Dr Kamil Zaradkiewicz

Rola Trybunau Konstytucyjnego w ksztatowaniu normatywnego porzdku wartoci

I. Wstp
Problematyka wpywu orzecznictwa Trybunau Konstytucyjnego na ksztat regulacji postpowania cywilnego dotyczy przede wszystkim fundamentalnego pytania o wykadni norm, relacje i interpretacj poj, instytucji i mechanizmw konstytucyjnych oraz ich oddziaywania na system prawny, w tym poszczeglne gazie prawa1. Zagadnieniom tym, przede wszystkim w niemieckiej nauce prawa w ostatnich latach, powicono wiele miejsca2. Z oczywistych wzgldw nie jest moliwa wyczerpujca prezentacja problematyki, a celem poniszych uwag jest jedynie syntetyczne ukazanie funkcji, jak w procesie interpretacji Konstytucji i ksztatowania systemu prawa spenia Trybuna Konstytucyjny, oraz wybranych instrumentw sucych realizacji tej funkcji. Nie ulega wtpliwoci, e ani ustawa zasadnicza jako cao, ani jej poszczeglne unormowania nie mog by na gruncie Konstytucji z 1997 r. traktowane jako swoiste decorum systemu prawnego. Przypo1 Tej wieloaspektowej problematyki dotycz liczne wypowiedzi powojennej doktryny niemieckiej. Istotne znaczenie dla wskazania funkcji systemu praw podstawowych w systemie prawnym mia wyrok niemieckiego Federalnego Sdu Konstytucyjnego z 15 stycznia 1958 r., 1 BvR 400/51 (sprawa Lth, Entscheidungen des Bundesverfassungsgerichtes BVerfGE 7, 198, 24). 2 Szczegln uwag powica si problematyce relacji i wpywu norm konstytucyjnych dotyczcych praw podstawowych na prawo prywatne, zob. np.: G. Manssen, Privatrechtsgestaltung durch Hoheitsakt, Tbingen 1994; M. Gellermann, Grundrechte im einfachgesetzlichen Gewande, Tbingen 2000; W. Cremer, Freiheitsgrundrechte, Tbingen 2003; T. Krber, Grundfreiheiten und Privatrecht, Tbingen 2004; Th. Hollstein, Die Verfassung als Allgemeiner Teil, Tbingen 2007; T. Timmann, Das Patentrecht im Lichte von Art. 1466, Tbingen 2008.

474

Cz III. Pozostae materiay przygotowane na konferencj

mnijmy, e charakterystyczne dla ustroju pastwa totalitarnego byo mylenie o konstytucji, czy wrcz traktowanie jej tylko jako szereg piknych, szlachetnych i susznych zasad, ktre pozostaway mimo wszystko w oderwaniu od sfery stosowania prawa. Dotyczyo to przede wszystkim sfery gwarancji praw i wolnoci konstytucyjnych. Szczeglnie w tym zakresie Konstytucja PRL z 1952 r. w praktyce stanowia jedynie zbir norm programowych. Na stan taki nie miaa zasadniczo wpywu doktryna, ktra nie negowaa normatywnego charakteru konstytucji3. Zmiana w zakresie postrzegania miejsca i funkcji norm konstytucyjnych w systemie prawa, a take moliwoci ich stosowania wie si de constitutione lata nie tylko ze zmianami ustrojowymi nastpujcymi po roku 1990, ale w szczeglnoci m.in. z usytuowaniem norm Konstytucji z 1997 roku, ktre wynika z treci jej art. 8 ust. 2. Zgodnie bowiem z tym przepisem, jeeli Konstytucja nie stanowi inaczej, jej przepisy stosuje si bezporednio. Warto przy tym podkreli, e teza o bezporedniej stosowalnoci norm konstytucyjnych bya prezentowana rwnie na gruncie ustawy zasadniczej PRL z 1952 r.4. Toczca si ju na przeomie XX i XXI w. dyskusja nad problemami odpowiedzialnoci pastwa za szkody (art. 77 Konstytucji)5 oraz bezporedniego stosowania ustawy zasadniczej przez organy wymiaru sprawiedliwoci6 wyranie uwiadomiy konieczno ugruntowania (konstytucjonalizacji) oraz istotny wpyw norm konstytucyjnych na poszczeglne gazie prawa. Normy te wspksztatuj system prawa, wyznaczajc przede wszystkim kierunki interpretacji poj i instytucji ustawowych, nadajc im niejednokrotnie now funkcj i znaczenie (zamiast lub obok tradycyjnych, zastanych) lub modykujc ich tradycyjnie uksztatowan tre7. Konstytucja stanowi wspczenie
Zob.: P. Tuleja, Stosowanie Konstytucji RP w wietle zasady jej nadrzdnoci (wybrane problemy), Krakw 2003, s. 64. 4 Zob. np.: A. Mczyski, Bezporednie stosowanie Konstytucji przez sdy, PiP 2000, nr 5, s. 6. 5 Zob. szerzej na temat istoty sporu i rnych zapatrywa: M. Safjan, Odpowiedzialno odszkodowawcza wadzy publicznej (po 1 wrzenia 2004 roku), Warszawa 2004, s. 2025. 6 Zob. na ten temat np.: A. Mczyski, Bezporednie stosowanie..., s. 3 i n.; take M. Safjan, Skutki prawne orzecze Trybunau Konstytucyjnego, PiP 2003, nr 3, s. 4 i przytoczon tam wczeniejsz literatur. 7 Jak wskazano w przytoczonym orzeczeniu niemieckiego FSK, Konstytucyjny porzdek wartoci dostarcza zarwno ustawodawcy, jak i administracji i orzecznictwu, impulsy i dyrektywy. Kwestia dotyczy przede wszystkim promieniowania konstytucji na cay system prawny, co przede wszystkim dotyczy konstytucyjnych norm dotyczcych praw podstawowych, zob. szerzej na temat koncepcji efektu promieniowania np. R. Alexy, A Theory of Constitutional Rights, Oxford-New York 2004,
3

Kamil Zaradkiewicz. Rola Trybunau Konstytucyjnego w ksztatowaniu...

