You are on page 1of 125

DIAMENTY MATEMATYKI

Niezwyke zwizki midzy liczbami mog skania do oglniejszych refleksji; do zastanawiania si nad znaczeniem pojcia liczby, nad natur i potg matematyki. Wrd znanych wzorw, opisujcych zalenoci wice ze sob rne liczby, wybija si jeden, krtki, prosty, cho na pierwszy rzut oka wygldajcy moe troch odstraszajco. Tym niemniej wielu matematykw uwaa go za jedno z najpikniejszych twierdze matematyki. Mowa o wzorze e +1=0 .
i

C w nim takiego szczeglnego? Dlaczego wielu matematykw sdzi, e jest on "adniejszy " od, na przykad, niewtpliwie prawdziwego zwizku "2+2=4"? Jeden z podstawowych argumentw, jakie si wysuwa, stwierdza, i e wzr e +1=0 w zadziwiajco prosty sposb czy w sobie pi najsynniejszych staych matematycznych. Stae te pojawiy si w matematyce zupenie niezalenie, dla potrzeb rnych gazi tej nauki. Take i dzi, w matematyce wspczesnej, definiuje si je cakiem odmiennymi sposobami - z wyjtkiem liczb 0 i 1, ktre w oczywisty sposb wydaj si "podobne", rne od pozostaych trzech. "Liczby naturalne stworzy dobry Bg, a ca reszt wymylili ludzie" - powiedzia wybitny matematyk niemiecki XIX wieku, Leopold Kronecker. Liczby naturalne (czyli: 1, 2, 3, 4,... itd.) znano od niepamitnych czasw, jako e maj one zwizek z praktyczn dziaalnoci czowieka, czyli liczeniem przedmiotw. Wielu matematykw zalicza do liczb naturalnych rwnie 0. Zero pojawio si w historii zaskakujco pno. Staroytni Grecy, ktrzy ogromnie przyczynili si do rozwoju matematyki, nie znali pojcia zera, co bardzo powanie komplikowao ich sposb zapisywania liczb. mudn i nieatw prac stanowio wykonywanie dziaa. Podobnie byo przy uyciu rzymskiego systemu zapisu liczb. Jeli kto ma wtpliwoci, niech pomnoy przez siebie dwie liczby: CCCLX i DXXIII - ale bez tumaczenia na ukad dziesitny. Zero wprowadzono, wraz z liczbami ujemnymi, w Indiach (VI-VIII wiek n. e., cho podobno Chiczycy znali je wczeniej). Hindusi rozpowszechnili te system pozycyjny zapisywania liczb, cho przypuszcza si, e pocztkowo korzystali jedynie z dziewiciu cyfr odpowiadajcych naszym cyfrom od 1 do 9, zera za zaczli uywa znacznie pniej; nazywali je sunya, co miao znaczy "pusty" lub "prny". Dziesitny system pozycyjny wraz z zerem przejli od Hindusw Arabowie. Zwrot "pusty" przetumaczyli mniej wicej na as-sifr, co z kolei przeoono na acin jako zephyrum. Od tego wyrazu wywodzi si sowo "zero", a take "cyfra". Bardzo dugo jednak zera nie traktowano jako liczby rwnouprawnionej z innymi. Zero oznaczao "nic", a "nic" nie moe przecie by liczb. Suyo ono do zapeniania dziur i pustych miejsc, co czsto prowadzio do nieporozumie, pomyek i naduy. Jeszcze w XV wieku zero traktowano z du rezerw. Na przykad rwnanie x -3x=0 przy uyciu wczesnej symboliki zapisywano w wersji x =3x, gdy 0, jako nic nie oznaczajce, nie powinno wystpowa w rwnaniu. Systematycznie pomijano te rozwizania zerowe. Opr zwizany ze stosowaniem zera zosta przeamany w XVI i XVII wieku, gdy rozwiny si techniki rachunkowe istotnie wykorzystujce system pozycyjny. Zaliczenie zera do liczb naturalnych jest oczywicie kwesti umowy, ale ma swoje niebanalne uzasadnienie. Ot jeli liczby naturalne zdefiniuje si na gruncie teorii mnogoci (czyli teorii zbiorw, w pewnym sensie najbardziej podstawowej), to korzystnie bdzie uzna zero za liczb naturaln; liczby naturalne okrelone s przy wykorzystaniu cech zbiorw skoczonych, a 0 jest liczb elementw zbioru pustego. Warto doda, e jedynka odgrywaa wyjtkow rol w arytmetyce staroytnych Grekw. Nie uwaali oni jedynki za liczb, ale za co w rodzaju "praliczby", czyli obiektu, ktry jedynie suy do tworzenia prawdziwych liczb. Wedug Grekw pierwsz prawdziw liczb bya dopiero dwjka. Czym liczby 0 i 1 wyrniaj si spord pozostaych liczb naturalnych, na czym polega ich wyjtkowo? Odpowied na to pytanie wie si z dwoma podstawowymi dziaaniami arytmetycznymi - dodawaniem i mnoeniem. Dziaanie (w jakim zbiorze) to przyporzdkowanie dwm dowolnym elementom z tego zbioru elementu trzeciego. Na przykad w zbiorze liczb naturalnych dziaaniami s: dodawanie, mnoenie, przyporzdkowanie dwm liczbom ich najmniejszej wsplnej wielokrotnoci. Oczywicie dziaania nie musz by okrelone na zbiorach liczbowych, na przykad dziaaniem jest przyporzdkowanie dwm uczniom z jednej szkoy starszego z nich albo dwm zbiorom ich czci wsplnej. Licznych przykadw dostarcza geometria, dziaaniem jest skadanie przeksztace. Zauwamy, e odejmowanie nie jest dziaaniem w zbiorze liczb naturalnych! adnej liczby naturalnej nie otrzymamy bowiem w wyniku operacji 3-5 (albo 7-11). Odejmowanie jest natomiast
2 2

dziaaniem w zbiorze liczb cakowitych (..., -3, -2, -1,0,1,2,...). Przyporzdkowywa dwm elementom trzeci mona oczywicie na cakowicie dowolne sposoby, przy czym dziaania mog by bardzo rne. Jednake te, nad ktrymi badania maj znaczenie, winny spenia rozmaite dodatkowe warunki. Warunki te nie s zbyt wysublimowane, raczej naturalne, ale bez nich po prostu dziaania staj si mao interesujce. Jednym z takich ogranicze jest danie, by w zbiorze istnia element neutralny - czyli taki, e dziaanie nim na dowolny inny element niczego nie zmienia, pozostawia ten drugi w tej samej postaci (i to niezalenie od kolejnoci dziaania). T wasno ma jedynka przy mnoeniu, zero za przy dodawaniu. Istotnie: 1a=a1=a 0+a=a+0=a Dzieje si tak dla dowolnej liczby a - zarwno naturalnej, jak i cakowitej, wymiernej czy rzeczywistej. Liczby 0 oraz 1 s zatem elementami neutralnymi dwch podstawowych dziaa. Liczby i e s daleko mniej "porzdne" od zera i jedynki.

Jedn z pierwszych wielkich niespodzianek dotyczcych liczb byo odkrycie liczb niewymiernych. Przygoda ta przytrafia si staroytnym Grekom, prbujcym wyliczy dugo przektnej kwadratu o danym boku. Okazao si wtedy, e stosunek dugoci przektnej do boku nie jest liczb wymiern, to znaczy nie da si przedstawi w postaci ilorazu dwch liczb cakowitych. Dla Grekw by to swego rodzaju szok, walia si ich koncepcja filozoficzna wiata, ktrym miay rzdzi liczby naturalne oraz ich proporcje; nie przypuszczali, e takie obiekty nie widzimy nic dziwnego... (czy mona je nazwa liczbami?) mog istnie. My dzi w liczbie ma podobny rodowd, cho przez tysiclecia nikt nie zastanawia si nad jej natur. Ale ju Liczba w staroytnoci zauwaono, e stosunek dugoci obwodu okrgu do dugoci jego rednicy (tak najczciej definiuje si p) jest wielkoci sta i, co istotne, wielce przydatn do obliczania pl rozmaitych figur. Tym niemniej dokadnej jego wartoci nie udao si wyliczy (a rozwaali ten problem ju Babiloczycy dwa tysice lat przed nasz er; przyjmowali oni, e stosunek ten wynosi w przyblieniu 3). Ciekawe, e w piramidzie Cheopsa stosunek sumy dwch bokw podstawy do wysokoci wynosi 3,1416, czyli przyblienie z dokadnoci do czterech miejsc po przecinku! Dzi nie mona stwierdzi, czy by to zadziwiajcy przypadek, czy wynik geniuszu nie znanych nam z imienia uczonych. Ponad dwa tysice lat pniej, w III wieku przed Chrystusem, Archimedes, jeden z najwybitniejszych umysw w historii, oszacowa jako 22/7 (czyli z dokadnoci do dwch miejsc po przecinku), a do wyniku 3,1416 doszed dopiero w II wieku naszej ery Klaudiusz Ptolemeusz. nie pochodzi wcale z czasw staroytnych. Wprowadzi go w 1706 roku William Jones Uywany dzisiaj symbol w ksice Synopsis Palmariorum Matheseos ( pochodzi od pierwszej litery greckiego sowa "peryferia"), a rozpowszechni pniej Leonhard Euler (1707-1783). Liczba ta nazywana jest te ludolfin, od imienia Ludolpha van Ceulena, ktry w 1596 roku poda jej przyblienie z dokadnoci do 35 miejsca po przecinku, co w tamtych czasach byo wyczynem nie lada. Stopniowo wyliczano z wiksz dokadnoci; w 1974 roku Jean Guillod i Martine Bouyer rozwinli do... milionowego miejsca po przecinku, oczywicie przy uyciu komputera. i na tym si nie skoczyo, bo ambitnych nie brakuje. Jesieni 1995 ogoszony zosta rekord wynoszcy 6 442 450 000 cyfr. Odpowiedni liczb osignito za pomoc programu napisanego przez Japoczyka Daisuke Takahashi, sprawdzonego niezalenie na dwch komputerach. Czas pracy kadego z komputerw wynosi okoo 5 dni. Jak zapamita pocztkowe cyfry rozwinicia ? Jedn z metod s wiersze i powiedzonka skadajce si ze sw o odpowiedniej liczbie liter. Najstarszy jest chyba tekst, ktrego autorem jest Clemens Brentano (17781842), wybitny poeta niemiecki okresu Romantyzmu, brat przyjaciki Goethego: Nie, o Gott, o guter, verliehst Du meinem Hirne die Kraft mchtige Zahlreihn dauernd verkettet bis in die spaetere Zeit getreu zu merken. Drum hab ich Ludolph mir zu Lettern umgeprgt. Co oznacza (w przekadzie Witolda Rybczyskiego): Nigdy, o dobry Boe, nie uyczysz mi mocy spamitania po wsze czasy potnego, ze sob trwale sprzonego szeregu cyfr. Dlatego przyswoiem sobie ludolfin w sowach. Rybczyski sam napisa (w 1949 roku), wzorujc si wanie na Brentano, jedno z najlepiej znanych polskich powiedzonek tego rodzaju; jego tekst zawiera 36 sw, gdy wanie tyle cyfr rozwinicia obliczy van Ceulen. Starszym (najprawdopodobniej najstarszym polskim) jest wiersz Kazimierza Cwojdziskiego: Ku i ora w dzie zawzicie, Bo plonw niema bez trudu! Zocisty szczcia okrcie, Koyszesz... Ku! My nie czekajmy cudu. Robota to potga ludu!

Ten utwr zosta opublikowany w przedwojennym czasopimie "Parametr", powiconym nauczaniu matematyki, w padzierniku 1930 roku. Autor zaproponowa jednoczenie redakcji ogoszenie konkursu na napisanie lepszego wiersza. Cwojdziski, ktry sam chcia by jurorem w konkursie, ufundowa za najlepszy wiersz nagrod w wysokoci 50 zotych, jednoczenie oznajmiajc, e "twrcy zbyt lichych wierszykw zapac kar do 10 zotych". Redakcja "Parametru", zamieszczajc wiersz Cwojdziskiego i informujc o jego propozycji konkursu, dodaa przypisek: "Redakcja niezwocznie zwrcia si do Autora z daniem zapacenia 10 zotych kary". Wrd autorw powiedzonek sucych do zapamitania jest wiele bardzo sawnych osb. Obok Brentano mona wymieni na przykad znakomitego polskiego uczonego, dugoletniego prezesa Polskiej Akademii Nauk, Janusza Groszkowskiego (1898-1984), oraz wybitnego astronoma i fizyka, sir Jamesa Jeansa (1877-1946). Wanie Jeans sformuowa jedno z najbardziej znanych mnemotechnicznych zda: How i want a drink, alcoholic of course, after the heavy chapters involving quantum mechanics. Dodajmy jeszcze, e w roku 1986 pismo "The Mathematical Intelligencer" opublikowao opowiadanie Michaela Keitha odpowiednio prezentujce rozwinicie liczby a do 402 miejsca po przecinku. Zapewne jest to najduszy taki utwr. Bardzo szybko okazao si, e liczba ma istotne znaczenie w wielu fundamentalnych zagadnieniach. Stwierdzono, e za jej pomoc mona dokadnie poda, w zalenoci od promienia, take i pole koa, objto i pole powierzchni kuli, wielkoci zwizane ze stokami i innymi bryami obrotowymi... Wzory zapisane za pomoc s zaskakujco proste. Niezwykle pomysowe metody liczenia objtoci bry przedstawi Archimedes, ktry wyniki bada nad kul i walcem uwaa za swoje najwiksze osignicie; zayczy sobie nawet, aby na jego grobie umieszczono kul i opisany na niej walec. Archimedes, przy swej ogromnej wszechstronnoci, by przede wszystkim matematykiem, dzi jednak wielu uwaa go gwnie za fizyka. Jednym z najsynniejszych problemw staroytnoci byo zagadnienie kwadratury koa; chodzio o to, by skonstruowa - uywajc jedynie cyrkla i linijki - kwadrat o powierzchni rwnej polu danego koa. Szybko okazao si, e zadanie sprowadza si do konstrukcji odcinka o dugoci p; w V wieku p.n.e. Hippokrates z Chios doszed do wniosku, e powierzchnia koa jest proporcjonalna do kwadratu jego promienia. Problem kwadratury koa atakowany by wielokrotnie, przez 2 tysice lat jednake bezskutecznie; uzyskano jedynie wiele ciekawych konstrukcji przyblionych. Autorem jednej z najelegantszych (a przy tym bardzo dokadnej) by Polak, Adam Adamandy Kochaski, nadworny zegarmistrz Jana III Sobieskiego. Problem ten rozstrzygnito dopiero w XIX wieku, ale z nad wyraz zaskakujcym efektem. Przez wiele wiekw badacze prawdopodobnie nie podejrzewali, e liczba ta moe nie by wymierna. To, e nic nie wiadomo o wymiernoci lub niewymiernoci , pierwszy zauway w XVII wieku Christiaan Huygens (1629, nie potrafili jednak tego 1695). Matematycy wieku XVIII byli w zasadzie przekonani o niewymiernoci wykaza. Pierwsz prb dowodu przedstawi w 1767 roku Szwajcar Johann Lambert. Natomiast w roku 1882 Niemiec Ferdinand Lindemann rozstrzygn ostatecznie podstawowy problem dotyczcy liczby , a tym samym odpowiedzia na pytanie o kwadratur koa. Lindemann wykaza mianowicie, e jest liczb przestpn. Co to znaczy? Ot wrd liczb niewymiernych istniej mniej lub bardziej "przyzwoite". Wane znaczenie maj liczby nazywane algebraicznymi, czyli takie, ktre s pierwiastkami wielomianw o wspczynnikach cakowitych. Kada liczba wymierna ma t wasno; istotnie, jeli mona j przedstawi w postaci p/q , gdzie p i q s cakowite, to odpowiednim wielomianem bdzie qx - p. Nie tylko liczby wymierne mog by algebraiczne; na przykad jest 2 pierwiastkiem rwnania x -2=0. Okazuje si jednak, e nie wszystkie liczby rzeczywiste s pierwiastkami wielomianw o wspczynnikach cakowitych; co wicej, tych pozostaych jest bardzo duo. Nazwano je liczbami przestpnymi i taka wanie jest w szczeglnoci . Fakt, e nie jest liczb algebraiczn, rozstrzygn w sposb definitywny problem kwadratury koa; z rezultatu Lindemanna wynikao, e odpowiedniej konstrukcji, nad ktr tyle osb dugo si mczyo, danymi metodami przeprowadzi po prostu si nie da. Dowd Lindemanna opiera si midzy innymi na tym, e przestpna jest i liczba e (co wykaza 11 lat wczeniej Francuz Charles Hermite) oraz na... znanym ju wtedy wzorze e +1=0. Pokazuje to, e wzr, o ktrym mowa, mia dla matematyki niezwykle znaczce nastpstwa! w ten sposb doszlimy do liczby e. Zanim jednak bliej si ni zajmiemy, wspomnijmy jeszcze, e od 1593 roku - za pomoc dziaa nieskoczonych, a zapocztkowana przez Franois datuje si inna metoda wyraania Viete'a. Szczeglnie adnie wyglda wzr Leibniza i Gregory'ego z 1674 roku: p/4 = 1 - 1/3 + 1/5 - 1/7 + ... Nie ma ze jednak praktycznego poytku; chcc za jego z dokadnoci do dziesitego miejsca po przecinku, naley doda do siebie okoo... 5 pomoc obliczy miliardw wyrazw.

Rodowd ;jest geometryczny, a liczba e pojawia si w matematyce w zupenie innych okolicznociach. w staroytnoci jej nie znano. Zetknito si z ni dopiero na przeomie XVI i XVII wieku. w tym czasie szkocki matematyk John Napier (w Polsce uywa si czsto nazwiska Neper) uoy tablice logarytmw, bardzo pomocne przy skomplikowanych obliczeniach astronomicznych. Logarytmy pozwalay zamienia mnoenie na dodawanie, a dzielenie na odejmowanie - i to na znacznie mniejszych liczbach! Dziki logarytmom astronomowie zaoszczdzili wiele czasu, ktry musieliby powici na niezwykle mudne rachunki. Logarytmy wymylone przez Napiera byy podobne do wspczesnych logarytmw naturalnych (tj. logarytmw o podstawie e). Liczba e nazywana jest take liczb Napiera, oznaczenie "e" za wprowadzi w 1736 roku n Leonhard Euler. Najczciej liczb e definiuje si jako granic cigu (1+1/n) , gdy n zmierza do nieskoczonoci. w przyblieniu e = 2,718281... Mona j otrzyma take jako wynik sumy nieskoczonej: e = 1 + 1/1! + 1/2! + 1/3! +... Ten wzr bardzo szybko daje dobre przyblienia. Jak ju powiedzielimy, liczba e take jest liczb przestpn. Liczba Napiera ma w matematyce (i to w rnych jej dziaach) ogromne znaczenie i liczne zastosowania. Szczeglnie istotn rol odgrywa w analizie matematycznej. Dzieje si tak przede wszystkim dlatego, e funkcja x wykadnicza o podstawie rwnej e (przypisujca liczbie x warto e ) nie zmienia si po zrniczkowaniu, jej x x pochodna rwna jest jej samej: (e )' = e . Dodajmy, e jest to (z dokadnoci do staej) jedyne odwzorowanie x o tej wasnoci; maj j tylko funkcje postaci: x -> Ce , gdzie C jest pewn sta. Liczba e pojawia si niejednokrotnie w sytuacjach, w ktrych najmniej bymy si jej spodziewali. Oto dwa przykady. Czsto poruszanym, wanym tematem jest lokowanie pienidzy w bankach, a w szczeglnoci odsetki i procenty. Wyobramy sobie, e pojawi si bank, ktry paci 100% odsetek. a wic, gdybymy zoyli w tym banku zotwk, to po roku mielibymy dwa zote? Niekoniecznie, poniewa istnieje co takiego, jak okres kapitalizacji - czas, po jakim doliczane s odsetki. Gdyby ten okres wynosi rok, to rzeczywicie otrzymalibymy dwa zote. w niektrych bankach jednak okres ten jest krtszy (trzy miesice, miesic). Przypumy, e w naszym banku okres n kapitalizacji wynosi 1/n cz roku; wtedy po roku wypac nam (1 + 1/n ) zotych. Okresy te mog by bardzo krtkie, w sytuacji idealnej bank powinien prowadzi kapitalizacj cig. Wtedy po roku ze zotwki uzyskalibymy e zotych. Drugi przykad ma sugestywny model w sferach, powiedzmy, urzdniczych. Wyobramy sobie, e sekretarka w pewnym urzdzie miaa wysa kilkanacie listw. w popiechu listy wkadaa do zaadresowanych kopert w sposb zupenie przypadkowy. Jakie jest prawdopodobiestwo, e kady list trafi do niewaciwej koperty? Okazuje si, e im wiksza jest liczba kopert, tym bardziej prawdopodobiestwo to zblia si do 1/e. w ogle w rachunku prawdopodobiestwa e pojawia si niemal na kadym kroku. Natomiast i... Osobom, ktre maj z matematyk sporadyczne kontakty liczba i czsto kojarzy si z czym tajemniczym, jeeli nie podejrzanym. Liczba i znana jest jako "jednostka urojona", a take jako "pierwiastek z -1". w rzeczy samej, sformuowanie takie brzmi bardzo dziwnie; wiadomo przecie, e pierwiastki drugiego stopnia mona wyciga jedynie z liczb dodatnich. Pierwszymi liczbami, jakie poznaje dziecko, s liczby naturalne. Moemy je dodawa, mnoy, moemy te ukada rwnania (w pierwszej klasie w miejsce zmiennej wstawia si puste okienko: 3+ _ =5). Nie wszystkie rwnania udaje si w zbiorze liczb naturalnych rozwiza, jak na przykad 5+x=1. Pomoc su liczby ujemne, w peni uznane przez matematykw dopiero w XVIII wieku, a dzi dla nas nie stanowice niczego szczeglnego. Podobnie liczby wymierne pomagaj rozwiza rwnania takie jak 5*x = 1. Jak ju wspominalimy, ogromnym zaskoczeniem dla pitagorejczykw byo odkrycie, i istnieje liczba, ktrej nie 2 da si wymierzy, czyli e uywajc znanych sobie liczb, nie s w stanie rozwiza rwnania: x =2. i na tej samej zasadzie mona w sposb naturalny doj do liczby i; podobnie jak okrelamy jako liczb dodatni 2 2 2 speniajc rwnanie x =2, tak i definiuje si obecnie jako liczb tak, e i = -1, pierwiastek rwnania x =-1. Nie jest to wymys podyktowany chci wprowadzenia jakiego nowego symbolu, lecz pojcie bardzo potrzebne z przyczyn praktycznych. Liczby zespolone pojawiy si w XVI wieku, gdy zaczto bada oglne rozwizania rwna trzeciego stopnia, to 3 2 jest rwna postaci ax +bx +cx+d=0. Okazao si, e w jednym z przypadkw, koniecznych do przeprowadzenia penego rozumowania, rwnanie trzeciego stopnia ma trzy pierwiastki rzeczywiste, do ktrych wyliczenia niezbdne jest wprowadzenie pewnej nowej wielkoci. Wielko ta, podniesiona do kwadratu, ma da -1, ale peni ona przy rozwizaniu rol jedynie pomocnicz. w dalszych rachunkach twory te redukuj si i, co zaskoczyo wczesnych matematykw, otrzymuje si prawidowe rozwizanie. Dlatego w pocztkowym okresie istnienia liczby zespolone (czyli takie, ktre w swej definicji zawieray i) traktowano jako symbole, ktre same w sobie nic nie znacz, uatwiaj jednak rachunki. Przez dwa wieki liczby zespolone miay zarwno gorcych zwolennikw, jak i przeciwnikw. Nabray one wikszego znaczenia w XVIII wieku, gdy Euler zacz je stosowa w analizie matematycznej, otrzymujc wiele znaczcych rezultatw. Formalne, cise konstrukcje przeprowadzono dopiero

w XIX wieku; zrobili to niezalenie Carl F. Gauss (geometrycznie) i William R. Hamilton (algebraicznie), przy czym obie konstrukcje prowadziy do tego samego. Liczby zespolone moemy sobie wyobrazi jako punkty paszczyzny - jest to naturalne uoglnienie liczb rzeczywistych, ktre interpretujemy jako punkty prostej (w tym przypadku poziomej). Liczb zespolon z moemy 2 zapisa jako par (a, b) luba+bi, gdzie i definiujemy jako liczb tak, e i =-1. Gdy b=0, to liczba zespolona jest liczb rzeczywist.

Kto mgby powiedzie, e interpretowanie liczb jako punktw paszczyzny jest nad wyraz sztuczne. Lecz w czym paszczyzna jest gorsza od prostej? Pod wieloma wzgldami jest nawet lepsza! To tylko my przyzwyczailimy si wyobraa sobie liczby jako punkty prostej i interpretowa je jako dugoci odcinkw. Oczywicie nie mona kupi kawaka tasiemki dugoci i, ale to dlatego, e mierzenie dugoci zarezerwowane jest dla liczb rzeczywistych nieujemnych, tak samo jak nie kupuje si tasiemki o dugoci -1. Dowolne dwie liczby naturalne moemy doda lub pomnoy. Majc do dyspozycji liczby cakowite, wolno nam take odejmowa, liczby wymierne za - dzieli. Liczby rzeczywiste pozwalaj nam dodatkowo rozwizywa pewne rwnania, dziki liczbom zespolonym moemy rozwizywa jeszcze inne rwnania. Ale, co istotne - w strukturze "szerszej" prawdziwe pozostaj prawa i wzory znane nam ze struktury "wszej", a rozszerzenie stwarza wiele innych moliwoci. Liczby zespolone okazay si rozszerzeniem najlepszym z moliwych; w tym zbiorze mona zdziaa znacznie wicej. Dla przykadu - tu kady wielomian mona rozoy na czynniki bdce dwumianami (wyraeniami typu "ax + b"). Ponadto dziki liczbom zespolonym mona (czasem w wyjtkowo prosty sposb) rozwiza bardzo wiele problemw, niejednokrotnie wcale z tymi liczbami nie zwizanych. Liczba i, na pierwszy rzut oka moe "sztuczna" (i do tego nieszczliwie nazwana, zgodnie z tradycj historyczn, "jednostk urojon"), jest w matematyce niezwykle przydatna i odgrywa w niej istotn rol. w ten sposb przyjrzelimy si dokadniej piciu najsynniejszym staym matematycznym, ktre, zainspirowane w skrajnie rne sposoby, zostay ze sob powizane w zadziwiajco elegancki i prosty sposb za pomoc jednego wzoru. Czy rzeczywicie prosty? Przecie liczba i wystpuje tu w wykadniku potgi! Podnoszenie do potgi o wykadniku zespolonym niewtpliwie moe wyglda odstraszajco. Potgowanie kojarzy si nam przede wszystkim z "mnoeniem przez siebie odpowiedni ilo razy", a tu nagle pojawia si "i ". Ale przecie ju w szkole potga (o podstawie dodatniej) zostaje okrelona dla dowolnego wykadnika rzeczywistego i z tym jako udaje si nam oswoi. Czy na przykad wyraenie =2 =2 nie wyglda na pierwszy rzut oka dziwnie? Na marginesie: =2 =2 jest liczb przestpn, a dowd tego jest trudny. w sposb naturalny - i praktycznie elementarnie - uoglnia si funkcj potgow, definiujc potg liczby dodatniej o wykadniku zespolonym. Pamitamy, e liczby zespolone mona przedstawi jako punkty paszczyzny. Leonhard Euler udowodni, e: e = cos + isin, gdzie jest liczb rzeczywist (nb. dowd wzoru Eulera nie jest zbyt skomplikowany). Liczba e jest zatem punktem paszczyzny; jego pierwsz wsprzdn jest cos, drug za sin. Ot, i caa filozofia. Mamy wic e
i i i

= cos

+ isin czyli

= -1 + 0 = -1,

e + 1 = 0.

Kilka fundamentalnych wielkoci, ktre pojawiy si w matematyce zupenie niezalenie, w bardzo rnych i okresach, zwizanych zostao ze sob pikn i nadzwyczaj zwiz formu. Dzi wzr e +1=0 naley do abecada wyszej mate- matyki; niemal kady matematyk nie tylko go pamita, ale nawet potrafi udowodni. Przynis on dla rozwoju matematyki znaczce nastpstwa, a jego prostota - jak blask oszlifowanego diamentu przyciga uwag i budzi zachwyt.

Elementy przestpne

Liczba

z dokadnoci do 10 000 miejsc po przecinku

= 3,14159 26535 89793 23846 26433 83279 50288 41971 69399 37510 58209 74944 59230 78164 06286 20899 86280 34825 34211 70679 82148 08651 32823 06647 09384 46095 50582 23172 53594 08128 48111 74502 84102 70193 85211 05559 64462 29489 54930 38196 44288 10975 66593 34461 28475 64823 37867 83165 27120 19091 45648 56692 34603 48610 45432 66482 13393 60726 02491 41273 72458 70066 06315 58817 48815 20920 96282 92540 91715 36436 78925 90360 01133 05305 48820 46652 13841 46951 94151 16094 33057 27036 57595 91953 09218 61173 81932 61179 31051 18548 07446 23799 62749 56735 18857 52724 89122 79381 83011 94912 98336 73362 44065 66430 86021 39494 63952 24737 19070 21798 60943 70277 05392 17176 29317 67523 84674 81846 76694 05132 00056 81271 45263 56082 77857 71342 75778 96091 73637 17872 14684 40901 22495 34301 46549 58537 10507 92279 68925 89235 42019 95611 21290 21960 86403 44181 59813 62977 47713 09960 51870 72113 49999 99837 29780 49951 05973 17328 16096 31859 50244 59455 34690 83026 42522 30825 33446 85035 26193 11881 71010 00313 78387 52886 58753 32083 81420 61717 76691 47303 59825 34904 28755 46873 11595 62863 88235 37875 93751 95778 18577 80532 17122 68066 13001 92787 66111 95909 21642 01989 38095 25720 10654 85863 27886 59361 53381 82796 82303 01952 03530 18529 68995 77362 25994 13891 24972 17752 83479 13151 55748 57242 45415

06959 50829 53311 68617 27855 88907 50983 81754 63746 49393 19255 06040 09277 01671 13900 98488 24012 85836 16035 63707 66010 47101 81942 95559 61989 46767 83744 94482 55379 77472 68471 04047 53464 62080 46684 25906 94912 93313 67702 89891 52104 75216 20569 66024 05803 81501 93511 25338 24300 35587 64024 74964 73263 91419 92726 04269 92279 67823 54781 63600 93417 21641 21992 45863 15030 28618 29745 55706 74983 85054 94588 58692 69956 90927 21079 75093 02955 32116 53449 87202 75596 02364 80665 49911 98818 34797 75356 63698 07426 54252 78625 51818 41757 46728 90977 77279 38000 81647 06001 61452 49192 17321 72147 72350 14144 19735 68548 16136 11573 52552 13347 57418 49468 43852 33239 07394 14333 45477 62416 86251 89835 69485 56209 92192 22184 27255 02542 56887 67179 04946 01653 46680 49886 27232 79178 60857 84383 82796 79766 81454 10095 38837 86360 95068 00642 25125 20511 73929 84896 08412 84886 26945 60424 19652 85022 21066 11863 06744 27862 20391 94945 04712 37137 86960 95636 43719 17287 46776 46575 73962 41389 08658 32645 99581 33904 78027 59009 94657 64078 95126 94683 98352 59570 98258 22620 52248 94077 26719 47826 84826 01476 99090 26401 36394 43745 53050 68203 49625 24517 49399 65143 14298 09190 65925 09372 21696 46151 57098 58387 41059 78859 59772 97549 89301 61753 92846 81382 68683 86894 27741 55991 85592 52459 53959 43104 99725 24680 84598 72736 44695 84865 38367 36222 62609 91246 08051 24388 43904 51244 13654 97627 80797 71569 14359 97700 12961 60894 41694 86855 58484 06353 42207 22258 28488 64815 84560 28506 01684 27394 52267 46767 88952 52138 52254 99546 66727 82398 64565 96116 35488 62305 77456 49803 55936 34568 17432 41125 15076 06947 94510 96596 09402 52288 79710 89314 56691 36867 22874 89405 60101 50330 86179 28680 92087 47609 17824 93858 90097 14909 67598 52613 65549 78189 31297 84821 68299 89487 22658 80485 75640 14270 47755 51323 79641 45152 37462 34364 54285 84447 95265 86782 10511 41354 73573 95231 13427 16610 21359 69536 23144 29524 84937 18711 01457 65403 59027 99344 03742 00731 05785 39062 19838 74478 08478 48968 33214 45713 86875 19435 06430 21845 31910 48481 00537 06146 80674 91927 81911 97939 95206 14196 63428 75444 06437 45123 71819 21799 98391 01591 95618 14675 14269 12397 48940 90718 64942 31961 56794 52080 95146 55022 52316 03881 93014 20937 62137 85595 66389 37787 08303 90697 92077 34672 21825 62599 66150 14215 03068 03844 77345 49202 60541 46659 25201 49744 28507 32518 66600 21324 34088 19071 04863 31734 64965 14539 05796 26856 10055 08106 65879 69981 63574 73638 40525 71459 10289 70641 40110 97120 62804 39039 75951 56771 57700 42033 78699 36007 23055 87631 76359 42187 31251 47120 53292 81918 26186 12586 73215 79198 41484 88291 64470 60957 52706 95722 09175 67116 72291 09816 90915 28017 35067 12748 58322 28718 35209 35396 57251 21083 57915 13698 82091 44421 00675 10334 67110 31412 67111 36990 86585 16398 31501 97016 51511 68517 14376 57618 35155 65088 49099 89859 98238 73455 28331 63550 76479 18535 89322 61854 89632 13293 30898 57064 20467 52590 70915 48141 65498 59461 63718 02709 81994 30992 44889 57571 28289 05923 23326 09729 97120 84433 57326 54893 82391 19325 97463 66730 58360 41428 13883 03203 82490 37589 85243 74417 02913 27656 18093 77344 40307 07469 21120 19130 20330 38019 76211 01100 44929 32151 60842 44485 96376 69838 95228 68478 31235 52658 21314 49576 85726 24334 41893 03968 64262 43410 77322 69780 28073 18915 44110 10446 82325 27162 01052 65227 21116 60396 66557 30925 47110 55785 37634 66820 65310 98965 26918 62056 47693 12570 58635 66201 85581 00729 36065 98764 86117 91045 33488 50346 11365 76867 53249 44166 80396 26579 78771 85560 84552 96541 26654 08530 61434 44318 58676 97514 56614 06800 70023 78776 59134 40171 27494 70420 56223 05389 94561 31407 11270 00407 85473 32699 39081 45466 46458 80797 27082 66830 63432 85878 56983 05235 80893 30657 57406 79545 71637 75254 20211 49557 61581 40025 01262 28594 13021 64715 50979 25923 09907 96547 37612 55176 56751 35751 78296 66454 77917 45011 29961 48903 04639 94713 29621 07340 43751 89573 59614 58901 93897 13111 79042 97828 56475 03203 19869 15140 28708 08599 04801 09412 14722 13179 47647 77262 24142 54854 54033 21571 85306 14228 81375 85043 06332 17518 29798 66223 71721 59160 77166 92547 48738 98665 49494 50114 65406 28433 66393 79003 97692 65672 14638 53067 36096 57120 91807 63832 71664 16274 88880 07869 25602 90228 47210 40317 21186 08204 19000 42296 61711 96377 92133 75751 14959 50156 60496 31862 94726 54736 42523 08177 03675 15906 73502 35072 83540 56704 03867 43513 62222 47715 89150 49530 98444 89333 09634 08780 76932 59939 78054 19341 44737 74418 42631 29860 80998 88687 41326 04721 56951 62396 58645 73021 63159 81931 95167 35381 29741 67729 47867 24229 24654 36680 09806 76928 23828 06899 64004 82435 40370 14163 14965 89794 09243 23789 69070 69779 42236 25082 21688 95738 37986 23001 59377 64716 51228 93578 60158 81617 55782 97352 33446 04281 51262 72037 34314 65319 77774 16031 99066 55418 76397 92933 44195 21541 34189 94854 44734 56738 31624 99341 91318 14809 27777 10386 38773 43177 20754 56545 32207 77092 12019 05166 09628 04909 26360 19759 88281 61332 31666 36528 61932 66863 36062 73567 63035 44776 28035 04507 77235 54710 58595 48702 79081 43562 40145 17180 62464 36267 94561 27531 81340 78330 33625 42327 83944 97538 24372 05835 31147 71199 26063 81334 67768 79695 97030 98339 13077 10987 04085 91337 46414 42822 77263 46594 70474 58784 77872 01927 71528 07317 67907 70715 72134 44730 60570 07334 92436 93113 83504 93163 12840 42512 19256 51798 06941 13528 01314 70130 47816 43788 51852 90928 54520 11658 39341 96562 13491 43415 95625 86586 55705 52690 49652 09858 03385 07224 26482 93972 85847 83163 05777 75606 88876 44624 82468 57926 03953 52773 48030 48029 00587 60758 25104 74709 16439 61362 67604 49256 27420 42083 20856 61190 62545 43372 13153 59584 50687 72460 29016 18766 79524 06163 42522 57719 54291 62991 93064 55377 99140 37340 43287 52628 88963 99587 94757 29174 64263 57455 25407 90914 51357 11136 94109 11939 32519 10760 20825 20261 87985 31887 70584 29725 91677 81314 96990 09019 21169 71737 27847 68472 68608 49003 37702 42429 16513 00500 51683 23364 35038 95170 29893 92233 45172 20138 12806 96501 17844 08745 19601 21228 59937 16231 30171 14448 46409 03890 64495 44400 61986 90754 85160 26327 50529 83491 87407 86680 88183 38510 22833 45085 04860 82503 93021 33219 71551 84306 35455 00766 82829 49304 13776 55279 39751

75461 39539 84683 39363 83047 46119 96653 85815 38420 56853 38621 86725 23340 28308 71123 28278 92125 07712 62946 32295 63989 89893 58211 67456 27010 21835 64622 01349 67151 88190 97303 81198 00497 34072 39610 36854 06643 19395 09790 19069 96395 52453 00545 05806 85501 95673 02292 19139 33918 56803 44903 98205 95510 02263 53536 19204 19947 45538 59381 02343 95544 95977 83779 02374 21617 27111 72364 34354 39478 22181 85286 24085 14006 66044 33258 88569 86705 43154 70696 57474 58550 33232 33421 07301 54594 05165 53790 68662 73337 99585 11562 57843 22988 27372 31989 87571 41595 78111 96358 33005 94087 30681 21602 87649 62867 44604 77464 91599 50549 73742 56269 01049 03778 19868 35938 14657 41268 04925 64879 85561 45372 34786 73303 90468 83834 36346 55379 49864 19270 56387 29317 48723 32083 76011 23029 91136 79386 27089 43879 93620 16295 15413 37142 48928 30722 01269 01475 46684 76535 76164 77379 46752 00490 75715 55278 19653 62132 39264 06160 13635 81559 07422 02020 31872 77605 27721 90055 61484 25551 87925 30343 51398 44253 22341 57623 36106 42506 39049 75008 65627 10953 59194 65897 51413 10348 22769 30624 74353 63256 91607 81547 81811 52843 66795 70611 08615 33150 44521 27473 92454 49454 23682 88606 13408 41486 37767 00961 20715 12491 40430 27253 86076 48236 34143 34623 51897 57664 52164 13767 96903 14950 19108 57598 44239 19862 91642 19399 49072 36234 64684 41173 94032 65918 40443 78051 33389 45257 42399 50829 65912 28508 55582 15725 03107 12570 12668 30240 29295 25220 11872 67675 62204 15420 51618 41634 84756 51699 98116 14101 00299 60783 86909 29160 30288 40026 91041 40792 88621 50784 24516 70908 70006 99282 12066 04183 71806 53556 72525 32567 53286 12910 42487 76182 58297 65157 95984 70356 22262 93486 00341 58722 98053 49896 50226 29174 87882 02734 20922 22453 39856 26476 69149 05562 84250 39127 57710 28402 79980 66365 82548 89264 88025 45661 01729 67026 64076 55904 29099 45681 50652 65305 37182 94127 03369 31378 51786 09040 70866 71149 65583 43434 76933 85781 71138 64558 73678 12301 45876 87126 60348 91390 95620 09939 36103 10291 61615 28813 84379 09904 23174 73363 94804 57593 14931 40529 76347 57481 19356 70911 01377 51721 00803 15590 24853 09066 92037 67192 20332 29094 33467 68514 22144 77379 39375 17034 43661 99104 03375 11173 54719 18550 46449 02636 55128 16228 82446 25759 16333 03910 72253 83742 18214 08835 08657 39177 15096 82887 47826 56995 99574 49066 17583 44137 52239 70968 34080 05355 98491 75417 38188 39994 46974 86762 65516 58276 58483 58845 31427 75687 90029 09517 02835 29716 34456 21296 40435 23117 60066 51012 41200 65975 58512 76178 58382 92041 97484 42360 80071 93045 76189 32349 22927 96501 98751 87212 72675 07981 25547 09589 04556 35792 12210 33346 69749 92356 30254 94780 24901 14195 21238 28153 09114 07907 38602 51522 74299 58180 72471 62591 66854 51333 12394 80494 70791 19153 26734 30282 44186 04142 63639 54800 04480 02670 49624 82017 92896 47669 75831 83271 31425 17029 69234 88962 76684 40323 26092 75249 60357 99646 92565 04936 81836 09003 23809 29345 95889 70695 36534 94060 34021 66544 37558 90045 63288 22505 45255 64056 44824 65151 87547 11962 18443 96582 53375 43885 69094 11303 15095 26179 37800 29741 20766 51479 39425 90298 96959 46995 56576 12186 56196 73378 62362 56125 21632 08628 69222 10327 48892 18654 36480 22967 80705 76561 51446 32046 92790 68212 07388 37781 42335 62823 60896 32080 68222 46801 22482 61177 18589 63814 09183 90367 36722 20888 32151 37556 00372 79839 40041 52970 02878 30766 70944 47456 01345 56417 25437 09069 79396 12257 14298 94671 54357 84687 88614 44581 23145 93571 98492 25284 71605 04922 12424 70141 21478 05734 55105 00801 90869 96033 02763 47870 81081 75450 11930 71412 23390 86639 38339 52942 57869 05076 43100 63835 19834 38934 15961 31854 34754 64955 69781 03829 30971 64651 43840 70070 73604 11237 35998 43452 25161 05070 27056 23526 60127 64848 30840 76118 30130 52793 20542 74628 65403 60367 45328 65105 70658 74882 25698 15793 67897 66974 22057 50596 83440 86973 50201 41020 67235 85020 07245 22563 26513 41055 92401 90274 21624 84391 40359 98953 53945 90944 07046 91209 14093 87001 26456 00162 37428 80210 92764 57931 06579 22955 24988 72758 46101 26483 69998 92256 95968 81592 05600 10165 52563 75678 56672 27966 19885 78279 48488 55834 39751 87445 45512 96563 44348 03966 42055 79829 36804 35220 27709 84294 23253 30225 76341 80703 94769 94159 79159 45300 69752 14829

Liczba

z dokadnoci do 100 000 miejsc po przecinku

= 3, 14159 26535 89793 23846 26433 83279 50288 41971 69399 37510 58209 74944 59230 78164 06286 20899 86280 34825 34211 70679 82148 08651 32823 06647 09384 46095 50582 23172 53594 08128 48111 74502 84102 70193 85211 05559 64462 29489 54930 38196 44288 10975 66593 34461 28475 64823 37867 83165 27120 19091 45648 56692 34603 48610 45432 66482 13393 60726 02491 41273 72458 70066 06315 58817 48815 20920 96282 92540 91715 36436 78925 90360 01133 05305 48820 46652 13841 46951 94151 16094 33057 27036 57595 91953 09218 61173 81932 61179 31051 18548 07446 23799 62749 56735 18857 52724 89122 79381 83011 94912 98336 73362 44065 66430 86021 39494 63952 24737 19070 21798 60943 70277 05392 17176 29317 67523 84674 81846 76694 05132 00056 81271 45263 56082 77857 71342 75778 96091 73637 17872 14684 40901 22495 34301 46549 58537 10507 92279 68925 89235 42019 95611 21290 21960 86403 44181 59813 62977 47713 09960 51870 72113 49999 99837 29780 49951 05973 17328 16096 31859 50244 59455 34690 83026 42522 30825 33446 85035 26193 11881 71010 00313 78387 52886 58753 32083 81420 61717 76691 47303 59825 34904 28755 46873 11595 62863 88235 37875 93751 95778 18577 80532 17122 68066 13001 92787 66111 95909 21642 01989 38095 25720 10654 85863 27886 59361 53381 82796 82303 01952 03530 18529 68995 77362 25994 13891 24972 17752 83479 13151 55748 57242 45415 06959 50829 53311 68617 27855 88907 50983 81754 63746 49393 19255 06040 09277 01671 13900 98488 24012 85836 16035 63707 66010 47101 81942 95559 61989 46767 83744 94482 55379 77472 68471 04047 53464 62080 46684 25906 94912 93313 67702 89891 52104 75216 20569 66024 05803 81501 93511 25338

24300 35587 64024 74964 73263 91419 92726 04269 92279 67823 54781 63600 93417 21641 21992 45863 15030 28618 29745 55706 74983 85054 94588 58692 69956 90927 21079 75093 02955 32116 53449 87202 75596 02364 80665 49911 98818 34797 75356 63698 07426 54252 78625 51818 41757 46728 90977 77279 38000 81647 06001 61452 49192 17321 72147 72350 14144 19735 68548 16136 11573 52552 13347 57418 49468 43852 33239 07394 14333 45477 62416 86251 89835 69485 56209 92192 22184 27255 02542 56887 67179 04946 01653 46680 49886 27232 79178 60857 84383 82796 79766 81454 10095 38837 86360 95068 00642 25125 20511 73929 84896 08412 84886 26945 60424 19652 85022 21066 11863 06744 27862 20391 94945 04712 37137 86960 95636 43719 17287 46776 46575 73962 41389 08658 32645 99581 33904 78027 59009 94657 64078 95126 94683 98352 59570 98258 22620 52248 94077 26719 47826 84826 01476 99090 26401 36394 43745 53050 68203 49625 24517 49399 65143 14298 09190 65925 09372 21696 46151 57098 58387 41059 78859 59772 97549 89301 61753 92846 81382 68683 86894 27741 55991 85592 52459 53959 43104 99725 24680 84598 72736 44695 84865 38367 36222 62609 91246 08051 24388 43904 51244 13654 97627 80797 71569 14359 97700 12961 60894 41694 86855 58484 06353 42207 22258 28488 64815 84560 28506 01684 27394 52267 46767 88952 52138 52254 99546 66727 82398 64565 96116 35488 62305 77456 49803 55936 34568 17432 41125 15076 06947 94510 96596 09402 52288 79710 89314 56691 36867 22874 89405 60101 50330 86179 28680 92087 47609 17824 93858 90097 14909 67598 52613 65549 78189 31297 84821 68299 89487 22658 80485 75640 14270 47755 51323 79641 45152 37462 34364 54285 84447 95265 86782 10511 41354 73573 95231 13427 16610 21359 69536 23144 29524 84937 18711 01457 65403 59027 99344 03742 00731 05785 39062 19838 74478 08478 48968 33214 45713 86875 19435 06430 21845 31910 48481 00537 06146 80674 91927 81911 97939 95206 14196 63428 75444 06437 45123 71819 21799 98391 01591 95618 14675 14269 12397 48940 90718 64942 31961 56794 52080 95146 55022 52316 03881 93014 20937 62137 85595 66389 37787 08303 90697 92077 34672 21825 62599 66150 14215 03068 03844 77345 49202 60541 46659 25201 49744 28507 32518 66600 21324 34088 19071 04863 31734 64965 14539 05796 26856 10055 08106 65879 69981 63574 73638 40525 71459 10289 70641 40110 97120 62804 39039 75951 56771 57700 42033 78699 36007 23055 87631 76359 42187 31251 47120 53292 81918 26186 12586 73215 79198 41484 88291 64470 60957 52706 95722 09175 67116 72291 09816 90915 28017 35067 12748 58322 28718 35209 35396 57251 21083 57915 13698 82091 44421 00675 10334 67110 31412 67111 36990 86585 16398 31501 97016 51511 68517 14376 57618 35155 65088 49099 89859 98238 73455 28331 63550 76479 18535 89322 61854 89632 13293 30898 57064 20467 52590 70915 48141 65498 59461 63718 02709 81994 30992 44889 57571 28289 05923 23326 09729 97120 84433 57326 54893 82391 19325 97463 66730 58360 41428 13883 03203 82490 37589 85243 74417 02913 27656 18093 77344 40307 07469 21120 19130 20330 38019 76211 01100 44929 32151 60842 44485 96376 69838 95228 68478 31235 52658 21314 49576 85726 24334 41893 03968 64262 43410 77322 69780 28073 18915 44110 10446 82325 27162 01052 65227 21116 60396 66557 30925 47110 55785 37634 66820 65310 98965 26918 62056 47693 12570 58635 66201 85581 00729 36065 98764 86117 91045 33488 50346 11365 76867 53249 44166 80396 26579 78771 85560 84552 96541 26654 08530 61434 44318 58676 97514 56614 06800 70023 78776 59134 40171 27494 70420 56223 05389 94561 31407 11270 00407 85473 32699 39081 45466 46458 80797 27082 66830 63432 85878 56983 05235 80893 30657 57406 79545 71637 75254 20211 49557 61581 40025 01262 28594 13021 64715 50979 25923 09907 96547 37612 55176 56751 35751 78296 66454 77917 45011 29961 48903 04639 94713 29621 07340 43751 89573 59614 58901 93897 13111 79042 97828 56475 03203 19869 15140 28708 08599 04801 09412 14722 13179 47647 77262 24142 54854 54033 21571 85306 14228 81375 85043 06332 17518 29798 66223 71721 59160 77166 92547 48738 98665 49494 50114 65406 28433 66393 79003 97692 65672 14638 53067 36096 57120 91807 63832 71664 16274 88880 07869 25602 90228 47210 40317 21186 08204 19000 42296 61711 96377 92133 75751 14959 50156 60496 31862 94726 54736 42523 08177 03675 15906 73502 35072 83540 56704 03867 43513 62222 47715 89150 49530 98444 89333 09634 08780 76932 59939 78054 19341 44737 74418 42631 29860 80998 88687 41326 04721 56951 62396 58645 73021 63159 81931 95167 35381 29741 67729 47867 24229 24654 36680 09806 76928 23828 06899 64004 82435 40370 14163 14965 89794 09243 23789 69070 69779 42236 25082 21688 95738 37986 23001 59377 64716 51228 93578 60158 81617 55782 97352 33446 04281 51262 72037 34314 65319 77774 16031 99066 55418 76397 92933 44195 21541 34189 94854 44734 56738 31624 99341 91318 14809 27777 10386 38773 43177 20754 56545 32207 77092 12019 05166 09628 04909 26360 19759 88281 61332 31666 36528 61932 66863 36062 73567 63035 44776 28035 04507 77235 54710 58595 48702 79081 43562 40145 17180 62464 36267 94561 27531 81340 78330 33625 42327 83944 97538 24372 05835 31147 71199 26063 81334 67768 79695 97030 98339 13077 10987 04085 91337 46414 42822 77263 46594 70474 58784 77872 01927 71528 07317 67907 70715 72134 44730 60570 07334 92436 93113 83504 93163 12840 42512 19256 51798 06941 13528 01314 70130 47816 43788 51852 90928 54520 11658 39341 96562 13491 43415 95625 86586 55705 52690 49652 09858 03385 07224 26482 93972 85847 83163 05777 75606 88876 44624 82468 57926 03953 52773 48030 48029 00587 60758 25104 74709 16439 61362 67604 49256 27420 42083 20856 61190 62545 43372 13153 59584 50687 72460 29016 18766 79524 06163 42522 57719 54291 62991 93064 55377 99140 37340 43287 52628 88963 99587 94757 29174 64263 57455 25407 90914 51357 11136 94109 11939 32519 10760 20825 20261 87985 31887 70584 29725 91677 81314 96990 09019 21169 71737 27847 68472 68608 49003 37702 42429 16513 00500 51683 23364 35038 95170 29893 92233 45172 20138 12806 96501 17844 08745 19601 21228 59937 16231 30171 14448 46409 03890 64495 44400 61986 90754 85160 26327 50529 83491 87407 86680 88183 38510 22833 45085 04860 82503 93021 33219 71551 84306 35455 00766 82829 49304 13776 55279 39751 75461 39539 84683 39363 83047 46119 96653 85815 38420 56853 38621 86725 23340 28308 71123 28278 92125 07712 62946 32295 63989 89893 58211 67456 27010 21835 64622 01349 67151 88190 97303 81198 00497 34072 39610 36854 06643 19395 09790 19069 96395 52453 00545 05806 85501 95673 02292 19139

33918 56803 44903 98205 95510 02263 53536 19204 19947 45538 59381 02343 95544 95977 83779 02374 21617 27111 72364 34354 39478 22181 85286 24085 14006 66044 33258 88569 86705 43154 70696 57474 58550 33232 33421 07301 54594 05165 53790 68662 73337 99585 11562 57843 22988 27372 31989 87571 41595 78111 96358 33005 94087 30681 21602 87649 62867 44604 77464 91599 50549 73742 56269 01049 03778 19868 35938 14657 41268 04925 64879 85561 45372 34786 73303 90468 83834 36346 55379 49864 19270 56387 29317 48723 32083 76011 23029 91136 79386 27089 43879 93620 16295 15413 37142 48928 30722 01269 01475 46684 76535 76164 77379 46752 00490 75715 55278 19653 62132 39264 06160 13635 81559 07422 02020 31872 77605 27721 90055 61484 25551 87925 30343 51398 44253 22341 57623 36106 42506 39049 75008 65627 10953 59194 65897 51413 10348 22769 30624 74353 63256 91607 81547 81811 52843 66795 70611 08615 33150 44521 27473 92454 49454 23682 88606 13408 41486 37767 00961 20715 12491 40430 27253 86076 48236 34143 34623 51897 57664 52164 13767 96903 14950 19108 57598 44239 19862 91642 19399 49072 36234 64684 41173 94032 65918 40443 78051 33389 45257 42399 50829 65912 28508 55582 15725 03107 12570 12668 30240 29295 25220 11872 67675 62204 15420 51618 41634 84756 51699 98116 14101 00299 60783 86909 29160 30288 40026 91041 40792 88621 50784 24516 70908 70006 99282 12066 04183 71806 53556 72525 32567 53286 12910 42487 76182 58297 65157 95984 70356 22262 93486 00341 58722 98053 49896 50226 29174 87882 02734 20922 22453 39856 26476 69149 05562 84250 39127 57710 28402 79980 66365 82548 89264 88025 45661 01729 67026 64076 55904 29099 45681 50652 65305 37182 94127 03369 31378 51786 09040 70866 71149 65583 43434 76933 85781 71138 64558 73678 12301 45876 87126 60348 91390 95620 09939 36103 10291 61615 28813 84379 09904 23174 73363 94804 57593 14931 40529 76347 57481 19356 70911 01377 51721 00803 15590 24853 09066 92037 67192 20332 29094 33467 68514 22144 77379 39375 17034 43661 99104 03375 11173 54719 18550 46449 02636 55128 16228 82446 25759 16333 03910 72253 83742 18214 08835 08657 39177 15096 82887 47826 56995 99574 49066 17583 44137 52239 70968 34080 05355 98491 75417 38188 39994 46974 86762 65516 58276 58483 58845 31427 75687 90029 09517 02835 29716 34456 21296 40435 23117 60066 51012 41200 65975 58512 76178 58382 92041 97484 42360 80071 93045 76189 32349 22927 96501 98751 87212 72675 07981 25547 09589 04556 35792 12210 33346 69749 92356 30254 94780 24901 14195 21238 28153 09114 07907 38602 51522 74299 58180 72471 62591 66854 51333 12394 80494 70791 19153 26734 30282 44186 04142 63639 54800 04480 02670 49624 82017 92896 47669 75831 83271 31425 17029 69234 88962 76684 40323 26092 75249 60357 99646 92565 04936 81836 09003 23809 29345 95889 70695 36534 94060 34021 66544 37558 90045 63288 22505 45255 64056 44824 65151 87547 11962 18443 96582 53375 43885 69094 11303 15095 26179 37800 29741 20766 51479 39425 90298 96959 46995 56576 12186 56196 73378 62362 56125 21632 08628 69222 10327 48892 18654 36480 22967 80705 76561 51446 32046 92790 68212 07388 37781 42335 62823 60896 32080 68222 46801 22482 61177 18589 63814 09183 90367 36722 20888 32151 37556 00372 79839 40041 52970 02878 30766 70944 47456 01345 56417 25437 09069 79396 12257 14298 94671 54357 84687 88614 44581 23145 93571 98492 25284 71605 04922 12424 70141 21478 05734 55105 00801 90869 96033 02763 47870 81081 75450 11930 71412 23390 86639 38339 52942 57869 05076 43100 63835 19834 38934 15961 31854 34754 64955 69781 03829 30971 64651 43840 70070 73604 11237 35998 43452 25161 05070 27056 23526 60127 64848 30840 76118 30130 52793 20542 74628 65403 60367 45328 65105 70658 74882 25698 15793 67897 66974 22057 50596 83440 86973 50201 41020 67235 85020 07245 22563 26513 41055 92401 90274 21624 84391 40359 98953 53945 90944 07046 91209 14093 87001 26456 00162 37428 80210 92764 57931 06579 22955 24988 72758 46101 26483 69998 92256 95968 81592 05600 10165 52563 75678 56672 27966 19885 78279 48488 55834 39751 87445 45512 96563 44348 03966 42055 79829 36804 35220 27709 84294 23253 30225 76341 80703 94769 94159 79159 45300 69752 14829 33665 55661 56787 36400 53666 56416 54732 17043 90352 13295 43529 16941 45990 41608 75320 18683 79370 23488 86894 79151 07163 78529 02345 29244 07736 59495 63051 00742 10871 42613 49745 95615 13849 87137 57047 10178 79573 10422 96906 66702 14498 63746 45952 80824 36944 57897 72330 04876 47652 41339 07592 04340 19634 03911 47320 23380 71509 52220 10682 56342 74716 46024 33544 00515 21266 93249 34196 73977 04159 56837 53555 16673 02739 00749 72973 63549 64533 28886 98440 61196 49616 27734 49518 27369 55882 20757 35517 66515 89855 19098 66653 93549 48106 88732 06859 90754 07923 42402 30092 59007 01731 96036 22547 56478 94064 75483 46647 76041 14632 33905 65134 33068 44953 97907 09030 23460 46147 09616 96886 88501 40834 70405 46074 29586 99138 29668 24681 85710 31887 90652 87036 65083 24319 74404 77185 56789 34823 08943 10682 87027 22809 73624 80939 96270 60747 26455 39925 39944 28081 13736 94338 87294 06307 92615 95995 46262 46297 07062 59484 55690 34711 97299 64090 89418 05953 43932 51236 23550 81349 49004 36427 85271 38315 91256 89892 95196 42728 75739 46914 27253 43669 41532 36100 45373 04881 98551 70659 41217 35246 25895 48730 16760 02988 65925 78662 85612 49665 52353 38294 28785 42534 04830 83307 01653 72285 63559 15253 47844 59818 31341 12900 19992 05981 35220 51173 36585 64078 26484 94276 44113 76393 86692 48031 18364 45369 85891 75442 64739 98822 84621 84490 08777 69776 31279 57226 72655 56259 62825 42765 31830 01340 70922 33436 57791 60128 09317 94017 18598 59993 38492 35495 64005 70995 58561 13498 02524 99066 98423 30173 50358 04408 11685 52653 11709 95708 99427 32870 92584 87894 43646 00504 10892 26691 78352 58707 85951 29834 41729 53519 53788 55345 73742 60859 02908 17651 55780 39059 46408 73506 12322 61120 09373 10804 85485 26357 22825 76820 34160 50484 66277 50450 03126 20080 07998 04925 48534 69414 69775 16493 27095 04934 63938 24322 27188 51597 40547 02148 28971 11777 92376 12257 88734 77188 19682 54629 81268 68581 70507 40272 55026 33290 44976 27789 44236 21674 11918 62694 39650 67151 57795 86756 48239 93917 60426 01763 38704 54990 17614 36412 04692 18237 07648 87834 19689 68611 81558 15873 60629 38603 81017 12158 55272 66830 08238 34046 56475 88040 51380 80163 36388 74216 37140 64354 95561 86896 41122 82140 75330 26551 00424 10489 67835 28588 29024 36709 04887 11819

09094 94533 14421 82876 61810 31007 35477 05498 15968 07720 09474 69613 43609 28614 84941 78501 71807 79306 81085 46900 09445 89952 79424 39813 92135 05586 42219 64834 91512 63901 28038 32001 09773 86806 62877 92397 18014 61343 24457 26400 97374 25700 73592 10031 54150 89367 93008 16998 05365 20276 00727 74967 45840 02836 24053 46037 26341 65542 59027 60183 48403 06811 38185 51059 79705 66400 75094 26087 88573 57960 37324 51414 67867 03688 09880 60971 64258 49759 51380 69309 44940 15154 22221 94329 13021 73912 53835 59150 31003 33032 51117 49156 96917 45027 14943 31515 58854 03922 16409 72291 01129 03552 18157 62823 28318 23425 48326 11191 28009 28252 56190 20526 30163 91147 72473 31485 73910 77758 74425 38761 17465 78671 16941 47764 21441 11126 35835 53871 36101 10232 67987 75641 02468 24032 26483 46417 66369 80663 78576 81349 20453 02240 81972 78564 71983 96308 78154 32211 66912 24641 59117 76732 25326 43356 86146 18654 52226 81268 87268 44596 84424 16107 85401 67681 42080 88502 80054 14361 31462 30821 02594 17375 62389 94207 57136 27516 74573 18918 94562 83525 70441 33543 75857 53426 98699 47254 70316 56613 99199 96826 28247 27064 13362 22178 92390 31760 85428 94373 39356 18891 65125 04244 04008 95271 98378 73864 80584 72689 54624 38823 43751 78852 01439 56005 71048 11949 88423 90606 13695 73423 15590 79670 34614 91434 47886 36041 03182 35073 65027 78590 89757 82727 31305 04889 39890 09923 91350 33732 50855 98265 58670 89242 61242 94736 70193 90772 71307 06869 17092 64625 48423 24074 85503 66080 13604 66895 11840 09366 86095 46325 00214 58529 30950 00090 71510 58236 26729 32645 37382 10493 87249 96699 33942 46855 16483 26113 41461 10680 26744 66373 34375 34076 42940 26682 97386 52209 35701 62638 46485 28514 90362 93201 99199 68828 51718 39536 69134 52224 44708 04592 39660 28171 56551 56566 61113 59823 11225 06289 05854 91450 97157 55390 02439 31535 19090 21071 19457 30024 38801 76615 03527 08626 02537 88179 75194 78061 01371 50044 89917 21002 22013 35013 10601 63915 41589 57803 71177 92775 22597 87428 91917 91552 24171 89585 36168 05947 41234 19339 84202 18745 64925 64434 62392 53195 31351 03311 47639 49119 95072 85843 06583 61935 36932 96992 89837 91494 19394 06085 72486 39688 36903 26556 43642 16644 25760 79147 10869 98431 57337 49648 83529 27693 28220 76294 72823 81537 40996 15455 98798 25989 10937 17126 21828 30258 48112 38901 19682 21429 45766 75807 18653 80650 64870 26133 89282 29949 72574 53033 28389 63818 43944 77077 94022 84359 88341 00358 38542 38973 54243 95647 55568 40952 24844 55413 92394 10001 62076 93636 84677 64130 17819 65937 99715 57468 54194 63348 93748 43912 97423 91433 65936 04100 35234 37770 65888 67781 13949 86164 78747 14079 32638 58738 62473 28896 45643 59877 46676 38479 46650 40741 11825 65837 88784 54858 14896 29612 73998 41344 27260 86061 87245 54523 60643 15371 01127 46809 77870 44640 94758 28034 87697 58948 32824 12392 92960 58294 86191 96670 91895 80898 33201 21031 84303 40128 49511 62035 34280 14412 76172 85830 24355 98300 32042 02451 20728 72535 58119 58401 49180 96925 33950 75778 40006 74655 26031 44616 70508 27682 77222 35341 91102 63416 31571 47406 12385 04258 45988 41990 76112 87258 05911 39356 89601 43166 82831 76323 56732 54170 73420 81733 22304 62987 99280 49085 14094 79036 88786 87894 93054 69557 03072 61900 95020 76433 49335 91060 24545 08645 36289 35456 86295 85313 15337 18386 82656 17862 27363 71697 57741 83023 98600 65914 81616 40494 49650 11732 13138 95747 06208 84748 02365 37103 11508 98427 99275 44268 53277 97431 13951 43574 17221 97597 99359 68525 22857 45263 79628 96126 91572 35798 66205 73408 37576 68740 83335 90079 09054 70828 98187 23048 05758 32734 18115 19028 39984 42065 21374 08977 38502 08666 04959 02724 05610 03060 96601 43700 35444 51633 57874 19237 20174 78026 85216 03189 96209 96355 89007 97483 94136 36593 67846 52449 84852 50490 70876 39949 06868 29398 86900 51392 50197 17579 66357 71218 84199 38124 19081 34343 42315 96788 97570 45223 90702 52667 99459 47750 92761 62932 20123 52445 92024 19099 87142 75080 95227 33119 22791 88522 96470 53663 79429 39552 71842 64904 32662 78116 71457 85070 46042 40884 68393 60823 87273 12058 12625 30638 92243 48489 71551 11119 63993 62700 06119 16808 00889 21390 90317 19187 57922 54209 84361 17649 11593 81459 57921 92844 84856 38181 70941 17717 99469 88152 83685 24952 31376 22176 96198 77806 94749 87770 39573 32628 14815 71898 80246 71668 86775 16665 44418 75619 63302 12907 39667 49562 68969 59658 44239 11951 90360 58603 06401 51384 79434 03866 05970 39449 23539 61161 54506 21421 36991 04744 51271 93944 25480 60778 88210 87594 37062 60489 86048 50470 20476 18770 52360 32593 13242 37282 92141 94537 34918 55823 21768 55234 28441 72901 56971 09829 07670 91071 01962 52021 54934 96114 86365 00077 77225 44430 19720 22355 63529 80137 75512 47345 72844 63044 75450 03065 43714 26658 19106 17635 89237 36540 79731 04732 03413 43474 51211 43266 49576 29714 31050 06374 76882 35569 72649 31726 09867 70111 22657 40280 68814 55341 13752 01952 99539 25387 46362 54918 64225 23062 13430 20137 75167 80265 76811 73864 90649 36818 64312 18026 46343 31038 96238 88612 79073 17969 27303 77364 32244 92999 24765 80514 07224 93977 68554 62929 51615 00792 17576 99828 80469 83514 44368 35735 04986 62810 88555 22992 72014 36563 29912 38776 09961 54581 31375 24285 15033 15006 99146 28047 70089 42455 66601 84250 95086 10654 57827 59593 89731 88632 57749 79353 04833 22471 93919 45038 04757 61368 66113 11065 77837 34022 09502 98501 69408 19017 22751 45369 03673 14251 94078 08715 72302 38525 19970 15235 19375 87098 16087 35677 33550 26120 56617 20606 74937 38726 08017 26797 17677 25388 88631 54276 16452 16042 41450 00056 15452 93071 01738 78401 20210 68909 80026 57965 36240 15850 97566 78461 55967 58554 95053 12803 32688 00491 60945 48739 88159 86239 02165 65377 75411 46614 20492 75157 15644 95986 99924 94498 64449 04567 97869 82648 35035 93454 36427 83309 83224 87512 10843 56561 96285 56047 80253 93140 76169 89009 19960 97507 20405 84211 28117 68596 84892 37672 96633 89196 24171 66070 08228 49687 76861 13386 86949 08114 47337 99460 71276 98783 73414 26573 09823 73652 82489 44968 72025 95219 63355 17789 97386 62493 49462 49585 26385 27574 65161 23615 20599 11764 59643 23641 04087 26857 89395 30170 53706 19386 80959 72977 80547 16917 00893 50339 64622 88018 27349 43881 71403 66273 08052 08128 46310 29386 35656 24653 12684 31663 06720 71076 60720 35866

35020 93602 27406 95441 27207 94593 47803 65724 86477 53884 43026 21808 41855 70763 02377 28367 37070 28193 42686 20108 61505 93737 86991 71269 86122 07120 43862 10264 11745 67168 99560 35601 75368 56679 18718 04381 89865 99169 07283 15577 85871 34957 48886 97084 02397 38454 28613 94127 60953 06264 13717 94118 44608 13189 64263 30475 50924 70517 09415 83468 33273 45711 46059 49259 77712 64218 61406 03794 97431 24452 12363 89134 48859 25621 86705 76869 75348 42002 74257 92735 13362 07915 69851 03667 15814 99736 94689 84470 86281 13953 15487 19872 53085 24143 86861 42085 48355 77479 79088 38010 51677 20426 11489 12375 37617 91203 07023 45822 54586 27068 46112 13170 74935 23055 05512 50003 49752 20887 39890 69628 08948 14194 77430 40766 55638 68813 24296 15989 97972 44013 20478 62284 87335 71688 90471 21735 43828 20279 27551 33740 41173 75134 61782 21314 10783 94313 67194 84844 62930 79018 95862 94904 06176 81209 75553 23866 25374 31098 88074 43904 38548 03137 83962 36443 36785 65902 09235 84833 63984 22102 12754 83393 42631 06650 47042 85359 98182 63304 17573 55027 06293 62476 67342 35137 60749 80118 27273 05616 56343 79015 96967 85396 54600 51892 46332 79891 09432 91188 58351 42193 56269 71062 90578 77775 79551 49638 04110 38472 99233 43266 61499 24665 38642 76288 53036 81252 67590 58186 43462 58933 97863 30707 24450 04731 04962 56140 50334 73611 92905 82501 38735 59952 81553 61818 55610 02947 09727 10036 78111 98202 57922 64113 60227 81517 51427 20079 89796 47860 41265 30686 62995 07264 69504 92243 48324 46495 91233 01654 44225 67920 12163 31026 87974 40204 18628 77610 44142 43026 99508 97947 37484 83362 45289 27359 05180 53705 31221 95281 48481 93412 19075 65641 67179 39195 64614 29266 05494 29189 40562 74962 01365 84243 13707 93324 06269 82347 15611 64856 57999 15035 93543 00079 05687 09785 39126 51245 90429 61628 30359 80246 84782 11486 35561 92950 78585 85081 38717 91584 10278 35204 61883 74999 44903 29065 20828 46449 99684 26389 21747 79498 21700 30602 79252 55762 16865 17184 50788 14842 45426 04712 64594 06107 42667 11674 35902 14463 07127 94269 45608 25946 86443 37613 91238 46983 75263 67333 07240 42421 40745 97705 36567 73996 81420 31549 42109 35121 96237 19151 80689 12581 62672 01862 45514 89252 99562 10518 12567 42928 84514 97286 72975 06694 14903 89101 79483 02689 59272 94694 21176 64763 53872 16908 77487 43846 84293 27482 62839 33385 59697 76849 17362 36055 59857 22591 75762 83324 52324 27467 80790 91483 65787 89187 94851 92030 99908 65839 76113 96243 05590 24849 40055 10743 52761 02557 25242 23116 07011 61530 64038 16075 40537 32105 21122 11410 29882 64161 13404 29845 36231 79806 94251 61828 10664 37146 48758 05716 67751 06209 53995 43181 88432 26429 44545 29364 66414 48559 64231 50716 19368 01906 10099 37329 55916 56586 23387 60360 91805 62179 52633 56388 49594 87031 35030 44896 56024 81627 25886 22008 67360 61278 98921 11408 45775 19683 03511 31909 34784 41016 51357 80910 01735 54691 68928 75377 65506 72844 43200 43816 13218 14520 63580 64826 19543 65036 41359 99719 74828 41391 68647 29144 58814 27602 61967 56828 96215 10900 02129 32023 18038 29601 01309 41183 48631 75803 86299 82131 16414 45273 34794 88370 39967 76530 52454 76453 34489 54718 11951 96061 54728 03407 08910 80407 91565 73406 31500 94950 51542 61967 85461 51691 80874 12036 13548 70502 23551 66882 88300 33471 66369 66725 90764 37384 14883 54952 09734 10586 48198 35150 68093 82268 41149 44841 41979 65235 86334 55470 02928 68054 90755 88176 98973 49578 41201 52015 86019 67648 50132 62422 88024 60585 73177 17108 88759 30473 47757 86071 97563 50681 36379 41296 53917 34365 93486 34086 19718 80594 51651 78578 71750 24909 19165 04185 10250 41218 03742 73482 25304 76455 75080 18946 68269 83801 73083 24647 90693 44846 94787 56162 70516 40304 12334 76785 53428 57626 25715 77344 64841 00486 46796 54566 45216 09823 17652 34607 04259 79705 49449 10067 45824 16398 72401 04644 26496 41094 74052 74555 80998 18397 69572 32766 37648 64775 40219 94099 51534 67657 61712 52513 62719 67145 85488 82628 59726 88448 25636 73994 09949 91252 79106 82582 10834 54198 87455 29032 28819 75414 25788 22156 45076 74579 23772 86946 70644 86128 82289 54852 84063 53158 90875 35669 25713 16712 96495 13218 39174 85358 58900 40960 87993 63390 84043 66337 12498 13575 73734 48849 31057 19402 14265 77260 81044 47714 47797 04291 43040 79601 11796 57677 00670 00876 06260 29380 80673 92165 04666 07828 45423 08370 03906 91479 05498 46564 97093 71079 86396 49137 01426 34065 57047 21457 70765 76701 49744 20282 90982 35340 51050 41995 41507 57996 52763 16576 53961 55491 77414 79685 37889 63016 00606 18177 48021 46556 03243 15030 47665 97853 29090 23742 58778 56864 19613 10401 04737 37169 17700 97377 08521 98395 90545 66642 56676 64512 43638 96479 81646 25151 83147 19348 14676 31755 97748 06565 43933 70948 73603 63169 65628 07631 56980 69900 20920 62823 63415 24221 28733 99619 90014 65284 12066 15043 03240 97792 55426 65791 75535 53240 10780 31917 57828 63987 36194 67049 94701 84522 98314 57206 93478 89175 31411 99593 94573 77127 11798 16811 95864 36868 01641 50728 02932 21009 87678 72513 37941 38903 95373 24370 09852 59160 03291 45427 46693 26706 51239 19182 93473 56182 89964 69389 37459 30650 58578 11543 98626 21890 36295 82329 61697 97355 97494 83945 71924 71016 43824 52216 26288 46002 65688 92778 87668 58133 02645 52508 09865 37666 60028 87902 48728 60966 62672 02748 48574 86298 12411 45362 27511 98683 28769 75609 11059 98016 18015 60787 55993 67563 18613 49756 89554 68853 76755 24256 71310 81678 07171 64760 21234 08058 03141 50960 52910 78631 27731 44164 35584 90888 45345 75133 44596 30431 92352 17127 67005 49155 18803 54008 35104 29341 16331 47481 51520 40604 31309 04746 01391 80235 36555 22290 91877 26125 56043 27821 12513 49318 98534 15885 73988 66345 51706 21113 80853 21855 78029 91965 34205 19574 95962 89487 61028 85054 34077 18827 52885 81362 00424 56519 42012 58985 08639 04606 82814 15210 29790 35744 41379 19996 64840 44371 76070 55788 86946 83449 67069 64276 92706 33048 81946 83928 15825 38686 37286 92644 44185 43328 82205 19020 05872 38855 54247 44345 64800 97221 89375 33846 47545 16857 56513 51991 73705 87868 04962 44213 75832 86274 35136 59962 28252 15844 83558 51621 36132 51291 94489 20464 54078 68814 36053 49887 46263 13199 02643 32125 21977 33242 10062 48484 62937 55487 62973 75925 79094 61960 39213 38770 54608 82509 05688 48841 83718 30813 07806 59905 06592 03458

