przyjaciela Gierka. Oczywicie Szlachcic gdzie si o tym wygada, co nie uszo uwadze sekretarzy Szydlaka i Babiucha, ktrzy zazdroni o wpywy na dworze KC, poinformowali o tym towarzyszy z ZSRR. Ci ostatni zaprosili Szlachcica do siebie, gdzie go spili i podpucili na zwierzenia, w ktrych Szlachcic, z wrodzon sobie swad i dobrodusznoci i duym poczuciem humoru, oceni raczej negatywnie zakochanego w sobie Gierka. Szlachcic mia due zaufanie do swych bezpieczniackich przyjaci w ZSRR, ale nie podejrzewa ich, e rozmow nagraj na tam i przel j towarzyszowi Edwardowi. Temu nic nie pozostao, jak odsun od wadzy swego niedawnego przyjaciela. Powodem takiego postpowania Rosjan bya obawa, e Szlachcic po dojciu do wadzy wymknie si im spod kontroli i stanie si takim polskim Ceausescu. Moim zdaniem Szlachcic raczej orientowa si na polskiego Kadara, tj. policjanta, ktry sta si liberaem i wprowadzi socjalizm z gulaszem, z czego Wgrzy byli nawet zadowoleni. Jak pamitamy w Polsce Gomuka z liberaa" sta si po 1956 r. policjantem. Szlachcic mia po dziurki od nosa swego policyjnego zawodu i wyranie liberalizowa swoj postaw. Sam mi powiedzia: kolego Targowski, przyja ze Zwizkiem Radzieckim powinna by jak dobra herbata, mocna, gorca, ale nie przesodzona". Nic dziwnego, e Sowieci woleli zawczasu zneutralizowa towarzysza Franciszka. Moe warto zastanowi si czy Szlachcic byby lepszym wadc PRL od Gierka? Szlachcic by analitycznym liderem, podczas gdy Gierek by bardzo powierzchowny. Mia atwo szybkiego zdefiniowania problemu, by uprzejmy wobec rozmwcy i sprawia wraenie jakby ten by najwaniejsz osob dla niego. Gierek natomiast mwi dugo i mtnie i nie bardzo by zainteresowany opi3

H. Piecuch, Imperium Bezpieki, Warszawa, Agencja Wydawnicza CB, 1997, s.345.

194

ni rozmwcy. Prawdopodobnie w Polsce lepiej by si yo za panowania Szlachcica anieli pod panowaniem Gierka. W konsekwencji reim PRL duej by si trzyma anieli za panowania Gierka. I kto wie, czy by doszoby do powstania Solidarnoci i nawet upadku ZSRR. Ju w 1991 r. Gierek pooy due zasugi w rozoeniu PRLu. Zgubio go to, e by przystojnym mczyzn, ktry podoba si kobietom, a zwaszcza robotnicom w odwiedzanych zakadach, std odnosi mylne wraenie, e go wszyscy lubi i popieraj. Zgubio go take to, e mieszka we Francji i Belgii, skd wynis wietn znajomo francuskiego i pocig do kontaktw z Zachodem. Dziki temu z atwoci pozaciga poyczki i musia liczy si z opini Zachodu, ktry nie pozwoli mu na zlikwidowanie rodzcej si opozycji zewntrznej po 1975 r. i zmusi go do przestrzegania praw obywatelskich, wedug tzw. czwartego koszyka helsiskiego, a opozycja potrzebowaa raptem 5 lat na zorganizowanie si izmiecenie Gierka w 1980 r. i rozpoczcie stopniowej likwidacji PRL. Przypuszczalnie Szlachcic miaby mniej kontaktw z Zachodem, byby bardziej roztropny w zaciganiu poyczek i nie daby si nabra na lep Kissingera, ktry zaoferowa odprenie i otworzy potok pienidzy dla KDLi w tym dla Polski. W 1977 r. sam mi to powiedzia na swojej daczy w Magdalence, e PRL rozoy Henry Kissinger, sekretarz Departamentu Stanu USA. Z pewnoci rozprawiby si z rodzc si opozycj zewntrzn w 1975 r. po pierwsze dlatego, e nie miaby skrupuw wobec Zachodu, a po drugie, e by w tym wzgldzie fachowcem i jak kady dyktator nawet autorytatywny nie znosi, jak si mu kto wtrca do wadzy. Z tego wynika, e Gierek by lepszym zem, bowiem szybciej doprowadzi PRL do likwidacji. Jak sam przyzna w swej ksice, bya to Niedokoczona dekada". I cae szczcie. Wracajc do 1970 r. myl, e znajdowaem si wwczas w gronie kilkunastu dziaaczy spoleczno-gospodarczych, ktrzy tworzyli wewntrzn opozycj. Byem wwczas jednym z bardziej widocznych krytykw istniejcego stanu rzeczy i znajdowaem si moe w grupie tylko kilku dziaaczy gospodarczych, ktrzy nie tylko krytykowali, ale proponowali konkretny program naprawy, ktry nawet zosta zatwierdzony przez wadze w krytycznym, przejciowym 1970 roku. Spiskujcy u wadzy take mieli mnie na oku jako now twarz", ktra moe przyda si w nowym systemie.

Losy Programu Rozwoju Informatyki w 1970 r.