475

ukad nerwowy w organizmie systemu prawa. Nie oznacza to oczywicie utraty przez Konstytucj charakteru najwyszego prawa Rzeczypospolitej (lex fundamentalis), wyznaczajcego dopuszczalne ramy prawa pozytywnego. Nowe postrzeganie i rola norm konstytucyjnych maj kluczowe znaczenie dla interpretacji prawa, a w konsekwencji rozumowania prowadzcego do stwierdzenia, czy naruszone zostao konstytucyjne wymaganie hierarchicznej zgodnoci norm.

II. Modele prawa i swoboda prawodawcy

Nie ulega wtpliwoci, e w ramach ustawodawstwa zwykego mona teoretycznie wskaza z jednej strony rozwizania dopuszczalne instytucjonalne (hierarchicznie niewadliwe), z drugiej za takie, ktre z perspektywy zasad i wartoci konstytucyjnych naley uzna za niedopuszczalne (hierarchicznie niezgodne, wadliwe). Zwykle trudno jednak, przynajmniej teoretycznie, traktowa jako niewadliwe i dopuszczalne wycznie jedno rozwizanie (model). Przeciwnie, zazwyczaj moliwe jest okrelenie pewnych alternatywnych modeli poszczeglnych instytucji, dziaw czy nawet gazi prawa. Moliwo budowania takich odmiennych rozwiza instytucjonalnych i pojciowych oraz normatywnego uksztatowania sfer dotychczas niepodlegajcych regulacji ustawowej stanowi istotny element zasady swobody regulacyjnej prawodawcy. Ju w tym miejscu naley jednak doda, e zasada ta podlega istotnym ograniczeniom, ktre wyznaczaj wanie przepisy Konstytucji. Wspomniane zagadnienie dotyczy wieloaspektowego problemu ksztatowania systemu prawnego jako urzeczywistniajcego, konkretyzujcego normy konstytucyjne. Problematyce tej wiele miejsca powicono w literaturze niemieckiej8. Bdem byoby wic traktowanie orzecze Trybunau Konstytucyjnego i jego roli jako polegajcych na wyznaczaniu jedynego moliwego ksztatu normatywnego okrelonych rozwiza. Zarwno Konstytucja, jak i orzecznictwo Trybunau dekodujce jej normy co do zasady wyznaczaj jedynie okrelone standardy regulacji (mona tutaj w uproszs. 352 i n.; J. Limbach, Promieniowanie konstytucji na prawo prywatne, Kwartalnik Prawa Prywatnego 1999, z. 3, s. 405 i n. 8 Szczeglnie w zakresie konkretyzacji czy urzeczywistnienia praw podstawowych zob. np. ostatnio M. Cornils, Die Ausgestaltung der Grundrechts, Tbingen 2005; zob. take W. Kahl, Neuere Entwicklungslinien der Grundrechts dogmatik, Archiv des ffentlichen Rechts 2006, t. 131, s. 602 i n. oraz cyt. tam pimiennictwo.

476

Cz III. Pozostae materiay przygotowane na konferencj

czeniu mwi o aktualnym modelu konstytucyjnym), a orzeczenia o hierarchcznej zgodnoci lub niezgodnoci nie przesdzaj ostatecznie ksztatu teoretycznie moliwych rozwiza systemowych, a niejednokrotnie take instytucjonalnych9. Dla oceny ich ksztatu fundamentalne znaczenie maj konstytucyjnie chronione prawa i wolnoci, inne wartoci, a take zasady konstytucyjne, wrd ktrych naczelne miejsce obok zasady demokratycznego pastwa prawnego zajmuj zasada rwnoci i proporcjonalnoci10. Konstytucja stanowi porzdek wartoci11. Niejednokrotnie w orzecznictwie pojawia si teza o braku kompetencji Trybunau do badania trafnoci lub celowoci wprowadzania przez ustawodawc okrelonych rozwiza (co nie oznacza braku moliwoci kontroli odnoszcej si do merytorycznej treci prawa12). Jak zaznacza TK, punktem wyjcia dla jego orzecze jest zawsze zaoenie racjonalnego dziaania ustawodawcy i domniemanie zgodnoci ustaw z konstytucj (tak w szczeglnoci w uzasadnieniu orzeczenia z 26 kwietnia 1995 r., K 11/9413). W szeregu wyrokw Trybuna wyranie take podkrela, i ustrojodawca nie przesdzi modelu normatywnego okrelonej materii (np. co do warunkw i zakresu udzielania wiadcze zdrowotnych14, rodzajw i trybu wykonywania okrelonych

9 Cho warto zaznaczy, e wci otwarte pozostaje pytanie, czy Konstytucja kreuje system prawny pzamknity (a moe zamknity, ktry jest jedynie przez prawodawc odkrywany) czy potwarty. 10 Na znaczenie zasady proporcjonalnoci w procesie waenia wartoci wskazuje w swoim wystpieniu prof. E. towska (w niniejszym zbiorze). 11 Wyrok niemieckiego Federalnego Sdu Konstytucyjnego z 15 stycznia 1958 r., 1 BvR 400/51 (sprawa Lth). 12 Zob.: M. Granat, Trybuna Konstytucyjny. Osignicie czy zadanie?, w: A. Szmyt (red.), Trzecia wadza. Sdy i trybunay w Polsce. Materiay jubileuszowego L Oglnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakadw Prawa Konstytucyjnego. Gdynia, 2426 kwietnia 2008 r., Gdask 2008, s. 26. 13 OTK 1995, nr 1, poz. 12; zob. rwnie wyroki: z 5 listopada 1997 r., K 22/97, OTK 1997, nr 34, poz. 41; z 8 kwietnia 1998 r., K 10/97, OTK 1998, nr 3, poz. 29; z 22 czerwca 1999 r., K 5/99, OTK 1999, nr 5, poz. 100; z 7 grudnia 1999 r., K 6/99, OTK 1999, nr 7, poz. 160; z 4 grudnia 2000 r., K 9/00, OTK 2000, nr 8, poz. 294; z 10 kwietnia 2002 r., K 26/00, OTK-A 2002, nr 2, poz. 18; z 17 maja 2005 r., P 6/04, OTK-A 2005, nr 5, poz. 50; z 20 czerwca 2005 r., K 4/04, OTK-A 2005, nr 6, poz. 64; z 6 czerwca 2006 r., K 23/05, OTK-A 2006, nr 6, poz. 62; z 19 lipca 2007 r., K 11/06, OTK-A 2007, nr 7, poz. 81; z 6 maja 2008 r., K 18/05, OTK-A 2008, nr 4, poz. 56; z 12 czerwca 2008 r., K 50/05, OTK-A 2008, nr 5, poz. 79; z 14 maja 2009 r., K 21/08, OTK-A 2009, nr 5, poz. 67; z 23 czerwca 2009 r., K 54/07, OTK-A 2009, nr 6, poz. 86. 14 Wyrok z 7 stycznia 2004 r., K 14/03, OTK-A 2004, nr 1, poz. 1.