91392 08043 21864 43294 90620 11229 73474 02634 17590 27642 49549 81179 63535 49975 46239 45219 91573 56313 02618 19798 39287 59120 87802 64699 72318 39669 60484 34284 95898 37847 95547 53920 26398 07206 09464 73577 99171 90517 43525 46023 78950 54632 46599 37053 87167 44524 37103 06332 79457 28206 89965 65738 10749 67005 40784 44983 52998 43367 21449 80971 00431 45167 55453 60862 96745 48330 11557 12787 32554 07306 70214 65265 77491 48234 78960 59208 27483 22900 12566 54266 79950 55012 73905 14729 52172 12084 92063 00900 44785 74248 47693 02439 13886 99913 59735 62420 54881 27016 26823 69311 30049 19087 90534 97032 36098 88025 64035 95325 14771 80451 22546 60479 49890 28444 01797 19382 58746 78111 86915 43920 93508 00684 45152 33387 02539 64749 01070 21433 97796 18127 03528 85892 29397 52244 93371 95554 37670 97557 71579 33345 36203 87239 14247 98516 92787 22752 94688 91139 48474 63928 43051 83056 15344 03695 07317 26764 19908 16417 85744 18340 30995 54126 97796 03243 25037 61122 81105 84556 34134 78901 42779 06357 84579 79394 29843 41144 42696 77516 90327 27713 28488 42365 01962 04740 21811 18742 33851 92446 62226 96214 66686 52777 08299 68713 07548 73859 89772 05038 13570 00309 54491 20354 31997 69188 78079 38458 81473 85188 57613 60766 53686 53183 85062 25308 85804 73501 94412 33109 77241 42002 33097 09003 32719 53274 54646 25910 83376 02710 80912 83733 96600 43967 05613 86974 54987 30603 23241 13871 87592 14570 24160 00308 04795 98832 66167 07909 40337 90162 69815 26491 96532 40608 88747 55429 27095 58167 96471 63891 03258 90685 92980 25828 71778 45718 41664 78859 79589 29441 57923 27137 44297 47969 09313 98089 12221 80071 36723 03018 53020 86490 96670 35097 44343 00541 29404 37480 07014 57134 13104 95014 76677 48192 31078 80316 90636 65573 80076 62062 15809 33093 83192 00481 59639 43135 31341 17170 65181 46176 18389 43089 14821 34657 36186 55906 58660 67137 83536 68487 02646 25943 31041 03170 56461 42244 19099 91118 08336 24055 95889 51535 74062 90508 27280 99569 05654 27984 31654 70113 23037 28896 72156 70734 33827 89351 44280 60731 32882 36729 80851 08440 82496 14254 97324 05678 09840 97492 98992 38771 14132 40334 93634 88697 78147 51489 31940 03394 10087 42278 95819 93876 83355 55721 93293 29239 11382 55436 60484 48768 21672 28637 71450 03092 14841 47427 44422 44151 16381 39302 13749 62516 81082 36112 26978 42478 46690 75111 34587 73408 89338 72971 14496 52346 86857 59161 15388 47896 59053 55930 23285 72695 12611 69264 48908 63081 10667 80612 80219 13996 58486 81097 58382 56978 09617 56213 08023 30446 73646 02141 18092 54595 16279 65494 50858 28147 85993 82276 02930 00611 18327 98993 25309 55300 96388 93525 55802 60212 65589 56878 33491 08171 20631 40615 18022 99117 08375 47593 34522 84646 43329 22015 40189 83719 74804 48822 80966 56498 44152 08397 88339 76611 79720 25450 69440 70931 36795 80706 18289 15713 62366 17169 78818 20833 14112 60505 63291 95294 86068 55486 66638 00235 42378 03371 34802 50966 60382 51264 27850 29278 67660 87820 26065 33976 89029 18418 48235 77736 79476 39721 14669 89897 82952 53011 17619 67130 92575 30620 67716 86277 15901 81028 40565 74262 65749 78223 37718 79851 95845 04166 09148 96191 79125 72167 77481 42342 03618 61231 56563 43304 99537 02888 89290 55474 94561 48016 94770 26730 53398 33453 29518 35849 80098 43254 19235 10339 54386 49183 48360 63518 20248 62588 11461 39863 65888 83775 51199 71116 36207 01519 82455 59704 37731 70723 61778 08886 93151 19116 90177 83463 61630 91740 46263 86758 24740 95825 39339 28847 86179 46084 91222 28500 61988 19341 59110 63771 21534 04957 96396 37230 87495 00288 67451 89609 48299 29696 58354 93273 62511 77586 90778 57962 09517 24301 44574 77015 52425 10407 78434 97687 30471 03821 15360 55998 05094 56832 84583 39643 86327 68473 88753 51831 72782 37127 74060 80635 79370 28539 69206 86038 61219 67800 78650 05070 09809 15551 36034 87842 79812 54882 85416 69891 14399 84460 17322 65200 93875 00752 98274 77787 13614 19765 48992 05647 47396 51393 63100 63406 59621 14021 80866 55701 67896 39083 47870 73639 47678 07940 20275 98710 83284 90814 19884 21806 60463 01368 83128 77094 82259 54602 93266 51114 67636 10130 03356 67949 93232 90930 38805 35316 71315 74323 02845 44991 74309 59162 49739 80415 40814 31493 13012 97936 72426 19643 85413 63914 13847 38519 90145 24576 74479 67021 97105 53331 81858 02278 16481 37329 93228 12868 87100 61292 81492 11220 49282 25522 46985 76692 63524 35862 01341 77808 52606 61918 05854 92859 35992 79969 42363 65702 84663 90128 26753 87189 46371 53502 56381 63696 85747 60789 86197 33167 02093 22926 22193 62280 77088 01064 19312 69531 63417 95406 88150 80811 36886 18003 21047 04369 00987 44373 59948 28182 75277 71101 87707 64974 83308 90362 81193 64357 06727 88057 32924 75024 36962 23353 50706 97713 47241 81461 10221 44525 84157 88331 24420 60117 84209 24524 36348 12901 27150 69477 52712 53543 11928 85755 49299 06690 59699 48180 93129 32467 73300 25647 47850 50542 28363 67364 20085 01044 72063 44809 79220 83328 41935 62814 84549 08756 51980 38820 83183 90705 02216 44269 75932 67183 11752 77899 30829 78000 16878 83650 04952 84141 83742 05447 71929 71769 44619 12402 32729 61867 44018 96481 53236 57353 12014 20972 21741 70999 65618 87705 94815 24200 60325 10362 76433 79793 18254 05914 24758 14303 06935 34008 97807 63230 67126 47284 66477 57413 75009 64967 03662 82114 39663 40308 01188 75678 62714 98613 67815 98838 26177 70224 51984 58176 31887 28813 79479 36959 09684 89219 18751 27679 31062 39430 48479 76680 44328 62802 07727 70989 40452 42193 49248 77532 26200 84734 61002 29575 52910 88209 89304 53629 37852 06154 61925 58106 23600 13194 10072 57104 02972 98567 22017 56546 50049 97256 85164 10611 96860 29957 95037 29956 43395 54230 42841 38877 27620 90342 45082 29638 92967 24188 89935 74603 26378 47302 65174 76915 25185 02884 57482 83680 02666 96169 97042 32906 36012 54120 97055 11055 42055 54977 46332 53273 67515 50058 40313 55695 84594 58655 01980 19546 64335 40468 64487 30427 98055 79543 45372 30923 85244 17232 15976 32494 91808 59343 32543 12181 98931 45377 93613 56612 58148 90982 95094 21236 27567 33800 02783 00138 28089 01298 28694 33595 51491 89906 99665 75717 91856 54675 88229 52180 06447 23301 12727 51256 43627 43844 23019 90293 11990 93909 54606 96748 85135 43544 26666 18930 21321 62011 88150 77097 25166 25996 40056 05241 38244 60274 02279 93227 26373 33002 68269 33602 69174 68048 15399 66066 02852 49399 08473 28844

09349 26990 81048 24686 40492 78499 89821 20452 56668 63002 82602 61374 47463 95758 68146 42412 85537 21956 60432 79622 13974 82390 21172 81319 88457 84991 91831 90119 79774 70625 27131 35552 42838 99564 20634 86903 31536 27796 12494 99263 72792 04109 25242 46491 23419 28481 46248 03339 65306 43276 10822 32952 64938 26080 36057 33074 59676 96918 38646 84404 06109 15351 21683 03914 61299 81025 75922 27159 90147 61324 22433 87341 09210 61714 49344 00241 12494 39289 18961 00824 54368 91122 27045 64306 55979 91361 87801 87466 07970 53505 48439 68984 49721 31117 44601 92983 22573 98842 38564 34807 96937 60292 71780 06952 09009 61682 77203 18814 14572 68471 34262 70720 56481 11036 53263 65576 75551 62033 57501 58430 04121 99692 19653 87256 29891 33727 36651 78685 10144 23485 35113 94293 70341 19226 61714 51781 63682 91944 43357 67786 88188 51508 30397 90051 77377 62188 19961 71475 57172 00115 81081 55388 98383 03324 55321 75335 76023 98093 36800 26957 54228 12445 89836 61669 53138 83739 53130 19280 75620 86115 98857 74091 95232 04013 65302 15458 92035 35704 48923 27803 11281 93043 03012 03139 92425 69091 51013 36368 56384 69478 45865 32636 28092 20146 93351 49487 85555 93724 27435 35135 24007 62845 97773 64273 96133 65594 27318 88132 77691 87160 16994 56930 57702 86667 39770 14462 17888 69736 31321 22242 83732 13584 01386 70471 51296 13135 04064 64245 48063 07472 14143 17061 88404 09020 59762 05367 95717 47916 27843 59733 10630 03808 73921 75901 65223 73755 64719 96349 13875 90479 59888 49105 04041 44926 57250 88640 40905 16042 32479 38851 83808 24889 96773 51797 03806 90995 41250 74065 34821 35993 98386 43860 58559 33907 63011 77710 41225 95952 79070 53088 36027 42091 88688 31644 65386 01327 78942 79207 22336 56557 64564 16287 53627 09475 44813 00705 03777 23478 99766 16953 23044 97402 00976 35001 72662 68216 13091 27379 37466 22863 19957 78739 24928 19245 32045 16583 69213 94914 18514 43366 42797 45941 75105 37547 01126 66594 37465 14070 49362 89029 92647 48243 53678 82100 91675 40839 48650 60914 38620 79988 87051 68327 72631 01625 49622 14522 79012 05989 28736 98112 15944 70604 99429 63509 10958 12654 57621 33171 82917 76284 99317 01759 80360 11615 88866 98864 01419 50893 74984 28180 74538 73978 00131 43683 07451 10849 13533 88870 70724 01082 95712 66015 08732 07008 02458 51941 26239 13984 55045 69537 46866 36701 30344 92714 25430 98242 08909 11553 05249 73819 67014 46399 83900 26040 85531 17611 70696 93161 55377 06431 03565 94709 32122 87910 36363 54552 97372 70945 26828 33134 10927 80548 59466 29155 34936 67502 64116 13829 32529 89084 04061 62622 89062 35266 99193 92937 14003 70927 10943 61603 73399 72326 36809 47985 78102 24999 26380 34829 07688 63725 58117 66721 31753 14931 53970 19302 90538 38577 85050 21450 85625 84776 51835 81018 79602 16658 45437 90476 06543 12683 08473 45430 25536 84744 44840 06746 89639 46824 85122 84193 19415 88034 71419 97607 91126 86691 08732 81895 26012 01023 63393 07649 59628 07156 13326 49538 99128 68402 30867 28422 88282 05325 38393 79340 56465 45874 41335 83659 88664 98314 19550 01427 51960 16581 02799 98022 47783 85765 67553 36914 33967 74145 77951 24695 09942 03664 17246 44321 60416 93332 36132 59763 65883 02770 39181 72592 40990 92337 50534 82728 87854 86198 08049 32752 44235 77765 65604 91792 31164 36201 59579 48875 53107 55262 23005 87680 37750 99413 68132 62486 39082 77135 89485 01168 34479 51381 41346 76452 54168 79261 21662 56093 19861 32103 40869 34134 48364 60805 10273 50814 64479 09894 03850 87668 35642 45891 97551 93514 33009 41922 87515 48401 16591 53708 94477 73816 11145 21794 80906 20408 37204 94356 54645 80438 07301 73326 33956 40209 22249 98916 94751 22328 52642 52257 57383 98930 64688 03030 27204 86393 95842 39891 23776 41840 43738 96158 36781 06139 21948 32883 19660 56102 37231 45183 99393 29025 63314 01552 19780 54273 24532 56510 61370 00365 83645 03668 00839 85397 49965 42668 06136 77881 90194 92879 85407 06208 22474 97255 22210 85505 72127 50156 12058 33520 77699 90996 54233 30622 28166 61779 62752 39632 86684 76830 49394 99666 12178 48236 64371 41281 97084 48317 35141 81385 67890 12224 09699 27792 91216 12559 08931 92070 47499 74370 06706 81228 35447 50493 63348 02280 70687 88768 93649 38760 06909 80436 58279 37876 76281 54996 56542 98153 41560 62251 87507 99055 85220 62699 35335 88428 87850 01353 25488 47626 32250 66359 05775 62713 13564 55773 66307 11413 53959 36438 23535 03831 75772 97114 86858 01752 34787 59124 06144 61065 36852 22412 94383 83292 78075 95400 77983 31685 62899 37325 07779 74481 49605 66890 62277 68391 37481 43616 30264 35928 62917 98385 26283 38294 76696 17233 69387 63824 54655 40332 55222 13488 60536 54953 03452 94749 76210 19067 87039 72587 30970 25604 15989 78769 61500 00837 06323 64710 68662 99694 72302 53645 48671 10838 26172 59431 51245 22079 37203 49787 72493 90261 67706 41653 31180 64294 29730 40721 20090 67027 67657 37363 38682 90370 26477 68633 51172 38295 69792 83264 57204 83202 37950 93543 80783 96641 85511 18729 09288 87489 99944 51645 53973 62420 92625 48925 99980 28369 17350 15492 99838 41141 12937 04135 40661 88247 68424 63930 22208 87401 44304 86077 02136 49399 40310 30241 33531 54646 07009 85557 81181 15899 34005 17088 91819 18093 74324 33863 41724 02836 24566 93974 55040 67456 98888 55571 00168 60748 78635 71100 13080 17934 04645 12771 87197 72575 42439 29310 29859 54720 70800 87738 33672 55816 43089 87038 37591 84622 62480 67626 55114 59748 89738 43109 00423 84999 67765 05398 54751 63204 21140 56292 55172 09418 98096 03519 95934 88184 51122 08138 66547 37542 57345 52145 84021 04028 45225 61675 92189 89479 39441 64864 59522 72090 77860 46514 46577 42786 44835 12168 82430 95746 86847 48949 48223 63245 00190 13810 79176 89362 34965 94791 99872 42823 17220 98806 93422 26181 79184 36284 25097 70492 19497 17479 81545 93579 74054 51565 92888 23645 16640 47519 55817 55984 73551 75662 50196 82114 77313 30673 84029 79844 31651 71941 23866 50084 10103 83509 39440 44903 73974 39533 56802 52448 79013 92363 15859 74993 95505 59792 65279 20059 71337 35987 74311 05790 83625 44555 87569 88777 48069 97703 21884 98494 15179 31950 31487 32983 00541 17114 56705 79594 08596 96466 64346 15386 38155 04266 45975 84587 72613 93447 97096 23030 12380 67960 68715 60689 32908 55807 69461 04944 94204 35115 35440 54894 63432 92994 35938 08150 44697 35672 61790 65162 34283 65277 50875 44656 69476 58868 46294 91917 77039 20926 52349 64492 32119 74675

73953 94860 57612 80354 89307 99580 56938 62727 33578 33142 19590 06445 99104 06797 54211 29570 86946 61905 57003 06932 27383 49758 54106 31208 75573 67506 74227 97876 17856 32677 67481 00088 25720 92532 94232 03768 04685 91655 08094 42277 54425 21762 85778 00472 06896 23401 59102 78682 19897 41036 02019 49858 27720 12562 77612 63610 01624 20683 49733 89932 31076 93822 38287 44550 24165 78362 75071 18780 68569 84742 01618 08523 59358 47593 30115 09786 48714 54176 58714 57155 12996 28871 53275 29905 48211 21651 21007 50645 13432 92155 61139 04376 38152 51730 25337 90556 72722 80212 99862 40865 37420 30614 76130 23140 05618 78550 43907 31921 29864 22851 60665 42376 36897 72963 64874 78985 93820 61872 97850 34512 77093 36259 04656 84597 24547 18943 16018 69247 90149 43596 53674 38463 04686 91120 34305 38318 17713 66746 28376 32086 32944 48833 84536 95694 72094 54932 35352 94090 94359 14451 66821 83393 45298 09439 74178 17656 93349 85947 34145 34621 13422 77872 70461 61280 69956 69771 46200 91562 24296 21803 25296 58144 48416 05938 13441 21692 69910 00628 07156 79018 35952 46469 71618 57673 70427 16833 32810 44169 75217 34906 71443 98140 68889 20492 19375 89035 23598 62253 25533 96135 84746 04076 66091 91413 63176 45895 15765 82271 02910 32388 25320 59421 98490 12648 08643 21132 10308 60024 49197 61282 39718 31746 73150 49523 66434 43374 86468 95469 08673 94367 65752 41028 68916 70361 66736 56928 13009 73298 90863 15419 40466 38466 77042 20486 51839 68157 33690 07042 51115 72794 56587 62450 45254 36388 23247 55400 91632 02986 02601 54126 69265 64209 76935 24514 51858 08169 30882 74244 56309 83277 64144 30382 52108 62636 62676 68837 74264 89068 74586 69514 24392 70151 79523 37785 04753 30155 29610 41424 48770 63085 10288 15977 20350 11479 76396 20401 47390 10838 16383 94045 64677 37345 72003 72770 75056 94941 92330 74194 94290 34683 84057 60762 28355 18014 70457 70192 82423 63177 32791 00755 32598 52883 02119 43720 13282 10051 68465 02137 99656 90887 14122 58164 66410 04429 67548 87284 05079 88424 03898 46923 98440 27336 86889 84685 77522 61798 38986 31335 47185 23196 11509 71284 41561 51920 89372 72297 51549 03157 18361 53307 38893 72088 18852 48809 79685 89257 08716 77296 34080 17397 45975 30055 01765 29894 56137 97188 97569 72579 42857 82622 00599 69438 79078 10092 90204 77447 32526 64830 67981 79834 74907 85561 62782 04847 49592 03569 95603 68797 53680 50617 17931 31320 08123 68412 73436 16744 65844 13985 95924 06770 50200 25476 90080 01196 26619 86528 56308 29534 55086 79982 07123 84263 53610 36469 21586 81134 86805 56442 51801 95270 68613 48050 53865 26998 89447 64303 99218 27159 95737 98230 93148 66962 51088 24820 75766 78079 97028 16198 77570 83006 26898 26925 64428 51072 47301 56528 22964 68654 08062 35290 43659 44114 20490 20921 83859 76258 02085 93001 40162 70772 59333 69707 77661 39241 10079 14788 65666 99411 45497 03380 24047 88923 54801 72730 16104 50391 51101 35142 07631 40661 88346 07415 58580 88723 08682 45013 41140 43979 96222 86811 99629 22842 57809 66297 86930 18948 94803 46657 34099 27274 17519 41967 89999 04456 24419 88317 49262 93719 55250 75347 90840 41566 73367 05158 93782 98054 45942 55713 12812 67297 87769 44385 13049 32954 06190 22260 44479 13077 30511 28631 13592 96401 66997 38306 58749 44360 15379 40989 32364 53546 59011 55503 61777 62964 73101 38982 72192 44148 24036 56699 64598 98573 66865 68434 76320 89504 31354 89883 72004 25171 96103 90321 78000 44175 82148 91553 16653 91752 42956 29290 99257 74233 73611 67213 00229 14775 24346 76699 60408 86673 37413 29155 00668 82972 62602 77629 40119 43785 37740 14137 40778 34803 34057 06812 64698 79787 12824 22274 58206 41737 18775 86546 56798 92963 16666 91959 24358 84912 22286 23613 10346 82888 62029 04737 79759 93596 28776 69179 65458 47547 16836 41030 30129 97837 52231 70151 53231 62992 69086 97149 31194 73226 99720 60099 69475 92024 73516 71350 49329 55187 08867 47695 62646 90703 92380 55524 74170 27156 08963 57645 25082 81663 20402 79087 52045 83898 98266 24854 64572 16888 34969 52902 95351 96220 33474 92243 57268 55003 14176 70643 31780 94745 48527 55948 08719 72114 72845 37309 00281 78206 73342 84889 66671 79562 43017 21315 13726 11020 21346 31086 58215 32132 42365 63553 90533 17697 52880 11198 93600 76061 09754 92232 14859 39224 04534 55561 98854 47699 28063 79080 06127 33522 63557 44080 60693 65911 18725 55470 71452 86701 09343 03857 80096 43156 42821 67202 20751 52594 27074 42256 41878 52701 39652 92679 26242 17046 02081 89065 10162 37713 78361 72628 57340 92839 86236 72395 24029 96638 76049 15873 58120 89905 39507 22727 62610 98923 72532 05435 11928 92186 92900 09313 58158 45778 55227 59211 88010 50953 20351 44842 29284 32064 08930 01739 22290 35811 95272 69596 49359 63303 33939 43382 26617 31173 13860 36652 65896 17670 74013 20658 56371 86942 54577 65065 61075 40730 32550 05779 96121 45162 69398 33690 58787 66839 75143 40638 94287 18700 72386 31722 40418 94503 50869 86395 39580 92445 05126 67279 13182 67020 47857 68207 84227 75027 38331 80063 71223 74471 43146 73885 83932 53512 68063 16980 12326 68200 81940 15340 28437 52778 61432 04025 27016 43333 67076 82219 15657 68965 55139 27712 46234 38031 38069 52920 15846 12046 75021 38264 36381 61283 02251 76157 01317 69373 42130 64338 86050 85907 30435 65806 78611 90665 43860 93983 75679 56352 67359 27971 85211 80150 56456 45021 65502 61017 72922 93058 44748 17380 26361 14451 03099 13285 07880 98766 00417 02405 95887 07510 93948 66519 61898 16385 38797 60955 07662 65339 80810 53498 92529 88893 35777 77687 69556 51797 66265 01373 05491 83034 74486 88398 84525 08925 46580 94490 74187 93019 43999 46358 01076 33299 00559 96139 71022 82079 58003 71491 35208 61665 25265 63563 64006 75117 29387 32046 16489 55360 74077 65652 34704 08408 47352 36011 65409 63417 58212 07477 10786 40564 66111 13100 88540 15987 01802 78007 90294 10815 85551 14732 40861 33932 86661 51782 65952 13419 40913 34533 43018 14000 05007 56883 77950 32863 38323 71301 51964 17920 21286 86303 73880 95694 17151 49663 30805 59188 28202 69788 11322 33457 97734 58653 96075 70267 18215 88308 47615 38534 10859 95082 09415 98743 55131 31676 17120 84335 46185 33528 50904 56303 77015 21628 38998 87829 88170 63661 46807 12672 11364 83300 07316 14082 97004 56011 19994 60415 63184 46165 93226 61111 82854 17620 29703 93377 99232 19767 89424 91568 80390 92602 85824 15676 40932 02123 61821 38588 29152 55093 64617 36910 25639 21972 97514 49804

89594 74347 08234 27062 66136 16737 32931 00803 40624 90614 42430 49910 66703 39501 98172 65157 89483 60966 94395 23165 77884 92548 94962 50104 79158 27254 92972 23754 04777 22409 65478 98052 41007 96719 07319 18649 10528 61653 18758 45418 14316 21488 24952 40049 92699 34904 96049 59424 34511 32272 60003 23374 74850 25939 22085 34939 86570 59799 53480 66440 36643 34928 27675 53321 96010 54297 51792 05243 72173 30792 71708 39020 25259 68127 70578 37661 69335 73661 63379 34062 93308 17992 80300 15703 08781 03800 00720 10585 37833 73837 72588 83618 58195 56252 22700 36793 54541 15229 22797 14630 31621 69487 64812 29026 90683 54059 05453 48916 61349 71424 18009 75836 99594 23541 23296 91229 38403 09264 25634 19074 48834 45165 52541 92210 73009 48650 34109 85576 06637 93042 10889 43180 74891 52618 28092 77302 75386 55599 47808 58603 77019 38148 26257 31675 93785 47200 76000 96689 79228 66711 88741 51668 39242 76193 45456 67010 66895 20713 53619 10782 81387 47399 69533 87385 90988 33676 04123 14104 12569 47642 44172 47975 28692 81953 96981 98105 52911 12690 72381 06657 31631 45752 64244 30335 16151 74428 75105 55867 18812 42608 36791 47251 12799 19999 36798 25144 52302 53006 53840 74763 14669 18541 13372 25966 54467 13280 82928 09319 83263 94798 19597 30875 95619 04425 78681 34339 34532 51223 77573 11280 48849 40285 92140 36739 14141 37009 41154 08220 47613 24932 02155 91265 65203 26918 75491 10083 14056 56945 30996 74684 72755 94913 23034 18410 60880 30531 06454 22599 04074 32769 30459 97852 01117 22995 29285 19556 36066 04907 41099 14604 15170 09007 18964 58351 61435 21274 93764 89535 86592 80902 17149 50618 64111 56055 87104 15897 54606 48670 69924 13055 24520 35831 44995 83273 84017 51362 56506 32218 04249 59549 31765 20313 71161 17435 98160 79562 97408 36108 83611 22727 89843 83041 36121 32327 46757 97756 81675 36736 37739 11511 22777 36371 11493 67226 30159 62260 08140 07576 09003 06237 35510 39342 82776 76492 85270 89513 53419 69724 23183 93060 33947 50803 11503 13249 36042 24811 40548 31686 13004 40338 27221 84051 39261 44743 38276 57515 75763 70559 82769 38473 61280 89332 60346 34211 86685 61013 82376 10517 79591 78087 98155 05827 36715 90886 81838 91810 26508 98388 85884 89424 03860 79092 64976 38900 28989 09609 08216 44341 75508 77599 30227 74776 57728 33560 83842 64084 80851 50455 86082 30722 75496 51602 59349 65485 95030 10840 91610 27465 40047 25426 68712 19934 97612 37768 05528 66679 77263 14824 30908 99145 29617 87430 53021 19209 28769 62365 35833 49390 17358 45325 59766 85816 35492 01135 42604 39497 57227 33076 11551 83046 77224 55465 79827 46194 13716 99461 68249 82707 03074 16579 26581 16658 48646 19815 19747 91744 63949 13721 31281 33194 03770 05915 05047 82486 01543 53109 61504 45846 62207 68351 98516 49944 54159 70970 44555 30365 54760 68324 52319 11265 89037 76037 65126 39188 19751 81918 54826 92186 55850 64603 93037 87980 55080 84476 27231 02257 95718 53905 89204 65900 00376 62532 16703 81700 19966 43399 32905 47999 96725 51156 47489 06280 38888 85939 68354 11214 28298 84283 71116 83320 55661 04898 15197 69810 41846 30815 94820 68095 25778 42364 65951 31578 98250 06332 94233 73270 33248 94390 26456 48041 06003 41558 79170 56616 83187 01643 15896 01982 61816 37591 42265 96869 32331 46997 40299 03416 38173 33057 69604 13863 20584 06675 24754 52411 02992 74754 43336 27327 83039 02801 98942 91853 59228 54876 42573 65504 79266 11702 53070 26137 07575 44573 48416 39581 43146 34035 50450 69569 31864 12436 62854 39860 85480 71565 95576 03480 47284 52811 59647 88868 36963 59359 20381 24044 69119 82435 82493 67396 07568 91159 29352 72809 72038 82542 09869 92402 61792 75185 71982 72246 53986 47914 82127 86384 16571 02876 66530 68281 32005 24191 34332 16489 40274 36976 34377 27527 58178 39975 04126 53204 12316 65475 81750 90610 32870 02012 29983 88296 70979 95811 30837 10401 40176 87857 10413 68398 13528 34648 82997 04103 14877 67292 98600 78861 43259 26602 14690 51662 55298 38986 63092 08773 90399 87285 63339 98696 45014 36885 20800 06941 68223 13102 96626 35903 81414 93587 29929 67027 97501 57921 45275 13267 34691 96975 35858 70160 88510 37611 56453 71837 66567 48624 82112 02370 38502 92598 65937 76414 10892 15652 07979 45653 43317 99265 30040 32199 69958 55630 78707 15737 28736 84229 67633 58916 20267 06331 81361 21925 44299 68298 96532 03186 59606 99386 48703 92079 05870 10018 39654 25520 13946 64292 26622 90626 70916 14219 04998 32676 21448 41515 43333 48702 63092 85889 27265 71886 68965 04135 39555 38164 62132 60437 07390 42434 49472 87523 16927 43031 66901 88618 28404 31848 42341 20003 59824 84646 42521 91733 79428 77837 77007 72938 26680 34150 21241 28893 98500 08667 82113 62992 62500 75343 61749 57785 50595 19066 01928 24293 94002 44740 75382 54487 33795 21537 33277 82688 02142 14312 59375 83023 60741 52305 81466 92956 24023 71235 31346 36088 44525 63142 80538 49919 49706 69646 55881 14898 05113 33427 70620 65401 16294 55631 99039 08072 42500 86219 72262 97159 96782 59059 00548 85924 87636 32731 25085 45516 82728 81294 50429 23173 37273 29286 01155 79585 47356 84581 51449 04271 29831 07526 60646 43130 63506 83376 50411 85898 26891 91692 06883 32715 84160 04099 63760 46990 97778 19368 78951 94289 88340 01112 06903 61844 95508 22622 56496 33151 41682 25756 44644 55970 80278 53528 85134 22097 90464 52236 71525 58178 98568 30240 32430 06474 58170 66396 32850 99479 41864 10436 79481 00217 40381 99296 26182 51951 87268 83617 82816 66803 19589 05886 83763 90377 52077 60840 33112 90140 14393 24184 80812 85042 92860 19375 06462 67342 97460 03972 93012 21211 21853 42244 69477 45938 48239 71364 16802 44483 04151 09347 04688 09743 39810 45625 06145 00764 20642 02149 51205 05911 61370 50140 57231 57110 40049 48263 01953 85349 85782 68055 48460 64229 02327 53238 34935 04592 61572 89602 46246 97040 36171 02102 61307 23789 00335 04376 12272 81538 59918 72357 14255 44814 06696 18872 01476 81080 37357 54944 13554 86973 32053 57449 65191 49727 28635 88385 70967 59060 05935 25600 77591 82427 21012 30962 53126 87256 88472 10509 35555 05683 34354 45766 67280 33557 49453 37306 24464 44899 28240 84594 19107 58904 80327 88603 44571 85456 81334 14456 65187 31317 03440 41874 71233 59505 77779 43826 52172 59118 26620 36279 09531 67830 66279 77849 59099 18351 34666 66968 68406 64735 21681 64537 35660 38992 29997 42907 57170 24898 16989 57412 40321 15059 65513 48919 11248 21000 41681 17198 92648 68800 42636 16568 59908 13512

46997 95255 43856 35381 65155 40308 05037 98547 03471 22107 32712 63298 54210 72692 98886 63487 65437 79835 27932 64692 35591 61754 06492 27121 58147 35937 71867 81867 24072 12946 39197 45484 72358 85352 55080 42423 61183 79582 62610 36977 37104 25970 51573 97191 12162 80515 86531 80507 60008 20764 20362 97660 30296 86435 43388 88622 09614 70801 50757 88281 36734 26689 43156 12470 52061 93540 21311 35998 69402 11891 84844 73964 96805 73543 77441 07986 60641 09110 91597 34552 66195 86322 93716 24796 29021 72436 61067 29006 46091 91743 75024 56859 51177 77970 65862 87245 89352 10799 52322 65202 47052 96388 98620 51345 42151 84915 62109 57301 26229 34764 21234 87013 76186 84722 97555 93434 67610 66171 70580 11413 96466 74223 12273 20675 62806 18216 12084 68892 99564 46305 16016 61590 84820 70096 01247 48197 29023 07052 33023 77794 06997 90733 50785 39682 91665 31880 22859 00520 29267 53523 62587 64203 11008 27987 10895 99752 81245 62922 90018 25185 74701 58574 18051 97206 44313 23077 12367 06776 67052 25421 75422 58854 64285 26510 15669 30067 38548 29082 39014 66992 71382 48665 70109 92919 28480 68926 32111 98438 94521 12343 53441 62401 22517 11150 17286 66722 70718 91065 07874 23788 39077 17105 52809 87734 76951 66025 63186 15912 86711 64882 56157 93751 50163 83827 27101 31762 63040 19960 55031 41222 18789 90609 38070 05955 14867 96286 90301 89258 24586 04695 76885 14106 94459 61457 52956 04062 45157 14203 35807 54871 19370 34823 33302 07744 43500 23806 27494 70053 27245 63829 01666 84609 81080 17920 65612 14923 54671 09544 34701 95901 74542 06783 98998 52446 16617 88342 17056 35423 86482 45689 92065 85552 36051 50104 40271 49638 19738 13458 00035 07678 69658 14623 72728 90475 97519 91392 56428 62311 10844 65656 27035 90921 52685 04665 18904 90301 90047 82699 23288 72664 19552 68092 07219 01493 32399 45079 17347 91863 20796 78569 36240 68682 39451 86724 51781 21788 27947 44891 78303 36163 41713 31172 93612 82894 49535 87074 12242 00530 22691 47602 76996 40822 14961 43843 51433 71980 32382 64691 23867 69261 02480 93460 65519 20656 74110 68444 36489 75383 04871 62429 21532 55849 36580 53053 64541 70184 93883 47769 92692 55803 92044 42742 69301 10090 41583 19238 69499 45865 95952 17090 72584 80500 14958 01718 88703 09282 15569 23776 24983 79729 95603 43536 59420 87352 41808 56784 93068 86019 43556 35568 46191 12820 04228 38229 98270 25443 16080 71359 63472 51610 96498 84023 24575 85412 30395 05476 98428 23977 38681 12176 14539 29479 09847 38170 07635 47620 50173 95264 08975 35326 78453 86600 86222 03533 66467 73970 53439 21032 63596 42382 00828 96935 95207 38623 85573 92062 06146 18201 44241 47074 49352 70393 83681 28882 82883 35931 65136 00428 02382 45487 34704 27507 81233 48788 99268 73154 95764 91765 37704 12123 51557 05031 67770 30617 10756 11135 93440 42318 40045 95841 97747 84643 18209 59457 47404 56048 91275 10465 70880 43077 19285 90917 35927 77071 39577 71071 43268 23925 94081 37320 00807 98669 77148 21790 92715 78690 94387 09526 47951 65396 47515 10917 95147 86010 87676 02889 58427 09943 77830 16080 58569 02757 49209 35532 98094 27330 10000 68525 91135 36343 03078 95437 62054 29283 69149 84669 76965 23345 97655 79740 38342 20686 38196 54519 98141 89757 64194 50216 87567 82604 43164 79010 69323 83020 62493 60864 59896 88158 96638 51622 33264 63364 91779 34842 97115 26905 14513 10738 08324 91604 02578 20503 45693 38888 49380 57843 11371 08839 29092 19280 64600 33357 95814 29773 69649 39225 03491 06235 87480 77513 64008 11223 26112 25046 62665 01407 23559 25142 06864 67851 41622 31115 11857 72762 14032 61639 05808 19297 62727 32802 80839 85772 82497 33597 38564 85896 22131 64681 46875 03181 47343 88292 49172 29728 56233 60171 57671 85240 57043 47189 75805 36059 96907 07741 75892 57822 91451 49078 92324 46505 04906 09054 21501 69322 10765 04810 33316 55631 44129 13296 47064 12532 33632 24746 58913 65150 30129 15856 33822 47852 23743 24888 80217 37262 34117 58874 03495 19026 36664 39007 07578 25945 79529 52058 69137 72791 15501 81296 42556 63623 99733 62101 52019 79150 03874 31405 40878 77513 67804 96248 78433 11737 14755 30286 31414 11219 36724 68034 15204 11737 35155 05233 10876 49044 16607 37386 51155 13606 41813 95701 63502 02207 08677 04581 65934 78698 66236 05957 31003 23237 25100 51476 95433 94305 03855 85610 60559 59195 97985 04244 87546 99340 91267 23877 08701 91415 96987 93669 44814 90179 53849 48865 67370 73235 96874 18609 15537 51276 07237 33718 33909 59569 22099 45039 50559 19527 61645 84851 13527 55241 09798 80623 98557 63679 86865 35392 19415 50693 08440 81681 45517 27717 55180 93739 03907 37650 39343 43918 33113 91933 49554 20981 13878 22062 92750 08064 00690 63730 69572 28768 84720 40550 39070 14898 30346 08734 54527 84205 75618 92599 44240 69014 26927 85361 00023 55530 03363 29844 73065 25116 27229 58302 97374 12967 17061 28843 90775 55894 84102 83611 47907 57545 44194 94442 04966 28987 38649 00488 36969 05860 41519 23508 64857 94443 50913 31776 14186 31209 01640 09392 77681 42801 27255 64010 87330 65259 74122 65418 14293 90056 66134 95439 94640 10445 85142 74770 13476 91121 02014 07569 65320 08242 87604 30383 10981 53782 66172 63444 75019 73404 71284 52527 05245 44132 76845 62603 96112 57045 32480 53536 32007 61483 89814 65306 52865 64186 71325 02633 32769 41343 60932 42302 02597 82134 67400 03357 44047 64146 62999 95520 73648 19299 64437 60811 36960 96209 67116 73632 69515 03664 96590 12216 39045 89742 67813 91999 98279 72933 22979 98818 87029 55362 99863 31054 67948 07242 28733 14690 02757 82022 39411 31807 54342 78720 40457 12207 04838 03097 01279 70312 84341 17274 68678 82780 82953 74146 01572 20646 62013 83625 42929 27896 20691 34039 56173 64414 65844 47114 02208 96466 52229 20364 99217 53166 01248 65129 48785 26917 74523 17456 06189 75518 93871 30824 24089 07481 35144 45671 59287 98730 07939 04794 52118 66616 87202 40862 32432 79434 99142 77599 37010 14253 61161 14643 34568 31232 04701 51587 50499 58869 83715 01810 58395 75088 02843 17270 86723 98154 99749 42128 68673 54688 83165 03855 58723 45546 82650 39929 24208 87916 56483 53498 81168 44527 84971 83186 94389 85953 75923 97700 81863 82901 69490 34510 39601 94201 57865 28184 23881 88075 86505 09264 88553 61147 22973 42289 56866 02871 86681 48686 15474 79743 88553 37664 21702 59185 54492 76983 59326 78290 96647 94300 98360 74788 92782 59665 31035 53392 65813 11898 69169 97345 32836 25974 24863 41367 08155 79175 59148 48677 33941 87127

73400 43097 07208 77106 65316 21685 84924 15438 66770 21835 12682 83429 57957 36887 10844 46088 74085 09148 05692 69570 91686 50208 36163 96950 25510 93574 18374 97351 22123 32047 54158 79931 93346 07837 17459 00159 37710 40685 29941 64299 21388 73872 63872 57566 64630 87042 88194 02677 77246 74881 68411 76469 39317 04366 16313 04219 11230 55849 88347 45240 92858 57906 94578 81110 71728 82477 14259 88292 75134 72877 45888 41466 96618 41834 59528 05426 56671 12147 92927 13581 69571 51544 25304 13666 59093 93048 21608 02148 32055 30345 93765 89129 69906 06770 26599 14216 95424 90247 65534 52979 31375 94470 09076 49803 97187 28708 42778 85466 35719 20186 88088 13772 20331 54480 45314 48897 63717 10364 80679 75161 79658 58506 01603 42186 01463 44426 79748 86516 79351 75498 33870 16022 53153 39534 62823 57861 38524 66306 31081 15257 58015 27203 08780 75441 62078 92073 31239 47021 88534 67118 31112 98803 86248 42270 69630 90832 03019 63535 04690 25574 94196 68452 45324 97784 46707 07320 30551 98731 24776 71934 87631 37532 49716 12983 94342 22381 69399 98692 85539 21699 42090 51601 75401 10580 67506 66440 16364 33236 06295 21682 19744 23108 88028 10674 29930 37180 90445 49971 20154 58697 65137 21321 13982 28141 65006 31118 58437 23301 43279 19620 75036 96959 39274 76215 30622 76053 70826 13741 11630 28599 52215 53547 49092 77017 68532 07281 12932 38148 37720 45608 80656 31633 72737 85396 40138 68812 93306 71847 62128 55694 16961 65182 35259 11003 00154 86110 07806 75370 86952 84911 45823 84397 00957 51552 91306 87274 26517 01985 86875 19198 48852 57615 51846 74148 37154 89192 25104 20823 06928 68533 88087 90112 82841 92679 80177 12888 77973 89332 18712 47906 75538 25775 08330 68923 22756 15589 49514 06729 11522 72893 27958 48898 21713 18534 13947 94200 44434 57434 44320 74211 87353 42072 84094 54812 73927 13308 45630 56426 48576 69119 14576 41506 10251 98082 54703 25966 54815 73010 09118 06770 37170 44509 62255 12909 01909 80403 56815 96250 37788 36233 95921 92436 19151 76103 58591 80413 00524 32925 12458 88971 01866 17009 69822 09913 26506 61489 19494 33975 72184 36015 09997 09104 34831 63945 34632 62417 03793 33346 89219 45632 38563 99827 07999 66839 78174 08523 52929 10632 17173 96392 51542 74519 21428 01887 60231 25001 70403 26389 63547 68609 63159 93020 05950 45001 10264 58677 62124 73781 33292 95155 41383 43837 88303 85986 28452 35436 39453 37961 50238 73525 42244 14189 51711 07613 95979 23853 49801 21676 67936 30044 31081 63553 43492 54332 66588 38299 14243 08495 68863 57305 96199 16718 73416 34284 64431 26698 50729 24509 23199 61190 93593 06087 39007 65347 19759 54839 42127 28193 46966 39209 65212 57534 86047 69089 09982 81526 75930 34365 13699 75473 66707 72585 60626 62971 99255 41789 79418 77188 21535 37253 59507 15131 43455 18008 54960 33290 02817 79944 83326 33294 58279 19838 14567 56902 25968 11764 12580 10032 85330 39273 30739 21789 93886 32299 83329 11643 57103 32088 51462 93902 33968 25215 75342 54249 15267 84843 52663 47368 05582 98697 38683 95923 60244 03588 57549 37192 32081 60241 75500 52086 89607 83107 18852 93150 63581 53318 38809 90854 64744 42669 42393 27462 65567 41100 18944 35658 06883 12055 69376 50335 42546 88160 10649 57062 21552 35956 54173 92079 23443 21578 51251 77658 10437 40257 46666 27487 40698 74235 76085 12400 47491 84733 62691 43667 60160 76322 20080 75602 88138 98539 53703 70433 15518 56003 99413 10017 60113 37553 49751 19537 07235 37246 83352 58425 30411 43529 55179 53640 85678 28702 14328 87095 40950 41119 42012 82603 49316 30784 11326 17655 08221 10069 32937 03426 15505 26025 85388 19183 93836 24059 47495 67952 28889 37925 53706 44801 73712 60356 22109 31698 05760 89983 14357 51052 70552 60175 18853 98048 71124 95449 28186 48131 87202 81262 82259 24382 48209 09432 66092 18622 04248 50559 51445 17656 89476 96306 51855 62815 89867 29688 29027 05834 31495 98785 71571 71512 29619 48120 60533 66543 98157 95674 71881 72730 71369 29010 80146 59228 43665 87594 27037 49484 18443 34696 41433 66580 08287 08269 97938 89283 70324 31824 11664 37687 67712 85905 67896 48447 91857 12580 38556 81558 05119 76502 61255 75833 46052 67562 90259 02781 46496 09611 61482 26322 83405 04866 83921 90689 65337 27009 96704 97734 27040 14023 32607 71218 40899 62885 98453 07245 53529 92556 10279 95132 96684 28388 84359 67802 43001 40401 96536 46025 72718 07209 49972 36656 04350 46277 58176 76816 26128 33802 23886 45357 16265 26046 71666 44508 26998 79963 26554 65820 21979 69908 34735 77815 46836 40129 17966 10229 29936 89495 21015 39313 39099 32527 98512 66683 58688 36738 27256 94570 84435 85711 94478 43102 89948 54390 96502 06092 62421 28311 77759 13803 38322 29353 63834 42795 80805 93127 98684 46267 63741 84281 88707 48836 68233 66184 62804 96098 61646 04068 00041 11220 68897 38720 24577 19632 72491 04696 90812 99109 27816 86218 30718 54261 26600 43756 11229 58501 52455 70680 24495 38214 06337 68053 26369 29014 36044 70735 73748 21069 61171 60811 75828 07871 34248 11869 62105 42785 08818 74188 81774 61115 12841 25576 45981 92173 89439 60657 31457 57841 88225 29397 71094 00344 89012 21217 32491 97387 55887 21380 54238 19767 68368 12443 79317 03496 93526 90876 78817 51615 71611 54352 90630 87522 11587 45865 26796 62296 28156 91498 77494 62225 43224 80733 51198 12647 20213 21634 73924 20668 51492 27575 55844 95387 25938 40370 14538 45925 06860 18002 23372 23660 71133 24193 92463 46902 69939 09499 38382 47760 24583 09960 33576 36346 85150 83255 33518 01341 39708 24869 59923 47954 44786 92199 53361 59253 06980 61846 50619 14620 06854 27540 53903 24216 22296 99541 85023 69954 70955 64448 72059 07772 62502 10150 50457 04932 99190 52785 51658 25583 58371 26914 24741 68655 56401 10779 45876 82150 23342 54864 38553 32624 33110 99922 19981 81860 09251 94300 03066 63498 75408 23267 12165 58863 93883 08658 28746 19075 53784 96454 39243 79639 71441 78492 34751 61127 23729 57004 62906 03063 25426 94827 14344 92311 58792 62581 37959 29565 46130 20742 67471 98587 48483 40792 01087 53835 33244 59837 83720 46752 68664 18910 51477 53516 54134 95479 60189 66919 88182 41324 28090 09261 95950 13968 55849 55116 86117 46969 37288 88389 29510 63811 42934 41890 51899 09506 48498 90621 89196 48850 10375 24290 97386 19870 01116 48842 55521 26951 90190 43076 53019 94185 08133 75040 42459 12982 92551 99687 39680 66971 15647 55825 49681 20856 68793 33878 00759 58601 07053 86691 08463 63122 40485 35266 46479 74676 31900 88054 41956 02472

61786 35417 60266 23226 29979 18605 88728 00224 48681 64001 64994 97430 03347 61169 52979 67749 14952 70093 34505 69182 86682 96237 11488 72770 57904 47175 34154 54478 50979 03165 01292 84557 63916 77845 10500 21412 00447 48159 44563 21571 66029 00596 27735 63220 59625 42355 45619 83667 22877 90405 50779 50592 22199 80212 21646 99838 22192 55680 92198 28062 16687 98201 20532 42985 18541 64862 57505 83389 11378 17901 37356 95661 22600 38586 25398 94118 50573 34354 77831 32442 26046 85692 95688 66577 14148 36762 67552 49155 73434 30216 63578 28239 65819 66907 29380 71518 41344 64613 39233 04981 20806 36018 97066 73912 31009 80395 90740 61937 15465 45262 69317 42670 38668 95477 91989 93328 62669 14074 94071 24716 25331 24619 91680 72743 33643 37110 44685 09042 24426 10722 61237 64434 13527 33383 39330 55512 88558 10769 74181 12659 47165 53872 78679 37554 96092 68084 70136 18037 79810 02223 28996 67556 31459 47022 67703 07215 81667 81526 22101 00488 08755 26104 93980 62426 29662 95624 94375 65779 83739 75898 95531 67225 57851 68111 25993 04990 01550 32516 65575 93186 64118 54273 22382 63987 46283 79149 73543 34856 82810 13585 49183 29653 78882 49180 56551 16349 21621 64673 52037 07565 92233 25721 69979 20282 12851 75824 39041 77576 91486 65345 75398 13286 08217 26132 26757 69336 76413 35951 17419 76145 58973 48987 82335 43035 99144 19934 22994 13193 91391 56603 07225 12962 62599 12895 63289 26582 81605 42849 19843 03831 80312 99260 81641 34525 09011 25994 12715 18940 13861 55497 67298 05785 32721 70279 77276 66336 66672 03219 17566 83168 54616 73462 26242 51534 64321 40136 86205 82229 01731 45415 82378 69566 08600 69558 94195 26852 60668 02736 41105 10164 99696 73448 76451 33545 85512 32038 48602 66877 12948 80305 88275 74968 60109 33261 77062 76890 80794 22943 34417 23033 19450 96292 36243 23157 99650 95598 46157 19357 14775 66728 25547 19094 24275 37430 22909 80672 57784 32492 49885 14531 27944 20979 96307 28888 62071 99124 73460 93033 14942 06286 08984 20385 72188 23831 50313 42072 25424 16584 57748 50459 58682 84887 72477 19556 17010 12718 35941 15578 76830 62864 86391 38717 52122 44753 78916 02151 03050 07879 68592 29686 24669 91815 00524 18000 14758 43565 86789 27033 75395 57844 39860 37624 49498 65333 64818 58045 32413 11969 48134 17191 17872 69961 81068 62717 24238 86647 57785 31738 71097 41420 80316 06979 20486 34230 97111 33007 27680 39510 24505 75654 70672 25324 68204 99916 29906 89224 96428 02968 11078 08414 29460 82896 49232 74981 18688 47245 49769 89348 09477 01983 55288 72599 61447 03448 99255 99812 06414 56820 18910 68731 89457 10123 36074 66502 19764 70938 58451 28949 43325 12991 03635 74953 86694 55359 05283 68279 58649 48350 09258 41680 79409 17255 24597 16351 53108 33641 29428 36119 32336 71659 67283 97692 57645 42813 47865 70255 53074 93391 60434 41339 32768 73960 52520 74620 70908 79268 19023 89052 19909 25453 17525 68850 25643 77382 20868 29987 99247 93188 25918 60180 32872 30071 24854 44079 18540 55048 63654 93294 13216 30211 85743 15407 52062 74507 22198 23444 28334 62845 38202 73401 88740 10998 88244 54868 55199 29123 19486 46542 46626 78871 63179 05511 40659 39776 56488 13071 92831 17886 45740 84081 28448 91599 22340 87519 15789 91412 34048 34620 82968 93407 26516 01681 93202 73473 06201 64489 64270 56647 92029 23050 22293 49960 77633 17823 71806 76359 05238 13798 77092 80982 01602 14799 56676 62584 49441 83710 95742 88195 50193 48090 67623 94478 19534 01396 49835 29111 44105 53243 45217 14224 14568 97411 47216 11337 43947 93812 36642 48173 85301 00840 20673 77175 72159 58862 63704 48200 32407 80369 64491 19742 08741 90555 10301 84633 89310 70510 30760 60445 17511 21258 74227 83253 16875 25490 88620 44660 29058 07531 10832 05057 84743 97012 83072 61693 95464 03943 95415 99354 12916 88472 86979 53891 46957 54520 43270 97594 49805 90472 63745 55910 20834 47172 54559 25638 49257 91027 32761 87137 32437 54635 10990 10097 19776 92163 02822 43345 94013 67751 14173 45728 19191 34191 39302 75794 27389 33777 44327 62206 89756 20919 55752 91895 01778 90973 01612 72864 93425 34578 72766 73436 51474 89033 48424 71944 56888 90924 89212 33786 37552 74826 63815 20477 58481 55571 19668 42252 57259 02730 11873 46982 78496 34850 57690 49957 27787 87934 04248 42036 43101 91835 01453 48056 01839 56498 42470 06529 97824 93361 27695 13277 77287 34509 62310 13015 43481 49627 05843 48592 64776 25039 07308 03144 41600 22792 02439 55547 94236 17425 92356 83383 04622 70418 98802 74510 75367 00989 36652 53150 03988 99415 64592 18662 31909 33926 55502 13884 90679 04879 41884 38382 08956 87977 40352 29287 32340 20348 58950 21362 76398 82097 12690 28549 29154 90080 45900 37066 75375 59646 31351 51171 83278 20475 57882 46877 97199 26362 89454 55713 06303 56097 58193 86498 88554 14391 64400 23074 17002 10101 11520 13307 21114 27421 76424 33019 69440 92828 61938 39234 27837 28984 31568 75856 76413 82193 41209 15125 15672 41407 11281 99405 61499 11345 97980 42751 83245 04596 09823 69164 16413 23521 70731 16932 77456 55543 19720 71893 68694 63476 35080 48632 12205 00953 88648 75031 29948 09154 92110 18981 68268 99235 06071 41289 54043 61218 74984 95018 21177 98606 25200 51352 63157 72236 05848 34643 80740 13330 00703 45496 64608 62060 92604 83334 63825 13512 04439 31458 08277 25047 35598 99350 23662 67420 60459 73288 40545 64545 37042 43585 24812 32957 20408 28170 57373 74141 43287 72075 28688 70692 82414 37245 40788 08821 52061 76475 41087 48678 27545 31909 60813 56681 34605 77468 07642 59350 29129 62385 55141 99499 47566 30525 88307 26974 86430 71730 31127 04240 32764 59453 14911 72963 55208 56199 40525 14531 53686 79830 90379 95386 72411 36872 77407 93660 14301 85975 63236 92804 89054 64395 19170 88879 33887 95176 78676 13171 85243 14169 85216 74790 88392 39107 25941 59854 99596 29310 19298 69193 97524 83886 27038 63244 37724 20083 75591 05486 61656 50908 79790 29766 00333 17501 77821 37694 39265 02505 80139 14001 33773 12359 69104 28170 59262 40565 93229 56544 03968 17452 01610 72213 13187 84735 45552 09771 80545 55002 76498 56082 32444 61764 71075 75140 28466 94845 52617 78224 94883 38702 69282 56854 78641 33238 67143 04884 90204 92744 15259 77770 77476 21974 73903 52979 23065 14119 47480 90245 27759 66717 03696 15419 98518 29614 77686 17083 53683 00823 07789 41386 72289 25681 70656 62195 88711 75631 40404 15449 98284 31510 91395 12192 54841 62299 69515 82607 86009 24662 34995 70231 65085 35636 07734 51142 85745 51500

22389 25601 69353 96265 10844 55409 38098 00108 53916 45836 58706 36677 90648 85102 59127 75135 32279 74315 66465 27267 43049 82221 84453 80191 28545 64469 27975 66077 08970 85320 00436 28839 69918 27213 24587 59970 32299 98713 46887 43513 54338 82999 72444 32258 71773 93541 11788 78629 59017 10219 65942 08801 19034 39801 18445 37390 48392 52636 38467 42047 28068 55823 89233 49109 33789 75949 43889 16930 48236 24878 75965 14426 94822 56439 13308 69685 79151 57101 66612 64513 32469 55990 69295 91928 72162 94305 87198 93484 85069 64265 25798 49026 06276 51295 53869 39878 27415 53430 99101 65028 07052 09818 74653 45780 22872 15333 49238 91447 14468 07588 22308 01682 94519 13920 58408 73458 39499 59050 07729 34781 91361 31417 41190 09956 42683 63448 91464 06518 67040 69905 30998 63102 44874 38374 18773 92227 71307 23868 02099 09279 42391 48440 31883 33726 63061 78953 96382 79885 19358 32059 73183 44951 00193 43046 68345 46903 08700 32502 53921 30974 36622 55022 26618 84131 03330 95613 20319 03263 65368 04267 16760 28634 15474 26684 88546 34363 63106 88539 03273 89576 23057 84740 44022 30525 88481 31909 95124 18519 88489 85409 84790 76760 09573 33880 37365 06831 84615 38032 14674 77083 20837 77807 74324 90613 46528 84282 29203 16673 39884 93125 22939 21809 46702 75855 12412 84729 41929 48742 90932 11474 56259 95705 52489 89949 87615 98739 35863 45629 09946 90780 15987 17838 48672 63719 50993 53480 35550 44684 61868 31892 70547 17352 26895 22099 77183 81200 72596 68805 05326 16145 64906 91190 61522 12732 50647 87324 12534 17402 14818 82308 21668 72065 02614 45029 10316 18871 56683 21140 47883 50482 35556 63234 38525 63731 87481 32864 49115 38472 02138 49863 84780 99623 11906 06059 19125 59481 03532 84821 57983 58633 37302 91083 02310 75857 06238 43162 73855 25984 79848 71506 93577 23129 79664 08051 28058 71284 66251 66882 79820 26987 22147 46051 61320 47328 59286 89455 90032 10563 55387 57921 85865 07266 10628 10461 02867 36425 51192 95423 67078 46509 42798 13917 90245 17512 35801 67841 38046 55550 91605 73554 36421 23181 24706 76098 17187 73412 92645 34114 20434 32041 82200 57265 70073 72519 51656 28731 47657 43891 09824 24564 85182 57701 06592 70659 96947 41100 91367 87155 10859 70522 56951 08699 26784 59727 24494 68105 22368 18536 45828 29896 29740 58348 96340 05496 55565 06963 10491 75542 24337 38054 82763 74529 78137 15180 58177 08059 19117 95168 54814 70186 04188 83962 99779 57414 56510 91927 07214 83214 00417 53675 36211 74273 18156 22859 80440 73942 18026 40671 53445 43545 54446 83945 54551 50017 62959 33135 61704 90770 12430 83077 28225 74954 75757 58437 79903 60047 45289 13289 01164 57618 69650 68332 87168 49370 88338 59179 05345 72420 76190 11077 89359 22447 17415 03234 85742 01725 67467 03035 61823 49652 99123 10872 84033 67547 46070 66226 71271 81443 92758 68217 39692 02870 18216 70661 73410 46284 06242 77278 81556 15773 48588 69358 02754 63644 43251 17105 41961 05647 47440 89339 80608 55286 22875 37015 09497 27396 66966 13553 34446 22597 31729 08154 35741 96239 73298 36883 96614 86533 23669 39336 64845 49909 76697 70930 32218 54366 71487 70425 64450 78492 00033 72945 88427 19627 36546 05177 54973 41483 33123 51809 21603 28302 13054 53401 14939 87951 15636 39358 34631 62388 74710 80932 56357 09291 06776 57925 57258 08990 99601 87628 98122 52426 49372 26827 59720 81639 31917 67338 01424 98969 87863 86103 72237 74604 87723 69684 84880 84913 80952 60871 18135 36239 41613 80315 92948 03774 38077 49617 63323 91523 70501 78724 13477 35765 60620 63892 57205 13058 83009 54361 25400 47921 68237 67708 25869 58983 64727 34137 87219 49886 21950 70968 84851 05585 30659 65426 22484 32752 35724 85077 37819 30109 25691 81747 89865 08361 51174 29078 70200 29235 61575 93901 49036 27829 01341 60653 65488 21315 06482 29691 16506 51439 26073 12783 76800 37836 55249 53717 73509 54182 73260 15319 38037 67980 58869 07743 74143 47108 54271 89382 06138 08654 25541 54687 01607 43886 86232 03183 53183 37988 13707 61046 13018 26532 54704 96209 41079 64542 37590 56487 74892 45300 85363 07766 34093 99298 72111 34360 74993 01881 84737 54402 64919 48575 28377 24949 56165 49752 31539 32192 63750 84334 86052 10143 78495 63037 59059 24357 77638 81991 08280 84226 99713 73138 05830 14495 33198 39656 95473 91661 09143 15211 00657 54141 15387 57713 74247 24426 63978 79163 43144 76695 57862 53017 73585 50396 18112 58214 14401 73066 74673 26843 93486 83062 53109 96659 15814 90530 48444 51871 60250 30162 68967 05758 36671 64500 76839 06593 19340 94751 09017 31418 00689 20060 16684 80768 24692 13212 70901 02082 71096 02125 46010 48956 22843 06002 06996 37559 72407 49948 56358 00290 96425 00249 57491 19515 58280 62047 09261 56443 60362 91854 41247 84773 11329 35517 32231 32477 29294 30165 35796 82620 11886 48861 44198 37543 60503 24423 35620 67669 77550 24157 84212 66478 36537 35636 27524 64824 32679 88053 73682 93082 91679 00323 21822 30942 17256 95745 28651 43771 92879 19551 94568 58975 35935 55913 10568 05337 54291 75024 82845 78900 78300 91420 87408 83595 73292 67309 26114 26629 33726 86595 78868 27431 72410 25654 71912 11254 36028 39086 79017 12689 24705 06417 49814 10621 50956 95427 57871 38171 29349 14558 97700 99449 15304 17023 28637 90466 71492 87364 79407 51350 39022 88743 58567 86450 27793 31496 78538 79588 29307 51686 42768 38494 95895 61227 91579 54416 10421 11017 18882 33262 14032 73865 36653 26252 29564 74024 69299 32183 14366 11929 87634 31176 74179 77930 30459 13314 06101 72061 75589 04353 99845 63967 55016 26968 82580 03638 27220 32140 84126 32283 15234 10752 52195 01696 52398 66996 20016 96934 85315 43089 89195 58623 54422 16939 72896 58740 08739 24155 13813 24440 66009 24453 34265 90704 83010 29130 60260 22203 94217 48731 04689 83628 30921 29977 77184 68027 36547 83679 38305 58544 91328 53725 05817 32236 63695 99766 47161 82072 11500 43824 59156 22967 76417 74692 87238 15382 81079 50600 27118 07886 82025 75751 51721 08858 69671 83250 89928 39731 37515 49975 22991 62008 12701 31357 41292 86279 45565 54205 20043 36309 43775 96284 69024 28177 58061 96505 61609 19419 98218 11482 15960 70467 42093 07307 95722 70175 99752 53456 58318 45174 92252 40300 85339 25897 31476 92117 51842 63787 24514 55769 97873 94545 40070 21603 36670 25627 44250 19366 47221 52880 79137 03835 60025 76049 34657 36328 05792 79469 18752 44611 89490 44680 93071 53931 76832 47791 37427 52112 32755 19811 95198 85754 35298 59194 82047 21506 89822 94005 02143 12790

01872 28888 05269 62738 06348 95133 95737 39732 85896 52476 32069 94587 95383 34837 38216 81118 72876 03744 62346 20634 44855 67453 88579 56638 75292 09831 32653 32039 41590 40986 58736 45107 36475 33125 36151 18071 91664 96341 51270 30879 05812 00104 39416 41189 26019 86786 29448 27448 67954 06779 90428 42998 80204 60828 19548 09779 67854 82254 46013 68757 90029 05742 84795 73391 36529 94470 07842 88261 50526 66152 00566 66499 61836 13726 86802 16932 34076 35410 13210 33921 86581 71831 35711 55255 05639 88216 23047 91827 30899 93192 61658 00812 82333 54193 65273 89161 06400 95299 37067 97166 92575 84176 36428 34591 20895 38269 00547 48842 95393 03040 66033 39282 80962 79394 64031 87243 17971 95512 56288 60773 68415 53038 96019 05668 67250 45350 63478 45676 08685 20712 57449 51303 12895 53311 35476 41367 25897 53416 26944 34170 10144 95736 53438 54749 05021 14159 98707 45705 67803 49098 57980 90273 25526 43438 74602 46354 83698 48199 95881 96239 20500 64780 50866 94991 22642 64650 69383 49154 43461 78754 87831 63496 47378 18509 31632 14849 82611 18624 72971 76923 94314 76659 13026 16135 83875 25084 53266 43925 85600 56323 38380 85158 77400 16159 76664 53739 03253 93921 89957 24215 34249 70464 27964 56920 88109 31552 01863 37862 97836 18948 87315 38583 46717 91427 46442 50771 07573 47898 43536 68796 80703 20761 56842 51816 64129 80929 22265 33722 65746 26303 76277 61371 89560 46137 95226 86977 08978 15907 87438 22960 39793 33882 44921 25469 51090 20504 90755 87944 22955 56820 05170 31857 14552 20350 69729 65165 68363 86926 81918 44481 34355 00977 77363 12857 43789 16951 89081 39679 12625 80203 74941 10423 74977 92858 87922 91191 73982 61360 67553 94147 38333 47758 37604 71016 62788 27517 75859 90004 30876 51120 37149 95157 55762 16518 49009 12727 98583 12622 24640 96850 91763 66505 83574 82346 10430 98642 39957 49541 11000 83422 55791 11754 27914 36192 66025 12999 27807 84655 97664 36514 18289 69489 57195 00833 93827 58613 83210 98036 68472 53704 78482 20744 42918 43917 51115 17635 73348 19614 58059 08732 99950 02656 91047 60448 38271 98448 91848 50900 73252 23171 08458 26039 35706 49168 29150 03269 46761 43455 54644 58167 65174 04000 70062 97004 55110 48266 16349 92126 09171 61353 54091 38117 46635 91326 40792 98969 53057 00728 42358 43878 45384 81847 99494 65542 80666 09963 18424 19088 87621 22883 05782 19262 38572 93426 46324 85509 99373 34145 35916 70005 84938 86501 99311 31108 01170 10041 13792 26201 79221 68982 37588 89031 94286 27370 28877 88669 31156 25143 65267 86735 75016 97555 04691 70410 70288 09584 10708 16035 99849 93004 03422 11458 09089 11841 11886 19867 95129 44639 88308 31802 85031 37850 23564 96603 74858 43728 76135 58736 69764 97904 37736 06181 51104 24545 28037 77101 04365 08832 08923 87204 01143 77906 24137 45021 99865 97100 57300 32928 09550 00770 88835 44925 27179 49480 44423 89432 91515 49617 38387 40924 70350 16551 76668 68601 55625 37055 29265 06572 17284 39295 19881 15783 22134 87171 31193 64698 16916 04834 42263 98724 04584 05783 71435 79473 74273 61647 46741 39643 54575 96786 75127 34403 38534 09326 93505 85711 59378 51381 65897 13030 88147 00613 70344 43453 70249 89696 80384 96012 89865 66946 65494 53934 75871 85281 86860 45338 49962 69352 72836 10689 98793 36599 88667 47297 35282 15137 09544 31998 47222 38026 33149 88106 39450 93143 47710 75715 46008 38846 36534 17084 06398 25444 60438 70234 99306 10466 33668 66759 72352 98089 50273 23946 73368 50666 21512 30094 06491 55188 68996 74236 75584 89762 22835 08313 26733 26419 41450 48897 20416 44686 38414 13778 02212 44715 32120 10608 62893 14382 65877 25613 66175 76614 79656 98630 82745 90263 38978 96185 30376 96559 47255 23724 79708 99523 78182 17027 21145 96506 36613 72205 47556 48971 63081 78954 65302 43419 31948 47912 86011 12034 65021 32086 77686 00374 88005 69923 28126 35762 26285 44059 23060 57190 07172 63890 25662 42260 85766 98664 02153 21343 09098 78038 44342 58889 55185 90725 15449 06997 90486 24536 57566 57333 95315 04637 81250 33339 81429 84647 23331 05856 92951 61271 58239 25970 14222 28977 09074 15888 12899 92568 65186 05330 42160 28080 69005 25753 15368 28613 45674 48481 76928 48898 41297 89720 63213 50924 16801 84375 12308 25113 60804 47966 77514 30570 40182 90010 38760 66019 91793 50566 57194 80085 47671 85225 55180 30376 54830 13054 44382 51337 51609 19782 45692 21884 00440 72305 05785 53535 36710 22396 97011 38354 95206 35066 70363 46390 36292 17801 00457 04212 32748 13771 17756 09793 43122 42182 00345 92258 45448 78635 01745 11903 39944 72100 41722 99788 75936 73539 34569 22938 05414 02205 87058 83609 83385 12347 61255 36144 44957 57599 72762 33011 88218 91280 66620 10663 79738 01239 37921 21589 78637 16364 05216 39031 90311 48833 91891 26612 13243 22951 52500 85497 28977 61829 90497 87011 39653 74569 72123 76793 78275 18457 69847 11687 34569 13127 61724 17473 38727 06711 01990 45643 88355 80107 70537 48015 67912 22658 46005 70887 21120 74418 80528 96697 16571 97297 17824 94807 18551 68213 94304 16543 97307 30643 66990 86441 56217 62247 28439 79461 19912 07436 79250 45071 26702 87851 79802 50934 26457 52725 09750 55266 93171 70261 45403 44746 22709 75778 49609 56878 07450 31268 57783 11425 29062 98164 14841 36674 69542 21844 83805 73717 06197 11536 47748 41613 40983 96870 99021 76250 85394 66835 93665 89777 09552 01344 33098 36158 02837 97096 45037 47555 15102 24008 62001 98392 09470 67721 82460 16407 50185 73875 03870 01612 69905 90681 96358 60837 98531 43235 99949 97698 37703 51680 58887 00843 71425 13774 38272 57428 65052 05708 08496 49517 23303 84422 29135 28717 10931 88450 68609 93753 95768 26737 99960 99551 57676 81532 34942 08239 00046 88388 90915 08348 83125 43680 17287 66292 23690 17217 26242 04397 68666 12638 35635 75847 16532 42461 22406 47538 31351 85073 59810 56198 71943 57493 97081 23011 97578 93844 87554 45588 60510 17532 09625 80189 13151 48753 01981 22970 37876 46157 65103 97945 00041 49358 24351 93747 94301 50808 37068 74582 71095 30231 23194 56568 08432 07201 58830 79163 76855 32945 61411 69042 64245 58447 18358 47137 22307 40434 30250 90763 00750 14349 05279 25138 84098 94060 75153 26792 65592 60717 63917 88407 03859 94053 38093 59675 59369 54660 65027 03773 75775 29458 98462 34801 27820 23670 26635 56507 44377 09704 32424 12704 48589 36509 92319 20884 21442 61579 71568 68477 44303 29558 88823 87563 18918 61083 60976 99196 83486 31855 11923 60632 47385 57576 21806 50302 54094 23185 46558 31119

