Zygmunt Bauman Socjologia - Rozdzia 9 - Pastwo i nard

Rozdzia 9 Pastwo i nard

Wielokrotnie musielicie z pewnoci wypenia formularze, w ktrych trzeba byo wypisa swoje dane osobiste. Na pierwszym miejscu najpewniej poda musielicie nazwisko rodowe oraz imiona, czyli informacje, ktre jednoznacznie identyfikuj kadego z was oddzielnie jako t wanie niepowtarzaln, odmienn od wszystkich innych osob. Kiedy w ten sposb ustalona ju zostaa wasza tosamo, pora przysza na cechy, ktre dzielicie z innymi, a ktre pozwalaj was zaliczy do odpowiednich, szerokich kategorii. Ten, kto ukada formularz, musia ywi nadziej, e dowiedziawszy si o waszej przynalenoci do odpowiednich grup ludzi (okrelanych przez pe, wiek, wyksztacenie, zawd, miejsce zamieszkania), otrzyma informacje, ktre pozwol oceni wasz obecn sytuacj i przysze zachowania. Autorw kwestionariuszy interesoway, rzecz jasna, te wyznaczniki waszej sytuacji, ktre maj lub mog mie znaczenie dla celw przywiecajcych danej organizacji czy instytucji (jeli wic skadacie wniosek o kredyt bankowy, postawione zostan pytania, ktre odpowiedniemu urzdnikowi pozwol oceni wasz wiarygodno oraz stopie ryzyka, jakie bdzie si wiza z udzieleniem wam poyczki). W wielu formularzach pojawi si pytanie o wasz narodowo i obywatelstwo. Najczciej odpowiedzi rni si tylko kocwkami gramatycznymi: polska" i polskie", ale przecie nie zawsze tak by musi i to nie tylko wtedy, gdy formularze wypeniaj obcokrajowcy. Obywatelstwo bowiem moe by polskie, ale narodowo ydowska, ukraiska bd grecka. W pierwszym przypadku wskazuj na to, e jestem obywatelem pastwa, ktre nosi nazw Rzeczpospolita Polska, w drugim na to, e nale do narodu polskiego, ydowskiego, ukraiskiego czy greckiego. Pomimo odrbnoci tych kwestionariuszowych pyta obie kwestie czsto bywaj ze sob mieszane, a przecie kiedy kto powiada, e obywatelstwo ma polskie, ale narodowo ydowsk, odsya do innych aspektw swojej osobowoci. Chocia wic granice midzy narodem i pastwem niekiedy si zacieraj, zadeklarowanie swojego uczestnictwa w jednym i drugim informuje o innych rodzajach stosunkw i zalenoci. Zacznijmy od tego, e nie ma pastwa bez okrelonego terytorium, na ktrym funkcjonuje wadza centralna. Kady mieszkaniec takiego terytorium podlega kompetencji wadz pastwowych. Owo podleganie ma przede wszystkim znaczenie prawne. Autorytet pastwa" na tym wanie polega, e moe ono ustanawia i egzekwowa reguy, ktrych musz przestrzega wszyscy ludzie znajdujcy si na danym terytorium (chyba e wadze zwolniy ich od takiego posuszestwa). Ci, ktrzy nie przestrzegaj prawa, naraaj si na kar, zostan wic zmuszeni do posuszestwa niezalenie od swoich chci. Pastwo w istocie rezerwuje dla siebie wyczne prawo przymusu (moliwo uycia broni dla ochrony prawa, pozbawienia wolnoci osb je amicych, a ostatecznie take do wyroku mierci, kiedy nadzieje na popraw winnego s znikome albo te naruszenie prawa wydaje si zbyt powane, aby ukara je w jakikolwiek inny sposb, wtedy jednak bdzie to odebranie ycia, a nie morderstwo: kara, ktra sama nie podlega ukaraniu). Pastwowy monopol na fizyczny przymus ma te drug stron: kade uycie siy, ktrego pastwo nie zlecio ani na ktre nie udzielio zezwolenia, uznane zostaje za akt przemocy, ktry jako przestpstwo" (nie za ochrona porzdku") jest z mocy prawa cigany i karany. Prawo ustanawiane i strzeone przez pastwo okrela obowizki i prawa obywateli. Jednym z najwaniejszych obowizkw jest pacenie podatkw, czyli przekazywanie pastwu czci swoich dochodw, aby ono wykorzystao je do celw przez siebie okrelonych. Prawa 91