Kamil Zaradkiewicz. Rola Trybunau Konstytucyjnego w ksztatowaniu...

477

usug medycznych15, form realizacji prawa do zabezpieczenia spoecznego16, publicznego systemu nansowania wiadcze opieki zdrowotnej17, form realizacji prawa dziedziczenia18, zakresu i treci regulacji morskich stosunkw pracy19, etc.). Oznacza to, e w tym zakresie istnieje domniemanie swobody prawodawcy co do ksztatowania regulacji ustawowych. Odnosi si to midzy innymi do fundamentalnej dla prawa postpowania cywilnego problematyki realizacji (urzeczywistnienia) zasad dotyczcych wymiaru sprawiedliwoci i gwarancji prawa do sdu. W sferze regulacji praw i obowizkw podmiotowych jedynie w stosunkowo nielicznych przypadkach Konstytucja szczegowo reglamentuje ksztat poszczeglnych rozwiza ustawowych, wprowadzajc ich sztywny model i okrelajc jednolite granice (a nie ograniczenia) oraz ramy prawne. Oczywicie nie oznacza to wyczenia czy ograniczenia do takich sytuacji moliwoci narzucania lub eliminacji okrelonych treci ustawowych20. Ksztatujc aktualny model ustawowy takich rozwiza (tre norm), ustawodawca zwyky jest zatem przede wszystkim skrpowany oglnymi zasadami i gwarancjami wyznaczonymi treci Konstytucji (w szczeglnoci wartociami konstytucyjnymi). Realizujc zaoone przez siebie cele polityczne i spoeczne, moe pod tym warunkiem konstruowa rne mechanizmy ustawowe (zob. orzeczenie TK w sprawie K 24/07). Warto w tym kontekcie wspomnie, i pojawiajce si czasem w orzecznictwie Trybunau tezy dotyczce okrelonej interpretacji przepisw ustaw nie zawsze powinny by oceniane jako wyznaczajce standardy konstytucyjne. Czsto bowiem mona je odczytywa jedynie jako stanowisko pozbawione znaczenia dla oceny hierarchicznej zgodnoci norm (obiter dictum). Mona zaryzykowa twierdzenie, e standardy, wartoci i zasady konstytucyjne nie kreuj granic swobody prawodawcy (zamykajc system prawny w okrelonych jednoliWyrok z 22 lipca 2008 r., K 24/07, OTK-A 2008, nr 6, poz. 110. Wyrok z 20 listopada 2001 r., SK 15/01, OTK-A 2001, nr 8, poz. 252, z 7 wrzenia 2004 r., SK 30/03, OTK-A 2004, nr 8, poz. 82. 17 Wyrok z 7 stycznia 2004 r., K 14/03, OTK-A 2004 nr 1, poz. 1, z 28 lutego 2005 r., P 7/03, OTK-A 2005, nr 2, poz. 18; zob. te wyrok z 12 kwietnia 2006 r., Kp 2/04, OTK-A 2006, nr 4, poz. 44. 18 Wyrok z 31 stycznia 2001 r., P 4/99, OTK 2001, nr 1, poz. 5, z 21 maja 2001 r., SK 15/00, OTK 2001, nr 4, poz. 85, z 25 listopada 2003 r., K 37/02, OTK-A 2003, nr 9, poz. 96, z 4 wrzenia 2007 r., P 19/07, OTK-A 2007, nr 8, poz. 94, z 16 czerwca 2009 r., SK 42/08, OTK-A 2009, nr 6, poz. 85. 19 Wyrok z 4 kwietnia 2006 r., K 11/04, OTK-A 2006, nr 4, poz. 40. 20 Zob. H. Kelsen, Pure Theory of Law, Berkeley 1967, reprint 2005, s. 223 i n.
16 15