38944 14844 23046 63523 10205 38204 85754 25597 31743 61834 50377 47785 85354 97757 29849 09317 47360 46772 68891 01434 71343 16127 34303 73843 09013 39355 67655 30827 64104 62565 54605 33637 84974 27102 66517 56326 56914 51621 76587 55168 54575 64799 37512 32372 69899 04901 04246 77914 67886 59495 40981 31544 04075 16114 87594 96670 82093 13001 99705 98326 20403 86474 32257 49182 61955 87669 68901 84816 72788 20973 62823 40395 55394 94211 48511 53378 40535 18243 07505 40973 79625 17741 99365 90740 50864 48177 10538 58356 97685 34577 88859 39151 46298 52647 85221 77338 63726 62089 00244 56224 29556 52929 80081 41297 30246 46937 98506 96021 75100 00845 45162 51695 70580 82464 28183 53610 73141 73371 08017 63103 60442 99982 29179 06176 14075 53536 95521 56156 11789 57838 79528 28112 90757 79518 10222 27897 39921 77218 30306 81046 82177 63361 28302 01221 75742 85843 07915 44093 01072 15986 73199 48137 43211 01256 35297 15802 28214 80770 96364 37572 17867 70064 97461 66077 40995 37102 20103 26504 13440 84710 29798 09408 78965 54346 80033 73184 42902 97885 47223 02977 71494 49801 36009 03763 49719 90593 48056 56836 34785 87902 61225 51585 78405 02245 92077 46087 41869 64006 61045 43708 98014 85619 25740 22481 64917 41529 26842 13570 18127 16737 30032 73100 56381 41746 32589 88241 52661 90011 96635 60327 54351 06418 61226 87522 62507 71819 47991 77788 13354 74858 27277 57301 55138 20052 13242 53145 55935 72339 48749 38530 39934 19657 83657 01386 52497 81923 82016 63831 96838 79783 50245 80790 40328 02891 04264 99383 08585 81307 06041 22323 24309 90909 34363 66782 51882 34709 37956 14351 66785 17700 93301 94084 42376 82210 66711 03404 50275 65810 32220 48108 42787 69956 35484 41287 61394 82177 31478 73351 08944 74550 58637 41086 23261 10869 01481 18839 73303 00767 38361 02717 29419 57932 00250 84956 03890 39486 56878 09858 77531 15023 78190 95591 56035 47614 69081 46225 99004 75064 00602 28727 66795 51322 82887 23336 14251 06019 52858 74582 23664 43267 94338 83152 70686 92273 74011 90709 99962 09902 04506 69994 49755 00793 87805 56207 60390 01877 52265 71193 34756 48365 28706 92961 40952 67902 62172 66453 15435 37291 88820 56262 24940 27894 37020 86731 17528 14739 12275 83172 46227 72509 38509 72232 38231 22674 87423 57701 79373 14215 62495 09707 76269 47109 71379 79366 06807 29322 60724 53667 23087 14078 99363 79036 13131 60842 88673 20825 98048 41300 46937 08243 57806 93835 61450 71885 88820 67346 03818 44212 36602 86268 21902 90834 34041 97774 14892 15752 92688 70512 17906 36624 00744 89303 46478 93527 93148 20777 15996 98823 25435 94433 94621 32913 77530 24404 29010 61894 71702 05244 39527 23030 59909 06518 28134 49607 13201 33640 96293 60907 37692 68108 63603 03328 49591 44784 73604 86700 95766 48106 79054 08251 17159 89469 43917 00686 32415 70064 81473 30775 88675 22872 27175 91194 70404 97335 75994 96050 94581 86437 33229 97598 32945 52466 37512 39558 50145 98532 49312 57327 64461 92565 74333 75699 21407 19007 06981 31998 77844 85447 68102 07702 94764 38052 58304 05304 00307 04441 63173 75605 97780 53188 29811 48157 18429 57933 92209 73780 99627 69282 83238 70269 43500 66526 11228 80344 69165 97859 97330 54731 79458 82019 28789 14943 82162 24835 03612 82077 74694 37694 86593 87792 42619 03480 00560 86151 60979 90348 82858 58178 95469 00030 94826 40533 69810 84895 94589 77119 62142 74251 19156 51643 14905 54293 93317 57155 20329 94354 73144 39333 63882 56658 07975 45176 46331 13801 67759 06763 73109 28974 80487 23226 42756 63593 18395 96329 28529 02143 61399 80603 14847 17380 55197 53571 67753 51274 42051 04032 23821 02382 01642 14145 87747 15777 02279 02116 67330 10256 07832 96279 27908 10163 00425 98078 10157 10354 24452 57063 34352 13508 52582 70310 57486 21386 12975 52224 83605 44900 97244 51367 35912 41500 80308 10001 22861 00737 13134 59372 65486 95991 37288 58993 81085 73535 46446 52013 37028 84379 25802 88134 29605 95883 51762 34835 19053 27962 09966 25667 89059 72748 03073 92227 22217 15638 27679 47723 61623 08070 27923 51424 04170 00142 28442 75632 50291 42702 04743 86085 45398 40772 09249 29243 93813 56221 33797 97585 26972 18867 27898 45523 48801 16992 21339 39374 54860 28456 96712 30090 71815 26655 80044 23508 49216 54039 04461 29171 31693 38855 22242 74120 96380 13600 47223 87191 63537 95359 39568 38010 39329 33550 97436 77850 09256 23660 25841 72624 41920 10126 22903 70419 42394 97497 15308 17361 49992 38005 00705 23000 23907 04523 08040 63401 99103 73080 50789 61460 76990 71415 89314 61670 64520 01972 19947 79604 44870 78172 79613 13979 24688 73723 46029 48888 84594 93300 73884 05444 99822 88888 05280 19828 89935 40746 95244 29479 53214 20463 79249 93561 02067 09183 39122 44411 45335 66874 15652 19670 68533 30313 43181 69684 66588 43099 30836 39205 81891 23690 09464 34397 09714 73907 28441 23414 00608 67158 10098 15870 06862 24447 90857 92870 23119 97904 31370 00535 91171 19916 18270 56335 40094 52517 09955 99558 77768 04457 89502 40156 48597 02982 10977 76890 94888 10567 25994 54763 01146 90705 29057 31833 52975 95160 33357 13943 86474 56730 90397 70680 51928 41332 79265 01422 15770 05712 87100 08550 02005 87635 34363 37565 48106 83645 26104 65492 29303 47237 25332 59468 83141 84029 96824 24630 52386 33677 47850 39879 94235 93973 63692 64750 33385 08126 27621 69037 24629 56406 16355 99178 81537 66878 88409 28816 31123 56188 28452 45515 70537 79188 12266 02499 56982 48566 93838 31392 79894 99492 49169 55665 61214 88203 35837 86275 31407 04535 17532 02634 41710 67121 64549 74856 89490 72757 76785 48733 55295 99136 67569 36692 15006 62312 19361 35497 10453 71569 10037 67932 26436 60113 51215 23013 45933 09810 52934 98864 20078 42983 59907 41170 72156 99010 04732 32113 40698 05304 44089 78346 30114 43160 56613 45424 98757 60010 10547 01980 21470 22479 07394 71038 04507 48710 90607 27215 74328 56595 45868 11594 94061 21575 64581 49115 83124 22888 13531 82711 20149 04240 11360 55389 53006 75058 11526 75759 38628 24502 85255 36977 44598 26423 34692 59266 70073 81040 35625 43275 24949 96949 90161 36045 71140 17139 71898 30095 56130 32530 27199 68085 74890 76841 59363 19608 59450 26064 86678 33483 43657 76257 26888 60096 30980 40042 36210 73384 20834 52941 69513 53143 01623 28809 84214 62287 09505 43844 49726 82770 25603 59989 69883 91410 66049 91580 35420 26493 55761 99845 79862 81124 05570 08597 96459 71224 75269 65212 22989 39933 27902 38771 75624 51602 42653 39350 82706 56074 69460 78776 05838 06809

55796 95839 01808 65507 14707 82642 62298 66589 37857 19134 16647 86536 28707 00696 53181 91054 27299 32308 45666 68949 84165 97797 06273 92486 85846 53375 46833 57235 63703 13070 20385 98122 65749 23184 10797 25991 24117 76622 95572 87029 48828 45679 52878 69549 91961 82957 34531 46149 53924 63324 23899 54737 44466 88496 01034 62438 12472 19690 79313 67645 44605 99362 42208 48106 47896 09953 98456 67715 41362 99316 73455 55238 77376 95402 69046 31158 94412 64256 24846 68672 91341 78277 19563 59136 17542 92296 36476 16150 94643 05363 97550 07793 68951 65001 42165 56601 23367 04062 00658 48594 19056 75469 45606 78043 87398 04661 71950 29995 29320 59534 16882 30415 70975 16641 11244 83452 72402 33043 89034 47696 74087 86999 87065 85542 61801 20897 08745 04348 33985 62440 50669 43616 30785 45863 30320 82961 44883 18466 76221 88962 37478 47614 06743 17921 04995 07611 12313 74507 74531 72505 96841 52690 19777 55623 96183 12084 81190 76281 18443 48505 14615 11417 50023 52967 19461 13876 07785 64639 00738 58560 54938 16637 59055 21235 93561 48742 50056 41629 33661 37729 28011 07577 33194 05146 33612 85596 06315 11233 68012 04703 45209 27497 80885 83026 26839 82981 20312 04768 29894 64778 54559 57754 60948 69955 17806 22298 68804 14459 02132 57168 12947 04601 21113 08727 77373 04521 83334 74626 17698 56405 28060 19104 09788 32734 49479 12606 34779 57576 28565 63672 61660 67390 94001 83413 51590 54856 03511 89196 42448 81084 43601 60464 33656 58878 94759 08816 21685 61981 56034 17068 74529 99293 93135 57832 79419 25943 47262 51844 09633 06395 81335 98163 63314 43202 97937 16741 19362 43695 94983 32146 27602 09135 58304 72999 51014 79037 56036 34855 89388 93887 11918 49324 60408 93559 35672 77275 09464 15271 86260 58079 59084 60533 56940 41282 20254 95399 70697 97809 65770 27589 02368 00685 59472 49769 58442 42412 59525 49298 16853 77703 27282 83041 44146 64423 34339 50126 01254 13080 29761 20053 49085 60444 99395 49806 58566 35051 31738 31694 08444 64954 81337 59654 20056 10049 92101 93456 57175 83091 18030 18077 50888 53028 04535 19697 12145 60215 20326 69827 60694 90758 34944 19070 34368 09381 09480 03626 48483 67028 49109 24255 27317 89402 82463 73054 10881 42706 05874 48620 68511 23962 18483 71357 61735 40115 61571 72685 88189 22529 36674 34060 85562 10191 51995 90673 99482 30368 01897 38995 63398 03538 69676 09611 66946 17736 14002 99691 83338 70486 61704 82178 18602 39469 67631 12047 91916 39923 50106 03282 40501 63194 32955 29318 69711 43933 10142 16864 60401 05418 77698 99697 72541 91849 92099 81486 60025 28381 30112 58098 59120 62451 21620 82163 08976 80627 67127 49558 69885 02208 93862 53023 21746 55771 17828 35133 37825 30622 01347 82616 90422 95039 21835 50176 78422 43927 30691 86104 49445 86121 00789 82591 33459 89283 51474 41468 96219 90718 02507 19178 72256 31878 40347 12920 17702 31265 63242 38415 53019 93561 24017 86888 02341 43276 50368 34339 69471 73481 78423 55988 79235 45809 73092 13995 02718 57920 95943 44795 23826 83834 44469 84462 64921 63785 38200 01060 70789 81433 78255 95284 11257 21435 89485 44621 50613 63528 53125 52140 94805 41671 47783 28931 13947 66233 96011 28913 63662 21048 50079 31100 93906 15366 16195 42420 56814 47796 23804 12380 01034 10389 44097 82333 18031 54243 62140 85333 44552 90454 02016 11045 77067 76065 97898 00093 63689 97888 68883 50755 14008 96968 44350 29441 12215 51507 40681 89685 73694 13880 36403 00123 26417 15241 20788 39581 76372 32432 94290 37317 74798 37203 10072 08690 37115 53704 26834 13500 82950 85262 22348 39275 57565 44345 23434 52532 94665 53636 93652 55504 38395 75050 17746 64253 52445 54837 47384 81387 85530 13070 89229 32988 59895 98026 94799 07389 48467 82248 78987 46609 35193 61817 02899 29552 07056 65584 84438 60760 65202 98594 34325 68999 79901 94213 05061 85313 97538 93252 83501 46972 52810 20629 05848 58822 00977 44441 56459 78279 95016 68729 06340 27250 98370 71912 20350 22377 63834 38318 55883 88675 08113 92466 14614 37194 74874 55887 48735 42206 78352 48830 76061 20561 66520 79074 96956 35844 91117 61395 94472 94894 68148 73855 20884 91665 33865 11074 04599 92175 42001 92747 57339 56189 75655 55031 38863 30966 87013 74290 95798 78681 55627 34743 95852 56708 92227 87458 68048 27780 79540 88203 56286 73235 97501 58493 73708 05726 21405 74473 39910 27766 95996 55985 35938 64698 08889 08326 08107 43224 12004 37662 71813 35458 86402 75549 66704 64964 05131 08421 14915 81077 90621 67713 25111 90265 18332 31562 37728 81859 03249 64963 71565 69636 57100 78939 77617 23711 88505 56063 37993 26599 15509 16316 16463 08306 00133 31761 43351 99568 39627 80375 09863 23030 49129 37735 62156 28157 39969 54743 24080 74793 76429 27958 83148 24430 84161 09070 44711 37070 18743 88036 27288 23329 70433 12106 57475 84768 61402 59411 95529 62470 84303 11262 36993 12639 74811 99237 90722 90960 10751 81226 56769 09935 74195 63005 93563 28973 40104 66129 51078 10222 73616 68644 92115 35007 01420 11983 87388 35244 24600 25366 70489 23625 87043 99693 55199 13489 27899 86921 99996 49729 22349 33646 63974 46304 11891 77437 85834 30981 53801 23913 72002 24120 86460 22898 99324 70494 55538 98928 39824 56983 79429 02098 55028 94571 80309 10391 59242 07417 12792 51713 82364 07257 04483 80814 79261 48750 55880 46937 21464 83427 32286 47393 98207 89307 98825 76252 13483 76762 80791 70726 01298 67944 50872 68713 57990 58014 33461 95279 82951 65415 64722 31540 91061 30350 60050 05858 21832 60693 06659 61099 56358 32576 21049 06585 33062 34240 26630 83201 55447 49915 94207 71161 86078 67155 00944 21058 15641 15292 03767 33124 55465 82601 16635 41895 77877 86143 03791 36043 09456 54271 19581 19356 73391 85460 09707 81686 89018 04040 76019 12854 81597 93207 70215 40723 85985 65925 40683 68872 61964 94612 96388 09615 52540 41278 93527 46906 85815 94132 35977 62114 07340 59260 40334 00139 64554 77893 58039 38792 68304 44243 33723 38836 56505 21030 28723 28493 78575 24364 59926 63560 66279 81144 39138 46057 27453 81857 32224 09323 94482 65805 68393 72666 13821 44670 03396 02423 65069 96198 08343 08943 20670 48397 63185 83920 45246 13317 34624 33725 02387 22678 20383 93102 36625 78380 69705 88747 78976 57080 99718 53086 54893 40944 39045 45147 84136 08134 80356 25453 66966 18840 01446 55940 31074 10787 42695 64299 55831 88291 79066 14492 99647 75459 70064 18537 04886 05148 62210 49647 79590 21903 39931 97589 02459 04732 72400 54070 30102 55157 81951 52437 99065 25216 81366 60395 51560 37034

26837 49457 63270 79331 23446 06613 47476 49352 96820 40270 79146 48618 24436 13239 23731 64589 16770 55999 70225 41103 99403 19588 28836 67032 41686 91054 00220 44485 87523 90697 45766 99743 68231 89113 92973 73362 43568 05936 90388 56898 78493 10047 89335 40043 88831 47251 63096 42561 35711 27565 89948 68258 47707 66551 23090 61111 80349 13901 49625 90845 33378 02330 16295 69154 66704 48857 92323 82377 48716 57691 15852 15182 43451 33645 01296 44465 19367 90782 62509 11851 41750 42680 41414 11904 45125 72487 51377 08322 72617 04847 08164 85317 56829 91308 90979 90204 94393 12679 24616 97323 21195 68326 75528 29176 08518 76525 46431 24068 06823 82931 45162 96689 74800 68521 53566 17092 93245 46894 38811 53347 29976 58216 36970 15704 20245 89428 14566 51439 49522 11377 02462 90668 61697 63615 56205 35673 25656 87768 84042 78129 55788 55831 13012 74567 59688 69457 64847 04377 78318 39885 80634 67602 32345 15208 65986 30778 16048 29460 91880 42590 12683 45577 22738 46263 78435 35592 01842 95005 64809 10211 21891 77906 22125 07848 07153 57740 56181 57098 40654 58603 01783 15150 60236 49984 73952 45229 02126 86433 04928 44030 30061 51990 91793 88484 73746 32586 09874 84876 48148 24246 30735 82623 59743 08913 95586 09740 72619 95918 82210 83806 22922 33835 62077 27467 77124 25170 97363 73358 39805 21986 95925 47583 65311 30764 27096 80732 34113 45892 27714 41930 78428 00711 51544 85175 14734 38500 46182 28490 07414 93018 96594 56038 80799 47193 05937 77404 38132 79144 46662 37509 77621 83435 82626 76260 98443 18528 21513 48330 29392 90065 96770 44085 06364 57268 93543 83280 70775 31583 81622 59104 03312 05143 74467 06763 00268 90478 12164 15776 75009 77671 95583 47771 38035 83445 64617 77578 55108 66084 43683 82207 31336 46930 16165 52712 06330 84924 20225 61393 55792 47940 51800 99554 62269 35202 14050 80208 72351 41194 36973 00478 99882 18542 79158 66147 02493 66320 62236 05525 60314 80776 39270 02341 08006 59599 24920 20913 61480 33749 56059 93338 45094 96460 40562 07622 52661 06100 31885 39888 43976 25288 37818 66705 52687 35534 80156 86271 73956 68747 93854 04750 87870 08346 57093 36090 88819 34173 58773 11336 12475 58825 78342 60112 33728 62407 49907 20709 10697 82055 01017 04055 23259 63320 55889 86165 39439 87994 08951 75676 15481 80449 93795 80771 04760 90466 67776 41215 67256 99177 67293 80428 88434 84995 25145 91996 16125 95782 09633 01900 61954 71626 88457 79149 10261 60537 14293 42640 03897 39142 38169 22126 04134 02723 79424 68205 55981 41281 96011 53250 74585 93749 27940 56756 57246 43850 74371 52714 40087 52088 34906 15078 98696 50840 35895 26503 11330 34878 36924 35820 14228 26268 67673 16152 16533 00137 36643 78880 28287 85452 73687 05439 39576 47012 81494 02425 77571 95543 67858 95439 52741 92364 47365 68370 85648 20023 90143 34672 41795 50511 75885 94719 47692 60456 51628 36236 02192 76838 57913 57160 40043 06917 22472 32971 01146 50707 31894 82460 81809 67866 96142 34589 47452 52954 96152 47335 44166 97747 20428 55700 43112 50710 05210 47716 72790 92985 75200 13457 92309 70849 17853 26987 62541 40327 07475 71658 16767 12772 01529 24564 66730 38182 92733 13060 15344 01441 98974 82672 27784 09797 17753 88329 01444 43225 24343 61833 74345 84154 27728 73764 61773 53025 76087 51501 21912 42424 98539 01900 58771 00360 14902 66442 24217 20940 66422 10286 41570 39276 31369 18081 13179 34158 70035 65013 06210 19052 05292 32365 85072 10015 91378 90959 94288 76020 05556 95020 69031 84129 60765 97917 15786 93760 61473 64918 01751 57342 70021 68816 16679 60895 12092 52283 87115 91312 45907 15049 05582 05093 77326 46707 68684 78388 22608 33961 48775 86213 50954 16721 54640 85333 80215 89958 35987 30047 12759 61263 20046 04139 41801 73023 82265 74687 55364 37619 63175 94004 75362 12221 39308 63523 91568 72692 90952 83353 16263 90711 47563 78347 91971 98773 61678 41713 27935 09519 51230 48140 74870 81869 59646 93895 08761 58876 63605 29165 75883 93045 37381 04433 01897 92046 84139 05361 29978 20904 25149 26250 92383 37082 16829 84174 77607 60785 09003 56191 13584 63102 95804 29223 51383 94368 98568 65858 79846 64470 52762 74307 76675 89949 44143 16601 22890 65621 12499 82034 51603 82025 93217 88630 92887 39067 95892 07273 81729 42857 71501 18484 96381 62062 96022 20913 50212 98929 09721 59625 43005 27607 81999 75371 46713 21343 23955 43545 19292 83600 20810 73604 82029 97914 92935 23240 89177 43800 89733 49484 05070 15603 88183 29873 81825 04673 97110 00542 45258 10272 79986 97906 49777 33409 76419 16828 13066 22173 18178 98103 21211 81709 00065 38090 26353 26701 83309 80294 98638 26808 35360 77262 82335 61714 46590 12592 61479 33859 93825 52277 72049 82005 91462 03070 31796 19308 55862 63259 60382 90741 80476 76517 49224 10532 04860 61139 22544 95000 66885 85480 76446 75469 21258 12941 24202 29454 47557 69679 13320 80335 45006 32672 81976 62985 08643 62840 84433 16903 34260 41691 74832 06189 95168 96639 02187 26456 02856 82965 51988 52703 86653 06885 04467 46800 14361 05652 78953 62309 32787 25726 85253 05992 49441 09299 52316 27702 25052 04480 15265 93022 98217 86504 91106 10854 57310 08365 38321 67040 45788 46493 16494 22355 15634 00352 78507 29789 04321 48773 99411 74529 20166 61227 72236 46061 90969 74810 19681 53053 40874 09151 02548 68296 36626 24352 25751 08405 48875 72764 71754 78679 55713 06758 59620 03816 04838 25558 17158 02704 11225 09079 29035 20752 27913 49763 41356 99119 36428 80839 14414 11969 64200 08672 87741 94166 08474 47733 03199 21470 75855 53201 27702 33143 20096 74683 61719 34222 49897 72298 53894 08958 10334 28695 08766 45537 22393 36098 58423 03180 78926 70591 09047 25895 45290 02805 30253 24554 09974 40479 35148 24082 49152 87407 79926 59334 93267 47155 85773 06653 88657 43916 71799 49716 22242 75816 57179 43946 85669 94620 52301 04697 62663 51814 22397 36864 05175 60911 98658 30152 92686 71657 38394 97454 81883 60876 95819 07160 50030 10031 30974 17486 80916 48576 20859 15921 80336 80129 96119 46028 82300 98483 57228 85316 57990 79269 14813 14640 04240 93481 82734 06661 15648 03351 74305 99214 31808 71457 57355 98227 80110 57758 95164 50765 98897 28672 94577 77576 19412 47069 43561 11981 72784 03577 78135 05899 99184 48160 50542 06161 42222 20882 03793 00785 66170 17899 53909 60274 74924 95758 98775 52973 05123 50735 13423 66430 70417 72331 11332 67511 14543 97809 29736 09884 54870 24647 42634 88538 78837 73781 68736 02221 04129 59406 98678 52465 57600 30442 98007 43554 21117 98985

46184 08977 53139 52666 33630 36208 78842 41513 02444 74088 71886 10571 55155 55578 25528 25508 08891 31226 87128 05267 10314 83317 32547 55099 04790 29880 99440 13708 97907 75687 09937 60717 69276 59557 19941 44679 98374 00891 58031 64639 48351 77069 25348 85333 62585 74798 97890 80619 97927 94757 81816 49742 58122 82209 27375 90900 10891 90291 88128 65703 42984 33986 19182 31000 15352 79750 66748 10868 75404 40475 73091 04146 66193 78069 73128 90389 86258 99828 36291 61818 93170 06350 16342 20716 69341 21405 00657 49386 56288 89746 49235 62378 96326 51571 19775 08481 18527 87217 43801 69024 02888 92055 25479 77985 75953 77823 13777 30078 95606 31166 02085 45784 47671 04841 88853 32179 78969 03468 96015 65573 01855 28523 79660 64115 54430 00098 77697 68278 85699 48284 56449 83156 42640 98517 64553 08266 19927 28030 35406 32237 01795 47454 94204 38113 29287 52415 23051 97217 64973 42119 69723 27240 05686 73986 09415 51592 26485 07902 85100 22773 39210 05313 41983 08897 64202 43201 08840 25456 62306 92472 16967 43683 46588 26712 28774 46815 97061 03352 28670 18053 25172 75156 77322 30244 16711 65143 62465 60846 17458 96000 46708 76110 62702 78513 69253 74432 65281 23856 76397 80710 83503 92271 36257 71536 79594 27255 11671 77111 54672 79300 73553 07307 26492 81303 61465 29826 00679 98842 00713 31350 81931 89421 15314 04673 44579 57867 77772 69711 84711 13415 75543 06090 65487 76806 14367 80833 53176 37278 70775 57992 47569 77161 04696 11464 32835 47501 34428 69968 80958 09702 73161 27416 92974 17104 79958 10144 54617 59955 99893 99118 78158 19600 71064 60116 66699 37247 12862 02659 36313 68574 57376 09205 41805 70685 18545 15857 59793 59084 57480 10676 50100 04619 68609 83828 95655 78278 83250 18986 48987 90641 15536 62170 10240 10195 27818 15102 77487 67593 69223 54523 01374 55061 99248 63151 29757 07877 58166 21055 47772 36141 34592 87452 18425 33094 12524 95745 16530 19035 09175 10266 33963 99561 43458 53519 78705 03697 65511 39850 23587 47658 67682 26316 01931 04567 21200 93918 97697 02282 98479 33252 18477 21826 51672 60080 71238 67949 12653 65095 78040 01393 41770 01635 45702 69233 29053 55667 74604 20974 46561 09011 26103 37786 39308 20386 31918 85604 27079 66586 69352 65716 12774 43246 76775 00066 61688 72211 91445 96889 76092 90298 84927 13541 81717 23030 27542 04774 60072 90909 14216 90226 39409 63951 00277 63363 36879 49521 12468 20294 82031 88555 07642 75237 82742 83007 38770 85334 54855 84308 07348 43643 88481 27355 86633 22865 58957 42789 30187 70672 46686 36464 96161 74535 69036 89548 48127 53712 57873 68785 00821 10117 71182 54522 43889 85536 11444 39694 22963 34773 60049 49967 08966 68854 20257 52536 62490 27840 10276 06081 28410 68635 65931 29328 75888 83282 06258 97544 14561 41010 01678 65077 10597 19175 30446 20530 96717 55795 52090 17762 62114 11380 81008 16266 46910 38843 57514 03037 06988 11315 07238 98911 90593 80367 40512 31881 81094 02343 03416 90620 92958 01232 34988 92831 66906 10238 00621 11625 74271 11236 14439 39226 97287 57688 80077 06016 12730 38566 79956 80284 05864 87902 89277 69169 06405 66335 39229 37557 28038 23898 56226 37766 24227 93094 27957 06047 09244 55402 29467 00841 12103 43294 60192 55881 13606 50580 38834 07891 07289 21738 84472 30215 10081 46028 87964 77127 63886 66501 25670 24508 71712 49552 05315 23297 06728 96214 55340 20157 89874 55587 02340 35248 11056 86682 98341 04250 87578 07494 87914 57218 28940 88048 25955 95619 97580 74723 22352 33161 86868 42698 77390 98527 69958 94436 83619 40185 38727 34899 51159 25094 68539 53209 42974 27729 22643 98858 07278 70909 12423 26628 69981 91066 29993 54654 70299 91912 88505 86824 70851 17955 29804 96156 84868 86081 55405 67815 43990 11719 29904 01025 39808 54112 97968 46521 13214 15080 79952 41868 10842 25173 56878 03293 05721 85870 82102 83493 25147 82086 01264 33052 03608 97660 11499 79887 24134 53270 45818 93297 90979 63753 67082 49719 94595 42874 43789 47726 89190 04815 49112 46138 16326 18759 11271 49992 41638 71914 58998 96738 87325 00960 16908 26015 72857 60810 82591 59907 28927 18655 26444 86560 30327 63201 70225 40571 47220 71974 16369 64578 79881 80215 87241 65651 92296 02305 53196 38505 14416 81260 27761 82715 91927 97947 39456 30381 91191 26030 85614 89684 07920 12270 39431 31944 67036 85233 24633 43680 14531 10418 57838 84745 49718 98687 15320 85736 09606 20294 14926 23345 29283 87892 88024 34014 55791 57074 57677 82290 58411 78851 99241 56135 43424 64466 55574 63061 05332 90265 95648 57295 34211 19460 11893 77389 28586 47363 21434 33341 95650 60485 04052 30191 95359 18760 38130 23615 42431 40606 61132 45190 78956 34334 05885 29577 93894 26980 82887 44265 38240 68482 10795 05928 86234 67194 34266 74449 62958 29359 29182 38995 16753 89338 06649 48210 30883 12957 98582 08531 43656 37865 66455 33039 20411 12694 90699 17973 41567 75589 66214 29942 58773 49718 00135 54650 75564 03272 54985 58542 10145 68089 47259 54191 97153 80723 24910 72856 52653 43253 44333 62569 04103 53406 75797 91068 30909 48991 48354 01146 02952 59148 69505 48841 00724 19490 25681 44194 76312 21703 86665 85443 25656 17156 33526 75587 13397 49286 97724 09778 89335 82106 06953 63955 70238 27999 26763 52569 75338 11930 79015 28998 03911 30274 74463 78071 84760 63620 78362 64865 13614 16294 79033 25189 64488 11639 38500 42490 61824 02952 00512 96693 43235 91287 51618 38173 55833 51871 23579 64070 25528 72635 31320 64209 09492 09631 28915 19883 79209 64396 36628 33709 46565 08792 46451 82021 15850 30298 82203 51309 53648 49393 01113 24522 29460 32449 58039 20779 90382 18877 83568 28016 19961 39108 50879 84544 75742 07763 65228 98868 28589 62383 47365 03295 82569 80649 18912 40774 07570 26887 84734 51061 47381 15151 03219 18738 98228 43646 09553 92649 53759 32274 53729 04333 17177 78370 27503 03333 73272 08171 38548 76696 58150 86954 35994 41603 27683 36125 30977 74329 95602 61784 29264 56695 51562 75833 42877 38047 03261 34830 72233 22971 06651 85949 12819 53761 79228 50895 26077 04763 59413 49916 72943 13442 25218 68867 40890 91021 43049 84994 92120 51479 53801 62412 36920 75438 06778 44782 16596 28700 28117 09596 89326 36308 41059 53959 54097 20161 01098 66621 04521 07023 89264 37579 70309 14514 94076 87655 78926 05382 02300 06084 43651 93935 01948 62504 41796 43649 97625 39097 38427 12297 71846 72619 82058 12489 76692 51184 30214 27572 51638 80104 70211 80254 58166 71331 14097 49824 03111 76601 06748 37196 71842 71231 02552 63373 06024 39217

32601 82704 96870 84167 30312 56934 61904 22154 74438 07771 81005 70392 02667 19955 90898 91517 35381 57236 33822 08460 12581 70595 17428 36824 28924 53638 89026 47563 16092 71949 77577 76314 34383 94453 63851 69600 84359 00179 13700 18618 47517 22190 85225 65966 73921 67415 22409 91801 09066 62440 11609 53407 14594 01301 06580 92147 32030 32721 54145 27061 29852 86757 52892 58575 58543 02612 48794 32005 18651 52367 89200 05542 91875 05823 07184 27685 32355 78999 57692 27455 64595 26182 12557 30483 94898 50098 76506 52236 58409 13714 72584 04899 74012 91188 17937 50849 29761 07904 40506 77194 11508 90187 98030 02933 42860 70424 76920 30860 10508 01892 44950 79583 90421 27435 53102 63408 33026 60511 97642 21998 96347 70037 41294 12884 84997 52238 25057 44759 78415 77407 45608 43527 03789 79685 61966 30035 15192 06974 24900 59673 63746 40679 12771 82755 74516 24422 66515 50857 95958 36916 06541 41172 00573 76553 86492 11435 90329 80949 87765 54467 03147 64561 73448 22836 11738 62668 30508 65085 41243 99889 16476 57272 63278 80551 25580 35302 02769 94744 97213 05457 00440 68685 88097 19612 79002 95681 63604 08284 95516 67476 87263 72795 65765 01311 90594 97729 24341 31619 08301 40284 64490 47651 22613 33952 38812 17914 40183 42690 55027 49355 70034 34117 71300 74964 98521 67523 64329 94028 90761 64929 82865 65905 58867 51552 10256 09659 48177 51574 92193 69679 59687 28248 96496 87532 79111 00183 66713 55683 95545 71567 18687 84873 74792 40385 32340 60259 93543 58412 60236 32590 43397 11757 21144 38424 92334 94497 89052 36627 16506 49663 00944 67495 01939 79118 13129 09701 49468 97124 22067 12667 82692 23453 36440 03585 51426 78813 50460 31626 04029 66310 59923 66376 05280 16932 93531 33867 71582 34490 13871 47528 06334 86946 52804 44053 85295 85407 11793 31076 25801 74758 57696 44607 17946 13368 55801 36262 87065 33141 09872 39306 50446 78264 37799 76819 22258 12651 57161 82641 62236 93878 67697 01314 64989 71982 33513 36628 32725 80890 61878 83063 72107 36640 88126 51888 00732 49738 04072 23114 31317 53876 68075 38905 60867 64763 61045 42437 02698 87165 85954 08032 71919 56013 14001 24901 98449 50328 96909 72661 64152 75432 94155 79747 34749 82146 42136 88198 26064 17055 18581 74597 02260 10348 08362 23217 96968 77933 00376 36048 01082 09058 66184 10644 42248 45903 52658 97808 84346 94387 07054 12713 79060 83282 41120 05075 84580 89398 50758 71840 96890 85352 09834 12553 15968 16355 01798 54962 44488 03720 01078 64499 01871 04197 22066 01241 89173 36740 80136 95164 46265 33727 57868 19461 25460 48261 65144 15101 62908 39216 37295 49449 51568 67285 68556 77941 32945 15271 12725 07732 55855 12336 37132 97405 60301 48302 41851 71216 91713 51532 58203 17213 88002 62597 89328 21827 88361 12185 68928 19099 38918 10234 84967 13723 71723 42473 82099 50716 13923 92259 11328 49688 66440 53468 93449 98153 30505 62091 05134 76258 88612 56995 99739 65288 65106 91166 55476 20711 49897 05653 05940 25138 63282 83328 80163 89287 32834 99971 39347 03421 90666 90183 95301 81735 89640 42429 04493 75155 12093 41494 32969 26023 72211 39679 43667 67812 59396 01062 41417 03455 12313 17977 72340 88171 40619 34020 87667 48633 10625 82299 19270 44465 90855 72672 01780 17541 54055 32107 57414 30477 10018 95200 60320 57100 41325 11260 65568 20019 24826 92374 94584 40758 97527 20935 68305 09542 02330 38878 61473 59448 10911 69234 41173 94945 39814 84126 92649 64420 79121 95865 54433 23462 91082 19407 60432 14831 87873 68489 68154 76821 04552 29130 30793 54483 58698 33383 44007 17932 54051 06591 23178 03647 68911 74261 58193 51733 62190 39553 99170 56719 55027 34361 38401 21216 71093 79853 16298 78121 52477 88524 88785 93746 58505 33722 11757 76493 06244 41578 40477 72771 00454 98720 36906 13954 99447 53607 86985 06361 89811 01804 98603 26752 33185 25092 23390 13078 75593 35575 17351 25146 45870 97101 67549 74510 53342 03970 82489 22716 28117 44579 24027 83393 78105 61918 77491 94972 77210 36457 35860 05162 72044 31502 67830 75990 68445 35294 24944 88920 23688 73468 65050 54665 95043 15966 16175 52470 11715 51654 84268 46014 13384 00912 49953 20410 10063 51792 69789 83394 91223 65363 59572 08703 80638 39599 89196 84382 51919 76900 96250 51024 92189 73578 01132 37949 37378 22213 25734 27188 94004 79204 58050 63111 54794 59019 73719 01817 60901 96276 55710 37823 35179 85076 08702 57868 42540 92263 06174 57947 30549 75521 94163 52088 50181 49228 43767 26697 89613 24452 93802 09611 07783 01268 49022 78150 53571 68747 57928 43953 68537 03169 61040 75393 15607 94889 86374 48831 08580 71791 56925 43570 97596 65468 55121 55648 30215 45768 25970 50899 36554 20443 39655 91734 82231 42464 97459 67903 61950 40220 89239 57640 22748 60055 94395 87462 58141 69471 91812 22727 35216 46899 54265 35658 49683 23021 08112 89532 34374 07281 15113 34103 02646 51168 41556 10519 47737 91518 54460 28660 80271 94476 02502 07510 34280 64705 93832 02433 35213 96263 04003 17624 56235 98591 31037 86707 31703 87762 91793 36923 20294 27772 11071 77137 62464 58861 47789 72109 25726 70537 62600 38234 74753 41008 91102 58676 12783 27607 39016 73323 38222 57397 50185 81934 26911 95869 95058 21924 08501 36376 26430 82323 11744 15119 18009 78996 01216 19611 43657 12632 95256 78994 72954 02489 87165 61965 14995 10255 08557 28705 30497 36119 67592 75454 30541 59230 07992 70747 27651 57846 65793 80889 76734 66878 40528 04207 91658 97098 83718 47071 55971 69004 16277 48046 04013 59814 43761 91111 80614 27057 01423 72986 05001 29744 54749 65993 32055 64668 36661 18554 32325 11217 43527 28964 78634 28980 83934 91162 81788 55261 06119 16828 96263 67469 92622 69063 01145 28816 02984 49616 43297 27182 54194 66989 00768 26745 75264 74824 10728 80317 43082 59261 07709 90965 01987 41935 52318 51154 46172 66702 53062 87522 76032 92764 18211 87685 79540 72676 57221 54676 69950 53057 17946 62427 67379 72512 26048 43832 13911 01105 81693 28005 79074 51996 37648 62169 33108 70618 70853 12912 81816 07781 96846 52655 20543 60290 24291 01187 27945 86399 57797 83600 11105 69114 54708 14048 76864 70168 69372 78810 67685 52472 63932 91119 98865 96592 02514 00498 24494 02300 88376 85059 07258 15866 12023 62352 69043 33637 16268 68769 25973 72044 49751 82778 97212 82145 30377 21748 71637 74319 96359 30235 18606 56271 55826 00586 40409 05464 62576 22917 81253 96014 45826 80898 34330 14629 77140 70001 81800 33250 59880 79322 41980 17564 19272 63228 63391 47870 77223 38351 89208 35047 52310 86938 80702 74328

58215 19000 61469 70079 10268 59674 30073 30090 45751 29239 70869 26649 89082 78846 79772 19971 44115 05776 93817 97512 43874 31353 99142 45496 56096 49283 77835 74015 95172 35172 11352 03942 73952 58757 41006 61803 81005 08167 83649 69723 50313 47951 73055 37843 05530 97268 50753 92337 58171 69086 27459 46333 20181 43973 21216 36613 25231 96958 15069 60177 62082 46664 91456 85542 38550 43961 33481 44061 16535 46931 70457 09162 66331 03663 39787 60636 05012 49543 92075 69859 48226 37547 31896 31957 14493 51553 76689 81669 16357 24671 48279 62068 30998 72995 48532 44055 49020 79069 45673 34091 84695 70466 36444 14420 78853 04376 28177 14281 48912 11369 04742 52184 81831 57968 23785 99097 28525 04373 82046 63772 91165 60330 54826 99005 05460 27997 19316 91362 76333 15525 02738 30522 63747 06689 08021 59879 28099 33197 24026 71364 61428 96866 07931 48330 37185 04894 68137 48215 69646 57984 11611 18609 30918 38123 44962 76346 66859 80796 44880 02095 84133 81689 19537 25221 81953 30628 53231 34782 99095 55070 28682 03277 62562 68626 13004 46543 91753 18642 85761 13703 58212 79764 37650 99939 49364 13239 25099 01258 67983 67055 39694 99220 06908 34663 69037 51714 48339 12154 92326 23701 89625 40115 07860 62976 39090 64187 76036 62870 42936 96027 70939 34022 49978 17541 60692 68401 60128 61369 09804 18173 75257 42033 12415 71112 14547 54143 63786 74096 83239 16522 23640 70646 95935 71136 45209 61480 14838 18861 52024 54980 70117 14620 52089 42603 00995 91170 71380 29799 64092 02386 26813 41668 36442 67800 52799 36452 72171 40403 26751 30107 52237 58163 70601 00326 70270 84544 35223 26261 35531 43285 82964 09302 73150 81917 62716 71056 86115 09718 15622 57779 42936 92815 77057 36391 14459 59333 63280 08758 96007 19483 80000 12447 44031 95027 78036 82324 70695 04949 61190 60652 28269 45260 60252 12886 68744 81397 37660 55099 15989 72553 80593 81527 94552 72292 45207 02094 48851 55514 15426 85964 40738 96164 58155 00438 57409 94652 08184 65852 69311 86466 50173 23322 63575 92085 15805 70770 66968 04885 69542 73577 38810 41541 11205 98015 84746 56095 99259 63895 74000 71377 12094 86724 77787 45749 27769 57561 83434 70146 95107 75358 89121 30724 42210 84966 18228 10106 98800 12572 89637 18561 81196 31366 39799 22005 24827 56127 00509 43658 59174 79967 13290 84655 41793 01702 87028 03852 81086 91740 93842 02762 55826 17854 60950 01083 73133 93871 40567 00585 39553 77482 27990 01615 04600 70987 23712 06625 33017 67299 50426 05593 24699 95303 68913 20231 28322 33679 98340 50238 19713 64076 97657 60391 67149 29598 26444 20313 20719 62293 63767 77261 17756 54995 LICZBY PIERWSZE, czyli chaos czy porzdek ? Wrd liczb naturalnych (czyli - wedug Kroneckera - tych jedynych nie stworzonych przez ludzi) wyrniaj si liczby pierwsze. Sowo "pierwsze" oznacza tu "proste" lub "prostsze", ale mona te je rozumie jako "waniejsze, podstawowe"; w jzyku angielskim liczba pierwsza to prime number, po niemiecku Primzahl, po francusku premier nombre, po rosyjsku prostoje cziso. Dlaczego wanie one odgrywaj szczegln rol? S podstawowym budulcem dla liczb naturalnych, ktre z kolei stanowi fundament konstrukcyjny dla innych typw liczb. Kada liczba naturalna rozkada si jednoznacznie na iloczyn potg liczb pierwszych. Zgodnie z definicj, liczba pierwsza ma dokadnie dwa dzielniki: jedynk i sam siebie. Jej ju nie da si rozoy. Liczby naturalne, ktre nie s pierwsze, nosz nazw liczb zoonych - daj si "zoy" z liczb pierwszych. Nie dotyczy to jedynki ani zera (jeli uznajemy zero za liczb naturaln) - te nie s ani pierwsze, ani zoone. Pamitamy zreszt, e odgrywaj one rol wyjtkow... Liczba 1996 jest liczb zoon; jej rozkad na czynniki to 1996 = 2 x 2 x 499. w matematyce czsto mamy do czynienia z tym, e twierdzenie, w ktrym wystpuj liczby naturalne, wystarczy wykaza tylko dla liczb pierwszych. Dobrze wic wiedzie o liczbach pierwszych jak najwicej. w szczeglnoci interesujce wydaj si pytania o przepisy na otrzymanie liczb pierwszych oraz o ich rozmieszczenie w zbiorze liczb naturalnych. Jedn z najwczeniej poznanych wasnoci dotyczcych liczb pierwszych byo stwierdzenie, e jest ich nieskoczenie wiele. Elegancki i prosty dowd tego faktu mona znale w Elementach Euklidesa (napisanych okoo trzechsetnego roku przed nasz er). Ju wtedy, a take i pniej, matematycy interesowali si liczbami pierwszymi i starali si znale sposb na wynajdywanie coraz to nowych. Mona to robi rnorako. z jednej strony poszukiwano wzorw na liczby pierwsze, z drugiej prbowano opisa algorytm wskazujcy takie liczby. Podanie wzoru byoby oczywicie pokazaniem algorytmu, ale podanie algorytmu nie musi prowadzi do wzoru. Przepis, obecnie nazywany sitem Eratostenesa, stosowano ju w staroytnoci i... tak naprawd to do dzi praktycznie nie wymylono nic szybszego i bardziej skutecznego. Metoda jest bardzo prosta: wypisujemy kolejne liczby naturalne, poczwszy od dwjki (dopty, dopki nam starczy cierpliwoci). Nastpnie skrelamy wszystkie liczby podzielne przez dwa, oprcz niej samej. Potem wybieramy pierwsz nie skrelon liczb (bdzie to oczywicie 3) i skrelamy wszystkie wiksze liczby przez ni podzielne. i tak dalej. Sito Eratostenesa "przesiewa" wszystkie liczby naturalne mniejsze od pewnej ustalonej liczby i pozostawia tylko liczby pierwsze, ale to przesiewanie jest dosy mudne. Procedura nie jest jednak a tak duga, jak pozornie mogoby si wydawa. atwo zauway, e w tablicy liczb od 2 do n wystarczy zbada podzielno przez liczby pierwsze, nie wiksze od . Istotnie, jeli - na przykad - liczba 899 ma podzielnik wikszy od 30, to ma te podzielnik mniejszy od 30, wic przed dojciem do dzielenia przez 30 musiaa zosta wykrelona. By znale wszystkie liczby pierwsze od 1

do 100, dzielimy jedynie przez 2, 3, 5 i 7. Obecnie znane s odpowiednie programy komputerowe, wyszukujce liczby pierwsze i posugujce si schematem sita Eratostenesa oraz jego modyfikacjami. Z wzorami opisujcymi oglnie cig an w zalenoci od wyrazu o numerze n spotykamy si w szkole. Najlepiej znany jest chyba wzr na n-ty wyraz cigu arytmetycznego. Cig arytmetyczny tworzymy wedug zasady: a, a+r, a+2r, a+3r,... Znany wzr oglny to an = a+ (n-1) r.

Czasami prosto okrelony cig moe mie zaskakujcy wzr oglny. Znakomitym przykadem jest cig Fibonacciego, gdzie kolejny wyraz tworzy si, dodajc do siebie dwa poprzednie: 1, 1, 2=1+1, 3=1+2, 5=2+3,...

Natomiast wzr oglny wyglda tak:

Na marginesie: Woch Fibonacci (ok. 1180 - ok. 1250) naprawd nazywa si Leonardo z Pizy, a - jak sprawdzili dociekliwi historycy nauki - Fibonaccim zaczto go nazywa wiele lat po jego mierci, cig za przez niego wymylony nazwano cigiem Fibonacciego w poowie XIX wieku. w czasach staroytnych nie formuowano oglnych wzorw. Gdy zaczto to robi, niemal od razu zapytano o wzr na liczby pierwsze. i okazao si, e te liczby jako nie chc si podda ani uczonym, ani hobbystom; nie udawao si znale adnej sensownej zalenoci. Nie znaleziono nie tylko konstruktywnego wzoru na liczby pierwsze, ale nawet wzoru, ktry generowaby wycznie liczby pierwsze, niekoniecznie wszystkie. i tak pozostao do dzi! Dobrze znane jest twierdzenie mwice, e jeli a i b s wzgldnie pierwsze, czyli jedynym ich wsplnym dzielnikiem jest jedynka, to w cigu {an+b} istnieje nieskoczenie wiele liczb pierwszych. Jest to twierdzenie Dirichleta; nic jednak nie mona powiedzie o tym, ktry z wyrazw danego cigu jest liczb pierwsz, a ktry nie. S ponadto wzory, ktre skrywaj nieskoczenie wiele liczb pierwszych, chocia wiadomo, e opisuj one take liczby zoone. Bardzo ciekawe i wane rezultaty uzyskano w latach siedemdziesitych naszego wieku; skonstruowano wielomiany (a wic funkcje wyjtkowo "porzdne"), ktre jako wartoci przyjmuj wszystkie liczby pierwsze. Znany jest wielomian stopnia 25 i o 26 zmiennych (!), ktrego wartoci przyjte dla nieujemnych argumentw maj t wasno, e jeli s dodatnie, to s liczbami pierwszymi. Niestety, przyjmuje on rwnie wartoci ujemne, w tym take liczby przeciwne do liczb zoonych. Gdy natomiast skoncentrujemy uwag na rozmieszczeniu liczb pierwszych, do szybko odniesiemy wraenie, e jest ono nadzwyczaj przypadkowe. Istotnie, mona dostrzec zjawiska zaskakujce. Jedyn liczb pierwsz parzyst jest 2. Std wynika, e oprcz pary 2 i 3, liczby pierwsze nie mog by odlege o mniej ni 2. Pary odlege o 2 wystpuj na pocztku tablicy liczb pierwszych czsto: 5 i 7, 11 i 13, 17 i 19... Takie liczby pierwsze nazwano bliniaczymi. Ot liczby bliniacze pojawiaj si nawet bardzo daleko! Kolejna dziwna rzecz - nie ma w tym adnego porzdku! Zdarza si nawet, e istniej cae serie liczb pierwszych: p, p+2, p+6 i p+8.

Takie s na przykad: 1871, 1873, 1877 i 1879. atwo dostrzec, e oprcz zestawu: 3, 5, 7 nie ma trjki kolejnych nieparzystych liczb pierwszych, gdy wrd dowolnych trzech nastpujcych po sobie liczb nieparzystych jedna jest podzielna przez trzy. Bywaj take sytuacje cakiem odmienne - liczby pierwsze rozmieszczone s rzadko, odstp midzy ssiadami jest duy. atwo mona wskaza cig kolejnych liczb naturalnych o zadanej z gry dugoci, wrd ktrych nie ma liczby pierwszej. Cig trjwyrazowy to na przykad: 8, 9, 10, czterowyrazowy - 24, 25, 26, 27. Dla zadanego z gry n taki cig mona wskaza nastpujco: (n+1)!-2, (n+1)!-3, ..., (n+1)!-(n+1). Liczba n moe by niewyobraalnie wielka, na przykad 10
1010

lub (10!)

100!

. Wtedy wyrazy tego cigu s jeszcze

dalej, co wicej, takich cigw jest nieskoczenie wiele. Ale moe si te zdarzy, e wrd stu kolejnych liczb naturalnych odnajdziemy nawet dziesi liczb pierwszych. Czy rzdz tym jakie prawa? Ciekawe, e odpowiedzi na te i inne, podobne, elementarne wrcz pytania nie s znane. Pewne czciowe rozwizania niektrych problemw s nadspodziewanie zawie i wykorzystuj zaawansowane rezultaty z rnych dziaw matematyki. Z nazwiskiem osiemnastowiecznego mionika matematyki Christiana Goldbacha s zwizane dwie hipotezy. Pierwsza, synniejsza, sformuowana w 1742 roku w licie do Eulera, mwi, e kada liczba parzysta wiksza od 2 jest sum dwch liczb pierwszych. Dokadniej, hipoteza Goldbacha dotyczy dowolnych liczb naturalnych i mwi, e kad liczb naturaln wiksz lub rwn 6 mona przedstawi w postaci sumy trzech liczb pierwszych. Czciej jednak przytacza si jej rwnowan wersj dla liczb parzystych. Druga hipoteza, take do dzi nie rozwizana, dotyczy liczb bliniaczych. Nie wiadomo, czy jest ich skoczenie wiele, czy nie. Jednym z najmocniejszych rezultatw dotyczcych liczb bliniaczych jest wynik Jing-run Chena goszcy, e istnieje nieskoczenie wiele par liczb postaci p i p+2, gdzie p jest liczb pierwsz, a p+2 ma co najwyej dwa dzielniki pierwsze. Dowd tego twierdzenia jest wyjtkowo dugi i skomplikowany. Uzyskano natomiast ciekawe rezultaty, dotyczce samotnych liczb pierwszych. Na przykad okazuje si, e istniej liczby pierwsze odlege od innych tak bardzo, jak tylko chcemy! Formalnie - dla dowolnego k istnieje liczba pierwsza p o tej wasnoci, e w przedziale (p-k, p+k) jest ona jedyn liczb pierwsz. w przypadku odlegoci 10 tak liczb moe by na przykad 211; poprzednia liczba pierwsza to 199, nastpna to 223. Twierdzenie nie podaje jednak przepisu na znajdowanie takich liczb pierwszych, mwi jedynie o istnieniu. Najwiksze znane obecnie dla konkretnych liczb odstpy nie przekraczaj tysica. Ale wiadomo, e istniej liczby pierwsze takie, e w promieniu na przykad stu bilionw nie ma adnej innej liczby pierwszej, co wicej, takich liczb jest nieskoczenie wiele (!), cho moe nigdy nie dowiemy si, jak wyglda przynajmniej jedna z nich. Udowodniono wiele zadziwiajcych twierdze opisujcych wasnoci liczb pierwszych. w miar upywu czasu coraz bardziej utwierdzano si w przekonaniu, e w ich rozmieszczeniu nie ma adnej regularnoci. i oto nagle, pod koniec XVIII wieku, zosta odkryty pewien zaskakujcy zwizek. Ale najpierw kilka uwag oglnych. Dzia matematyki zajmujcy si badaniem wasnoci liczb naturalnych i cakowitych nazywa si teori liczb. Liczbami zajmuje si rwnie arytmetyka teoretyczna, cho w niej wikszy nacisk kadzie si na badanie konstrukcji systemw liczbowych i wasnoci dziaa, ale cisych rozgranicze przeprowadzi si nie da. Liczbami interesowano si od narodzin matematyki. w staroytnej Grecji wykazano rozmaite fakty, zaliczone pniej do teorii liczb. Sama teoria liczb zacza si krystalizowa w XVII wieku, gwnie za spraw wynikw Pierre'a de Fermata, radcy sdu w Tuluzie, ktry w chwilach wolnych od powanych zada prawniczych zajmowa si matematyk. Fermat sformuowa wiele faktw i hipotez dotyczcych liczb, ale prawie niczego nie udowodni. Swoich rezultatw nie publikowa, lecz opisywa je w listach albo notowa... na marginesach rnych ksig. Ta jego nonszalancja mobilizowaa potomnych do sprawdzania sformuowanych przeze faktw i w efekcie przyczyniaa si do rozwoju samej teorii liczb. Jedn z najbardziej znanych hipotez Fermata jest Wielkie Twierdzenie Fermata, goszce, e rwnanie x +y =z
n n n

nie ma rozwiza w dodatnich liczbach naturalnych dla n>2. Problem zyska wielk saw, gdy Fermat zanotowa, i znalaz prosty dowd tego przypuszczenia, jednak nikomu nie udao si dowodu odtworzy. Hipotez rozstrzygano z wielkim trudem, rozpatrujc pojedyncze przypadki dla kolejnych wykadnikw n, nie zbliajc si jednak do oglnego dowodu. Szybko zauwaono, e Wielkie Twierdzenie Fermata wystarczy udowodni w sytuacji, gdy n jest liczb pierwsz. Prostota sformuowania i sawa hipotezy spowodowaa, e prbowao j pokona nie tylko wielu znakomitych matematykw, ale take i olbrzymie grono amatorw. Ci ostatni regularnie przysyali "rozwizania" do instytutw matematycznych, nie baczc na to, e najwiksze sawy, stosujc potne, wyszukane metody, nie potrafiy rozstrzygn problemu i e wykazano, i problemu nie da si rozwiza przy wycznym uyciu pewnych klasycznych metod. Co bardziej przebojowi docieraj nawet do prasy (ktra czasami pisze ze zgorszeniem o braku zainteresowania geniuszami ze strony zarozumiaych profesorw), telewizji, deponuj "dowody" u notariusza... Twierdzenie Fermata zostao w kocu naprawd udowodnione, ale czekano na to bardzo dugo, bo a do 1994 roku. Pierwsz wersj dowodu (wykorzystujcego bardzo zaawansowan "maszyneri matematyczn" i wiele rezultatw z rnych dziaw matematyki) przedstawi Andrew Wiles w roku 1993. Znaleziono w niej jednak luk, peny dowd ogosi rok pniej Wiles wraz z Richardem Taylorem. Mimo to rozmaici zapalecy dalej nadsyaj w rne miejsca krtsze rozwizania (opublikowany w "Annals of Mathematics" w 1995 roku dowd zawarty jest w dwch artykuach: majcym okoo 100 stron traktacie Wilesa i dwudziestostronicowej pracy Wilesa i Taylora - a prace matematyczne pisze si wyjtkowo zwile). Teoria liczb jest w matematyce dziedzin wyjtkow. Wiele istotnych problemw mona tu sformuowa w sposb elementarny, zrozumiay nawet dla uczniw szkoy podstawowej. Jednak rozwizania tych zagadnie czsto albo nie s znane, albo wymagaj zastosowania niezwykle zaawansowanych metod wspczesnej matematyki.

Rzadko kiedy wystarczaj proste techniki. Klasycznymi przykadami s rnorodne hipotezy i twierdzenia dotyczce liczb pierwszych. Specjalici ze szczeglnym zdeterminowaniem prbuj odkry ich tajemnice. Gdy poszukiwania oglnego wzoru na liczby pierwsze nie przyniosy rezultatu, zainteresowano si bliej rozkadem liczb pierwszych w zbiorze wszystkich liczb naturalnych. Od razu nasuwa si pomys, by przy badaniach tego rozkadu zwrci uwag na pewn wielko - zapyta, ile jest liczb pierwszych, mniejszych lub (x). atwo dostrzec, e (x) mona rwnych od danej liczby x? T liczb oznacza si najczciej przez bada nie tylko dla liczb naturalnych, ale dla dowolnej liczby rzeczywistej x.

Na przykad (0)=0, (1)=0, (2)=1, (3)=2, (p)=2, 6 10 (10 )= 78498, a (10 )=455052511... (10)=4, (100)=25, (1000)=168, (10000)=1229,

Czy mona tu dopatrzy si jakiejkolwiek regularnoci? Trudno chyba spodziewa si konkretnego wzoru. Mimo to Carl Friedrich Gauss i Adrien Marie Legendre podobno jeszcze przed 1800 rokiem zauwayli niezalenie, e istnieje zwizek pomidzy funkcj (x) a... logarytmem naturalnym z x. i oto znw, w zaskakujcy sposb, pojawia si liczba e, ktra szczeglnie upodobaa sobie liczby pierwsze i teori liczb w ogle. Jak pamitamy, logarytm naturalny (oznaczany przez ln x) to wanie logarytm przy podstawie e. Funkcja logarytmiczna przy podstawie e ma interesujc interpretacj geometryczn. w szkole podstawowej zapoznajemy si z proporcjonalnoci odwrotn. Opisywana jest ona przez funkcj 1/x , ktrej wykresem jest hiperbola. Rozwamy teraz "trapez krzywoliniowy", ograniczony przez uk hiperboli, o odcitych i fragmenty prostych pionowych przechodzcych przez 1 i x dla x>0. Pole tego obszaru jest rwne dokadnie ln x.

Gauss i Legendre zauwayli, e funkcja (x) zachowuje si podobnie jak funkcja postaci x/lnx . Podobne zachowanie oznacza tu, e dla bardzo duych x funkcje przyjmuj zblione wartoci. Spostrzeenie zaiste niezwyke! z jednej strony funkcja (x), skaczca nie wiadomo kiedy i nie wiadomo jak, z drugiej typowa funkcja z zadania maturalnego. Podobno Gauss ju w 1792 roku domyla si zalenoci pomidzy nimi. Dodatkow oryginaln cech tej zalenoci jest to, e mona j dostrzec dopiero w duej skali. Zmiana skali w ukadzie wsprzdnych daje inne spojrzenie, inn perspektyw umoliwiajc ujawnienie si ukrytych dotd wasnoci. Zjawisko to jest doskonale znane fizykom i astronomom. Ziemia lokalnie przypomina paszczyzn, w skali ukadu Ziemia-Ksiyc jest kul, w skali Ukadu Sonecznego ju tylko punktem materialnym. z perspektywy Galaktyki punktem materialnym jest cay Ukad Soneczny. Wszechwiat w skali midzygwiezdnej lub nawet galaktycznej jest raczej pusty. Gdy kosmologowie chc bada fizyczne wasnoci Wszechwiata jako caoci, to traktuj go jak... ciecz, ktrej czsteczkami s gromady galaktyk. Funkcja (x) te wymaga odpowiedniej skali. Gdy przyjmiemy na osi odcitych typow jednostk (kolejne liczby naturalne), to, zgodnie z przewidywaniami, nie wida adnej regularnoci. Jeli jednak "skrcimy" o biorc za jednostk na przykad 10 000, funkcja si wygadza i wanie wtedy wida, e jej wykres zblia si do wykresu funkcji x/lnx - matematycy mwi, e funkcje s asymptotycznie rwne, to znaczy rwnoci moe nie by, ale rnica jest niewielka. Oczywicie, znaleziona zaleno wymaga dowodu. Kto zapewni, e po jeszcze bardziej radykalnej zmianie skali

nie okae si, e funkcja (x) nagle nie zmieni swych wasnoci? Mogoby si przecie okaza, e poczwszy 97! na przykad od (19!) liczby pierwsze s wyjtkowo rzadkie albo szczeglnie czste. Matematycy, ktrzy dostrzegli wspomnian zaleno, nie umieli jej jednak udowoni. Problem by naprawd bardzo trudny. Nawet uznany za jednego z najwikszych matematykw wszystkich czasw Gauss, ktry rozgryza najtwardsze orzechy matematyczne, w tym wypadku nie osign sukcesu. Teoria liczb bya jego ulubion dziedzin matematyczn - mawia o niej, i jest krlow matematyki - i nie naley przypuszcza, e problem "odpuci". Pewne prby podj w 1850 roku Pafnucy Lwowicz Czebyszew, lecz uzyska tylko rezultaty czciowe. Dziewi lat pniej ukazaa si krtka, liczca osiem stron, praca Bernharda Riemanna, powicona tym zagadnieniom. o Riemannie czsto wspomina si przy okazji jego wykadu habilitacyjnego w roku 1854, gdzie przedstawi on rewolucyjne koncepcje dotyczce badania wielowymiarowych zakrzywionych przestrzeni. w kontekcie wykadu habilitacyjnego podkrela si te, e Riemann by uczniem Gaussa. Naley to jednak rozumie w szerszym sensie, gdy istotnie rozszerzy i uoglni on wiele idei zaproponowanych przez mistrza, ale zrobi to tak, e wskaza zupenie nowe kierunki bada. Sam Riemann za swego nauczyciela i przyjaciela uznawa Petera Gustawa Lejeune Dirichleta. Nazwisko Riemanna pojawia si w wielu dziedzinach matematyki, chocia jego dorobek naukowy mieci si w niewielu opublikowanych pracach - dzisiaj zapewne mgby on mie kopoty z uzyskaniem profesury z powodu maej liczby publikacji. Prace Riemanna byy jednak rewolucyjne i do dzi s rdem natchnienia dla matematykw i fizykw; z jego nie zawsze sprecyzowanych pomysw rozwiny si cae teorie. Prywatnie Riemann by bardzo skromny i niemiay, przez cae, niezbyt dugie ycie (1826-1866) dane mu byo boryka si z bied i chorobami. Niemiao w sposobie bycia nie przeszkodzia miaoci myli, ktra daa mu niemiertelno. We wspomnianej pracy, zatytuowanej o liczbie liczb pierwszych mniejszych od danej wielkoci, Riemann przedstawi liczne zaskakujce pomysy precyzujce opis funkcji (x). Zaproponowa lepsze przyblienie tej funkcji, ale tu ju kocz si arty - w przybliajcy wzr ma posta:

gdzie - jakby tego byo mao

jest nieelementarn funkcj, nazywan logarytmem cakowym. Ta przeraajca dla niespecjalisty zaleno jest tylko prbk rodkw wykorzystywanych w teorii liczb. Niestety, praca Riemanna napisana bya bardzo zwile i raczej nie zawieraa penych dowodw. Riemann nie wykaza rwnie twierdzenia o rozmieszczeniu liczb pierwszych. Zaproponowa za to dokadny wzr na funkcj (x), w ktrym wykorzystywa podan przed chwil funkcj R(x) oraz miejsca zerowe funkcji, nazywanej funkcj dzeta Riemanna. w tym momencie wasnoci (x) splataj si z jedn z najbardziej znanych i, jak wielu uwaa, najwaniejszych hipotez wspczesnej matematyki - hipotez Riemanna. David Hilbert, zaliczany do najwybitniejszych umysw przeomu XIX i XX wieku, orientujcy si w niemal caej wspczesnej mu matematyce, powiedzia kiedy podczas wykadu, e gdyby w efekcie dotknicia czarodziejskiej rdki zasn i obudzi si dopiero po 500 latach, to nie pytaby o to, jakie byy przemiany dziejowe, polityczne, spoeczne, ale spytaby, co wiadomo o miejscach zerowych funkcji dzeta Riemanna, bo to jest najwaniejsze zagadnienie w ogle. Funkcja ta dana jest wzorem

Jest to wanie funkcja dzeta Riemanna, ktr w pewien dobrze znany specjalistom sposb rozszerza si na liczby zespolone. Hipoteza Riemanna dotyczy rozmieszczenia rozwiza rwnania ()=0. Rozwizywanie rwna ma liczne zastosowania, oczywiste nawet dla laika. Przypumy, e szukamy pewnej wielkoci; skdind znamy pewne zwizki, jakie ta wielko powinna spenia, ale nie raz i nie dwa zwizki te

wystpuj w postaci "uwikanej", poszukiwana liczba nie jest dana adnym konkretnym wzorem. Nasz problem sprowadza si wic do rozwizania jednego (lub kilku) rwna. Poszukiwanie rozwiza rwna wie si z szukaniem miejsc zerowych funkcji. Zobaczmy to na przykadzie - mamy rozwiza nastpujce rwnanie: 5 7x - x = sin(x+3).

Moemy je zapisa inaczej: 7x - x - sin(x+3) = 0.


5

Celem naszym jest wic znalezienie wszystkich takich x, dla ktrych funkcja f(x) = 7x + x - sin(x+3) przyjmuje warto zero. Wiadomo, e miejscami zerowymi funkcji dzeta s liczby -2, -4, -6,..., wszystkie pozostae za le w pewnym pasie (rysunek) (0 < x < 1) (liczby zespolone interpretujemy jako punkty na paszczynie). Te, ktre znaleziono (a jest ich wiele), leay na jednej, konkretnej prostej x = 1/2 . Hipoteza Riemanna mwi, e wszystkie pozostae zera le na tej prostej.
5

Znajc miejsca zerowe funkcji dzeta, mona precyzyjniej odpowiedzie na pytanie, ile jest liczb pierwszych mniejszych od zadanej. Hipoteza Riemanna do dzi nie zostaa rozstrzygnita, cho zaciekle atakuje j wielu znakomitych matematykw. Taki bieg wydarze nie jest rzadkoci w teorii liczb. Zaczyna si niewinnie, od prostego, zrozumiaego problemu, potem pojawiaj si pojcia trudniejsze, takie jak logarytmy naturalne, szeregi, funkcje nieelementarne, liczby zespolone, caki i... prawie wszystko, co wymylono w matematyce. Teoria liczb, cho jest dziedzin samodzieln, ma niezwykle mocne i wane powizania z innymi dziaami matematyki, i to nawet takimi, ktre pozornie nie maj nic wsplnego z liczbami. Na przykadzie teorii liczb wida jedno matematyki. Bardzo odlege od siebie dziedziny mog razem wytworzy metody i techniki pozwalajce rozwiza najbardziej oporne problemy. Mimo dramatycznej specjalizacji w matematyce (ale przecie nie tylko w niej) wielkie wyniki uzyskuje si na styku dziedzin. (x). Pierwszy dowd twierdzenia o asymptotycznej rwnoci funkcji (x) Wrmy jednak do wasnoci funkcji oraz x/lnx zosta podany dopiero w 1896 roku. Ogosili go (niezalenie od siebie) Jacques Hadamard i Charles J. de la Valle Poussin. Dowd ten nie zadowala nawet autorw, by nienaturalny, dugi i poprowadzony "okrn drog". Mona byo zrozumie poszczeglne kroki, ale nie bardzo chciay si one ukada w przejrzyst cao. Poszukiwano wic dowodu prostszego, nie korzystajcego z tak zaawansowanych metod. i dopiero w 1948 roku Atle Selberg i Paul Erds zaproponowali elementarny dowd twierdzenia o liczbach pierwszych. Niestety, "elementarny" w tym przypadku nie znaczy "prosty". Co prawda, wszystkie poszczeglne kroki dowodu s elementarne, ale jest ich tak duo, i to powizanych ze sob w tak zadziwiajco skomplikowany sposb, e nie wida jasno caoci. By moe taka jest natura twierdzenia, i nie da si go przejrzycie udowodni. Nasuwa si pytanie: po co to wszystko? Czy te wszystkie twierdzenia i hipotezy mog si do czego konkretnego

przyda? Co z tego, e by moe kiedy bdziemy wiedzieli, ile jest par liczb bliniaczych i poznamy dokadny rozkad liczb pierwszych? Nie wydaje si, by rozwizanie takiego czy innego problemu natychmiast przysporzyo nam dochodu narodowego lub znalazo zastosowanie na przykad w konstrukcjach lotniczych. Rozstrzygnicia hipotez matematycznych nie maj jednak jednoznacznego przeoenia na gotwk. w tej nauce w badaniach czsto decydujc rol odgrywa nieprzeparta ch poznania, ta sama, ktra kazaa czowiekowi zdobywa bieguny, najwysze szczyty grskie i lecie w kosmos. o teorii liczb mwio si czasem, e jest najczystsz z czystych dziedzin matematycznych; o ile inne dziay wyrosy z bardziej lub mniej bezporednich zastosowa, o tyle teori liczb mona by uwaa za "sztuk dla sztuki". Tym niemniej... Na przykad uporczywe prby pokonania Wielkiego Twierdzenia Fermata, ktre jako problem matematyczny jest jedynie ciekawostk (gdy od dawna byo wiadomo, e rozwizanie tego konkretnego rwnania nie ma znaczenia praktycznego ani nie pomoe w rozwizywaniu podobnych rwna), przyczyniy si istotnie do ogromnego rozwoju wielu dziedzin matematyki i rozwinicia technik bardzo przydatnych w rozmaitych sytuacjach. Podobnie ataki na twierdzenie o rozkadzie liczb pierwszych spowodoway rozwj metod niezwykle uytecznych w teorii funkcji zmiennych zespolonych, prowadzcych nawet do praktycznych zastosowa. Poszukiwanie wielkich liczb pierwszych te wydawao si tylko zabaw. Tymczasem due liczby pierwsze niespodziewanie znalazy zastosowanie w teorii kodowania informacji przy konstrukcji tak zwanych szyfrw z kluczem publicznym. Ot mona zaszyfrowa informacj, poda sposb i klucz szyfrowania, a mimo to tekst odczyta tylko osoba, dla ktrej by on przeznaczony - dziki temu, e wie, ktrych liczb pierwszych uyto, przy czym liczby te musz by odpowiednio due. z tego te powodu odnajdywane olbrzymie liczby pierwsze nie s podawane do publicznej wiadomoci (z wyjtkiem najwikszej aktualnie znanej). Niezwykle cenne okazay si nagle szybkie algorytmy rozkadu danej liczby na czynniki pierwsze. Matematyka jest dziedzin wiedzy, w ktrej trudno natychmiast przewidzie praktyczne zastosowania wynikw. Jest to cecha bardzo niedobra z punktu widzenia urzdnikw zarzdzajcych nauk. Oni chcieliby wiedzie na pewno, ile wanych hipotez zostanie rozwizanych w danym roku i jaki bdzie z nich poytek. Nieprzewidywalno i trudnoci z planowaniem decyduj te o piknie matematyki; czy byaby taka pocigajca, gdyby wszystko mona byo zaplanowa? Jest co niezwykego w tym, e pewne twierdzenia, czy nawet cae teorie przez lata istniej nie zauwaone, by nagle zabysn jak diamenty...

On twierdzi, e 2

756839

-1 jest ostatni liczb pierwsz, wicej jego pami nie mieci.

JAK WPISA KROW W KWADRAT, czyli konsekwencje wasnoci Darboux Istnieje kilka kluczowych poj, bez ktrych trudno sobie w ogle wyobrazi istnienie matematyki - takich jak liczba, zbir, funkcja. Tego rodzaju pojciem jest rwnie cigo. Sowo to jest wszystkim wietnie znane, czsto uywane w mowie potocznej. Mwimy, e jaki proces przebiega w sposb cigy, zjawisko zachowuje cigo, syszy si o cigoci pracy, cigoci tradycji itp. Cigo to nieprzerwany zwizek midzy faktami lub zjawiskami. Podobne znaczenie ma cigo w matematyce. Gdy mwimy o funkcji cigej, to natychmiast wyobraamy sobie "nieporozrywan" lini, narysowan w ukadzie wsprzdnych - tak uczono w szkole. Za pomoc funkcji moemy opisa rne zalenoci, rozmaite zjawiska; z reguy wyobraamy sobie, e przebiegaj one w sposb cigy. Na przykad temperatura powietrza zaley w sposb cigy od czasu, podobnie cinienie. Istniej, rzecz jasna, sytuacje, gdzie zmiany nastpuj (lub s opisywane) skokowo - ale uwaa si je raczej za zjawiska osobliwe, rzadkie. Przykadem prostego zjawiska niecigego moe by opis adowania kondensatora. Ilo adunku gromadzonego w kondensatorze jest funkcj

czasu, ale wiadomo, e w rzeczywistoci adowanie nastpuje skokowo. To znaczy - przed rozpoczciem adowania adunek w kondensatorze jest zerowy, a nastpnie, gdy rozpoczyna si adowanie, kondensator jest ju wypeniony adunkiem; kondensator aduje si momentalnie i nie mona go ju doadowa. Funkcj opisujc to zjawisko pokazano na rysunku (jeli umwimy si, e adowanie rozpoczyna si w chwili zero). Nie jest ona ciga wanie w zerze; w literaturze fachowej spotyka si j pod nazw funkcji Heaviside'a.