Program Rozwoju Informatyki zosta zatwierdzony do realizacji przez Prezydium Rzdu w dniu 9 czerwca, ale nikt nie kwapi si do jego realizacji. Wydawaoby si, e Penomocnik Rzdu prof. in. Stanisaw Kielan powinien honorowa postanowienia Rzdu, ktrego by przecie Penomocnikiem. Jak na zo Kielan postanowi bojkotowa ten program, co mu si nawet udawao przez nastpne 9 miesicy do marca 1971 r. kiedy powstao w miejsce PRETO, Krajowe Biuro Informatyki. 195

Na naradzie dyrektorw sieci ZETO w dniu 16 czerwca w Katowicach prbowaem poinformowa kolegw o zaakceptowanym Programie, ku mojemu zdziwieniu Kielan odebra mi gos. Natomiast dyrektor ZETO w Katowicach, Bolesaw Gliksman, gospodarz kolegium, wygosi dug tyrad, e koi. Targowski jest zapatrzony na Zachd, a przecie my powinnimy patrze si na Wschd, bo... ZSRR jest olbrzymim krajem". Wielu dyrektorw z trudem powstrzymao si od miechu. Bolek jako gospodarz chcia przypodoba si Penomocnikowi, a ponadto by skazany na wspprac z ZSRR, bowiem jego zakad by wyposaony w sowieckie komputery Misk 22. Do bojkotowania Programu Rozwoju Informatyki Kielan zaangaowa redakcj Przegldu Technicznego, do wpywowego tygodnika Naczelnej Organizacji Technicznej, ktra zrzeszaa kilkaset tysicy inynierw. Do rozmowy redakcja zaprosia: mgr. in. Zdzisawa Bogdanowicza, dyrektora ZETO w Szczecinie, prof. dr. Zbigniewa Jasickiego, zastpc przewodniczcego Komitetu Nauki i Techniki, prof. mgr. in. St. Kielana, penomocnika rzdu ds. ETO, mgr. in. Aleksandra Kopcia, podsekretarza stanu w Ministerstwie Przemysu Maszynowego4, doc. dr Romualda Marczyskiego z Centrum Obliczeniowego PAN, mgr. Jzefa nieciskiego z Urzdu Penomocnika Rzdu ds. ETO, no i mnie wwczas dyrektora ZETO w Warszawie. Tematem dyskusji by temat mini czy maksi5". Kielan prbowa zawrci kijem Wis i obali nasz koncepcj oparcia si o tasze minikomputery, a nie maszyny gwne, za drogie dla polskich uytkownikw. Penomocnik na pytanie prowadzcego dyskusj red. Tadeusza Podwysockiego, co myli o Programie odpowiedzia, e to prawda, e zosta zaakceptowany przez plenum KNiT, a nawet r o z w a o n y przez Prezydium Rzdu". Najwyraniej nie przyjmowa do wiadomoci decyzji Prezydium o skierowaniu Programu do realizacji. Program do obszernie charakteryzowa prof. Jasicki, z racji swego stanowiska w KNiTcie i penienia funkcji przewodniczcego PKAPI, w ramach ktrego mymy ten program opracowali spoecznie. Na pytanie, jaka jest rnica midzy nowym a starym programem, Kielan odpowiedzia, e tkwi ona w preferowaniu minikomputerw, ktre wprawdzie s poyteczne, ale ograniczone". Na to doc. Marczyski nie wytrzyma i waln o jakich poprzednich programach wspomina si? Nigdy nie syszaem o adnym! Teraz mamy dopiero pierwszy program". Potem zabraem gos i powiedziaem, e od 7 lat mamy urzd PRETO, ale nigdy nie mielimy programu rozwoju tylko rozdzielniki sprztu. Teraz mamy program, ktry ustala cel strategiczny dla informatyki, aby bya ona termometrem gospodarki. Program podaje metod dochodzenia do koniecznej liczby maszyn do zainstalowania, ktra powstaje w wyniku sformuowania wpierw potrzeb na systemy zastosowa. Nam chodzi o rozsianie bakcyla informatyki i dlatego minikom-

Aleksander Kope pniej awansowa na stanowisko ministra Przemysu Maszynowego, a nastpnie na stanowisko wicepremiera ds. przemysu. 5 Przebieg tej dyskusji zosta ogoszony w Przegldzie Technicznym w nr 29 w 1970 r. 196

puter jako tania maszyna nadaje si do tego bardzo dobrze". Zdzisiek Bogdanowicz zarzuci ELWRO, e za duo eksportuje maszyn Odra 1304, ktre s potrzebne w kraju. Na ten zarzut minister Kope, pochodzcy z Wrocawia, gdzie jest ELWRO, nic nie odpowiedzia, tylko zapowiedzia nawet pojawienie si mikrokomputerw. W czym sienie pomyli, bowiem ju za 10 lat zalay one wiat. Oczywicie z tej dyskusji nic nie wynikao, bowiem przez nastpne p roku Kielan torpedowa realizacj naszego Programu. Najwyraniej paci cen za trzymanie mgr. in. Wincentego Balasiskiego na stanowisku dyrektora Zespou Zastosowa, ktry by zdolnym konstruktorem jednej, laboratoryjnej maszyny, ale na zastosowaniach zupenie si nie zna. Podobnie prof. in. Stanisaw Kielan, spec od anten radiolokacyjnych nie mia pojcia o mechanizmach gospodarczych i roli w nich informatyki. Rok 1970 by rokiem przejciowym midzy upadajcym reimem Gomuki a formujcym si nowym reimem, ktry po 20 grudnia okaza si reimem Gierka. Dlatego w roku tym cierao si nowe" ze starym". Minister Kaczmarek by jeszcze za saby, aby zdymisjonowa Kielana, aten by ju za saby, aby zdymisjonowa Targowskiego. Dlatego stracilimy cay rok dla realizacji Programu. Rok ten wymaga ode mnie nie lada zrcznoci w tym chodzeniu po linie. Jak zwykle nie traciem czasu i opublikowaem swoj pierwsz ksik pt. Organizacja Przetwarzania Danych w Pastwowych Wydawnictwach Ekonomicznych (PWE). Od tytuu tej ksiki wzia si nazwa popularnego wykadu na wyszych uczelniach. Co przynios mi i informatyce nastpne lata? Okazao si, e byy one jeszcze bardziej obfite w wydarzenia i konflikty. Zawsze wpajano nam w prasie i na wykadach, e kapitalizm jest peen sprzecznoci" i dlatego jest zym systemem. Podczas gdy socjalizm" (PRL by raczej dyktatur anieli komunizmem czy socjalizmem, zreszt i to dyktatur nie jednej partii a kliki I Sekretarza i Moskwy, ktra nie liczya si z szeregowymi czonkami partii) nie posiada tych sprzecznoci i dlatego jest lepszym" systemem. Dowiadczenie z rozwoju informatyki w Polsce nie potwierdza tej tezy. Sytuacja w PRLu wykazaa, e wprost przeciwnie, e w sowieckim socjalizmie jest mnstwo sprzecznoci, bowiem w takim ustroju nie ma adnych hamulcw zapobiegajcych naduywaniu wadzy przez dyktatora i jego pomocnikw. W ustroju tym nie ma takich hamulcw jak opinia publiczna, autorytet bezosobowych przepisw prawnych, kontrola parlamentu, niezawise sdownictwo itd. Dlatego nieuniknione rnice pogldw i interesw grupowych prowadz do ostrych, gwatownych star i nieubaganej walki o kto kowo" jak powiedzia Lenin, czy vellum omnium contra omnes" (wojna wszystkich przeciw wszystkim").