478

Cz III. Pozostae materiay przygotowane na konferencj

tych ramach), ale wycznie ograniczenia, potwierdzajc tym samym autonomi regulacyjn parlamentu21. Charakter poj i norm Konstytucji oraz jej struktura prowadz do wniosku, i stanowi ona porzdek ramowy (niem. Rahmenordnung)22. Ta ramowo pozostaje bez znaczenia dla ksztatowania systemu prawnego. Ocena jako hierarchicznie niezgodnego jednego, okrelonego modelu, nie musi przekrela moliwoci wprowadzenia rozwizania podobnego (cho nie tosamego), czy te alternatywnego w ramach odmiennego modelu instytucjonalnego (czy nawet gaziowego). Wydaje si oczywiste, e zmiana stanu konstytucyjnego przynajmniej teoretycznie oznacza konieczno redenicji modeli: konstytucyjnego z jednej oraz dopuszczalnych modeli ustawowych z drugiej strony. Oznacza to wwczas przede wszystkim aktualizacj problemu ponownego zakrelenia ram standardw konstytucyjnych, wykadni zasad, instytucji oraz poj ustawy zasadniczej. W konsekwencji treci uznane za hierarchicznie zgodne lub niezgodne z wczeniej obowizujcymi normami konstytucyjnymi mog by odmiennie ocenione na gruncie nowych regulacji. Wyrok dotyczcy hierarchicznej zgodnoci norm i jego uzasadnienie odnosi si do kwestii oceny wycznie okrelonego modelu (precyzyjnie: zgodnoci dwch aktualnych modeli konstytucyjnego i ustawowego), w okrelonej czci lub caoci norm go ksztatujcych, bez wskazywania ani przesdzania o hierarchicznej zgodnoci innych, niewskazanych przez wnioskodawc (skarcego, sd) rozwiza, choby nawet byy podobne do ocenianego (zob. art. 66 ustawy z 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym23). W uproszczeniu mona obrazowo stwierdzi, e rozumowanie TK polega na badaniu i ocenie przystawalnoci aktualnych dwch regulacji: ustawowej i konstytucyjnej24. Niejednokrotnie proces ten nie ogranicza si do oceny jedynie szczegowego rozwizania okrelonego
Warto odnotowa w tym kontekcie stanowisko P. Tulei, ktry wskazuje, i Na gruncie zasady pierwszestwa konstytucji ustawodawca tylko w ograniczonym zakresie stanowi ustawy w oparciu o swobodn kompetencj prawodawcz. Brzmienie wielu ustaw jest wynikiem realizacji obowizku konkretyzacji konstytucyjnych postanowie lub te zakazu stanowienia prawa z jej postanowieniami sprzecznego, P. Tuleja, Stosowanie Konstytucji RP..., s. 56. 22 Zob. np. J. Limbach, The Concept of the Supremacy of the Constitution, The Modern Law Review 2001, vol. 64, No. 1, s. 7. 23 Dz.U. Nr 102, poz. 643 ze zm. 24 Odrbnym, skomplikowanym zagadnieniem jest kwestia dopuszczalnoci i zakresu oceny norm uchwalonych i obowizujcych w stanie przedkonstytucyjnym (na gruncie uchylonych norm konstytucyjnych) z perspektywy tych norm z jednej strony oraz
21

Kamil Zaradkiewicz. Rola Trybunau Konstytucyjnego w ksztatowaniu...

479

w treci kwestionowanej normy prawnej i jego odniesienia do jednego, przedstawionego we wniosku (pytaniu prawnym, skardze konstytucyjnej) wzorca. Przystawalno norm zakada bowiem konieczno uwzgldnienia w ramach hierarchicznej kontroli norm szerszej oceny obejmujcej uwzgldnienie kontekstu normatywnego (okrelonego aktualnego modelu przyjtego przez prawodawc) zarwno w odniesieniu do przedmiotu, jak i wzorca kontroli25. Niejednokrotnie moe si zdarzy, e przy tosamoci modelu konstytucyjnego rozwizanie teoretycznie wadliwe (uznane za hierarchicznie niezgodne z okrelonym wzorcem kontroli) w ramach jednego modelu ustawowego moe by aprobowane w przypadku innego. Nie zawsze tezy formuowane w orzeczeniach Trybunau w zakresie oceny instytucji prawnych mona traktowa jako abstrakcyjne drogowskazy obejmujce rozwizania nieprzyjte przez ustawodawc (oczywicie poza tezami dotyczcymi treci standardw konstytucyjnych oraz wykadni ustawy zasadniczej). Warto jeszcze raz w zwizku z tym podkreli, e orzeczenia Trybunau nie zamykaj drogi ustawodawcy w ksztatowaniu nowych rozwiza normatywnych, w dalszym cigu pozostawiajc mu ograniczon konstytucyjnie swobod regulacyjn. Przykadowo, w wyroku z 23 padziernika 2007 r., P 10/07, wskazano, e stwierdzajc niekonstytucyjno, Trybuna nie przesdza ksztatu nowej regulacji, respektujc swobod ustawodawcy w tym zakresie, z zastrzeeniem koniecznoci uwzgldnienia zasad konstytucyjnych i wnioskw zawartych w wyroku26. Proste posugiwanie si w argumentacji prawniczej wyabstrahowanymi tezami zawartymi w treci orzecze TK, bez uwzgldnienia kontekstu konkretnego rozstrzygnicia, moe by zatem zawodne. Wypada te pamita o ograniczeniach Trybunau Konstytucyjnego, ktry zasadniczo nie dysponuje instrumentami sucymi do ksztatowania treci norm prawnych. Orzeczenia Trybunau nie mog by traktowane jako instrukcja dla prawodawcy wskazujca rozwizania alternatywne, ktre zdaniem TK naley z pewnoci uzna za zgodne z Konstytucj.
norm obowizujcej ustawy zasadniczej z drugiej. Analiza tego problemu wykracza poza ramy niniejszych rozwaa. 25 Mona spotka wrcz tez, i interpretacja pewnych przepisw konstytucji musi bra pod uwag jej caoksztat, zob. np. wyrok z 7 lutego 2001, K 27/00, OTK 2001, nr 2, poz. 29. 26 OTK-A 2007, nr 9, poz. 107. Naley przy tym pamita, e nawet tosama treciowo z uprzednio zakwestionowan norma stawy objta jest domniemaniem hierarchicznej zgodnoci (konstytucyjnoci).