Innym zjawiskiem, gdzie cigo si zaamuje, jest przechodzenie elektronu z jednego poziomu energetycznego na inny w modelu Bohra. Gdy Ernest Rutherford przedstawi planetarny model atomu, zapanowa powszechny zachwyt tym, e opis przyrody charakteryzuje si jednakowym zachowaniem w duej i maej skali. Ale pniej okazao si, e model taki nie jest w stanie wytumaczy pewnych zaskakujcych faktw dowiadczalnych (np. prkw w widmach atomowych). Wtedy wanie Niels Bohr zasugerowa, e moliwe s przeskoki elektronu z orbity na orbit. i nie byy to przejcia tak regularne jak w przypadku komet, gdzie zawsze mona wyznaczy drog i zmierzy czas; elektron mia przemieci si z jednego miejsca na inne momentalnie, bez stanw przejciowych. Trudno to byo zaakceptowa, gdy trudno si byo rozsta z sugestywnym modelem Rutherforda i pogodzi z takim zaamaniem cigoci. Niemniej okazao si, e model zaproponowany przez Bohra lepiej opisuje rzeczywisto. Zjawiska, w ktrych mamy do czynienia z zaamaniem si cigoci, traktowane s czsto jako wypadki, a nawet katastrofy. Gdy stalowa belka podpierajca strop wygina si, traktujemy jej zachowanie jako cige. Gdy pka i strop si zawala, opisy za pomoc cigoci przestaj by skuteczne. Podobnie z walcym si mostem lub budynkiem. Oprcz funkcji liczbowych, z ktrymi najczciej spotykamy si w szkole, rozwaa si rwnie przeksztacenia innych obiektw ni liczby - na przykad figur geometrycznych. i tu te mona mwi o cigoci, cho w szkole raczej si tego tematu nie porusza. Na przykad niektre ze wietnie znanych nam odwzorowa, jak przesunicia i obroty, przeksztacaj figury w sposb cigy. Co to znaczy? Intuicyjnie chodzi o to, e figura pynnie zmienia pooenie, nie ma mowy o skokach. Mona te w sposb cigy figur deformowa tak, jakby bya wykonana z rozcigliwej bony gumowej - w sposb cigy, to znaczy nie wolno niczego rozrywa. Mona pewne fragmenty poskleja, mona rozciga, zgniata - ale rozrywa nie wolno. cisa, matematyczna definicja cigoci wymaga dokadnego okrelenia pojcia otoczenia punktu i jeszcze paru innych rzeczy. Nie bdziemy si w to wgbia. Warto jednak wiedzie co wicej ni jedynie to, e cigo "nie zezwala na rozrywanie przeksztacanego zbioru". Gdy mwimy o jakiejkolwiek funkcji, musimy mie okrelon jej dziedzin. Dziedzina - to zbir elementw, ktrym funkcja przyporzdkowuje wartoci. Dziedzin funkcji sinus jest zbir liczb rzeczywistych R, dziedzin funkcji danej przepisem

- zbir liczb nieujemnych, dziedzin obrotw, o ktrych uczymy si w szkole - paszczyzna lub przestrze itp. Cigo definiowana jest w poszczeglnych punktach dziedziny. Intuicyjnie, cigo funkcji f w punkcie a oznacza, e gdy zbliamy si - wdrujc po punktach dziedziny - do a, to wartoci w punktach, po ktrych idziemy, d do wartoci f(a). Gdy, na przykad, x zmierza do liczby 4, to dy do 4 = 2. Rzecz jasna, istniej funkcje, ktre s w pewnych punktach cige, w innych za nie. Na

przykad funkcja Heaviside'a nie jest ciga w 0, ale jest ciga we wszystkich pozostaych liczbach rzeczywistych. Mwimy, e funkcja jest ciga, gdy jest ciga w kadym punkcie swej dziedziny. Oczywicie, w ten sposb mona opisa cigo rwnie w przypadku rozmaitych funkcji, ktrych dziedzinami nie s zbiory liczbowe. Dziedzin moe by paszczyzna, przestrze, koo, kwadrat, sfera... Take wartoci funkcji nie musz by liczbami. Powrmy do funkcji liczbowych. Intuicja podpowiada nam, e funkcja ciga o wartociach liczbowych, przyjmujc jakie dwie wartoci, musi te przyj wszystkie wartoci porednie - inaczej nastpiby skok; w pewnym momencie zmiana byaby nieciga, rozerwaby si wykres. Jest to dla nas fakt niemal oczywisty i nie wymagajcy dyskusji. Supek rtci w termometrze nie moe przeskoczy z 17 stopni na -15, nie przechodzc przez kade wskazanie porednie. Czsto jednak, analizujc sprawy z pozoru oczywiste, moemy si przekona, e nie wszystko wyglda tak adnie, jak by si mogo wydawa na pierwszy rzut oka. Na przykad, czy funkcja okrelona na dwch rozcznych przedziaach (chociaby staa) jest ciga? Albo funkcja tangens. Jak jest z jej cigoci? Co z przyjmowaniem wartoci porednich? Na pytanie, czy funkcja tangens jest ciga, uczniowie (i nie tylko!) w wikszoci odpowiadaj - nie. Przecie warunek "jednokawakowoci" wykresu jednoznacznie wykazuje, e ta funkcja ciga by nie moe - wykres jest przerwany. w jakim wic punkcie funkcja tangens nie jest ciga? Na przykad dla

. Ale zaraz, zaraz - jak mona mwi o cigoci w punkcie, w ktrym funkcja nie jest okrelona? Definiujc jakkolwiek funkcj, zaczynamy od podania jej dziedziny. Punkt, w ktrym chcemy bada "wasno funkcji w punkcie" (tak jak cigo), musi nalee do dziedziny rozwaanej funkcji! Inaczej na przykad nie byaby ciga funkcja dana wzorem , bo jest okrelona tylko dla x > 0. Wicej, adna funkcja liczbowa nie byaby ciga - bo nie byaby okrelona na przykad dla argumentu "kapitan Hans Kloss". No bo ile to jest, na przykad, kapitan Kloss do czwartej potgi lub sinus z kapitana Klossa? Jeli wic postawimy formalnie definicj (a bez tego nie mona dowodzi wasnoci matematycznych), to okae si, e funkcja tangens jest ciga - bo jest ciga w kadym punkcie swojej dziedziny. Ale gdy bdziemy rozwaa tak funkcj w jej dziedzinie, czyli rozcznej sumie przedziaw, wtedy wasno przyjmowania wartoci porednich zachodzi nie bdzie. Wystarczy przyjrze si rysunkowi.

Jeeli jednak ograniczymy nasze rozwaania do funkcji cigych okrelonych na przedziale lub, oglniej, na zbiorze "w jednym kawaku" (matematycznie: na zbiorze spjnym), wtedy wszystko jest ju w porzdku oczywicie, jeeli wartociami s liczby rzeczywiste. Wasno przyjmowania wartoci porednich czsto nazywana jest wasnoci Darboux, a twierdzenie mwice, e funkcja ciga, okrelona na zbiorze spjnym (przedziale), przyjmuje wartoci porednie - twierdzeniem Darboux. Mogoby si wydawa, e jeli jak wasno opatrzono nazwiskiem, to powinno to by nazwisko odkrywcy. Tu rzecz si ma inaczej (i nie jest to wcale jedyny taki przypadek).

Fakt przyjmowania wartoci porednich przez funkcj cig okrelon na przedziale zosta udowodniony przez Bernharda Bolzano w pracy opublikowanej w roku 1817 (niektrzy mwi dzi: twierdzenie Bolzano-Darboux). Bolzano cae ycie spdzi w Pradze, wykada na tamtejszym uniwersytecie; by synem Wocha, wielu historykw uznaje go dzi za Czecha, inni sugeruj, by nazywa go Austriakiem. Bolzano wprowadzi sporo nowych poj matematycznych i sformuowa wiele twierdze, pniej odkrytych na nowo przez wybitnych matematykw pracowa jednak z dala od wczesnych gwnych orodkw matematycznych i nie by zbyt dobrze znany sobie wspczesnym. A Jean Gaston Darboux? Wykaza on (pod koniec XIX wieku), e jeli funkcja jest okrelona w przedziale i w kadym punkcie ma pochodn, to funkcja pochodna funkcji f (czyli funkcja f'), ktra punktowi x przyporzdkowuje pochodn w tym punkcie, ma wasno przyjmowania wartoci porednich. Dzi mwimy: pochodna ma wasno Darboux. Twierdzenie to jest o tyle istotne, e istniej funkcje majce pochodn, ale takie, e ich funkcja pochodna wcale nie jest ciga. Oznacza to, e wasno Darboux mog mie nie tylko funkcje cige. Jest to moe zaskakujce, gdy trudno na pierwszy rzut oka znale funkcj niecig speniajc wasno Darboux. Dodajmy jeszcze, e Darboux wcale nie roci sobie pretensji do autorstwa twierdzenia o przyjmowaniu wartoci porednich przez funkcje cige; w pracy, w ktrej wykaza przyjmowanie wartoci porednich przez funkcj pochodn, pisa o tym twierdzeniu jako o rzeczy powszechnie znanej. Co z tym wszystkim ma wsplnego wymienione w tytule wpisywanie krowy w kwadrat? Przecie to zadanie wydaje si absurdalne. Pojawia si te inne pytanie: co to znaczy "wpisa krow" albo inn figur - bo oczywicie nie chodzi tu o yw krow, lecz o jej rysunek - w kwadrat. Mona przyj, e figura jest wpisana na przykad w prostokt, gdy dotyka kadego boku prostokta (niekoniecznie tylko raz), ale jedynie od wewntrznej strony prostokta. Na przykad okrg mona wpisa w kwadrat, ale nie mona go wpisa w aden prostokt nie bdcy kwadratem. Dla rysunku krowy zawsze znajdziemy jaki prostokt, w ktry uda nam si w rysunek wpisa. Nie jest to trudne: wystarczy narysowa dowoln lini prost rozczn z rysunkiem, a nastpnie przesuwa j rwnolegle a do zetknicia z rysunkiem. Potem naley postpi podobnie, rysujc prost z drugiej strony i - wykorzystujc t sam procedur - narysowa dwie proste prostopade.

A co z kwadratem? i tu z pomoc przychodzi wanie twierdzenie Darboux, tylko naley je odpowiednio zastosowa. Najpierw potrzebna jest funkcja ciga. Przygldajc si ostatniej konstrukcji, widzimy, e zadajc prost-kierunek, mamy zdeterminowany prostokt; gdy zmienimy prost, dostaniemy inny prostokt. Okrelamy teraz przyporzdkowanie: ustalamy pewien kierunek, jemu przypisujemy odpowiedni prostokt opisany na figurze, a dalej prostoktowi rnic pomidzy dugociami jego bokw ssiednich (na przykad duszy minus krtszy) w ustalonym porzdku. Jeli teraz zaczniemy zmienia kierunek, to bdzie si te zmienia ksztat prostokta. z kierunkiem moemy zwiza kt nachylenia tego kierunku do ustalonej prostej. Ostatecznie przyporzdkowanie wyglda tak: ktowi przypisujemy liczb przedstawiajc rnic dugoci bokw odpowiedniego prostokta. Jeeli w sposb cigy bdzie zmieniany kt, to w sposb cigy bdzie si te zmieniaa przypisywana mu liczba. atwo mona zauway, e po obrocie o 90 boki zamieni si rolami; ten, ktry pierwotnie by duszy, stanie si krtszy od tego drugiego - badana rnica okae si wtedy ujemna. Jeli poprzednio bya dodatnia, to na

podstawie wasnoci Darboux musiaa gdzie przyj warto zero. Oznacza to, e w tym (istniejcym na mocy twierdzenia) pooeniu ssiednie boki s rwne, czyli mamy do czynienia z kwadratem. Jak znale taki kierunek? Niestety, tego twierdzenie ju nie mwi; ono jedynie informuje nas o jego istnieniu. Jest to klasyczny przykad twierdzenia nazywanego egzystencjalnym, czyli stwierdzajcego istnienie czego, lecz nie dajcego przepisu na jego znalezienie. Czy to si moe do czegokolwiek przyda, poza spektakularnym twierdzeniem o krowie? w matematyce czsto mamy do czynienia z sytuacj, e ju stwierdzenie istnienia pewnego obiektu jest bardzo wane dla pniejszych bada. z przedstawionego rozumowania wynika, e twierdzenie o krowie dotyczy dowolnej ograniczonej figury na paszczynie. Figury mog by rozmaite; trudno w ogle myle o jakim uniwersalnym przepisie. Bez twierdze egzystencjalnych nieatwo sobie wyobrazi matematyk, cho s tacy, ktrzy chc liczb takich niekonstruktywnych przypadkw ograniczy do minimum. Wrmy jednak do twierdzenia Darboux. Ma ono liczne zastosowania; na przykad w wielu przypadkach pozwala stwierdzi, e jakie rwnanie ma pierwiastek (cho znale tego pierwiastka nie potrafimy). Modelowym przykadem jest rwnanie trzeciego - lub, oglniej, nieparzystego - stopnia. Odpowiadajcy temu rwnaniu wielomian musi przyj zarwno jak warto dodatni, jak i ujemn (dlaczego?); w zwizku z tym musi przyj warto zerow. a rozwizywanie rwna i informacje o nich s niezwykle wane, i to nie tylko w matematyce. Oczywicie ycie zmusza nas do analizowania znacznie trudniejszych rwna ni trzeciego stopnia, a nawet ni rwnania algebraiczne (czyli takie, w ktrych do zera przyrwnujemy wielomian). Cho rwnania czsto rozwiza nie potrafimy, twierdzenie Darboux pomaga nie tylko stwierdzi, e rozwizanie istnieje, ale nawet znale przyblion warto pierwiastka. Jak? To proste; przypumy, e pewna funkcja w zerze osiga warto dodatni, w jedynce za ujemn. Ma zatem pierwiastek w przedziale (0,1). Teraz zbadajmy warto funkcji dla argumentu rwnego 1/2 . Jeli bdzie ona dodatnia, to rwnanie ma pierwiastek w przedziale (1/2 ,1) (ponownie na mocy wasnoci Darboux); jeli ujemna - to w przedziale (0,1/2). i tak dalej. Do szybko dojdziemy do liczby bardzo bliskiej pierwiastka rwnania... Twierdzenie Darboux przydaje si w wielu sytuacjach, a jego zastosowanie nie ogranicza si do krowy wpisanej w kwadrat. Bardzo czsto jest wykorzystywane w rozmaitych dowodach matematycznych. "Krowa wpisana w kwadrat" nie jest te jedynym jego oryginalnym pogldowym nastpstwem (i nie chodzi tylko o inne odmiany problemu, na przykad pytanie o kwadrat wpisany w krow - cho to jest troch trudniejsze). Istnieje caa seria "gastronomicznych" konsekwencji twierdzenia Darboux. Oto przykady. Na talerzu le dwa naleniki; czy mona jednym ciciem podzieli je na rwne czci? z twierdzenia o przyjmowaniu wartoci porednich wynika, e tak. Ten sam fakt matematyczny ilustruje cakowicie odmienn sytuacj - jezioro z wysp albo pole z obszarem lenym wewntrz mog by podzielone lini prost na rwne co do powierzchni czci, na p zostanie podzielone zarwno jezioro (pole), jak i wyspa (las). Dowoln kanapk z masem i szynk mona tak przekroi, eby kady kawaek skada si z takiej samej iloci masa, chleba i szynki; ten fakt czsto nazywa si "twierdzeniem o kanapce" i te jest, oczywicie, wizualn wersj odpowiedniego problemu matematycznego. Twierdzenie o kanapce nie jest jednak prostym wnioskiem z twierdzenia Darboux, ma zaawansowany i niebanalny dowd. Przy okazji mona si zastanowi nad urealnieniem problemu z krow. Prawdziwej krowy wpisa w kwadrat si nie da, bo kwadrat jest paski, a krowa nie. w praktyce mona zapyta o wpisanie krowy w szecian. Czy to moliwe?

Ich to wpisuj w piciokty foremne, a nas tylko w kwadraty.

CZY KOSTKA JEST LINI, czyli krzywe wypeniajce kwadrat Jak ju wiemy, o pojciu cigoci mona mwi w bardziej oglnym kontekcie ni tylko w przypadku funkcji prowadzcych ze zbioru liczb rzeczywistych (czy z przedziau) w zbir liczb rzeczywistych. w tym rozdziale powicimy troch wicej miejsca funkcjom, ktre odwzorowuj liczby na punkty paszczyzny.

Funkcj cig z przedziau w paszczyzn mona interpretowa jako sposb lub przepis rysowania linii. Przyjmijmy, e dziedzin funkcji jest przedzia [0,1]. Kad liczb z tego przedziau moemy utosami z odpowiedni chwil - na przykad z pooeniem wskazwki na idealnie dokadnym zegarku. Nasz przedzia ma pocztek w punkcie 0 - punkt odpowiadajcy zeru zaznaczamy kropk, przykadajc do kartki owek. i gdy czas pynie, my rysujemy lini na papierze - kadej chwili odpowiada punkt, w ktrym w danym momencie znajduje si koniec owka. Gdy dojdziemy do czasu 1, koczymy rysowanie. Cigo naszej funkcji polega na tym, e nie odrywamy owka od papieru. w pismach dla dzieci pojawiaj si czasem zadania treci: "nie odrywajc owka narysuj..." i do tego s doczone rysunki jakich krzywych. Mwic uczonym jzykiem, zadania polegaj na wymyleniu odpowiedniej funkcji, przeprowadzajcej przedzia w paszczyzn. Warto zauway, e zazwyczaj w takich amigwkach zdarza si kilkakrotne przechodzenie przez ten sam punkt - nie damy, by wartoci funkcji nie mogy si powtarza. Przy "cigym" rysowaniu moe si te zdarzy, e przez dusz chwil stoimy w miejscu albo wracamy "po ladach".

Rozwamy bardzo prosty przykad. Wyobramy sobie, e na paszczynie (z narysowanym ukadem wsprzdnych) rysujemy odcinek. Odcinek ley na osi OX; pocztek ma w punkcie 1, koniec za w punkcie 2. atwo sobie wyobrazi, jak go rysujemy. Wicej: bez trudu potrafimy to opisa wzorem! Pamitamy, e punkty paszczyzny z wprowadzonym ukadem wsprzdnych moemy utosamia z parami liczb. Zatem pocztek naszego odcinka to (1,0), a koniec to (2,0) - druga wsprzdna kadego punktu tego odcinka to 0, gdy ley on na osi OX. Nie nastrcza trudnoci podanie wzoru: wartoci w punkcie t z przedziau [0,1] jest para (t+1,0).

A teraz narysujmy inn lini, te dobrze znan - fragment okrgu na paszczynie. Zacznijmy w punkcie o wsprzdnych (1,0) i rysujmy okrg o rodku w punkcie (0,0) i promieniu 1, kierujc si do gry. Narysujmy jednak tylko kawaek okrgu. Funkcja dana jest wzorem f(t) = (cost, sint); atwo sprawdzi - za pomoc wietnie znanego wzoru, zwanego "jedynk trygonometryczn" - e wartoci tej funkcji istotnie nale do badanego okrgu. Gdyby dziedzin funkcji opisanej tym wzorem by przedzia [0,2 ], to narysowalibymy cay okrg, gdy funkcj definiujemy tylko dla t z przedziau [0,1], to nie wyprowadzimy naszej linii poza pierwsz wiartk ukadu wsprzdnych.

Te linie, ktre do tej pory narysowalimy, byy stosunkowo "krtkie". Nie naley jednak sdzi, e rwnie krtkie musz by zawsze, nawet gdy okrelamy je tylko dla liczb z przedziau [0,1] - wystarczy rysowa "szybciej". i to si udaje uj we wzr; jeeli na przykad chcemy utworzy cay okrg, majc do dyspozycji jedynie t z przedziau [0,1], to odpowiedni funkcj bdzie f(t) = (cos2 t, sin2 t) - atwo zauway, e dla t rwnego 1 wrcimy do punktu wyjcia. Linie mog si zachowywa w rny sposb, by okrelone rozmaitymi wzorami, punkty osigane przez funkcj mog si powtarza. Za pomoc takiego rysowania mona otrzyma adne obrazki, rne krzywe maj interesujce zastosowania. Wiele z nich odkryli matematycy w ubiegych wiekach.

w matematyce intuicja musi by sformalizowana; zdefiniowano i krzyw. Okrelenie, zaproponowane w drugiej poowie XIX wieku przez Francuza Camille Jordana, jest najzupeniej naturalne. Krzyw nazwa on obraz cigy odcinka - czyli wanie to, co moemy narysowa owkiem bez odrywania go od papieru. Oczywicie, mwic o krzywych, najczciej wyobraamy je sobie na paszczynie, ale mona te rozwaa funkcje prowadzce w przestrze trjwymiarow, w sfer, w rozmaite powierzchnie itp. Odcinki, ktre przyjmujemy jako dziedzin naszych krzywych, maj pocztek i koniec - zatem w pewnym punkcie startujemy i w pewnym punkcie koczymy rysowanie. Wane jest jeszcze jedno: zwrmy uwag na to, e rozwaane przez nas linie s "nieskoczenie cienkie" - maj "zerow grubo". w praktyce jest oczywicie inaczej - nawet idealnie zaostrzony owek, rysujcy cieniutk kresk, nie da nam idealnej linii. Wystarczy popatrzy na rysunek przez szko powikszajce, by stwierdzi, e narysowana linia ma jak grubo. Idealnej linii nie zobaczymy nigdy, ale to nie przeszkadza w rozwaaniach teoretycznych - wystarczy pamita o zerowej gruboci. Posugujc si definicj linii krzywej jako ladu poruszajcego si punktu, moemy sobie wyobrazi przerne ksztaty, ktre s liniami. Wydawaoby si jednak, e - mimo moliwej rnorodnoci uzyskiwanych wynikw pewne ograniczenia s oczywiste. Na przykad, absurdalnie brzmi hipoteza, e kwadrat te mona otrzyma jako lad poruszajcego si punktu, czyli e kwadrat jest lini. Rzecz jasna, nie chodzi tu o brzeg, lecz o figur pask. No wanie. Kwadrat jest figur pask i ma dodatnie pole, a linia nie ma gruboci, wic co takiego wydaje si niemoliwe. w praktyce mona sobie wyobrazi, e mac owkiem, zamaemy powierzchni kwadratu, ale to wynika z niedoskonaoci narzdzia. Trudno, eby co, co nie ma gruboci, mogo mie pole dodatnie. Tymczasem... Okazao si, e definicja zgodna z naturaln intuicj moe prowadzi do rezultatw zupenie z t sam intuicj niezgodnych. Ot w roku 1890 Woch Giuseppe Peano udowodni, e jako cigy obraz odcinka mona otrzyma kwadrat (peny). Mwic obrazowo, jest moliwe takie narysowanie linii, e rysujc j idealnie naostrzonym owkiem (nieskoczenie cienk kresk) w skoczonym czasie, nie odrywajc owka od papieru, przeprowadzimy t lini przez kady punkt kwadratu. Niewiarygodne, ale prawdziwe.

Mona si domyla, e krzywa o tak oryginalnej wasnoci nie moga by dana prostym wzorem. i rzeczywicie, nie jest ona okrelona tak jak najbardziej znane, typowe funkcje, lecz mozolnie i starannie konstruowana. Idea konstrukcji Peano nie bya zbyt trudna, ale wymagaa dokadnego sprawdzenia wielu szczegw i wykorzystania pewnych twierdze. Gwna myl polegaa na tym, e krzywa jest konstruowana jako graniczny efekt pewnego cigu krzywych, odpowiednio j przybliajcych. Dzielimy kwadrat na dziewi mniejszych kwadratw i prowadzimy krzyw po ich przektnych. Nastpnie kady kwadrat dzielimy na dziewi mniejszych i w kadym z nich nasz lini (poprzednio biegnc po przektnej) odpowiednio modyfikujemy. i tak dalej.

Taka metoda wymaga jednak ogromnej starannoci i dokadnego sprawdzenia. Trzeba dobrze zdawa sobie spraw z tego, jakie wnioski wolno wyciga przy przejciu granicznym, a jakich nie. Zbyt pochopne wnioskowanie moe prowadzi do wielu faszywych wnioskw - na tym, na przykad, opiera si jeden ze znanych "dowodw" tego, e 1 = 2. Trzeba wic konstrukcj przeprowadza umiejtnie i starannie. Dalej, gdy ju mamy oczekiwany efekt kocowy, naley upewni si, e krzywa jest taka, jak chcemy - czyli jest obrazem cigym przedziau - oraz e istotnie przechodzi przez kady punkt kwadratu. To wszystko nie jest banalne ani krtkie, ale "do zrobienia". Najtrudniej chyba byo uwierzy, e taka konstrukcja jest moliwa. Matematyczna dziaalno Peano (1858-1932) bya zwizana z Turynem. Na tamtejszym uniwersytecie studiowa i pniej pracowa przez cae ycie. Profesorem zosta w roku 1890, czyli w tym samym, w ktrym dokona odkrycia synnej krzywej. Wspomina si o nim w wielu dziedzinach matematyki - w analizie matematycznej, w rwnaniach rniczkowych (jedno z najbardziej podstawowych twierdze o istnieniu rozwiza rwna nosi jego imi), w arytmetyce teoretycznej (mwimy o aksjomatyce Peano liczb naturalnych). Wynik Peano by co najmniej zaskakujcy. Jednake dwanacie lat wczeniej matematycy przeyli wikszy wstrzs. w roku 1878 Georg Cantor udowodni, e istnieje funkcja przeprowadzajca przedzia w kwadrat w ten sposb, e kady punkt kwadratu jest obrazem pewnego punktu przedziau, i to dokadnie jednego. Inaczej punkty kwadratu i odcinka moemy poczy w pary. Zachwiao to utartymi pogldami i wrcz zaszokowao wielu uczonych. z wynikami Cantora zwizanymi z nieskoczonoci jeszcze si tu spotkamy. Funkcja podana przez Cantora nie bya ciga. Rok pniej Niemiec Eugen Netto udowodni, e funkcja tego wanie typu, czyli przyporzdkowujca wzajemnie jednoznacznie punktom odcinka punkty kwadratu, ciga by nie moe. Twierdzenie to jednak nie dotyczyo funkcji, w ktrych wartoci mog si powtarza; wskazywao jedynie, e czenie w pary punktw odcinka i kwadratu nie moe si odbywa w zbyt porzdny sposb. Wyjanienia wymagao jeszcze pytanie o cige - ale z moliwoci powtrze - przeksztacenie odcinka w kwadrat. Sdzono raczej, e i to okae si niemoliwe. Peano obali jednak te przypuszczenia. Wynik Peano da podstaw do dalszych bada w tym kierunku. Wkrtce podano kolejne konstrukcje krzywych wypeniajcych kwadrat. Skonstruowali je midzy innymi: David Hilbert (1891), Eliakim Hastings Moore (1900), Henri Lebesgue (1904), Wacaw Sierpiski (1912) i George Plya (1913). Wszystkie te nazwiska s dzi znakomicie znane w wiecie matematycznym. Warto tu wspomnie o bardzo interesujcym przykadzie twrczoci artystyczno-matematycznej. w roku 1994 Amerykanin Fritz Lott, informatyk, sympatyk Polski i mionik matematyki, zaprojektowa plakat Wacaw Sierpiski and his space-filling curve. Sierpiski (1882-1969) by jednym z najwybitniejszych polskich matematykw. Jego gwne rezultaty dotyczyy teorii liczb oraz dwch dziedzin, o ktrych bdziemy tu jeszcze mwi: teorii mnogoci i topologii. Napisa okoo 700 (!) artykuw matematycznych i ksiek. Wyksztaci wielu uczonych, pniej wiatowej sawy matematykw. Patrzc z bliska na plakat, widzimy jedno z przyblie krzywej wypeniajcej kwadrat, skonstruowanej przez Sierpiskiego, w niektrych miejscach pogrubionej. Pogrubienia s dobrane w ten sposb, e patrzc z daleka widzimy twarz Sierpiskiego. Kilkaset plakatw Lott wydrukowa sam, kolejne wykonano w Polsce na zlecenie Polskiego Towarzystwa Matematycznego, ktremu Lott ofiarowa prawa autorskie. Plakaty te sprzedaje si do dzi; rysunek wykonany przez Lotta przedstawiony jest poniej, z tym e na plakacie autor uy dalszego przyblienia krzywej i dziki temu uzyska znacznie adniejszy efekt. w przypadku tej reprodukcji umieszczonej na

nastpnej stronie, naley po pionowym ustawieniu ksiki odej od niej na odlego okoo dwch i p metra. Wtedy poszczeglne linie tworzce rysunek ju nie s widoczne.

Badania zainspirowane przez Peano nie sprowadzay si jedynie do konstruowania nowych przykadw krzywych wypeniajcych kwadrat. Bez trudu mona byo przeprowadzi analogiczn konstrukcj krzywej wypeniajcej szecian. Badano take wasnoci takich krzywych; zaznaczylimy ju, e musiay istnie punkty, przez ktre krzywa przechodzia wicej ni raz - nazywano je wielokrotnymi. w roku 1913 Stefan Mazurkiewicz i Austriak Hans Hahn udowodnili (niezalenie), e jakakolwiek krzywa wypeniajca domknity "obszar paski" (np. kwadrat) musi mie punkty trzykrotne, czyli takie, przez ktre linia przechodzi dokadnie trzy razy. Natomiast przykad, ktry poda Plya, mia t wasno, e aden punkt nie mia krotnoci wikszej ni 3. Warto zaznaczy, e sw prac Plya opublikowa w Biuletynie Akademii Umiejtnoci w Krakowie. Przykad krzywej o tej wasnoci poda te Hahn. z kolei w krzywej skonstruowanej przez Hilberta aden punkt nie ma krotnoci wyszej ni 4. w krzywej Hilberta wystpuj zreszt punkty o wszystkich krotnociach mniejszych ni 5. Na marginesie - Hilbert w swojej pracy napisa, e wystpuj tam tylko punkty o krotnoci 1, 2 i 4 (co, jak teraz wiadomo na podstawie wynikw Mazurkiewicza i Hahna, nie mogo by prawd), a Hahn, piszc w roku 1913 o krzywej Hilberta, zaznaczy (bdnie), e krzywa nie ma punktw o krotnociach wyszych ni 3. Krzywa ciga moga wic wypeni kwadrat, ale musiaa mie wwczas punkty wielokrotne. Mona byo jeszcze zapyta o krzywe cige posiadajce wycznie punkty jednokrotne, czyli nie powtarzajce swoich wartoci. Takie linie, powstae w efekcie wyginania odcinkw (przy zakazie sklejania), istotnie s znacznie bardziej "przyzwoite" ni te z powtarzajcymi si punktami. Ale i tu czekaj nas niespodzianki: w 1903 roku William Osgood poda przykad odpowiednio powyginanego odcinka o dodatnim polu. Okazao si, e istnienie takich niestandardowych krzywych jest znakomit inspiracj dla dalszych bada. Przede wszystkim zaczto si zastanawia, czy definicja krzywej jako cigego obrazu odcinka jest dobra, skoro prowadzi do tak zadziwiajcych przykadw. Poszukiwano zatem innych, konkurencyjnych (cho moe mniej zgodnych z intuicj) okrele, takich, ktre eliminowayby krzywe majce pole dodatnie. Jedno z nich przedstawi Georg Cantor. Nie byo ono ju tak intuicyjne jak definicja Jordana, ale radzio sobie z "gruboci" krzywej. Cantor da midzy innymi, eby w dowolnie maym otoczeniu kadego punktu krzywej byy rwnie punkty do krzywej nie nalece. Koo, kwadrat i inne figury o dodatnim polu tego warunku nie speniaj. Moe wic definicja Cantora jest lepsza? Trudno to jednak jednoznacznie stwierdzi. Krzywe Cantora maj bowiem pewne wady. w szczeglnoci, istniej takie krzywe Cantora, ktre nie s ladem poruszajcego si punktu, czyli nie s krzywymi Jordana. Kada z tych definicji dopuszcza przypadki nie objte przez drug. Krzyw w sensie Cantora jest na przykad wykres funkcji sin 1/x wraz z fragmentem osi rzdnych (od -1 do 1). Nie spenia on natomiast definicji podanej przez Jordana: nie da si przej z sinusoidy na pionowy odcinek bez odrywania owka.

Du rol w badaniach nad tymi problemami odegrali Polacy. Pod koniec XIX wieku Polacy, ktrzy wczeniej nie mieli praktycznie adnych osigni wiatowej klasy w matematyce, zaczli uzyskiwa liczce si wyniki, ale nadal matematyka nie bya nasz narodow specjalnoci. Do wniosku, e ten stan naley zmieni, doszed na krtko przed i wojn wiatow mody wwczas Wacaw Sierpiski. Pisa on: "Chocia mielimy matematykw polskich znanych ze swych prac za granic, nie byo matematyki polskiej". Na zjedzie naukowym w 1911 roku, na ktrym spotkao si kilku spord najbardziej znanych wwczas polskich matematykw, obecni rozmawiali "o wszystkim, tylko nie o matematyce" - zajmowali si skrajnie rn tematyk. Do podobnych wnioskw doszed niezalenie Zygmunt Janiszewski i przedstawi je w synnym memoriale o potrzebach matematyki w Polsce (1917). Kilku modych matematykw z Warszawy miao wsplne zainteresowania, zwizane z dziaem matematyki, ktry wanie zacz si prnie rozwija - topologi. Przedmiotem bada topologii s wasnoci, ktre nie zmieniaj si po przeksztaceniu badanej przestrzeni przez funkcj cig. Dziki tej koncentracji bada w pokrewnych kierunkach, a take wielkim zdolnociom i talentom Sierpiskiego i innych, wkrtce po wojnie Polska staa si potg matematyczn. Od koca wojny do 1925 roku tylko piciu matematykw - Sierpiski, Janiszewski, Mazurkiewicz, Bronisaw Knaster i Kazimierz Kuratowski - opublikowao ponad 100 prac naukowych dotyczcych topologii. Obok warszawskiej szkoy matematycznej powstaa (rwnolegle) szkoa lwowska - ale o niej w nastpnym rozdziale. Nic dziwnego, e Polacy zajli si take i t dziak topologii, ktra dotyczya dziwnych krzywych. w roku 1913 Mazurkiewicz udowodni, e jako obrazy przedziau przeksztaconego przez funkcj cig mona przedstawi zaskakujco duo zbiorw - i to w znacznie bardziej oglnych przestrzeniach ni paszczyzna. Dokadnie, Mazurkiewicz pokaza, e krzywymi (wedug definicji Jordana) s wszystkie zwarte, spjne i lokalnie spjne zbiory. Mwic pogldowo, w przypadku paszczyzny - zbiory zwarte to zbiory jednoczenie domknite i ograniczone. Domknito zbioru oznacza, e wszystkie punkty jego brzegu nale do niego (inaczej: zbir a jest domknity, jeeli kady punkt, do ktrego potrafimy "zbliy si", wdrujc po punktach zbioru A, te naley do zbioru A). Zbiorami domknitymi s na przykad (na paszczynie): koo z brzegiem, okrg, odcinek z kocami, prosta. Nie s nimi natomiast koo z wyrzuconym rodkiem czy odcinek bez kocw (mona "doj" do koca odcinka punktami z odcinka). Zbiory spjne, jak pamitamy, to te, ktre "skadaj si z jednego kawaka". Lokalna spjno polega natomiast na wykluczeniu sytuacji, e zbir badany w maym otoczeniu swojego punktu "rozpada si na kawaki", i nie naprawimy tego przez zmniejszanie otoczenia (patrz rysunek na nastpnej stronie). Ten sam wynik, co Mazurkiewicz, uzyska - te w roku 1913 - Hahn. Inny, rwnie bardzo ciekawy opis cigych obrazw przedziaw poda w 1920 roku Sierpiski, ktry specjalizowa si w studiowaniu obiektw speniajcych definicj zarwno Jordana, jak i Cantora. Polacy uzyskali szczeglnie duo wynikw pozwalajcych lepiej zrozumie wasnoci oglnego pojcia krzywej.

Pewnego razu do Warszawy przyjecha matematyk amerykaski. Mia on na uniwersytecie wykad i czsto wspomina o "twierdzeniach, ktre udowodni Mezurkik". w pewnym momencie Mazurkiewicz, ktry siedzia na sali, rzek zdumiony: "On mwi o moich rezultatach!" Przez duszy czas nie domyla si (podobnie jak wielu innych), kogo prelegent mia na myli. Warto wspomnie jeszcze o jednym polskim wyniku dotyczcym krzywych wypeniajcych kwadrat i zwizanych z nim wydarzeniach - twierdzeniu wykazanym w roku 1936 przez matematyka ze Lwowa: Hugona Steinhausa. Steinhaus (1887-1972) by postaci wyjtkow. Na wielki podziw zasuguje jego niezwyka wszechstronno; uzyskiwa znaczce wyniki w wielu rnych dziaach matematyki. Ponadto dua cz jego dorobku naukowego wie si z praktycznymi, nieraz zaskakujcymi zastosowaniami matematyki w rozmaitych dziedzinach. By te wspaniaym popularyzatorem: jego ksik Kalejdoskop matematyczny (pierwsze wydanie w 1938 roku) przetumaczono na wiele jzykw. Ciekawe, e w Polsce w latach 1957-1990 ani razu jej nie wznowiono! Steinhaus by przy tym czowiekiem o niezwykle szerokiej wiedzy oglnej. Do dzi sawne s jego aforyzmy, uwagi i myli. Przytoczmy kilka: Kula u nogi - Ziemia. Taki, co stale przegrywa w szachy - matoek. Kobieta proponujca wspln kpiel - uwodzicielka. Ograniczanie turystyki do Tatr Polskich - reglamentacja. atwo usun Boga z jego miejsca we wszechwiecie. Ale takie dobre posady niedugo wakuj. Zmiana nazwiska jest rozbrajajco naiwnym pomysem. Jeeli nazwisko co znaczy, nie mona go zmienia, jeeli nic nie znaczy, nie trzeba. Strip-and-tease powinien by absolutnie zakazany - jest to jedyny sposb utrzymania tego piknego i poytecznego zwyczaju.

Steinhaus by przy tym znanym bojownikiem o czysto polskiego jzyka. Wspomniany tu ju znakomity matematyk Bronisaw Knaster nalega na odmian swojego nazwiska przy uyciu formy "Knastera". Podobno Steinhaus mawia: "Niedaleko mnie mieszka Knaster. Ja mam ogrdek i Knaster ma ogrdek. U mnie w ogrdku rosn astry, a u niego astery". Knaster mia replikowa: "Prezydent Egiptu nazywa si Naser i wszyscy mwi: Nasera". Jeden z rezultatw Steinhausa dotyczy krzywych wypeniajcych przestrze. Ot Steinhaus pokaza, e mwic obrazowo - takie krzywe w przestrzeniach wyej wymiarowych (nawet nieskoczenie wymiarowych) mog by generowane przez analogiczne krzywe w przestrzeniach o niszym wymiarze, nawet przez krzywe

wypeniajce kwadrat. Odkrycie to byo wane i zaskakujce. Zostao jednak opublikowane niedugo przed wybuchem wojny, w "Comptes Rendus" Paryskiej Akademii Nauk (i to w tomie liczcym a 2331 stron) - i umkno uwagi wiata matematycznego. Czterdzieci lat pniej ten sam wynik odkryto na nowo. Liczni matematycy pisali prace przedstawiajce rozmaite warianty twierdzenia Steinhausa oraz wnioski z niego i publikowali je w czoowych pismach matematycznych wiata - nie zdajc sobie sprawy z tego, e Steinhaus zrobi to wczeniej. Przykad Peano oraz wiele konstrukcji z nim zwizanych, midzy innymi rezultaty Polakw, pokazuj, e czsto sformalizowanie najlepszej i oczywistej intuicji moe prowadzi do zaskakujcych efektw - to co wydaje si dobrze znane, nagle zachowuje si dziwacznie. Jeden oryginalny, odpowiednio dobrany przykad moe doprowadzi do rewizji pogldw na dany obiekt, a trafne uoglnienie moe si sta podstaw burzliwego rozwoju caej teorii.

Nie bd paci podatku gruntowego, przecie moje pole jest lini!

NAJLEPSZA Z MOLIWYCH, czyli przestrze Banacha Matematyka polska liczy si na wiecie. Wielu Polakw zapisao si w historii matematyki, przede wszystkim XX wieku, "zotymi zgoskami". Wrd "polskich" wynikw wiele jest takich, o ktrych dzi uczy si studentw, i to nie tylko na studiach matematycznych. a na szczeglne podkrelenie zasuguje fakt, e praktycznie nie ma na wiecie matematyka, ktry nie wiedziaby, co to s przestrzenie Banacha. Przestrzenie Banacha to w matematyce pojcie podstawowe i niesychanie wane. Zanim jednak opowiemy o nich wicej, powimy troch miejsca uczonemu, ktrego imi nosz, zwaszcza e by postaci wyjtkow. Stefan Banach urodzi si w 1892 roku w Krakowie. By dzieckiem nielubnym, nosi nazwisko swojej matki, Katarzyny; ojciec nazywa si Stefan Greczek. Dziecistwo spdzi pod opiek wacicielki pralni; zosta do niej oddany na wychowanie zaraz po urodzeniu. Po zakoczeniu edukacji szkolnej Banach uzna, e matematyka wprawdzie jest niezwykle ciekawa, ale te bardzo rozbudowana i wiele nowego w niej zapewne ju si nie da zrobi; zdecydowa wic powici si studiom inynierskim we Lwowie. Te studia jednak niezbyt Banachowi odpowiaday; zdecydowanie wola on daleko idce uoglnienia ni problemy, z ktrymi tam si styka. Ponadto musia zarabia na swoje utrzymanie korepetycjami; dopiero po czterech latach zda tak zwany pdyplom (czyli zaliczy dwa lata studiw). Gdy wybucha wojna, wrci do Krakowa i zacz sam wzbogaca swoj wiedz matematyczn - bardzo duo czyta, a ponadto sporadycznie uczszcza na wykady na Uniwersytecie Jagielloskim. Do tego dochodziy dyskusje z kolegami, pniej znanymi matematykami: Witoldem Wilkoszem i Ottonem Nikodymem. A nastpio synne spotkanie z Hugonem Steinhausem na Plantach w Krakowie... w roku 1916 Steinhaus, wwczas ju znany matematyk, podczas wieczornego spaceru usysza nagle sowa "caka Lebesgue'a". Dzi caka Lebesgue'a jest jednym z podstawowych poj matematyki wyszej, wtedy jednak bya to rzecz zupenie nowa, odkrycie ostatnich lat, znane w zasadzie wycznie specjalistom. Zaintrygowany Steinhaus podszed do dwch modych ludzi dyskutujcych o matematyce. Jednym z nich by wanie Stefan Banach, drugim Otto Nikodym. Steinhaus wczy si do rozmowy i midzy innymi opowiedzia o problemie, nad ktrym od duszego czasu pracowa. Wielkie byo jego zdziwienie, gdy kilka dni pniej Banach przyszed

z gotowym rozwizaniem. Steinhaus szybko si zorientowa, e Banach ma ogromny talent matematyczny. Wkrtce dziki wstawiennictwu Steinhausa Banach zosta asystentem na Politechnice Lwowskiej - mimo e nie mia ukoczonych adnych studiw wyszych. w roku 1920 uzyska stopie doktora. Pniej Steinhaus, ktrego dokonania matematyczne byy niebagatelne, czsto mawia, e za swoje najwiksze odkrycie w matematyce uwaa odkrycie Stefana Banacha. Andrzej Turowicz, ksidz, benedyktyn i jednoczenie profesor matematyki, absolwent UJ, przed wojn wykadajcy na Politechnice Lwowskiej, opowiada, e Banach nie tylko nie skoczy studiw, ale i doktorem zosta w sposb do niezwyky. Banach, gdy rozpocz prac we Lwowie, by ju autorem wielu doniosych rezultatw i wci uzyskiwa kolejne. Jednak na uwagi, e powinien wkrtce przedstawi prac doktorsk, odpowiada, e ma jeszcze czas i moe wymyli co lepszego, ni to, co osign do tej pory. w kocu wic zwierzchnicy Banacha zniecierpliwili si - kto spisa najnowsze rezultaty Banacha, co zostao uznane za znakomit prac doktorsk. Przepisy jednak wymagay rwnie egzaminu. Pewnego dnia zaczepiono Banacha na korytarzu Uniwersytetu Jana Kazimierza: "Czy mgby pan wpa do dziekanatu, s tam jacy ludzie, ktrzy maj pewne problemy matematyczne, a pan na pewno potrafi im wszystko wyjani". Banach uda si zatem do wskazanego pokoju i chtnie odpowiedzia na wszystkie pytania, niewiadom tego, e wanie zdaje egzamin doktorski przed komisj specjalnie w tym celu przyby z Warszawy. Dzi prawdopodobnie doktoratu w ten sposb uzyska nie mona... Wkrtce po doktoracie Banach zosta profesorem. Wraz z innymi znakomitymi polskimi matematykami osign liczne znakomite rezultaty. Przede wszystkim dziki wynikom uczonych ze Lwowa i Warszawy polska matematyka staa si potg wiatow. Ci, ktrzy Banacha znali, twierdzili, e poza matematyk praktycznie nic nie miao dla niego wikszego znaczenia. Mwi i myla o matematyce przez cay czas. Wci mia nowe pomysy, lecz zapisa tylko skromn cz swych idei i wynikw. Nie dlatego, e Banach nie chcia - po prostu byo ich bardzo duo, ponadto znacznie ciekawsze i waniejsze byo dla badanie problemw ni zapisywanie tego, co zrobi. Mwiono, e stale powinno za nim chodzi trzech sekretarzy i notowa wszystko, co mwi - moe wtedy wikszo jego rezultatw przetrwaaby dla potomnoci. Niebagateln rol w ksztatowaniu atmosfery pracy matematykw we Lwowie miay spotkania w kawiarni "Szkockiej" niedaleko uniwersytetu, przy ulicy Akademickiej. Tam matematycy, z Banachem na czele, przesiadywali niezwykle czsto; jedli, pili i dyskutowali o matematyce - stawiali problemy, rozwizywali je. Rozwizania zapisywali na papierowych serwetkach i blatach marmurowych stolikw - ale po zakoczeniu tych dugich sesji wszelkie notatki byy pieczoowicie wycierane przez obsug kawiarni. Niejedno twierdzenie w ten sposb znikno bezpowrotnie... w kocu ona Banacha kupia specjalny zeszyt, w ktrym bywalcy kawiarni zapisywali stawiane tam problemy. Zeszyt ten, nazwany Ksig Szkock, znajdowa si stale w kawiarni i kelner przynosi go na kade danie matematykw. Postawieniu problemu niejednokrotnie towarzyszyo fundowanie nagrody za jego rozwizanie. Wrd nagrd byway osobliwe: midzy innymi Stanisaw Mazur obieca za rozwizanie jednego z zagadnie, ktre postawi, ... yw g. Dziao si to w 1936 roku. Dopiero po 36 latach z zadaniem upora si 28-letni wwczas Szwed, Per Enfl, ktry potem przyjecha do Warszawy i odebra od Mazura nagrod. Spotkania w kawiarni byway niezwykle dugie. Wiadomo o siedemnastogodzinnym posiedzeniu, w ktrego efekcie osignito ciekawy rezultat, niestety zapomniany, gdy zosta starty przez kelnera. Niektrzy twierdz, e nie byo to najdusze spotkanie i razu pewnego dwaj matematycy tak zapalili si do dyskusji, e przesiedzieli w kawiarni 40 godzin bez przerwy! o sesjach w kawiarni do dzi kry wiele anegdot, legend i opowieci. Warto przytoczy kilka z nich. Ongi Stanisaw Mazur postawi problem, a Hermann Auerbach zacz nad nim myle. Po chwili Mazur doda, e - by uczyni zadanie bardziej interesujcym - funduje za rozwizanie butelk wina. Na to Auerbach: "A, w takim razie ja rezygnuj. Mnie wino szkodzi". Inna interesujca historia przydarzya si podczas wizyty Henri Lebesgue'a we Lwowie w roku 1938. Lebesgue przyjecha tam w celu odebrania doktoratu honoris causa uniwersytetu, wygosi dwa odczyty, i - oczywicie zosta bardzo szybko zaproszony do kawiarni "Szkockiej". Kelner poda mu jadospis, Lebesgue jednake nie zna jzyka polskiego; chwil patrzy w kart, po czym odda j, mwic: "Dzikuj, jadam jedynie potrawy dobrze zdefiniowane". Niewtpliwie na tak niezwykle czste wizyty w kawiarni duy wpyw miay osobowo i charakter Banacha. Praktycznie cay czas wolny od wykadw spdza on w kawiarni. Atmosfera gwaru kawiarnianego i zaduchu bardzo mu odpowiadaa. Tam mg bez koca mwi o matematyce, rozwizywa problemy, stawia nowe. Po dugiej sesji matematycznej w kawiarni "Szkockiej" z reguy nastpnego dnia przychodzi z naszkicowanymi dowodami wikszoci postawionych zagadnie. Dzi wiele wanych, klasycznych ju twierdze nosi imi Banacha (twierdzenia: Hahna-Banacha, Banacha-

Steinhausa, Banacha o operatorze odwrotnym, Banacha-Alaoglu, Banacha o wykresie domknitym, Banacha o punkcie staym). Istniej jednak take - a raczej przede wszystkim - przestrzenie Banacha. Czym one s? Prosta, paszczyzna, przestrze trjwymiarowa s nam znakomicie znane ze szkoy. Te twory geometryczne moemy opisa za pomoc liczb: prost utosami ze zbiorem liczb rzeczywistych, punkty paszczyzny z parami, punkty przestrzeni za z trjkami liczb. Genialny i, jak to czsto bywa, zarazem prosty pomys Kartezjusza i Fermata, by z punktami paszczyzny jednoznacznie zwiza pary liczb, dokona rewolucji w matematyce. Moemy w sposb naturalny rozwaa zamiast par czy trjek skoczone cigi liczbowe o ustalonej z gry liczbie elementw; w ten sposb okrelamy przestrzenie skoczenie wymiarowe. Ich elementy moemy dodawa, mnoy przez liczby - tak jak to si robi z wektorami. Pozwala to na studiowanie przestrzeni, gdzie nie moemy si podeprze intuicj rwnie czyteln, jak w przypadku paszczyzny - gdy podobnych operacji dokonujemy take i na innych tworach, na przykad na funkcjach. Moemy dodawa do siebie dwie funkcje (liczbowe), przyjmujc, w sposb naturalny, za warto sumy funkcji w danym punkcie sum wartoci w tym punkcie funkcji dodawanych do siebie. Tutaj ju trudno mwi o skoczonym wymiarze. Okazao si, e z rozmaitych powodw przestrzenie funkcyjne s bardzo przydatne w rnych badaniach i zastosowaniach. w matematyce wspczesnej wanym przedmiotem bada s struktury oglne, ktrych rozmaite modele znane s od bardzo dawna. Zamiast dowodzi danego twierdzenia kilkakrotnie w przypadkach szczeglnych, wystarczy je wykaza raz w sytuacji oglnej, po czym zastosowa. Co wicej, ma to t zalet, e przy dowodzie oglnym lepiej wida, z jakich dokadnie wasnoci si korzysta, rozumowanie bywa wic bardziej przejrzyste i - co brzmi moe paradoksalnie - nieraz okazuje si atwiejsze. Ponadto twierdzenie oglne niejednokrotnie przydaje si pniej w sytuacjach, ktrych wczeniej nie mona byo przewidzie. Niezwykle istotne jest jednak znalezienie uoglnienia waciwego. Rozwaanie tworw zbyt szczegowych niewiele daje; z kolei przesadne uoglnienie niekiedy okazuje si zbyt daleko idce i czasem nie ma wielu zastosowa, oprcz tego niewiele mona tam udowodni. Geniusz Banacha polega na tym, e wprowadzajc uoglnienie, "trafi" idealnie w samo sedno problemu. Przestrze, ktrej elementy moemy dodawa i mnoy przez liczby, nazwano przestrzeni wektorow, jej elementy za - wektorami. Jednak z punktu widzenia analizy matematycznej oraz jej rozmaitych odgazie, sama przestrze wektorowa bez wprowadzenia dodatkowej struktury jest mao ciekawa. Na pocztku XX wieku David Hilbert zdefiniowa przestrzenie (noszce dzi jego imi); byy to przestrzenie wektorowe, w ktrych mona byo okreli "prostopado". To pojcie, cho ogromnej wagi i o licznych zastosowaniach, byo jednak dla wielu potrzeb zbyt szczegowe. Ju na pocztku bada nad przestrzeniami Hilberta wprowadzono tam norm (mwic potocznie, jest to co w rodzaju dugoci wektora o pocztku w punkcie 0). w latach 1920-1922 kilku matematykw (niezalenie od siebie), w tym take Stefan Banach, podao aksjomatyczne definicje przestrzeni wektorowej unormowanej. Ale dla potrzeb analizy - mimo e dziki normie mona byo rozwaa odlego midzy elementami przestrzeni - dawao to twory zbyt oglne. i wanie Banach wpad na pomys okrelenia obiektu, jak si okazao, idealnego; przestrze, noszca dzi jego imi, to "przestrze wektorowa, unormowana, zupena". Pojcie zupenoci jest cile zwizane ze zbienoci cigw. z cigami i ich granicami mielimy do czynienia w szkole, ale zazwyczaj pojcia te s traktowane czysto rachunkowo i granica pozostaje hasem wysoce abstrakcyjnym, chocia wiadomo na przykad, e cig 1/n dy do zera, gdy n zmierza do nieskoczonoci. w formalnej definicji sporo jest znaczkw, symboli i dobierania jednych elementw do innych. Wszystko po to, eby cile opisa skupianie si wyrazw cigu wok jego granicy. Znalezienie granicy nie zawsze jest atwe, a w wielu rozwaaniach teoretycznych wystarczy jedynie wiedza, e cig ma granic. w przypadku zbioru liczb rzeczywistych (i nie tylko) bardzo wygodnym warunkiem - nazywanym warunkiem Cauchy'ego - gwarantujcym zbieno cigu liczbowego, jest stwierdzenie, e odlego midzy wyrazami maleje do zera wraz ze wzrostem wskanikw. Jednak w bardzo wielu przypadkach spenienie warunku Cauchy'ego nie pociga za sob istnienia granicy! Dlatego te wyrniono klas przestrzeni, w ktrych kady cig speniajcy warunek Cauchy'ego jest zbieny. Takie wanie przestrzenie nazwano zupenymi. Sprbujmy to opisa na przykadzie. Rozwamy dowolny cig majcy granic; skoro elementy cigu do tej granicy d, to ich odlego od granicy zmierza do zera, a std atwo wida, e i one same zbliaj si do siebie - czyli speniaj warunek Cauchy'ego. Ale nie musi by odwrotnie! Przypumy, e badan przez nas przestrzeni jest przedzia (0, ), a cigiem jej elementw 1/n . Odlegoci midzy kolejnymi elementami cigu d do zera, ale cig nie jest zbieny. Jak to - nie jest zbieny? Przecie cig 1/n zmierza do zera! Istotnie, ale my rozwaamy zbir (0, ), do ktrego 0 nie naley; w tym zbiorze nasz cig nie ma granicy, (0, ) nie jest wic przestrzeni zupen. Inny przykad przestrzeni, ktra nie jest zupena, to zbir liczb wymiernych. Przestrzeniami Banacha s: prosta, paszczyzna, przestrze, oglniej - zbir uporzdkowanych cigw n liczbowych n-elementowych przy ustalonym n (zapisywany za pomoc symbolu R ). Bardzo interesujce s rwnie przestrzenie nieskoczenie wymiarowe. Jednym z najwaniejszych przykadw przestrzeni Banacha jest zbir funkcji cigych okrelonych na przedziale domknitym (np. [0,1]), czsto oznaczany przez C[0,1]. Dodawanie funkcji okrela si wedug opisanego ju sposobu: (f + g)(x) = f(x) + g(x).

Podobnie mnoenie przez liczby: (a g)(x) = a g(x).

Norm funkcji f te okrela si do prosto - jako najwiksz spord wartoci f(x): ||f||= max {f(x): x [0,1]}

(z pewnych znanych faktw matematycznych wynika, e to maksimum zawsze istnieje).

Nietrudno sprawdzi, e przestrze C[0,1] jest przestrzeni Banacha. Nie jest ona jednak przestrzeni Hilberta! Nie da si tu okreli prostopadoci w sposb sensowny, to znaczy tak, by "wspgraa" ona ze zdefiniowan powyej norm. Innymi bardzo wanymi przykadami s przestrzenie pewnych cigw. Banach swoim uoglnieniem "trafi w dziesitk". Wanie wyodrbnienie zupenoci byo znakomitym pomysem. Zupeno okazaa si wasnoci, z ktrej w sposb istotny korzystao si przy dowodzeniu wanych twierdze. Wielk zasug Banacha jest to, e w zasadzie dziki niemu na rnorodne przestrzenie zaczto patrze "geometrycznie". Elementami bardzo oglnych przestrzeni mogy by na przykad funkcje czy cigi liczbowe - ale

przy ich badaniu metodami teorii przestrzeni Banacha rozwaano je jako punkty, elementy przestrzeni. Okazao si to wspaniaym uproszczeniem w wielu sytuacjach. Ogromn zalet przestrzeni Banacha jest fakt, e mimo abstrakcyjnoci i duej oglnoci s w nich spenione rozmaite wasnoci cile zwizane z intuicj geometrii paszczyzny i przestrzeni trjwymiarowej. Obecnie, mimo upywu niemal 70 lat, przestrze Banacha cigle stanowi fundamentalne pojcie w wielu dziaach matematyki. Teoria przestrzeni Banacha rozwijana jest do dzi, matematycy wci osigaj nowe, interesujce, a czasem zaskakujce wyniki. Ponadto wiele nowych problemw dalej czeka na rozwizanie. Przestrze Banacha zostaa zdefiniowana wanie w pracy doktorskiej, o ktrej ju bya mowa (dwa lata po doktoracie, w roku 1922, prac opublikowano w "Fundamenta Mathematicae" - tu ju adne rda nie mwi o niczyjej pomocy, Banach napisa j sam). Nazwy "przestrze Banacha" po raz pierwszy uy prawdopodobnie Maurice Frecht w roku 1928; matematycy lwowscy bardzo szybko wykazali uyteczno tego pojcia, dowodzc w zadziwiajco prosty sposb wielu trudnych twierdze uoglniajcych jeszcze trudniejsze, wydawaoby si, przypadki. Naley doda, e niezalenie od Banacha na pomys rozwaania takich przestrzeni wpad wybitny matematyk amerykaski Norbert Wiener (przez jaki czas przestrzenie te nazywano przestrzeniami BanachaWienera) - ale uzna, e dane aksjomaty daj twory zbyt oglne i niepraktyczne z punktu widzenia zastosowa. Jednak po kilku latach, widzc wspaniae wykorzystanie przestrzeni Banacha, zmieni zdanie i przyzna, e jego ocena bya bdna. Banach i jego wsppracownicy w sposb istotny przyczynili si do powstania niezwykle wanej dziedziny matematyki - analizy funkcjonalnej. Mwic bardzo niecile, dzia ten zajmuje si badaniem wasnoci pewnych funkcji, okrelonych na rozmaitych przestrzeniach Banacha. Dziki analizie funkcjonalnej mona rozstrzygn wiele problemw wywodzcych si z innych dziaw matematyki, midzy innymi zwizanych z badaniem rwna rniczkowych. Klasyczn ju dzi podstawow monografi w analizie funkcjonalnej jest ksika Banacha Operacje liniowe, wydana w roku 1931; rok pniej ukazaa si jej wersja w jzyku francuskim Thorie des oprations linaires. Ciekawostka: w niektrych ksigarniach w Polsce monografi umieszczono wrd ksiek lekarskich. Na zakoczenie jeszcze jedna anegdota. w roku 1983, podczas Midzynarodowego Kongresu Matematykw (kongresy takie s zwoywane co cztery lata, powierzenie danemu krajowi ich organizacji to wielki zaszczyt), odbywajcego si w Warszawie, kilku matematykw zagranicznych dowiedziao si, e istnieje w tym miecie ulica Banacha, na ktrej jeden z tramwajw ma swj kocowy przystanek. Koniecznie chcieli t ulic zobaczy, udali si wic na ni owym tramwajem. Gdy dotarli do koca, okazao si, e znajduje si tam sporej wielkoci nie zabudowany obszar. Stwierdzili wwczas zgodnie, e nie jest to "ulica Banacha", ale raczej "przestrze Banacha"...

A oto przed nami najsynniejsza przestrze Banacha

PORZDNE S WYJTKAMI, czyli o funkcjach cigych a nierniczkowalnych w rozdziale trzecim powicilimy sporo uwagi cigoci, podkrelajc jej ogromne znaczenie. Po dokadnym przeanalizowaniu definicji okazao si, e cigo funkcji o wartociach rzeczywistych wcale nie musi oznacza "jednokawakowoci" jej wykresu - w pewnych przypadkach tak jednak bdzie. w szczeglnoci stanie si tak wtedy, gdy funkcje s okrelone na przedziale. Sprbujmy przeprowadzi eksperyment. Naley poprosi kogo o narysowanie wykresu funkcji cigej okrelonej

na przedziale [0,1]. Cigo jest tak podstawowym pojciem, e adnemu absolwentowi szkoy redniej nie powinno to sprawi specjalnych trudnoci. z reguy rysunek wyglda tak:

lub ewentualnie tak:

Funkcja narysowana "na zawoanie" jest nie tylko ciga; ma jeszcze inn wan wasno. Zazwyczaj jest gadka - bez zaama i zagi, czyli rniczkowalna. Co to znaczy? Pojcie funkcji rniczkowalnej (inaczej: majcej pochodn) take wprowadza si w szkole; intuicyjnie kojarzy si wanie z gadkoci wykresu, z "lini bez kantw". Funkcja ma w danym punkcie pochodn, jeeli w tym punkcie mona poprowadzi styczn do wykresu funkcji.

Kada funkcja rniczkowalna jest ciga - to jeden z bardziej znanych faktw matematycznych. z kolei funkcja ciga nie musi by rniczkowalna; najczciej przytaczanym przykadem jest funkcja "warto bezwzgldna", f(x)=|x|. Ta funkcja istotnie nie ma pochodnej dla x = 0, tu stycznej do wykresu nie potrafimy poprowadzi. Ale zauwamy: pochodna nie istnieje tylko w tym jednym jedynym punkcie! Rzeczywicie, kady punkt rny od 0 ma otoczenie, w ktrym wykres funkcji jest lini prost. Tylko w punkcie 0 nasza funkcja nie jest "gadka". Funkcja z drugiego rysunku, cho bya ciga, te nie miaa pochodnej w kilku punktach - ale miaa w pozostaych. i raczej trudno wyobrazi sobie co innego. Albo funkcja ciga bdzie rniczkowalna, albo nie bdzie rniczkowalna w kilku punktach. Brak rniczkowalnoci mamy tam, gdzie pojawiaj si ostrza - zaamania. w nauce wiele odkry bierze si z dociekliwoci uczonych, a czsto ze "wcibskich" pyta typu: jak dalece nieporzdna sytuacja moe zaj? Czy na przykad istnieje funkcja, okrelona na przedziale [0,1], ciga, ale w adnym punkcie nie rniczkowalna? Wydawaoby si na pierwszy rzut oka, e takie dziwo natury nie ma prawa bytu. Istniej co prawda rozmaite oryginalne funkcje, na przykad synna funkcja Dirichleta. Poetka (poeta?) ukrywajca si pod pseudonimem "Ludolfina" pisaa o niej: Cho jest okresowa, nie ma zasadniczego okresu. Nie mona te narysowa w aden sposb jej wykresu. Kady punkt tej dziwnej funkcji Jest jej punktem niecigoci. Miejsc ekstremw - continuum. Jakiej funkcji to wasnoci? Funkcja Dirichleta okrelona jest bardzo prosto: przyjmuje warto 1 dla wszystkich liczb wymiernych, a dla liczb niewymiernych warto 0. Ma ona istotnie wszystkie wasnoci wymienione w wierszyku (odpowied na zagadk brzmi: "czy wy wieta, czy nie wieta, e to funkcja Dirichleta") - ale ona nie jest w adnym punkcie ciga. Czyby jednak moga istnie funkcja w kadym punkcie ciga i jednoczenie w adnym punkcie nierniczkowalna? Przecie ostrza musiayby wystpi w kadym punkcie; funkcja "zaamujca si wszdzie", ale ciga - z tym ju intuicja nie chce si pogodzi. Niemniej okazuje si, e funkcj o takiej wasnoci mona skonstruowa. Idea polega na tym, by wymyli co "mocno zbkowanego", ale bez rozerwa. Jak si przekona o istnieniu takiego tworu? Do formalnej konstrukcji przydaj si podstawowe informacje z teorii szeregw. o szeregu mona myle jako o "nieskoczonym dodawaniu", uoglnieniu normalnego dodawania na nieskoczenie wiele skadnikw. Rzecz jasna, nie zawsze daje si to zrobi - ale w wielu przypadkach jest to wykonalne. w szczeglnoci na przykad n mona dodawa do siebie liczby postaci (1/2) - w szkole uczymy si o sumie nieskoczonego cigu geometrycznego. Takie nieskoczone dodawanie ma sens take i wtedy, gdy liczb 1/2 zastpimy dowoln liczb dodatni mniejsz od 1. Z nieskoczonym dodawaniem prbowali si zmaga staroytni Grecy, ale doprowadzio ich to do rnego rodzaju paradoksw. Najsynniejsze s chyba paradoksy Zenona. Jeden z nich mwi o tym, e Achilles gonicy

wia nigdy go nie dogoni (bo w czasie, po ktrym Achilles dotrze do miejsca, gdzie by w, ten ostatni przesunie si dalej - i tak w nieskoczono...). Sukcesami mg poszczyci si Archimedes, ktry, stosujc metod wyczerpywania do obliczania pl rozmaitych figur, da pocztek sumom aproksymacyjnym. Jeszcze w XVII wieku zagadnienia sum nieskoczonych wywoyway rozmaite emocje i byy przyczynami sporw. Zastanawiano si na przykad, jaki jest wynik dodawania: 1-1+1-1+1-1+1-1+...

w zalenoci od rozmieszczenia nawiasw mona byo otrzyma sum 1 bd 0. Naturalnie nie mogo by dwch wynikw, wic naleao z tym co zrobi; przyjmowano na przykad, e suma ta jest rwna 1/2 . Tak przypuszczali midzy innymi Gottfried Wilhelm Leibniz, jeden z twrcw rachunku rniczkowego, oraz Daniel Bernoulli. Powd rozmaitych rozbienoci, a take fantastycznych nieraz interpretacji tkwi w braku precyzyjnej definicji szeregu. Obecnie moe si to wydawa dziwne, ale w XVII oraz XVIII stuleciu uzyskiwano wane ciekawe rezultaty pomimo braku dokadnego okrelenia wielu poj. Zdawano si na intuicj i zdrowy rozsdek; inne byo wtedy pojcie cisoci, innej wymagano precyzji. Dzi ju wiemy, e nawet najbardziej przekonujca intuicja moe zawie, a rzecz wydajca si oczywista - doprowadzi do paradoksw. w kocu uporano si z problemami w teorii szeregw i zrozumiano, e sia argumentw ley w precyzyjnych okreleniach i wnioskach z nich wyprowadzonych. We wspczesnej matematyce szeregi odgrywaj istotn rol zarwno w rozwaaniach teoretycznych, jak i praktycznych; stanowi silne narzdzie w dowodach wanych twierdze, rachunkach przyblionych, a take s niezastpione przy konstrukcjach wielu przykadw i kontrprzykadw. Tak jak dodaje si do siebie liczby, mona dodawa funkcje: wystarczy po prostu dodawa odpowiednie wartoci w kadym punkcie - bya o tym mowa w poprzednim rozdziale. w zwizku z tym, oczywicie, moemy te "sumowa" nieskoczenie wiele funkcji - wtedy, gdy jest to dozwolone we wszystkich punktach dziedziny. Odpowiedni cig i nierniczkowaln funkcj konstruuje si, okrelajc jej wartoci w punktach przedziau [0,1] za pomoc wanie nieskoczonego sumowania. Jako pierwsz funkcj bierzemy troch zmienion funkcj wartoci bezwzgldnej (rysunek poniej). Ma ona jeden "kant", dla x = 1/2, warto za w tym punkcie wynosi 1/2. Drug funkcj tworzymy modyfikujc pierwsz; kanty s trzy (w punktach 1/4 , 1/2 , 3/4 ), ale za to funkcja jest "mniejsza"; w kadym z tych trzech punktw jej warto wynosi 1/4 . Innymi sowy, zwikszamy liczb "zbkw" o dwa, ale wysoko funkcji zmniejszamy dwukrotnie. Trzeci funkcj konstruujemy, dokadajc cztery "zbki" i znowu dwukrotnie zmniejszajc wysoko. i tak dalej.

Idea konstrukcji nie jest trudna. atwo si domyli, e jeli uda si te twory nieskoczenie wysumowa, to jako wynik mamy szans otrzyma co istotnie "poszarpanego", co w rodzaju nieskoczenie zbkowanej piy. Praktycznie narysowanie takiego dziwolga raczej nie jest moliwe, moemy sobie jedynie "mniej wicej" wyobrazi, jakby si to prezentowao. Samo pogldowe opowiadanie jednak nie wystarczy, trzeba wszystko formalnie sprawdzi. Naley pokaza, e stosujc opisan metod, rzeczywicie otrzymamy poprawnie okrelon funkcj (co nie nastrcza trudnoci), oraz to, e otrzymana funkcja jest ciga, ale nie jest w adnym punkcie rniczkowalna (co okazuje si troch trudniejsze). Pierwszy przykad funkcji cigej, ale w adnym punkcie nierniczkowalnej, poda matematyk niemiecki, Karl Weierstrass (1815-1897). Weierstrass, jeden z najwybitniejszych matematykw XIX wieku, jest autorem znaczcych osigni w rozmaitych dziaach matematyki. Ciekawe, e swoich wynikw zazwyczaj nie publikowa, zajty przede wszystkim prac naukow. Liczne rezultaty Weierstrassa wydano dopiero rok po jego mierci, a i to nie wszystkie - rozmaite twierdzenia pniej odkryli inni po raz drugi. Opisany przykad jednak zosta opublikowany w roku 1872 (cho Weierstrass przedstawia go podczas wykadw ju 11 lat wczeniej). Niewykluczone zreszt, e Weierstrass wcale nie by pierwszy. Podobny przykad skonstruowa matematyk szwajcarski Charles Cellerier. Wyniku nie opublikowa, notatki odnaleziono dopiero po mierci Celleriera (ktry zmar w 1890 roku). Wielu historykw uwaa, e rkopis (ktry zawiera te dowd nierniczkowalnoci tej funkcji w caej jej dziedzinie) pochodzi z lat pidziesitych XIX wieku. Take wspomniany ju Bernhard Bolzano znalaz funkcj o tych wasnociach (notatki zawierajce odpowiedni przykad, pochodzce prawdopodobnie z lat trzydziestych XIX wieku, znaleziono w wieku XX), przy czym Bolzano sdzi, e jego funkcja jest jednak w pewnych punktach rniczkowalna. Jeszcze inn funkcj cig nigdzie nierniczkowaln znalaz te (niezalenie od Weierstrassa, ale nieco pniej) Jean Gaston Darboux. Warto tu moe przy okazji przytoczy opini znakomitego polskiego matematyka Jana Sleszyskiego (1854-

1931). Mawia on: "Cywilizacja powinna polega na wymianie myli. a gdzie jest ta wymiana, jeli kady pisze, a nikt nie czyta?" Sleszyski uwaa, e wszystkie wyniki danej osoby powinny by skrztnie chowane i udostpnione dopiero po mierci autora, wwczas za kompetentne jury powinno oceni warto rezultatw. No c - byo to bardzo dawno temu... Dzi bez udostpniania innym uczonym swoich prac naukowcy rozwijaliby wiedz znacznie wolniej. a poza tym, wedug jakich kryteriw oceniano by modych pracownikw nauki na wyszych uczelniach, gdyby pozbawiono odpowiednie komisje "spisu publikacji w liczcych si czasopismach"? Wrmy jednak do funkcji. o przykadzie funkcji cigej nierniczkowalnej mwi si czasem "pia Weierstrassa". Przykad Weierstrassa by inny ni ten przytoczony powyej (cho skonstruowany wedug podobnego schematu) wykorzystywa funkcje trygonometryczne. Opisana tu funkcja jest nieznaczn modyfikacj funkcji podanej w 1930 roku przez Bartela L. Van der Waerdena.

Uywajc piy Weierstrassa, osigniesz 300% normy. Wiemy ju zatem, e takie dziwolgi istniej (bo s co najmniej dwa). Mona si teraz zastanowi, czy jest ich duo, czy mao? Pytanie wydaje si troch pozbawione sensu, funkcji mamy przecie nieskoczenie wiele. Okazuje si jednak, e i w przypadku nieskoczonoci mona mwi o zbiorach mniejszych i wikszych. Pierwsze rozrnienia pojawiy si na gruncie teorii mnogoci, dziedziny, ktra szumnie wkroczya w matematyk pod koniec XIX wieku i wywara na ni ogromny wpyw. Powicimy jej wicej miejsca w jednym z rozdziaw, teraz jedynie zaznaczmy, e wielokrotnie "ilociowe" rozrnienie, dostarczane przez teori mnogoci, nie byo wystarczajce. Po prostu z jej punktu widzenia rozmaite, istotnie rne zbiory byy takie same, jednakowo wielkie. Bardzo pomogy prace Ren Baire'a z koca XIX wieku. Baire bada cigi funkcji cigych majce granice, a nastpnie granice cigw utworzonych z tych granic. Powtarzajc te operacje i chcc dokadnie scharakteryzowa takie funkcje, zdefiniowa pewne zbiory i nazwa je zbiorami pierwszej kategorii. Zbiory te mona okreli jako "rzadkie"; to, co zostawao poza nimi, byo duo wiksze. Niektrzy nazywaj zbiory pierwszej kategorii zbiorami szczupymi, w czym te kryje si istota sprawy. Na przykad zbiorem pierwszej kategorii jest prosta, rozwaana jako podzbir paszczyzny, zbir liczb wymiernych jako podzbir zbioru liczb rzeczywistych. Nie jest zbiorem pierwszej kategorii pprosta zawarta w prostej czy zbir liczb niewymiernych. Gwny rezultat Baire'a dotyczy przestrzeni metrycznych zupenych (przestrzenie metryczne to takie, w ktrych jest sensownie okrelona odlego midzy elementami; w nich te mona okreli zupeno, tak samo jak w przestrzeniach unormowanych). Baire wykaza, e w przestrzeniach zupenych pewne zbiory, wydawaoby si, stosunkowo due, s jednak "rzadkie", pierwszej kategorii. Prosta, odcinek i paszczyzna skadaj si z nieskoczonej iloci punktw, ale do naturalne wydaje si stwierdzenie, e prosta jest "mniejsza" ni paszczyzna.

