Antropologiczne Spojrzenie Na Film Gejowski

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.
Trylogia mioci. Antropologiczne spojrzenie na film gejowski.
Podobno wszystko zaczo si w 1919 roku. Wtedy to powsta (prawdopodobnie) pierwszy film gejowski Anders als die Andern (Inni od innych). Wyprodukowany przez Magnusa Hirschfelda, wyreyserowany przez Richarda Oswalda, z Conradem Veidtem w roli gwnej, opowiada histori sawnego skrzypka-homoseksualisty, ktry szantawany popenia samobjstwo. Potem przychodziy m.in.: Michael (1924) Carla T. Dreyera, Fajerwerki (1947) Kennetha Angera, czy Pie Mioci (1958) Jeana Geneta. Przeom przyszed jednak wraz z rokiem 1969, bowiem od tej daty ilociowa produkcja filmw poruszajcych problem homoseksualizmu w sposb znaczcy si zwiksza. Rozwj kinematografii gejowskiej naley widzie raczej jako proces mudnego, konsekwentnego narastania, ni wiza z jakimi przeomami w historii kultury. Znacznie pniejsza, w stosunku do produkcji, jest filmowa krytyka lesbijsko-gejowska: Screening the sexes Parkera Tylera, pionierska ksika powicona homoseksualizmowi w kinie ukazaa si dopiero w 1973 r., nastpna za prawie dziesi lat pniej. Bya to The Celluloid Closet (1981) Vito Russo, a np. pierwszy lesbijsko-gejowski festiwal filmowy mia miejsce w 1976 r., w San Francisco. Jednym z powodw takiego stanu rzeczy jest wane pytanie: czy mona mwi o filmie lesbijskim, gejowskim przed rokiem 1969?1 Jest niepewne, czy wczeniej istniaa spoecznie uwiadomiona kategoria kultury lesbijsko-gejowskiej, ktrej przejawem mgby by film czy literatura. To dopiero wspczenie (ju z wyklarowan myl teoretyczn) filmy sprzed tej daty, a posteriori, ujmujemy w kategorii lesbijski, gejowski; schemat, ktry wczenie jeszcze nie mg istnie. Jednym z celw tego tekstu jest podj dyskusj nad pytaniem, co to jest kino gejowskie i jak je naley rozumie? Jest to o tyle wane, e takiego okrelenie (cho nie bez oporw) jest uywane bez dookrelenia co si przez nie rozumie, na wyczucie. A jest to o tyle istotne, e kino gejowskie nie ma ustalonej definicji. Zanim jednak przedstawi wasne rozumienie tego terminu, proponuj dokona najpierw analizy filmu Trylogia mioci (1988) Paula Bogarta, jako jednego z najbardziej reprezentatywnych, wedug mnie, filmw gejowskich. Pociga to niestety za sob chwilowy przymus operowania kategori kina gejowskiego, jednak nie powinno to znaczco utrudnia pynnoci analizy.