480

Cz III. Pozostae materiay przygotowane na konferencj

III. Wybrane uksztatowane w orzecznictwie instrumenty suce zapewnieniu hierarchicznej spjnoci norm
Trybuna Konstytucyjny jest organem, ktrego podstawa kompetencja zasadnicza polega na badaniu i stwierdzaniu istnienia lub braku stanu hierarchicznej zgodnoci norm. W tym sensie orzeczenia Trybunau maj charakter deklaratoryjny27. Jak wskazano w uchwale wykadniczej z 7 marca 1995 r., W 9/94, W wykadni swej Trybuna Konstytucyjny niczego nie ujmuje ani niczego nie dodaje do systemu obowizujcych norm prawnych, a tylko stwierdza, jaka jest tre tych norm. Std mona mwi o deklaratoryjnym, a nie prawotwrczym charakterze wykadni dokonywanej przez Trybuna Konstytucyjny28. Teza ta pozostaje aktualna take obecnie, mimo odebrania polskiemu sdowi konstytucyjnemu kompetencji powszechnie obowizujcej wykadni prawa. Proces oceny hierarchicznej zgodnoci, swoistej przystawalnoci norm w ramach przyjtych modeli regulacji, nie dokonuje si w Trybunale w sposb zupenie wolny i pozbawiony rnorodnych instrumentw kontroli, wpywajcych na ocen instytucji oraz ksztatowanie systemu prawa. W zakresie kontroli norm Trybuna nie moe by skrpowany pogldami nauki prawa, dorobkiem orzeczniczym czy nawet tradycj prawn (np. treci poj zastanych, staroytnym rodowodem okrelonej instytucji prawnej lub utrwalonym jej postrzeganiem w pimiennictwie). Nie oznacza to jednak, e elementy te pozostaj obojtne dla dokonywanej oceny, a przede wszystkim interpretacji przepisw. Warto w zwizku z tym wspomnie o podstawowych instrumentach, ktrymi dysponuje Trybuna Konstytucyjny w procesie hierarchicznej kontroli norm, ktre pozwalaj mu na ksztatowanie systemu prawa w ramach posiadanych kompetencji (poza okreleniem terminu utraty mocy obowizujcej przez norm hierarchicznie niezgodn, zob. art. 190 ust. 3 Konstytucji29). Rola sdu konstytucyjnego nie sprowadza si wycznie do prostego stwierdzenia hierarchicznej zgodnoci bd niezgodnoci, jako wniosku wynikajcego z porwnania brzmie27

Zob. np.: A. Mczyski, Orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego, w: M. Zubik (red.), Ksiga XX-lecia orzecznictwa Trybunau Konstytucyjnego, Warszawa 2006, s. 112. 28 OTK 1995, cz. I, poz. 20. 29 Poza zakresem rozwaa pozostaj take skutki w sferze indywidualnego ksztatowania sytuacji prawnej adresatw.

Kamil Zaradkiewicz. Rola Trybunau Konstytucyjnego w ksztatowaniu...

481

nia wzorca i przedmiotu kontroli30. Tak rola ta bywa postrzegana, zapewne przede wszystkim z uwagi na powszechnie funkcjonujce sformuowane przez Hansa Kelsena okrelenie sdu konstytucyjnego jako tzw. ustawodawcy negatywnego (niem. der negative Gesetzgeber)31. Takie spojrzenie na zasadnicz funkcj sdw konstytucyjnych jest niewtpliwie nieaktualne. Z uwagi na brak wyranych unormowa kreujcych narzdzia interpretacji, oceny i co do zasady ksztatowania norm prawnych polegajcego na utrzymaniu (stwierdzeniu), sanacji (przywrceniu) albo wspksztatowaniu procesu przywracania stanu hierarchicznej zgodnoci norm32, w dotychczasowym orzecznictwie wypracowano rnorodne narzdzia suce eliminacji stanu hierarchicznej wadliwoci33. W procesie hierarchicznej kontroli norm TK nie moe w szczeglnoci abstrahowa od oceny sfery stosowania prawa oraz merytorycznej treci rozwiza poddanych kontroli. Zgodnie z ugruntowan praktyk Trybuna ocenia normy o treci takiej, jak nadaje im utrwalone orzecznictwo sdowe, ze szczeglnym uwzgldnieniem judykatury Sdu Najwyszego i Naczelnego Sdu Administracyjnego: Jeeli (...) okrelony sposb rozumienia przepisu ustawy utrwali si ju w sposb oczywisty, a zwaszcza jeli znalaz jednoznaczny i autorytatywny wyraz w orzecznictwie Sdu Najwyszego bd Naczelnego Sdu Administracyjnego, to naley uzna, e przepis ten w praktyce stosowania nabra takiej wanie treci, jak odnalazy w nim najwysze instancje sdowe naszego kraju. Jeeli za tak rozumiany przepis nie da si pogodzi z normami, zasadami lub wartociami konstytucyjnymi, to Trybuna Konstytucyjny moe orzec o jego niezgodnoci z Konstytucj
30 Zob. np.: Z. Cielak, Trybuna Konstytucyjny prawotwrca negatywny, w: T. Bkowski, K. Grajewski, J. Warylewski (red.), Orzecznictwo w systemie prawa. II Konferencja Naukowa Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdaskiego oraz Wolters Kluwer Polska, Gdask, 1718 sierpnia 2007, Warszawa 2008, s. 61 i n.; zob. te szeroko o sdzie konstytucyjnym jako negatywnym prawodawcy: S. Wronkowska, Kilka uwag o prawodawcy negatywnym, PiP 2008, nr 10, s. 5 i n. 31 H. Kelsen, Wesen und Entwicklung der Staatsgerichtsbarkeit, w: Wesen und Entwicklung der Staatsgerichtsbarkeit, berprfung von Verwaltungsakten durch die ordentlichen Gerichte. Berichte von Heinrich Triepel, Hans Kelsen, Max Layer und Ernst von Hippel, Veroffentlichungen der Vereinigung der deutschen Staatsrechtslehrer 1929, nr 5, s. 56; w wydaniu w jzyku polskim (przyp. 1), s. 41; zob. take uwagi na ten temat S. Wronkowskiej w posowiu do wydania polskiego, s. 8687. 32 Zob. K. Gonera, E. towska, Wieloaspektowo nastpstw stwierdzania niekonstytucyjnoci, PiP 2008, nr 5, s. 21. 33 Ramy niniejszych rozwaa nie pozwalaj na okrelenie, czy i w jakim zakresie instrumenty te mog lub powinny by normatywnie okrelone.