Zygmunt Bauman Socjologia - Rozdzia 9 - Pastwo i nard

z kolei mog by osobiste (nietykalno ciaa i wasnoci oraz wolno przekona i wyznania chyba e inaczej zadecyduj odpowiednie organy pastwa), polityczne (wpyw na skad i dziaalno organw pastwowych, na przykad poprzez udzia w wyborach przedstawicieli do rnych instytucji pastwa) oraz spoeczne (zapewnienie przez pastwo pewnych podstawowych dbr, ktrych nie mona uzyska indywidualnie albo ktre s niedostpne dla konkretnych osb). Poczenie owych obowizkw i praw czyni z nas obywateli pastwa. Bardzo dobrze wiemy, e chocia si to nam nie podoba, musimy paci podatek od dochodw, od wartoci dodanej, zwrci co, ktrego warto wliczono do ceny towaru. Z drugiej jednak strony, moemy zwrci si ze skarg do odpowiednich wadz i liczy na ich pomoc, ilekro kto nas zaatakowa, wama si do mieszkania, czy w jaki inny sposb naruszy nasze bezpieczestwo. Z poczuciem cakowitej susznoci obwiniamy organy pastwowe (rzd, parlament, policj), gdy zagroone zostaj nasze podstawowe potrzeby (dochodzi do skaenia wody czy powietrza, brakuje instytucji medycznych bd edukacyjnych albo te wiadcz one marne usugi itd.). Fakt, e z obywatelstwem cz si prawa i obowizki, sprawia, i czujemy si zarazem chronieni i zniewoleni. Cieszymy si, e ycie upywa we wzgldnym spokoju, ale dobrze wiemy, i zawdziczamy to gronej potdze, ktra stoi gdzie na uboczu, jednak w kadej chwili moe zaatakowa burzycieli spokoju. Trudno nam wyobrazi sobie inne rozwizanie. Poniewa tylko pastwo ma wadz odgraniczania dozwolonych form zachowania od niedozwolonych i poniewa ochrona prawa przez pastwo jest jedynym sposobem na trwae zabezpieczenie tej granicy, skonni jestemy sdzi, e gdyby schowao ono swj karzcy miecz, zniknyby take bezpieczestwo i spokj. Nie przeszkadza to wcale temu, e reagujemy oburzeniem na natrtne mieszanie si pastwa w nasze prywatne sprawy. Wydawane przez wadze rozporzdzenia uznajemy czsto za zbyt liczne i drobiazgowe, w wyniku czego nasza wolno zostaje zagroona. O ile opiekucza funkcja pastwa umoliwia nam najrniejsze poczynania pozwala ukada plany w przekonaniu, e nic nie przeszkodzi ich realizacji o tyle funkcja represyjna odczuwana jest bardziej jako ograniczajca, liczne bowiem ewentualnoci czyni nierealistycznymi. Nasz stosunek do pastwa jest zatem nieuchronnie dwoisty: jednoczenie lubimy je oraz go nie znosimy. Jaka jest relacja pomidzy tymi odczuciami i ktre z nich bierze gr, to zaley od okolicznoci. Jeli jestem zamony i mog sobie pozwoli na spore wydatki, wolabym zapewni dzieciom wyksztacenie lepsze od tego, ktre dostpne jest dla przecitnego obywatela. Dlatego bd zapewne pomstowa na fakt, e szkoy nale do pastwa i to ono w duej mierze decyduje, ktre dzieci do jakiej szkoy bd uczszcza, gdy sprawa odlegoci ma tu niebagatelne znaczenie. Jeli natomiast zarabiam zbyt mao, aby opaci ekskluzywn szko, pastwowy monopol na edukacj bd uznawa za rozwizanie najsprawiedliwsze i otwierajce przed uczniami najwiksze szans. Jeli wic bd si oburza, to raczej na wysuwane przez bogaczy dania, aby pastwo w mniejszym stopniu zajmowao si edukacj, gdy mog podejrzewa, e z chwil przeniesienia si do prywatnych szk dzieci osb dobrze sytuowanych, te szkoy, ktre pozostan w gestii pastwa bd skromniej finansowane, co wyranie obniy ich poziom. Jeli jestem przedsibiorc, z radoci powinienem powita ostre ograniczenia, jakie pastwo naoy na prawo do strajku. Uznam owo posunicie za przejaw opiekuczej, nie za represyjnej funkcji pastwa. Ja sam uzyskaem wiksz swobod dziaania: mog podejmowa decyzje niepopularne wrd zatrudnionych, na ktre bez wtpienia zareagowaliby przerwaniem pracy, gdyby tylko mogli. Ograniczenie prawa do strajku odbieram jako posunicie zapewniajce spokj, dziki czemu wiat wok mnie staje si bardziej przewidywalny i atwiej sterowalny. Gdybym jednak przypadkiem by robotnikiem w tej wanie fabryce, ukrcenie prawa do strajku uznam z pewnoci za przejaw funkcji represyjnej pastwa. Moja wolno zostaa ograniczona, utrudniono mi signicie po 92