Robert Kulpa. All rights reserved. For more details see http://www.qulpa.org.uk
O gender2 Mwic o filmie gejowskim nieodmiennie konotujemy szereg problemw, sytuacji, zagadnie charakterystycznych i zwizanych ze spoecznym funkcjonowaniem homoseksualizmu (jako kategorii). Zagadnienie homoseksualnych osb w heteronormatywnym wiecie, w ktrym yjemy, rozszczepia si na wszelkie moliwe dziedziny naukowej penetracji zaczynajc od literatury, poprzez nauki spoeczne, a po horyzont ekonomii (w tym chociaby reklamy). Nastpio uwiadomienie istnienia klasyfikacji, kategorii, w obrbie ktrych funkcjonujemy. Wan cech tego procesu zauwaania dotd niewidocznej spoecznej siatki powiza i hierarchii byo dostrzeenie, e take Inny, Odszczepieniec tworzy te powizania. Okazao si, e to sam dyskurs (=system), produkuje w obrbie siebie rzekom dychotomi tego, co w nim i poza nim. e take Inny jest konstruowany dyskursywnie. Ta maa rewolucja otworzya pole manewru do podejmowania dziaa zmierzajcych wpierw do obalenia tego co zastane, nastpnie za, do prze/formuowania i z/re/konstruowania owego systemu na nowo. Opisywany proces cay czas pozostaje jednak w obrbie kategorii oglnych i otwartych. W roku 1949 zostaa opublikowana Druga pe Simone de Beauvoir, w ktrym dokonaa ona znamiennego podziau na pe biologiczn (sex) oraz tosamo pciow, czyli kulturowo warunkowane wzorce zachowa kobiet i mczyzn (gender). Zaproponowan ide rozdziau najlepiej oddaje sawny cytat: Nikt nie rodzi si kobiet, tylko si tym staje. Mczyzna jest tosamy z uniwersalnym, pozacielesnym, za ciao jest przestrzeni eksterioryzacji Innego Kobiet3. Myl de Beauvoir podjy pniej aktywistki ruchu feministycznego na tak szerok skal, e doprowadziy to powstania gender studies. Drugi przeom nastpi na pocztku lat 90., kiedy zostaa opublikowana ksika Judith Butler, Gender Trouble. Stanowi ona rozwinicie z pozoru prostej myli, e gender to performatywno. Nie oznacza to nic ponad to, e nasza pe kulturowa jest cigym stawaniem si. Msko i kobieco dziej si tu i teraz, cay czas, nieustannie. Fakt, e odgrywamy/tworzymy siebie poprzez jzyk, gesty, zachowania oraz ubir moe by odbierane jako wiadome i wolicjonalne dziaanie tak nie jest. Zostajemy umieszczeni w dyskursie, ktry nazywajc stwarza. Praktyka powoduje zaistnienia, nie mona mwi o czym immanentnym, istniejcym obiektywnie. Jednak co to znaczy jak kobieta, jak mczyzna? Skd wiadomo, e wanie w ten sposb zachowuje si dana pe? Gdzie jest idea,
wzr, ktrego jak najwierniejsze odtworzenie miaoby zapewni poczucie penego komfortu w tosamoci? Nie ma adnego ideau, pierwotnego status quo, na bazie ktrego mogaby si wznie potga imitatio. Przymus cigego powtarzania serii zachowa symbolicznych tworzy wyobraenie staoci. To kopia jest pierwotna w stosunku do wzoru, ktrego jest naladownictwem. Nieustanna repetycja mami przekonaniem, e odwzorowuje co, co w relacji do niej jest prymarne. Idea zatem jest fantasmagori, uud. Kategori staoci atwo skojarzy z oczywistoci i naturalnoci. Co za naturalne jest przedustanowione i nie podlega negocjacji. Ustanawiajc dychotomi natura (bezdyskusyjna prawda) kultura (artefakty), przyznajemy pci (sex) charakter niepodwaalny. Naley jednak uwiadomi sobie, e istniejemy w jzyku: nie ma nic, o czym moglibymy powiedzie/pomysle poza jzykiem. Skoro wic mwimy o naturze, to w ten sposb jzykowo (kulturowo) j stwarzamy. Nie ma wic adnej naturalnej pierwotnoci. To, co uwaamy za naturalne, jest takim tylko ze wzgldu na normy, jakie ksztatuje dana kultura. Kultura reprodukuje swoj rozdzielno i opozycyjno wzgldem natury. Wicej, w ni te wpisuje taki binarny schemat, ustanawiajc j w sferze predyskursywnej. Pozwala to samej kulturze na podtrzymanie wasnego dyskursu, bowiem to, co jest poza nim i w opozycji do niego, a miaaby to by natura, jest niezmienne. To instancja naturalnoci staje si ostateczn wyroczni, filarem podtrzymujcym niezmienno porzdku wiata. W ten sposb odsania si kolejny punkt zwrotny w koncepcji Butler: pe jest ksztatowana przez/wedug gender. Wszystko jest wynikiem dyskursu. Tu otwiera si pole manewru, w ktrym autorka Gender Trouble dostrzega potencja zmian, otwarto na nowe konstrukcje i systemy. Koncepcja Butler dotyczca performatywnoci gender doprowadzia jeszcze do rozbicia podmiotu, zanegowania tosamoci jako staego porzdku, koherentnej caoci. Wg niej, tosamo konstytuuje si w naszej kulturze przede wszystkim w oparciu o pe, gender oraz heteroseksualne pragnienie. Skoro jednak zanegowalimy dotychczasowe rozumienie pci gender jawi si jako performatyw to tym samym nie ma potrzeby utrzymywa kategorii tosamoci w jej dawnych ramach. Jest ona pynna, sprawiajcy jednak wraenie staej dziki nieustannej powtarzalnoci gender. Take tosamo jest efektem nazywania, normowania, stwarzania. Podmiot ma swoje miejsce jest w potencjalnoci dyskursu: oparty na tosamoci, przybiera tak jak ona cechy pynnoci, negocjacji. Podmiot musi znale miejsce wrd pci, gender, pragnienia, przymusu, ale te moliwoci.