482

Cz III. Pozostae materiay przygotowane na konferencj

i tym sposobem umoliwi ustawodawcy bardziej precyzyjne i jednoznaczne uregulowanie danej kwestii34. Odkodowanie ustalonego, powszechnego znaczenia przepisu ma istotne znaczenie, w szczeglnoci w ramach konkretnej kontroli konstytucyjnoci w postpowaniu zainicjowanym skarg konstytucyjn, w przypadku ktrej poddany kontroli jest przepis, ktry sta si podstaw ostatecznego rozstrzygnicia (zob. np. uzasadnienie wyroku TK w sprawie SK 12/03). Niebagatelne znaczenie w tym procesie maj take ustalenia i pogldy doktryny35. W konsekwencji Trybuna uznaje, e rzeczywista tre wielu przepisw prawnych formuuje si dopiero w procesie ich stosowania36. Przepisom ustawowym organy stosujce prawo mog nada tre pozostajc w sprzecznoci z normami, zasadami lub wartociami podlegajcymi ochronie konstytucyjnej37. Stan ten czasem moe by poddany zmianie wskutek wydania orzeczenia TK wskazujcego waciw tre badanej normy prawnej i uznajcego, e norma ta jest zgodna z ustaw zasadnicz pod warunkiem jej okrelonego rozumienia, bd te niezgodna w przypadku przyjcia jej okrelonej treci (tak np. w sprawie SK 14/04). Ujcie takie, ktre doprowadzio do uksztatowania niejednokrotnie krytykowanej38 kategorii tzw. orzecze interpretacyjnych39, wynika z zasady powcigliwoci sdziowskiej i zasuWyrok z 9 maja 2005 r., SK 14/04, OTK-A 2005, nr 5, poz. 47. zob. te wyroki TK: z 8 maja 2000 r., SK 22/99, OTK 2000, nr 4, poz. 107; z 3 padziernika 2000 r., K 33/99, OTK 2000, nr 6, poz. 188, z 28 stycznia 2003 r., SK 37/01, OTK-A 2003, nr 1, poz. 3; z 9 czerwca 2003 r., SK 12/03, OTK-A 2003, nr 6, poz. 51; z 9 maja 2005 r., SK 14/04, OTK-A 2005, nr 5, poz. 47, z 27 listopada 2007 r., SK 18/05, OTK-A 2007, nr 10, poz. 128, z 28 lutego 2008 r., K 43/07, OTK-A 2008, nr 1, poz. 8. 35 SK 22/99. 36 Wyrok z 3 padziernika 2000 r., K 33/99, z 9 maja 2005 r., SK 14/04, z 28 lutego 2008 r., K 43/07. 37 Zob. wyroki: z 12 stycznia 2000 r., P 11/98, OTK 2000, nr 1, poz. 3, s. 47; z 3 padziernika 2000 r., K 33/99, OTK 2000, nr 6, poz. 188, z 10 czerwca 2008 r., SK 17/07, OTK-A 2008, nr 5, poz. 78. 38 Zob. ostatnio uchwa skadu siedmiu sdziw SN z 17 grudnia 2009 r., III PZP 2/09 (niepubl.), w ktrej uzasadnieniu m.in. wskazano, i sdy nie powinny orzeka z poczuciem jurysdykcyjnego dyskomfortu, e ich prawomocne orzeczenia nie s ostateczne i mog by wzruszone ze wzgldu na pniejsz zmian wykadni przepisw ustalon w sentencji negatywnego orzeczenia interpretacyjnego Trybunau Konstytucyjnego. 39 Zob.np.: A. Jzefowicz, Orzeczenia interpretacyjne Trybunau Konstytucyjnego, PiP 1999, z. 11, s. 2834; zob. te np.: A. Mczyski, O tak zwanych wyrokach interpretacyjnych Trybunau Konstytucyjnego, w: P. Winczorek (red.), Teoria i praktyka wykadni prawa, Warszawa 2005, s. 159 i n. Jak wskaza Trybuna w wyroku z 5 stycznia 1999 r., K 27/98, wyrok Trybunau, w ktrego sentencji uznaje si badany przepis za zgodny
34

Kamil Zaradkiewicz. Rola Trybunau Konstytucyjnego w ksztatowaniu...

483

gujcej na szczegln aprobat tendencji do utrzymania w systemie prawnym przepisw, ktre mog by wskutek przyjcia w procesie wykadni okrelonej treci uznane za hierarchicznie zgodne40. Ta tzw. prokonstytucyjna wykadnia41 polega na zaoeniu, i w sytuacji niejednoznacznego brzemienia przepisu, kiedy wykadnia jzykowa moe prowadzi do rozbienych wnioskw, konieczne jest poszukiwanie interpretacji, ktra pozwoli na uzgodnienie treci przepisu z konstytucj42. Tak zwana metoda wykadni w zgodzie z Konstytucj zakadajca wybr tego kierunku wykadni spord rysujcych si wzajemnie konkurujcych znacze przepisu, ktry jest zgodny z konstytucyjnymi normami i wartociami, jest regu o szerszym znaczeniu i zakresie zastosowania konieczno jej respektowania odnosi si do wszystkich organw pastwowych i wynika z nadrzdnoci konstytucji w systemie prawa Rzeczypospolitej Polskiej (art. 8 ust. 1 konstytucji)43. A zatem wykadnia w zgodzie z Konstytucj44
z konstytucj, ale tylko pod warunkiem, e przepis ten bdzie rozumiany w sposb wskazany w teje sentencji, ma w caoci charakter powszechnie obowizujcy. Tylko w taki sposb (w takim rozumieniu) mog wic przepis ten stosowa zarwno organy administracji (rzdowej czy samorzdowej), jak te sdy. Tylko wwczas posuenie si technik wykadni ustawy w zgodzie z konstytucj ma sens, bo gwarantuje, e utrzymanie mocy obowizujcej przepisu i przyzwolenie na jego dalsze stosowanie nie doprowadzi w przyszoci do takiego wypaczenia jego rozumienia, ktre nadaoby mu tre sprzeczn z konstytucj. Wymaga tego choby zasada pewnoci prawa. (OTK 1999, nr 1, poz. 1, s. 9). 40 Jak podkrelono w uzasadnieniu wyroku z 18 grudnia 2002 r., K 43/01, Wtpliwoci wyraane niekiedy w kwestii dopuszczalnoci wyrokw interpretacyjnych maj charakter czysto teoretyczny i wynikaj z zasadniczego niezrozumienia funkcji, ktr te wyroki peni, a ktra nie polega na ustaleniu wykadni przepisu, ale na dostosowywaniu jego treci do wymaga okrelonych w normach konstytucyjnych. Jest to jeden z uzasadnionych celw kontroli konstytucyjnoci prawa wykonywanej przez Trybuna Konstytucyjny. Artyku 190 ust. 1 Konstytucji nie daje podstaw do ograniczenia zastosowania wyraonej w nim zasady ze wzgldu na tre orzeczenia. Dotychczasowa praktyka wskazuje na to, e wyroki interpretacyjne s w penym zakresie respektowane w orzecznictwie sdw powszechnych, Sdu Najwyszego i NSA, OTK-A 2002, nr 7, poz. 96. 41 Na temat tzw. wykadni prokonstytucyjnej w literaturze obcej zob. np. K.A. Bettermann, Die verfassungskonforme Auslegung. Grenzen Und Gefahren, Heidelberg 1886; E.G. Campiche, Die verfassungskonforme Auslegung. Stellung in der Auslegungslehre und Abgrenzung zur Normenkontrolle, Aarau 1978. 42 SK 22/99. 43 SK 22/99. 44 Koncepcja zostaa przejta z orzecznictwa i nauki niemieckiej (niem. verfassungskonforme Auslegung), zob. np. orzeczenie FSK z 7 maja 1953 r., 1 BVL 104/52 w sprawie Notaufnahme, BVerfGE 2, 266 (282).