197

7. KRAJOWE BIURO INFORMATYKI (1971-74)

Idzie nowe"
Rok 1971 w Polsce rozpocz si z nadziej na postp spoeczny i gospodarczy, jaki obiecywaa nowa ekipa I sekretarza Edwarda Gierka. Po latach wadzy Wadysawa Gomuki panowaa stagnacja w gospodarce, a w spoeczestwie cigle narastaa fala frustracji i wielkie, coraz bardziej publicznie wyraane niezadowolenie. Fala strajkowa, jaka ogarna Wybrzee pod koniec 1970 r. i ktra wyniosa do wadzy Gierka, bynajmniej nie wygasa po dojciu do wadzy nowego przywdcy. W styczniu 1970 r. wci strajkowano w rnych miastach Polski, pomimo podniesienia najniszych emerytur i rent oraz pac. Ludzie chcieli wypowiada si nie tylko na tematy naprawy warunkw bytu, ale take na temat swobd obywatelskich, w tym wolnych wyborw. Nic dziwnego, e Gierek jedzi po kraju i spotyka si z zaogami fabryk. W Gdasku w dniu 25 stycznia zapyta si strajkujcych cigle stoczniowcw: Pomoecie?", a ci gosem, co prawda bez zbytniego entuzjazmu, ale z nadziej i wielk chci na lepsze ycie odpowiedzieli: Pomoemy" wierzc naiwnie, e co od nich moe rzeczywicie zalee. W wyniku montowania nowej ekipy z wadz odszed, a raczej zosta odsunity na boczny tor Stanisaw Kocioek, stosunkowo mody dziaacz, pupil Gomuki, ale nie majcy wyobrani co trzeba zmieni, ktry chcia utrzyma status quo. To on sprowokowa robotnikw Gdaska, aby wyszli na ulice, gdzie spotka ich ogie karabinw maszynowych. Potem tene Kocioek nazwa ich wichrzycielami", bo omielili si sprzeciwi wadzy robotnikw i chopw". Pomimo tak powanego bdu, Kocioek nie ponis odpowiedzialnoci, zosta tylko usunity z Biura Politycznego na nisze stanowisko wicepremiera d/s gospodarczych^), a wkrtce na lukratywne stanowisko ambasadora w Belgii. Ten przykad jednego prominenta wskazuje, e najwysi dziaacze Partii mieli wycznie jedn spraw na uwadze sprawowanie wadzy w imieniu Moskwy. Kocioek by szczerym" komunist, nie ryzykowa oddania wadzy, tylko potkn si przy prbie jej nie oddania. Popeni bd taktyczny, ale nie grzech miertelny". Dlatego nie zosta postawiony pod sd, a tylko ukarany" wicepremierostwem, a potem stanowiskiem ambasadora. Opinia publiczna nie miaa nic do powiedzenia, a Gierek wcale nie zamierza si z ni liczy. Podobnie zosta ukarany" Jzef Cyrankiewicz, ktry poleci po raz drugi w swej karierze strzelanie do robotnikw. Ju w Poznaniu w 1956 r., kiedy po raz pierwszy strzelano na jego rozkaz, zapowiedzia ucicie rki temu, kto zamachnie si na wadz Partii". I rzeczywicie w 15 lat pniej grob sw wykona. W nagrod za dobr wol" i proletariack czujno" zosta wprawdzie odsunity ze stanowiska premiera, ale za to wyniesiony na stanowisko gowy pastwa, to znaczy przewodniczcego Rady Pastwa. O ile Kocioek by tpym 198