Zygmunt Bauman Socjologia - Rozdzia 9 - Pastwo i nard

najskuteczniejsz bro przeciw moim pracodawcom. Poniewa ci dobrze wiedz, e pogorszya si moja sytuacja, wic ukadajc plany, nie bd w nich uwzgldniali moliwoci mojego sprzeciwu, ten bowiem sta si znacznie mniej skuteczny. Nie sposb przewidzie, z iloma nieprzyjemnymi, kto wie czy wrcz nie upokarzajcymi posuniciami bd musia si pogodzi. W sumie wic wiat wok mnie sta si mniej przewidywalny, ja za bardziej ni poprzednio zostaem wystawiony na kaprysy innych ludzi i w mniejszym stopniu panuj nad tym, co si ze mn dzieje. Wida zatem, e to samo posunicie w zalenoci od punktu widzenia bdzie odbierane jako przejaw dwch rnych funkcji pastwa. Dlatego te jedni ludzie mog uwaa, e ich wolno si zwikszya za spraw tych posuni pastwa, ktre dla innych bd rwnoznaczne ze wzrostem zniewolenia: ta sama decyzja jednym poszerza zakres dostpnych moliwoci, podczas gdy innym go zawa. Niezalenie jednak od tych rnic wszyscy bd zapewne zainteresowani tym, aby zmienia si relacja pomidzy owymi dwiema funkcjami; kady bdzie pragn moliwie jak najwicej tego, co wolno zwiksza, a jak najmniej tego, co j uszczupla. Rne bd opinie na temat stosowanych rodkw i osiganych efektw, niemniej wsplna bdzie ch kontrolowania ukadu owych funkcji. Im wiksza cz naszego ycia zaley od dziaa podejmowanych przez pastwo, tym powszechniejsza i bardziej intensywna jest owa ch. Std te ludzie podporzdkowani wadzy pastwa domagaj si wikszego wpywu na jego poczynania, na uchwalanie i wdraanie ustaw, domagaj si respektowania ich praw obywatelskich. Kiedy wic mowa o byciu obywatelem, do wspomnianych ju obowizkw i praw doda jeszcze trzeba moliwo wpywania na polityk pastwa (a wic na okrelanie owych powinnoci i uprawnie). Z obywatelstwem czy si zatem uczestniczenie w definiowaniu i realizowaniu adu prawnego, ktry pastwo ma chroni. Jednak aby uczestnictwo takie byo rzeczywicie moliwe, jednostkom musi przysugiwa pewna autonomia wzgldem poczyna pastwa, musi zatem istnie granica, poza ktr nie moe ju ono ingerowa w postanowienia swych obywateli. Znowu spotykamy konflikt opiekuczego i represyjnego aspektu dziaa pastwowych, tym razem jednak odnosz si one do oglnej moliwoci oddziaywania na jego polityk i do koniecznoci ukrcenia jego ewentualnych nadmiernych ambicji. Wolnoci obywatelskie wymagaj, aby pastwo byo ograniczane w swej moliwoci nakadania ogranicze: w adnym stopniu nie wolno mu umniejsza moliwoci swych poddanych" do sprawowania kontroli i dokonywania oceny polityki, a take wpywania na ni. Wprost przeciwnie: do jego obowizkw naley to, iby zarwno kontrol, jak i oddziaywanie uczyni dostpnymi i efektywnymi. Prawa obywatelskie nie mog by wic w peni realizowane, jeli poczynania pastwa okryte s tajemnic, jeli szarzy ludzie" nie maj wgldu w zamiary i czyny swoich wadcw", jeli odmawia im si wiedzy o faktach, ktra pozwoliaby osdzi prawdziwe konsekwencje podejmowanych dziaa. Relacje pomidzy pastwem a ludmi, ktrzy mu podlegaj, bywaj czsto napite, ci bowiem uwaaj, e musz broni swego statusu obywateli przed zakusami politykw. Gwn przeszkod staje si w tym przypadku to, co nazwa mona kompleksem belferskim pastwa oraz jego postaw terapeutyczn. w kompleks polega na przewiadczeniu, e poddani nie s cakiem dojrzali i nie potrafi rozpozna, co naprawd jest dla nich dobre i najlepiej suy ich interesom, w efekcie wic bdnie interpretuj dziaania pastwa, sami za podejmuj fatalne decyzje, ktre ono musi dopiero korygowa i naprawia, jeli nie uda si ich realizacji zdusi w zarodku. Postawa terapeutyczna wyraa si w takim stosunku pastwa do obywateli, jaki lekarze maj do pacjentw, osb drczonych problemami, ktrych sami nie rozwi bez fachowej porady i czujnego nadzoru. Problemy owe kryj si w samych pacjentach, w ich ciaach i duszach, std te nieodzowne jest pouczenie i dopilnowanie, aby chorzy cile trzymali si zalece lekarza.

93

Zygmunt Bauman Socjologia - Rozdzia 9 - Pastwo i nard

Z punktu widzenia pastwa obywatele s nade wszystko obiektem sterowania. Ich zachowania powinny by jak najdokadniej wyznaczane przez reguy praw i obowizkw, w przeciwnym bowiem wypadku sami bd decydowa o swoich poczynaniach, bardzo czsto ze szkod dla siebie i otoczenia, dc bowiem do swoich egoistycznych celw, ogromnie utrudni spoeczne wspycie albo w ogle je uniemoliwi. Takie stanowisko powoduje, e poczynania obywateli musz by stale poddawane zakazom i nakazom. Pastwo, wzorem lekarza, chroni ma swych podwadnych przed chorob i kierowa ku zdrowiu. Jeli zachowania jednostek odbiegaj od oczekiwa, musi to oznacza, e jak w przypadku choroby co jest nie w porzdku z pacjentem. Trzeba wykry wewntrzne, osobnicze rdo dolegliwoci, tak aby opiekun (pastwo-lekarz") podj mg dziaania, ktre zaowocuj powrotem do zdrowia. Podobnie jak w przypadku ukadu medyk-pacjent, takie relacje pomidzy pastwem a poddanymi s wyranie asymetryczne. Nawet jeli chorzy maj prawo do wyboru specjalistw, kiedy raz ju si zdecyduj, powinni podporzdkowa si zaleceniom medycznym. To lekarz mwi pacjentowi, co ten ma robi. W kocu choremu brak wiedzy o rdle dolegliwoci i drodze do zdrowia, a na dodatek nie ma dostatecznej siy woli, aby wiedz tak spoytkowa (warto doda, e starannie chronic specjalistycznego charakteru swej mdroci, lekarze efektywnie utrwalaj ignorancj i zaleno pacjentw). Domagajc si posuszestwa i ulegoci, lekarz tumaczy to staraniem o dobro chorego. Tak samo pastwo uzasadnia konieczno zdyscyplinowanego wykonywania jego postanowie. Czsto uywa si w tym kontekcie okrelenia paternalizm, gdy pastwo aspiruje w takich sytuacjach do wadzy ojcowskiej, surowo sprawowanej w najlepiej pojtym interesie" dziecka, ktre trzeba chroni przed niebezpiecznymi dla niego samego skonnociami. Taka asymetria relacji najpeniej wyraa si w przepywie informacji. Lekarz, jak dobrze wiemy, wymaga od chorego otwartoci i szczegowej opowieci o wszystkich tych aspektach jego ycia, ktre, zdaniem specjalisty, mog okaza si wane dla diagnozy i terapii. Ujawni trzeba nawet najtajniejsze sekrety, takie, ktre skdind skrywamy przed innymi ludmi, nawet najbliszymi. Lekarz jednak nie odpaca nam piknym za nadobne. Informacje o pacjentach trzymane s w sekrecie, ale tak samo jest te z diagnoz medyka, ktry sam decyduje, ile ze swoich wnioskw ujawni badanemu. Zatrzymanie jakiej ich czci dla siebie znowu tumaczy dobrem pacjenta, gdy nadmierna wiedza moe mu zaszkodzi, jeli spowoduje depresj, beztrosk czy w jaki inny sposb uczyni nieposusznym. Podobn strategi sekretu przyjmuje te pastwo. Jego instytucje zbieraj, przetwarzaj i gromadz nader szczegowe informacje o obywatelach, podczas gdy dane dotyczce samych organw traktowane s jako tajemnica pastwowa", ktrej ujawnienie jest karane. Poniewa wikszo obywateli nie ma dostpu do tych wiadomoci, ci nieliczni, ktrzy je znaj, maj przewag nad reszt. Swoboda pastwa w zbieraniu informacji poczona z tajemnic, jak otacza samo siebie, pogbia jeszcze asymetri w jego stosunkach z obywatelami, a szans wzajemnego oddziaywania okazuj si jeszcze bardziej nierwne. Dlatego te obywatele skonni na og s przeciwstawia si aspiracjom pastwa do roli zwierzchnika i usiuj ograniczy jego wadz, wyjmujc spod zwierzchniej kontroli istotne obszary ycia i poddajc je samorzdowi. Wysiki takie zmierzaj w dwch odmiennych, ale pokrewnych kierunkach. Po pierwsze, chodzi o regionalizm. Pastwo jest naturalnym wrogiem lokalnej autonomii, czy mwic oglniej: wszelkich porednich szczebli wadzy, ktre odgradzaj je od pojedynczych obywateli. I wanie owa wyczno pastwa zostaje zaatakowana, gdy lokalne potrzeby i problemy przejte zostaj przez administracj samorzdow. Wybierani do nich ludzie reprezentuj znacznie mniejsze grona wyborcw ni na szczeblu pastwowym, pozostaj wic z nimi w bliszych i czstszych kontaktach, lepiej te rozumiej specyfik miejscowych kopotw i zada. Po drugie, chodzi o deterytorializacj. Wadza pastwowa wie si zawsze z okrelonym terytorium i wszyscy ludzie je zamieszkujcy, niezalenie od innych swoich cech, podlegaj jej i tylko jej 94