O tosamoci Czym jest tosamo? Szczliwie jest to jedno z tych pyta, na ktre odpowied nigdy nie jest do wyczerpujca. Marcel Mauss w swoim szkicu o ksztatowaniu si idei osoby, ja pisze.4, e w kulturach tradycyjnych, mimo i istniaa swego rodzaju wiadomo indywiduum, to jednak byo ono najczciej przynalene innym kategoriom. I tak u Zuni, Indian Ameryki Pnocnej, imi wyznaczao status oraz funkcj i byo zmieniane wraz za ich przeobraeniem. Uwaano, e mona je zdobywa jako up wojenny (wraz z pozycj spoeczn przynalen temu imieniu), wchodzc w posiadanie indywidualnego charakteru osoby ograbionej. U plemion zamieszkujcych Australi Arunta i Loritja, czonek spoecznoci przybiera inn osobowo na czas obrzdu, inn w czasie gry. Ale zawsze malowanie ciaa czy maska, ktre si wi z tymi przeobraeniami, wyobraaj przodka, bowiem plemiona te wierz w bardzo precyzyjne (w trzecim i pitym pokoleniu) odradzanie si duchw w klanie. Klasyczne, aciskie pojcie persona: maska (tragiczna, obrzdowa, przodka) powstao u pocztkw cywilizacji aciskiej. Jest ono silnie zwizane (podobnie jak u plemion pierwotnych) z imionami, przywilejami i uprawnieniami. Rzymianin by okrelany przez praenomen mwice o porzdku narodzin przodkw (primus, secundus...); nomen uwicone przez gens i cognomen przydomek (Cicero, Naso), ktry nawet zosta otoczony prawn ochron przed zapoyczeniami od cudzej gens. Rwnolegle rozwijaa si persona inne ja maska i rola, ktra zostaa pozbawiona obcoci i utosamiona z osob w momencie, gdy prawo rzymskie nabrao charakteru osobowego. Prawa do persona nie mieli tylko niewolnicy: Servus non habet personam, gdy nie mieli oni swojego ciaa, przodkw, nazwiska, dbr. Omawiane pojcie ewoluowao dalej dziki stoikom, ktrzy wnieli w nie baga wolnoci, odpowiedzialnoci i niezalenoci w stron osoby moralnej, ktr to chrzecijanie, czc moralno z religijnoci, uczynili istot metafizyczn. Zanim jednak proces wyaniana si ja w dzisiejszym rozumieniu si zakoczy, musiao doj do jeszcze jednej transformacji. Jest ona zwizana z XVIII wieczn filozofi i kategori wiadomoci. Pierwszym, ktry je powiza by Kant, stawiajcy das Ich jako ja. Za tym, ktry stwierdzi, e kady fakt wiadomoci jest faktem ja, by Fichte. To on twierdzi, e wity charakter osoby ludzkiej jest podstawowym warunkiem nie tylko ja, ale te warunkiem
wiadomoci i nauki. Spjrzmy jeszcze, jak na pytanie o tosamo odpowiada wspczesna psychologia. W teorii osobowoci: pojcie podstawowe, stae Ja jednostki, wewntrzne, subiektywne odbieranie siebie jako jednostki, w tym znaczeniu termin ten jest czsto ucilany za pomoc dodatkowych okrele, np.: tosamo roli zwizanej z pci, tosamo rasowa. We wspczesnej psychologii rozrnia si take tosamo osobist i tosamo spoeczn. Tosamo osobista to zbir samookrele, za pomoc ktrych jednostka opisuje wasn osob, rnicujc midzy ja i inni ludzie w kategorii Ja nie-Ja. Tosamo spoeczna to zbir samookrele, za pomoc ktrych jednostka opisuje wasn osob, rnicujc midzy My a Inni ludzie, w kategoriach My nie-My (Oni). W kwestii relacji midzy tosamoci indywidualn a spoeczn mona wyrni trzy stanowiska teoretyczne: 1. 2. 3. tosamo spoeczna jest instrumentalna wobec osobistej i w niej si zawiera; tosamo spoeczna jest wysz rozwojowo, pniejsz form tosamoci; oba rodzaje tosamoci s rwnorzdne i peni odrbne funkcje5