i lojalnym dziaaczem, otye Cyrankiewicz by znany z wybitnej inteligencji i nieraz cytowanej byskotliwoci, dlatego te na tle innych dziaaczy nie wzbudza antypatii w spoeczestwie, a jego romanse i nawet maestwo ze wietn aktork Nin Andrycz, czyniy go popularnym. Mia take pozytywn kart spiskowca w obozie w Owicimiu, gdzie siedzia z moim Ojcem, a potem przewodniczy Zwizkowi b. Winiw Politycznych Hitlerowskich Wizie i Obozw Koncentracyjnych. Na tym stanowisku pomaga wielu ludziom, w tym mojej Mamie w 1946 r. Po blisko 21 latach sprawowania najwyszych urzdw, kariera tego najduszego premiera w Europie dobiega koca. W 1973 r. spdziem Sylwestra zb. Premierem przy jednym stoliku w domu wypoczynkowym Zameczek" w Wile. Kierowniczka tego domu wyrnia mnie i moj on takim ssiedztwem, najwyraniej uwaajc, e nie zanudzimy Cyrankiewicza. Rozmow zaczem od typowej wtedy dla mnie maniery, czyli od zoliwoci politycznej. Mj rozmwca wykaza jednak wysok klas i zlekceway moje stwierdzenie, mg bowiem albo obrazi si i odej od stolika albo mnie zgasi. On jednak wola niedosysze co powiedziaem. W mig zorientowaem si z mojej gafy towarzyskiej i zaraz przeszedem na temat wietnych ledzi po japosku, jakie zjadem w jednej z restauracji pod Wis. B. Premiera to bardzo zainteresowao, by ju najwyraniej w wieku, kiedy ceni si dobre jedzenie, zreszt zawsze syn jako smakosz. Odwzajemni si historyjk przechodzenia przez pot do domu, kiedy wrci pno, a brama bya zamknita. I tak cay czas mwilimy o niczym. Przed godzin 12-t wycignem butelk szampana, mylc, e wyka przezorno i gocinno, a tu tymczasem kelnerzy wnieli do sali butelki szampana dla wszystkich, w darze od Cyrankiewicza. Moja przezorno" nie dorwnaa gestowi b. Premiera. W trakcie toastu noworocznego b. Premier powiedzia, e yczy nowym wadzom jak najlepiej, ale e on nie auje niczego, co w swoim politycznym yciu zrobi". Najwyraniej nawiza do dwch wydanych rozkazw strzelania do robotnikw. Po co to powiedzia? Czyby ten tak inteligentny czowiek nie mia adnych wyrzutw sumienia? Czyby by a tak ohydnym cynikiem? Moe by, e tak by zatruty" wadz, e wci mia nadziej powrotu do niej, bowiem w midzyczasie zosta usunity take ze stanowiska Przewodniczcego Rady Pastwa. Poniewa Cyrankiewicz nie taczy, wikszo wieczoru mymy rwnie nie taczyli, nie chcc pozostawia go samego przy stoliku. Cay czas jednak drczya mnie myl o jego drakoskich, a nawet zbrodniczych decyzjach, z ktrych cigle wydawa si by dumny. Zbyt dua ilo wypitego alkoholu z moim rozmwc, znanym z pocigu do trunkw, zmniejszya moj trzewo, jaka powinna bya nakaza mi odej od stolika. Dzi, po nie w czasie, auj tego. Przy okazji czystek w orodkach wadzy na pocztku 1971 r. wymieniono paru ministrw i ich zastpcw, paru wojewodw, a szereg dziaaczy wiernych Gomuce zostao odsunitych, ale nie skrzywdzonych, w myl zasady, e Partia nie mci si na swoich wiernych czonkach, wrcz przeciwnie bierze ich zawsze pod 199

opiek. Oczywicie zasada ta nie obowizywaa wobec czonkw niewiernych," czyli takich, ktrzy byli rewizjonistami," ktrzy szukali sensu w ideologii marksistowskiej i co gorzej chcieli j ulepsza. Tacy ludzie byli dla Dyktatury nawet groniejsi od Radia Wolna Europa. Gierek rozpocz sprawowanie wadzy od rzucenia hasa o przyspieszonym rozwoju Polski". Cel ten miano osign przez otwarcie na Zachd, zakupienie nowych technologii i now rol socjalistycznych kapitanw przemysu", ktrzy mieli ulepszy zarzdzanie gospodark. I gdyby zadania Polski na tych przedsiwziciach si koczyy, to wszystko byoby we wzgldnym porzdku, jak na wczesne czasy. Jednake sytuacja midzynarodowa nie bya wwczas korzystna dla Polski. W ZSRR sprawowao wadz dwch wybitnych politykw, Leonid Breniew, I sekretarz i Aleksiej Kosygin, premier. Pierwszy sformuowa sw gron doktryn, a drugi by jej zrcznym administratorem. Breniew systematycznie pozowa na mdrego budowniczego potgi ZSRR, w przeciwiestwie do nieobliczalnego Chruszczowa, po ktrym obj wadz. Krytyka Stalina zostaa wyciszona, poniewa Stalin te budowa ZSRR. Zaczy ukazywa si ksieczki o wkadzie tow. Leonida w rozbudow ZSRR. Ku zdziwieniu wielu nada sobie sam najwysze ordery, w tym Order Lenina. eby inni mu tego nie zazdrocili nadawa im ordery, najwicej odznacze otrzymywali wojskowi. Ci powinni poddawa si operacji poszerzania klatki piersiowej albo zwiksza odywianie, by osign to samo bez przeszczepw i wygospodarowa miejsce na nowe ordery. Chocia mogli ordery nosi na plecach, jak marszaek ukw. Bardzo aonie wyglda sam Breniew, ktry na cywilnym garniturze obwiesza si rzdami byszczcych orderw. Ta niby niewinna prno wyzwolia jednak niebezpieczny trend w polityce ZSRR, a mianowicie zbrojenia. Przy otwartej kurtynie" Breniew prowadzi rokowania z Amerykanami w sprawie rozbrojenia, a po kryjomu dozbraja wojska Paktu Warszawskiego i szykowa si do zaatakowania Zachodniej Europy. Za panowania Breniewa, ZSRR zwikszy liczb wyrzutni rakietowych 4 krotnie, a liczb gowic atomowych a 6 krotnie. Wydatki na zbrojenia rosy 4-5 proc. rocznie i wynosiy w omawianym okresie a 25 proc. budetu, podczas gdy w obozie przeciwnym wynosiy 3-6 proc. W wyniku tak silnych zbroje, ZSRR zacz stosowa wyranie agresywn polityk w Afryce, na Bliskim Wschodzie i w Afganistanie. Wedug relacji pk. Ryszarda Kukliskiego, w 1971 lub 1972 r. Pakt Warszawski mia zaatakowa pastwa zrzeszone w NATO. Atak sowiecki mia nastpi z terytorium NRD, podczas weekendu, kiedy wikszo dowdztwa, zwaszcza amerykaskiego, miao zwyczaj odpoczywa, niepomne na dowiadczenia z Pearl Harbour. W tym celu powikszono w sowieckich czogach zbiorniki na paliwo, aby starczyo jej na duszy rajd w gb miast zachodnioeuropejskich, gdzie NATO byo bezbronne. W cen zajcia Zachodniej Europy wliczono koszty zwizane z ewentualnym zrzuceniem przez NATO taktycznych bomb atomowych na Polsk, Czechosowacj i Wgry. W ten sposb NATO zamierza200