Zygmunt Bauman Socjologia - Rozdzia 9 - Pastwo i nard

kompetencjom. Take i ta zasada jest atakowana, gdy uznaje si, e na cao ludzkiego ycia znacznie wikszy wpyw, ni samo miejsce zamieszkania, maj takie aspekty jak rasa, narodowo, religia czy jzyk, dlatego te ludzie poczeni wsplnot owych cech o pewnych sprawach winni decydowa samodzielnie. Autonomia rnorodnoci staje w sprzecznoci z jednorodnoci, ktr zakada wadza terytorialna. Tak wic nawet w najbardziej korzystnych warunkach zawsze pozostaje pewna doza napicia i podejrzliwoci w stosunkach midzy pastwem a obywatelami. W tej sytuacji wadza pastwowa, jak wszystkie wadze, ktre chc zdyscyplinowa swoich podwadnych, aby ich zachowanie dao si przewidywa, zabiega o legitymizacj, to znaczy, chce przekona obywateli, e istniej wystarczajce racje, aby byli posuszni, nawet jeli nie maj wgldu we wszystkie sprawy i szczegy. Powinni wykonywa nakazy pastwa z tej tylko przyczyny, e przez pastwo zostay wydane. Celem legitymizacji jest wzbudzenie w obywatelach przewiadczenia, e cokolwiek pochodzi od pastwa i nosi piecz jego autorytetu, nie tylko zasuguje na posuch, ale take musi by wykonane. Wzywa si obywateli do poszanowania prawa, nawet jeli nie uwaaj go za najlepsze, czy te wrcz si z nim nie zgadzaj. Prawa naley przestrzega, gdy ustanowione jest przez odpowiednie wadze; poniewa, jak syszymy, to prawo ojczyste". Legitymizacja zapewni ma bezwarunkow lojalno obywateli wobec pastwa, ktra najtrwalsza jest wtedy, gdy wyrasta z poczucia: oto mj kraj na dobre i na ze". Bogactwo i potga ojczyzny oznaczaj moj wasn pomylno, a poniewa zrodzi si one mog tylko za spraw powszechnej zgody, wsppracy, poszanowania adu oraz przyjacielskiego wspycia, sdzi powinienem, e wsplny nasz dom rozkwitnie wtedy, gdy wszyscy zgodnie i harmonijnie dziaa bd dla wsplnego dobra. Naszymi dziaaniami powodowa winien patriotyzm: umiowanie ojczyzny, pragnienie jej siy i szczcia oraz gotowo zrobienia wszystkiego, aby ow si i szczcie zapewni. Najwyszym obowizkiem patrioty Jest dyscyplina, posuszestwo wadzy pastwowej za to najbardziej charakterystyczna cecha patriotyzmu. Kade targnicie si na prawo pastwowe oznacza zamanie wsplnotowego adu i jest dlatego (niezalenie od motyww i charakteru sprawy) niepatriotyczne". Legitymizacja chce, by za posuszestwem obywateli przemawiay take rozum i kalkulacja: lepiej dla wszystkich, gdy wszyscy s ulegli. Zgoda i dyscyplina korzystna jest dla wszystkich, gdy, koniec kocw, harmonijna wsppraca daje wszystkim take i mnie wiksze korzyci ni wzajemne wanie, nawet gdyby cen jej byo podporzdkowanie si polityce, ktrej nie aprobuj. Kady argument musi si jednak liczy z kontrargumentem. Jeli patriotycznego posuszestwa wymaga si w imi rozumu, to mona sprbowa samo wymaganie podda testowi rozumu i porwna koszty ulegoci wobec oburzajcej polityki pastwa z zyskami, jakie moe przynie aktywny opr, a wwczas okae si, by moe, i te pierwsze s wiksze od drugich. Jeli wic uzasadnia si potrzeb posuszestwa, wskazujc na korzyci, jakie daje jedno, to wniosek nie jest nigdy pewny i nieodwracalny. Poniewa prby takie przedstawia si jako przykad racjonalnej kalkulacji, legitymizacja jest problematyczna i wymaga nieustannego powtarzania oraz podtrzymywania. Natomiast lojalno wobec narodu jest wolna od wewntrznych sprzecznoci, ktrymi obarczona jest lojalno wobec pastwa. Nacjonalizm, wzywajcy do bezwarunkowej wiernoci narodowi i jego potrzebom, nie musi odwoywa si do rozumu czy kalkulacji. Moe, ale nie musi przyrzeka, e wierna suba sprawie narodu przyniesie korzy czy dobrobyt. Nacjonalizm traktuje posuszestwo jako warto cakowicie samodzieln. Przynaleno do narodu rozumiana jest jako przeznaczenie grujce nad losem jednostki, jako cecha, ktrej ani si nie wybiera, ani nie mona si wyrzec, chyba e za cen haby. W przeciwiestwie do pastwa, nard nie jest zrzeszeniem, do ktrego naley si w imi