Zbiory pierwszej kategorii Metoda oraz pojcia wprowadzone przez Baire'a wniosy bardzo wiele do dalszego rozwoju rozmaitych dziaw matematyki, w szczeglnoci dziki rnym pracom matematykw polskich i rosyjskich, napisanych w latach dwudziestych. Wtedy - midzy innymi dziki badaniom nad przestrzeniami Banacha - zwrcono baczniejsz uwag na zupeno. Uzyskano wwczas za pomoc odpowiedniego wykorzystania faktw dotyczcych przestrzeni zupenych, a w szczeglnoci twierdzenia Baire'a, wiele wanych rezultatw. Prace te pokazay, jak istotne we wspczesnej matematyce jest pojcie kategorii i jakie bogate ma zastosowania. Wanie metod kategorii bardzo ciekawe wyniki uzyska Stefan Banach ; cz z nich dotyczya przestrzeni Banacha - ale nie wszystkie! w roku 1931 Banach opublikowa w czasopimie "Studia Mathematica" prac ber die Baire'sche Kategorie gewisser Funktionenmengen. Praca ta nie naleaa do najwaniejszych i najbardziej znaczcych jego rezultatw. Nie tylko w ogle, ale nawet jedynie na przeomie lat dwudziestych i trzydziestych Banach wykaza wiele znacznie istotniejszych twierdze, o licznych zastosowaniach. Jednake praca, o ktrej mowa (notabene liczca zaledwie sze stron), bya bardzo ciekawa, a wyniki w niej zawarte - niezmiernie zaskakujce. Ot zawieraa inny ni znane dotychczas dowd istnienia funkcji cigych nigdzie nie rniczkowalnych. i co najciekawsze - dotd po prostu podawano przykady takich funkcji. Co natomiast zrobi Banach? Wykaza, e taka funkcja istnieje, nie konstruujc jej. Ale jak to pokaza? i na tym wanie polega oryginalno pracy. Banach udowodni, e funkcji o tych wasnociach jest niezwykle duo; funkcje, ktre s przynajmniej w jednym punkcie rniczkowalne, tworz zbir rzadki (precyzyjnie: pierwszej kategorii Baire'a). Innymi sowy, wrd funkcji cigych takie funkcje, ktre maj gdzie pochodn, to osobliwo, mona powiedzie - "wybryk natury"! Zapoznanie si z tym faktem nawet dzi szokuje niejednego studenta matematyki. Metoda kategorii Baire'a pozwolia na inne podejcie do bada rozmaitych zjawisk matematycznych. Przy prbie stwierdzenia danego faktu szukao si dowodu lub kontrprzykadu; znalezienie kontrprzykadu "zaatwiao spraw" w sensie negatywnym, nawet jeli twierdzenie bardzo by si przydao. Dziki metodzie kategorii w pewnych sytuacjach rozczarowanie spowodowane istnieniem niedobrych, "patologicznych" przykadw mona byo naprawi. Ot niejednokrotnie dla potrzeb bada, zastosowa itp. wystarcza fakt, e owe nieprzyjemne sytuacje rzadko si zdarzaj. Innymi sowy, elementy, dla ktrych badane zjawisko nie zachodzi, tworz zbir pierwszej kategorii. Tu Czytelnik moe zacz mie wtpliwoci. w zwizku z powyszym mona zapyta: po co bada funkcje rniczkowalne, skoro s one wanie takie wyjtkowe? Ot nie zawsze mona owe wyjtkowe przypadki lekceway. Tak jest i w tym przypadku; funkcje rniczkowalne maj ogromne zastosowania, nie tylko w samej matematyce. S po prostu znacznie waniejsze od tych "innych", cho tych drugich jest znacznie wicej. Do badania funkcji rniczkowalnych mamy odpowiednie narzdzia, wypracowane s precyzyjne techniki pozwalajce je stosowa w rnych sytuacjach. Studiujc wasnoci funkcji rniczkowalnych i wykorzystujc je, warto moe pamita, e s one czym wyjtkowym, rzadkim - nawet wrd funkcji cigych. C - z dotychczasowych bada wynika, e ycie organiczne (nie mwic ju o rozumnym) te jest w naszej Galaktyce zjawiskiem raczej niestandardowym...

Wiem, e trudno w to uwierzy, ale to ja jestem typowy

GEOGRAF TEGO NIE WYMYLI, czyli twierdzenie o antypodach w kadej chwili istniej na kuli ziemskiej dwa punkty lece dokadnie naprzeciwko siebie, w ktrych temperatura i cinienie s identyczne. Takie stwierdzenie zdziwioby niemal kadego geografa lub klimatologa. a gdyby tak jeszcze poprosi go o uzasadnienie... Prawdopodobnie uzna informacj za mao wiarygodn, gdy przy uwzgldnieniu nawet najnowoczeniejszych metod badawczych uywanych w geografii, nie bardzo wida, skd powyszy fakt mona byoby wywnioskowa. Tymczasem jest to prosta konsekwencja bardzo interesujcego matematycznego twierdzenia - twierdzenia Borsuka-Ulama o antypodach. Oczywicie nie wymylono go tylko po to, by udowodni t klimatyczn ciekawostk. Najpierw moe sprecyzujmy okrelenie: "le naprzeciwko siebie". Dotyczy ono punktw pooonych na sferze: naprzeciwko siebie le takie punkty, e czcy je odcinek zawiera w sobie rodek kuli. Nazywamy takie punkty antypodalnymi. atwo zauway, e dla kadego punktu sfery istnieje punkt do niego antypodalny, i to dokadnie jeden: wystarczy poprowadzi prost przez badany punkt i rodek kuli i zauway, e przetnie ona sfer jeszcze dokadnie jeden raz. Wrmy do geografii: przyjmuje si (jest to pewne uproszczenie, ale nie takie istotne), e Ziemia jest kul. Punkty antypodalne to na przykad oba bieguny. Punkt antypodalny do Rynku w Krakowie znajduje si na Oceanie Spokojnym, na poudniowy wschd od Nowej Zelandii. Nietrudno go znale na mapie wystarczy zbada wsprzdne, szukany punkt to w przyblieniu miejsce o szerokoci geograficznej poudniowej 50 i o dugo ci geograficznej zachodniej 160 Oczywi cie nie jest powiedziane, e w tym momencie wanie . w tych dwch punktach panuje taka sama temperatura i takie samo cinienie - moe to by inna para, np. miejsca na poudniu Kanady i Wyspach Kerguelena.

Rozwamy pewn funkcj okrelon na sferze, czyli na powierzchni kuli. Niech wartociami badanej funkcji bd pary liczb rzeczywistych, inaczej - elementy paszczyzny. Uywajc matematycznej symboliki, powiemy, e 2 2 dziedzin funkcji jest S (tak matematycy oznaczaj sfer), zbiorem wartoci za R . Omawialimy ju funkcje o wartociach na paszczynie przy okazji krzywych wypeniajcych kwadrat. Tym razem dziedzin odwzorowa bdzie sfera. Odwzorowa okrelonych na sferze moe by, oczywicie, bardzo wiele. Jeden z przykadw, dobrze nam znany, dotyczy powierzchni Ziemi: kademu punktowi przyporzdkowujemy par liczb - wsprzdne geograficzne. Podobnie punktowi mona przypisa temperatur oraz cinienie. Funkcja o wartociach w R moe by traktowana jako para funkcji, ktrych wartoci s ju rzeczywiste. Jak ju wspominalimy, tu te mona rozwaa cigo. Wiadomo, e funkcja taka jest ciga wtedy i tylko wtedy, gdy jest ciga kada z jej "skadowych". Twierdzenie o antypodach mwi, e jeeli funkcja okrelona na sferze o wartociach w R jest ciga, to istniej na sferze dwa punkty antypodalne, takie e funkcja przyjmuje w nich te same wartoci. Informacja o temperaturze i cinieniu na kuli ziemskiej to po prostu geograficzna interpretacja tego twierdzenia. Jest naturalne, e temperatur i cinienie traktujemy jako funkcje cige, zalene od miejsca na Ziemi, w ktrym je badamy. Rzeczywicie: gdy zmierzamy do punktu x, to temperatura w punktach, ktrymi wdrujemy, zblia si bdzie do temperatury w x. Nawet w przypadku "skokw" temperatury nie ma "dziur", przerw: niemoliwe, by w pewnym miejscu temperatura wynosia 0 obok za 50 i nie przyjmowaa "po drodze" warto ci porednich. , Podobnie jest z cinieniem. i tyle. Punktowi x na Ziemi (czyli na sferze) przyporzdkowujemy par liczb (t(x), p(x)) - temperatur i cinienie w punkcie x. Funkcja ta spenia zaoenia twierdzenia, zatem i teza jest speniona. A oto inna interpretacja tego twierdzenia, ju nie geograficzna. Wyobramy sobie idealnie okrgy balonik, nastpnie go przekujmy. Powietrze wyleci, a balonik si spaszczy, przy czym rne punkty "wylduj" (najczciej parami) na tym samym miejscu, jakby sklej si ze sob. Twierdzenie o antypodach mwi, e wrd sklejajcych si par bdzie i taka para punktw, ktre wczeniej znajdoway si dokadnie naprzeciwko siebie. To, co zostanie z balonika, bdzie podzbiorem paszczyzny; przeksztacenie ma by cige, wykluczamy wic jakiekolwiek rozrywanie balonu. Jedyne, co robimy, to wypuszczamy powietrze. Twierdzenie o antypodach jest prawdziwe nie tylko dla zwykej sfery dwuwymiarowej. Warto si przyjrze bliej jego oglnej wersji. w rozdziale o przestrzeniach Banacha zapoznalimy si z naturalnymi uoglnieniami prostej i paszczyzny n przestrzeniami skoczonych cigw n-elementowych. Matematycy oznaczaj takie przestrzenie przez R i nie jest to zaskakujce. Oglnie znany (z geometrii analitycznej) jest fakt, e punkty paszczyzny moemy interpretowa jako pary liczb rzeczywistych; ju to wielokrotnie wykorzystywalimy, opisujc ruch punktu na paszczynie i interpretujc krzywe. Wiele twierdze matematycznych o podzbiorach paszczyzny mona wykaza za pomoc rozwaa i rachunkw czysto algebraicznych, bez adnych rysunkw. Podobnie przestrze 3 trjwymiarowa to zbir uporzdkowanych trjek liczbowych; skoro trjek, to przestrze t oznaczamy przez R . 4 i tak dalej. Przestrze R to zbir czwrek liczbowych, ale moe nie prbujmy sobie tego wyobrazi, przynajmniej 3 1997 na razie... Tak samo, jak o R , moemy mwi na przykad o R . w przypadku przestrzeni trjwymiarowej sfera to zbir punktw jednakowo oddalonych od rodka. Niewtpliwie najprzyjemniej bdzie j bada, gdy za rodek przyjmiemy pocztek ukadu wsprzdnych, czyli punkt o wszystkich wsprzdnych rwnych zeru. a odlego? Dobrze znana z geometrii, na paszczynie jest dana prostym wzorem, ktrego zrozumienie wymaga jedynie znajomoci twierdzenia Pitagorasa: odlego punktu (x,y) od punktu (0,0) to . Wrmy do przestrzeni trjwymiarowej: tam odlego od zera okrelana jest
2 2

analogicznie, musimy tylko wzi pod uwag trzeci wsprzdn: . Geometrycznie - jest to dugo odcinka o kocach (x,y,z) i (0,0,0), podobnie jak na paszczynie bya to dugo odcinka czcego punkt (0,0) z punktem (x,y). Wida wyranie, e odlego mona wprowadzi wycznie algebraicznie; nie ma n zatem adnych przeciwwskaza, by robi to rwnie w przestrzeni R . C to bdzie zatem sfera w przestrzeni nwymiarowej? w przypadku wymiaru trzy jest to zbir punktw o wsprzdnych (x,y,z), ktre speniaj rwnanie (ze wzgldu na jedynk pierwiastki mona sobie darowa). Taki zbir oznaczamy 2 przez S (dwjka bierze si std, e "klasyczna" sfera jest niewtpliwie dwuwymiarowa). Sfera jednowymiarowa n+1 to zwyky okrg. a sfera n-wymiarowa? To proste: jest to zbir punktw przestrzeni R , ktrych wsprzdne speniaj analogiczne rwnanie. Czy mona jako "zobaczy" sfer n-wymiarow? Cho formalny opis jest raczej prosty, to wyobraenie sobie tego obiektu moe sprawi powane kopoty. Zauwamy, e ju sfera dwuwymiarowa, taki dobrze nam znany balonik, byaby trudna do wyobraenia dla istot dwuwymiarowych, yjcych na paszczynie; jest ona przecie

zakrzywiona w przestrzeni trjwymiarowej, nie da si jej "woy" w paszczyzn. Tak samo sfery trjwymiarowej nie da si umieci w przestrzeni trjwymiarowej, wic nie jest nam dane j zobaczy. Moemy jedynie posuy si analogiami. Jeli przetniemy sfer S paszczyzn, to otrzymamy okrgi, a w granicznych przypadkach - punkty. Natomiast 3 3 3 przecinajc sfer S przestrzeni R , dostaniemy normaln dwuwymiarow sfer. Gdy S zacznie zmienia pooenie, jej lady bd si zmniejsza lub zwiksza. Nigdy jednak promienie sfer dwuwymiarowych nie 3 3 przekrocz promienia S . Bdem byoby jednak porwnywanie sfery trjwymiarowej z cebul, gdy S nie jest zbudowana z koncentrycznych warstw - sfer. Ich rodki przesuwaj si w kierunku czwartego wymiaru. Przyczyn tego jest wykrzywienie caej sfery. Podobnie przecie okrgi koncentryczne nie utworz sfery dwuwymiarowej; trzeba rodki tych okrgw poprzesuwa w trzecim wymiarze. Istnieje wiele rozmaitych sposobw wizualizacji sfer n-wymiarowych, powrmy jednak do gwnego tematu.
2

Twierdzenie Borsuka-Ulama o antypodach mwi, e dowolna funkcja ciga ze sfery S w przestrze R (o tym samym wymiarze! - czyli na przykad z klasycznej sfery w paszczyzn, z okrgu w prost), "skleja" pewne dwa punkty lece naprzeciwko siebie. Wynik ten zosta opublikowany w "Fundamenta Mathematicae" w roku 1933. Niektrzy nazywaj go twierdzeniem Borsuka, nie za Borsuka-Ulama. Bierze si to std, e zostao ono udowodnione przez samego Borsuka. Problem jednak postawi Ulam, a Borsuk go rozwiza. Warto powici kilka zda obu tym postaciom. Stanisaw Ulam (na wiecie mwi si o nim Stan Ulam) urodzi si w 1909 roku we Lwowie; tam te studiowa i pocztkowo pracowa. Ju jako student i roku uzyska oryginalne wyniki matematyczne, wkrtce potem opublikowane. w roku 1935 wyjecha (na zaproszenie Johna von Neumanna, jednego z najwybitniejszych matematykw pierwszej poowy XX wieku) do USA, jak si potem okazao, na stae. Synny jest midzy innymi z prac w amerykaskim orodku bada jdrowych w Los Alamos. Ulam pracowa tam przez 25 lat (1943-1967), by jednym z gwnych twrcw podstaw teoretycznych bomby wodorowej. By uczonym o wszechstronnych zainteresowaniach. Oprcz wybitnych rezultatw w rnych dziaach matematyki (teoria mnogoci, topologia, teoria miary, teoria grup, analiza funkcjonalna, teoria ergodyczna, rachunek prawdopodobiestwa, teoria gier) uzyska znaczce wyniki w innych dziedzinach nauki, w szczeglnoci w technice, informatyce, fizyce, astronomii i biologii. Opracowa oryginalne sposoby napdu statkw kosmicznych. o Ulamie (zmar w 1984 roku) mona by napisa ksik - a w zasadzie nie trzeba, bo ju takie s; po mierci Ulama wydano w Los Alamos ksik From Cardinals to Chaos, opisujc jego sylwetk i dzieo, sam Ulam za napisa midzy innymi autobiografi Adventures of a Mathematician (Przygody matematyka - ksika zostaa wydana w jzyku polskim w 1996 roku). Karol Borsuk (1905-1982) studiowa na Uniwersytecie Warszawskim, a pniej by profesorem tego uniwersytetu. Po II wojnie wiatowej doczy do tych, ktrzy najbardziej czynnie reaktywowali warszawski orodek matematyczny. By jednym z najwybitniejszych matematykw polskich. Zajmowa si przede wszystkim topologi, dyscyplin, ktra, jak ju wiemy, w latach dwudziestych XX wieku staa si "polsk". Niepodwaaln zasug Borsuka - oprcz wybitnych i niebanalnych rezultatw - jest odwane wytyczanie nowych drg w topologii, tworzenie jej kolejnych odgazie, ktre zyskiway bardzo szybko wielkie znaczenie. Naley tu wymieni przede wszystkim teori retraktw (ktrym powicimy troch uwagi w nastpnym rozdziale), a take teori ksztatu i teori grup kohomotopii (dzi nazywanych te grupami Borsuka-Spaniera). Jeden z niestandardowych przykadw podzbioru przestrzeni euklidesowej nosi dzi nazw trbki Borsuka. Gwne wyniki Borsuka zalicza si do topologii geometrycznej; jest to bardzo interesujcy dzia topologii, w ktrej badane przestrzenie nie s przesadnie abstrakcyjne, i gdzie bardzo adnie cz si rozmaite geometryczne i topologiczne idee. Oprcz okoo 200 prac Borsuk napisa dwie bardzo wane monografie.

Dowd twierdzenia Borsuka-Ulama nie jest atwy i wymaga wykorzystania subtelnych technik topologicznych. Owo twierdzenie to jednak przykad wcale nie tak rzadkiego w matematyce zjawiska istnienia adnych wynikw "stowarzyszonych ze sob". Czasami w grach, by osign szczyt, musimy dokonywa dugiej, solidnej wspinaczki. Gdy ju jednak zdobdziemy wierzchoek, okae si, e w pobliu jest kilka innych, rwnie piknych, i droga na nie wcale nie jest daleka. i niewane, ktry ze szczytw zdobylimy jako pierwszy. Ktrykolwiek jednak to bdzie, wejcie na wymaga potnego wysiku. Klasycznym przykadem takich gr s Czerwone Wierchy w Tatrach; doj do nich (duuugich) jest kilka, lecz gdy si ju wejdzie na jeden ze szczytw, przejcie na inne jest proste. Podobne zjawisko istnieje w matematyce. S twierdzenia takie, e jedno bardzo szybko wynika z drugiego (i na odwrt). Tyle e dowd ktregokolwiek z nich jest trudny i zaawansowany. Czasem takie zestawy skadaj si z wicej ni dwch twierdze. i tak wanie dzieje si w przypadku twierdzenia o antypodach. Karol Borsuk, obok odpowiedzi na problem Ulama, w swojej pracy w "Fundamenta Mathematicae" udowodni take inne bardzo interesujce twierdzenie, wyprowadzajc je z twierdzenia o antypodach. Rezultat, o ktrym mowa, nosi dzisiaj nazw twierdzenia Lusternika-Sznirelmana (niektrzy nazywaj je nawet twierdzeniem Borsuka-Lusternika-Sznirelmana). Dlaczego? Ot w roku 1930 ukazaa si w Zwizku Radzieckim niewielka ksieczka o metodach topologicznych w analizie matematycznej, napisana przez Lazara Lusternika i Lwa Sznirelmana. Praca ta (w 1934 roku wydana po francusku), do dzi cytowana przez wielu matematykw, okazaa si bardzo wana. Autorzy rozstrzygnli w niej pewne istotne problemy, midzy innymi postawione przez Henri Poincargo. Jest to jedna z waniejszych historycznie prac o rozwizywaniu problemw analizy matematycznej metodami topologicznymi. Nazwiska obu autorw s dzi bardzo dobrze znane w wiecie matematycznym, i to nie tylko ze wzgldu na t ksik. Sznirelman (w literaturze zachodniej pisze si to nazwisko "Schnirelmann", po polsku przyjto jednak pisa inaczej; podobnie jak nie piszemy na przykad "Gorbatschov") y krtko, urodzi si w 1905 roku w Homlu na Biaorusi, zmar (popeni samobjstwo) w 1938 roku. Lusternik urodzi si w roku 1899 w... Zduskiej Woli, zmar w 1981 roku. Obaj ukoczyli Uniwersytet Moskiewski. i wanie we wspomnianej pracy Lusternik i Sznirelman wykazali midzy innymi twierdzenie, ktre dwa lata pniej uzyska Borsuk (niezalenie, nie znajc rezultatw Lusternika i Sznirelmana), otrzymujc je jako wniosek (niebanalny) z twierdzenia o antypodach. Lusternik i Sznirelman doszli do tego zupenie innymi metodami. Dzi wiadomo, e z twierdzenia Lusternika-Sznirelmana mona rwnie do prosto wyprowadzi twierdzenie Borsuka-Ulama. Czego dotyczy to twierdzenie? Gosi ono, e jeeli sfer n-wymiarow pokrywaj zbiory domknite i zbiorw tych jest n+1, to przynajmniej w jednym z nich znajduje si para punktw antypodalnych. Przypomnijmy: zbir domknity to taki zbir A, e jeeli do jakiego punktu x moemy "zbliy si", poruszajc si wycznie po punktach zbioru A, to punkt x te naley do zbioru A. Zobaczmy, jak twierdzenie wyglda w bliskich nam, niskowymiarowych sytuacjach. Dla n rwnego 1 badana sfera jest okrgiem. Jeeli okrg ten "pokryjemy" dwoma zbiorami domknitymi, to w przynajmniej jednym z nich musi lee para pooona "naprzeciwko siebie". Nie jest to prawd dla dowolnego dwuelementowego pokrycia; mona rozoy okrg na dwa (rozczne) pokrgi, takie, e do kadego z nich naley tylko jeden koniec. aden z tych pokrgw nie zawiera pary punktw antypodalnych; nie s one jednak domknite. Gdy zwikszymy wymiar o jeden, mamy sfer w przestrzeni trjwymiarowej; twierdzenie mwi, e par antypodaln mamy w jednym ze zbiorw trzyelementowego pokrycia domknitego. i tak dalej. o twierdzeniu tym wspominamy tu gwnie ze wzgldu na synn hipotez Borsuka. Najpierw kilka sw o pojciu rednicy zbioru. Dla naszych potrzeb moemy si ograniczy do zbiorw domknitych; wwczas rednica zbioru a jest to "najwiksza moliwa" odlego midzy parami punktw zbioru A. w przypadku odcinka jest to dugo tego odcinka. w przypadku koa domknitego o promieniu r jest to liczba 2r, ta sama, ktra jest rednic okrgu o promieniu r (std nazwa). rednic kwadratu o boku 1 jest 2.

Z twierdzenia Lusternika-Sznirelmana wynika natychmiast, e jeli pokryjemy sfer n-1-wymiarow o promieniu r (czyli o rednicy 2r) n zbiorami domknitymi, to przynajmniej jeden z nich bdzie mia rednic wiksz lub rwn od 2r (gdy bdzie zawiera dwa punkty antypodalne, odlege o 2r). Bez problemu mona jednak pokry t sfer 1 2 n+1 zbiorami domknitymi o mniejszych rednicach. Jak to zrobi w przypadku okrgu (czyli S , zawartego w R , za pomoc trzech zbiorw), pokazuje rysunek.

Borsuk postawi pytanie: "Czy tak samo bdzie dla dowolnego ograniczonego podzbioru R ?" Innymi sowy, czy n jeli zbir o rednicy d, zawarty w R , zawrzemy w n+1 zbiorach domknitych, to przynajmniej jeden z nich bdzie mia rednic wiksz lub rwn od d. Oglnie sdzono, e twierdzenie okae si prawdziwe, dlatego mwiono n i pisano o hipotezie Borsuka: "Kady zbir o rednicy d zawarty w R mona pokry n+1 zbiorami domknitymi o mniejszej rednicy". Naley jednak podkreli, e Borsuk nigdy nie sformuowa swojego problemu w tej postaci jako hipotez, lecz wanie jako pytanie: "Czy...?" w przypadku podzbiorw paszczyzny, dlan = 2, moliwo utworzenia odpowiedniego pokrycia wykaza sam Borsuk. Ju jednak w przypadku zwykej, trjwymiarowej przestrzeni, problem okaza si niezwykle trudny! Dopiero w roku 1947 rozwizanie przedstawi Polak Julian Perkal, dowodu jednak nie opublikowa; ukazaa si jedynie informacja o rozstrzygniciu problemu. Drukiem ogoszony zosta (w roku 1955) dowd, ktry wymyli H. G. Eggleston. pniej podano inne, prostsze dowody. w wyszych wymiarach jednak - ani rusz. Problem czeka na pogromc 60 lat! i okazao si, e Borsuk mia niezwyk intuicj, formuujc pytanie tak, a nie inaczej. Ot udowodniono, e odpowiednie pokrycie nie zawsze musi istnie - dzieje si to jednak w wysokich wymiarach. Zagadnienie rozstrzygnli w 1992 roku Jeff Kahn z USA i Gil Kalai z Izraela. Uyli oni metod, nazywanych "kombinatorycznymi"; wczeniej nie przypuszczano, e tymi technikami mona w problem pokona. Zreszt, co ciekawe, Kahn i Kalai dowiedzieli si o problemie Borsuka przypadkiem; pracowali nad inn tematyk. Z twierdzenia Kahna i Kalai w prosty sposb wynika, e dla pewnych wymiarw hipoteza nie jest prawdziwa. Najmniejszym znanym wymiarem, w ktrym sytuacja si "psuje", jest... 9604. Do pokrycia pewnego podzbioru 9604 R nie wystarczy 9605 zbiorw o mniejszej rednicy. Problem zosta rozwizany, nie wszystko jednak wiadomo. Nie jest znana odpowied w przypadku niszych wymiarw - nawet dla wymiaru cztery!

Na problemie Borsuka wcale nie kocz si interesujce zagadnienia powizane z twierdzeniem o antypodach. Innym wanym faktem czcym si z twierdzeniem o antypodach jest twierdzenie Brouwera o punkcie staym. Twierdzenie Brouwera jest jednym z najsynniejszych twierdze klasycznej topologii. Mwi ono, e kade odwzorowanie cige, przeprowadzajce koo domknite w to samo koo, ma punkt stay, to znaczy taki, ktry odwzorowuje si na samego siebie. Inaczej: jeli bdziemy deformowa koo, nawet bardzo radykalnie, ale nie rozrywajc go i nie wychodzc poza jego pierwotne granice, to zawsze si znajdzie punkt, ktry pozostanie na miejscu (ani drgnie). i to twierdzenie ma adn interpretacj geograficzn: jeli gdzie na ziemi pooymy map Polski tak, by ani kawaek nie lea poza granicami naszego kraju, to znajdzie si punkt na mapie, ktry bdzie lea dokadnie w tym miejscu Polski, ktremu odpowiada. w tym modelu dziedzin funkcji jest oczywicie Polska, zbiorem wartoci - mapa. Badanie punktw staych przeksztace ma ogromne znaczenie i kade twierdzenie na ten temat jest bardzo cenne. Twierdzenie Brouwera jest prawdziwe dla dowolnej, n-wymiarowej kuli domknitej (nie sfery), w szczeglnoci dla odcinka. w tym ostatnim przypadku sprowadza si ono do prostego zastosowania twierdzenia Darboux. Jednak w przypadku oglnym sytuacja jest duo bardziej skomplikowana. Dowd oglnego twierdzenia przedstawiony przez Holendra Luitzena E. J. Brouwera w 1911 roku zosta przyjty przez rodowisko matematyczne z duym uznaniem. Okazuje si, e twierdzenie Brouwera mona w prosty sposb otrzyma jako konsekwencj twierdzenia BorsukaUlama. Taki dowd moe jednak wywoa mieszane uczucia. z jednej strony dobrze jest, gdy pewne fakty wyprowadzamy z innych, dziki temu mona nie tylko zobaczy pikne zwizki w matematyce, ale te zaoszczdzi wiele pracy; ch uzasadniania wszystkiego niezalenie, "od podstaw", szybko zahamowaaby rozwj matematyki... Trudno te krytykowa kogo, kto najpierw chce wyj na winic, a stamtd uda si na Kasprowy Wierch, zamiast obowizkowo "zalicza" szczyty od najniszego do najwyszego. z drugiej strony jednak nie wolno popada w przesad. w niektrych sytuacjach posuenie si zbyt zaawansowanymi technikami do wykazania prostych faktw mona porwna z otwieraniem konserwy przy uyciu lasera duej mocy czy z prb zabicia brzczcej na szybie muchy za pomoc wiertarki elektrycznej. w tym przypadku jednak tego problemu nie ma. Co prawda, twierdzenie Borsuka-Ulama w istocie jest trudniejsze do wykazania ni twierdzenie Brouwera, ale i dowd twierdzenia Brouwera (sam w sobie) nie jest atwy... Na marginesie - studentom matematyki (podczas kursowego wykadu) czsto przedstawia si oba te twierdzenia jako natychmiastowe wnioski z jeszcze bardziej skomplikowanych faktw matematycznych. w zasadzie do dzi wykazywane s nowe wyniki zwizane z twierdzeniem o antypodach. Dodajmy jeszcze na zakoczenie, e twierdzenie o kanapce, o ktrym wspominalimy pod koniec rozdziau trzeciego, zostao udowodnione wanie za pomoc twierdzenia Borsuka-Ulama o antypodach. Odpowiedni problem postawi Hugo Steinhaus, a dowd poda Stefan Banach.

Sysza o twierdzeniu o antypodach i twierdzi, e tu te w kocu bdzie taka temperatura, jak w Australii.

WYCIGAMY SZNURKI Z PUDEKA, czyli twierdzenie retraktowe Waewskiego Pewien synny eglarz, udajc si na wypraw po oceanie, wczy do swej zaogi ichtiologa. Raz zdarzyo si, e gdy ichtiolog spa, podrnicy wyowili z oceanu ryb nie znanego im gatunku. Obudzili wic eksperta i zapytali, co wyowili. Ichtiolog ryb obejrza, stwierdzi autorytatywnie: "Taka ryba nie istnieje" i poszed dalej spa. Podobnej reakcji mona oczekiwa od turysty, ktry po raz pierwszy w yciu zobaczy Wywierzysko Kocieliskie w Tatrach. Matematyk jednak moe stwierdzi, e w zadziwiajcy twr przyrody jest piknym modelem twierdzenia retraktowego Waewskiego.

Wywierzysko Kocieliskie znajduje si mniej wicej 20 minut drogi od wejcia do Doliny Kocieliskiej - troch z boku, przy ciece prowadzcej do Jaskini Mronej, po jej prawej stronie. Na czym polega niezwyko tego wywierzyska? Ot pierwsze wraenie turysty jest takie, - widdzi potok, ktry pynie w dwie strony. Potok ma kilka metrw szerokoci - gdy obserwator popatrzy bardziej w praw stron, strumie pynie w prawo, gdy w lew pynie w lewo. Ma kilkanacie-kilkadziesit centymetrw gbokoci. Sekret polega na tym, e w samym centrum (kilka metrw kwadratowych), tam gdzie wida piasek, potok wypywa spod ziemi, a e wypywa na niewielkim wzniesieniu, wic spywa w dwie strony - ale wydaje si to niewiarygodne, gdy obserwacje sugeruj, e spod widocznego piasku moe wypyn bardzo niewiele wody, na pewno nie tyle, by stworzy dwa rwce, szerokie strumienie. Tymczasem wywierzysko wyrzuca w cigu sekundy 300-600 litrw wody! No, ale co to ma do jakiego twierdzenia matematycznego o dziwnej nazwie "retraktowe"? Zanim do tego dojdziemy, jeszcze par przykadw. Wyobramy sobie, e w zagrodzie znajduje si stado owiec, ktre gazda spta sznurkiem. Gazda mia jeden sznurek, ale za to bardzo dugi. Przypumy te, e z zagrody s dwa wyjcia. Owcom znudzio si spokojne stanie za ogrodzeniem, zapragny wic wyj na spacer. Ale jeli z zagrody s dwa wyjcia, to te owce, ktre stoj blisko pierwszego wyjcia, zechc wyj, korzystajc wanie z niego, a te przebywajce blisko drugiego wyjcia zapragn wyj przez bramk drug. Rzecz jasna, wyj chc wszystkie; gdy wyjdzie ich kilka, pocign za sob dalsze, co bdzie tym atwiejsze, e sznurek, ktrym s zwizane, w pewnym sensie je do tego zmusza. Ale czy jest to moliwe? Przecie s ze sob zwizane! Wyranie wida, e jeli sznurek nie pknie, to albo ktra "frakcja owiec" bdzie na tyle silna, e przecignie wszystkie przez "swoj" bramk, albo te przepychanki nic nie pomog i jaka owieczka zostanie w rodku. Przykady podobnych sytuacji same si nasuwaj; pasaerowie opuszczaj tramwaj z reguy dwoma wyjciami. Nie jest moliwe, by uyli obu wyj, jeli postanowi trzyma si za rce i nie puci. Albo inna sytuacja. Przypumy, e na stadionie rozgrywa si mecz, ktry zgromadzi wielu kibicw, tak e zapeniony jest cay stadion i z gry (z leccego wysoko helikoptera) kibice wygldaj jak wielka, kolorowa plama (w jednym kawaku). Moe to by na przykad mecz Cracovii; dowiadczenia pokazuj, e na jej stadion czsto przychodzi wicej widzw ni na niejeden mecz reprezentacji Polski, i to niezalenie od tego, czy Cracovia jest aktualnie w lidze pierwszej, czy czwartej. Mecz si skoczy, ze stadionu jest kilka wyj, kibice wychodz. i podobnie jak poprzednio - jeli chocia dwie osoby wyjd rnymi bramami, to grupa musi si rozerwa, obserwator z helikoptera nagle ujrzy, e "plama" rozdzielia si na kilka kawakw. To, e sznurek si rozerwie lub pasaerowie tramwaju puszcz gdzie swe rce, wcale nas nie dziwi. Ale fakt, e tak si naprawd w opisanych sytuacjach musi sta, jest konsekwencj wanie twierdzenia Waewskiego. Oto jeszcze jedna ilustracja idei tego twierdzenia, za pomoc "maszynki retraktowej". Wywiermy trzy dziury w pudeku i wmy do tego pudeka zwizane ze sob trzy kawaki sznurka, tak by z kadej dziury wychodzi jeden koniec. Jeli teraz poprosimy trzy osoby o cignicie poszczeglnych kocw, to sznurek zostanie w caoci wycignity tylko wtedy, jeli si w rodku rozerwie. z kolei jeli dwie osoby puszcz swe koce, to trzecia wycignie wszystko.

Przechodzc do przedstawienia idei twierdzenia Waewskiego, przyjrzyjmy si jeszcze dziedzinom matematyki, z ktrymi jest ono zwizane. Twierdzenie Waewskiego w swej klasycznej postaci dotyczy rwna rniczkowych, a dokadnie dziau nazwanego jakociow teori rwna rniczkowych. Teoria ta zajmuje si badaniem rozmaitych wasnoci rozwiza rwna rniczkowych, ale z reguy bez szukania konkretnych wzorw, czyli bez rozwizywania tych

rwna; z pewnych wasnoci mona wiele wywnioskowa o rozwizaniach rwnania, mimo e ich nie znamy. Trudno przeceni znaczenie rwna rniczkowych w matematyce i jej zastosowaniach. w zasadzie ju od chwili powstania rachunku rniczkowego rwnania rniczkowe stay si niezwykle wanym narzdziem sucym matematykom, a pniej fizykom oraz przedstawicielom innych nauk przyrodniczych. Dzi nie mona sobie wyobrazi opisu wikszoci praw natury bez wykorzystania rwna rniczkowych; niemal kada teoria fizyczna, rozmaite procesy zachodzce w naturze opisywane s za ich pomoc. Rwnania rniczkowe tym rni si od rwna algebraicznych, dobrze nam znanych ze szkoy, e rozwizania poszukujemy nie w postaci liczby lub ukadu liczb, ale funkcji. Niewiadomymi w rwnaniach rniczkowych s wanie funkcje oraz ich rnorodne pochodne. Niektre rwnania matematycy nauczyli si rozwizywa znakomicie, o innych wiedz tylko, e rozwizania istniej, ale nie s w stanie ich wskaza, cho czsto wane jest zbadanie wasnoci tyche rozwiza. Takimi wanie zagadnieniami zajmuje si jakociowa teoria rwna rniczkowych, z ktrej wyrosa teoria ukadw dynamicznych. w ostatnich latach termin "ukad dynamiczny" zrobi ogromn karier. Mona o nim usysze przy rnych okazjach. Mwic bardzo oglnie i niecile, ukad dynamiczny opisuje obiekt zmieniajcy si w czasie. Tak wic ukad dynamiczny moe by wyznaczony przez Ukad Soneczny, reakcj chemiczn, yw komrk lub oglniej - ywy organizm. w matematyce wszystko musi by precyzyjnie opisane; podane s pewne aksjomaty, ktre mona interpretowa jako wasnoci ruchu, ale czsto nie mamy konkretnych rwna opisujcych ten ruch. Naley tu jednak koniecznie zaznaczy, e matematyczne pojcie "ukad dynamiczny" zawiera w sobie wiele rnorodnych treci, jako e przyjmuje si rozmaite definicje tego pojcia. Istniej w zwizku z tym rne odgazienia teorii, czsto zwizane ze sob bardzo luno. w efekcie stwierdzenie: "zajmuj si ukadami dynamicznymi" mona interpretowa na kilka albo nawet kilkanacie sposobw - podobnie jak: "zajmuj si geometri" (wzgldnie algebr). Twierdzenie Waewskiego ma wiele wersji i uoglnie. My opiszemy je w sytuacji, gdy dotyczy ono wanie ukadw dynamicznych, a dokadnie ukadw dynamicznych, nazywanych te cigymi lub topologicznymi. Wyobramy sobie, e badamy pewien zbir - na przykad cz przestrzeni, w ktrej yjemy, powiedzmy - potok. Dla kadego punktu potoku zdefiniowany jest ruch jego punktw w czasie. Dokadniej - punktowi x i liczbie t (oznaczajcej pewien konkretny czas) przypisany jest punkt, do ktrego dotrze punkt x po czasie t. To przyporzdkowanie nie moe by absolutnie dowolne, musi by sensownie okrelone. Wymagane s od niego trzy warunki, cakowicie naturalne. Po pierwsze, dowolnemu punktowi x i czasowi zero przyporzdkowany jest punkt x. Inaczej by nie moe: w czasie 0 punkt si nie rusza. Po drugie, jeli punkt x po czasie t dotrze do punktu y, punkt y za po czasie s do punktu z, to punkt x po czasie t+s dotrze do punktu z - te jak najbardziej naturalne. i po trzecie: funkcja, ktra podaje ten przepis, jest ciga. Intuicyjnie, przepis nie dopuszcza "rozrywa" przestrzeni. Gdybymy chcieli wyobrazi sobie drog przebyt przez punkt w pewnym czasie, to tak jakbymy rysowali owkiem lini. i to wszystko. Wanie taki ukad - par: zbir i funkcj, opisujc ruch w tym zbiorze, nazywamy ukadem dynamicznym. Definicja jest jak najbardziej "yciowa", modeluje wiele naturalnych zjawisk. Choby wanie przepyw wody w potoku...

Wiele rwna rniczkowych opisuje (w konkretny sposb) ruch punktw w ukadzie dynamicznym. Przejdmy do twierdzenia Waewskiego (w wersji nieco uproszczonej). Powiedzmy, e badany ruch odbywa si w standardowej, trjwymiarowej przestrzeni, a nas interesuje pewien zbir zawarty w tej przestrzeni, ktry oznaczmy A; niech tym zbiorem bdzie jaka brya. i tak te to wyglda

w opisanych przykadach: mona (przy odrobinie dobrej woli) za bry uwaa stadion pikarski, zagrod z owcami, niewtpliwie bry jest pudeko, z ktrego wycigamy sznurki. Zakadamy ponadto, e zachodzi pewien wany warunek dotyczcy opisu ruchu na brzegu bryy. Ot przyjmujemy, e jeli do jakiego punktu na brzegu mona doj "od wewntrz", to dalsza droga tego punktu (a przynajmniej w najbliszej przyszoci) prowadzi poza bry. Punkty te nazywamy punktami wyjcia. Innymi sowy, jeeli wdrujemy w zbiorze a i po jakim czasie doszlimy do granicy, musimy natychmiast wyj poza zbir A. By moe kiedy do niego wrcimy, ale dopiero po pewnym czasie. Co to oznacza? Zakazany jest "natychmiastowy powrt". Ponadto niedozwolone jest "lizganie si po brzegu". Jeeli si ju na tym brzegu znalelimy, to wzdu niego wdrowa nie wolno!

Ponadto zbir (wszystkich moliwych) punktw wyjcia z bryy (czyli wyjcia ze stadionu albo dziury w pudeku) jest w odpowiedni sposb zwizany z badanym zbiorem a - na przykad zbir a jest spjny (czyli - przypomnijmy "jednokawakowy"), zbir punktw wyjcia za skada si z wikszej liczby kawakw (jest niespjny). w naszych przykadach badalimy ruch w pudeku czy wagonie tramwajowym, za wyjcia z tramwaju byy dwa, a dziury w pudeku trzy. Przy powyszych zaoeniach zachodzi teza twierdzenia Waewskiego, ktra mwi, e zawsze istnieje w zbiorze a punkt, ktrego wdrwka bdzie si odbywaa wycznie w rodku bryy (w zbiorze A); jest takie miejsce, e jeli si w nim znajdziemy, to ju si z bryy nie wydostaniemy. Czy rzeczywicie jest to prawd? Przecie owce wyjd z zagrody, a wszyscy kibice wrc do domw (cho moe nie wszyscy o wasnych siach). Tak, ale musiao nastpi w tym celu rozerwanie postronka, ktrym owce byy zwizane; widoczna z helikoptera plama, ktr tworz kibice pikarscy, te si rozpadnie. Innymi sowy - gdzie ruch by niecigy. i analogicznie wyglda matematyczne wywnioskowanie pewnych wasnoci Wywierzyska Kocieliskiego. Skoro potok wypywa w dwie strony (ju wiemy, e wypywa spod ziemi, cho na to nie wyglda), to:

albo istnieje punkt, z ktrego woda nie pynie ani w lewo, ani w prawo, stoi w miejscu lub rusza si nieznacznie, ale z potokiem nie popynie - co jakby wir; jeli rzucimy w to miejsce listek (ale nie papierek, mieci w grach nie wolno), to li nigdzie nie popynie lub bdzie si, w przyblieniu, krci w kko; albo wypyw wody jest niecigy, czyli istnieje punkt taki, e listek tam rzucony popynie na przykad w prawo, i istniej punkty dowolnie blisko tego pierwszego punktu, takie e licie tam umieszczone popyn w lewo.

i tyle. A dlaczego twierdzenie nosi nazw retraktowego? eby to wyjani, trzeba w opowiadanie wczy jeszcze odrobin matematyki. Zazwyczaj im oglniejsze sformuowanie, tym lepiej; tym wicej sytuacji, do ktrych mona twierdzenie zastosowa. w twierdzeniu Waewskiego bardzo istotn rol gra pojcie retraktu. Jak wspominalimy w poprzednim rozdziale, twrc teorii retraktw by Karol Borsuk. Ten dzia topologii powsta w latach trzydziestych XX wieku. Pojcie retraktu jest bardzo wane i wcale nie takie trudne. Mamy pewien zbir i jego podzbir; wyobramy sobie, e moemy zbir wikszy "cisn" na mniejszy (bez rozrywania), tak e adnego z punktw zbioru mniejszego nie ruszymy. Takie przeksztacenie nazywa si retrakcj, zbir mniejszy za retraktem wikszego. Formalnie mwimy, e zbir D zawarty w zbiorze F jest retraktem zbioru F, jeli zbir F moemy w sposb cigy przeksztaci na zbir D, tak by wszystkie punkty ze zbioru D pozostay na swoim miejscu. Na przykad: pprosta [0, ) jest retraktem prostej: odpowiednie przeksztacenie ciga wszystkie liczby ujemne do zera, inne zostawia na swoim miejscu. Retrakcji jednego zbioru na drugi moe by wicej - oto inny przykad: liczbie ujemnej x przypisujemy liczb -x, natomiast dodatni zostawiamy bez zmian - czyli po prostu jest to znana ze szkoy podstawowej funkcja dajca warto bezwzgldn. Mona j opisa obrazowo: zginamy prost w zerze i lew po nakadamy na praw.

A przykad negatywny? Jeeli wikszy zbir jest spjny (jednokawakowy), mniejszy za niespjny (na przykad dwukawakowy), to zbir mniejszy nie jest retraktem wikszego. Istotnie, cigo nie zezwala na rozrywanie zbioru, nie da si wic zbioru jednokawakowego przeksztaci w sposb cigy na taki, ktry ma kawakw wicej - jest to oglniejsza wersja twierdzenia o przyjmowaniu wartoci porednich. Inne przypadki: na przykad okrg nie jest retraktem koa, cho oba zbiory s jednokawakowe. Rzeczywicie, trudno wyobrazi sobie cignicie koa do jego brzegu, tak by cay brzeg pozostawi na miejscu i niczego w rodku nie rozerwa, ale matematyczny, cisy dowd tego faktu jest trudny. Twierdzenie to mona otrzyma jako szybki wniosek z twierdzenia Brouwera o punkcie staym, o ktrym bya mowa w poprzednim rozdziale. Innego adnego przykadu dostarcza wstga Mbiusa. Wstg Mbiusa moemy sobie wyobrazi jako dugi, wski pasek papieru, ktrego koce sklejamy ze sob, po uprzednim przekrceniu jednego z nich o 180 Jest to . twr czsto przytaczany w rozmaitych opowiadaniach o matematyce, przede wszystkim jako przykad powierzchni, ktra ma tylko jedn stron; po takim sklejeniu papieru dwa dowolne punkty na kartce mona poczy lini narysowan bez odrywania owka od papieru. Brzegiem wstgi Mbiusa jest powyginany okrg, niestandardowo pooony w przestrzeni. Jeeli za wczeniej na rodku paska papieru bya narysowana linia (rwnolega do linii brzegowych), to po sklejeniu kocw zmieni si ona w okrg. Okazuje si (i wcale nie jest to trudne do zauwaenia), e okrg na rodku paska jest retraktem wstgi Mbiusa, za okrg brzegowy nie!

Powrmy do twierdzenia. Waewski sformuowa odpowiednie warunki wanie za pomoc retraktw. Dokadnie: zbir punktw wyjcia nie jest retraktem rozwaanego przez nas zbioru A (wyjciowej bryy). Opisana powyej sytuacja bya szczeglnym przypadkiem nastpujcej: brya bya jednokawakowa, zbir punktw wyjcia mia wicej kawakw. Gwna idea twierdzenia Waewskiego polegaa na tym, e z zachowania si punktw na brzegu zbioru mona byo wycign wnioski o ruchu wewntrz zbioru. Brzeg zbioru jest z reguy zbiorem mniejszym ni cay zbir A, mniej tu do badania, a te czsto atwiej co nieco zauway. Zasadniczy pomys Waewskiego polega na badaniu wasnoci rozwiza rwna rniczkowych za pomoc sprytnie zastosowanego aparatu czysto topologicznego; dziki temu studiujc wasnoci brzegu, mona byo wiele powiedzie o wntrzu. Fakt, e w pewnych sytuacjach w danym zbiorze istnieje punkt, z ktrego na zewntrz nie mona si wydosta, znalaz rozliczne zastosowania. Rzecz okazaa si tak wana i ciekawa, e szybko zaczto mwi o metodzie retraktowej Waewskiego. Metoda ta staa si punktem wyjcia wielu dalszych bada, kontynuowanych do dzi. Znajduje wci liczne uoglnienia i zastosowania w rozmaitych zagadnieniach. w latach siedemdziesitych Charles Conley wykaza pewne bardzo interesujce fakty i, bazujc na twierdzeniu Waewskiego, wprowadzi pojcie indeksu, zwanego dzi indeksem Conleya. Teoria indeksu Conleya zaowocowaa rwnie rozmaitymi zastosowaniami i jest wci rozwijana. Twierdzenie Waewskiego pochodzi z roku 1947. Jeden z najznakomitszych specjalistw w dziedzinie rwna rniczkowych, Solomon Lefschetz, stwierdzi w 1961 roku, e metoda retraktowa Waewskiego jest najoryginalniejszym rezulatem w rwnaniach rniczkowych po II wojnie wiatowej. a w cigu tych 15 lat odkryto w rwnaniach rniczkowych niemao... Ponadto, co mie, twierdzenie Waewskiego jest polskim diamentem matematyki. Fachowcy twierdz, e zalicza si do najwikszych powojennych osigni matematyki polskiej. Gdy w roku 1983 przygotowywano Midzynarodowy Kongres Matematykw w Warszawie i zastanawiano si nad

emblematem kongresu, jedn z rozwaanych propozycji byo ujcie w odpowiedni rysunek ilustracji metody retraktowej Waewskiego. Tadeusz Waewski (1896-1972) by jednym z najwybitniejszych polskich matematykw. On wanie doprowadzi do stworzenia w Krakowie zwartego zespou zajmujcego si rwnaniami rniczkowymi; mona mwi o stworzeniu szkoy rwna rniczkowych, ktra wspaniale si rozwina zaraz po II wojnie wiatowej. Do miast, z ktrych polska matematyka jest synna na caym wiecie, doszed - po Lwowie i Warszawie - Krakw. Niezalenie od doskonaych wynikw naukowych - a oprcz twierdzenia retraktowego byo ich wiele - Waewski dokona wielkiego dziea, ksztacc modych matematykw; kilkunastu jego uczniw zostao profesorami. Warto moe wspomnie o ciekawostce: podczas jednej z wizyt Ojca witego w Polsce zorganizowano w Lublinie spotkanie papiea z naukowcami. Wrd kilku matematykw zaproszonych na spotkanie wikszo stanowili uczniowie Waewskiego. Jak wielki by wpyw mistrza na uczniw, obrazuje nastpujcy fakt: zmary w 1980 roku wybitny polski matematyk Jacek Szarski w swym krtkim, dwustronicowym yciorysie cztery razy wymieni nazwisko Waewskiego. Pisa na przykad, e zajmowa na Uniwersytecie Jagielloskim stanowisko profesora nadzwyczajnego przy Katedrze Analizy Matematycznej kierowanej przez Tadeusza Waewskiego. Stosunek Waewskiego do ludzi dobrze obrazuje nastpujce zdarzenie: kiedy Waewski wychodzi z Instytutu Matematyki, kto go zatrzyma i zacz z nim rozmawia. Po chwili rozmwca powiedzia: "Ale ja nie bd duej przeszkadza, widz, e pan profesor si pieszy". Na to Waewski: "A nie, to ja pana bardzo przepraszam. Ja si istotnie piesz, ale nie powinienem da panu tego po sobie pozna". Wiele ciekawych historii o Waewskim opowiada (wspomniany w rozdziale pitym) ksidz profesor Andrzej Turowicz. Turowicz wstpi do zakonu benedyktynw w Tycu zaraz po II wojnie wiatowej; sdzi wtedy, e na tym kocz si jego kontakty z matematyk. Wkrtce potem jednak Waewski zaj si powojenn organizacj krakowskiego orodka matematycznego i uda si do Turowicza z prob o podjcie wykadw na uniwersytecie. Turowicz rzek, e on tu nic nie ma do powiedzenia i skierowa Waewskiego do przeora. Wanie pod wpywem rozmowy z Waewskim przeor powiedzia Turowiczowi: "Skoro ci potrzebuj, to nie moesz odmwi". Take za habilitacj ksidza Turowicza odpowiedzialny jest Waewski. Ksidz doktor mwi profesorowi, e jemu, ksidzu i benedyktynowi, nie jest to do niczego potrzebne. Tym niemniej - jak opowiada ojciec Turowicz - Waewski nie dopuszcza do siebie w ogle myli, e co moe odby si inaczej, ni on zaplanowa. i tak doszo do kolokwium habilitacyjnego. Gdy przed kolokwium ksidz zapyta Waewskiego, jak taki egzamin wyglda, bo chciaby si przygotowa, ten odpowiedzia: "No c, najwyej zostanie ksidz mczennikiem, a chyba o niczym innym ksidz bardziej nie marzy?"

Zbiory punktw wyjcia mog by bardzo rne...

I TAK WRCIMY DO STANU POCZTKOWEGO, czyli twierdzenie o powracaniu Kady z nas w mniejszym lub wikszym stopniu mia do czynienia z kalkulatorem. Jeszcze nie tak dawno malekie elektroniczne liczyda byy symbolem gwatownego postpu techniki i fizyki, dzi trudno bez nich wyobrazi sobie ycie. Matematycy rzadziej korzystaj z usug kalkulatorw; konkretne rachunki to raczej specjalno inynierw i technikw. Kademu jednak moe si zdarzy, e gdy wpadnie mu w rce kalkulator z rnymi funkcjami, to zacznie si nim bawi (bo akurat ma chwil czasu). Elementem tej zabawy moe by badanie, jak zachowa si takie cacko w sytuacjach nietypowych: prbujemy dzieli przez zero, wyciga pierwiastek z liczby ujemnej itp. Sprawdzamy te jego "si". Podnosimy ustalon liczb do jakiej potgi, dopki si "nie zatka". Przyciskamy wielokrotnie klawisz z funkcj sinus, pierwiastek albo logarytm i patrzymy, co wyjdzie, nie majc zbyt wielkiej nadziei na uzyskanie zaskakujcych rezultatw. Okazuje si jednak, e taka "niewinna" zabawa moe mie powane konsekwencje i prowadzi do wanych teorii. Wielokrotne powtarzanie tej samej operacji (iteracja) te ma zwizek z ukadami dynamicznymi, ktrym powicilimy troch uwagi

w poprzednim rozdziale. Tam bya mowa przede wszystkim o ukadach nazywanych "cigymi". Te zwizane z iteracjami czsto bywaj nazywane ukadami dynamicznymi dyskretnymi. Badalimy ruch punktw w czasie. w przypadku ukadw dyskretnych jest podobnie, z tym e zamiast liczb rzeczywistych, odpowiadajcych wszystkim moliwym czasom, interesuj nas liczby cakowite (albo nawet wycznie naturalne). Po prostu sytuacj analizujemy w konkretnych odstpach czasu - na przykad co sekund albo co minut, co godzin, co dzie itp. Teoria ma wiele interesujcych modeli. Chodzi o to, e niejednokrotnie z danych o pewnym "stanie" w konkretnym roku czy dniu wynika, jak wyglda odpowiedni stan w roku nastpnym. Dziki temu mona symulowa i bada wiele wanych procesw, nawet wtedy, gdy trzeba dokonywa pewnych uproszcze. Istniej rozmaite przykady pochodzce z biologii. Jednym z klasycznych jest badanie liczby drapienikw i ofiar w pewnym rodowisku, przy zaoeniu, e z ich liczby w danym roku mona wnioskowa o analogicznej liczbie w roku nastpnym. Sprbujmy opisa ukady dyskretne bardziej formalnie. Badamy pewien zbir. Dla kadego jego punktu zdefiniowane jest pooenie tego punktu po pewnym czasie - ale wycznie po czasie odpowiadajcym liczbie naturalnej! Precyzyjnie: punktowi x i liczbie n (oznaczajcej czas albo "liczb skokw") przypisany jest punkt, do ktrego dotrze punkt x po czasie n. Przypomnijmy, e za liczb naturaln uwaamy rwnie 0. Ponownie musz by spenione okrelone warunki - podobne jak w przypadku ukadu cigego. Po pierwsze, dowolnemu punktowi x i czasowi zero przyporzdkowany jest punkt x. Tak jak poprzednio: w czasie 0 punkt si nie rusza. i po drugie, jeli punkt x po czasie k dotrze do punktu y, punkt y za po czasie n do punktu z, to punkt x po czasie k+n dotrze do punktu z - te analogicznie jak w przypadku cigym. Ale uwaga - nie damy niczego od funkcji, ktra elementowi przestrzeni i liczbie naturalnej przyporzdkowuje odpowiedni element przestrzeni! Badany bowiem czas jest "dyskretny", interesuj nas tylko liczby naturalne pojcie cigoci za jest istotnie zwizane z tym, e z punktem dziedziny moemy wiza jego mae otoczenia. Chocia... Najpierw zauwamy, e zachodzi pewien prosty, a niesychanie interesujcy zwizek. Rozwamy funkcj, ktra zbir X odwzorowuje w ten sam zbir X; innymi sowy, dziedzina jest rwna zbiorowi wartoci. Moe to by jak najbardziej klasyczna funkcja "szkolna" zmiennej rzeczywistej; powiedzmy, dana wzorem f(x)=x/2 . Ale moliwa jest rwnie taka sytuacja: rzucamy patyczek do strumienia i robimy zdjcia, na przykad co dziesi sekund. Dowolnemu punktowi x potoku nasza funkcja przypisuje punkt, w ktrym patyczek rzucony na punkt x znajdzie si po dziesiciu sekundach. Zauwamy - taka funkcja wyznacza dyskretny ukad dynamiczny! Przecie skoro przeksztaca ona zbir X w ten sam zbir, moemy operacj powtrzy, a potem jeszcze raz... w ten sposb punktowi x i czasowi n przypisany jest obraz punktu x po n-krotnym zastosowaniu przeksztacenia (po n iteracjach). Po jednej minucie patyk dopynie w to miejsce, ktre uzyskamy jako kocowy efekt operacji polegajcej na przemieszczeniu si patyka po pierwszych dziesiciu sekundach, potem po przemieszczeniu po dziesiciu sekundach z tego nowego punktu - i 2 n tak dalej, w sumie sze razy. Moemy przyj, e f (x)=f(f(x)); analogicznie definiujemy f (x). Dla funkcji okrelonej przez f(x)=x/2 mamy, na przykad, kolejne pozycje liczby 1: 1, 1/2, 1/4, 1/8... Oczywicie po czasie 0 si nie ruszamy. Oznacza to, e chcc rozwaa dyskretny ukad dynamiczny, wystarczy mie zadan funkcj, ktra osiga wartoci w swojej dziedzinie. Take na odwrt - ukad wyznacza generujc go funkcj; jest ni odwzorowanie, ktre punktowi przyporzdkowuje obraz po czasie 1 (po prostu - pierwsza iteracja). i teraz moemy nawiza do cigoci. Skoro badanie dyskretnych ukadw dynamicznych mona sprowadzi po prostu do badania iteracji jednej konkretnej funkcji, to sensowne wydaje si rozwaanie funkcji w miar "porzdnych". Cigo jest warunkiem jak najbardziej sensownym. z tym e... Rozwamy jedn z najprostszych, najlepiej znanych funkcji: funkcj kwadratow. Dokadnie - funkcj dan wzorem f(x)=kx(1-x), gdzie k jest liczb z przedziau (3,4). Jako badany zbir wemy nie cay zbir liczb rzeczywistych, ale wycznie przedzia [0,1]. Kady ucze pierwszej klasy szkoy redniej bez trudu sprawdzi, e wartoci badanej funkcji le w przedziale [0,1] - mona wic iterowa, mamy ukad dynamiczny. Nasuwa si pytanie - przecie funkcja jest taka prosta, czy tu w ogle moe si sta co ciekawego, interesujcego matematykw koca XX wieku? Tymczasem - rzecz niezwyka: dziej si tu rzeczy niesamowite! o niektrych z nich wspomnimy w rozdziale jedenastym, a w ogle badaniom iteracji tej funkcji mona by powici kilka grubych tomw. w zwizku z tym kolejny problem - skoro z przeksztaceniami tak prostej funkcji mog si dzia rzeczy dziwne, to czy w ogle jest sens zajmowa si mniej porzdnymi funkcjami? Ale i na to pytanie odpowied jest twierdzca. Jeszcze jeden przykad. Przeksztacenie, ktre niebawem si pojawi, jest na tyle synne, e ma swoj nazw. Chodzi o przeksztacenie piekarza.

Odwzorowuje ono kwadrat na kwadrat; funkcj t mona atwo opisa wzorem, ale lepiej chyba wyobrazi sobie pogldowo, o co chodzi. Transformacja skada si z dwch etapw; najpierw kwadrat (o boku 1) przeksztacamy na prostokt o podstawie dugoci 2 i wysokoci 1/2 . Dokonujemy tego za pomoc jak najbardziej naturalnej operacji: ciskamy kwadrat od gry. Podstawa nam si wyduy, wysoko skrci. Celem naszym jest jednak przeksztacenie kwadratu w kwadrat, a mamy prostokt; ucinamy wic (pionowo) prostokt w poowie i "praw" jego cz przenosimy, kadc j na cz lew, ktrej nie ruszamy.

Wida, skd si wzia nazwa: tak przecie wyrabia si ciasto! cisn, przepoowi, pooy jedn cz na drug, i znowu to samo. i tak wielokrotnie. Skoro tak metod pracuj piekarze i gospodynie domowe, to zapewne dobrze si w ten sposb miesza wyjciowy kwadrat? Tak jest w istocie, o czym mona si przekona rysujc na przykad koo o promieniu 1/4 i o rodku w rodku kwadra-tu, i zobaczy, co si z nim stanie po kilku iteracjach. Osoby majce dostp do komputera, a ponadto odpowiednio przygotowane, mog to zrobi bez kolejnych odrcznych rysunkw - za to szybko, dziki waciwemu programowi, ujrz efekty po wikszej liczbie iteracji.

Przeksztacenie piekarza jest niewtpliwie "wzite z ycia" i warto si nim zajmowa (jest ono zreszt wanym przykadem, pomaga w rozmaitych badaniach). Zwrmy jednak uwag na to, e nie jest ono cige! Istotnie, podczas operacji dokonujemy "rozerwania". Moemy take zaobserwowa, co si dzieje z rozwaanym przed chwil koem: po przeksztaceniu jego obraz skada si z dwch kawakw. Psuje si spjno. Nie mamy cigoci; przeksztacenie piekarza ma za to inn wan wasno. Mwic uczonym jzykiem, zachowuje miar. Miara jest uoglnieniem klasycznego pola na paszczynie lub objtoci w przestrzeni. Chodzi o to, bymy mogli mierzy jak najwicej zbiorw, tak jednak, by spenione byy pewne podstawowe wasnoci (na przykad pole sumy figur rozcznych rwne ma by sumie pl tych figur). Jeli w jakim zbiorze mamy okrelon miar, to cz jego podzbiorw (a by moe wszystkie) potrafimy zmierzy. Zmierzy - czyli przypisa podzbiorom pewn liczb nieujemn (lub nieskoczono). Modelowym przykadem jest pole zdefiniowane dla pewnych figur na paszczynie. Miara kwadratu o boku 1 wynosi 1, miara koa o promieniu 1 wynosi , miara pojedynczego punktu - 0, miara caej paszczyzny - nieskoczono. w rozdziale szstym powicilimy troch uwagi temu, jak mona sobie poradzi w sytuacji, gdy interesujca nas wasno nie zachodzi dla wszystkich badanych elementw. Oczywicie, gdy matematycy prbuj wykaza jakie twierdzenie, to najbardziej ich cieszy, gdy odpowiedni fakt jest prawdziwy dla kadego rozwaanego obiektu. Gdy jednak tak si nie zdarzy, w wielu sytuacjach nie trzeba zaamywa rk; czasem wystarcza stwierdzenie, e zbir elementw, ktre naszej wasnoci nie speniaj, jest "may". Ale co to znaczy "may"? i na to pytanie mona odpowiada rozmaicie, pod ktem rnych teorii matematycznych - w zalenoci od potrzeb. Jak si okazao, wanym kryterium jest zachodzenie wasnoci wszdzie poza zbiorem pierwszej kategorii. Ale nie jest to kryterium jedyne! w zagadnieniach zwizanych z teori miary z reguy nie przeszkadza w niczym, gdy rozwaana waciwo zachodzi wszdzie poza zbiorem miary zero. w matematyce mwi si czsto w takich sytuacjach, e wasno zachodzi prawie wszdzie albo e wasno maj prawie wszystkie punkty. Zbiory miary zero mog mie cakiem duo elementw! Gdy rozwaamy na przykad najbardziej naturaln miar na prostej, uoglniajc dugo przedziau, to nie jest zaskoczeniem, e zbiory zoone z pojedynczych punktw czy wszystkie zbiory skoczone maj miar zero. Ale istniej take zbiory nieskoczone o tej wasnoci. Nie powinien dziwi fakt, e zbir liczb naturalnych ma miar zero. Ale na przykad miar zero ma te zbir liczb wymiernych, a nawet pewne zbiory "wiksze" od niego. Przy okazji - anegdota. Studenci matematyki UJ, wzorem synnych lwowskich poprzednikw, przez wiele lat ogaszali zadania i problemy, ktrych nie umieli rozwiza (i rwnie obiecywali nagrody). i ongi, w latach

siedemdziesitych, pewien student zaproponowa problem, oferujc nagrod: kilogram misa. Tu trzeba doda dygresj historyczn dla modszych czytelnikw: w owych czasach kilogram misa by niewtpliwym rarytasem, a sklepy misne niczym si nie rniy od sklepw z proszkami do prania (z wyjtkiem napisw nad drzwiami). Nagrod za rozstrzygnicie innego problemu bya bateria paska (te nieosigalna w sklepach). i oto gdy problem "misny" zosta pokonany, autor rozwizania zayczy sobie, by w owym kilogramie misa ko bya zbiorem miary zero. Student, ktry postawi problem, zacz si zastanawia, jak praktycznie doprowadzi do tego, by ko miary zero tworzya w misie zbir gsty (czyli na przykad taki, jak zbir liczb wymiernych w zbiorze liczb rzeczywistych). Wrmy do ukadw dynamicznych. w tej chwili moemy ju przedstawi twierdzenie o powracaniu. Zamy, e w pewnej przestrzeni dany jest dyskretny ukad dynamiczny. o przestrzeni tej wiemy jednak co wicej; mamy w niej okrelon miar. Zakadamy ponadto, e miara caej przestrzeni to liczba dodatnia (nie jest rwna nieskoczonoci) oraz e funkcja opisujca ukad dynamiczny wie si w pewien sposb z okrelon w przestrzeni miar: dla kadego zbioru A o okrelonej mierze miara jego przeciwobrazu jest rwna mierze zbioru A. Wytumaczmy to dokadniej. Przykadem przestrzeni o mierze skoczonej moe by koo, okrg, kwadrat czy dowolny wielokt na paszczynie - jako zbiory "mierzalne" bierzemy te, dla ktrych okrelone jest pole. atwo zauway, e kady z nich ma miar skoczon. Jedn z podstawowych i intuicyjnie najbardziej naturalnych wasnoci miary jest to, e jeli zbir i jego podzbir s mierzalne, to podzbir danego zbioru nie moe mie miary wikszej ni sam zbir. Natomiast przeciwobraz danego zbioru A to zbir wszystkich punktw, ktre po przeksztaceniu trafi do zbioru A; to jakby powrt do rde. Jeli na przykad funkcja kadej liczbie rzeczywistej przyporzdkowuje jej kwadrat 2 (f(x)=x ), to przeciwobrazem przedziau [0;1] jest przedzia [-1;1]. Wspomniana wasno mwi, e jeli potrafimy "zmierzy" zbir A, to moemy to rwnie zrobi ze zbiorem elementw, ktre przeksztacone przez badan funkcj trafi do A, i miary tych zbiorw bd takie same. Zobaczmy to na przykadzie; rozwamy wietnie nam znan symetri osiow. Przeciwobraz dowolnego zbioru wyglda tak samo, jest tylko inaczej pooony - to oczywiste, e jego miara si nie zmieni. Podobnie dzieje si w przypadku symetrii rodkowej, obrotu, translacji itp. To s jednak bardzo porzdne przeksztacenia, nie "mieszaj" zbytnio przeksztacanego zbioru. Ale wasno "zachowywania miary" maj te liczne inne funkcje, na przykad przeksztacenie piekarza. Sformuujmy teraz twierdzenie Poincargo. Mamy ukad dyskretny, okrelony w przestrzeni o mierze skoczonej, dany przez przeksztacenie zachowujce miar. Rozwamy dowolny podzbir przestrzeni o niezerowej mierze, oznaczmy go przez A. Twierdzenie mwi, e prawie kady element zbioru A kiedy do niego powrci! Inaczej: rozwaamy zbir tych elementw z A, ktre po adnym czasie dodatnim si w nim nie znajd; okazuje si, e ten zbir jest niewielki - miary zero. Czas, o ktrym mowa, moe by rny dla rnych punktw, niemniej pozostaje faktem, e prawie kady punkt kiedy powrci do zbioru A. Twierdzenie mona sformuowa w jeszcze ciekawszej formie. Ot przy zaoeniu pewnych dodatkowych (absolutnie naturalnych) wasnoci caej przestrzeni mona stwierdzi, e prawie kady punkt wrci do badanego zbioru nieskoczenie wiele razy! Innymi sowy, nawet w przypadku ukadw bardzo mieszajcych przestrze, wszystkie (z wyjtkiem niewielu, lecych w zbiorze miary zero) elementy zbioru A nieskoczenie wiele razy znowu si w nim pojawi. Mona powiedzie, e jeli posugujemy si cay czas t sam operacj, to niemoliwe jest wyrzucenie na zawsze niepodanych elementw. Jeli non stop stosujemy t sam procedur, to prawie wszyscy wyrzuceni osobnicy znowu do nas przyjd - i to wiele razy. To pikne i bardzo wane twierdzenie prowadzi do rozmaitych zaskakujcych i paradoksalnych wnioskw. Na przykad: wiadomo, e jeli umiecimy w zamknitym pojemniku jeden lub kilka gazw, to ich czsteczki poruszaj si, nie zmieniajc objtoci. Wyobramy sobie teraz, e w pojemniku s dwa gazy, na przykad szlachetny argon i rudy dwutlenek azotu, oddzielone ciank. Jeli w pewnym momencie t ciank usuniemy, to oczywicie gazy zaczn si miesza. Po pewnym czasie jednak, cho wydaje si to nieprawdopodobne, sytuacja powrci do stanu pierwotnego, czyli - bez adnej naszej ingerencji znowu po jednej stronie bdzie bezbarwny argon, a po drugiej rudy dwutlenek azotu! Wykazanie tego jest moliwe dziki odpowiedniemu doborowi przestrzeni, w ktrej okrelamy ukad dynamiczny. Wicej - mona wspomnie o jeszcze bardziej zaskakujcym efekcie. Wszystkie czsteczki we Wszechwiecie ruszaj si w sposb nie zmieniajcy miary! Gdy przyjmiemy, e dzieje si to w sposb losowy, to stwierdzimy, e dzisiejsza konfiguracja we Wszechwiecie musi si kiedy (z dokadnoci do osobliwoci na zbiorze miary zero) powtrzy... Powysze stwierdzenia wywoa mog naturalny sprzeciw. Niemal kady powie - przecie to jest niemoliwe! I, co gorsza, bdzie mia racj. Czy w zwizku z tym twierdzenie jest faszywe, czy gdzie tkwi bd? Nie - po prostu ruch czsteczek ani w pojemniku z gazem, ani we Wszechwiecie nie trwa w nieskoczono. Oczywicie, trwa on bardzo, bardzo dugo, ale wiadomo, e czas istnienia czy to Ukadu Sonecznego (w ktrym umieszczony jest pojemnik z gazem), czy te Wszechwiata jest, niestety, ograniczony. w zwizku z tym ruch nie bdzie trwa

wiecznie - i w tym tkwi sedno sprawy. Ewentualny czas powrotu do sytuacji wyjciowej byby znacznie duszy ni czas istnienia Wszechwiata. Nie zmienia to jednak faktu, e by moe inne badane zjawiska mog si kiedy powtrzy. Kilkanacie lat temu w wiecie matematycznym gony sta si bardzo ciekawy model praktycznej interpretacji twierdzenia Poincargo. Ot za pomoc komputera poddano "mieszaniu" umieszczony na ekranie portret Poincargo. Po paru iteracjach mona si byo jeszcze domyli pierwotnego wzorca, lecz wkrtce potem obraz przedstawia ju wycznie chaotycznie rozmieszczone rnokolorowe kropki, nic zblionego do jakiegokolwiek sensownego ksztatu. Jednake ju po kilkuset powtrzeniach tej samej mieszajcej procedury na ekranie pojawiaa si znowu twarz Poincargo! Co prawda nie tak wyrana, jak na pocztku - lekko zamazana, ale to jest wanie efekt tych niedokadnoci na zbiorze miary zero. Tak wic mona na modelowym obrazie zobaczy, e (pozornie nie uporzdkowane) zjawisko chaotyczne wcale nie musi by tak cakowicie nieregularne, jakby si wydawao...

B. Sanderson/J.R. Gutchfield/Scientific American 12/1986

Nie sprztajmy, mamo. Jeli bd odpowiednio dugo baagani, to kiedy w pokoju zapanuje idealny porzdek. Warto take powici kilka zda Henri Poincarmu. By on jednym z najwybitniejszych matematykw w historii. Urodzi si we Francji w roku 1854, zmar w 1912. Uwaany by za ostatniego (moe z wyjtkiem Hilberta), ktry ogarnia umysem ca wspczesn mu matematyk; nazywano go czasem ostatnim uniwersalist. Uzyskiwa wybitne rezultaty w rozmaitych dziaach matematyki. Wiele jego pomysw i idei zrealizowano pniej; w zasadzie do dzi jego prace inspiruj matematykw do nowych bada. Poincar nie ogranicza si do matematyki; jego prace dotyczyy take mechaniki, filozofii, fizyki, geologii, astronomii... Niewiele brakowao, by wanie Poincar sta si twrc szczeglnej teorii wzgldnoci. Takie zainteresowania Poincargo powoduj, e nie zaskakuje nas zwizek jego czysto matematycznych bada z paradoksalnymi modelami dotyczcymi mechaniki ruchu gazw czy Wszechwiata. w matematyce najwybitniejsze wyniki Poincargo dotycz topologii (dzi uznawany jest za twrc jej wanego odgazienia - topologii algebraicznej), rwna rniczkowych, teorii liczb, geometrii - w szczeglnoci modeli geometrii nieeuklidesowych - i rachunku prawdopodobiestwa. By jednym z pionierw bada nad jakociow teori rwna rniczkowych. w duej mierze dziki niemu zaczto geometrycznie podchodzi do rozmaitych problemw, dotyczcych w szczeglnoci rwna rniczkowych - tak jak pniej dziki Banachowi zaczto geometrycznie bada przestrzenie funkcyjne. Poincar napisa take dwie powieci (ktre, niestety, nie zachoway si do dzi). Znany jest jednak przede wszystkim jako matematyk. Pewnym zagadnieniom zwizanym z ukadami dyskretnymi i prbami "okieznania chaosu" powicimy jeszcze troch uwagi w nastpnych rozdziaach.