o odci dostawy broni i ywnoci z ZSRR dla jego si zbrojnych na Zachodzie. Jak wiemy, Sowieci liczyli si z tym i planowali zaopatrywa si na miejscu i przy pomocy transportu poprzez Batyk. Poniewa ZSRR nie ufao Wojsku Polskiemu, dlatego wyznaczono mu tylko zajcie Danii. Ale na tym nie koczyy si zadania wyznaczone dla Polski. Uwadze spoeczestwa usza sprawa mianowania przez Gierka na stanowisko premiera Piotra Jaroszewicza, byego generaa. Jak dzisiaj mona wydedukowa, jego zadaniem byo pokierowanie stopniowym przysposobieniem gospodarki cywilnej na wojenn. [ rzeczywicie, Genera-Premier powoa okoo 100 wojskowych wyszych stopni na stanowiska wiceministrw i dyrektorw zjednocze w kluczowych resortach gospodarczych. M.in. wiceministrem Ministerstwa Przemysu Maszynowego zosta prof. Paszkowski z Wojskowej Akademii Technicznej (WAT), ktry odtd zacz nadzorowa Zjednoczenie MERA, produkujce komputery. Dyrektorem tego Zjednoczenia zosta Jerzy Huk, wyksztacony w ZSRR, a przeniesiony z Wydziau Przemysu KC. Ten za momentalnie powoa na z-c dyrektora Zjednoczenia MERA i rwnoczenie dyrektora Instytutu Maszyn Matematycznych ppk. doc. dr. Romana Kulesz z WAT, w za w ramach polityki przeksztacenia powoa na swego zastpc ppk. doc. dr. Jerzego Janickiego, z Dowdztwa Wojsk Lotniczych, gdzie w zajmowa si orodkiem obliczeniowym. Grupa tych nowo upieczonych dziaaczy gospodarczych zacza bojkotowa mj" Program Rozwoju Informatyki, oficjalnie zatwierdzony przez Prezydium Rzdu. Wtedy wiedziaem, e bojkotuj Program, ale nie wiedziaem dlaczego. Dzi mog zrozumie, dlaczego wojskowi musieli to robi, wtedy jednak byem tym rozgoryczony. By temu przeciwny nawet sam minister Jan Kaczmarek, szef Komitetu Nauki i Techniki, a potem Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyszego i Techniki. Czyby ten cywil te nie wiedzia o polityce realizowanej przez jego szefa, Premiera. Jeli nawet o tym wiedzia, to mnie tego nie powiedzia, by moe dlatego mnie tak dugo tolerowa. W rok pniej (1972) nastpio sawne odprenie w polityce midzynarodowej, a pomimo to wymienieni wojskowi i Jerzy Huk nadal zwalczali Program Rozwoju Informatyki. Program ten zakada siln wspprac z Zachodem, ale kiedy odpada z nim wojna i nastpia detente, nie byo ju powodu do zwalczania Programu przez wojskowych. Wic dlaczego go nadal zwalczali i to wojskowi, ktrzy zoyli przysig na wiern sub Ojczynie? Co prawda take zoyli przysig na wiern przyja ze Zwizkiem Radzieckim. W gr tu wchodzia inercja najwyszych wadz, osobista pycha, nieznajomo jzyka angielskiego czy francuskiego, jaki by pomocny w komputerowej wsppracy z Zachodem, a take nie wyjaniona rola Jerzego Huka, ktry mia podobno nadzwyczajne kontakty z Sowietami. Do tej sprawy jeszcze powrc, bowiem jest ona kluczowa dla sabotowania Programu Rozwoju Informatyki w Polsce przez rodzimy przemys informatyczny.