95

Zygmunt Bauman Socjologia - Rozdzia 9 - Pastwo i nard

wasnego interesu. Przeciwnie, to jedno narodu, jego zbiorowy los maj pierwszestwo przed wszelkimi sprawami jednostkowymi, a waciwie nadaj im dopiero prawdziw tre. Pastwo, ktre moe w peni identyfikowa si z jednym narodem co wcale nie jest regu, wystarczy wszak wspomnie przykad USA czy Wielkiej Brytanii moe wykorzysta potencja nacjonalizmu zamiast z mniejszym skutkiem szuka dla siebie legitymizacji w racjonalnych kalkulacjach. Pastwo narodowe domaga si posuchu z tej racji, i przemawia w imieniu narodu, dlatego te lojalno wobec niego, podobnie jak wierno narodowemu przeznaczeniu, jest wartoci samoistn, ktra nie musi si ju odwoywa do adnych dalszych uzasadnie. Nieposuszestwo wobec pastwa skdind przestpstwo domagajce si kary staje si tutaj czym gorszym od samego naruszenia prawa, gdy jako zdrada narodowej sprawy jest czynem podym i wstrtnym, ktry swych sprawcw pozbawia wszelkiej godnoci i wyklucza z ludzkiej wsplnoty. Niewykluczone, e to wanie w imi legitymizacji czy, by uj to oglniej, zapewnienia jednoci pojawia si swego rodzaju wzajemne przyciganie pastwa i narodu. Pastwo chtnie siga po autorytet narodu, aby silniej wesprze wymg lojalnoci, podczas gdy narody skonne s formowa si w pastwa, aby wykorzysta dla swej jednoci waciw im potg przymusu. Mimo to jednak nie wszystkie pastwa s jednonarodowe i nie wszystkie narody maj wasne pastwa. Czym waciwie jest nard? To od dawna trudne pytanie i adna zwiza odpowied nie zadowoli wszystkich. Nard nie jest czym rwnie realnym", namacalnym jak pastwo, ktre ma jasno okrelone granice i na mapie, i w terenie. S one strzeone, tak aby kada prba samowolnego przejcia z jednego kraju do drugiego napotkaa realn", fizyczn przeszkod. Wewntrz granic obowizuj prawa, ktre take s realne" w tym sensie, e zignorowanie ich istnienia spowoduje przykroci rwnie dotkliwe, a moe i dotkliwsze ni wtedy, kiedy usiujemy zignorowa istnienie rzeczy materialnych. Istnieje przeto konkretne terytorium i jasno okrelona wadza zwierzchnia, ktre nadaj pastwu realno": jest ono solidnym, trwaym obiektem, ktrego istnienia nie sposb zlekceway. Niczego takiego nie da si powiedzie o narodzie, ktry jest bez reszty wsplnot imaginacyjn: istnieje tylko w tej mierze, w jakiej jego czonkowie intelektualnie i emocjonalnie identyfikuj si ze zbiorowoci, ktrej uczestnikw w wikszoci nigdy nie spotkaj bezporednio. Nard staje si realnoci umysow, jeli ludzie wyobraaj go sobie jako rzeczywisty. To prawda, e narody zamieszkuj najczciej pewne zwarte terytorium, ktremu nadaj niepowtarzalny charakter, rzadko jednak staje si to rdem takiej jednolitoci, jak narzucaj pastwo i jego prawa. Nigdy te aden nard nie ma monopolu na zamieszkiwanie jakiego obszaru i, praktycznie rzecz biorc, nie ma takiego miejsca na ziemi, gdzie nie yliby obok siebie ludzie identyfikujcy si z rnymi narodami i poddani naciskowi rnych nacjonalizmw. Wiele jest miejsc, gdzie aden nard nie stanowi wyranej wikszoci, dlatego te nie sposb mwi o jakim narodowym charakterze" danego terytorium. Jest rwnie prawd, e narody najczciej rni si uywanymi przez ich czonkw jzykami, niemniej powszechny, jednorodny jzyk to w duej mierze twr nacjonalistycznych ideologw. Bardzo czste s przypadki, gdy regionalne dialekty tak s od siebie odmienne, jeli chodzi o sownictwo, skadni i idiomy, i staj si dla siebie praktycznie niezrozumiae, jednake zaprzecza si ich odrbnoci, a czasami zwalcza si j w obawie przed rozbiciem jednoci narodu. Z drugiej strony, drobne nawet odmiennoci regionalne mog zosta tak wyolbrzymione, e lokalne gwary wyniesione zostaj do rzdu samodzielnych jzykw, stanowicych o odrbnoci narodw (rnice midzy, powiedzmy, norweskim i szwedzkim, holenderskim i flamandzkim czy ukraiskim i rosyjskim nie s wcale wiksze ni te, ktre wystpuj pomidzy wieloma gwarami uznawanymi tylko za odmiany jednego jzyka narodowego). Co wicej, mog istnie ludzkie zbiorowoci, ktre uywaj jednego jzyka, a przecie uwaaj si za odrbne narody (mwicy po angielsku Walijczycy, Szkoci czy 96