Posugujc si rozrnieniem na tosamo osobist i spoeczn sprbujmy spojrze na spoeczestwo, ktre wytwarza tak dychotomi. Mona przyj, e nasze spoeczestwo jest zorganizowane w sposb kastowy, gdzie klas dominujc stanowi mczyni, za uciskowi poddane s kobiety oraz mniejszoci (rasowe, seksualne...). Biorc pod uwag fakt, e tosamo w znacznej mierze buduje si w oparciu o seksualno a jednym z najsurowiej karanych odstpstw od normy jest homoseksualizm, to pojawia si heteroseksizm6, czyli kategoryczna dominacja jednego wzorca zachowa seksualnych, opartych na pragnieniu ukierunkowanym na osob pci przeciwnej. Sowem kluczowym jest tu pragnienie, ktre wedug Judith Butler jest jednym z trzech podstawowych skadnikw naszej tosamoci. Pragnienie heteroseksualne, wraz z nim pe (biologiczna) oraz gender stanowi podstawowy konstrukt wspczesnej osobowoci. Pozwalaj one utrzyma porzdek antagonizmu midzy pci esk i msk, w istnieniu ktrego autorka upatruje potg heteroseksistowskiego, patriarchalnego wiata. Mechanizmy jego dziaania za wietnie odkrywa Michel Foucault, ktry opisuje jakim mechanizmom wyklucze podlegaj wyrugowane z oficjalnego dyskursu (czyli jzyka, kultury i [nie]wiadomoci) zachowania. Pierwszym sposobem jest zakaz (np. jeden z najsilniejszych w naszej kulturze, zakaz kazirodztwa); drugi to odgraniczenie (marginalizowanie problemu), wyczenie poza nawias; najokrutniejszym z nich, bo najtrudniejszym do nazwania, zidentyfikowania i okrelenia,
jest antagonizacja prawdy i faszu. Bdzie to manipulowanie wiedz. Foucault przytacza przykad greckich polis, gdzie wykadano arytmetyk (nauczanie o stosunkach rwnoci), podczas gdy w oligarchiach nauczano proporcji poprzez geometri (stosunki nie/rwnoci). Ale czy skazanie jednostki innej na wykluczenie w takim systemie jest nieodwracalne? Niekoniecznie. Pomocna w poszukiwaniu moe si okaza przedstawiona wczeniej teoria Butler dotyczca gender. Szans z/re/definiowania kategorii tosamoci autorka widzi w subwersji, ktrej przykad daje obserwujc drag queens. Subwersja to dla niej cytowanie norm, wyolbrzymianie ich kategorii a do omieszenia. To moliwo podwaania dotd nienaruszalnych kategorii pci i gender, ktra doprowadza do ich uwolnienia, dajc moliwo nowego okrelenia, czym lub kim jestemy i jakie w zwizku z takim wyborem zajmujemy miejsce. Moe to wic by obszar szczeglnie wany dla osb homoseksualnych, bowiem pojawia si szansa na zrzucenie pitna odmieca i odszczepieca.