201

Nadszed stycze 1971 r., jestem nadal dyrektorem ZETO (ZOWAR) w Warszawie i nadal podlegam Penomocnikowi Rzdu d/s ETO, (w skrcie zwanego PRETO), prof. Stanisawowi Kielanowi. I oto pewnego dnia otrzymuj telefon od dyrektora Gabinetu Przewodniczcego KNiT, Andrzeja Skali, abym spotka si z nim i omwi spraw opracowania uchway Prezydium Rzdu w sprawie rozwizania Biura PRETO i powoania Krajowego Biura Informatyki (KBI) oraz powoania Zjednoczenia Informatyki (Z). Nie trzeba byo mnie tego dwa razy powtarza, akcja ta oznaczaa realizacj Programu Rozwoju Informatyki i radykalne zreformowanie jej pastwowych wadz. Opracowaem projekty dwch uchwa, Uchwa nr 33/1971 w sprawie powoania KBI i uchwa nr 34/1971 w sprawie powoania Z. Oczywicie owe projekty przeszy jeszcze przez rce Wydziau Prawnego KNiT i takowego te w Urzdzie Rady Ministrw. W wyniku tych uchwa od 1 marca zaczy funkcjonowa: KBI i Z. Jednak nie sprawy, jakie wniosy owe uchway s najwaniejsze. Najwaniejsze jest to, e udao mi si w tych uchwaach przeforsowa termin INFORMATYKA". Dotd obowizywa termin Elektroniczna Technika Obliczeniowa (ETO)", ktry bardzo lubili tzw. obliczeniowcy numerycy oraz fabryki produkujce sprzt komputerowy. W ETO byy dwa sowa elektroniczna" i technika", ktre foroway inynieryjny aspekt tego nowego narzdzia cywilizacji, podczas gdy ja forsowaem jego kompleksowe znaczenie i uwypuklaem aspekty gospodarcze i spoeczne, eby nie powiedzie, e polityczne. Zamiast na pierwszym miejscu mwi o technice", czyli o sprzcie, wolaem mwi o informacji", ktr przetwarza si automatycznie. Ten nowy termin INFORMATYKA" dziaa wwczas na technikw komputerowych jak czerwona pachta na byka. Skoro jednak powsta Program Rozwoju INFORMATYKI, Krajowe Biuro INFORMATYKI i Zjednoczenie INFORMATYKI, teraz po tych Uchwaach, si rzeczy trzeba byo nawet ze wzgldw formalnych uywa terminu INFORMATYKA. Dobra funkcjonalna nazwa dziedziny jest warunkiem do jej spopularyzowania i stworzenia otoczenia dla jej rozwoju. Tak te si stao. Nazwa INFORMATYKA przetrwaa wszystkie zawirowania polityczne i jest synonimem postpu cywilizacyjnego w XXI wieku. W wyniku wprowadzenia nazwy informatyka" do uytku jako czonek redakcji spowodowaem zmian nazwy miesicznika Maszyny Matematyczne" na Informatyka". Sowo informatyka" zaczo torturowa" zainteresowanych, jak przysowiowa spadajca kropla wody w chiskiej torturze, albo kropla drca ska czstoci padania. Powoanie KBI i Z miecio si w duym schemacie zreformowania roli nauki i techniki w polskiej gospodarce. Wynikao to z pogldw Franciszka Szlachcica, mojego rozmwcy z roku 1970. W 1971 r. Szlachcic zosta sekretarzem KC i czonkiem Biura Politycznego, w ktrym m.in. nadzorowa nauk i technik, czyli w jego osobistej terminologii polsk inteligencj. Na stanowisko operacyjnego kierowania t dziedzin Szlachcic postawi prof. Jana Kaczmarka, w ktrego sprawie sondowa mnie, co o nim myl. Mylaem wtedy o Kacz202

marku jak najlepiej; nawet imponowa mi sw pamici, nienagannymi manierami i energi, nie mwic o tym, e by przystojnym mczyzn i podoba si kobietom. Prof. Kaczmarek w styczniu przystpi do budowania swojego imperium nauki i techniki, w ktrym wane miejsce przeznaczy dla mojej" informatyki. Braem w tym procesie udzia w bezporedni i w poredni sposb. W bezporedni sposb przyczyniem si do zreorganizowania pastwowych wadz informatyki, a w poredni sposb przyczyniem si do przeksztacenia Komitetu Nauki i Techniki w Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa, Wyszego i Techniki. Ten ostatni udzia polega na przeprowadzeniu szeregu rnych nieformalnych rozmw, m.in. z samym Kaczmarkiem, jak i z dyrektorem Andrzejem Skal i sekretarzem KNiTu Mieczysawem Kazimierczukiem, pniejszym podsekretarzem stanu w nowym ministerstwie. Wad usytuowania KNiTu w gospodarce bya jego sztabowa rola w rzdzie. Komitet wyznacza cele i przydziela rodki, ale nie mg egzekwowa wynikw. W rezultacie czego panowao olbrzymie marnotrawstwo pienidzy. Naley zauway, e wtedy w Polsce mielimy wicej inynierw na 1 min obywateli ni w Republice Federalnej Niemiec (RFN), dwa razy wicej inynierw ni wietnie uprzemysowione Wochy i niewiele mniej od Francji. W zakresie patentw mielimy czynnych tylko 23 tys. czyli 4 razy mniej od Hiszpanii, 5,7 razy mniej od RFN, 8 razy mniej ni we Woszech i 15 razy mniej ni we Francji . W zakresie wzorcw przemysowych PRL posiadaa zarejestrowanych zaledwie 1 tys. wzorcw, tj. 6 razy mniej od RFN, 145 razy mniej od Francji i 35 razy mniej od Hiszpanii. W zakresie wzorcw handlowych (tracie marks) PRL miaa zarejestrowanych 17,7 tys. tj. 16 razy mniej od Hiszpanii, 23 razy mniej od Francji. Z tej porwnawczej analizy wynika, e polscy inynierowie wPRLu byli okoo 10 razy mniej twrczy od kolegw z krajw rozwinitych i niektrych krajw rozwijajcych si, jak Pld. Korea. Pod wzgldem liczby profesorw, PRL miaa ich a 55,941 podczas gdy Wochy miay 43,220, a Francja 40,512. Jednak nasi prominenci nauki nie produkowali wiedzy na wiatowym poziomie6. Poziom nauki w PRL by bardzo niski, w niektrych naukach spoecznych panowaa raczej pseudonauka [historia, socjologia, politologia, a filozofia zostaa nawet czciowo zlikwidowana" (po 1968 r. zlikwidowano kilka katedr)]. Winy za to nie ponosz sami naukowcy, raczej winny by reim polityczny. W naukach technicznych poziom krajowy oddala si od metod stosowanych na Zachodzie. Chodzi tu o metody naukowotechniczne, a nie o popularny wskanik lat opnienia w stosunku do czotwki, tzw. luk (gap). Ot w polskich naukach technicznych panowaa maniera matematyzowania i tworzenia na poczekaniu" teorii i na ich podstawie habilitowania si. By to pretekst do ucieczki od eksperymentu i praktyki, a przecie dobra technika weryfikuje si tylko w praktycznym dziaaniu i zastosowaniach. DopieGcorge Th. Kurian (1984) The New Book of World Rankings, New York: Facts on File, Inc. p.373.
fl