Zygmunt Bauman Socjologia - Rozdzia 9 - Pastwo i nard

obywatele dawnej Wsplnoty Brytyjskiej, czy te niemieckojzyczni Austriacy, Szwajcarzy i Niemcy), ale moe te by odwrotnie: reprezentanci jednego narodu uywaj zupenie rnych jzykw (tutaj znowu mona posuy si przykadem Szwajcarw). Terytorium i jzyk nie s wystarczajcymi czynnikami realnoci" narodu z jednej jeszcze, bardzo istotnej przyczyny: mona bowiem znajdowa si niejako w" nich, ale i poza" nimi. Zasadniczo mona zadeklarowa zmian narodowoci. Mona przeprowadzi si i zmieni miejsce zamieszkania i przenie si na terytorium innego narodu. Mona biegle opanowa inny jzyk narodowy. Gdyby miejsce zamieszkania (ktre na og wybra mona, nie liczc si z granicami pastw) i uczestnictwo we wsplnocie jzyka (nikogo nie da si zmusi do uywania narodowego jzyka, nawet jeli rzdzcy zabraniaj uywania innych jzykw) byy jedynymi elementami decydujcymi o przynalenoci do narodu, ten okazaby si zbyt porowaty" i niedookrelony" na to, aby nacjonalizm wystpowa mg ze swym daniem absolutnej, bezwarunkowej i wycznej lojalnoci. danie takie nabiera mocy, jeli przynaleno narodow uznaje si za przeznaczenie, nie za za efekt wyboru, za fakt" jednoznacznie rozstrzygnity ju przez przeszo, ktrego zmiana nie ley w ludzkiej mocy; za rzeczywisto", ktrej mona stawia opr, ryzykujc wasn zgub. Takie przewiadczenie chciayby zaszczepi ludziom nacjonalizmy, a gwn ich broni jest mit pochodzenia, ktry sugeruje, e nawet jeli kultura jest ostatecznie ludzkim wytworem, to z upywem czasu nard sta si zjawiskiem cakowicie naturalnym", nie podlegajcym ju kontroli czowieka. Dzisiejsi czonkowie narodu gosi mit zwizani s t sam przeszoci, a ich wsplnym i wycznym dobrem jest duch narodu. To on ich scala, a zarazem odrnia od wszystkich innych narodw oraz jednostek, ktre, by moe, chciayby przystpi do danej wsplnoty, a jednak nie maj prawa czy zdolnoci do uczestniczenia w narodowym duchu, bdcym kolektywnym dziedzictwem, a nie czyj wasnoci prywatn. Owa czerpica z mitycznych rde teza o naturalnoci" narodu oraz niezbywalnym", dziedzicznym charakterze przynalenoci narodowej musi wika nacjonalizm w rnorakie sprzecznoci. Z jednej strony, powiada si oto, e nard tworzy si w toku dziejw i jest realnoci rwnie obiektywn jak zjawiska przyrodnicze. Z drugiej jednak strony, jego egzystencja jest niepewna: jedno i zwarto naraone s na cigle zagroenia, jako e inne narody usiuj przecign na swoj stron lub porwa jego czonkw, a zarazem w jego szeregi usiuj wlizn si intruzi. Sugerowana naturalno narodu pozostaje bez wpywu na to, i nieustanna czujno i determinacja sta musz na stray jego bytu. Dlatego te nacjonalizmy tradycyjnie domagaj si wadzy, prawa do uycia przymusu, tylko bowiem w tym upatruj skutecznej broni w walce o przetrwanie narodu. Celowi temu suy najlepiej wadza pastwowa, ktra, jak widzielimy wczeniej, dysponuje monopolem rodkw przymusu. Tylko ona potrafi narzuci jednolite reguy zachowa, tylko ona ustanawia moe prawa, ktrych wszyscy musz przestrzega. O ile wic pastwu potrzebna jest legitymizacja ze strony nacjonalizmu, o tyle on w rwnym stopniu potrzebuje pastwa z uwagi na jego skuteczno. Owocem owego wzajemnego przycigania jest pastwo narodowe. Jeli pastwo utosami si ju z narodem (stanie si organem narodowej samorzdnoci), znacznie wzrastaj szans na sukces nacjonalizmu, dla ktrego wyrazisto i spjno argumentw oraz gotowo do ich zaakceptowania przez adresatw przestaj by ju jedynym fundamentem. Teraz ma do swej dyspozycji rodki o wiele bardziej efektywne. Wadza pastwowa daje, midzy innymi, moliwo nakazania, by w urzdach, sdach i ciaach przedstawicielskich uywany by tylko i wycznie Jzyk narodowy. Daje te moliwo wykorzystania publicznych instrumentw tak, aby zapewniy dominacj narodowej kulturze: wasnej sztuce, wasnej literaturze, wasnemu folklorowi. A przede wszystkim wadza pastwowa daje moliwo kontroli nad edukacj, ktra stajc si zarazem bezpatn i obowizkow, udostpniona zostaje wszystkim, ale te nikt nie moe unikn jej 97