O USTAWIANIU LICZB NATURALNYCH, czyli twierdzenie Szarkowskiego S takie sowa, ktre nie tylko stosunkowo czsto pojawiaj si w jzyku potocznym, ale rwnie nale do terminologii matematycznej. Jednym z nich jest "porzdek". Matematyczne znaczenie tego sowa jest podobne do potocznie uywanego. Mamy jaki zbir i chcemy jego elementy jako... no, wanie. Pierwsze sowo, ktre przychodzi nam na myl, to "uporzdkowa". Formalna, matematyczna definicja porzdku nie jest trudna. Warto j tu przytoczy. Zamy, e mamy jaki zbir i chcemy porwnywa jego elementy. Porwnanie to nazwijmy, dla uproszczenia, "mniejszoci". Powinno ono spenia tylko dwa naturalne warunki: po pierwsze - dowolne dwa rne elementy powinny by porwnywalne, i to "tylko w jedn stron", to znaczy, e jeli a jest rne od b, to albo a jest mniejsze od b, albo wiksze od b, ale nie moe by jednoczenie i mniejsze, i wiksze; po drugie - jeli a jest mniejsze od b i b jest mniejsze od c, to a jest mniejsze od c. i to wszystko. Naley zaznaczy, e rozwaane s rne rodzaje porzdkw, z dodatkowymi warunkami (lub rezygnacj z niektrych); do tego zagadnienia jeszcze wrcimy. Warto jednak ju w tym momencie zaznaczy, e ta tematyka stanowi istotny fragment wanego dziau matematyki. Kto mgby stwierdzi: a po co nam to? Przecie takie porzdkowanie wydaje si rzecz tak absolutnie oczywist, e chyba nie ma sensu si tym zajmowa! Ot jest inaczej. Najpierw zauwamy, e porzdki w sposb niezwykle istotny odgrywaj rol w yciu codziennym, cho moe na pierwszy rzut oka tego nie wida. Pomylmy jednak, jakie problemy mieliby listonosze, gdyby domy na ulicach nie byy ponumerowane? Jak wypoyczy ksik bez katalogu? Jak odnale kaset z nagraniem wrd tysica innych? Wyobramy sobie, jak dugo musielibymy czeka w kolejce, by odda gos w wyborach, gdyby spis wyborcw nie by uoony w logicznej kolejnoci. Zapewne frekwencja wyborcza nie przekroczyaby jednego procenta. Przykady mona mnoy.

Myliby si ten, kto mylaby, e w kadym zbiorze mona poda tylko jeden sensowny porzdek. Rozwamy choby zbir uczniw jednej klasy w szkole, powiedzmy, wycznie mskiej. w dzienniku s oni umieszczeni, rzecz jasna, alfabetycznie i jest to kolejno logiczna. Ale podczas lekcji wychowania fizycznego (czyli, mwic po ludzku, gimnastyki) chopcy nie bd si ustawiali w szeregu alfabetycznie, lecz wedug wzrostu i takie ustawienie wydaje si najbardziej sensowne. z kolei wojskowa komisja poborowa bdzie ich wzywaa wedug jeszcze innej reguy: poczwszy od najstarszego (dokadnie po ukoczeniu 18 lat). Mona znale jeszcze kilka kryteriw: od najlepszego ucznia (wedug redniej ocen szkolnych), wedug tego, jak chopcy siedz w klasie (poczwszy od pierwszej awki przy oknie). Oczywicie, takie ustawienia speniaj nasze wyjciowe warunki. Dwch uczniw nie bdzie miao tego samego numeru w dzienniku, zawsze jeden z nich ma numer wyszy. z kolei jeli Ciesielski jest przed Pogod, a Pogoda przed Pomiechowskim, to Ciesielski jest przed Pomiechowskim. Podobnie przy innych uporzdkowaniach. Oznacza to, e w tym samym zbiorze czsto moemy stosowa rozmaite porzdki. Oglnie jest ich bardzo wiele. Na przykad ju w zbiorze picioelementowym a sto dwadziecia! Pierwszy element moemy wybra na pi sposobw, drugi na cztery... Bez trudu mona znale wzr oglny na liczb porzdkw w zbiorze nelementowym. Nie o to jednak chodzi, by rozwaanych porzdkw byo jak najwicej. Wane jest, aeby te, ktrymi si chcemy zajmowa, byy w jaki sposb sensownie okrelone. Jeeli rozwaamy rozmaite porzdki w tym samym zbiorze, musimy je inaczej oznacza - w przeciwnym razie zapanowaby niezy galimatias. Symbolem "<" oznaczamy standardow mniejszo; inne znaczki, ktrych moemy uywa, to na przykad:

w wietnie nam znanym nieskoczonym zbiorze liczbowym, zbiorze liczb naturalnych N, mamy taki porzdek, ktrego nawet nie zauwaamy, tak si do niego przyzwyczailimy: 0 < 1 < 2 < ... (lub 1 < 2 < 3 < ..., jeli zaczynamy od jedynki). Oczywicie, mona wymyla rozmaite inne ustawienia, ale wydawa by to si mogo zwyczajnym udziwnianiem. Po co to komu? Porzdkiem w zbiorze liczb naturalnych dodatnich bdzie, w szczeglnoci, ustawienie nastpujce:

, ...

Wytumaczmy regu, wedug ktrej wypisalimy te liczby. Nietrudno j zreszt odgadn. Najpierw wypisujemy w kolejnoci rosncej wszystkie liczby nieparzyste; potem (ponownie w kolejnoci rosncej) wszystkie moliwe iloczyny liczb nieparzystych i liczby 2, nastpnie wszystkie moliwe iloczyny liczb nieparzystych i liczby 4 i tak dalej. Wiadomo, e kada dodatnia liczba naturalna rozkada si w sposb jednoznaczny na iloczyn liczb pierwszych. w przedstawionym porzdku na pocztku s te, ktre nie maj w rozkadzie dwjki, potem te, ktre maj tylko jedn dwjk... Wypisywanie moemy kontynuowa. Jasne, e adna liczba nie bdzie uyta dwukrotnie. Chcemy jednak wypisa wszystkie liczby naturalne, zostaa nam jedynka i potgi dwjki. Te jednak wymiemy w kolejnoci malejcej, to znaczy na kocu bdzie jedynka, przed ni dwjka, przed dwjk czwrka... Uporzdkowalimy w ten sposb wszystkie liczby cakowite dodatnie. Poprzednie pytanie pozostaje jednak w mocy. Po co to? Jak logik w tym ustawieniu wida, ale tego rodzaju ustawie mona wymyli wiele. Czy jest sens powica temu uwag? Tymczasem okazuje si, e taki porzdek w zbiorze liczb naturalnych jest zwizany z jednym z oryginalniejszych i bardziej zaskakujcych twierdze matematycznych drugiej poowy XX wieku. Co ciekawe - rezultat odkryty w latach szedziesitych przez kilkanacie lat pozostawa praktycznie nie zauwaony! Dzi naley do klasyki w dziedzinie ukadw dynamicznych, a znany jest wielu matematykom specjalizujcym si w innych dziaach. Zanim jednak sformuujemy to twierdzenie, powimy jeszcze troch uwagi pewnym wasnociom funkcji cigych i dyskretnych ukadw dynamicznych, ktre ju si pojawiy w tej ksice. Przypumy, e badamy jakie przeksztacenie pewnego zbioru w siebie i bdziemy to przeksztacenie wykonywa wielokrotnie, czyli - innymi sowy - mamy dany dyskretny ukad dynamiczny. Punkty tego zbioru moemy ze wzgldu na ich ruch podzieli na dwie kategorie:

punkty, nazywane punktami okresowymi, ktre po pewnej liczbie iteracji powrc na swoje miejsce, punkty, ktre nigdy nie wrc na miejsce startu, czyli punkty nieokresowe.

Nietrudno domyli si, e punkty okresowe maj w rozmaitych badaniach due znaczenie. Istotnie: jeeli ukad dynamiczny opisuje pewne zjawisko, pewien proces, to wane bdzie, kiedy stwierdzimy, e konkretna sytuacja kiedy si powtrzy. Zauwamy, e okresowo danego punktu powoduje, i na podstawie znajomoci pewnej liczby pocztkowych krokw ruchu punktu moemy ju opisa dokadnie ca jego dalsz wdrwk! Gdy bowiem

punkt x po n krokach powrci na swoje miejsce, to po kroku o numerze n+1 bdzie tam, gdzie po kroku pierwszym. w ten sposb mamy zdeterminowan ca tras. Formalnie punkt x nazywamy okresowym dla funkcji f, gdy dla pewnego n obrazem punktu x poprzez n-krotne zoenie funkcji f bdzie punkt x. Tak liczb n nazywamy okresem funkcji f. Rzecz jasna, jeeli liczba n jest okresem pewnej funkcji, to liczba 2n rwnie; po prostu po raz drugi powtarzamy cay cykl. Analogicznie okresem tej funkcji bdzie dowolna wielokrotno liczby n. Oczywicie, podczas bada interesuje nas, kiedy punkt wrci na swoje miejsce po raz pierwszy. Najmniejszy okres nazywa si okresem zasadniczym lub podstawowym. Punkty okresowe o okresie 1 to po prostu punkty stae; zbir moe by przeksztacany nawet w sposb bardzo dziwny, a one stoj na swoim miejscu. Jeeli rozwaanym zbiorem jest paszczyzna, odwzorowaniem za symetria osiowa, to o symetrii jest zbiorem punktw staych, a wszystkie pozostae punkty s okresowe o okresie zasadniczym rwnym 2. Istnienie punktw okresowych moemy bada w szczeglnoci w przypadku funkcji najbliszych naszej intuicji, czyli funkcji cigych jednej zmiennej. Sprbujmy przeanalizowa kilka przykadw. Najprostsza jest funkcja liniowa, na przykad postaci f(x) = 2x. Tu wiele ciekawego nie da si powiedzie: 0 jest punktem staym (o okresie 1), innych punktw okresowych nie ma. Rzeczywicie, dla x dodatnich mamy zawsze zwizek f(x) > x, natomiast dla ujemnych f(x)<x, z czego wynika, e startujc od pewnego punktu, ju do niego nie powrcimy. Gdy wspczynnik kierunkowy jest ujemny, bdzie podobnie, z jednym wyjtkiem - dla funkcji f(x)=-x. Zachowuje si ona jak symetria rodkowa na paszczynie - punktem staym jest 0, pozostae s okresowe o okresie zasadniczym 2. Sytuacja staje si znacznie ciekawsza, gdy rozwaymy funkcj kwadratow. Najprostsza, dana wzorem f(x)=x , wiele nowego nie wniesie - mamy dwa punkty stae (0 oraz 1) oraz jeden punkt o okresie 2 (punkt -1). Dzieje si tak dlatego, e dla x z przedziau (0;1) mamy f(x)<x, a dla x>1 mamy f(x)>x. Gdy za wystartujemy od liczby ujemnej, nastpne jej iteracje bd liczbami dodatnimi, wic do punktu wyjcia nigdy nie wrcimy. Moemy jednak bada funkcje kwadratowe o troch innej, wspomnianej ju, postaci: f(x)=kx(1-x) w zalenoci od parametru k. Badania tych funkcji prowadz do nader zaskakujcych wnioskw, czemu powicimy troch uwagi w nastpnym rozdziale. Na razie zauwamy tylko, e jeeli k jest rwne 1, to mamy tylko jeden punkt stay (0), innych punktw okresowych nie ma. Gdy natomiast k jest rwne 3, to istniej dwa punkty stae (atwo je odnale) i jeden punkt o okresie rwnym 2 (ten ju troch trudniej wykry, cho z dowodem jego istnienia mona sobie poradzi). Kiedy natomiast k=7/2, to mamy trzy rodzaje punktw okresowych: o okresach 2, 4 oraz punkty stae. Mamy zatem przykady funkcji cigych z punktami o okresach 1, 2, 4. Poszukajmy funkcji z punktami o okresie 3. Pobiene prby podstawienia znanych funkcji, by co takiego znale, zazwyczaj nie dadz szybko rezultatu. Jednak dla chccego nic trudnego! Jak to zrobi? Sprbujmy podej do problemu inaczej - nie startujc od funkcji, ale od punktu. Niech bdzie nim na przykad 1. To on ma mie okres trzy. Wobec tego f(1) ma by czym rnym od 1, podobnie f(f(1)), ale ju f(f(f(1))) rwne jest z powrotem 1. No to niech obrazem jedynki bdzie dwjka, dwjki - trjka, trjki za - jedynka. Jeeli uda nam si teraz funkcj zadan w trzech wartociach uzupeni do funkcji cigej, otrzymamy to, co chcemy. Ale takie uzupenienie jest przecie bardzo atwe wystarczy narysowa kilka linii. Tak wic 1 jest punktem okresowym o okresie 3; podobnie liczby 2 i 3.
2

Pozostamy jeszcze przez chwil przy tak skonstruowanej funkcji. Zastanwmy si na przykad, czy ma ona punkt stay. To bardzo proste, graficznie istnienie punktu staego wie si z faktem, e wykres funkcji przecina prost o rwnaniu y=x. z wasnoci przyjmowania wartoci porednich, ktrej powicilimy rozdzia trzeci, wynika, e jakkolwiek bymy naszej funkcji nie skonstruowali, to w przedziale (2,3) bdzie ona miaa punkt stay. w tym konkretnym przypadku znajdziemy go bez problemu - to liczba 7/3 . Sprawdmy teraz, czy nasza funkcja ma punkt o okresie 2. Jak si do tego zabra? Najlepiej naszkicowa wykres funkcji ff. To nietrudne, jeli si pamita o tym, e zoenie funkcji liniowych jest funkcj liniow. Naley bada funkcj f "kawakami" - i rysunek gotowy.

Po co nam ff? Po prostu punkt o okresie 2 funkcji f (niekoniecznie zasadniczym) musi by punktem staym funkcji ff. a punkty stae atwo znale na rysunku, wystarczy poszuka na wykresie punktw przecicia ze znan prost... Tu, jak wyranie wida, s trzy takie punkty i bez trudu mona je wyliczy: 5/3 , 7/3 , 8/3 . Fakt, e znalaza si tu liczba 7/3 , nie dziwi - skoro jest ona punktem staym funcji f, to tym bardziej funkcji ff. Pozostae dwie nie s jednak punktami staymi f, s wic punktami o okresie zasadniczym 2. T zabaw mona kontynuowa, badajc kolejne zoenia. Pozostawiamy to hobbystom (przy czym naley zdawa sobie spraw, e dla wikszej liczby zoe jest to bardziej mudne i atwo o pomyk), zapewniamy jednak, e przy kadej badanej liczbie n zoe znajdzie si punkt o okresie zasadniczym n. Skd to wiadomo? By na to pytanie odpowiedzie, powrmy do wypisanego wczeniej dziwacznego porzdku w zbiorze liczb naturalnych. w roku 1964 w czasopimie "Ukrainskij Matematiczeskij urna" ukazaa si praca matematyka z Kijowa, Aleksandra Nikoajewicza Szarkowskiego: Wspistnienie cyklw cigego przeksztacenia prostej w siebie. Praca

zostaa przedstawiona do druku w marcu 1962 roku, gdy Szarkowski mia 25 lat. Artyku liczy 11 stron (gsto zadrukowanych cyrylic), a dotyczy w zasadzie jednego twierdzenia. Twierdzenia oznacza opisany wyej porzdek) i funkcja ciga prowadzca ze zbioru liczb nastpujcego: Jeeli rzeczywistych w siebie ma punkt o okresie zasadniczym k, to funkcja ta ma te punkt o okresie zasadniczym l. Porwnajmy to z poznanymi przed chwil przykadami. Funkcja opisana przepisem f(x)=x miaa tylko punkty stae, o okresie 1; funkcja f(x)=-x miaa punkty o okresach 1 i 2 - te liczby s na samym kocu porzdku Szarkowskiego. Funkcja f(x)=7/2x(1-x) miaa punkty o okresach 1, 2 i 4. Ostatnie za odwzorowanie byo tak dobrane, by miao punkt o okresie 3 - a zatem i wszystkie inne. Warto si chwil zastanowi nad niesamowitym urokiem tego twierdzenia. Pozwala ono uporzdkowa wszystkie liczby naturalne tak, e dla dowolnej funkcji cigej zmiennej rzeczywistej istnienie punktw o okresie rwnym "wczeniejszej" liczbie pociga za sob istnienie punktw o okresach rwnych wszystkim "pniejszym" liczbom. Gdyby zachodziy tylko pewne fragmenty tego twierdzenia, nie byoby ono moe tak oryginalne. Gdyby na k+1 k przykad mwio ono o tym, e z istnienia punktu o okresie 2 wynika istnienie punktu o okresie 2 . Ale wasno istnienia punktu o odpowiednim okresie ustawia wszystkie liczby naturalne! Dalej, i to te jest ciekawe - porzdek Szarkowskiego wprowadza midzy poszczeglnymi liczbami rozrnienie , to istnieje funkcja, ktra ma punkt o okresie n, ale nie ma punktu o okresie k. istotne! To znaczy, jeeli Poniej podany jest (na rysunku) przykad funkcji, ktra ma punkt o okresie 5, ale nie ma punktu o okresie 3. Sprawdzenie nieistnienia tam punktu o okresie 3 nie jest zbyt trudne, wymaga jednak w miar dokadnej analizy tej funkcji.

Naley jeszcze doda, e dowd Szarkowskiego nie zawiera adnych matematycznych "fajerwerkw" ani nie korzysta z zaawansowanych rezultatw. Praktycznie polega on na wielokrotnym i umiejtnym wykorzystywaniu wasnoci przyjmowania wartoci porednich. Mamy zatem kolejn pikn konsekwencj tej wasnoci; moemy j doczy do tych, o ktrych bya mowa w rozdziale czwartym. Praca Szarkowskiego w wiecie matematycznym nie zostaa zauwaona. Przede wszystkim dlatego, e ukazaa si w jzyku rosyjskim, a dodatkowo "Ukrainskij Matematiczeskij urna" nie by najsynniejszym matematycznym czasopismem Zwizku Radzieckiego. Poza tym wwczas ta tematyka nie bya "modna" - jej czas nadszed pniej. Mona powiedzie, e Szarkowski udowodni swoje twierdzenie za wczenie. Nie wiadomo zreszt, czy on sam zdawa sobie spraw z tego, jak saw osignie za kilkanacie lat jego wynik. Ponad 10 lat pniej, w roku 1975, Tien-Yien Li oraz James A. Yorke opublikowali w czasopimie "The American Mathematical Monthly" prac Period three implies chaos (Z okresu trzy wynika chaos). Wykazali w niej, e jeeli funkcja ciga przeprowadzajca domknity przedzia liczbowy na siebie ma punkt o okresie 3, to ma rwnie punkt o dowolnym innym okresie. Bez trudu zauwaamy, e jest to pewien drobny fragment twierdzenia Szarkowskiego! Ten, ktry mwi, e liczba 3 jest na samym pocztku. Co prawda Szarkowski pisa o funkcjach okrelonych na caym zbiorze liczb rzeczywistych, ale przejcie od niego do przedziau (i na odwrt) nie jest zbyt trudne.

Li i Yorke w swej pracy pokazali take inn interesujc rzecz. Zauwayli oni (a tego w pracy Szarkowskiego nie byo), i z faktu istnienia punktu o okresie 3 wynika take to, e w badanym przedziale znajduje si "duy" zbir punktw, ktre poddane kolejnym iteracjom nie tylko nigdy nie wrc na pocztkow pozycj, ale bd si zachowywa mocno nieregularnie, chaotycznie (std tytu pracy). Wasnoci tego chaotycznego zachowania zostay dokadnie scharakteryzowane, ale nie bdziemy tu wchodzi w szczegy. Warto zwrci uwag na to, gdzie Li i Yorke opublikowali swe wyniki. "The American Mathematical Monthly" jest oficjalnym pismem organizacji The Mathematical Association of America (nie naley jej myli z The American Mathematical Society). Pismo to jest czytane szeroko na caym wiecie, publikuj w nim swe prace znani i wybitni matematycy, ale nie jest to czasopismo, do ktrego wysyano by do publikacji efekty bada "pierwszej linii" (ani nawet drugiej). Obok zada, recenzji, informacji o nowociach wydawniczych, artykuw historycznych czy te traktujcych oglnie o matematyce, a take tekstw powiconych nauczaniu matematyki, publikowane s tu oryginalne rezultaty matematyczne (wraz z dowodami), raczej jednak o charakterze mniej specjalistycznym, bdce w stanie zainteresowa szerok rzesz matematykw i si rzeczy mniej zaawansowane. Prawdopodobnie Li i Yorke potraktowali swj wynik jako do ciekawy (problemy iterowania funkcji nabieray wwczas znaczenia), lecz nie na tyle, by mg zainteresowa liczce si czasopismo specjalistyczne. Wtedy wanie, w drugiej poowie lat siedemdziesitych, problemami iteracji i odpowiednimi zastosowaniami zaczynao si interesowa coraz wicej matematykw. Ju na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych coraz bardziej znany stawa si fakt, e "dziwne rzeczy" dziej si z funkcjami typu f(x)=kx(1-x). w roku 1976 gono zrobio si o staej Feigenbauma, o ktrej bdzie mowa w nastpnym rozdziale. Take w roku 1976 znane (cho wcale nie matematyczne) czasopismo "Nature" wydrukowao pikny artyku Roberta B. Maya, zajmujcego si ekologi matematyczn. Praca Maya Simple mathematical models with very complicated dynamics z jednej strony bya przegldem znanych faktw, a z drugiej wielu zainspirowaa do dalszych bada. No i wreszcie w roku 1977 na uniwersytecie w Princeton (jednym z najsilniejszych orodkw matematycznych na wiecie) opublikowano artyku On iterated maps of the interval, ktrego autorami byli John Milnor i William Thurston. Kiedy Milnor, jeden z najwybitniejszych matematykw XX wieku, pod koniec lat pidziesitych dowid istnienia nietypowych struktur zwizanych ze sferami n-wymiarowymi, jego wyniki zbulwersoway i zachwyciy wiat matematyczny. w roku 1962 Milnora nagrodzono najwikszym wyrnieniem w matematyce, Medalem Fieldsa. Natomiast "dni Thurstona" byy dopiero przed nim; on otrzyma Medal Fieldsa w roku 1983 za wybitne osignicia w dziedzinie geometrii. Mona powiedzie, e zajcie si Milnora t tematyk byo dla wielu sygnaem, i problemy tego typu s wane. Tym bardziej e pokrewnymi zagadnieniami zajmowa si inny zdobywca Medalu Fieldsa, Stephen Smale. Dodatkowo ju od pewnego czasu w podwiadomoci wielu matematykw tkwia ch "okieznania chaosu". Wiele zjawisk w przyrodzie przebiega chaotycznie i bardzo wane byy prby ich logicznego opisu. i tu si okazao, e pozornie proste iteracje mog mie z tym istotne zwizki. Chwileczk! Co tu chyba jest nie tak. Zajmujemy si co prawda nietypowym, ale jednak porzdkiem w zbiorze liczb naturalnych, iteracjach i punktach okresowych. a tu ni std, ni zowd pojawia si chaos. Chaos kojarzy si przecie z nieporzdkiem, sytuacjami nieprzewidywalnymi, gwatownie zmieniajcymi si w czasie. Zreszt, nie tylko porzdki, ale caa matematyka - czy moe mie co wsplnego z chaosem? Matematyka kojarzy si z logik i (niemal idealnym) adem. Jak mona to pogodzi z przypadkiem i nieprzewidywalnoci? Zjawiskami przypadkowymi zajmuj si co prawda rachunek prawdopodobiestwa i statystyka matematyczna, to jednak co troch innego. w dziedzinach tych opracowuje si (midzy innymi) metody badajce, czy dane zdarzenie ma szans zaj, czy te nie. Chaos kojarzy si raczej z nieprzewidywalnymi zjawiskami fizycznymi: chaotyczne s ksztaty chmur, dymu z komina (szczeglnie w czasie wiatru), ksztat powierzchni morza, zwaszcza w czasie sztormu, strumienia wody wypywajcej z kranu. Trudno opracowywa dugoterminowe prognozy pogody, nieatwo przewidzie notowania giedowe, procesy gospodarcze, biologiczne. Kady sam moe wskaza wiele zjawisk, ktre uznaje za chaotyczne. Jak opisa te ulotne sytuacje? Byy one tak powszednie i tak skomplikowane, e przez wiele stuleci nawet nie zauwaano problemu. Pniej wydawao si, i takich spraw nie da si matematycznie opisa. Ale pojawili si ludzie, ktrzy si uparli, eby bada zjawiska chaotyczne. Byli wrd nich Edward Lorenz i Mitchell Feigenbaum - niematematycy - oraz Benoit Mandelbrot. Dokonania ich oraz wielu innych przyczyniy si do tego, e pojcie chaosu na trwae weszo do matematyki. Przy okazji okazao si, e chaos pojawia si w sytuacjach, gdy - wydawaoby si - czego jak czego, ale chaosu nie powinnimy si spodziewa, na przykad przy iteracjach odwzorowania f(x)=kx(1-x). Oprcz tego z chaosem wi si zjawiska fizyczne. No wanie! Matematyka suy przecie take do opisu zjawisk fizycznych. Pod koniec lat siedemdziesitych nastpia istna eksplozja prac i konferencji zwizanych z iteracjami, chaosem i zagadnieniami pokrewnymi. Do szybko odnaleziono wynik Szarkowskiego. Wkrtce pojawiy si inne, krtsze dowody twierdzenia o tym niestandardowym porzdku (take oparte przede wszystkim na wasnoci Darboux); autorami najczciej chyba dzi przytaczanego dowodu jest czwrka matematykw: Louis Block, John Guckenheimer, Lai-Sang Young i Polak Micha Misiurewicz; ich dowd pochodzi z roku 1979.

Naley koniecznie zauway, e wynik Szarkowskiego jest w sposb bezdyskusyjny "jednowymiarowy". Najlepiej przytoczy tu przykad: rozwamy na paszczynie obrt o kt 120 Punkt, wok ktrego obracamy paszczyzn , . jest punktem staym; wszystkie pozostae s okresowe o okresie 3. Istotnie, kady punkt po trzykrotnym wykonaniu obrotu powrci na swoje miejsce. Tak wic na paszczynie analogicznego porzdku wprowadzi nie mona. Kto mgby spyta: moe jednak da si to zrobi, tylko trjka nie bdzie na pocztku? Ale na to pytanie odpowiedzie bardzo atwo: dla dowolnej liczby n mona skonstruowa takie przeksztacenie paszczyzny, aeby miao tylko punkty o okresie podstawowym n oraz jeden punkt stay. Wystarczy wykona obrt o odpowiedni kt. Istniej, co prawda, prace, prbujce konstruowa podobne porzdki wedug przyblionych mechanizmw w sytuacjach wyej wymiarowych. Twierdzenia te nie s jednak tak adne, tak przejrzyste; niektre robi wraenie prby "podpicia si" na si do klasycznego ju, synnego twierdzenia. w pewnym sensie Szarkowski mia pecha. Jego wynik dugo pozostawa nie zauwaony, a pewn jego cz udowodniono pniej raz jeszcze - i t inn prac dzi czsto si cytuje, ona wanie jest uwaana za podstawow. Ale z drugiej strony Szarkowski mia szczcie. Co prawda po dugim oczekiwaniu, ale jednak jego rezultat sta si synny, podrcznikowy, i na caym wiecie wie si go dzi z jego imieniem. Od dawna mwi si "twierdzenie Szarkowskiego", a nie zdarza si to zbyt czsto, gdy dotyczy rezultatw yjcych matematykw. Czciej cytuje si autora, twierdzenia si jednak nie nazywa. Dziki odnalezieniu oryginalnego porzdku w zbiorze liczb naturalnych Szarkowski sta si sawny. Bo te jego rezultat w peni na uznanie zasuguje.

Kapral Szarkowski melduje druyn ustawion wedug wzrostu: 115, 191, 130, 180, 168, 152, 189 cm

A TO JU JEST ZOLIWO, czyli staa Feigenbauma Zacznijmy od anegdoty. Kilka lat temu pewien wybitny fizyk wygasza popularnonaukow prelekcj o strukturze Wszechwiata. Podczas wykadu przytoczy sowa Alberta Einsteina: "Bg jest pomysowy, ale nie zoliwy" (Raffiniert ist der Herrgott, aber boshaft ist er nicht). Chcc lepiej zinterpretowa to powiedzenie, uy midzy innymi pewnego porwnania matematycznego. Ot wyobramy sobie, e zaproponowano nam oryginaln gr: kto wymyla liczb rzeczywist, a my j mamy odgadn, przy czym wolno nam prbowa wielokrotnie. Zadanie wydaje si beznadziejne, zwaszcza jeeli w kto chce, by zagadka bya ciekawa, skutkiem czego liczb do odgadnicia nie jest nic "oklepanego", jak 0, 1 czy , lecz co oryginalnego - liczba przestpna, czyli taka (jak pamitamy), ktrej nie da si uzyska jako nawet pierwiastka adnego wielomianu o wspczynnikach cakowitych. Liczb takich jest bardzo duo, w pewnym sensie wicej ni tych pozostaych - algebraicznych (o porwnywaniu "wielkoci" zbiorw nieskoczonych bdziemy mwi w rozdziale trzynastym). Ale takie znane, synne liczby przestpne s tylko dwie, a mianowicie e i . Autor zagadki nie chce by zoliwy, dlatego daje nam szans na rozwizanie. Zatem szukan liczb bdzie albo , albo e. i prbujemy: czy to jest ? Jeli tak, to zgadlimy, a jeli nie, to pytamy o e. i to wszystko. Na podobnej zasadzie zbudowany jest Wszechwiat - bardzo oryginalnie, niestandardowo; mona powiedzie, e Stwrca wykaza si niesychan pomysowoci. Ale nie by zoliwy: Wszechwiat zosta zbudowany tak, by czowiek mg t budow rozszyfrowa. Oczywicie, znanych liczb przestpnych jest wicej: 2e, 3e, 2 ,3 ... S one jednak skonstruowane na bazie

dwch synnych wymienionych liczb. Wiadomo oczywicie i o innych, na przykad , ale ten fakt nie jest powszechnie znany (nawet nie wszyscy matematycy o tym wiedz). Czasem zreszt ciko wyrokowa "na oko"; e e + e, e , e , do dzi nie wiadomo, czy s przestpne, co wicej, nie wiadomo nawet, czy s o liczbach wymierne! a z kolei liczba jest przestpna.

Podczas wykadu, o ktrym mowa, profesor opowiedzia o tym porwnaniu i stwierdzi, e tu pomysowo polega . na wymyleniu liczby przestpnej, brak zoliwoci za na tym, e takie synne liczby s tylko dwie: e i Wwczas odezwa si na sali inny fizyk, mwic: - A jest jeszcze przecie staa Feigenbauma! Na to wykadowca: - A, to ju jest zoliwo. Dla osb, ktre nigdy nie syszay o staej Feigenbauma, taka historia zabrzmi intrygujco. Czym jest liczba, ktrej znaczenie porwnuje si z rol, jak odgrywaj e oraz ? Na pocztku lat siedemdziesitych XX wieku o staej Feigenbauma nikt nie sysza! Matematyka, podobnie jak inne dziedziny, wci si rozwija (cho niektrym si wydaje, e to ju niemoliwe). Czy moemy mie pewno, e znamy ju najwaniejsze stae matematyczne? Co prawda liczba towarzyszy naszej cywilizacji od kilku tysicy lat, ale jej natur zaczlimy poznawa stosunkowo niedawno, mniej wicej wtedy, gdy pojawia si w matematyce liczba e, a od tego czasu mino lat niespena czterysta. Czy mamy prawo przypuszcza, e ju nic nowego, zaskakujcego nas nie spotka? To, e przez kilkaset lat utrwali si pewien pogld na matematyk, nie znaczy, i zawsze tak bdzie. Spojrzenie staroytnych Grekw na matematyk obowizywao przez prawie dwa tysice lat, gdy w wieku XVII pojawi si rachunek rniczkowy, ktry cakowicie zmieni pojmowanie tej nauki. Dzi nie potrafimy sobie wyobrazi matematyki bez metod rniczkowych. z kolei wspczesny matematyk (i nie tylko matematyk) nie moe si obej bez zbiorw i jzyka ich teorii (czyli teorii mnogoci), cho dziedzina ta powstaa mniej wicej sto lat temu. w zacytowanym przykadzie o nietypowych liczbach istotn rol gra czas, w ktrym dokonano porwnania. Moe si okaza, e za kolejne sto lat pojmowanie matematyki bdzie inne ni dzi. Rozmaite fundamentalne prawa i stae s odkrywane dopiero wtedy, gdy nauka osiga pewien stopie rozwoju. Kto wie, ilu wanych rzeczy nie jestemy w stanie dzi nawet przewidzie? Pan Bg nie jest zoliwy, ale pomysowoci nie mona mu odmwi... Dopiero odpowiednia wiedza matematyczna pozwolia na dotarcie do staej Feigenbauma. Jej odkrycie byo swego rodzaju sensacj w wiecie matematycznym. Sprawa ma znw cisy zwizek z iteracjami. Pamitamy, e punkty stae i punkty okresowe funkcji s z wielu powodw interesujce. Nietrudno zauway, e do atwo mona skonstruowa funkcj cig, okrelon na przedziale, tak, by miaa ona dokadnie tyle, ile chcemy, punktw staych. Wystarczy, i wiemy, e graficznie punkt stay to po prostu punkt przecicia wykresu funkcji z prost o rwnaniu y=x.

Gdy jednak interesuj nas punkty o pewnym konkretnym okresie, sytuacja jest troch inna. Na przykad - jeeli punktw o okresie zasadniczym 2 jest skoczenie wiele, to ich liczba jest parzysta. atwo to uzasadni. Rozwamy dowolny taki punkt, oznaczmy go przez x1; po pierwszej jego iteracji otrzymamy x2, rny od x1 (f(x1) = x2), a po drugiej wanie x1. Ale po ponownym przeksztaceniu znw wrcimy do x2, co oznacza, e x2 te jest punktem okresowym! Rozumowanie mona przeprowadzi dla innych liczb naturalnych, stosujc t sam metod. Na "szlaku wdrwki" punktu o okresie zasadniczym n ley zawsze n rnych punktw i wszystkie one s okresowe. Jeli zatem liczba punktw o danym okresie jest skoczona, to w przypadku okresu rwnego 2 liczba tych punktw jest podzielna przez 2, w przypadku okresu rwnego 6 - podzielna przez 6 i tak dalej. Obiektem naszych rozwaa bdzie wspomniana ju funkcja kwadratowa, dana wzorem f(x) = kx(1-x). To zadziwiajce, jak "niewinna" i szkolna funkcja znalaza si w centrum zainteresowania wspczesnej matematyki. Doczekaa si nawet swojej nazwy; w literaturze spotykamy okrelenie odwzorowanie logistyczne albo funkcja

logistyczna. Zbadamy j w zalenoci od parametru k, przy czym bd nas interesoway jedynie punkty okresowe z przedziau [0,1]. Dobr taki nie jest przypadkowy; wystarczy zauway, e dla k dodatnich wszystkie badane funkcje wygldaj w tym przedziale bardzo podobnie. Maj dwa miejsca zerowe: 0 oraz 1, w przedziale [0, 1/2] rosn, w 1/2 osigaj maksimum, po czym w przedziale [1/2 , 1] malej. Jedyna rnica polega na tym, e im wiksze k, tym wiksza jest warto maksimum. Wydawaoby si, e ewentualne "machinacje" z tak podobnymi do siebie funkcjami nie powinny dawa rnych efektw. Co prawda, niewielkie zmiany wspczynnika mog mie jakie znaczenie w zastosowaniach praktycznych, lecz c jest ciekawego w takiej zabawie dla matematyka? a jednak... Najpierw zbadajmy liczb punktw staych. To bardzo proste, wystarczy rozwiza rwnanie kx(1-x) = x w zalenoci od parametru k. Dla k istnieje tylko jeden taki punkt - jest nim zawsze 0 (interesuj nas jedynie wartoci x z przedziau [0,1]), dla k > 1 pojawia si drugi taki punkt, rwny k - (1/k) ; im wiksze k, tym bardziej drugi punkt stay zblia si do jedynki.

Szukanie punktw o okresie 2 jest troch trudniejsze; wymaga przeprowadzenia pewnego, cho wcale nie bardzo skomplikowanego, rachunku. Wynik jest taki, e dla punktw takich nie ma, dla k > 3 za s. Przypomnijmy, e istnienie punktw okresowych jest ze sob piknie zwizane twierdzeniem Szarkowskiego. Gdy parametr k jest liczb dodatni nie wiksz ni 4, to badana funkcja kwadratowa przeksztaca przedzia [0,1] w ten sam przedzia. Mona wic skorzysta z twierdzenia Szarkowskiego; wynika ze midzy innymi, e jeli funkcja nie ma punktu o okresie podstawowym 2, to moe mie jedynie punkty stae, punkty o innym okresie nie wchodz w rachub. Oznacza to, e dla k z przedziau (0,3] jedynymi punktami okresowymi odpowiedniej funkcji kwadratowej s punkty stae, przy czym dla k (0,1] istnieje jeden taki punkt (rwny zero), a dla k (1,3] dwa w tym zero. Wspominalimy ju, e gdy , to mamy trzy rodzaje punktw okresowych: o okresach 2, 4 oraz punkty stae. Dokadnie: s dwa punkty stae, dwa o okresie 2 i cztery o okresie 4 - czyli po prostu s tu dwie trajektorie okresowe: jedna z okresem 2 i jedna z okresem 4. Gdy k naley do przedziau (3; 3 1/2 ), punktw o okresie 4 nie ma, czyli (znowu na mocy twierdzenia Szarkowskiego) istniej tu tylko punkty stae i o okresie 2. Przeanalizujmy t sytuacj graficznie. Wykres funkcji f(x)=kx(1-x) na przedziale [0,1] jest ukiem paraboli o kocach w punktach na osi OX o odcitych 0 i 1. Gdy zwikszamy k, uk paraboli wydua si do gry. Pocztkowo jedynym punktem wsplnym uku z prost o rwnaniu y = x jest pocztek ukadu wsprzdnych; gdy jednak k stanie si wiksze od 1, pojawi si drugi wsplny punkt, ktry w miar zwikszania k bdzie wdrowa coraz wyej.

Zmiany te odbywaj si w sposb pynny. Nie zaskakuje wic to, e funkcja, ktra wartoci k przypisuje jedyny dodatni punkt stay, jest funkcj cig (okrelon dla k > 1). Zreszt, podalimy ju przepis: wartoci w punkcie k jest (k-1)/k . Wykres tej funkcji przedstawiono na rysunku.

Sprbujmy ten rysunek uzupeni. Ot badamy nie tylko punkty stae, ale wszystkie punkty okresowe. Zaznaczmy dla danego ustalonego k wszystkie punkty okresowe, pojawiajce si dla funkcji f(x)=kx(1-x). Dla k > 3 bd trzy takie punkty, bo dojd wtedy dwa punkty o okresie 2. Gdy k przekroczy liczb 3 1/2, to pojawi si cztery kolejne wartoci - czyli punkty o okresie 4.

Oczywicie to, co teraz przedstawia rysunek, nie jest wykresem zwykej funkcji o wartociach rzeczywistych. Liczbie k odpowiada wicej liczb. Na marginesie - tak opisane przyporzdkowanie mona traktowa jako funkcj, ale nie przypisujc liczbie k zalenej od niej innej (jedynej) liczby, lecz pewien zbir liczbowy; rysowanie wykresu takiej funkcji nie jest wdzicznym zajciem. Porzumy wic ten wtek i wrmy do rysunku. Do wyranie wida, co si dzieje - gdy mamy jeden punkt stay, to wraz ze wzrostem k zmienia on swoje pooenie, a nagle nastpuje tajemnicze BUM! lub co w tym rodzaju i pojawiaj si dwa nowe punkty. Gdy ju one s (a my dalej zwikszamy k), to i one zmieniaj swoj pozycj w sposb cigy (w zalenoci od k), do momentu gdy nagle pojawi si cztery kolejne punkty okresowe (te o okresie 4). Wiele zjawisk w matematyce moe sprawia wraenie tajemniczych, niezrozumiaych, podobnych do czarnoksiskich sztuczek. Czsto dzieje si tak z powodu braku zrozumienia istoty zagadnienia. Gdy wiadomo "gdzie siedzi diabe", sprawa moe si wyda miesznie prosta. Podobnie jest i w tym wypadku. Przygldajc si spokojnie odpowiednim definicjom i wykorzystujc elementarne wasnoci, przekonujemy si, e pewne sprawy musz mie taki a nie inny przebieg. Jak szuka punktw o okresie 2? S to punkty stae zoenia funkcji f samej z sob, czyli funkcji ff. Wykres takiej funkcji (w zalenoci od parametru k) jestemy w stanie - cho moe nie cakiem dokadnie - naszkicowa. Wystarczy w tym celu przypomnie sobie, e zoenie dwch funkcji rosncych jest funkcj rosnc, funkcji rosncej i malejcej malejc... Rysujemy wic wykres odwzorowania ff (zalenego od k) i, jak poprzednio, zwikszamy parametr k, patrzc, co si dzieje. Dla maych k mamy jeden punkt wsplny wykresu z prost y = x; jest to dobrze nam ju znany punkt stay funkcji f, ktry musi oczywicie by take punktem staym funkcji ff. Obserwujemy, jak podnosi si badany wykres, i nie bdzie dla nas zaskoczeniem, e dla pewnego k nagle powstan dwa nowe punkty przecicia, razem wic bd trzy. Te punkty to oczywicie punkty o okresie 2, gdy punkt stay f by tylko jeden (dalej zreszt zaznaczony). Pocztkowo te dwa punkty bd bardzo blisko punktu staego, ale w miar wzrostu k oddal si. Zatem nage pojawienie si dwch punktw okresowych nie jest niczym nadzwyczajnym. Podobnie "zobaczymy" wykreowanie punktw o okresie 4 (powstan one z punktw o okresie 2, punkt stay ju teraz niczego nie wygeneruje), ale do tego celu naley analizowa rysunek czterokrotnego zoenia funkcji f, co jest mniej przejrzyste. Gdy ju to wszystko wiemy, nie bdzie dla nas zaskoczeniem, e przy wzrocie k po pewnym czasie pojawi si punkty o okresie 8. Potem bd te o okresie 16, 32... Okazuje si, e owo "podwajanie okresu" nastpuje w coraz to mniejszych odstpach. Koczy si gdzie w okolicy liczby 3,58. Jaki to wszystko ma zwizek ze sta Feigenbauma. Jak zauwaylimy, przy zmianie parametru k w pewnych momentach nastpuje zmiana charakteru istniejcych punktw okresowych. Jest to pewnego rodzaju zaburzenie opisywanego ukadu (matematycy czsto mwi: bifurkacja). Nowo powstay ukad znowu przez pewien czas zachowuje si regularnie, do momentu kolejnego zaburzenia. i tak dalej. Dla pewnych nastpuje zjawisko "podwajania okresu", czyli pojawienia si punktw o nowych okresach. Oznacza to, e w ten sposb moemy opisa jak najbardziej naturalnie skonstruowany cig. Jego pierwszy wyraz (oznaczmy go k1) to ta warto k, dla ktrej po raz ostatni wystpuje jedynie punkt stay, a potem wci s ju take punkty o okresie 2. Wyraz k2 to ten, w ktrym pojawi si punkty o okresie 4. Wyraz k3... Taki cig jest cigiem rosncym.

Nas bd jednak interesowa nie tylko wyrazy tego cigu. Mona zada pytanie, jak dugo trzeba czeka na kolejne zaburzenie. Innymi sowy, jaka jest dugo odcinka pomidzy kolejnymi punktami bifurkacji? Nie jest to pytanie trudne; jeeli przez kn oznaczalimy owe punkty zaburze, to dugo odcinka wynosi kn+1 - kn. Nie dziwi fakt, e dugoci tych odcinkw si zmniejszaj. To wanie zjawisko bada w 1975 roku Mitchell Feigenbaum. Feigenbaum jest fizykiem i na pocztku lat siedemdziesitych rozpocz prac w synnym orodku w Los Alamos (w tym samym, w ktrym pracowa Ulam). Wielu z jego znajomych twierdzi, e Feigenbaum by postaci do ekscentryczn. Podobno eksperymentowa z "wyduon dob". Nie chcia naturalnie zmieci 30. godzin w 24., ale eksperymentowa nad 26--godzinnym cyklem dobowym. Nikt nie mia pojcia (podobno nawet on sam), czym dokadnie si zajmuje. w 1975 roku wzi udzia w pewnej konferencji, gdzie mia okazj usysze Stephena Smale'a mwicego o ukadach dynamicznych i odwzorowaniu logistycznym. Podobnymi zagadnieniami Feigenbaum interesowa si ju wczeniej, ale zrezygnowa z bada nad t tematyk. Powrci do niej jednak, gdy dowiedzia si, e na pocztku lat siedemdziesitych kilka osb niezalenie zauwayo, i zachowanie si tak elementarnej funkcji jak kwadratowa pod wpywem iteracji nie jest wcale proste. w szczeglnoci, tajemnicze byo dziwne zachowanie si funkcji po zakoczeniu stadium "podwajania okresw". Analizujc kolejne punkty, w ktrych okresy si podwajay, Feigenbaum zacz si zastanawia nad sposobem zmian dugoci odcinkw czcych miejsca kolejnych zaburze. Analizowa on po prostu iloraz

Jest to iloraz dwch liczb: w liczniku mamy odlego pewnego punktu bifurkacji od punktu poprzedniego, w mianowniku odlego tego punktu od punktu nastpnego. Feigenbaum zrobi rzecz bardzo prost: oblicza kolejne ilorazy. Kilka wiekw temu byoby to zajcie niezwykle czasochonne (podobnie jak "rczne" szukanie kolejnych przyblie liczby ), ale w latach siedemdziesitych ju uywano kalkulatorw. z drugiej strony - nie byo wtedy moliwoci szybkiego zbadania opisanego zjawiska za pomoc odpowiednio oprogramowanego komputera. Komputery ju istniay, ale ich uycie byo raczej kopotliwe i wizao si z czasochonnymi przygotowaniami, a take niebagatelnymi kosztami, wic wykorzystywano je gwnie do wanych i skomplikowanych oblicze. Przy badaniu kolejnych ilorazw okazao si, e coraz bardziej zbliaj si one do pewnej liczby. Dokadnie, jej rozwinicie dziesitne zaczynao si od 4,6692. Nie byo w tym nic zaskakujcego - przecie wiele rozmaitych n cigw ma granice. Na przykad cig liczb (1+ 1/n ) ma granic, rwn w przyblieniu 2,7182..., czyli po prostu e. Wasnoci badanego cigu sugeroway, e i on moe by zbieny. Feigenbaum nie obliczy granicy (nie bardzo zreszt wiadomo byo, jak to zrobi), lecz znalaz jej w miar dokadne przyblienia. i nie ma w tym jeszcze adnej sensacji. Ale... Feigenbaum powtrzy swoje dowiadczenie dla innej funkcji. Wiadomo byo, e w przypadku wietnie znanej funkcji f(x) = k sinx, badanej na przedziale [0, ], rwnie przy wzrocie k nastpuj w odpowiednich miejscach (cho, oczywicie, innych ni dla funkcji kwadratowej) zaburzenia zwizane z pojawianiem si nowych punktw okresowych. Feigenbaum zacz wic bada analogiczne ilorazy - i tu wanie si zaczo! Okazao si, e w przypadku funkcji sinus iloraz rnic midzy kolejnymi punktami bifurkacji zmierza do tej samej liczby, co w przypadku funkcji kwadratowej. Feigenbaum nie udowodni tego faktu; tak jak poprzednio bada przy uyciu kalkulatora kolejne przyblienia. Doszed do kilkunastu cyfr po przecinku i obie liczby zgadzay si na kadym badanym miejscu. Wydawao si to szokujce, tym bardziej e nie widziano adnego powodu, dla ktrego te liczby, otrzymane w efekcie badania rnych (i to w sposb istotny, w szczeglnoci sinus nie jest wielomianem) funkcji miayby by takie same. Co w tej sytuacji naleao zrobi? Nietrudno o odpowied; sprbowano znale podobiestwa midzy dwiema przebadanymi funkcjami i analizowa nowe, o tych samych wasnociach. Wsplne cechy atwo byo dostrzec: okrelone na przedziale domknitym o pocztku 0, w punkcie 0 przyjmuj warto 0, nastpnie rosn, w pewnym punkcie przedziau osigaj maksimum, po czym malej, by na kocu znowu osign warto 0. Po zbadaniu kolejnych takich funkcji okazao si, e w przypadku kadej z nich granica najprawdopodobniej wyniesie wanie 4,669201609... Nie da si ukry, e wyglda to dziwnie. Gdy jednak zastanowimy si nad tym gbiej, nieuchronnie dojdziemy do wniosku, e nie wiemy, dlaczego granica jest dla rnych funkcji taka sama, przede wszystkim dlatego, e nie definiujemy jako iloraz obwodu okrgu i jego rednicy. Nie rozumiemy zachodzcego tu zjawiska. Liczb zaskakuje nas wcale, e obwd jest proporcjonalny do promienia. Ale czemu nas to nie dziwi? Bo to mamy we krwi, z tym "rolimy". Gdyby nasza intuicja matematyczna bya lepsza, a wiedza peniejsza, moe fakt wsplnej

granicy cigu, otrzymanego w wyniku tego samego procesu dla rnych funkcji, wcale by nas nie zaskoczy. Czy staa Feigenbauma ma jakkolwiek interpretacj podobn do tej, jak ma lub e? Sposb jej uzyskania by do zawiy i raczej przypadkowy. Pewnej prby mona dokona, przygldajc si wykresowi bifurkacji dla odwzorowania logistycznego. Ian Stewart - jeden z najlepszych popularyzatorw matematyki i znakomity specjalista w sprawach, o ktrych wanie mowa - nazwa ten wykres drzewem figowym (tak si tumaczy nazwisko Feigenbaum). Liczba Feigenbauma (oznaczana czasem liter ) jest czynnikiem skalujcym drzewa figowego, czyli - mwic bardziej zrozumiale - opisuje stosunki dugoci gazi (dokadnie stosunki ich rzutw poziomych). Mona powiedzie (nieprecyzyjnie i nieformalnie), e sposb otrzymywania rozdwojenia zmienia si z kadym podwojeniem o czynnik . Feigenbaum nie przeprowadzi formalnego matematycznego dowodu. Jednake publikujc swoje rezultaty, poda przyczyny, ktre - jego zdaniem - prowadziy do tak pozornie zaskakujcych wynikw. Okazao si, e rzecz polega na tym, i owa granica zaley wanie od odpowiedniego zachowania si funkcji. Gdy jest ona typu "rosnco-malejcego", a dodatkowo odpowiednio "gadka", to po dokadnym przeanalizowaniu jej struktury mona si spodziewa, e szukana granica nie zaley od tego, jak funkcj wemiemy. Praca Feigenbauma ukazaa si drukiem w 1978 roku, w czasopimie... fizycznym. Peny, formalny matematyczny dowd podali w 1980 roku Pierre Collet, Jean-Pierre Eckmann i Oscard Lanford III. Ich prac wydrukowano w 1980 roku w pimie publikujcym prace dotyczce fizyki matematycznej. Owa granica nazywana jest dzi sta Feigenbauma. Kto mgby powiedzie: "No dobrze, jest taka granica, ale w sumie co z tego? Granica jak granica, moe to i oryginalne, ale czy jest to czym wicej ni ciekawostk? w przypadku wiadomo, o co chodzi, ale tu?" Pierwszy kontrargument na takie stwierdzenie jest bardzo prosty - wystarczy poda przykad liczby e. Kto mgby n na pierwszy rzut oka stwierdzi, e granica pozornie prostego cigu (1 + 1/n ) jest liczb przestpn (no bo niby dlaczego nie jest to po prostu 1) i ma tak liczne zastosowania? Ale to nie wszystko. Fakt zbienoci cigu ilorazw odlegoci midzy punktami bifurkacji do tej samej granicy - niezalenie od doboru funkcji - z wielu wzgldw jest bardzo znaczcy. Jak ju wiemy, w miar zwikszania k punkty bifurkacji pojawiaj si w coraz mniejszych odstpach i d do liczby w przyblieniu rwnej 3,58. Naturalne jest pytanie: co si dzieje dla k, gdzie owe porzdne "podwajania" si kocz? i to jest niesychanie wane: pojawia si tam chaos, ruch staje si chaotyczny. Dobrze znane s w wiecie matematycznym rysunki pokazujce zmiany w zalenoci od k. Nie bdziemy precyzowa, o co dokadnie chodzi, ale z przedstawionego niej rysunku (odpowiednich efektw iteracji funkcji kwadratowej) wida wyranie, e cokolwiek by to nie byo, po regularnych zmianach zaczyna si dzia co dziwnego. a zjawiska chaotyczne, jak ju wspominalimy, intryguj uczonych. Dlatego te, midzy innymi, ta tematyka okazaa si wana, za badania nad ni szybko stay si tak popularne.

Jak wida, wiele rzeczy jest niezwykle zagadkowych. z jednej strony iteracje prostych funkcji prowadz do chaosu. z drugiej natomiast - tam, gdzie pojawia si chaos, mamy zaskakujco porzdn zbieno do tej samej staej. Jak na razie staa Feigenbauma raczej nie dorwnuje znaczeniem i rol w matematyce liczbom e i . Kto jednak moe przewidzie, do czego dojd matematycy w cigu najbliszych lub troch dalszych lat? Zaczlimy od anegdoty, anegdot te rozdzia zakoczmy. Ongi wybitny matematyk, znakomity specjalista w teorii chaosu, podczas wykadu mwi o staej Feigenbauma. z sali pado pytanie, czy ta staa jest liczb przestpn, czy nie. Wykadowca odpowiedzia: - Nie wiem. Tego chyba nikt jeszcze nie wie. Pytaem kiedy o to Feigenbauma, ale on te nie wiedzia. a powinien wiedzie - w kocu to jego staa! i istotnie. Do dzi nie wiadomo, czy staa Feigenbauma jest liczb przestpn, ponadto nie wida adnej metody, za ktrej pomoc ewentualnie mona prbowa rozstrzygn ten problem. Podobnie byo z oraz z e. Ze wzgldu na posiadane informacje zwizane z "wielkoci" zbiorw nieskoczonych, a take na dotychczasowe dowiadczenia, mona si spodziewa, e s due szanse na to, i liczba Feigenbauma jest przestpna. Zetknlimy si jednak tu z niejedn niespodziank. Dlaczego matematyka nie miaaby nam sprawi kolejnego figla i liczba Feigenbauma 4,669201609... nie miaaby si okaza wymierna?

i znw do finau zakwalifikowano wedug skali Feigenbauma.

POSZUKIWANIE MAKSYMALNEGO, czyli lemat Kuratowskiego-Zorna Opowie o niezwykym uporzdkowaniu liczb naturalnych (w rozdziale dziesitym) rozpoczlimy od okrelenia porzdku. Rozpatrywane tam porzdki, cho wydaway si jak najbardziej naturalne, nie s jednak jedynymi, ktre badaj matematycy. Definiujc porzdek, wprowadzilimy pewne warunki. Zrezygnujmy z jednego z nich; dokadnie - nie wymagajmy, by dowolne rne porzdkowane" obiekty mona byo ze sob porwnywa. Inaczej: wcale nie jest powiedziane, e albo a jest "mniejsze" od b (wzgldnie a poprzedza b), albo b jest "mniejsze" od a (b poprzedza a). Elementy a oraz b mog po prostu nie mie ze sob adnego zwizku. Czy po takiej zmianie usprawiedliwione jest nazywanie porzdkiem badanego porwnywania elementw? Okazuje si, e tak, o czym przekonuje wiele przykadw. Doskonale wiemy, jak wyglda mapa Polski - ograniczmy nasze zainteresowanie tylko do sieci wodnej Wisy, czyli do Wisy i jej dopyww. Naturalna wydaje si umowa, e punkt a poprzedza punkt b, jeli z punktu a mona dopyn do b "z prdem", to znaczy bez uycia wiose, motorwki itp. Pozostae warunki z definicji porzdku s tu spenione, ale bez trudu znajdziemy elementy nieporwnywalne - na przykad jeden punkt na Dunajcu, drugi za na Pisie. Bardzo wany przykad dotyczy zbioru liczb naturalnych. Moemy w nim wprowadzi porzdek za pomoc podzielnoci liczb. Przypomnijmy: liczba a dzieli liczb b, gdy istnieje taka liczba , e b = a. Umawiamy si, e a poprzedza b (albo a jest mniejsze od b), gdy a dzieli b. Tak wic 2 poprzedza 4, 4 poprzedza 8, z kolei 8 poprzedza 16. Podobnie 3 poprzedza 6, oraz 6 poprzedza 12... a jak si ma 4 do 6? Jest to typowy przykad elementw nieporwnywalnych. Przy takim uporzdkowaniu ani 4 nie poprzedza 6, ani 6 nie poprzedza 4 - liczby te s wzgldnie pierwsze i w tej relacji nie daj si porwna. A oto jeszcze inny przykad, rwnie wany, tym razem dotyczcy zbiorw. w kadej rodzinie zbiorw mona w naturalny sposb wprowadzi porzdek, wykorzystujc pojcie zawierania si zbiorw. Powiemy, e zbir A jest "mniejszy" od zbioru B, gdy A zawiera si w B. Rozwamy zbir trjelementowy (elementami mog by zupenie dowolne obiekty, nawet bardzo abstrakcyjne) i jego podzbiory. atwo policzy, e tych podzbiorw jest 8. Wrd nich s oczywicie zbir wyjciowy i zbir pusty, ktry zawiera si w dowolnym zbiorze. Ponadto s tam trzy podzbiory jednoelementowe i trzy podzbiory dwuelementowe. Wyobramy sobie, e nasze trzy elementy to jabko, gruszka i liwka. Zbadajmy teraz wprowadzony porzdek w zbiorze wszystkich podzbiorw tego zbioru. Nietrudno zauway, e s tu obiekty nieporwnywalne. Znajdziemy dwa zbiory takie, e aden z nich nie zawiera si w drugim, na przykad - zbir jednoelementowy, ktrego jedynym elementem jest jabko, i zbir, ktrego jedynym elementem jest liwka. adne zreszt dwa rne podzbiory jednoelementowe nie dadz si porwna, podobnie jak podzbiory dwuelementowe. Istniej jednak zbiory porwnywalne, choby zbir pusty i jakikolwiek inny zbir. Czsto wielu obiektw nie mona porwna w rozsdny sposb. Gdy mwimy o wynikach sportowcw,

sensowne wydaje si okrelenie, e lepszy by ten zawodnik, ktry uzyska lepszy wynik. Ale jak powiza ze sob rezultaty lekkoatlety w biegu na sto metrw i narciarza w slalomie gigancie? Skoro rozwaane s rne porzdki, to nie mog one by nazywane tak samo. Ten, w ktrym dowolne dwa elementy s porwnywalne, nazywa si porzdkiem liniowym (albo czasem - zupenym). Nazwa bierze si std, e elementy zbioru w ten sposb uporzdkowanego mona ustawi w szeregu, w linii. Gdy dopuszczamy moliwo istnienia elementw nieporwnywalnych, to mwimy o porzdku czciowym. Terminologia zreszt nie jest jednolita, czasem rni autorzy uywaj rnych nazw. Za twrc caej teorii zbiorw uporzdkowanych naley chyba uzna Richarda Dedekinda, cho definicje porzdkw podawali (niezalenie od siebie) rozmaici matematycy, midzy innymi Georg Cantor i Felix Hausdorff. Dziao si to na przeomie XIX i XX wieku. Bliszy intuicji jest porzdek liniowy, ktry najczciej kojarzy si z uporzdkowaniem zbioru liczb rzeczywistych. Jednak w praktyce matematycznej rne sytuacje prowadz w naturalny sposb do porzdkw czciowych. Oprcz tych ju wspomnianych, wietnego modelu dostarcza prba uporzdkowania punktw na paszczynie. Kady punkt jest opisany przez par wsprzdnych. Naturalne wydaje si przyjcie umowy, e punkt (x1, y1) poprzedza punkt (x2, y2), gdy x1 x2 i y1 y2. Bdzie to, oczywicie, porzdek, ale tylko czciowy. Na przykad pary (3,1) i (1,3) s nieporwnywalne.

w matematyce, po trafnym wprowadzeniu definicji, zazwyczaj moemy okreli kolejne pojcia, ktre czsto okazuj si wane i przydatne. Tak jest i w przypadku porzdkw. w szczeglnoci mwimy o elementach najwikszych, najmniejszych, maksymalnych i minimalnych. Definicja elementu najwikszego w danym zbiorze jest zgodna z intuicj: element najwikszy to element wikszy od wszystkich innych elementw tego zbioru. Sowo "wszystkich" jest tu bardzo wane, oznacza bowiem w szczeglnoci, e element najwikszy jest porwnywalny ze wszystkimi innymi - co, jak wiemy, oglnie w przypadku porzdku czciowego zachodzi nie musi. w podobny sposb definiujemy element najmniejszy. Oczywicie, zarwno element najwikszy, jak i najmniejszy wcale nie musz w badanym zbiorze (z zadanym porzdkiem) istnie. Na przykad nie ma ich w standardowo uporzdkowanym zbiorze liczb rzeczywistych. w zbiorze liczb naturalnych, uporzdkowanym "klasycznie", istnieje element najmniejszy - jest nim 0 - ale elementu najwikszego nie ma. w zbiorze liczb naturalnych dodatnich, uporzdkowanym metod Szarkowskiego, istnieje zarwno element najmniejszy (jest nim liczba 3), jak i najwikszy (liczba 1). W zbiorach uporzdkowanych czciowo s moliwe znacznie bardziej skomplikowane sytuacje ni w zbiorach uporzdkowanych liniowo. Tu nabieraj wielkiej wagi pojcia elementu maksymalnego i elementu minimalnego. Element minimalny to taki, e "nie ma nic mniejszego od niego". Taki, ktry jest w naszym porzdku "na pocztku". Rnica midzy nim a elementem najmniejszym polega na tym, e element minimalny wcale nie musi by porwnywalny ze wszystkimi innymi. Element maksymalny definiujemy na tej samej zasadzie. Oczywicie, element najwikszy jest jednoczenie maksymalnym - ale nie odwrotnie. Powrmy do przykadu z Wis. Czy wystpuj tu elementy minimalne? Nie jest to zadanie trudne; atwo dostrzec, e tak, i jest ich wiele - s to wszystkie rda, zarwno Wisy, jak i jej dopyww. a jak z elementami maksymalnymi? Nasuwa si przypuszczenie, e istnieje tylko jeden, ktry jest jednoczenie elementem najwikszym - ujcie rzeki do morza. Ale przypomnijmy sobie geografi: Wisa, zanim wpadnie do morza, rozdziela si na odnogi! Tak wic tu elementu najwikszego nie ma. Elementem maksymalnym jest zarwno ujcie Nogatu, jak i ujcie Leniwki.

W przykadzie, w ktrym rozwaamy podzbiory danego zbioru A, uporzdkowane przez zawieranie si zbiorw, mamy zawsze element najwikszy - cay zbir, oraz najmniejszy - zbir pusty. Gdybymy jednak badali ten porzdek w troch mniejszym zbiorze - zbiorze wszystkich podzbiorw A z wyjtkiem dwch, wanie tych: zbioru pustego i caego zbioru A - to powstanie zupenie inna sytuacja. Nie bdzie ju elementw najwikszego i najmniejszego, ale bd maksymalne i minimalne, i bdzie ich wicej. w przypadku naszego zbioru trjelementowego elementami maksymalnymi bd zbiory dwuelementowe, minimalnymi za - zbiory jednoelementowe. Do zaskakujcych wnioskw prowadzi analiza przykadu z liczbami naturalnymi i podzielnoci. w zbiorze wszystkich liczb naturalnych, uporzdkowanych przez relacj podzielnoci, istnieje element najmniejszy; jest nim oczywicie 1, gdy dzieli kad inn liczb. Istnieje te, o dziwo, element najwikszy - jest nim zero! Jest ono podzielne (a wic wiksze) przez kad rn od niego liczb (przypomnijmy raz jeszcze, e zero uwaamy za liczb naturaln). Czasem moe si zdarzy, e - po wyrzuceniu ze zbioru elementu najmniejszego - w nowym, zmniejszonym zbiorze inny element przejmie jego rol; na przykad w zbiorze liczb naturalnych, uporzdkowanym przez "standardowe" porwnywanie liczb po usuniciu zera, najmniejsza jest jedynka. w tym przypadku jest inaczej. Gdy usuniemy z badanego zbioru zero i jedynk, to pozbdziemy si elementu najwikszego, zniknie te element najmniejszy. Nie bdzie te elementw maksymalnych, ale pojawi si elementy minimalne - wszystkie liczby pierwsze. Po usuniciu jedynki nic ju nie dzieli adnej liczby pierwszej oprcz niej samej, a kada liczba pierwsza dzieli wszystkie swoje wielokrotnoci. Porzdek w zbiorze mona zilustrowa za pomoc diagramu. Elementy zbioru przedstawiamy jako punkty (kropki), a zalenoci pomidzy nimi jako odcinki ze strzakami, od "mniejszego" do "wikszego". Oczywicie nie rysujemy wszystkich strzaek: wystarczy pamita o tym, e jeli moemy przej z a do b oraz z b do c, to dojdziemy z a do c. Porzdek liniowy interpretujemy za pomoc punktw uoonych na linii prostej. w diagramie zbioru czciowo uporzdkowanego mog si pojawi rozgazienia, gdy nie wszystkie elementy s porwnywalne. Jeli wszystkie strzaki wychodz z jednego punktu, niewtpliwie bdzie to element najmniejszy. Jeli natomiast diagram zaczyna si w kilku miejscach (czyli strzaki startuj w kilku niezalenych punktach), to punkty te s elementami minimalnymi. Podobnie dzieje si, gdy w zbiorze istniej elementy maksymalne. Efektowne diagramy otrzymujemy dla rozmaitych podzbiorw zbioru liczb naturalnych z relacj podzielnoci jako porzdkiem.