203

ro po serii eksperymentw, uczciwy naukowiec-technik przystpuje do tworzenia teorii, a nie odwrotnie. Na Zachodzie naukowiec-technik po pomylnym eksperymencie przymierza si do robienia pienidzy. W PRL taka ewentualno prawie, e nie istniaa. rdem teoretyzowania w polskiej technice by wpyw polskich absolwentw sowieckich politechnik. Tam matematyzowanie byo ucieczk od rzeczywistoci, braku instrumentacji i braku potrzeby na innowacje. Propagandzici nie wtrcali si do matematyki, bowiem jej nie rozumieli. Uwaali matematyzowanie za niegron metod dla reimu. W ten sposb sowiecki uczony mia lejsze ycie, ale za to nikt go nie czyta, ani nie stosowa jego teorii". Takimi uczonymi sowieckiego chowu byli tn.in. prof. dr Juliusz Kulikowski, prof. dr Andrzej Straszak, prof. dr Wadysaw Turski, ktrzy mocno zwalczali Program Rozwoju Informatyki, a zwaszcza projekt INFOSTRADY, bowiem nie zostaa ona zoptymalizowana". Natomiast opnienie w technice w PRL, w zalenoci od dziedziny wiedzy wynosio wtedy 20 lat i wicej. Bylimy rednio dwa do trzech pokole techniki za Zachodem. Powodem tego bya stagnacja gospodarki, ktra nie zgaszaa potrzeb na badania naukowe i prace rozwojowe. Brak nowoczesnej aparatury i eliminowanie wybitnych technikw ze stanowisk kierowniczych; marnotrawstwo w finansowaniu prac naukowych oraz sam model nauki w PRL dopenia goryczy i powodowa brak motywacji oraz hamowa twrczo w technice. Szczeglnie race przypadki w tym wzgldzie miay miejsce w przemyle komputerowym, lotniczym i obrabiarkowym. Te wszystkie mankamenty nauki i techniki byy wietnie znane wadzom, poniewa Biuletyn Specjalny, (dostpny tylko dla zamknitego krgu czytelnikw), publikowa liczne analizy i przedruki z prasy zachodniej. Szlachic postanowi wic zmieni sytuacj w nauce i technice, motorze gospodarki, przez postawienie na fachowcw i dobrze motywowanych dziaaczy. W nauce i technice takim dziaaczem i to nie kwestionowanym by prof. Jan Kaczmarek, a w informatyce ja, (w tamtym okresie czasu) miaem podobny status. Poprzez poczenie KNiTu z Ministerstwem Szkolnictwa Wyszego w Ministerstwo Nauki, Szkolnictwa Wyszego i Techniki (MNSzWT)stworzono kompleksowy resort gospodarczy, ktry nie tylko stawia cele i dawa rodki na ich realizacj, ale niektre z nich teraz sam musia realizowa, poniewa dysponowa kadr naukow i laboratoriami. eby wzmocni jedno w nauce i technice, dokonano fuzji personalnej ministra NSzWT z sekretarzem Polskiej Akademii Nauk (PAN) i prezesem Zarzdu Gwnego Naczelnej Organizacji Technicznej (NOT), zrzeszajcej 600 tys. polskich technikw. atwo zgadn, e owe trzy stanowiska obj Jan Kaczmarek, ktry rwnoczenie zosta czonkiem Prezydium Rzdu, co oznaczao sprawowanie take funkcji wicepremiera d/s nauki i techniki wobec pozostaych resortw. Jednak zbyt inteligencki rodowd Kaczmarka, a przede wszystkim jego gadko w postpowaniu i elegancja wzbudzaa zazdro u wielu jego politycznych rwienikw z rodowodem ze wsi (mam 204