Zygmunt Bauman Socjologia - Rozdzia 9 - Pastwo i nard

oddziaywania. Powszechno instytucji edukacyjnych pozwala wartoci narodu dominujcego wpoi wszystkim mieszkacom terytorium danego pastwa, co uczyni ich urodzonymi" patriotami, realizujc w praktyce to, co dotychczas tylko postulowaa teoria: naturalno" narodowoci. Wszechobecny, wieloimienny nacisk kulturowy oraz narzucane przez pastwo reguy zachowa cznie powoduj to, e rne aspekty ycia nasycaj si treci narodow, co prowadzi moe do wiadomego i jawnego etnocentryzmu. Mianem tym opatruje si przewiadczenie, e wasny nard i wszystko, co si z nim czy, jest prawe, szlachetne i pikne, zdecydowanie te wysze nad wszelkie inne nacje, w efekcie wic dobro wasnego narodu naley przedkada nad jakiekolwiek inne wartoci. Nawet jednak jeli nie gosi si jawnie etnocentryzmu egoizmu grupowego to faktem jest, e ludzie wychowani w otoczeniu uksztatowanym przez specyficzn kultur tutaj i tylko tutaj zwykli czu si bezpieczni, u siebie w domu. W warunkach innych ni rodzime spada warto nabytych umiejtnoci, dlatego te pojawia si uczucie niepewnoci, mglistej niechci czy wrcz jawnej wrogoci wobec obcych", ktrzy ponosz odpowiedzialno za ten stan rzeczy. Obyczaje obcych traktowane s jako przejaw ich zacofania i arogancji, oni za sami staj si intruzami, ktrych trzeba odseparowa, a najlepiej usun. Nacjonalizm rodzi tendencj do kulturowych krucjat, ktre za cel stawiaj sobie nawrcenie odmiecw", zmuszenie ich do porzucenia swoich obyczajw na rzecz norm kulturowych narodu panujcego. Krucjaty takie doprowadzi maj do asymilacji. (Termin ten zosta zaczerpnity z biologii; odywiajc si, ywy organizm przyswaja sobie elementy otoczenia, to znaczy, przeksztaca obce" substancje w swoje komrki i tkanki. W ten sposb upodabnia" je do siebie i to, co przedtem byo odmienne, teraz staje si swojskie.) Na dobr spraw wszelkim nacjonalizmom chodzi zawsze o asymilacj, jako e nard, ktry ma by rzekomo naturaln jednoci", w istocie trzeba dopiero stworzy, skupiajc zrnicowan i zrazu do obojtn ludno wok mitu i symboli narodowej odrbnoci. Asymilacyjne wysiki staj si najwyrazistsze, a zarazem najpeniej ujawniaj swe wewntrzne sprzecznoci, kiedy triumfujcy nacjonalizm, ktry zawadn ju pastwem, na terytorium podlegym jego wadzy dostrzega obce" grupy, to znaczy takie, ktre albo deklaruj odmienn narodowo, albo te traktowane s jako obce i odmienne przez poddanie ich procesowi kulturowej unifikacji. W takich sytuacjach asymilacja traktowana jest jako czynno misyjna, rnica si niewiele od nawracania pogan na prawdziw" religi. Na paradoks moe zakrawa fakt, e owe poczynania realizowane s poniekd bez przekonania, jakby w obawie przed penym sukcesem, co wynika z wewntrznej sprzecznoci, zawsze ywej w nacjonalistycznej wizji wiata. Z jednej strony, gosi si wyszo wasnego narodu, jego kultury i charakteru, co kazaoby oczekiwa ywego zainteresowania ze strony innych. W istocie ich ch i rzeczywiste wysiki, by take uczestniczy w glorii sawionego narodu, byyby hodem i dodatkowym potwierdzeniem jego dominacji. Z drugiej strony, polityka otwartych drzwi", uatwiajca napyw obcych, a take gocinne ich przyjmowanie podaje w wtpliwo naturalno" przynalenoci narodowej, podwaa zatem same fundamenty narodowej jednoci. Jeli ludzie swobodnie mog si przemieszcza, to dotychczasowi oni" na naszych oczach przemienia si w naszych", co mogoby przemawia za tym, e narodowo jest przedmiotem decyzji i wyborw, te za mogyby by inne i zawsze mog zosta zmienione. Skuteczna asymilacja odsania warunkowy, odwoujcy si do chci i woli charakter narodu oraz przynalenoci do niego, a to wanie nacjonalizm usiuje starannie ukry. Na tej zasadzie asymilacja rodzi niech do tych wanie ludzi, ktrych kulturowa krucjata miaa nawrci i odmieni. Wydaj si zagroeniem dla porzdku i bezpieczestwa, gdy dokonali tego, co teoretycznie jest niemoliwe: moc aktu woli osignli rzecz, ktra miaaby lee poza zasigiem ludzkiej mocy i kontroli. Pokazali w ten sposb, e granice 98