Do najciekawszych problemw zwizanych ze zbiorami uporzdkowanymi nale zagadnienia dotyczce elementw wyrnionych: maksymalnych i minimalnych. Jak ich szuka, czy w ogle istniej? Jednym z najwaniejszych i najbardziej znanych twierdze na ten temat jest lemat Kuratowskiego-Zorna. Sowo "lemat" oznacza twierdzenie pomocnicze, suce do dowodzenia innych twierdze. Czsto lematy to skomplikowane techniczne twierdzenia, pomagajce przy uzyskaniu wynikw centralnych, cho same nimi nie s. Istniej jednak wyniki bardzo wane, powstae dla potrzeb dowodw innych faktw i nazywane lematami, ktre okazay si

waniejsze ni wiele synnych rezultatw, nazywanych twierdzeniami. Mimo to do dzi mwi si o nich (z przyzwyczajenia) jako o lematach. Lemat Kuratowskiego-Zorna te jest wykorzystywany przy dowodzeniu wielu znaczcych faktw w rnych dziedzinach matematyki, ale i sam w sobie stanowi niezwykle istotny rezultat. Przed sformuowaniem lematu naley wprowadzi jeszcze dwa pojcia. Pierwsze to ograniczenie grne zbioru, nazywane te majorant. Intuicyjnie sprawa wyglda na bardzo prost: element jest ograniczeniem grnym zbioru, gdy jest wikszy od wszystkich elementw tego zbioru. Majoranta tym si rni od elementu najwikszego, e ona sama do zbioru nalee nie musi. w zwizku z tym dany zbir moe mie wiele majorant. w przypadku dopyww Wisy, gdy szukamy majoranty dla zbioru elementw z Raby i Sanu, odpowiedni do tego celu bdzie kady punkt za Sandomierzem. Drugim pojciem potrzebnym do sformuowania lematu jest pojcie acucha. Jak ju wietnie wiemy, w zbiorze czciowo uporzdkowanym nie wszystkie elementy musz by porwnywalne. Moemy jednak rozwaa podzbiory, w ktrych dowolne elementy potrafimy porwna. w przykadzie, w ktrym porwnywane byy punkty sieci wodnej, takim zbiorem moe by dowolny dopyw Wisy. w zbiorze liczb naturalnych z porzdkiem zadanym przez relacj podzielnoci nasuwajcym si przykadem jest zbir potg dwjki (lub dowolnej innej liczby). i takie wanie zbiory s nazywane acuchami. Formalnie - acuch to podzbir zbioru czciowo uporzdkowanego, ktry sam jest uporzdkowany liniowo. Lemat Kuratowskiego-Zorna brzmi nastpujco: Jeli w niepustym, czciowo uporzdkowanym zbiorze kady niepusty acuch ma majorant, to w zbiorze tym istnieje element maksymalny. Zauwamy najpierw, e lemat nie wskazuje sposobu, jak szuka elementw maksymalnych, podaje tylko warunki na ich istnienie. Jest to typowy przykad twierdzenia nazywanego egzystencjalnym. Wielu matematykw nie lubi takich sytuacji, tym bardziej e pomimo wiedzy o istnieniu elementu maksymalnego, w konkretnej sytuacji czsto zupenie nie wiadomo, jak go szuka. Czstokro bardzo powanym problemem w matematyce jest problem istnienia obiektu o pewnych wasnociach. w wielu sytuacjach potrzebne s konkretne obiekty speniajce zadane z gry warunki, ale zdarza si te, e wystarcz gwarancje ich istnienia. i tu wanie czsto z pomoc przychodzi lemat Kuratowskiego-Zorna. Trzeba tylko umiejtnie podej do problemu, cho nie zawsze jest to atwe. Procedura postpowania czsto wyglda nastpujco. Szukamy obiektu o pewnych wasnociach. Naley wic w rodzinie badanych tworw o cechach w pewien sposb zblionych do poszukiwanego wprowadzi czciowy porzdek, tak by obiekt o potrzebnych wasnociach okaza si w nim elementem maksymalnym. i teraz ju "tylko" wystarczy sprawdzi, e zaoenia lematu zostay spenione. Oto przykad. Bardzo wane s w matematyce przestrzenie wektorowe, o ktrych wspominalimy przy omawianiu przestrzeni Banacha. Mamy w pamici wektory na paszczynie lub w przestrzeni. Dla potrzeb analizy matematycznej struktury paszczyzny i trjwymiarowej przestrzeni s nieco zbyt ubogie (cho bez nich ani rusz!). Niemal w kadej przestrzeni funkcji wprowadza si struktur wektorow. Ponadto przestrzenie wektorowe to absolutnie podstawowe pojcie w algebrze (dokadnie: w jej dziale nazywanym algebr liniow, ktry jest nowoczeniejszym ujciem geometrii analitycznej). W badaniu przestrzeni wektorowych zasadnicz rol odgrywaj bazy przestrzeni. Co to takiego? Mwic pogldowo: baz jest zbir wektorw, z ktrych moemy "wygenerowa" ca przestrze, ale musz to by wektory "niezalene" od siebie (tzn. za pomoc czci z nich nie mona otrzyma adnego innego wektora z bazy). Znajc baz, znamy ca przestrze: dziki zazwyczaj niewielkiemu zbiorowi wektorw moemy wyciga wnioski o caej przestrzeni. w przypadku paszczyzny baz bdzie na przykad zbir dowolnych dwch wektorw wzajemnie prostopadych tu punkt (o dwch wsprzdnych) utosamiamy z kocem wektora zaczepionego w zerze. z dwch takich wektorw moemy (za pomoc operacji mnoenia przez skalary i dodawania otrzymanych wektorw) skonstruowa dowolny wektor na paszczynie. w przestrzeni wystarcz trzy n wektory. Dla innych przestrzeni skoczenie wymiarowych (typu R ) z bazami nie ma kopotu. Ale jak wykaza ich istnienie w przestrzeniach dowolnych, zazwyczaj bardziej skomplikowanych (jak np. przestrze funkcji cigych)? Okazuje si, e jest to prosty wniosek z lematu Kuratowskiego-Zorna! Rozumowanie prowadzce do celu jest w tym przypadku stosunkowo typowe. Rozwaa si rodzin zbiorw wektorw liniowo niezalenych (to znaczy wanie takich, e aden element zbioru nie wyraa si przez pozostae). w tej rodzinie zbiorw mamy "naturalny" porzdek, okrelony przez zawieranie si zbiorw. Porzdek jest oczywicie czciowy. Bez wikszych problemw pokazuje si, e kady acuch ma majorant, a nastpnie stwierdza, e element maksymalny musi by baz (bo gdyby nie by, to mona by co do niego doczy, co przeczyoby maksymalnoci). w rozumowaniu nie ma adnej wskazwki, jak tak baz zbudowa. Istnieje sporo wanych przestrzeni, w ktrych nie umiemy wskaza bazy, cho wiemy, e ona istnieje. Lemat nosi nazwiska odkrywcw: Kazimierza Kuratowskiego i Maxa Zorna. w renomowanych podrcznikach i w encyklopediach zazwyczaj przytacza si tylko drugie nazwisko, mimo i naprawd pierwszestwo naley si Kuratowskiemu, ktry pokaza twierdzenie w 1922 roku, natomiast Zorn udowodni je (niezalenie) dopiero 13 lat pniej! Dlaczego wic autorzy pisz "lemat Zorna"? Ot gdy Zorn ogosi swj wynik, byskawicznie

zorientowano si, jak ogromne moe on mie zastosowania. w latach dwudziestych nie zdawano sobie z tego sprawy i rezultat Kuratowskiego praktycznie nie zosta zauwaony. Mona powiedzie, e Kuratowski otrzyma go "za wczenie". Sformuowania podane przez Kuratowskiego i Zorna nie byy identyczne; to, ktre przytoczy Zorn, z pozoru wygldao na silniejsze. Wystarczyo si jednak dokadniej przyjrze obu wersjom, by stwierdzi, e oznaczaj to samo. Anegdota (ktrej prawdziwo trudno zweryfikowa) mwi, e kiedy na konferencji, w ktrej uczestniczyli zarwno Kuratowski, jak i Zorn, ten ostatni przedstawia swoje wyniki. w pewnym momencie mia powiedzie: "Skorzystam teraz z lematu nazywanego lematem Zorna; Zorn to ja, a tam siedzi profesor Kuratowski, ktry to pierwszy udowodni". Zastosowanie lematu Kuratowskiego-Zorna jest imponujce i trudno wskaza dziedzin matematyki, ktra mogaby si bez niego obej, tym bardziej e lemat ma wiele zaskakujcych rwnowanych wersji. O matematyce czsto si mwi, jako o "nauce logicznego mylenia", co wcale nie znaczy, e w innych gaziach wiedzy poprawne rozumowanie nie jest potrzebne. w matematyce odgrywa ono jednak rol szczegln. Tu wszystko naley formalnie, precyzyjnie, cile uzasadni. Stwierdzenie, e dany fakt zachodzi nawet dla tysica zaobserwowanych przypadkw, wcale nie wiadczy o tym, i musi tak by zawsze. Ba, moe si okaza, e badana wasno zachodzi dla znakomitej mniejszoci obiektw... Ju si z tym zreszt zetknlimy przy zapoznawaniu si z rniczkowaniem ciko na pocztku podejrzewa istnienie funkcji cigych i nigdzie nie rniczkowalnych. Tak wic wszystko naley precyzyjnie wykaza, opierajc si na prawach logiki i poznanych ju wasnociach. Kto moe jednak powiedzie: "No dobrze, ale od czego trzeba zacz!" i jest to prawda. Budujc teorie, trzeba pewne rzeczy, wydajce si absolutnie podstawowe, przyj za pewniki. Te wanie pewniki nazywamy aksjomatami, a teori opart na aksjomatach - teori aksjomatyczn. Porzdki dotycz zbiorw oglnych, badania nad nimi wchodz zatem w zakres teorii zbiorw, czciej nazywanej w Polsce teori mnogoci. Teoria ta jest obecnie typow teori aksjomatyczn, aksjomaty za w niej uyte s naturalne i raczej nie podlegaj dyskusji z wyjtkiem jednego, ktry, cho te pozornie oczywisty, budzi jednak (a u niektrych budzi do dzi) liczne wtpliwoci. Mowa o aksjomacie, nazywanym aksjomatem wyboru, podanym w roku 1904 przez Ernsta Zermelo. i wanie ten aksjomat jest wykorzystywany przy dowodzie lematu Kuratowskiego-Zorna. Aksjomat wyboru (inaczej: pewnik wyboru) opisuje bardzo intuicyjn wasno, ktrej jednak nie mona udowodni w aksjomatycznej teorii zbiorw, opartej jedynie na pozostaych aksjomatach. Mwi on, e jeli mamy pewn (dowoln) rodzin zbiorw parami rozcznych (czyli adne dwa rne nie maj wsplnych elementw), to z kadego z tych zbiorw moemy wybra po jednym elemencie i z nich utworzy nowy zbir. Czy stwierdzenie to moe budzi wtpliwoci? Przecie wydaje si oczywiste. a jednak jego konsekwencje s zaskakujce. Dziki niemu potrafimy skonstruowa zbir na paszczynie, ktry "nie ma pola", i zbir w przestrzeni trjwymiarowej, ktry "nie ma objtoci". Nie chodzi o to, eby zbir taki mia objto zero, lecz o to, e jego objtoci nie da si okreli (zbir jest niemierzalny). Samo w sobie moe nie jest to jeszcze a tak dziwne. Ale wanie na aksjomacie wyboru i istnieniu zbiorw niemierzalnych opiera si, midzy innymi, synne twierdzenie o paradoksalnym rozkadzie kuli, wykazane przez Stefana Banacha i Alfreda Tarskiego w roku 1924. Gosi ono, e kul (normaln, w przestrzeni trjwymiarowej) mona rozbi na kilka czci w taki sposb, e daje si z nich zoy dwie nowe kule identyczne z wyjciow. Mamy cudowne rozmnoenie kul podwojenie objtoci! Jak to moliwe? Rzecz w tym, e rozbicia dokonujemy nie na zwyke kawaki, ale na zbiory niemierzalne. Nie wiadomo, jak te zbiory wygldaj. Pewnik wyboru gwarantuje istnienie takich zbiorw, ale nie daje recepty na konkretn konstrukcj. Skoro aksjomat wyboru prowadzi do wnioskw, wydawaoby si, sprzecznych ze zdrowym rozsdkiem, to moe naleaoby go usun (lub zaoy jego zaprzeczenie)? Byoby to jednak nad wyraz niebezpieczne nie tylko dlatego, e pewnik ten jest, bd co bd, zgodny z intuicj. Okazuje si, e bez niego nie udaoby si udowodni bardzo wielu podstawowych faktw, sprawiajcych wraenie jak najbardziej naturalnych! Aksjomat wyboru zazwyczaj gwarantuje istnienie rnych obiektw bez podawania konkretnej metody ich otrzymania; pod tym wzgldem bardzo przypomina lemat Kuratowskiego-Zorna. Podobiestwo nie jest przypadkowe, gdy oba twierdzenia s rwnowane: kade z nich wynika z tego drugiego. Nie przeszkadza fakt, e w jednym wystpuje porzdek, a w drugim go nie ma. Pewnik wyboru mona zamieni lematem Kuratowskiego-Zorna w systemie aksjomatw teorii mnogoci i nic si nie zmieni - prawdziwe bd te same twierdzenia. Twierdze rwnowanych aksjomatowi wyboru jest bardzo wiele. w roku 1963 ukazaa si nawet ksika, w ktrej autorzy (Herman Rubin i Jean Rubin) podaj kilkadziesit rwnowanych sformuowa - mniej lub bardziej skomplikowanych, mniej lub bardziej zaskakujcych. Jedno spord twierdze rwnowanych pewnikowi wyboru, bardzo wane, dotyczy porzdkowania zbiorw. Zanim jednak je sformuujemy, opiszmy jeszcze jedn odmian porzdku. Ktry ze znanych porzdkw liczbowych jest najbardziej elegancki? Uporzdkowanie liczb rzeczywistych jest co prawda liniowe, ale nie potrafimy dla danej liczby wskaza ani liczby bezporednio po niej nastpujcej, ani jej

poprzedzajcej. Co gorsza, midzy dowolne dwie rne liczby mona wstawi nieskoczenie wiele innych liczb, a zbir ograniczony z dou nie musi mie elementu najmniejszego (jak np. przedzia (0,1)). Natomiast doskonale wydaj si by uporzdkowane liczby naturalne. w przypadku kadej liczby wiadomo, jaka po niej nastpi, innymi sowy - kady podzbir ma element najmniejszy. T wanie wasno dodaje si do definicji porzdku liniowego i w ten sposb okrela si porzdek, nazwany przez matematykw dobrym. Zbir dobrze uporzdkowany przypomina ustawieniem elementw zbir liczb naturalnych. Nie naley jednak sdzi, e dobre uporzdkowanie polega na ustawieniu elementw zbioru w cig! Nietrudno sprawdzi, e na przykad dobrze uporzdkowany jest zbir:

Przykady zbiorw, ktre nie s uporzdkowane dobrze, mona wskaza bez trudu. Jak ju zauwaylimy, taki jest zbir liczb rzeczywistych. Nie jest jednak uporzdkowany dobrze nawet zbir liczb cakowitych - on sam nie ma elementu najmniejszego! Mona jednak liczby cakowite tak ustawi, eby ich uporzdkowanie byo dobre: 0, 1, -1, 2, -2, 3, -3, ...

Oczywicie, ten porzdek nie ma wiele wsplnego z naturalnym uoeniem liczb cakowitych. Okazuje si, e sytuacja taka nie jest wyjtkowa. Ot kady zbir mona dobrze uporzdkowa! Twierdzenie to udowodni w 1904 roku Ernst Zermelo, cho domyla si go ju 20 lat wczeniej Georg Cantor. To wanie Cantor zdefiniowa dobry porzdek, zreszt wanie ten rodzaj porzdku by dla niego najbardziej interesujcy. z twierdzenia Zermelo wynika w szczeglnoci, e i liczby rzeczywiste mona uoy tak, eby kady element mia nastpny. atwo si jednak domyli, e ten porzdek musi by bardzo nietypowy: w przypadku zbioru liczb cakowitych wiadomo, jak je dobrze ustawi - ale zazwyczaj konkretna metoda dobrego uporzdkowania nie jest znana. Taka wanie sytuacja ma miejsce w przypadku zbioru liczb rzeczywistych. Twierdzenie Zermelo ma ten sam mankament, co wspomniane wyej rezultaty - nie podaje konkretnego przepisu, jest niekonstruktywne. i nic dziwnego, gdy ono take jest rwnowane z lematem Kuratowskiego-Zorna. Co prawda, jeden z matematykw krakowskich twierdzi, e znalaz kontrprzykad na twierdzenie Zermelo - zbiorem, ktrego nie da si dobrze uporzdkowa, jest jego pokj. Przesta jednak tak mwi, gdy si oeni. Aksjomat wyboru, a z tych samych powodw i lemat Kuratowskiego-Zorna, budzi mieszane uczucia. Przewanie matematycy bez skrupuw korzystaj z jego pomocy, gdy tylko zachodzi potrzeba. S jednak tacy - zwaszcza wrd zajmujcych si teori mnogoci - ktrzy zalecaj daleko idc ostrono i ograniczenie si do przypadkw konstruktywnych. Czasami w podrcznikach teorii mnogoci twierdzenia, przy ktrych dowodzie wymagane jest skorzystanie z aksjomatu wyboru, s specjalnie zaznaczone. w wikszoci jednak matematycy zajmujcy si innymi dziedzinami nie przejmuj si specyfik tego jednego wyrnionego aksjomatu; czsto przy wykorzystywaniu rozmaitych faktw nawet nie zdaj sobie sprawy, e dojcie do nich wymagao uycia po drodze pewnika wyboru w jego oryginalnej lub rwnowanej postaci. a wydaje si, e w dziaach matematyki rnych od teorii mnogoci, spord rwnowanych wersji synnego aksjomatu wanie lemat Kuratowskiego-Zorna znajduje, obok klasycznego sformuowania, najczstsze zastosowanie. Mona krytykowa lemat Kuratowskiego-Zorna i rwnowane mu twierdzenia za nieefektywno, mona go unika w rozumowaniach, ale trzeba wiedzie, e zakazujc uywania tych twierdze, musielibymy odrzuci istotn cz matematyki.

Elementy maksymalne

RNE MATEMATYKI, czyli hipoteza continuum Trudno dzi sobie wyobrazi jakikolwiek dzia matematyki, w ktrym nie wykorzystywano by podstawowych poj z teorii mnogoci, nazywanej te teori zbiorw. Terminy takie, jak zbir, funkcja, relacja, przenikny ca matematyk. Teoria mnogoci powstaa pod koniec XIX wieku i rozwina si w pierwszej poowie wieku XX, stajc si jzykiem innych dziedzin. Na niektrych uczelniach wykad teorii mnogoci nosi nazw "wstpu do matematyki" albo "podstaw matematyki". w latach siedemdziesitych XIX wieku Georg Cantor bada zbiory zoone z absolutnie dowolnych elementw. Dzi nie brzmi to zaskakujco, ale przed Cantorem takimi oglnymi tworami si nie zajmowano. Analizowano wwczas obiekty o naturze bardziej sprecyzowanej. Zreszt, pomys, by rozwaa wasnoci zbiorw oglnych, przyszed Cantorowi do gowy pod wpywem jego pracy nad zbienoci pewnych szeregw trygonometrycznych. Mona powiedzie, e rezultaty Cantora wstrzsny matematyk. Zosta zamany pewien niepisany zakaz, postawiony jeszcze w staroytnoci: nie rozwaa si nieskoczonoci aktualnej. Co to znaczy? w matematyce (i nie tylko) istniej dwa zasadnicze podejcia do rozumienia nieskoczonoci: mwi si o nieskoczonoci potencjalnej i aktualnej. z nieskoczonoci potencjaln mamy do czynienia na przykad wtedy, gdy dowodzimy, e liczb o pewnych wasnociach jest nieskoczenie wiele, pokazujc, e dla dowolnego ukadu takich liczb mona zawsze znale jeszcze dodatkow. Nieskoczonoci potencjaln posugujemy si take wtedy, gdy mwimy o cigu zmierzajcym do nieskoczonoci albo o linii dajcej si przedua nieskoczenie daleko. Jeli natomiast rozwaamy prost jako cao, cay zbir liczb naturalnych lub rzeczywistych, to mamy do czynienia z nieskoczonoci aktualn. Staroytni uwaali, e bada mona tylko nieskoczono potencjaln i e umys ludzki nie jest w stanie ogarn nieskoczonoci aktualnej. Twierdzili, e nie mona tego, co nieograniczone, studiowa metodami ograniczonymi. Rozwaanie zupenie dowolnych zbiorw zmusio jednak matematykw do zajcia si zbiorami nieskoczonymi. Cantor podj ryzyko badania nieskoczonoci aktualnej, reprezentowanej wanie przez zbiory nieskoczone, naraajc si przy tym na ostr krytyk wspczesnych. Przeniesienie pewnych intuicji ze zbiorw skoczonych na nieskoczone zaskoczyo matematykw. Zaskakujce, a nawet paradoksalne byy wnioski wynikajce ze studiowania rozmaitych typw zbiorw nieskoczonych. Jedn z najistotniejszych koncepcji Cantora by podzia zbiorw nieskoczonych ze wzgldu na "liczb elementw". w przypadku zbiorw skoczonych nie stanowi to problemu. Zbiory nieskoczone maj jednak nieskoczenie wiele elementw - policzy ich si nie da. Mimo to mona wprowadzi odpowiednie rozrnienie dziki innej metodzie, zupenie naturalnej. Metod t stosujemy czsto - nie zdajc sobie z tego sprawy - take w przypadku zbiorw skoczonych; daje si j bez trudu wytumaczy nawet tym, ktrych umiejtno liczenia ogranicza si do poj: "jeden, dwa, mnstwo". Rozwamy dwa zbiory. w celu sprawdzenia, czy maj one tyle samo elementw, czymy w pary elementy jednego zbioru z elementami drugiego. Jeeli wyczerpiemy oba zbiory rwnoczenie, to znaczy, e jest w nich tyle samo elementw. Gdy natomiast nie istnieje sposb takiego poczenia elementw dwch zbiorw i zawsze, przy jakiejkolwiek prbie dobierania par, w jednym z nich co zostanie, to ten zbir ma elementw "wicej". Zbiory, ktre maj "tyle samo" elementw, nazwano rwnolicznymi. Metoda ta jest dobra zarwno dla zbiorw skoczonych, jak i nieskoczonych. w przypadku zbiorw nieskoczonych, zamiast bezporednio ustawia elementy w pary (trzeba by na to nieskoczenie wiele czasu), podaje si przepis pozwalajcy na takie ich ustawianie. Rwnoliczne s, na przykad, zbir guzikw w poprawnie uszytej koszuli i zbir dziurek do tych guzikw. Da si to stwierdzi bez liczenia, niezalenie od tego, ile tych guzikw jest. Przykadw zbiorw skoczonych rwnolicznych (lub nie) mona poda bez liku - i nie wida tu niczego paradoksalnego. Zaskakujce zjawiska pojawiaj si przy badaniu zbiorw nieskoczonych. Bez trudu mona na przykad wykaza, e "tyle samo" elementw maj zbir liczb naturalnych N i zbir liczb parzystych. Oto przepis czcy w pary elementy obu zbiorw: jedynk czymy z dwjk, dwjk z czwrk, trjk z szstk i tak dalej. Oglnie - liczb o numerze n z liczb parzyst o numerze 2n. i tu wanie zaczynaj si dzia dziwne rzeczy. Przecie "goym okiem" wida, e liczb naturalnych powinno by wicej ni parzystych! Tymczasem na podstawie przyjtej definicji, ktra wydawaa si zgodna z intuicj, okazao si, e w obu zbiorach jest tyle samo elementw. Zasada: cz jest mniejsza od caoci zostaa naruszona; dla zbiorw nieskoczonych nie musi obowizywa tak rygorystycznie! Dalszy rozwj matematyki pokaza niezbicie, e w ten sposb wprowadzona definicja "rwnolicznoci zbiorw" jest jedyn sensown, a paradoksy s pozorne. Dzi tylko pocztkowe zapoznanie si z tymi pojciami bywa szokujce. Trzeba si jedynie z nimi oswoi. atwo zauway, e rwnoliczny z N jest kady zbir, ktrego elementy moemy ponumerowa liczbami naturalnymi (inaczej - ustawi w cig). Takie zbiory nazwano przeliczalnymi. Zbiorw tego typu jest bardzo wiele. Podobnie jak w przypadku zbioru liczb parzystych - moemy ponumerowa zbir liczb nieparzystych czy te zbir

wszystkich potg liczby 1997. Nietrudno to zrobi take ze zbiorem liczb cakowitych - a my ju to przecie uczynilimy w poprzednim rozdziale, wprowadzajc w tym zbiorze dobry porzdek. Odpowiednio ustawi moemy nawet liczby wymierne! To jest troch bardziej skomplikowane. Pokaemy ide konstrukcji dla zbioru liczb wymiernych dodatnich. Polega ona na ustawieniu tych liczb w nieskoczon tabel (w rzdach ze wzgldu na licznik, w kolumnach ze wzgldu na mianownik), po czym numerowaniu "wykiem" po przektnych, opuszczajc liczby, ktre si powtarzaj (na przykad 1/2 = 2/4 ). Myl metody pokazuje rysunek.

Okazuje si, e t wasno ma take zbir liczb algebraicznych. Przychodzi zatem na myl refleksja: niewykluczone, e wszystko jest w porzdku, i elementy kadego zbioru nieskoczonego mona ponumerowa liczbami naturalnymi, ktrych te jest nieskoczenie wiele. Wwczas wszystkie zbiory nieskoczone byyby rwnoliczne i koncepcja utosamiania zbiorw pozornie mniejszych z wikszymi okazaaby si innym przedstawieniem "jedynej" nieskoczonoci. Mwilibymy po prostu o zbiorach nieskoczonych. Tak jednak nie jest. Jedn z gwnych konsekwencji metody Cantora stao si wyrnienie rozmaitych typw zbiorw nieskoczonych. Okazao si, e istnieje wiele typw nieskoczonoci. a zbiorw, ktrych nie da si ponumerowa, wcale nie trzeba szuka daleko. Jednym z bardziej znanych zbiorw, ktrego elementw nie da si ponumerowa liczbami naturalnymi, jest przedzia (0,1). Dowd polega na przypuszczeniu, e liczby z tego przedziau mona ustawi w cig, oraz na skonstruowaniu liczby wikszej od zera i mniejszej od jedynki, ktra w tym cigu si nie pojawia. Szczegy pomimy. Nie jest dla nas teraz zaskoczeniem, e ponumerowa nie da si rwnie elementw zbioru liczb rzeczywistych R (jako e nie udaje si tego zrobi z jego podzbiorem, przedziaem). Ale szybko mona zauway co wicej: przedzia (0,1) i R s rwnoliczne. Przepisu poczenia elementw dostarcza nieznacznie zmodyfikowana funkcja tangens; precyzyjnie, liczb x z przedziau (0,1) czymy z liczb tg( x/2). Warto moe przy okazji zaznaczy, e koncepcja porwnywania zbiorw za pomoc czenia elementw w pary pojawia si wczeniej; zaproponowa j w roku 1847 (na rok przed swoj mierci) Bernhard Bolzano, jednoczenie wykazujc rwnoliczno dwch przedziaw w R. Praca jego nie zostaa jednak zauwaona. Ponadto z jednej strony bya ona bardziej filozoficzna ni matematyczna, z drugiej za strony prba dalszego budowania teorii przez Bolzano nie prowadzia do niczego sensownego. Niespodzianek i zaskakujcych wnioskw mona przytacza wiele. Na przykad przedzia liczbowy jest rwnoliczny z kwadratem zawartym w paszczynie. o tej wasnoci, te zauwaonej przez Cantora, wspominalimy przy okazji opowiadania o krzywych wypeniajcych kwadrat. Wynika z niej, e zarwno kwadrat, jak i paszczyzna s rwnoliczne z prost. Dla zbioru skoczonego atwo dobra co, co charakteryzuje jednoznacznie zbiory rwnoliczne; jest to po prostu liczba naturalna okrelajca, ile w danym zbiorze jest elementw. Sensowne wydaje si wic wprowadzenie "liczb" kolejnych, przyporzdkowanych zbiorom nieskoczonym. Nazwano je liczbami kardynalnymi. Nazwa ta moe si w pierwszej chwili wydawa dziwaczna, ale w logiczny sposb tumaczy j stwierdzenie, e liczby kardynalne to po prostu liczebniki gwne dotyczce nie tylko zbiorw skoczonych. Uywany jest te termin moc zbioru. Liczby kardynalne, podobnie jak liczby naturalne, mona porwnywa; istnieje te arytmetyka liczb kardynalnych. Cantor poda sposoby konstruowania rnych liczb kardynalnych i rozwin ich arytmetyk. Najmniejsz liczb kardynaln nieskoczon jest ta, ktra odpowiada zbiorowi liczb naturalnych; oznaczono j pierwsz liter alfabetu hebrajskiego alef ze wskanikiem "zero" 0. Natomiast moc zbioru liczb rzeczywistych oznaczono liter gotyck C - continuum. Od razu pojawia si pytanie: czy istnieje zbir "poredni" midzy N i R, o "iloci elementw" wikszej ni zbir liczb naturalnych, a mniejszej ni zbir liczb rzeczywistych - inaczej: czy c jest drug z kolei nieskoczon liczb kardynaln? Przypuszczano, e zbir "midzy" N i R nie istnieje, i przypuszczenie to nazywano hipotez continuum.

Hipoteza continuum pojawia si zupenie naturalnie i jest do prosto sformuowana. Jej rozstrzygnicie miaoby jednak ogromne znaczenie dla teorii mnogoci. Poznalibymy lepiej natur zbioru liczb rzeczywistych, wiedzielibymy wicej o samych liczbach kardynalnych. Wydawao si, e rozstrzygnicie hipotezy to tylko kwestia czasu. a jednak, mimo usilnych prb, problem si nie poddawa. Walczyo z nim wielu wybitnych matematykw, ale udawao si im jedynie znale rozmaite warunki rwnowane hipotezie (czasami zaskakujce w swych sformuowaniach, na przykad w zasadzie czysto geometrycznych). Sporo faktw zwizanych z hipotez wykaza Wacaw Sierpiski. Hipotez continuum uznawano za jeden z najwaniejszych otwartych problemw. Gdy w 1900 roku David Hilbert prezentowa list najwaniejszych nie rozwizanych zagadnie, ktre, jego zdaniem, miay wytyczy drog matematyki w XX wieku, umieci j na pierwszym miejscu. Gdy w badaniach nad teori mnogoci natknito si na obiekty, o ktrych mona byo przypuszcza, e "s to twory, ktre, cho wygldaj jak zbiory, to jednak zbiorami nie s", zaczto si zastanawia nad istot pojcia zbioru. Pojcie intuicyjnie jasne, nie wymagajce bliszego okrelenia, nagle zaczo sprawia kopoty, badania za prowadziy do paradoksalnych wnioskw. Wyjcie z tej niebezpiecznej sytuacji znaleziono poprzez aksjomatyzacj teorii. Pierwsz prb podj w 1908 roku Ernst Zermelo. Jego aksjomatyka, uzupeniona i zmodyfikowana przez Adolfa Abrahama Fraenkla, jest jednym z najbardziej popularnych aksjomatycznych uj teorii mnogoci (a istniej rwnie inne). Ewentualne rozwizanie problemu hipotezy continuum powinno zatem nastpi na gruncie teorii aksjomatycznej. Ale aksjomatyka moe prowadzi do niespodzianek. Pierwsz w historii teori aksjomatyczn stworzono prawie dwa i p tysica lat temu przy badaniu geometrii. o uporzdkowaniu bada naukowych pisali Platon i Arystoteles. Arystoteles zaproponowa take budowanie rnych teorii naukowych w sposb aksjomatyczny. Dzi znamy jedynie konstrukcj Euklidesa z IV wieku przed Chrystusem, cho prawdopodobnie propozycji byo wicej. Euklides w swoim dziele Elementy zawar ujt w logicznym porzdku wiedz matematyczn staroytnych Grekw. Historia rozmaitych perypetii zwizanych z aksjomatami Euklidesa to temat na odrbne opowiadanie. Wspomnijmy jednak w telegraficznym skrcie o synnym problemie pitego postulatu. Wrd aksjomatw zaproponowanych przez Euklidesa by jeden, ktry przez wieki wielu matematykom wydawa si zbdny. Zbdny, to znaczy dajcy si wyprowadzi z pozostaych. Nikomu jednak nie udao si tego wykaza. Aksjomat, o ktrym mowa, nazywany te czsto pitym postulatem, dzi formuowany jest nastpujco: przez dany punkt przechodzi dokadnie jedna prosta rwnolega do prostej danej. Dopiero na pocztku XIX wieku wykazano, e stwierdzenia tego nie da si wyprowadzi z pozostaych; mao tego, zauwaono, e gdy powysze zdanie zastpimy jego zaprzeczeniem, to otrzymamy logiczn i sensown konstrukcj. Doszli do tego niezalenie Wgier Janos Bolyai i Rosjanin Nikoaj obaczewski. Ich wyniki jednak uczeni przyjli le, cho dzi konstrukcje geometrii, nazwanych nieeuklidesowymi, nie s dla matematykw niczym nadzwyczajnym. Geometria klasycznej paszczyzny czy przestrzeni trjwymiarowej to po prostu jedna z moliwych geometrii, ta najblisza naszej intuicji. Dla wielu potrzeb nie jest jednak ona dobr geometri; istniej bardzo wane geometrie, wietnie dzi znane fachowcom, w ktrych przez dany punkt mona przeprowadzi wicej ni jedn prost rwnoleg do danej prostej - albo takich prostych nie ma wcale. Wrmy do hipotezy continuum; problem zosta rozwizany dopiero w 1963 roku. Dokona tego Amerykanin Paul Cohen. Rezultat Cohena wstrzsn wiatem matematycznym, cho matematycy byli ju przyzwyczajeni do rnych zaskakujcych wynikw. Rzecz w tym, e Cohen w peni rozwiza problem, ale... "pewnie obali hipotez? - moe kto zapyta - bo skoro przypuszczano, e jest ona prawdziwa..." Nic z tego. - "Wobec tego wykaza? Ale co w tym zaskakujcego?" - Ot nie, nie wykaza hipotezy. - "Wic jak to? Nie obali, nie udowodni, a jednak rozstrzygn problem?" - Ano wanie. Cohen, stosujc now metod, nazwan forsingiem, udowodni, e hipotezy continuum nie da si ani udowodni, ani obali. "Nie da si" nie oznacza tutaj, e nie umiemy czy nie potrafimy, lecz e jest to po prostu niemoliwe. Oczywicie - niemoliwe na bazie aksjomatw, na ktrych jest zbudowana caa teoria. Fachowo mwi si o niezalenoci hipotezy continuum od aksjomatw teorii mnogoci. Dla lepszego zobrazowania zjawiska zacytujmy fragment ksiki Jaroslava Ha ka o przygodach dobrego wojaka Szwejka. Szwejk stan przed komisj sdowo-lekarsk; oto fragment rozmowy: - Czy potrafiby pan obliczy przekrj kuli ziemskiej? - Nie umiabym, prosz panw - odpowiedzia Szwejk - ale i ja bym panom te mg zada zagadk. Jest dom o trzech pitrach, kade pitro ma osiem okien. Na dachu s dwa dymniki i dwa kominy. Na kadym pitrze mieszkaj dwaj lokatorzy. a teraz powiedzcie, panowie, ktrego roku umara babka stra? Rozwizanie zagadki Szwejka jest niewykonalne (nie prbowali tego zrobi take trzej niezwykle powani panowie z komisji). Nie ma danych wystarczajcych do rozstrzygnicia problemu. i tak samo jest w przypadku hipotezy continuum. Jeeli si temu dokadniej przyjrzymy, to by moe stwierdzimy, e tak naprawd w nierozstrzygalnoci hipotezy continuum chyba nie ma nic nadzwyczajnego. Po prostu mamy pewne dane - i niektre stwierdzenia moemy na ich podstawie zweryfikowa, inne za nie. C wic w tym zaskakujcego? Czsto w rozmaitych sytuacjach

yciowych nie jestemy w stanie rozstrzygn wielu problemw ze wzgldu na niewystarczajce dane i nikt z tego powodu nie robi afery. Aksjomaty dobiera si tak, by byy moliwie najprostsze i zrozumiae. Taka jest te aksjomatyka ZermeloFraenkla. Aksjomaty te dotycz jednak wycznie abstrakcyjnych zbiorw, w zasadzie po prostu mwi, e pewne twory s zbiorami. Na przykad: istnieje zbir, do ktrego nie naley aden element (czyli zbir pusty); jeeli dwa zbiory maj jednakowe elementy, to s identyczne. Liczby naturalne, a tym bardziej rzeczywiste, nie s pojciami pierwotnymi; s one starannie i pracochonnie wprowadzone i zdefiniowane na podstawie aksjomatw. i ju tu mona dopatrzy si tajemniczego elementu: aksjomaty s proste i raczej intuicyjne, a ich konsekwencje skomplikowane i czasem paradoksalne, kcce si z nasz intuicj. Przecie zbiory liczb naturalnych i rzeczywistych wydaj si niezwykle bliskie, mona by nawet rzec - "swojskie". Tymczasem okazuje si, e tak naturalny i podstawowy w sumie problem ich dotyczcy rozstrzygn si nie daje. w latach szedziesitych matematycy wietnie zdawali sobie spraw z istnienia zda nierozstrzygalnych. Ot w 1931 roku Austriak Kurt Gdel udowodni twierdzenie, ktre podwayo wiar w niewzruszon potg logiki i metod aksjomatycznych. Twierdzenie Gdla mwio, e jeeli w jakiejkolwiek teorii aksjomatycznej uywane s liczby naturalne, to istniej w niej zdania, ktrych si nie da ani udowodni, ani obali. Takie wanie, jak okazaa si (znacznie pniej) hipoteza continuum. Gdel pokaza ponadto, e nawet jeeli to tajemnicze nierozstrzygalne zdanie (lub jego zaprzeczenie) doczymy jako nastpny aksjomat, to dalej w teorii bd istnie zdania, ktrych prawdziwoci nie da si rozstrzygn. Osiem lat pniej, w 1939 roku, ten sam Gdel wykaza, e hipoteza continuum jest niesprzeczna z aksjomatyk teorii mnogoci (z wczonym pewnikiem wyboru). Kilka lat wczeniej pewnie wielu byoby przekonanych o tym, e to wystarcza. Twierdzenie Gdla z 1931 roku dowodzio jednak niezbicie, e problem rozstrzygnity jeszcze nie jest. I, jak udowodni pniej Cohen - nie jest i nie bdzie. Wynik Cohena okaza si pewnego rodzaju wstrzsem, midzy innymi dlatego, e cho wiadomo byo o istnieniu nierozstrzygalnych zda, to wielu sdzio, e musz to by stwierdzenia szczeglnie wyszukane. Okazao si jednak, e taka jest rwnie naturalna zaleno pomidzy podstawowymi zbiorami N i R. Analogicznie jak w przypadku geometrii, gdzie rozwaamy rne geometrie - moemy rozwaa rne teorie mnogoci! w geometrii moemy zaoy aksjomat Euklidesa o rwnolegych, jak rwnie to, e odpowiednich prostych nie ma (albo jest wicej ni jedna). Tak samo w teorii mnogoci - moemy przyj, e zbioru majcego wicej elementw ni N, a mniej ni R nie ma, jak i zaoy, e on istnieje. Wydaje si to absurdalne: co albo istnieje, albo nie! Ale przecie podobnie byo z nowymi geometriami. Zachodz jednak pewne bardzo istotne rnice midzy charakterem pitego postulatu Euklidesa w geometrii a hipotez continuum w teorii mnogoci. w geometrii mamy wietnie znane, z licznymi zastosowaniami, modele rnych geometrii. w teorii mnogoci nawet jeeli zaoymy istnienie "poredniego" zbioru, to nigdy nie bdziemy go umieli pokaza. Dalej, aksjomat Euklidesa zosta sformuowany przy uyciu takich poj, e nie odbiegao to istotnie od pozostaych aksjomatw teorii. Natomiast do cisego sformuowania hipotezy continuum potrzebna bya duga, mozolna konstrukcja liczb naturalnych, liczb rzeczywistych, wprowadzenie definicji rwnolicznoci i wiele twierdze z tym zwizanych... Pity postulat zosta od pocztku sformuowany jako aksjomat i perypetie wok niego wizay si z pytaniem: czy on przypadkowo nie wynika z pozostaych? Hipoteza continuum natomiast pojawia si jako problem teorii, problem do wykazania lub obalenia, nie za jako aksjomat ewentualnie zaleny lub niezaleny od innych. w ogle nie przypuszczano, e problem ten moe mie takie wanie zwizki z aksjomatami. Aksjomatyka teorii mnogoci jest traktowana jako aksjomatyka podstaw caej matematyki. Dopisanie albo hipotezy continuum, albo jej zaprzeczenia jako dodatkowego aksjomatu prowadzioby do konstrukcji podstaw dwch rnych matematyk! Podobnie w przypadku geometrii nieeuklidesowych pojawioby si delikatne pytanie, ktra matematyka jest t "nasz". Pki co, hipoteza continuum nie zostaa jednak doczona jako kolejny aksjomat. Po "oswojeniu si" matematykw z moliwoci istnienia nieeuklidesowych geometrii, byy one przez nich dokadnie badane i analizowane. z pocztku wydawao si, i badania takie s "sztuk dla sztuki", gdy tymczasem okazao si, e nasza rzeczywisto wymaga wanie modelu nieeuklidesowego. Po upywie ponad trzydziestu lat od ogoszenia wynikw Cohena matematycy nie zajmujcy si teori mnogoci nie przejmuj si zbytnio problemami zwizanymi z hipotez continuum. Czasami pewnych twierdze w teorii mnogoci dowodzi si "przy zaoeniu hipotezy continuum". Dzi wydaje si, e badanie rnych teorii mnogoci nie jest do niczego potrzebne. Kto wie jednak, czy za jaki czas w takich dziaach matematyki, jak na przykad algebra, rwnania rniczkowe, a moe rachunek prawdopodobiestwa, nie pojawi si problemy, ktrych rozstrzygnicie bdzie cile zwizane z hipotez continuum lub jej zaprzeczeniem. Sto pidziesit lat po pojawieniu si pierwszej geometrii nieeuklidesowej rnorodno typw geometrii staa si czym naturalnym. Trudno powiedzie, jaki bdzie stosunek matematykw do rnych teorii mnogoci za sto pidziesit lat. Jedno jest pewne: zbiory N i R s takie, jakie s, przyzwyczailimy si do nich i musimy si pogodzi z faktem, e pewnych rzeczy na ich temat nigdy nie

bdziemy w stanie jednoznacznie przewidzie. Podobnie jak z niektrymi kobietami - do koca stanowi zagadk nie do rozwikania...

Jeli zostan wybrany, wprowadz zaprzeczenie hipotezy continuum.

ZABAWA Z WIELOCIANAMI, czyli wzr Eulera Wielociany nie s obce nawet tym, ktrzy unikaj matematyki na wszelkie moliwe sposoby. Szecian, czworocian, ostrosup, graniastosup - kady si z nimi zetkn w szkole. Jednak z precyzyjn definicj wielocianu niejedna osoba miaaby problemy. C to bowiem jest wielocian? No... cz przestrzeni ograniczona wieloktami... brya, ktrej brzeg stanowi wielokty... albo jako tak. Mimo e wielociany s - wydawaoby si - jednymi z najprostszych tworw matematycznych, ich definicja wcale nie jest banalna. Takie zjawisko nie jest w matematyce czym wyjtkowym. Gdy chcemy formalnie zdefiniowa co pozornie znakomicie znanego, nieraz napotykamy nadspodziewanie due kopoty. w szkole zazwyczaj mamy do czynienia z wielocianami wypukymi. Przy ich badaniu nie mona si zetkn z rozmaitymi patologicznymi zjawiskami; niektrzy jako wielociany rozumiej wycznie wielociany wypuke. Mona je zdefiniowa bardzo prosto - jako ograniczone przecicie skoczonej liczby pprzestrzeni (cho takie okrelenie w szkole podaje si do rzadko). Na przykad czworocian powstaje w wyniku przecicia czterech odpowiednio pooonych pprzestrzeni, szecian - szeciu, a ostrosup o podstawie siedmiokta - omiu.

Gdy jednak chcemy wzi pod uwag rwnie bryy, ktre nie s wypuke (to znaczy takie, e pewien odcinek o kocach nalecych do bryy ma w sobie punkty spoza bryy), to z definicj wielocianu moemy mie problemy. Wszystko zaley od tego, jak oglne twory zamierzamy nazwa wielocianami.

b) a)

c)

d) Jedno z przyjmowanych okrele wyglda tak: wielocian jest sum skoczonej liczby czworocianw, odpowiednio pooonych wzgldem siebie. Sformuowanie "odpowiednio pooonych" oznacza, e dwa czworociany mog mie albo wspln krawd, albo wierzchoek, albo cian - w ostatecznoci s rozczne. Chcc, na przykad, wyeliminowa przypadki (a) i (b) z powyszego rysunku, mona doczy warunek, e po usuniciu wierzchoka lub krawdzi ktrego z czworocianw -cegieek, brya nie rozpadnie si na kawaki. Istnieje wiele wanych, ciekawych, a nawet zaskakujcych twierdze, dotyczcych wielocianw. Jedno z najsynniejszych zostao zauwaone w XVIII wieku przez Leonharda Eulera. Euler spostrzeg, e gdy od liczby wierzchokw (W) w wielocianie wypukym odejmiemy liczb krawdzi (K) i dodamy liczb cian (S), to zawsze dostaniemy 2. z pozoru wydawaoby si, e liczby wierzchokw, krawdzi i cian mog by do dowolne. Niemniej s one ze sob zwizane wzorem Eulera. Ciekawe! Euler sformuowa twierdzenie bez zakadania wypukoci wielocianu, a bez tego zaoenia, jak si za chwil przekonamy, nie wszystko wyglda rwnie elegancko. Naley jednak pamita, e w czasach Eulera nie byo precyzyjnej definicji wielocianu. Nie widziano potrzeby jej wprowadzenia - wszyscy "wiedzieli, co to jest wielocian". Euler interesowa si zagadnieniem klasyfikacji wielocianw w zalenoci od rozmaitych czynnikw. Szybko zauway, e liczba wierzchokw oraz liczba cian nie charakteryzuj jednoznacznie wielocianu. Wprowadzenie do bada trzeciej naturalnej wielkoci - liczby krawdzi - doprowadzio do odkrycia wzoru, ktry Euler ogosi w 1750 roku. Idea dowodu Eulera polega na odcinaniu od wielocianu kolejnych czworocianw w taki sposb, eby liczba WK+S si nie zmieniaa. Po skoczonej liczbie takich "odpiowa" pozostanie czworocian, dla ktrego twierdzenie jest oczywicie prawdziwe. Dowd Eulera zawiera jednak usterki; pierwszy w peni poprawny dowd zosta opublikowany w 1794 roku, a jego autorem by Adrien Marie Legendre.

Euler uzna odkryty przez siebie wzr za ciekawostk nie majc duego znaczenia. Przypuszcza te, e zwizek ten jest tak prosty, i niewtpliwie kto go odkry ju wczeniej. Niektrzy historycy uwaaj dzi zreszt, e wzr ten zna Kartezjusz, cho nie ma na to wyranych dowodw w rdach. Pewne fakty przytaczane przez Kartezjusza s konsekwencj wzoru W-K+S=2, ale mona je take wyprowadzi z zupenie innych wasnoci wielocianw. w adnym z pism Kartezjusza wzr si nie pojawia. Wzr Eulera, bo tak nazw nosi zwizek W-K+S=2, mona "metod odpiowa" wykaza take dla niektrych wielocianw niewypukych. Wwczas jednak wraca klasyczne pytanie: co uwaamy za wielociany i czy w zwizku z tym zawsze nam wolno stosowa t metod? Przyjrzyjmy si dwm obiektom. Jeden z nich to szecian na szecianie; do wikszego szecianu (lub prostopadocianu) przyklejamy mniejszy. Drugi natomiast to co w rodzaju ramy okiennej albo, inaczej, prostopadocian wydrony na wylot.

i oto niespodzianka. w pierwszym przypadku W-K+S=3 (W=16, K=24, za S=11). Natomiast w drugim W-K+S=2 (tu W=16, K=24 oraz S=10), mimo e ta brya wyglda na dziwniejsz ze wzgldu na dziur w rodku! w obu bryach wystpuj jednak nietypowe ciany. Jestemy przyzwyczajeni do tego, e ciany wielocianu s wieloktami, powstaymi przez rysowanie linii zamknitej kilkoma kreskami jednym cigiem (czyli bardzo porzdnej krzywej), tu za ciany byy inne, "z dziurami" w rodku. Mona jednak w atwy sposb zmodyfikowa nasze bryy tak, by powstay ciany zgodne z naszymi oczekiwaniami. Przeprowadmy wic kolejne eksperymenty. w pierwszym wielocianie (postumencie) dorysujmy cztery krawdzie w taki sposb, eby otrzyma cztery trapezy na cianie czcej oba szeciany. Natomiast w drugim przypadku dorysujmy po cztery odcinki na cianach z dziurami; z kadej z tych cian powstan wwczas cztery, w ksztacie trapezw.

Sprawdmy teraz wzr Eulera - w pierwszym przypadku dostajemy liczb 2. Natomiast w drugim sytuacja si odwrcia: W-K+S=0 , tu W=16, K=32 oraz S=16. Czyby zatem wzr Eulera zalea od liczby krawdzi dorysowywanych sztucznie na powierzchni wielocianu? Gdyby tak byo, wzr okazaby si bezuyteczny. a moe o tych zmianach decyduje co innego? Co si naprawd dzieje? Kiedy w pierwszym wielocianie zlikwidowalimy nietypow cian w ksztacie piercienia i mielimy do czynienia tylko z normalnymi cianami, wzr okaza si prawdziwy. w przypadku ramy okiennej, w pozornie lepszej sytuacji, gdy ciany byy zwykymi wieloktami, wzr nie zachodzi. Drugi wielocian ma jednak pewn cech, ktrej brak wielocianom poznawanym w szkole, a mianowicie - jest przedziurawiony. Mona si wic spodziewa, e jeli brya wyglda jak "klasyczny" wielocian oraz ma takie jak on ciany, to wszystko powinno by w porzdku. Ba, ale jak to sprecyzowa? Wielocian moemy traktowa dwojako: z jednej strony, jako bry - zbudowan z jednolitej substancji, wypeniajcej wntrze; z drugiej strony, jako powierzchni zamknit, zbudowan z wieloktw. Wyobramy wic sobie teraz, e nasz wielocian - a raczej jego powierzchnia - wykonany jest ze stosunko- wo sztywnej, sprystej, ale jednoczenie odrobin elastycznej substancji, czego w rodzaju bony gumowej, ktr potrafimy ksztatowa, takiej by dao si z niej zrobi wielocian, lecz eby przy dziaaniu pewnej siy mona go byo "regularnie" zmienia. i sprbujmy wanie dokona zmiany - mianowicie mocno "nadmucha" wielociany, tak jak si dmucha w balonik. Jeeli mocno dmuchamy, a tworzywo nie opiera si naszym staraniom, to otrzymamy po pewnym czasie sfer. Krawdzie zmieni si w linie na tej sferze (powiedzmy, e wczeniej, dla lepszego ich zaznaczenia, pomalowalimy je). Wierzchoki stan si punktami, w ktrych linie si schodz, a wic wzami, ciany za - obszarami ograniczonymi krzywymi, zoonymi z linii "od wza do wza", bez adnych innych linii w rodku. Oczywicie suma W-K+S si nie zmieni, jeli zamiast wierzchokw liczymy wzy, zamiast cian za obszary. To nasuwa przypuszczenie, e wzr Eulera moe by zwizany z malowaniem "sieci" na sferze (w przypadku ramy okiennej po mocnym dmuchaniu nie powstanie sfera, ale co w rodzaju dtki). z kolei dmuchanie jest podobne do cigego przeksztacania. w poprzednim rozdziale porwnywalimy zbiory przy uyciu kryterium "iloci elementw". Zbiory miay tyle samo elementw, gdy istniaa moliwo poczenia ich elementw w pary. Takie poczenie w oczywisty sposb kojarzy si z funkcj przeksztacajc jeden zbir na drugi, ale z funkcj bardzo "porzdn". Dziki moliwoci czenia w pary, funkcj udawao si "odwrci", rozwaa przeksztacanie "w obie strony". Na przykad funkcja 2 dana przepisem f(x)=2x jest odwracalna (funkcj odwrotn jest g(y)=y/2), a funkcja dana przepisem h(x)=x - nie (nie wiadomo, czy w ewentualnym przeksztaceniu odwrotnym przypisa czwrce 2 czy -2). Metod "liczenia elementw" mona byo porwnywa cakiem dowolne zbiory. Dla potrzeb dziedzin innych ni teoria mnogoci takie kryterium nie jest wystarczajce. Czsto badane przeksztacenia s interesujce ze wzgldu na moliwo rozwaania rozmaitych ich wasnoci. Na przykad - cigoci. Pamitamy, e intuicyjnie zmiana figury w sposb cigy polega na deformacji, pozwalajcej na wyginanie, rozciganie, zgniatanie - bez rozrywania. Wolno skleja! Nasuwa si naturalne pytanie: czy przy "poczeniu w pary", danym pewn funkcj w sposb cigy, przeksztacenie odwrotne te musi by cige? Okazuje si, e nie. Prostym przykadem jest wygicie przedziau [0,2 ) w okrg. Przy przeksztaceniu odwrotnym nastpuje rozerwanie okrgu w jednym miejscu.

atwo si domyli, e interesujce mog by przeksztacenia zwizane z jednoznacznym poczeniem elementw w pary, i to tak, by "w obie strony" przebiegao ono w sposb cigy. Intuicyjnie rni si ono od przeksztacenia cigego tym, e zabronione jest sklejanie. Takie przeksztacenie nazywa si homeomorfizmem, a figury, ktre mona za pomoc homeomorfizmu przeksztaci jedn na drug homeomorficznymi. Tak wic dwie figury s homeomorficzne, gdy mona przeksztaci jedn na drug przez rozciganie lub ciskanie wzgldnie inne deformacje, ale pod warunkiem, e nie nastpi gdzie rozerwanie lub sklejenie. w teorii mnogoci "wsadzao si zbiory do jednego worka", gdy istniao poczenie ich elementw w pary. w topologii, gdzie podstawow badan wasnoci jest cigo, moemy utosamia zbiory homeomorficzne - takie e potrafimy poczy ich elementy w pary w ten sposb, by to poczenie byo "cige tam i z powrotem". Wszystkie wielociany wypuke s na przykad homeomorficzne. Homeomorficzne s take wszystkie wielokty i koo, ale ju wielokt nie bdzie homeomorficzny z jakimkolwiek wielocianem. Nie bd homeomorficzne kwadrat i piercie (przeksztacajc piercie, musielibymy zaklei dziur albo gdzie ten piercie rozerwa). Zauwamy te, e wielocian wypuky (z wypenionym wntrzem) jest homeomorficzny z kul, powierzchnia wielocianu za - ze sfer. Po homeomorficznej deformacji powierzchni wielocianu na sfer ukad wierzchokw i krawdzi utworzy na sferze pewn sie. Dla tej sieci bdzie zawsze zachodzi zwizek W-K+S=2, pod warunkiem e ciany byy normalnymi wypukymi wieloktami. Prawdziwe jest rwnie stwierdzenie odwrotne: gdy na sferze narysujemy sie, dzielc powierzchni sfery na obszary przypominajce wielokty, i wykonamy rachunek taki jak w przypadku wielocianw, to zawsze otrzymamy 2. Tak bdzie nawet wtedy, gdy skonstruowanej sieci nie odpowiada aden wielocian. Mona si o tym przekona na prostym przykadzie, rysujc na sferze jeden rwnolenik i jeden poudnik. Nie ma wielocianu o czterech cianach i dwch wierzchokach, a mimo to wzr Eulera bdzie speniony. Moliwo liczenia wyraenia W-K+S dla siatek na sferze daje okazj przedstawienia innych dowodw wzoru. Oto idea jednego z nich, bardzo adnego. Wyrzucamy ze sfery jeden obszar - wtedy to, co pozostaje (wraz z siatk), moemy zdeformowa tak, by otrzyma co w rodzaju porysowanej odpowiednio kartki papieru (lub pozginanej chustki do nosa). Usun- limy wycznie jeden obszar, wic wystarczy teraz pokaza, e dla siatki na chustce zachodzi zwizek W-K+S=1. Mona to osign przez "upraszczanie" siatki i usuwanie kolejnych krawdzi. Trzeba rozway kilka przypadkw - w zalenoci od tego, czy po takim usuniciu liczba wierzchokw zmieni si, czy nie - ale atwo sprawdzi, e przy kadej modyfikacji warto W-K+S si nie zmieni. w kocu zlikwidujemy ca siatk i pozostanie czysta kartka papieru, gdzie W=0, K=0 i S=1.

Ale przecie siatki moemy rysowa nie tylko na sferze! Gdy, na przykad, bdziemy bada sie na dtce samochodowej (tego rodzaju powierzchni matematycy nazywaj torusem), zawsze dostaniemy 0. Analogiczn procedur mona zastosowa do dowolnej powierzchni - dtki z dwiema dziurami (precelka) lub trzema, tworw jeszcze bardziej nietypowych. Rysujemy siatk i obliczamy W-K+S. Liczb t nazywamy charakterystyk Eulera albo charakterystyk Eulera-Poincargo powierzchni. Ma ona kilka bardzo wanych cech, midzy innymi nie zaley od sposobu podziau powierzchni na wielokty, nie zmienia si przy przeksztaceniach homeomorficznych. Pierwsza z przedstawionych cech mwi, e liczba W-K+S jest dla danej powierzchni taka sama przy dowolnym jej podziale na wielokty. Sowo "podzia" oznacza, e wycite obszary nie mog zachodzi na siebie; poza tym wielokty podziau musz by standardowe, nie dopuszczamy na przykad piercieni.

Druga cecha oznacza, e dwie powierzchnie homeomorficzne maj takie same charakterystyki. Charakterystyka

jest cech samej powierzchni, jej niezmiennikiem. Oznacza to, e jeli charakterystyki wyliczone dla dwch powierzchni bd rne, to nie da si jednej powierzchni zdeformowa homeomorficznie do drugiej. Jest to bardzo wana wasno. Poszukiwanie niezmiennikw homeomorfizmw jest jednym z najwaniejszych zada topologii. w topologii, dziale matematyki, o ktrym ju wspominalimy, czsto bardzo istotna jest informacja, czy dwa zbiory s homeomorficzne, czy nie. Nie zawsze jednak atwo to stwierdzi. Niezmienniki homeomorfizmw skutecznie pomagaj w sytuacjach negatywnych, czyli przy pokazywaniu, e badane zbiory homeomorficzne nie s. No bo jak wykaza, e midzy danymi figurami homeomorfizm nie istnieje? Wystarczy znale cech, wasno, ktra nie zmienia si przy przeksztacaniu przez homeomorfizm, przy czym jeden zbir j ma, a drugi nie. Metod t stosuje si zreszt w rnych dziaach matematyki, nie tylko przy badaniu homeomorfizmw. Homeomorfizmy mog znacznie zmienia wasnoci figur, co oznacza, e znalezienie niezmiennikw nie zawsze jest proste. Zmianie na pewno nie ulega "jednokawakowo" - skoro nie wolno rozrywa ani klei... Jednak niewiele niezmiennikw jest rwnie atwych. Wiele z nich wymaga zaawansowanych metod i skomplikowanych konstrukcji. Tym wikszy poytek z charakterystyki Eulera, ktra jest historycznie pierwszym niebanalnym niezmiennikiem homeomorfizmw. Topolodzy znaj wiele bardzo wymylnych niezmiennikw, wszystkie maj jednak ograniczone zastosowanie. Czsto bowiem bywa tak, e dwa obiekty majce identyczny niezmiennik wcale nie s homeomorficzne. Trzeba wwczas szuka niezmiennika nowego, bardziej subtelnego. Zamian wzoru Eulera z ciekawostki na wane narzdzie oraz jego uoglnienia zawdziczamy Henri Poincarmu (cho pewne prby uoglnienia wzoru Eulera na powierzchnie podejmowali wczeniej Johann Benedikt Listing i August Ferdinand Mbius). Uoglnienia te day pocztek nowemu dziaowi w topologii, nazywanemu topologi algebraiczn; Poincar uwaany jest dzi za jego twrc. Topologia algebraiczna zajmuje si poszukiwaniem niezmiennikw homeomorfizmw, tyle e algebraicznych - czyli liczb, wielomianw i innych tworw algebraicznych, zwizanych odpowiednio z badanymi "topologicznie" obiektami. atwiej bada twory algebraiczne ni same obiekty topologiczne; o tworach algebraicznych atwiej stwierdzi, czy si rni, czy nie. Niestety, ich konstrukcja jest zazwyczaj trudna. Najprostszym niezmiennikiem homeomorfizmw jest wanie charakterystyka Eulera. Wzr Eulera mona bada dla obiektw wyej wymiarowych. Wtedy oprcz wierzchokw, krawdzi i cian trzeba rozpatrywa komrki trjwymiarowe (cae wielociany), czterowymiarowe itd. Wyej wymiarowa charakterystyka obliczana jest tak, e od liczby wierzchokw (czyli komrek zerowymiarowych) odejmujemy liczb krawdzi (jednowymiarowych), dodajemy liczb cian (dwuwymiarowych), odejmujemy liczb komrek trjwymiarowych, dodajemy liczb komrek czterowymiarowych itd. Najpierw, oczywicie, badany zbir (figur) trzeba - tak jak powierzchni - podzieli na odpowiednie komrki. To uoglnienie pojcia wielocianu wprowadzi w 1851 roku Ludwig Schlfli. Oczywicie, analogicznie jak dla powierzchni, i w wyszych wymiarach mona wprowadzi charakterystyk Eulera dla zbiorw znacznie oglniejszych ni wielociany. w miar upywu czasu takie obiekty coraz bardziej interesoway uczonych, przydaway si do rnych celw take fizykom... Zastosowanie charakterystyki Eulera jest ogromne. a zaczo si od wzoru, ktry jego twrcy, znakomitemu matematykowi, wydawa si zaledwie ciekawostk.

To te jest wielocian, ale przy odpowiedniej definicji

SYMETRIA W TWIERDZENIACH, czyli twierdzenie Desarguesa Zacznijmy od zagadki: czy mona w dziesiciu rzdach posadzi dziesi drzew tak, by w kadym rzdzie rosy dokadnie trzy drzewa? amigwka wydaje si na pierwszy rzut oka standardowa i prosta, jednak prby jej rozwizania szybko przekonuj, e wcale nie jest banalna. Czsto przy zmaganiu si z rozmaitymi zagadkami pomocna bywa znajomo matematyki. Tak jest i w tym przypadku: przy rozwizywaniu moe si przyda pewne synne twierdzenie matematyczne, ktre w zadziwiajcy sposb zwizane jest z symetriami. Lubimy, gdy badane przez nas obiekty lub zjawiska charakteryzuj si pewn symetri. Co to takiego symetria? Termin ten znamy ze szkolnej matematyki; na lekcjach geometrii powica si troch uwagi symetrii osiowej i symetrii rodkowej. Sowo to pojawia si jednak czsto w mowie codziennej, gdzie niejednokrotnie jest uywane w znaczeniu istotnie odbiegajcym od formalnego. Mwimy o symetrii w obrazach, konstrukcjach architektonicznych, utworach muzycznych. Nasze ciao te jest zbudowane symetrycznie; biolodzy twierdz, e odznacza si symetri dwuboczn. Fizycy mwi o amaniu symetrii. w tych i rozmaitych innych przypadkach nie chodzi o przeksztacenie izometryczne, ale raczej o ad, regularno i porzdek lub rwnomierno pewnego rodzaju. Okazuje si, e symetri w takim wanie sensie mog si odznacza twierdzenia matematyczne, ba, nawet caa teoria! o dziwo, teoria, ktra spenia takie warunki, wyrosa ze sztuki, a dokadnie z malarstwa. Czy to moliwe, eby sztuka bya rdem teorii matematycznej? a jednak... Od niepamitnych czasw artyci marzyli o przeniesieniu na paszczyzn obrazu otaczajcej nas rzeczywistoci. Ju dla pradawnych twrcw z Altamiry i Lascaux co magicznego byo w moliwoci przedstawienia wizerunkw zwierzt na cianach grot. Pniej umieszczano sylwetki ludzi, zwierzt, bstw na wazach, cianach wity, ptnach obrazw. Wszyscy poszukiwali najlepszego sposobu odwzorowania rzeczywistoci; co zrobi, aby na paszczynie realistycznie ukaza obiekty trjwymiarowe? Jak uzyska gbi obrazu? Takie byy naturalne pytania artystw. Jak zwykle, najprostsze rozwizania trudno byo dostrzec. Podpowiadaa je rwnie sama natura, gdy proces widzenia jest odwzorowaniem obiektw trjwymiarowych na paszczyzn siatkwki oka. Kluczowym sowem jest tu rzutowanie. Przeksztacenie to nie jest nam obce, mniej wicej wiemy, na czym polega. Czsto obserwujemy cienie - czyli wanie rzuty - w promieniach zachodzcego soca albo w wietle lampy. Rzutowanie bywa wykorzystywane w dziecicej zabawie: dziki odpowiednio uoonym palcom dostajemy na cianie atrakcyjne cienie, przypominajce do zudzenia rne zwierzta. Wyobramy sobie najpierw, e rdo wiata znajduje si w jednym punkcie; mwimy wtedy o rzucie rodkowym (inaczej: centralnym). Wyrniony punkt nazywany jest rodkiem rzutowania. Im bardziej oddalamy rdo wiata, tym bardziej promienie, wzdu ktrych rzutujemy, staj si blisze prostych rwnolegych. Gdy zatem rdo wiata jest bardzo daleko (formalnie - nieskoczenie daleko), rzutowanie moemy praktycznie uzna za rwnolege. Tak sytuacj mamy w przypadku wiata sonecznego. Wida, e przy tej interpretacji oba rzuty s dwiema odmianami tego samego przeksztacenia.

Gdybymy poznali prawa rzdzce rzutowaniami, to zapewne odkrylibymy tajemnice wiernego odwzorowywania rzeczywistoci na paszczynie. Tak wanie rozumowali twrcy Renesansu. Najpierw bardziej intuicyjnie, a pniej ju formalnie zaczli studiowa zasady rzutowania, ktre w malarstwie nazwano zasadami perspektywy. w rzucie rwnolegym proste odwzorowuj si na proste, chyba e ktra prosta pokrywa si z promieniem wiata - w tej wyjtkowej sytuacji jej obrazem jest punkt. a jak bdzie z rzutem rodkowym? Przyjrzyjmy si temu dokadniej. Jak tworzymy obraz jakiego punktu? Prowadzimy prost przez badany punkt i rodek rzutowania; obrazem naszego punktu jest punkt przecicia tej prostej i paszczyzny, na ktr rzutujemy (czsto t paszczyzn nazywa si rzutni). Rzutowanie prostej polega na przeksztaceniu wszystkich jej punktw. Ale zauwamy, e moe si przecie tak zdarzy, i prosta poprowadzona przez rodek rzutowania i jeden z rzutowanych punktw bdzie rwnolega do rzutni. w skrajnym przypadku moe to dotyczy wszystkich punktw rzutowanej prostej, ale moe te si zdarzy, e nie dotyczy adnego z nich. Po dokadniejszym przeanalizowaniu sytuacji nietrudno stwierdzi, dla ktrych punktw nie da si okreli obrazu w rzutowaniu. Bdzie to zbir wszystkich punktw paszczyzny rwnolegej do rzutni i przechodzcej przez rodek rzutowania, z wyjtkiem samego rodka. Jakakolwiek prosta leca na tej paszczynie nie przetnie si z rzutni; ewentualny obraz badanego punktu nie istnieje i nie mona mwi o jego rzucie!

Czsto zdarza si, e interesuj nas rzuty nie wszystkich punktw przestrzeni, lecz jedynie pewnej paszczyzny. Jeli rzutujemy rodkowo jedn paszczyzn na drug, to znajdziemy na tej pierwszej prost, ktrej punkty nie

bd miay okrelonych rzutw (jak j otrzyma?). Ciekawe, e i na rzutni istnieje prosta, ktrej aden punkt nie naley do obrazu rzutowanej paszczyzny. T prost otrzymamy jako wynik przecicia z rzutni paszczyzny rwnolegej do paszczyzny rzutowanej, poprowadzonej przez rodek rzutu. Te znikajce i pojawiajce si znikd punkty sprawiaj, e przy rzucie rodkowym moemy si zetkn z zaskakujcymi sytuacjami.

Sprbujmy jeszcze zobaczy, jak przy takim rzutowaniu przeksztaca si odcinek. Problem wydaje si nieco dziwny; czy mona si spodziewa, e rzutem odcinka bdzie co innego ni odcinek lub, w najgorszym przypadku, punkt? a jednak z powodu "znikajcych" punktw sprawa wcale nie jest taka prosta. Wyobramy sobie punkt - rdo wiata (rodek rzutowania), paszczyzn, na ktr bdziemy rzutowa (czyli rzutni), i odcinek, ktrego obraz chcemy uzyska. Poprowadmy jeszcze jedn paszczyzn rwnoleg do rzutni i przechodzc przez rodek rzutowania. Nazwijmy j "paszczyzn zakazan", gdy aden jej punkt nie da si zrzutowa z lecego na niej rodka rzutowania - promienie s wtedy rwnolege do rzutni. Mamy trzy moliwoci pooenia odcinka wzgldem tej dodatkowej paszczyzny: odcinek jest w niej zawarty, ma z ni tylko jeden punkt wsplny i, wreszcie, jest z ni rozczny. Efekty rzutowania w kadej sytuacji bd inne. Przypadek pierwszy i trzeci jest prosty. Jeli mamy odcinek rozczny z paszczyzn zakazan, to jego rzut jest te odcinkiem - przez kady punkt odcinka przechodzi promie wiata, dajcy obraz na rzutni. Gdy za odcinek ley na paszczynie zakazanej, to zgodnie z tym, co zauwaylimy wczeniej, nie ma rzutu. Odcinek nie daje cienia.

Sytuacja si komplikuje, gdy odcinek ma jeden wsplny punkt z paszczyzn zakazan. Tu bowiem wchodz w gr jeszcze dwa przypadki: punktem tym moe by koniec odcinka lub jaki jego punkt wewntrzny. Jeli odcinek "dotyka" kocem paszczyzny zakazanej, to jego rzutem jest... pprosta. Jak uzasadni ten zadziwiajcy fakt? Zacznijmy od drugiego koca. Tu nie dzieje si nic nadzwyczajnego; punkt przeksztaca si zwyczajnie na odpowiedni punkt na rzutni. Niech teraz promie rozpocznie wdrwk po odcinku do drugiego koca. Co si dzieje z obrazem? Zaczyna si on oddala, bo promie zblia si do lecego na paszczynie zakazanej. Mona powiedzie, e w granicy punkt ucieknie do nieskoczonoci, gdy promie stanie si rwnolegy do rzutni; wtedy przejdzie przez drugi koniec odcinka . Ostatni ju przypadek, gdy odcinek ma punkt wewntrzny wsplny z paszczyzn zakazan, sprowadza si do poprzednich. Odcinek taki moemy potraktowa jako poczenie dwch kawakw: jeden od jednego koca do punktu przecicia i drugi od drugiego koca te do punktu przecicia. Kady z kawakw rzutuje si na pprost. a wic? Rzutem takiego odcinka bd dwie pproste, zawierajce si w jednej prostej (innymi sowy: prosta z wyrzuconym odcinkiem bez kocw).

Wynik rzutowania odcinka jest zaskakujcy, ale czy nie spotykalimy si z takimi sytuacjami w yciu? z pewnoci wielokrotnie obserwowalimy w promieniach zachodzcego soca cienie rozmaitych obiektw; staway si one coraz dusze. Cie kija wbitego pionowo w ziemi na sporej rwninie moe sprawia wraenie nieskoczenie dugiego. w rzeczywistoci nigdy taki nie bdzie z powodu naturalnych ogranicze fizycznych. Znajc rzuty odcinkw, mona przewidzie, jak bd wyglday rzuty figur bardziej skomplikowanych, na przykad wieloktw. Wiemy ju, e proste rzutuj si na proste, z wyjtkiem by moe pojedynczych punktw. a jak wyglda rzut dwch przecinajcych si prostych? Po dowiadczeniach z odcinkami nie zaskoczy nas, e i tu pojawi si niespodzianki. Zamy, e te dwie proste si przecinaj. Jeeli przetn si w punkcie, ktry mona rzutowa, to nic szczeglnie dziwnego si nie stanie. Jeli jednak przetn si w tym wyjtkowym punkcie, ktrego rzut nie jest okrelony, to po dokadnym zbadaniu sprawy okae si, e... ich obrazy s zawarte w dwch prostych rwnolegych! Wyobramy sobie na rwninie dwa prty wbite w ziemi i stykajce si wolnymi kocami; tworz one odwrcon liter "V". Cie opisanej figury w promieniach soca te jest liter "V". Gdy soce zachodzi, cie si wydua i ramiona litery coraz bardziej przypominaj proste rwnolege. Punkt przecicia oddala si w nieskoczono. Podobnie tworzy si rzut prostych przecinajcych si w znikajcym punkcie; mona to sobie wyobrazi wanie tak, e punkt przecicia rzutw ucieka do nieskoczonoci.

Jeeli ju wiemy, e proste przecinajce si mog w wyniku rzutowania zamieni si w rwnolege, to moliwa jest te sytuacja odwrotna. Istotnie, wystarczy odwrci kierunek rzutowania. Dwie proste przecinajce si wyznaczaj paszczyzn i wystarczy t paszczyzn potraktowa jako rzutni, rzutowa natomiast dwie proste rwnolege, otrzymane jako efekt pierwszego rzutowania (nie zmieniajc rodka rzutowania). Teraz proste rwnolege zostan przeprowadzone w proste, ktre si przecinaj. Zaskakujce. Jednak z t niezwykle wan wasnoci stykamy si niemal na co dzie! Gdy patrzymy na prost drog znikajc na horyzoncie albo na tory kolejowe, widzimy, jak brzegi drogi lub szyny schodz si na horyzoncie, chocia wiemy, e s rwnolege i nie mog si przeci. Dlaczego wic si zbiegaj? To wanie jest efekt rzutowania rzeczywistego wiata (drogi lub torw lecych w jednej paszczynie) na paszczyzn siatkwki oka. rodkiem rzutowania jest punkt w soczewce oka, a dokadnie jej rodek. w wyniku odpowiedniego rozumowania matematycznego dostajemy jedn z najwaniejszych zasad perspektywy: proste rwnolege, lecz nierwnolege do paszczyzny obrazu, powinny by narysowane jako proste schodzce si w jednym punkcie, nazywanym punktem zbiegu. T zasad i inne odkry w XV wieku Filippo Bruneleschi, a rozwinli znakomici twrcy Renesansu - Albrecht Drer, Tommaso Masaccio, Paolo Uccello, Leonardo da Vinci i inni. Zaczto precyzyjniej formuowa prawa rzdzce perspektyw. Robili to sami artyci, ale rwnie ludzie zwizani z matematyk. Jednym z nich by Grard Desargues. Desargues (1591-1662) pragn pomc swoim kolegom artystom w zebraniu i uporzdkowaniu najwaniejszych faktw z teorii perspektywy. Sformuowa cay zestaw twierdze, ktre mogyby przyda si na przykad inynierom i architektom. Wprowadzi te specyficzn terminologi. Najwaniejszym jego rezultatem, ktry sta si jednym z gwnych wynikw geometrii nowego typu, jest twierdzenie noszce dzi jego imi. Zamy, e dane s dwa trjkty o tej wasnoci, i trzy proste, przechodzce przez odpowiednie wierzchoki trjktw, zbiegaj si w jednym punkcie; wwczas przeduenia odpowiednich bokw przecinaj si w punktach lecych na jednej prostej.

Moe si zdarzy, e przeduenia bokw bd rwnolege; ten przypadek wyjaniony zostanie nieco pniej. Twierdzenie Desarguesa ma wersj pask i przestrzenn, w zalenoci od tego, czy trjkty le na paszczynie, czy w przestrzeni. Moe to si wydawa paradoksalne, ale wersja przestrzenna jest znacznie atwiejsza do uzasadnienia! Wystarczy si dobrze przyjrze rysunkowi. Jeeli bowiem dwa badane trjkty nie le w jednej paszczynie, to punkty, o ktrych mowa w tezie twierdzenia, musz nalee do paszczyzn wyznaczonych przez kady z trjktw. a skoro nasze trjkty nie le w rwnolegych paszczyznach, to paszczyzny te przecinaj si wzdu prostej. Kiedy jednak wszystko dzieje si w jednej paszczynie, dowd jest

znacznie bardziej skomplikowany. w przypadku przestrzennym, gdy dwa trjkty w przestrzeni le w dwch paszczyznach, punkt przecicia si prostych przechodzcych przez wierzchoki moemy traktowa jako rdo wiata; wybiegajce z niego promienie rzutuj jeden trjkt na drugi. Desargues punkt ten nazwa rodkiem perspektywy dla trjktw, a jest to przy okazji punkt, z ktrego wykonujemy rzut rodkowy. Prosta, na ktrej le punkty przecicia przedue odpowiednich bokw, zostaa nazwana osi perspektywy. Twierdzenie Desarguesa mona wypowiedzie nastpujco: Jeli dwa trjkty maj rodek perspektywy, to maj rwnie o perspektywy. Wrmy teraz do zagadki o drzewach. w sadach zazwyczaj sadzi si drzewka w rwnolegych rzdach, tu jednak trzeba z tego zrezygnowa, w przeciwnym wypadku nie znajdziemy rozwizania. Jeeli znamy twierdzenie Desarguesa, wszystko okazuje si proste. Rol drzewek bd gray punkty - wierzchoki trjktw (jest tych wierzchokw sze), rodek perspektywy oraz trzy punkty przecicia przedue odpowiednich bokw. Rzdy natomiast to proste zawierajce boki trjktw, trzy proste przechodzce przez pary odpowiednich wierzchokw i schodzce si w rodku perspektywy oraz o perspektywy. Rysunek naley rozpocz od rodka perspektywy i trzech wychodzcych z niego prostych.