tu na myli wicepremiera Mieczysawa Jagielskiego), co spowodowao, e nie otrzyma formalnie tytuu wicepremiera. W ten oto sposb Kaczmarek sta si mocnym czowiekiem" nauki i techniki. Niestety byo to samobjstwo, poniewa nawet tak sprawny menader nie mg sprosta tak wielkiej koncentracji obowizkw i szczegowych decyzji w centralnie planowanej gospodarce. Podobny bd popeni Tadeusz Wrzaszczyk, ktry jako wczesny przewodniczcy Komisji Planowania przy RM i wicepremier kierowa sprawami caej gospodarki tak, jak przedtem Fabryk Samochodw Osobowych (FSO) na eraniu. By swego czasu dobrym, a nawet wietnym dyrektorem FSO, ale niestety zym wicepremierem, nawet jak na warunki PRL-u. Lata 1971-74 byy szczytem najlepszego kadrowego obsadzenia polskiej, centralnie planowanej gospodarki, a pomimo tego po 3 latach euforii, gospodarka wesza w kryzys, ktry trwa dalsze 15 lat do 1989 r. Ci najlepsi wwczas menaderowie nie mogli pokona molocha biurokracji i partyjnej samowoli, a take apatii odizolowanego i zatomizowanego spoeczestwa. Okazao si, e mimo to, i do wadzy doszed Edward Gierek, ktry modo spdzi we Francji i Belgii, nie by w stanie albo raczej nie wolno mu byo wprowadzi w PRL gospodarki rynkowej, ktra wyeliminowaaby race marnotrawstwo. Tak wic PRL musiaa przej przez wodzowski etap kierowania nauk, technik i w zasadzie ca gospodark. Rodzi si pytanie: dlaczego tak inteligentny i dowiadczony dziaacz jak Jan Kaczmarek, ktry wtedy mia ju 51 lat, nie zdawa sobie sprawy, e podjcie si tylu funkcji naraz musi zakoczy si jego porak i porak kierowanych dziedzin? Wyjanienie tego moe tkwi w amoku samego sprawowania dyktatorskiej wadzy, penej ornamentacji, eleganckich gabinetw, eleganckich samochodw, licznych sekretarek, rzeszy usunych, zawsze umiechnitych" wsppracownikw, licznych wyjazdw za granic, licznych bankietw, licznych konferencji na najwyszych szczeblach, wysokiej pensji, darmowego mieszkania, talonw na samochd, itd. Niewtpliwie Jan Kaczmarek lubi te wszystkie aspekty wadzy. Co gorsze by wtedy typem czowieka wszystkowiedzcego", ktry w miar gromadzenia stanowisk, wiedzia coraz lepiej" od innych i dlatego musia" za nich podejmowa decyzje lub wydawa za nich opinie. Na jego usprawiedliwienie przemawia fakt, e by sprawie bardzo oddany i wierzy, e podoa naoonym obowizkom. Zreszt nie markowa pracy, a szuka dobrych rozwiza i z tego powodu mia nie atwe ycie, bowiem wok niego pltao si wiele ludzi maego pokroju, zwaszcza z aparatu partyjnego. Ja troch wyprzedziem czas podajc rozwizania, ktre dopiero zostay wprowadzone w ycie w 1972 r. Pomimo, e do wadzy dosza ju nowa ekipa to jednak inercja wadzy dyktatorskiej i wpyw starych kadr spowolnia proces odnowy w 1971 r. Jednych cechowa optymizm po zmianach grudniowych, a inni spiskowali jak utrzyma status quo. Do nich m.in. zalicza si prof. Zdzisaw Kaczmarek, od 1966 r. z-ca kierownika Wydziau Nauki KC. Potocznie zwany by maym" Kaczmarkiem, aby odrni go duego" Kaczmarka Jana. May" 205

Kaczmarek specjalizowa si w statystyce meterologicznej, dziedzinie i nudnej, i szczegowej, ktra wywara wpyw na jej praktykanta. By nudny i szczegowy, a w duchu zazdroszczcy polotu duemu" Kaczmarkowi. Kiedy KNiT rozpocz przedmiotowe finansowanie projektw badawczych a nie orodkw badawczych, uderzy tym samym w placwki Polskiej Akademii Nauk (PAN), ktre nie byy przyzwyczajone do rozliczania wasnej pracy. Wtedy w obronie PAN-u stan may" Kaczmarek, ktry gosi tez, e KNiT powinien zosta przeksztacony w placwk badawcz a la amerykaski orodek RAND. W domyle tkwi podstpny zamys odebrania przyszemu RAND-owi prawa do rozdzielania rodkw. Tym samym may" chcia skrci duego" Kaczmarka. Inni znw byli zdania, e KNiT trzeba utrzyma choby z tego powodu, e w ZSRR jest take KNiT i e gdy kto z niego wybierze si do Polski, to musi kto go wita i z nim porozmawia. Pada te teza, e moe warto zmniejszy PAN, przesuwajc placwki techniczne, matematyczno-przyrodnicze i medyczne od resortw, a w PAN-ie pozostawi tylko orodki, ktre naprawd wymagaj mecenatu pastwa, jak np. sztuka, literatura, archeologia (w tym rdziemnomorska) itp. W wyniku tego typu dyskusji pozycja KNiTu w 1971 r. nie bya dobra.

Organizowanie KBI
W marcu 1971, liderzy KNiT-u przystpili do pierwszej fazy budowy przyszego imperium nauki i techniki biorc pod swoje skrzyda Krajowe Biuro Informatyki. W ten sposb ranga informatyki wzrosa, bowiem jej szefem zosta przyszy czonek Prezydium Rzdu. Dotd nazwa Penomocnik Rzdu d/s ETO" brzmiaa wyjtkowo dobrze, ale w praktyce urzd ten by na peryferiach wadzy, z dobr nazw, ale bez zainteresowania Rzdu jego funkcjonowaniem. W styczniu 1971 dyrektor Departamentu Kadr w KNiT Walentyna Rolofes poprosia mnie o yciorys i daa do zrozumienia, e jestem brany pod uwag do kierowania KBI. Byem spiritus movens wczesnej myli informatycznej, miaem 33 lata, wiek raczej mody na samodzielne stanowisko w PRLowskiej praktyce. Moj dodatkow saboci bya znana niezaleno w wydawaniu opinii i niezbyt gadka dyplomacja w stosunkach ze zwierzchnikami. Zreszt nie bez pomocy samego Kaczmarka i Farfaa (KC), ktrzy popierali mj wysiek zreformowania programowych dziaa Penomocnika Rzdu d/s ETO. W dobrze pojtym interesie, wymienieni opiekunowie informatyki nie chcieli bym na nowym stanowisku szybko si nie spali. Z tego wzgldu szukano bardziej yciowo dowiadczonego (czytaj umiejcego by bardziej ukadnym z wadz, zwaszcza z aparatem partyjnym) partnera i zwierzchnika dla mnie. Przecie w Dyktaturze PRL nie podejmowano logicznych decyzji tylko takie, ktre suyy Dyktaturze. Moi opiekunowie widocznie bali si, e nie rozumiem tej partyjnej zasady i chc funkcjonowa w PRL, jak w normalnym kraju. Zreszt w PRL praktykowano od

206