Zygmunt Bauman Socjologia - Rozdzia 9 - Pastwo i nard

rzekomo naturalne, s w rzeczywistoci sztuczne i co gorsza moliwe do przekroczenia. W efekcie trudno uzna, e asymilacja oficjalny cel polityki nacjonalistycznej skoczya si penym sukcesem. Dla podejrzliwych oczu osoby pono zasymilowane bardziej przypominaj przebieracw, ludzi dwulicowych, zdradliwych, ktrzy dla osobistej korzyci czy moe dla jakich zbrodniczych celw podszywaj si pod kogo, kim nie s. Im skuteczniejsza wic asymilacja, tym silniejsze staje si przewiadczenie, ze podziay narodowociowe s trwae i nieusuwalne, prawdziwa asymilacja" nie jest w istocie moliwa, a budowanie narodu drog nawrcenia kulturowego jest projektem utopijnym. Nacjonalizm moe take szuka schronienia w lepiej ufortyfikowanych redutach rasizmu. W przeciwiestwie do narodu rasa jawnie i niedwuznacznie uznawana jest za dzieo natury, co, na co ludzie nie maj adnego wpywu. Idea rasy odwouje si do takich rnic pomidzy ludmi, ktrych czowiek ani nie wytworzy, ani nie potrafi zmieni. Pojciu temu czsto nadaje si znaczenie czysto biologiczne (to znaczy sugeruje si, e charakter kadej osoby, jej zdolnoci i skonnoci cile wi si z zewntrznymi, atwymi do rozpoznania cechami, takimi jak wielko oraz ksztat czaszki a take innych czci ciaa, albo te s jednoznacznie i nieodwracalnie okrelone przez materia genetyczny), ale nawet w innych swych wariantach rasizm zawsze gosi dziedziczno cech, ktre s przenoszone z pokolenia na pokolenie. W stosunku do rasy wychowanie i edukacja nie maj adnego znaczenia, bowiem ludzkie pouczenia niczego nie mog zmieni w tym, o czym przesdzia natura. W przeciwiestwie do narodu rasa nie zna asymilacji i moliwe jest tylko skaenie" jej czystoci czy podkopanie wartoci. Aby zapobiec takim zgubnym przypadkom, trzeba obce rasy odgraniczy, izolowa, a najlepiej odsun na bezpieczn odlego, uniemoliwiajc w ten sposb profanowanie czystoci wasnej rasy. Mona by sdzi, e asymilacja i rasizm niewiele maj ze sob wsplnego, a przecie wyrastaj z tego samego korzenia: z waciwego nacjonalizmowi denia do ustanawiania barier midzy ludmi. Kada z tych postaw akcentuje inny czon wewntrznej sprzecznoci. W zalenoci od okolicznoci to jeden, to drugi staje si gwnym narzdziem realizacji celw nacjonalistycznych, oba jednak zawsze s na podordziu i czekaj na swoj por. W istocie wcale si nie wykluczaj, lecz wspieraj i umacniaj. Sia nacjonalizmu wyrasta z jego roli jako spoiwa, tak wanej dla forsowania i umacniania adu spoecznego, ktry buduje wadza pastwowa. Nacjonalizm ogniskuje rozproszon heterofobi (obaw przed tym, co odmienne, o ktrej mwilimy w rozdziale powiconym obcym) i uczucie to przetwarza w postaw lojalnoci wobec pastwa oraz poszanowania jego autorytetu, dziki czemu dziaa ono sprawniej. Jednoczenie wykorzystuje on potencja wadzy pastwowej do takiego uksztatowania rzeczywistoci spoecznej, aby heterofobia miaa sta poywk, co tylko sprzyja mobilizacji wsplnoty. Poniewa jednak pastwo zazdronie strzee monopolu przymusu, tak wic z zasady bdzie zabraniao wszelkich prywatnych porachunkw, jak na przykad aktw narodowociowej czy rasowej przemocy, w wikszoci te przypadkw bdzie zakazywao wszelkich indywidualnych inicjatyw dyskryminacyjnych. Pastwo wykorzysta nacjonalizm, tak jak wszystkie inne rodki, do wspierania jednego jedynego porzdku spoecznego (tego wanie, ktry samo buduje i rozwija), a zarazem kara bdzie nie zorganizowane, spontaniczne i dlatego potencjalnie rozkadowe, przejawy nacjonalizmu. Mobilizujca sia nacjonalizmu zostanie zatem wykorzystana dla celw odpowiedniej polityki pastwowej: nacjonalistyczne sentymenty i patriotyczna identyfikacja z pastwem karmione bd moliwie jak najmniej kosztownymi, a jak najbardziej spektakularnymi triumfami militarnymi, ekonomicznymi i sportowymi, ale take restrykcyjnymi prawami imigracyjnymi, przymusow repatriacj i innymi posuniciami, ktre na pozr tylko odzwierciedlaj, ale w istocie wzmacniaj powszechn heterofobi.

99

Zygmunt Bauman Socjologia - Rozdzia 9 - Pastwo i nard

Na wielkich obszarach wiata doszo do historycznego mariau pastwa i narodu. Pastwa wykorzystuj nacjonalistyczne emocje do umacniania swojej wadzy nad spoeczestwem i utwierdzania spoecznego porzdku, podczas gdy narodowotwrcze wysiki ucieky si do potgi pastwa, aby narzuci jedno, ktra jako rzekomo naturalna powinna waciwie istnie bez adnego wspierania. Trzeba jednak zauway, e fakt owego dziejowego zwizku nie dowodzi jeszcze jego nieuchronnoci. Lojalno wobec narodu, przywizanie do ojczystego jzyka i pradawnych obyczajw nie daj si redukowa do cile politycznej funkcji, do jakiej sprowadzi je sojusz z wadz pastwow. Za wspomnianym mariaem przemwiy wygoda i poytek, nie ma w nim jednak adnej nieodwracalnej koniecznoci.

100