484

Cz III. Pozostae materiay przygotowane na konferencj

to zarwno instrument ksztatowania skutkw orzecze trybunalskich, jak i regua pierwszestwa, ktra powinna by stosowana w procesie stosowania prawa przez inne organy wadzy publicznej (uzyskanie poprawnego, waciwego z perspektywy konstytucyjnej wyniku wykadni). Wpyw Konstytucji na prawo pozytywne ma jeszcze jeden kluczowy aspekt. Stwierdzenie, czy okrelony mechanizm bd instytucja odpowiada standardom konstytucyjnym, wymaga niewtpliwie ustalenia treci (wykadni) norm i interpretacji, odkodowania poj konstytucyjnych. W procesie tym nie naley odwoywa si do poj, mechanizmw i regu ustawowych. Wrcz przeciwnie, to Konstytucja wyznacza i wpywa na tre tych ostatnich. Jest tak mimo nadania Konstytucji szczeglnej pozycji jako ustawie wspksztatujcej system prawny i poszczeglne regulacje gaziowe. Postulat spjnoci systemu prawnego oraz nowe umiejscowienie w nim ustawy zasadniczej nie mog prowadzi do pozbawienia Konstytucji jej szczeglnej pozycji w systemie rde prawa. Nie mona wic w procesie badania hierarchicznej zgodnoci norm pozostawa przywizanym do zastanych, utrwalonych ustale dogmatycznych. W szczeglnoci, jak pokazuje dotychczasowe orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego, pojcia konstytucyjne maj charakter autonomiczny w tym sensie, i w procesie wykadni Konstytucji nie mona odwoywa si do choby tak samo nazwanych poj funkcjonujcych na gruncie obowizujcego ustawodawstwa (takich jak np. wasno, szkoda czy konsument)45. Przyjcie odmiennego zaoenia mogoby niejednokrotnie prowadzi do wniosku, i pewne normy prawne zawarte w ustawie zawsze, niezalenie od ich treci, naleaoby oceni jako konstytucyjne (wedug rozumowania Konstytucja okrela standard, ktrego tre wypenia poddana hierarchicznej kontroli

45

Typowymi przykadami s pojcia wasnoci i prawa dziedziczenia. Jak np. wskazano w wyroku z 25 listopada 2003 r., K 37/02, OTK-A 2003, nr 9, poz. 96, Prawo dziedziczenia jest konstytucyjnym prawem podmiotowym, ma charakter autonomiczny w stosunku do znajdujcej si w kodeksie cywilnym regulacji prawa spadkowego, nie moe by wic sprowadzone co do swej treci i znaczenia do instytucji prawa cywilnego. To samo dotyczy pojcia sprawy, na co Trybuna Konstytucyjny wskazywa wielokrotnie, ostatnio np. w wyroku z 27 maja 2008 r., P 59/07, OTK-A 2008, nr 4, poz. 64, oraz z 13 lipca 2009 r., SK 46/08, OTK-A 2009, nr 7, poz. 109.

Kamil Zaradkiewicz. Rola Trybunau Konstytucyjnego w ksztatowaniu...

485

ustawa)46. W wyroku z 23 wrzenia 2003 r., K 20/0247, trafnie podkrelono, e po pierwsze, pojcia konstytucyjne maj charakter autonomiczny i nie stanowi mechanicznej transpozycji konstrukcji normatywnych istniejcych na gruncie ustawodawstwa zwykego. Po drugie, nawet uznajc, e w celu ustalenia zakresu poj konstytucyjnych maj znaczenie tradycyjne, podstawowe zaoenia gazi prawa, w ramach ktrej znajduj si odpowiedniki poj konstytucyjnych naley jednoczenie przyj, e mog one wyznacza jedynie oglne punkty odniesienia dla konkretnych, czsto zrnicowanych rozwiza normatywnych. Rozwizania te mog bowiem odbiega od modelowego zaoenia przyjmowanego na gruncie danej gazi prawa, o ile zarazem respektowany jest system zasad i wartoci konstytucyjnych. Problem ten dotyka skomplikowanego i wieloaspektowego zagadnienia wykadni przepisw Konstytucji. W ramach niniejszej dyskusji warto zaznaczy, e wspomniana teza o autonomicznoci poj konstytucyjnych nie przekrela trafnoci tezy, i interpretacja tych poj nie powinna abstrahowa od ich tradycyjnego rozumienia uksztatowanego w rozwoju historycznym48. Prokonstytucyjne ksztatowanie systemu prawnego obejmuje take inne istotne, szczegowe elementy. Przykadowo, dotychczasowe orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego wyranie pokazuje, e przyjcie okrelonego modelu regulacji ustawowej wymaga konsekwentnego unormowania przez prawodawc okrelonych zagadnie zgodnie z wybranymi zaoeniami i zasadami (np. w zgodzie z mieszczc si w ramach zasady poprawnej legislacji zasad zrnicowania celw oraz funkcji praw podmiotowych49). Ponadto ustawowe urzeczywistnienie
Taki wniosek pojawia si take w orzecznictwie TK Normy konstytucyjne musz by traktowane jako punkt odniesienia dla oceny poszczeglnych poj ustawowych, a nie odwrotnie (wyrok z 10 maja 2000 r., K 21/99, OTK 2000, nr 4, poz. 109; zob te wyroki: z 10 maja 2000 r., K 21/99, OTK 2000, nr 4, poz. 109; z 7 lutego 2001 r., K 27/00, OTK 2001, nr 2, poz. 29, z 27 maja 2008 r., SK 57/06 z 3 czerwca 2008 r., P 4/06, OTK-A 2008, nr 5, poz. 76), przy wykadni poj konstytucyjnych nie mog mie znaczenia wicego i przesdzajcego o sposobie ich interpretacji denicje formuowane w aktach niszego rzdu. Jak to wielokrotnie podkrelano w orzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego, proces interpretacji poj konstytucyjnych powinien przebiega w odwrotnym kierunku, tzn. to przepisy konstytucyjne winny narzuca sposb i kierunek wykadni postanowie zawartych w innych aktach normatywnych tak w wyroku z 14 marca 2000 r., P 5/99, OTK 2000 nr 2, poz. 60. 47 OTK-A 2003, nr 7, poz. 76. 48 Zob. np. wyrok z 12 stycznia 2000 r., P 11/98, OTK 2000, nr 1, poz. 3. 49 Mona j sformuowa, majc na uwadze dorobek orzeczniczy TK dotyczcy przepisw ustawodawstwa o spdzielniach mieszkaniowych, zob. wyrok TK z 30 mar46