Twierdzenie Desarguesa odznacza si niezwykymi symetriami. Najprostsza z nich jest zwizana z tym, e twierdzenie mona odwrci. Oznacza to, e jeli trjkty maj o perspektywy, to maj rwnie rodek perspektywy. Zauwamy, e twierdzenie Desarguesa rni si swoim charakterem od twierdze z geometrii, znanych nam ze szkoy. Nie ma w nim mowy o porwnywaniu dugoci czy pl, nie mwi si o adnych proporcjach czy ktach przystajcych. Praktycznie wystpuj tu tylko proste i punkty. Gdy cay ukad punktw i prostych odpowiadajcych twierdzeniu narysujemy na paszczynie, otrzymamy konfiguracj, nazywan czsto konfiguracj Desarguesa. Jeli teraz t konfiguracj zrzutujemy na inn paszczyzn, to - z dokadnoci do nieuniknionych przemieszcze - powstanie konfiguracja taka sama. Jeli jakie punkty byy wspliniowe przed rzutowaniem, to pozostan wspliniowe rwnie i po nim. Rzuty przecinajcych si prostych bd si przecina. Chyba e... Ale o tym za chwil. Takie s wanie cechy twierdze, nalecych do dziau geometrii, nazywanego geometri rzutow. Geometria rzutowa bada te wasnoci figur, ktre nie zmieniaj si przy rzutowaniach. w geometrii rzutowej nie odgrywaj roli dugoci ani stosunki dugoci - wszystko to przy rzutowaniach moe si zmieni. Co wic nie ulega zmianie? Wanie takie relacje, jak leenie punktu na prostej czy przechodzenie prostej przez dane punkty. w geometrii rzutowej, podobnie jak w dobrze nam znanej geometrii euklidesowej, zakada si, e przez dwa rne punkty przechodzi dokadnie jedna prosta. Dodane zostaje jednak zaoenie, e dwie dowolne proste na paszczynie musz si przeci. Co wobec tego z prostymi rwnolegymi? Umawiamy si, e proste rwnolege

przecinaj si "w punkcie bardzo odlegym", to znaczy w nieskoczonoci. Do paszczyzny dodaje si now prost, skadajc si z takich punktw - jest to "prosta w nieskoczonoci". Zauwamy, e te obiekty o dziwnych nazwach nie s nam cakiem obce: prosta w nieskoczonoci jest abstrakcyjnym odpowiednikiem linii horyzontu, punkty w nieskoczonoci za to punkty, w ktrych proste rwnolege "cz si" na horyzoncie (tak jak biegnce w dal tory). Rzutowania nie musz zachowywa rwnolegoci, dlatego eliminuje si proste rwnolege. Dodatkowe zaoenie likwiduje wiele problemw. "Znikajce punkty" oraz proste pojawiajce si znikd przy rzucie rodkowym znajduj naturaln interpretacj: "prosta zakazana" rzutuje si na prost w nieskoczonoci, a prosta na rzutni, nie bdca obrazem adnej prostej, teraz moe zosta potraktowana jako rzut prostej w nieskoczonoci. Rzutowanie paszczyzny na paszczyzn nabiera cech swoistej symetrii. Dopuszczajc w twierdzeniu Desarguesa istnienie punktw i prostych w nieskoczonoci, nie musimy rozpatrywa przypadkw, gdy pewne proste s rwnolege. Przedstawiona wczeniej wersja w geometrii rzutowej opisuje wszystkie przypadki, nawet taki, gdy rodek perspektywy "ucieka" do nieskoczonoci, a wic gdy proste przechodzce przez odpowiednie wierzchoki s rwnolege. Widzimy, e dopuszczenie punktw w nieskoczonoci w tym przypadku znacznie upraszcza wypowied i likwiduje pozornie rne sytuacje. Z tych wszystkich zaoe i obserwacji wynika, e geometria rzutowa nie jest zwyczajn geometri euklidesow. Ale przecie narodziny geometrii nieeuklidesowej kojarz si z XIX wiekiem i z nazwiskami obaczewskiego i Bolyaia, podczas gdy idee geometrii rzutowej znane byy znacznie wczeniej. Dlaczego nie zwrcono uwagi na jej nieeuklidesowo? Rzecz w tym, e niejednokrotnie to, co dzi dla nas jest oczywiste i nie podlega dyskusji, sto lub dwiecie lat temu byoby nie do pomylenia. Ot, chociaby tak podstawowy fakt, e prosta jest zbiorem punktw, jeszcze nie tak dawno wydawaby si niezrozumiay; proste i punkty uwaano za jakoci innego rodzaju: punkty mog lee na prostych, a proste przechodzi przez punkty, nic wicej. Podobnie, metodami rzutowymi posugiwano si tylko jako narzdziem i nikomu nie przyszoby nawet do gowy, e mog to by zacztki zupenie nowej geometrii. A do pocztkw XIX wieku panowao przekonanie, e geometria euklidesowa jest jedyn moliw; myl o innej geometrii uznano by za niedorzeczn i absurdaln. Podobnie byo zreszt z geometri sferyczn, czyli geometri na powierzchni sfery, niezbdn w nawigacji morskiej i astronomii, take w praktyce znan dugo przed obaczewskim i Bolyaiem; nikt nie prbowa nawet pomyle o niej jako o odstpstwie od kanonu euklidesowego. Dlatego przez ponad sto lat nie zauwaono nieeuklidesowej natury geometrii rzutowej. Geometri rzutow, podobnie jak euklidesow, mona konstruowa aksjomatycznie, przyjmujc jako pojcia pierwotne punkty i proste (a w razie potrzeby take paszczyzny). Nastpnie przyjmuje si odpowiedni ukad aksjomatw; spord nich na wyrnienie zasuguje wyej wspomniany aksjomat mwicy, e dwie dowolne proste (jeeli tylko si nie pokrywaj) musz mie dokadnie jeden punkt wsplny. Wanie on decyduje o nieeuklidesowoci geometrii rzutowej oraz staje si przyczyn do niezwykej symetrii, wystpujcej w teje geometrii. Okazuje si mianowicie, e gdy w jakim twierdzeniu z geometrii rzutowej (na paszczynie) wymienimy termin "punkt" na termin "prosta" i odwrotnie oraz, konsekwentnie, wasno "punkt ley na prostej" na "prosta przechodzi przez punkt", to otrzymamy znw twierdzenie prawdziwe! Opisana cecha nosi nazw zasady dualnoci. Jej prost ilustracj jest dualizacja fundamentalnej wasnoci: przez dwa rne punkty przechodzi dokadnie jedna prosta. Dualny odpowiednik tej wasnoci brzmi: dwie rne proste przecinaj si dokadnie w jednym punkcie - rozpoznajemy aksjomat podany powyej. Innym aksjomatem czsto przyjmowanym w geometrii rzutowej jest fakt, e na kadej prostej le przynajmniej trzy rne punkty. Zgodnie z zasad dualnoci, otrzymamy stwierdzenie: przez kady punkt przechodz przynajmniej trzy rne proste. Dualizacji podlegaj take, oprcz twierdze, definicje i pojcia wystpujce w geometrii rzutowej. Pojciem dualnym do prostej jest pk prostych, przecinajcych si w jednym punkcie, gdy prosta wyznacza zbir punktw, lecych na niej. Nietrudno te zauway, e pojciem dualnym do rodka perspektywy jest o perspektywy. Jeli teraz dokadnie przyjrzymy si twierdzeniu Desarguesa, to zauwaymy, e dokonujc jego dualizacji, otrzymamy twierdzenie odwrotne. Zastosowanie tej zasady do twierdzenia Desarguesa, zapisanego w postaci rwnowanoci, sprawi, e twierdzenie pozostanie bez zmian - jest ono samodualne. Na tym nie kocz si zaskakujce wasnoci twierdzenia Desarguesa. Przyjrzyjmy si konfiguracji punktw ilustrujcej twierdzenie. Kady z nich, podobnie jak proste, ma swoje cile okrelone miejsce: jeden jest rodkiem perspektywy, trzy inne le na osi perspektywy, pozostaych sze wyznacza odpowiednie trjkty. Gdybymy w konfiguracji nie wyrnili rodka perspektywy i osi - czy potrafilibymy je rozpozna? Ten ukad punktw i prostych ma niezwyk wasno. Jeli jednemu z nich przypiszemy konkretn rol, to pozostae maj ju swoje jednoznacznie okrelone miejsce. Kady z punktw moe by rodkiem perspektywy, kada trjka punktw wspliniowych moe wyznacza o perspektywy. Czy nie jest to swoista symetria?

Twierdzenie Desarguesa mona take sformuowa dla trzech trjktw: Jeli odpowiednie wierzchoki trzech trjktw le na trzech prostych przecinajcych si w jednym punkcie, to trzy osie perspektywy, powstae dla kadej pary trjktw, przecinaj si w jednym punkcie.

w tym przypadku "lustrzane odbicie" rni si jednak od oryginau: Jeli odpowiednie boki trzech trjktw przecinaj si (trjkami) w trzech rnych niewspliniowych punktach, to trzy rodki perspektywy, powstae dla kadej pary trjktw, le na jednej prostej. Twierdzenie Desarguesa stanowi wane narzdzie geometrii rzutowej, wykorzystuje si je do dowodu wielu innych istotnych faktw. Znajduje ono take zastosowanie przy konstrukcjach geometrycznych tworzonych za pomoc samej linijki.

w szkole mamy okazj zapozna si z pewnymi, zazwyczaj prostymi, konstrukcjami rysowanymi za pomoc cyrkla i linijki. Okazuje si, e wiele konstrukcji mona wykona rwnie sam linijk; czsto wykorzystuje si w tym celu rozmaite twierdzenia wanie geometrii rzutowej. Ciekawe s na przykad zadania, ktrych sformuowanie zwizane jest z tak zwanym punktem niedostpnym (czyli na przykad punktem przecicia danych prostych, znajdujcym si poza nasz kartk papieru). Oto jedno z nich: Na kartce papieru s narysowane odcinki dwch prostych przecinajcych si w punkcie niedostpnym oraz punkt nie lecy na adnej z tych prostych. Za pomoc samej linijki naley skonstruowa prost przechodzc przez dany punkt i punkt niedostpny. Istnieje wiele sposobw rozwizania tego zadania; jedno z nich wykorzystuje twierdzenie Desarguesa. Trzeba skonstruowa odpowiedni konfiguracj dwch trjktw, tak by miay one rodek perspektywy... Dociekliwy Czytelnik moe na podstawie rysunku odtworzy opis konstrukcji.

Gdyby proste z zadania byy rwnolege, to analogiczna konstrukcja pozwoliaby na zbudowanie prostej rwnolegej do danych, przechodzcej przez zadany punkt, i to za pomoc samej linijki. Naley jednak zaznaczy, e istniej znacznie prostsze metody rozwizania tego ostatniego problemu. Twierdzenie Desarguesa jest jednym z historycznie pierwszych faktw nowej teorii - geometrii rzutowej. Stanowi bardzo adny przykad twierdzenia samodualnego. Jest wanym technicznym narzdziem, pozwalajcym elegancko udowodni rozmaite inne twierdzenia. Jego znaczenie ujawnia si rwnie w badaniach nad aksjomatyzacj paskiej i przestrzennej geometrii rzutowej. Mona bowiem rozwaa dziwaczne modele geometrii rzutowej paskej, gdzie twierdzenie to nie obowizuje (!). Obecnie s to teoretyczne ciekawostki, ktre jednak, jak to ju nieraz zdarzao si w matematyce, mog znale nieoczekiwane, efektowne zastosowania.

Obfite plony zapewnione - rozplanowaem swj sad wedug konfiguracji Desarguesa

THEOREMA EGREGIUM, czyli wyborne twierdzenie o krzywinie Jak bardzo krzywa moe by krzywa? Pytanie wydaje si na pierwszy rzut oka co najmniej dziwaczne, nie jest jednak bezsensowne. Wystarczy si uwanie przyjrze rozmaitym krzywym, by stwierdzi, e jedne linie s zakrzywione bardziej, inne za mniej. Na przykad parabola jest bardziej zakrzywiona w pobliu wierzchoka, gdy

natomiast oddala si od niego, wyprostowuje si; take zakrzywienie elipsy nie jest wszdzie jednakowe. Natomiast okrg wyglda na jednakowo zakrzywiony w kadym miejscu.

eby opisa stopie zakrzywienia krzywej, wprowadza si pojcie krzywizny. Formalny opis wymaga wykorzystania analizy matematycznej; my sprbujemy posuy si intuicj geometryczn, nie kadc zbyt wielkiego nacisku na szczegy. Intuicja podpowiada nam, e krzywizna powinna mie kilka naturalnych wasnoci: krzywizna linii prostej powinna wynosi zero, a okrgu - by staa. Ponadto wida, e im mniejszy promie okrgu, tym bardziej okrg wydaje si zakrzywiony. Mona si wic umwi, e odwrotno promienia to miara zakrzywienia okrgu. Sensowne jest take przyjcie okrgw za wzorce zakrzywienia. Wybierzmy punkt, w ktrym chcemy zmierzy zakrzywienie danej krzywej. Do niego dobierzmy dwa inne punkty na tej krzywej - po obu stronach badanego punktu. Przez te trzy punkty mona poprowadzi albo okrg, albo prost.

Owe dodatkowe punkty moemy wybiera na rne sposoby. Wyobramy sobie zatem, e kolejne ich pary s dobierane tak, by zbliay si do punktu rodkowego. Za kadym razem powstaj okrgi lub proste (cho prostych mona si spodziewa jedynie w wyjtkowych przypadkach). Moe si zdarzy, e te okrgi bd zda do jakiego "granicznego" okrgu (ewentualnie prostej). Co w tym wypadku znaczy sowo "zda"? Odwrotnoci promieni powstaych okrgw mog si zblia do pewnej granicznej wartoci - to bdzie wanie krzywizna naszej krzywej w ustalonym punkcie. Jest to liczba, ktr mona interpretowa jako odwrotno promienia okrgu, powstaego w wyniku przejcia granicznego. Okrg ten jest nazywany okrgiem cile stycznym do krzywej w rozwaanym punkcie. Krzywa w punkcie jest zakrzywiona tak jak pewien wzorcowy okrg podobny do krzywej w pobliu tego punktu. Gdy za promienie okrgw rosn do nieskoczonoci, odwrotnoci promieni malej do zera i w granicy otrzymujemy prost (zgodnie z intuicj: coraz wiksze okrgi przybliaj si do prostej). Potwierdza to pierwotne przypuszczenia: krzywizna prostej wynosi zero. Analizujc okrelenie krzywizny, widzimy, e jest to pojcie lokalne - opisane s wasnoci krzywej, wynikajce z jej zachowania si tylko w pobliu wybranego punktu. Ponadto wymagamy od krzywej "gadkoci" (czyli wygldu przypominajcego wykres funkcji rniczkowalnej). Gdyby na krzywej wystpowa punkt "zaamania", trudno byoby w nim zdefiniowa zakrzywienie. Mona te posuy si interpretacj nawizujc do fizyki. Wyobramy sobie, e krzywa to lad (tor) poruszajcego si punktu. Takie okrelenie krzywej jest bardzo naturalne, cho, jak przekonalimy si w rozdziale czwartym, moe prowadzi do zaskakujcych wnioskw. My zajmiemy si tylko sytuacjami regularnymi, kiedy krzywa jest gadka. Wtedy prdko punktu poruszajcego si wzdu krzywej jest wektorem do niej stycznym. eby nie zaprzta sobie gowy dugoci wektora, przyjmijmy dla uproszczenia, e prdko

punktu bdzie stale jednostkowa. Zauwamy, e im bardziej zakrzywiona jest krzywa, tym szybciej zmienia kierunek wektor prdkoci; na prostej wektor ten ma kierunek stay. Mona zatem przyj, e miara krzywizny to szybko zmiany kierunku wektora prdkoci - zgodnie z interpretacj fizyczn jest ni przypieszenie. Wanie tak: wektor przypieszenia wyznacza krzywizn w danym punkcie, jego warto bdzie dokadnie t poszukiwan krzywizn. Wektor krzywizny, geometryczny odpowiednik przypieszenia dorodkowego, jest prostopady do wektora stycznego. Widzimy wic, e interpretacja ta ma bezporedni zwizek z okrgiem cile stycznym i prowadzi do tego samego pojcia.

Do tej pory rozwaalimy tylko krzywe paskie, chocia nigdzie tego wyranie nie zaznaczylimy: opisane intuicje pasuj rwnie do krzywych przestrzennych. Mona jednak zapyta, co decyduje o tym, e jedna krzywa jest przestrzenna, inna za nie. Opisana przez nas krzywizna okrela, na ile krzywa rni si od prostej. Powinien chyba istnie jeszcze inny rodzaj krzywizny, ktry pokazywaby, jak szybko krzywa "ucieka" z paszczyzny. Krzywa moe lee w przestrzeni i nie dawa si pomieci w paszczynie. Taka jest na przykad linia rubowa, nazywana te helis, ktr mona sobie wyobrazi jako tor punktu poruszajcego si "po sprynie". Helis mona otrzyma jako wynik zoenia ruchu jednostajnego po prostej i po okrgu w paszczynie prostopadej do tej prostej.

Istotn rol w opisie zakrzywienia w przestrzeni odgrywa paszczyzna wyznaczona przez dwa wektory: wektor styczny do krzywej i wektor do niego prostopady, zwizany z przypieszeniem dorodkowym, nazywany wektorem normalnym do krzywej. Paszczyzna ta nosi nazw paszczyzny cile stycznej. Gdy krzywa jest paska, zawiera si w swojej paszczynie cile stycznej. Brzmi to dziwnie, ale wanie tak przyjto terminologi. Powrmy jednak do problemu zakrzywienia w przestrzeni. Mona je okreli jako szybko ucieczki krzywej od paszczyzny cile stycznej. Mierzy si j, badajc szybko zmian kierunku wektora prostopadego (normalnego) do tej paszczyzny. Jest to trzeci wektor uzupeniajcy ukad wektorw w danym punkcie do czego w rodzaju ukadu wsprzdnych; wektor ten nazywamy binormalnym. atwiej bada zachowanie wektora ni caej paszczyzny, tym bardziej e zmiany pooenia jednego wektora jednoznacznie okrelaj zachowanie drugiego. Zakrzywienie krzywej w przestrzeni nazywa si skrceniem krzywej (albo drug krzywizn).

Naturalnie krzywa paska ma skrcenie rwne zero; jej paszczyzna cile styczna nie zmienia pooenia, a tym samym jej wektor normalny te nie. Ciekawe, e skrcenie i krzywizna jednoznacznie wyznaczaj krzyw z dokadnoci do pooenia w przestrzeni jeli znamy krzywizn i skrcenie, to wiemy, z jak krzyw mamy do czynienia. Jest to podstawowe twierdzenie teorii krzywych. Mona rwnie okreli kolejne typy krzywizn dla krzywych woonych w przestrze cztero-, picio- i nwymiarow. Pomimy jednak ich opisy i sprbujmy si zaj problemem zakrzywienia powierzchni. Jak sprawdzi, czy powierzchnia jest bardziej lub mniej zakrzywiona? Chodzi tu oczywicie nie tylko o wizualne efekty, ale take o matematyczny opis zjawiska. a moe posuy si wprowadzonym ju pojciem krzywizny krzywej? Pojawiaj si jednak powane trudnoci, gdy krzywe na powierzchni mog si zachowywa bardzo dziwnie i trzeba wyapa te ich cechy, ktre w pewnym stopniu zale od powierzchni, odrzuci za cechy wynikajce z indywidualnego charakteru krzywej.

Wybierzmy na powierzchni punkt i poprowadmy przez niego dwie krzywe w taki sposb, eby ich styczne w punkcie wyznaczay rne kierunki. Wektory styczne (tak jak poprzednio mog to by jednostkowe wektory prdkoci) wyznacz paszczyzn - bdzie to paszczyzna styczna w badanym punkcie do powierzchni. w tej paszczynie bd leay wektory styczne do wszystkich krzywych przechodzcych przez zadany punkt i zawartych w badanej powierzchni. Oczywicie, rozwaamy tu sytuacj regularn - ani w punkcie, ani w jego pobliu nie dzieje si z powierzchni nic niezwykego: nie pojawiaj si kanty, "dzibki", zagicia itp. Gdyby co takiego si zdarzyo, to, niestety, nie potrafilibymy skonstruowa paszczyzny stycznej - analogicznie jak w przypadku krzywej z punktami zaamania. Jeli ju mamy paszczyzn styczn, to moemy wybra wektor jednostkowy prostopady do tej paszczyzny w zadanym punkcie - nazywamy go wektorem normalnym. Same jednak zmiany pooenia tego wektora nie opisuj zakrzywienia powierzchni; wszystko zaley od kierunku jego przesuwania. Na przykad na walcu istnieje droga, wzdu ktrej wektor normalny zachowuje ten sam kierunek; jest to tworzca walca. Gdy natomiast wektor normalny wdruje wzdu okrgu albo linii rubowej, jego kierunek si zmienia.

Wszystko zaley wic od wyboru drogi; sprbujmy to jednak wykorzysta na nasz korzy. Ale najpierw kilka zda o pewnych wiekowych stworkach, wielce zaprzyjanionych z matematykami. Czsto, gdy chcemy bardziej obrazowo przedstawi pewne - nie zawsze proste - sytuacje, szczeglnie wyej wymiarowe, posugujemy si wielce sympatycznymi stworkami, zwanymi paszczakami. To, jak one wygldaj,

zaley od inwencji autorw. Na pewno s dwuwymiarowe, yj na paszczynie lub na innej powierzchni i o trzecim wymiarze maj mniej wicej takie samo pojcie jak my o czwartym. Dlatego, gdy umiecimy je w sytuacjach wymagajcych znajomoci trzeciego wymiaru, obserwacja ich zachowania jest dla nas bardzo uyteczna i pouczajca. Najczciej robimy to wwczas, kiedy chcemy lepiej zrozumie zjawiska czterowymiarowe; wiedzc, co si dzieje w trzecim wymiarze, zgadujemy, co myl o tym paszczaki, a potem wyobraamy sobie analogiczn sytuacj w wymiarze o jeden wyszym. Paszczaki s te pomocne przy ilustrowaniu rozmaitych poj z geometrii powierzchni i przestrzeni. Powoa je do ycia ponad sto lat temu E. A. Abbott i od tego czasu matematycy (i nie tylko oni) chtnie korzystaj z ich usug.

Edwin Abbott Abbott (to nie pomyka, drugie imi brzmiao tak samo jak nazwisko), nauczyciel z Londynu, napisa wiele ksiek, ale dotyczyy one przede wszystkim... teologii i gramatyki. Wyjtkiem bya jedna: Flatland (Flatlandia), wydana w roku 1884. Wanie tam paszczaki pojawiy si po raz pierwszy. Mao kto dzi wie, e gwn ide Flatlandii nie byo wytumaczenie zjawisk w czwartym wymiarze, ale satyra na stosunki panujce w wiktoriaskiej Anglii, pokazana na przykadzie baniowego wiata. Gwny bohater, A. Square, moe by uwaany za personifikacj autora (A jak Abbott; squared znaczy po angielsku "do kwadratu"). Trzeci wymiar to jakby troch uboczny, cho te niezwykle wany motyw tej ksiki. Mona si tam te doszuka aluzji do wiata duchowego, nie mwic ju o tym, e dzi zapewne wielu zaliczyoby Flatlandi do gatunku literatury fantastycznonaukowej. Powrmy do wyboru drogi na powierzchni. Wiemy, e moe on odgrywa decydujc rol. w yciu najczciej interesuj nas drogi najkrtsze. Nie ma wic powodu przypuszcza, e paszczaki bd mylay inaczej. yjc na dwuwymiarowej powierzchni, te zainteresowane s najkrtszymi drogami, ktre nazwano geodezyjnymi. Wyobramy sobie, e mamy na powierzchni dwa punkty; krzywa, ktra wyznacza najkrtsz drog od jednego z nich do drugiego, to wanie geodezyjna. Na paszczynie geodezyjnymi s linie proste. Gdyby na badanej powierzchni yy paszczaki, to traktowayby jak lini prost wanie krzyw geodezyjn. My te, rysujc na powierzchni Ziemi fragment prostej, zazwyczaj nie pamitamy o tym, e naprawd rysujemy na zakrzywionej powierzchni lini, ktra przecie prost nie jest. Na sferze geodezyjne to okrgi wyznaczone przez koa wielkiej kuli (czyli koa powstae po przeciciu kuli paszczyzn przechodzc przez jej rodek). Wybierzmy krzyw gadk na powierzchni, przechodzc przez zadany punkt. Krzywa ta ma w tym punkcie krzywizn, ktrej wektor jest prostopady do wektora stycznego, co wcale nie oznacza, e jest prostopady do paszczyzny stycznej. Moemy go (standardowo) rozoy na wektor styczny do powierzchni i wektor do niej prostopady (skadow wzdu wektora normalnego). Cz styczna odpowiada za zachowanie si krzywej na powierzchni. Cz prostopada opisuje zachowanie si krzywej zdeterminowane przez powierzchni. Dla krzywej geodezyjnej cz styczna wektora krzywizny wynosi zero. Nie jest to zaskakujce, gdy owa krzywa zachowuje si na powierzchni jak prosta na paszczynie, gdy cz styczna wektora krzywizny rwna si zero. Rzut geodezyjnej na paszczyzn styczn w pobliu punktu stycznoci w kierunku wektora normalnego daje kawaek linii prostej. Zakrzywienie geodezyjnej pochodzi jedynie od powierzchni. Tak wic o zakrzywieniu powierzchni moemy si czego dowiedzie ze skadowej normalnej wektora krzywizny. Warto tej skadowej to krzywizna normalna. Okazuje si jednak, e krzywizna normalna zaley nie tyle od krzywej, co od wektora stycznego do niej (cay czas rozwaamy wektory styczne do krzywych, majce dugo jednostkow). Mwimy wtedy o krzywinie normalnej w kierunku wektora stycznego. Wrd wszystkich krzywizn normalnych w danym punkcie w rnych kierunkach zawsze mona znale t najwiksz oraz t najmniejsz. S to krzywizny gwne. Ich iloczyn (z odpowiednim znakiem) ju dobrze opisuje zakrzywienie powierzchni. Ten iloczyn jest nazywany krzywizn Gaussa powierzchni. i znw pojawia si nazwisko Gaussa - tym razem w dziedzinie odlegej od teorii liczb, ktra, jak wspominalimy w rozdziale o liczbach pierwszych, bya jego ulubion dziedzin. Jednak wane rezultaty Gauss uzyska

w kadym niemal dziale matematyki. Geometri rniczkow powierzchni zaj si niejako z obowizku subowego, gdy ministerstwo spraw publicznych Ksistwa Hanoweru zlecio mu nadzr nad projektem wykonania geodezyjnych pomiarw okrgu hanowerskiego. Gauss nie by zadowolony z powierzonych obowizkw, gdy odryway go od ulubionej matematyki. Wywizywa si jednak z nich sumiennie, a efektem jego pracy byy rwnie wane fakty z teorii powierzchni. Uporzdkowa znane wyniki i stworzy narzdzia, pozwalajce bada geometryczne wasnoci powierzchni metodami analizy matematycznej. Sam Gauss okrela krzywizn powierzchni nieco inaczej (cho rwnowanie). Posugiwa si rwnie wektorami normalnymi, ale zamiast krzywych bada powierzchni w pobliu punktu i odpowiednio odwzorowywa j na sfer jednostkow. Wybierzmy na powierzchni punkt i rozwamy niewielki fragment otaczajcej go powierzchni. w kadym punkcie tego kawaka moemy wystawi jednostkowy wektor normalny. Kademu takiemu wektorowi odpowiada wektor zaczepiony w rodku sfery jednostkowej o tym samym kierunku. Koniec tego wektora wyznacza punkt na sferze. w ten sposb punkty kawaka powierzchni przeksztac si na pewien fragment sfery to wanie jest odwzorowanie Gaussa. Mona bada stosunek pola czci powierzchni sfery wyznaczonej przez wektory normalne do pola kawaka wyjciowego. Mierzy on jakby stopie rozproszenia wektorw normalnych na powierzchni. Gdy powierzchnia jest paska, to wektory wyznaczaj ten sam kierunek, a zatem w odwzorowaniu Gaussa kady fragment tej powierzchni przechodzi w jeden punkt na sferze. Krzywizna Gaussa jest granic opisanych ilorazw, gdy bierzemy coraz to mniejsze kawaki powierzchni otaczajce badany punkt. Taki opis raczej nie nadaje si do rachunkw. Pozwala jednak stwierdzi, e w przypadku paszczyzny dostaniemy 2 krzywizn zerow, a w przypadku sfery o promieniu r bdzie to liczba 1/r . Konstrukcja krzywizny Gaussa za pomoc krzywizn normalnych jest znacznie bardziej praktyczna.

Nietrudno si przekona, e krzywizna Gaussa powierzchni walca jest zerowa, gdy wyznaczajce j krzywizny gwne s zwizane z prost i okrgiem pooonymi na walcu. Pierwsza krzywizna wynosi zero, druga za to odwrotno promienia okrgu; ich iloczyn rwna si zatem zeru. Uzyskany wynik moe si wydawa dziwaczny. Jak to moliwe? Przecie walec wcale nie jest paski, jego powierzchnia jest zakrzywiona! Wynik mona uzasadni tym, e powierzchni walca otrzymujemy z paszczyzny poprzez jej wyginanie, ale bez zmiany odlegoci na przeksztacanej paszczynie. Jeli na kartce papieru wybierzemy dwa punkty i poczymy je odcinkiem, a nastpnie zaczniemy wygina kartk, to odlego pomidzy punktami na powstajcej powierzchni si nie zmieni - kartka jest deformowana w sposb sztywny bez rozcigania i ciskania. Takie przeksztacenie nazywa si czsto izometrycznym. Nie ma to jednak wiele wsplnego z definicj izometrii z lekcji geometrii. Te nowe izometrie nie zmieniaj odlegoci tylko na deformowanej powierzchni. Paszczak, ktry mieszkaby na wyginanej paszczynie, nie byby w stanie stwierdzi, e co si stao. Mierzenie odlegoci na powierzchni nie pozwolioby mu na odnotowanie zmian. Mgby je zauway dopiero po oderwaniu si od paszczyzny; paskie istoty nie mog jednak spojrze nad paszczyzn, "do gry". Gdybymy paszczyzn nie tylko wyginali, lecz rozcigali lub ciskali (przy zaoeniu, e jest wykonana z elastycznej bony), zmieniayby si take odlegoci, a wraz z nimi i krzywizna. Paszczyzny nie da si w sposb sztywny wygi na sfer. atwo si o tym przekona, prbujc owin pik gazet. Nie mona pata gumowej piki rozpaszczy w sposb naturalny (bez rozcigania). Krzywizna Gaussa sfery jest rwna w kadym punkcie kwadratowi odwrotnoci jej promienia. Im wiksza sfera, tym mniejsza jej krzywizna. Gauss zbada wiele wasnoci zdefiniowanej przez siebie krzywizny. Midzy innymi udowodni twierdzenie, ktre wydao mu si zaskakujce i tak wane, e nazwa je theorema egregium, czyli twierdzeniem wybornym. Najoglniej mwic, gosi ono, e krzywizn Gaussa mona zdefiniowa za pomoc poj dotyczcych jedynie badanej powierzchni, bez wnikania w to, w jakiej przestrzeni ta powierzchnia jest pooona, bez wychodzenia poza powierzchni. Krzywizna Gaussa naley wic do geometrii wewntrznej powierzchni.

Ujmijmy to inaczej. w powyszych rozwaaniach wspominalimy o geometrii na danej powierzchni. Na zwykej paszczynie z normaln odlegoci obowizuje doskonale nam znana geometria euklidesowa. Na innej powierzchni te mona okreli odlego midzy punktami za pomoc dugoci geodezyjnych. Rol prostych peni tam wanie geodezyjne; otrzymujemy pewn geometri, w ktrej obowizuj odpowiednie prawa. Paszczaki yjce na takiej powierzchni mog formuowa rozmaite twierdzenia, definiowa figury i bada zwizki midzy nimi. Zazwyczaj na takiej wykrzywionej powierzchni nie obowizuj prawa geometrii euklidesowej. Na przykad na sferze przez dwa punkty mona czasem poprowadzi wicej ni jedn geodezyjn (ktra na sferze spenia rol prostej). Twierdzenie Gaussa gosi, e posugujc si metodami geometrii powierzchni paszczaki bd mogy zbada krzywizn teje powierzchni. Jest to co najmniej zaskakujce. Jak wiemy, wielu zjawisk przestrzennych paszczaki nie mog zarejestrowa, poniewa nie potrafi "wej" w trzeci wymiar. Co najwyej mog snu pomysowe hipotezy. Ponadto okrelenie krzywizny Gaussa wydaje si niemoliwe bez wektorw normalnych, paszczyzn stycznych itd. a jednak theorema egregium stwierdza, e jest to moliwe. Gauss sformuowa swoje twierdzenie w czasach, gdy dopiero rodziy si podstawy geometrii nieeuklidesowej. Myl o tym, e moe istnie geometria inna od euklidesowej, bya tak miaa, i nawet matematyk o ogromnym i powszechnie uznanym autorytecie, jakim by wwczas Gauss, nie omieli si jej publicznie ogosi. Tymczasem theorema egregium wyranie wizaa geometri powierzchni z krzywizn: jeli krzywizna jest rna od zera, to na powierzchni obowizuje geometria nieeuklidesowa i paszczaki mogyby to stwierdzi. Rezultaty Gaussa stanowiy podstaw do dalszych bada nad zakrzywieniem przestrzeni. Mona bowiem postawi pytanie, czy przestrze moe by zakrzywiona oraz jak to opisa i zmierzy. Zauwamy, e cho uywamy zwrotu "trjwymiarowy", to trudno sobie wyobrazi takie obiekty, i do tego jeszcze zakrzywione. Na myl przychodzi otaczajca nas przestrze albo twory przypominajce bryy. Ale w takich bryach powykrzywiana jest ich powierzchnia, a co z wntrzem? Paszczakowi, istocie dwuwymiarowej, te trudno byoby wyobrazi sobie sfer lub dtk samochodow, cho niewtpliwie s to powierzchnie. Gdy wyginalimy paszczyzn, wraz z ni deformacji ulega take paszczak, i przy braku zmiany odlegoci nie mia szans tego zauway. Obiektem trjwymiarowym, zdefiniowanym prosto i naturalnie, jest sfera trjwymiarowa, zbir punktw przestrzeni czterowymiarowej jednakowo odlegych od ustalonego punktu - jej rodka. o tej sferze i kopotach z jej "zobaczeniem" wspominalimy w rozdziale sidmym. Gdy chcemy j sobie wyobrazi, czsto pomocne s analogie z paszczakami na "zwykej" sferze dwuwymiarowej. w szczeglnoci moemy zauway, e twr yjcy na takiej sferze, udajc si w jakimkolwiek kierunku, powinien po pewnym czasie powrci do punktu wyjcia analogicznie jak stanie si z paszczakiem, ktry wyruszy na sferze w wdrwk po geodezyjnej. wiadczy to o zakrzywieniu sfery trjwymiarowej, ktra zreszt jest jednym z najprostszych obiektw trjwymiarowych. Istnieje te wiele innych, znacznie bardziej skomplikowanych obiektw tego rodzaju. A co z przestrzeni, w ktrej yjemy? Czy jest "paska", czy te powykrzywiana, tak jak na przykad powierzchnia sfery? Problemem zakrzywienia przestrzeni i sposobem jego badania zainteresowani s fizycy. Ale zanim te sprawy zaczy zaprzta ich uwag, Bernhard Riemann, rwnie wspominany w rozdziale o liczbach pierwszych, uoglni idee Gaussa i okreli zakrzywienie przestrzeni. Riemann przeprowadzi swoje rozumowanie dla obiektw n-wymiarowych. Uoglnienie to nie jest natychmiastowe i oczywiste. w wyej wymiarowych przypadkach nie opisuje si zakrzywienia za pomoc jednej liczby, lecz za pomoc caego ich ukadu, podlegajcego pewnym reguom przy zmianie punktu odniesienia. Ten ukad liczb nosi gron nazw tensora krzywizny, dokadniej, tensora krzywizny Riemanna. (Na marginesie - kabaret, utworzony ongi przez studentw matematyki, nosi nazw "Wcieky tensorek"). Bardziej precyzyjny opis tensora krzywizny wymaga pewnych przygotowa i nie bdziemy si tu nim zajmowa. Wspomnijmy jedynie o tym, e tensory pojawiy si jako swego rodzaju uoglnienia wielkoci wektorowych. Na przykad w fizyce wyrnia si: wielkoci skalarne, czyli liczby, wielkoci wektorowe - niosce w sobie wicej informacji ni skalary (w przestrzeni wektor opisuj trzy liczby) - i wielkoci tensorowe rnego typu; w geometrii rniczkowej twory te nazywa si obiektami geometrycznymi. Tak wic ju zakrzywienie przestrzeni opisane jest przez do zawiy obiekt geometryczny: tensor krzywizny, ktry gdy ustalimy dwa kierunki - daje krzywizn Gaussa dla czego w rodzaju powierzchni geodezyjnej, zanurzonej w tej przestrzeni. Ide uoglnienia pojcia krzywizny przedstawi Riemann w swoim wykadzie habilitacyjnym w 1854 roku. Rezultaty te zyskay jednak rozgos dopiero po mierci Riemanna; stay si podstaw rozwoju nowoczesnej geometrii rniczkowej i znalazy zastosowanie w fizyce. w 1915 roku ukazaa si praca Alberta Einsteina, w ktrej teoria grawitacji zostaa sprowadzona do geometrii przestrzeni; powstaa oglna teoria wzgldnoci. Okazao si, e materia ma wpyw na t geometri, a grawitacj mona interpretowa jako zakrzywienie przestrzeni. Pojawio si naturalne pytanie o ksztat Wszechwiata, w ktrym yjemy. Theorema egregium, przeniesiona na przestrzenie wyejwymiarowe, stwierdza, e nasze prby zbadania zakrzywienia Wszechwiata nie s pozbawione sensu. Bez wzgldu na to, czy Wszechwiat jest zanurzony w jakie hiperprzestrzeni, czy nie (a jeli tak, to w jakiej), mamy szans obliczy jego zakrzywienie, posugujc si wasnociami rzdzcej w nim geometrii. Cho moe si to okaza niezwykle trudne.

Gdyby jednak Wszechwiat by "powyginany" (jak rulon kartki - powierzchnia walca), to posugujc si tylko krzywizn (tensorem krzywizny), nie potrafilibymy tego stwierdzi. "Od wewntrz" Wszechwiat byby paski, cho "z zewntrz" wygldaoby to inaczej. Potrzebne byyby wtedy inne metody, ale pomysowo ludzka nie zna granic.

Na pewno istnieje powierzchnia, na ktrej toto jest prost.

ANOMALIE CZTEROWYMIAROWE, czyli wyniki Freedmana i Donaldsona Haso "czwarty wymiar" od dawna budzio rnorodne emocje. Aura tajemniczoci i niezwykoci wok niego pojawia si jeszcze w XIX wieku, gdy matematycy zaczli systematyczniej bada obiekty wielowymiarowe. Zainteresowanie czwartym wymiarem osigno apogeum, gdy okazao si, e w fizycznych teoriach istotn rol odgrywa czasoprzestrze - przestrze czterowymiarowa. Czysta abstrakcja miaa szans uzyska bardziej realne ksztaty. Przy okazji niektrzy dostrzegli szans na pseudonaukowe wyjanienie zjawisk paranormalnych umieszczenie duchw w czwartym wymiarze mogoby wytumaczy wiele niezwykych zjawisk i uwiarygodni ca teori. Pniej, gdy w matematyce zaczy si pojawia coraz bardziej abstrakcyjne konstrukcje, czwartym wymiarem interesowano si jakby mniej, modne stay si inne pojcia i teorie. i oto w latach osiemdziesitych znw w wiecie matematycznym zaczo by gono o obiektach czterowymiarowych. Uzyskane rezultaty uznano za jedne z najbardziej sensacyjnych i doniosych w XX wieku. Medale Fieldsa, najwysze wyrnienie w matematyce, wrcza si co cztery lata na Midzynarodowych Kongresach Matematykw. Nazwiska laureatw s do ostatniej chwili trzymane w absolutnej tajemnicy. Czsto mona si jednak spodziewa, kto zostanie uhonorowany. w roku 1986, gdy rozpoczyna si kongres w Berkeley, w Kalifornii, dla spoecznoci matematycznej byo niemal oczywiste, e medale powinnni dosta: Gerd Faltings, Michael Freedman i Simon Donaldson. i tak si te stao. Rezultaty Faltingsa dotyczyy dziedziny, nazywanej geometri algebraiczn. Faltings rozstrzygn wan hipotez Mordella, co pozwolio midzy innymi uzyska dodatkowe informacje na temat Wielkiego Twierdzenia Fermata. Natomiast wyniki Freedmana i Donaldsona, zwizane z topologi i geometri obiektw czterowymiarowych, wzbudziy wielkie emocje, a nawet sensacj. Ponadto byy one wyjtkowo trudne, mimo e od dawna w matematyce bada si twory daleko bardziej abstrakcyjne ni przestrze czterowymiarowa czy te pewnego rodzaju uoglnienie przestrzeni euklidesowych - rozmaitoci. Przez rozmaito topologiczn wymiaru n rozumiemy obiekt spjny, ktry lokalnie wyglda jak n-wymiarowa przestrze euklidesowa. Lokalnie - to znaczy, e dookoa kadego punktu mona "wyci kawaek" badanego obiektu, tak by ten kawaek wyglda jak fragment przestrzeni euklidesowej odpowiedniego wymiaru. Sowo "wyglda" oznacza tu, e w kawaek moemy zmieni na wycinek przestrzeni euklidesowej za pomoc odpowiednio regularnej deformacji - wyginania bez rozrywania i sklejania, czyli znanego nam ju przeksztacenia homeomorficznego. Tak wic rozmaito dwuwymiarowa lokalnie przypomina paszczyzn, trjwymiarowa za - przestrze. Spjno, przypomnijmy, oznacza jednokawakowo. Ten warunek niekiedy pomija si w definicji, przy czym takie uoglnienie jest raczej pozorne - gdy rozmaito ma wicej kawakw, mona kady z nich charakteryzowa

oddzielnie. Pierwszy nasuwajcy si przykad rozmaitoci topologicznej jednowymiarowej to oczywicie prosta, a tym samym kady jej homeomorficzny odpowiednik - jak na przykad odcinek bez kocw. Innym przykadem jest okrg (nawet fantazyjnie powyginany). Dwuwymiarowych rozmaitoci jest znacznie wicej. Obok paszczyzny oraz sfery inne przykady to powierzchnie, z ktrymi mielimy ju do czynienia: dtka (torus), dtki z dwiema, trzema dziurami...

Przykady rozmaitoci mona otrzyma, posugujc si modelami fizycznymi poruszajcych si punktw lub ukadw punktw. Zbiory moliwych pooe punktw lub ich ukadw (nazywane przestrzeniami konfiguracyjnymi) stanowi doskonae przykady rozmaitoci rnych wymiarw. Na przykad - umiemy na kocu wahada paskiego (czyli takiego, ktrego koniec porusza si w paszczynie, po okrgu) drugie wahado, poruszajce si niezalenie, ale ju w przestrzeni. Po chwili namysu mona stwierdzi, e odpowiednia przestrze konfiguracyjna bdzie rozmaitoci: lokalnie poruszamy si wedug pierwszego wahada jak po prostej, wedug drugiego - jak po sferze, czyli po kawaku paszczyzny. Oznacza to, e w otoczeniu kadego punktu mamy moliwo poruszania si okrelon przez trzy niezalene kierunki - lokalnie wyglda to jak 3 przestrze R . Czy t lub inn rozmaito, otrzyman z fizycznego opisu, mona inaczej scharakteryzowa? Nie zawsze jest to atwe! w najprostszym przypadku zbir moliwych pooe koca paskiego wahada jest okrgiem 1 (S ). Wahade ze sob poczonych moe by jednak bardzo duo. Na przykad dwa wahada paskie - jedno zaczepione na kocu drugiego - przedstawiaj rozmaito S xS . Tak matematycy formalnie opisuj torus (o ktrym bya mowa w rozdziale czternastym). Okazuje si, e rozmaitoci jest te zbir wszystkich paszczyzn, przechodzcych przez dany punkt, pooonych w przestrzeni (niekoniecznie trjwymiarowej). Albo jeszcze co innego - wyobramy sobie dwa sputniki, poruszajce si niezalenie w kosmosie. Parametry opisujce ich ruch dadz nam rozmaito o wymiarze... 12. Rozmaito topologiczna jest pewnego rodzaju uoglnieniem powierzchni. w przypadku dwuwymiarowym najczciej wyobraamy sobie rozmaito jako pofadowan powierzchni, nie mylc zazwyczaj o kantach i zagiciach. Tym niemniej homeomorfizmy dopuszczaj wyginanie na rozmaite sposoby - nic wic dziwnego, e nawet bardzo poamana powierzchnia te jest rozmaitoci. Rozmaitoci topologiczne mog wyglda bardzo dziwacznie! Matematycy rozwaaj wic rozmaitoci bardziej regularne, ktre s szczeglnymi przypadkami tych
1 1

topologicznych: rozmaitoci gadkie i rozmaitoci kawakami liniowe (w skrcie PL-rozmaitoci - od angielskiego terminu piecewise linear). Co ciekawe, rozmaitoci topologiczne pojawiy si historycznie jako ostatnie. Czym rozmaito gadka rni si od topologicznej? Bardzo niecile mona powiedzie, e rozmaito gadka nie ma zagi ani kantw. Natomiast rozmaito kawakami liniowa lokalnie przypomina wielocian (niekoniecznie dwuwymiarowy, zaley to od wymiaru rozmaitoci). Rnice midzy poszczeglnymi typami rozmaitoci na tym samym zbiorze s bardzo subtelne, zwizane z moliwymi deformacjami zbioru. Na przykadzie zwykej sfery mona to sobie wyobrazi w nastpujcy sposb: sfera ma struktur gadkiej rozmaitoci, kiedy jest gadka w intuicyjnym sensie, czyli gdy wyglda jak zwyka sfera, ewentualnie nie za bardzo zdeformowana; na sferze mamy struktur kawakami liniow, gdy wyglda jak powierzchnia wielocianu; wreszcie na sferze zadana jest struktura topologiczna, gdy mamy do czynienia ze zbiorem homeomorficznym ze sfer, a wic takim, ktry moe by zdeformowany do radykalnie - z rozmaitymi kantami, fantazyjnym powyginaniem itp. Nakadanie struktury na rozmaito jest jakby ubieraniem jej, ksztatowaniem w pewnych granicach.

Precyzyjne rozrnienie poszczeglnych typw rozmaitoci wymaga wprowadzenia dodatkowych poj i terminw. Wrd nich s mapy oraz atlasy. Terminy "mapa" i "atlas" kojarz si przede wszystkim z geografi; mapa to odwzorowanie fragmentu powierzchni Ziemi na paszczyzn, atlas za to zbir map. Podobnie jest w przypadku rozmaitoci: mapa to homeomorficzne odwzorowanie fragmentu rozmaitoci na podzbir przestrzeni euklidesowej odpowiedniego wymiaru (rwnego wymiarowi rozmaitoci). w definicji rozmaitoci dalimy moliwoci "wyprostowania" kawakw badanego obiektu. i to jest wanie to! Wyginamy fragmenty rozmaitoci, ktre po przeksztaceniu znajduj si na prostej, paszczynie, w przestrzeni trjwymiarowej itd., w zalenoci od tego, czy mamy do czynienia z rozmaitoci odpowiednio jedno-, dwu- czy trjwymiarow. Powierzchnia Ziemi moe z duym przyblieniem suy za przykad rozmaitoci; na co dzie nie odczuwamy zakrzywienia naszej planety i nie musimy pamita, e jest kul. To porwnanie pokazuje niezbicie, e pojcie rozmaitoci nie jest czym sztucznym, lecz "wzitym z ycia". Badania matematykw przeszy od przestrzeni n-wymiarowych do rozmaitoci - dawno temu ludzie, zgbiajc tajniki otaczajcego ich wiata, myleli, e yj na paszczynie. w geograficznej mapie kadziemy nacisk na dokadno odwzorowania. w mapie rozmaitoci wane jest samo odwzorowanie i jego dziedzina, czyli odwzorowywany fragment rozmaitoci. Atlas, tak samo jak w geografii, to zbir map. Wymagamy jednak, by dziedziny map z danego atlasu pokryway ca rozmaito (innymi sowy, by kady punkt znajdowa si na jakiej mapie) oraz eby mapy "byy ze sob zgodne". Ten warunek jest niezwykle wany, waciwie w nim tkwi moliwo wprowadzania bardziej skomplikowanych struktur. Jak wiemy, nie wszystkie operacje matematyczne da si wykonywa na dowolnych zbiorach. "Liczy elementy" mona zawsze. Ale ju do badania cigoci, a zatem i homeomorfizmw, potrzebna jest w zbiorze odpowiednia struktura. Znacznie wiksze restrykcje czekaj tych, ktrzy chc rniczkowa. Potrafimy to zrobi w R, uoglnia n si rniczkowanie na R , na przestrzenie Banacha. Nie mona jednak rniczkowa funkcji okrelonej na przykad na zbiorze krzese - z tym e to akurat nie wydaje si zbyt uyteczne. Moe si jednak przyda moliwo rniczkowania w przestrzeni konfiguracyjnej wahada czy zbioru opisanego przez parametry poruszajcych si sputnikw.

i tu pojawiaj si mapy i atlasy. Wyobramy sobie, e dwie mapy maj pewn cz wspln. Na przykad zazwyczaj na mapach pogranicza danego kraju wystpuj te fragmenty kraju ssiedniego i odwrotnie; czsto na mapach Polski i Sowacji wystpuj cae Tatry. Rozwamy odwzorowania zwizane z tymi mapami, tylko niech jedno idzie "w drug stron" - to znaczy z podzbioru paszczyzny na map Polski, drugie za ze Sowacji na inny kawaek paszczyzny. Dla tego kawaka, gdzie mapy si przetn, moemy rozwaa odpowiednie zoenie - z fragmentu paszczyzny w paszczyzn. Najpierw idziemy map "polsk" w Tatry, a potem wracamy "map 2 2 sowack". i dla tej funkcji, okrelonej na podzbiorze R i prowadzcej w R , moemy ju bada rniczkowanie. To istotne, bo opis niektrych rozmaitoci (choby pewnych przestrzeni konfiguracyjnych) jest bardzo skomplikowany i trudno powiedzie, jakim dokadnie tworem badana rozmaito jest naprawd.

i teraz, za spraw zgodnoci map, moemy wrci do rnych struktur na tym samym zbiorze. Dla rozmaitoci gadkich przejcie z obrazu jednej mapy do obrazu drugiej (oczywicie okrelone na tym kawaku pierwszej mapy, ktry przedstawia teren uwidoczniony rwnie na drugiej mapie) powinno by rniczkowalne, czyli gadkie. Mwimy wtedy, e mamy okrelony atlas gadki albo e atlas zadaje struktur gadkiej rozmaitoci. Gdy przejcia pomidzy mapami zachowuj lokaln struktur wielocienn, mamy do czynienia z PL-atlasem. Istnieje duo rozmaitych atlasw geograficznych, ktrych mapy pokrywaj powierzchni Ziemi. Podobnie jest dla rozmaitoci. Na przykad zwyka sfera te dopuszcza wiele rnych gadkich atlasw. Czy oznacza to, e dziki temu jeden zbir daje wiele rnych rozmaitoci? Nie, wszystkie te atlasy wyznaczaj jedn i t sam rozmaito, gdy wszystkie okrelaj jeden atlas maksymalny, nazywany struktur rniczkow (w gadkim przypadku) albo PL-struktur. Wydaje si, e tak powinno by zawsze; podobnie jak z rnych ukadw map otrzymujemy ten sam obraz kuli ziemskiej, tak samo dowolny atlas na zbiorze wyznaczy zapewne t sam rozmaito. w matematyce jednak nawet zgodny z intuicj fakt naley wykaza. Pojawiaj si ponadto nowe pytania. Czy s jakie zalenoci pomidzy strukturami gadkimi i kawakami liniowymi, czy kada rozmaito topologiczna wyznacza struktur gadk lub kawakami liniow? Pytania wydaj si dzieleniem wosa na czworo, a odpowied powinna by jednoznaczna: jeli na danym zbiorze istnieje jaka struktura, to tylko jedna, i do tego gadka, a przy odpowiednim spojrzeniu - kawakami liniowa. Przecie nawet dziwn sfer moemy chyba "wygadzi", a potem zamieni w wielocian? Formalne uzasadnienie tych hipotez znaleziono w roku 1923, ale tylko dla przypadku jedno- i dwuwymiarowego. Dokona tego Wgier Bla Kerkjrt. Przypadek trjwymiarowy rozstrzygnli na pocztku lat pidziesitych wybitni amerykascy topologowie: R. H. Bing i Edwin E. Moise. Okazao si, e kada struktura jednego typu jednoznacznie wyznacza pozostae. Czsto przy omawianiu rozmaitych poj i twierdze wymienia si nazwiska odkrywcw; dodaje si rwnie imiona (czasem pomaga to ustali pe), narodowo, a take inne informacje, pozwalajce pamita o tym, e rezultaty naukowe s zwizane z konkretnymi ludmi. Przy wymienionym wyej nazwisku Binga nie ma jednak penego imienia, widniej tam jedynie inicjay R. H. Dlaczego? Ot pod tymi inicjaami nie kryje si nic wicej, tak wanie mia Bing na imi (w USA jest to dozwolone). Zwizana jest z tym anegdota. Przed narodzinami modego Binga ustalono, e otrzyma on imiona po dziadku niemieckiego pochodzenia. Imiona te brzmiay Rupert Heinrich i bardzo si mamie Binga nie podobay. Gdy Bing si urodzi i poproszono matk o podanie imion (taki panowa tam zwyczaj, i by on wicy), podyktowaa jako imiona skrt: R. H.

Inna anegdota mwi, e gdy dorosy ju Bing przekracza kiedy granic pastwow, urzdnik zada od niego podania penych imion. Bing zacz tumaczy, e to jest wanie jego pene imi, urzdnik zapyta: "R. H.?", na co Bing: "Only, only" (tylko, tylko). Urzdnik wpisa w deklaracji: "Ronly Honly Bing". Powrmy do rozmaitoci. w roku 1940 John Whitehead pokaza, e (niezalenie od wymiaru) istnienie struktury gadkiej pociga za sob struktur kawakami liniow. Sensacj przynis rok 1957, kiedy to John Milnor udowodni istnienie rnych struktur gadkich na sferze siedmiowymiarowej; midzy innymi za to otrzyma on w roku 1960 Medal Fieldsa. To, co wydawao si niemoliwe, stao si faktem. C waciwie oznacza rezultat Milnora? Ot dla tego samego 7 zbioru, w tym przypadku S , istniej dwa atlasy, dajce zupenie rne obrazy zbioru wyjciowego. To tak, jakbymy znaleli atlas kuli ziemskiej, ktry dawaby w caoci obraz planety zupenie inny ni ten znany. Na szczcie na zwykej sferze jest to niemoliwe. Milnor stwierdzi, e rnych struktur na sferze siedmiowymiarowej jest dokadnie 28, a na sferach w wyszych wymiarach moe by ich jeszcze wicej. Problem istnienia i zgodnoci struktur na rozmaitociach zosta do dokadnie zbadany mniej wicej w poowie lat siedemdziesitych wysikiem wielu znakomitych matematykw. Dla rozmaitoci wymiaru wikszego lub rwnego 5 znaleziono niezmiennik decydujcy o istnieniu struktury kawakami liniowej. o uytecznoci niezmiennikw homeomorfizmw bya tu ju mowa. Gdy chcemy zbada, czy dwa zbiory s homeomorficzne, czy nie, czsto wystarczy znale dla nich obu wartoci odpowiednich niezmiennikw i zauway, e si rni. Gdy jednak s rwne, to gorzej... Jednym z takich niezmiennikw jest znana nam ju charakterystyka Eulera, liczba przyporzdkowywana powierzchni za pomoc specjalnej (i wcale nie tak naturalnej) konstrukcji. Charakterystyka Eulera to jeden z najprostszych niezmiennikw topologicznych; jednak wikszo takich niezmiennikw zazwyczaj wie si z dugimi i mudnymi konstrukcjami, wykorzystujcymi wyrafinowane techniki. w efekcie intuicja moe zgin w gszczu szczegw technicznych. Niezmiennik odpowiedzialny za istnienie struktur kawakami liniowych jest, podobnie jak charakterystyka Eulera, liczb przyporzdkowywan rozmaitociom, przy czym przyjmowa on moe jedynie dwie wartoci: 0 lub 1. Gdy dla danej rozmaitoci warto niezmiennika wynosi 1, to rozmaito nie dopuszcza struktury kawakami liniowej, jeli 0, to struktura taka istnieje. Topolodzy nazywaj taki niezmiennik przeszkod; kiedy przeszkoda jest niezerowa, to struktury nie ma - co przeszkadza w jej wprowadzeniu. Przy okazji znaleziono przykady tworw do niezwykych - rozmaitoci czysto topologicznych, ktrych nie da si ani wygadzi, ani lokalnie zamieni w wielowymiarowe odpowiedniki wielocianw. Wczeniej specjalici mieli cich nadziej, e uda si unikn takich sytuacji, gdy techniki badania rozmaitoci topologicznych s raczej ubogie i nieefektywne. Nic z tego! Przypomnijmy, e uzyskane rezultaty zwizane z przeszkodami dotyczyy rozmaitoci co najmniej piciowymiarowych. Zauwaono ponadto, e dla rozmaitoci tym razem co najwyej szeciowymiarowych struktury gadkie i typu PL s we wzajemnie jednoznacznej odpowiednioci; PL-struktura wyznacza jednoznacznie struktur gadk i odwrotnie. Nie byo to tak proste, jak mona by sobie yczy. Tym niemniej rozmaitoci niskowymiarowe, a take n najprostsza z rozmaitoci, n-wymiarowa przestrze kartezjaska R , zachowuj si do "porzdnie". n w szczeglnoci udowodniono (cho z zaskakujco duym wysikiem), e na R istnieje dokadnie jedna struktura gadka i jednoczenie kawakami liniowa, ta naturalna generowana przez atlas skadajcy si z jednej mapy rodwzorowania identycznociowego. i wszystko byo w porzdku, z jednym drobnym wyjtkiem. Dla n=4 opracowane metody zawodziy. Mimo e przypadek ten a do koca lat siedemdziesitych pozostawa nie rozwizany, wydawao si, e doczenie czwrki do pozostaych liczb naturalnych to tylko kwestia czasu. Tymczasem w latach 1982-83 opublikowano prace Michaela H. Freedmana i Simona K. Donaldsona, ktre stay si sensacj. Jak wiemy, jednym z podstawowych zada topologii jest klasyfikacja zbiorw przy uyciu homeomorfizmw; zbiory homeomorficzne zalicza si do tej samej grupy. w przypadku pewnych wanych obiektw wielce pomocne moe by znalezienie i opisanie wszystkich moliwych ich grup. Takimi wanie obiektami s rozmaitoci o ustalonym wymiarze. Grupujemy je, patrzc na to, czy s homeomorficzne, czy nie. Czy mona znale dokadnie wszystkie zespoy rozmaitoci, poda jak dobr praktyczn metod ich rozrniania? w przypadku jednowymiarowym istniej tylko dwa typy rozmaitoci - prosta i okrg. Innymi sowy, kada jednowymiarowa rozmaito topologiczna jest homeomorficzna z prost lub okrgiem. Jak pamitamy, dla wymiaru 1 nie ma problemu ze strukturami. Sprawa rozmaitoci dwuwymiarowych te jest praktycznie rozwizana. Za pomoc rnych niezmiennikw, midzy innymi charakterystyki Eulera, dokonano ich klasyfikacji jeszcze na pocztku biecego stulecia. Pocztkowe sukcesy zachcay do dalszych bada - ale tu pojawiy si trudnoci. Do dzi nie wiadomo, czy w ogle jest moliwa klasyfikacja rozmaitoci trjwymiarowych, chocia otrzymano wiele wanych czciowych rezultatw. Przypadki wymiarw wyszych ni 3 zostay rozstrzygnite w zaskakujcy sposb. Dokona tego Andriej Andriejewicz Markow (1903- 1979), syn... Andrieja Andriejewicza Markowa (1856-1922). Bardziej znany jest chyba ojciec, ze wzgldu na czsto stosowane wyniki w rachunku prawdopodobiestwa i statystyce (procesy Markowa, acuchy Markowa). Zajmowali si jednak innymi dziedzinami matematyki. w roku 1958 Markow (syn) udowodni, e klasyfikacja rozmaitoci o wymiarze 4

i wyszym jest niemoliwa. Niemoliwa - to znaczy, e nie istnieje algorytm pozwalajcy na stwierdzenie po skoczonej liczbie krokw, czy dwie rozmaitoci s homeomorficzne, czy nie. Brzmi to troch dziwacznie. Taki algorytm powinien by czym w rodzaju katalogu pyta, na ktre potrafimy odpowiedzie w przypadku kadej rozmaitoci. Gdyby na przykad pan Pomiechowski i pan Pociecha wymieniali swe wraenia o kim i chcieli sprawdzi, czy tematem ich dyskusji jest ta sama osoba, pytania mogyby by takie: imi? nazwisko? narodowo? data urodzenia? miejsce zamieszkania? Po zadaniu pewnej liczby pyta mona jednoznacznie stwierdzi, czy Pomiechowski i Pociecha maj na myli tego samego osobnika, czy dwch rnych. w tym przypadku nie ma zreszt problemu, bo ludzi na wiecie jest skoczenie wiele. Ale ju rodzajw dwuwymiarowych rozmaitoci jest nieskoczenie wiele, a do odpowiedniego algorytmu wystarcz zaledwie dwa pytania. Od wymiaru 4 poczwszy metoda taka nie istnieje. Cztero- i wyej wymiarowych rozmaitoci jest tak duo, e nie chc si podda klasyfikacji. a dla wymiaru 3 problem jest wci otwarty. Wynik Markowa nie przeszkodzi jednak w podejmowaniu prb klasyfikacji pewnych szczeglnych rodzin rozmaitoci. Jedn z nich, intensywnie studiowan przez matematykw, jest rodzina rozmaitoci jednoczenie jednospjnych i zwartych (jak ju przyjlimy wczeniej - jednokawakowych). o zbiorach zwartych wspominalimy w rozdziale czwartym; podobnie okrela si zwarto dla rozmaitoci. Rozmaito jest zwarta, gdy jest domknita i ograniczona. Ograniczony nie jest na przykad zbir liczb rzeczywistych R, nie s domknite: przedzia otwarty (0,1) czy koo otwarte. Troch inaczej opisuje si jednospjno. Jednospjno polega na tym, e kada ptla zawarta w rozmaitoci daje si "cign do punktu". Co to znaczy? Wyobramy sobie ptl ze sznurka zawart w rozmaitoci (na przykad lec na powierzchni). Rozmaito jest jednospjna, jeli niezalenie od pooenia ptli mona w sposb cigy zmniejsza t ptl a do punktu, przy czym ptla nie wychodzi poza powierzchni. Nie jest jednospjny piercie ze wzgldu na dziur w rodku; podobnie okrg. Jednospjne s natomiast paszczyzna i sfera. Wasnoci tej nie ma z kolei torus - nie cigniemy poudnikw ani rwnolenikw.

Rozmaitoci jednospjne i zwarte s (w kadym wymiarze) rozmaitociami najprostszymi. Mona wic sdzi, e istniej szanse na dokadne ich scharakteryzowanie, tym bardziej e w przypadku jednowymiarowym takich rozmaitoci w ogle nie ma, a jedyny moliwy przykad dwuwymiarowy to sfera. Ju jednak w trzech wymiarach zaczynaj si problemy. Prawie sto lat temu Henri Poincar postawi hipotez, e i tu jest tylko jedna taka rozmaito: sfera trjwymiarowa. Do dzi jednak hipoteza Poincargo nie zostaa rozstrzygnita. Natomiast jednospjnych i zwartych rozmaitoci czterowymiarowych mamy ju nieskoczenie wiele. Jednospjna jest sfera 2 2 czterowymiarowa, a take daleki krewny torusa: S xS . Ten ostatni twr mona interpretowa jako przestrze konfiguracyjn podwjnego wahada sferycznego; na kocu jednego wahada zamocowane jest drugie. Mimo prostoty, a moe wanie z jej powodu, pojawiaj si problemy ze znalezieniem zestawu skutecznych niezmiennikw dla czterowymiarowych rozmaitoci zwartych i jednospjnych. Jednym z niezmiennikw przydatnych w rozmaitych sytuacjach jest "typ ptli nie dajcych si cign do punktu", prowadzcy do grupy podstawowej rozmaitoci. Ale w tym przypadku jest on, niestety, zupenie bezuyteczny - wszystkie ptle daj si cign. Przy szukaniu dobrych niezmiennikw pomocne okazay si podrozmaitoci. Jak atwo si domyli, podrozmaito to podzbir danej rozmaitoci, ktry sam jest rozmaitoci, przy czym zazwyczaj niszego wymiaru. Na przykad na sferze podrozmaitociami mog by okrgi: tak rwnoleniki, jak poudniki czy jeszcze zupenie inne, take mocno powyginane (ale lece na powierzchni).

Zauwaono, e pewne informacje o czterowymiarowej rozmaitoci mona uzyska, badajc wzajemne pooenia jej dwuwymiarowych podrozmaitoci. Doprowadzio to do powstania nowego niezmiennika, nazwanego form przecicia. Zgodnie z natur niezmiennikw topologicznych, konstrukcja formy przecicia wymaga rozbudowanego aparatu matematycznego i jest najeona szczegami technicznymi. o naturze formy przecicia powiemy tu bardzo oglnie. Wyjciowa rozmaito narzuca pewne ograniczenia na sposb przecinania si zanurzonych w niej powierzchni. Oto jeden z najprostszych przykadw. Dwie paszczyzny w przestrzeni trjwymiarowej mog by albo 4 rwnolege, albo przecina si wzdu prostej. w R dochodzi jeszcze jedno pooenie, niewyobraalne w naszej przestrzeni: paszczyzny mog si przecina w jednym punkcie (!). Zadaniem formy przecicia jest wyszukiwanie indywidualnych wasnoci rozmaitoci poprzez badanie sposobw przecinania powierzchni. Powierzchni w danej rozmaitoci jest jednak bardzo duo, rozwaa si wic tylko niektre, starannie wybrane. Chodzi mniej wicej o to, e parze powierzchni przyporzdkowana jest liczba, i to koniecznie cakowita, ktra w cile okrelony sposb opisuje ich wzajemne pooenie. Za pomoc powierzchni i tych liczb konstruuje si pewn funkcj, ktra jest wanie ow form przecicia. Badanie tej funkcji w jej klasycznej postaci jest raczej niewygodne, dlatego form przecicia reprezentuje si za pomoc kwadratowej tabeli liczb cakowitych (takie tablice, odpowiadajce funkcjom o pewnych szczeglnych wasnociach, matematycy nazywaj macierzami). Zalet macierzy jest midzy innymi to, e czsto wystarczy na nie spojrze, by mc wyciga wane wnioski. Choby to, e jedna tablica jest wiksza od drugiej albo e tablice s wprawdzie identyczne co do wielkoci, lecz istotnie rni si elementami. Wad tego przedstawienia jest natomiast pewna niejednoznaczno - jednej formie odpowiada wiele macierzy. Matematycy potrafi jednak wrd takich "stowarzyszonych" macierzy znajdowa najlepsze i najbardziej reprezentatywne; mwi si wtedy, e macierz zostaa sprowadzona do postaci kanonicznej. Charakterystyka Eulera bya tylko jedn liczb; tu mamy do czynienia z ca tablic liczb, istnieje wic szansa, e pomog one w uzyskaniu peniejszych informacji. Dla sfery S forma przecicia jest zerowa. Dla rozmaitoci S xS , czyli dla przestrzeni konfiguracyjnej dwch wahade sferycznych, forma przecicia moe by przedstawiona nastpujco:
4 2 2

Nie wszystkie formy przecicia wygldaj rwnie prosto; czsto s one znacznie bardziej skomplikowane. Bdne byoby take przypuszczenie, e owe formy skadaj si wycznie z porozmieszczanych w jaki sposb w macierzy zer i jedynek. Na przykad, due znaczenie ma forma oznaczana przez E8, z macierz wygldajc nastpujco:

Form E8 wykorzystuje si midzy innymi przy konstrukcji formy przecicia dla pewnej szczeglnie wanej rozmaitoci - powierzchni Kummera. Ta z kolei, cho nazywana powierzchni, nie jest bynajmniej dwuwymiarowa. Jest to rozmaito wymiaru 4, ale jej forma przecicia to macierz o wymiarach... 22 na 22. Praca Freedmana z 1982 roku dotyczya klasyfikacji czterowymiarowych rozmaitoci zwartych i jednospjnych za pomoc wanie formy przecicia. Okazao si, e dla nich forma przecicia jest niemal idealnym niezmiennikiem. Freedman udowodni, e kadej formie, czyli odwzorowaniu speniajcemu pewne algebraiczne warunki, zawsze odpowiada czterowymiarowa topologiczna rozmaito, dla ktrej ta forma jest form przecicia. Twierdzenie to nazywane jest twierdzeniem o realizacji. Freedman pokaza ponadto, e z kad form zwizane s jedna lub dwie rozmaitoci (oczywicie, utosamiamy rozmaitoci homeomorficzne). Wystarczy wic pozna klasyfikacj form, eby sklasyfikowa czterowymiarowe jednospjne i zwarte rozmaitoci topologiczne. Jest to sytuacja nadzwyczaj komfortowa i, niestety, rzadko zachodzca w topologii. Jednak konsekwencje twierdze Freedmana byy znacznie bardziej niezwyke. Formie zerowej odpowiada tylko sfera czterowymiarowa; to dao ("przy okazji") rozstrzygnicie czterowymiarowej wersji hipotezy Poincargo. w wyejwymiarowych wersjach tej hipotezy warunek jednospjnoci zastpiono innym (w wymiarze 3 rwnowanym jednospjnoci), gdy w wyszych wymiarach odpowiednich jednospjnych rozmaitoci byo wiele. Po wielu latach prb hipoteza ta zostaa rozstrzygnita w roku 1960 - z wyjtkiem przypadku wymiarw 3 i 4. Ju chyba powoli przyzwyczajamy si do tego, e w wymiarach tych dzieje si jako inaczej... Do rozstrzygnicia pozosta tylko klasyczny, trjwymiarowy przypadek. Z rezultatw Freedmana wynika rwnie istnienie czterowymiarowych rozmaitoci topologicznych, nie dopuszczajcych adnych innych struktur. a wic istniej niewygadzalne rozmaitoci czterowymiarowe - obiekty nadzwyczaj niesamowite. w szczeglnoci, jedna z takich rozmaitoci zwizana jest z form przecicia E8. Ponadto dziki tym wynikom stworzono odpowiednie warunki do rozstrzygnicia problemu istnienia rnych 4 struktur gadkich na R . Tu z pomoc przyszy wyniki Simona Donaldsona. Praca Donaldsona rwnie dotyczya czterowymiarowych rozmaitoci, ale ze szczeglnym uwzgldnieniem struktur gadkich. Zarwno wyniki, jak i metody zastosowane przez Freedmana byy topologiczne. Freedman posuy si w swoich rozumowaniach bardzo sprytnym i byskotliwym zastosowaniem technik charakterystycznych dla topologii niskowymiarowej oraz rozmaitoci gadkich. Donaldson, chocia te bada rozmaitoci czterowymiarowe, uywa zupenie nietypowego zestawu narzdzi geometrii algebraicznej i rniczkowej, teorii rwna rniczkowych i... fizyki teoretycznej. Gwny rezultat Donaldsona mwi o tym, jak wygldaj formy przecicia dla czterowymiarowych rozmaitoci gadkich, jednospjnych i zwartych. Mianowicie macierz formy przecicia takiej rozmaitoci mona odpowiednio przeksztaci do postaci, w ktrej na przektnej s same jedynki, a na pozostaych miejscach zera.

Wynika z tego, e rozmaitoci gadkich czterowymiarowych jest - wrd wszystkich rozmaitoci czterowymiarowych i jednospjnych - bardzo mao. Zaskakuje to tym bardziej, e w wymiarze o jeden niszym wszystkie rozmaitoci s wygadzalne. Ponadto twierdzenie Donaldsona daje kryterium pozwalajce stwierdzi, kiedy dana rozmaito na pewno nie dopuszcza gadkiej struktury. Wiadomo na przykad, e formy E8 nie da si doprowadzi do postaci z samymi jedynkami na przektnej i zerami poza ni (matematycy uywaj terminu: nie da si zdiagonalizowa). E8 (jest to pewna macierz Freedman udowodni, e istnieje czterowymiarowa rozmaito z form E8 o wymiarach 16 na 16, zbudowana przy uyciu formy E8). z rozumowania Freedmana nie wynika jednak, czy na tej rozmaitoci istnieje struktura rniczkowa. Twierdzenie Donaldsona rozstrzyga ten problem: takiej struktury nie ma. Konsekwencje tego - wydawaoby si bardzo szczeglnego - faktu s bardzo powane. Ot wynika z niego 4 4 istnienie rnych struktur gadkich na R ! Przestrze R stanowi pod tym wzgldem jedyny wyjtek w rodzinie n przestrzeni R . Istnieje ukad map dajcy zupenie inny wizerunek zwykej czterowymiarowej przestrzeni. Nowa struktura czsto bywa nazywana egzotyczn i cho wiemy, e istnieje, to nikt jej jeszcze nie skonstruowa. Odkrycie struktury egzotycznej na przestrzeni czterowymiarowej uznano za jeden z najbardziej sensacyjnych rezultatw matematyki wspczesnej. a jakby tego byo mao, niebawem okazao si, e struktur egzotycznych na 4 R jest wicej! w 1984 roku Richard Gompf wskaza cztery takie struktury i zasugerowa, e jest ich nieskoczenie wiele. Przypuszczenie Gompfa potwierdzi w 1987 roku Clifford Henry Taubes dowodzc, e struktury te mona "ponumerowa" liczbami rzeczywistymi.

Rezultaty Donaldsona i Freedmana dotyczce przestrzeni czterowymiarowej zaskoczyy matematykw. Przyzwyczajono si ju co prawda do tego, e przestrzenie niskowymiarowe, a w szczeglnoci czterowymiarowe, sprawiaj wikszy kopot ni pozostae. Nikt jednak nie spodziewa si a takich nieregularnoci. Te anomalie czterowymiarowe prowokuj do rozmaitych spekulacji dotyczcych wyrnionej roli przestrzeni czterowymiarowej. Zadziwiajce te byy metody uyte przez Donaldsona. Dowd gwnego twierdzenia to znakomity przykad jednoci matematyki oraz jej cisych zwizkw z fizyk teoretyczn. Prace Donaldsona zapocztkoway intensywny rozwj bada - trwajcych do dzi - przy uyciu metod "z pogranicza". Wyniki prac matematykw z lat osiemdziesitych nie rozwizay wszystkich problemw teorii rozmaitoci niskowymiarowych. Nic na przykad nie wiadomo o strukturach egzotycznych na sferze czterowymiarowej wszystkie sfery zostay rozpracowane, z wyjtkiem tej jednej. Twierdzenie Donaldsona to zapewne pierwsze twierdzenie tego typu i naley oczekiwa nastpnych, gdy opis czterowymiarowych rozmaitoci gadkich jest daleki od kompletnego. Wydaje si, e w teorii tych obiektw moe nas czeka jeszcze niejedna niespodzianka.

Struktura niewygadzalna

Struktura gadka

You might also like