486

Cz III. Pozostae materiay przygotowane na konferencj

zasad i instytucji konstytucyjnych powinno mie charakter skonkretyzowany, co w szczeglnoci wymaga stworzenia odpowiednich regulacji gwarancyjnych, tak aby pojcia, instytucje i zasady konstytucyjne nie pozostay puste, pozbawione na poziomie ustawowym rzeczywistej treci (wydrone z treci), co ponownie czynioby Konstytucj swoistym decorum systemu prawnego. Ustawowe normy urzeczywistniajce pojcia, instytucje i zasady konstytucyjne mog mie przede wszystkim charakter ochronny (gwarancyjny w znaczeniu wskim) lub konkretyzujcy. Dla zobrazowania istoty pierwszego typu norm urzeczywistniajcych mona wskaza stanowisko wyraone w uzasadnieniu wyroku z 23 maja 2006 r., SK 51/0550, gdzie Trybuna podkreli, e korelatem wyraonego w formule pozytywnej i w odniesieniu do uprawnionego okrelonego prawa podstawowego jest cica na ustawodawcy zwykym powinno zapewnienia takiemu prawu naleytego poziomu ochrony prawnej. Stanowice ochron takiego prawa rodki prawne nie powinny stanowi wycznie instrumentw o charakterze zakazowym i restytucyjnym. Z kolei obowizek konkretyzacji ma miejsce wwczas, gdy na ustawodawcy ciy konieczno przyjcia odpowiednich regulacji umoliwiajcych adresatom zaspokojenie chronionego interesu. Jest to zatem nakaz urzeczywistnienia poprzez regulacje ustawowe treci prawa konstytucyjnego. Realizacja obowizku prawodawcy powinna by dokonana w taki sposb, aby z jednej strony prawo uwzgldniao istniejce potrzeby, z drugiej moliwoci zaspokojenia tych interesw51. W orzecznictwie TK wskazuje si, e granice tych moliwoci wyznaczone s przez inne podlegajce ochronie wartoci konstytucyjne, a minimum realizacji wyznacza istota danego wymagajcego urzeczywistnienia konstytucyjnego prawa podmiotowego52. Podkrela si take, e ustawodawcy przysuguje znaczna swoboda oceny w poszukiwaniu odpowiednich rozwiza prawnych, ktre w sposb optymalny balansowayby (...) wyznaczniki waciwej realizacji prawa podmiotowego. W wietle zarysowanych powyej problemw mona wrcz zaryzykowa tez, i hierarchiczna kontrola norm, a w jej ramach proces wykadni przepisw Konstytucji wymagaj szczeglnych instrumentw. W procesie tym nie mona w szczeglnoci wykluczy koniecznoci
ca 2004 r., K 32/03, OTK-A 2004, nr 3, poz. 22, wyrok z 17 grudnia 2008, P 16/08, OTK-A 2008, nr 10, poz. 181. 50 OTK-A 2006, nr 5, poz. 58. 51 SK 22/99. 52 SK 22/99.

Kamil Zaradkiewicz. Rola Trybunau Konstytucyjnego w ksztatowaniu...

487

rewizji pogldw na temat stosowania utrwalonych, zwyczajnych regu egzegezy, w tym przede wszystkim regu interpretacyjnych. Nie jest to ju wycznie rola teorii prawa. Niestety kwestie te nie s zazwyczaj dostrzegane w polskim pimiennictwie prawniczym53. Zamiast podsumowania warto przywoa odnoszc si do roli i pozycji Trybunau Konstytucyjnego niezwykle trafn diagnoz M. Granata, ktry wskazuje, e Pozycja TK wobec ustawodawcy zwykego to nie negatywny ustawodawca, lecz raczej krzywe zwierciado (czasami w wesoym miasteczku), w ktrym ustawodawca moe si przeglda, jeli chce zobaczy swj prawdziwy wizerunek54.

53 Na temat wykadni przepisw konstytucji zob. np. S. Rozmaryn, Konstytucja jako ustawa zasadnicza Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, wyd. 2 zm., Warszawa 1967, s. 291 i n.; K. Complak, Normy pierwszego rozdziau Konstytucji RP, AcUWr 2007, No. 2956, Prawo CCCI, s. 2830; z nowszego pimiennictwa obcego A. Barak, Purposive Interpretation in Law, PrincetonOxford 2005, s. 370 i n. 54 M. Granat, Trybuna Konstytucyjny..., s. 35.