O wzorcach i normach Na pocztek zdefiniujmy, czym jest kultura. Obecnie w antropologii kultury przyjmuje si zgodnie, e jedn z najlepszych definicji kultury zaproponowa Stefan Czarnowski. Kultura to caoksztat zobiektywizowanych elementw dorobku spoecznego, wsplnych szeregowi grup i z racji swojej obiektywnoci ustalonych i zdolnych rozszerza si przestrzennie.7 Wywodzce si od niej pojcie wzoru kulturowego, jak pisze Ewa Nowicka8, rozumiane jest na dwa sposoby: 1. jako mniej lub bardziej ustalony sposb zachowania lub mylenia; 2. okrelony i szczeglny dla danej zbiorowoci ukad cech kulturowych. Pionierem pierwszego rozumienia by Ralph Linton, u ktrego wzr nie ma charakteru oglnospoecznego, a zwizany jest raczej ze statusem czonkw okrelonej spoecznoci. Wrd takiego typu wzorw moemy rozrni jeszcze jawne i ukryte: normy wiadomie formuowane i respektowane oraz zupenie nieuwiadomione (np. jzyk, jego przejmowanie). Wany jest take podzia wzorw ze wzgldu na charakter, tzn. na normatywne i behawioralne. Drugie rozumienie kategorii wzoru kultury wie si z osob Ruth Benedict i jej Wzorami kultury. Autorka traktowaa badane przez siebie kultury rdzennych mieszkacw kontynentu
pnocnoamerykaskiego jako konstrukty jednolite, jednorodne (homogeniczne) i uwaaa, e odpowiada im rwnie jednolity typ osobowoci czonkw danego spoeczestwa. U niej wzr wic oznacza orientacj psychologiczn, postaw waciw spoeczestwu i jednostce. Przykady
przez ni wyrnione to np.: postawa apolliska vs. dionizyjska czy megalomania. Dzisiaj uwaa si podejcie Benedict za raczej arbitraln postaw badacza, ni za rzeczywisty wynik obserwacji. Reasumujc: wzr kultury (wzorzec) okrela przyjcie przez osoby (wzr osobowy) zachowania, wytworu lub stosunku do wartoci i norm uznawanych w danej kulturze za przedmiot naladownictwa, stanowicy substytut wasnych dowiadcze i wasnych wyborw w konkretnych alternatywach ycia spoecznego.9 Pomocne moe okaza si jeszcze przypomnienie klasycznej definicji stereotypu Waltera Lippmanna. Jak pisze Stanisaw Kosiski, wedug tego amerykaskiego socjologa, stereotyp to obraz w umyle ludzkim, odnoszcy si do jakiego faktu lub zjawiska spoecznego. Obraz ten jest czstkowy, jednostkowy i przede wszystkim schematyczny, stanowicy fikcj pojcia a nie adekwatne odbicie jakiego faktu czy realnie istniejcego zjawiska.10
Analiza Nowy Jork. Arnold! Arnold! Aaaaaaaaaaaarnooooooooold! ...Arnold?11 Tak, Arnold, mimo i przebrany w dziewczc sukienk, z kolawo (cho przez to zabawnie) pomalowanymi ustami, wci jeszcze trzymajcy pomadk w rku. I jeszcze spojrzenie matki: zaskoczenie, rozbicie, ciekawo zaraz potem zamaskowana niedowierzaniem. I to absolutne nieporozumienie, jakby chciaa powiedzie: Jak to? No przecie miae je zup! A ty tu siedzisz i malujesz sobie usta! Cicie. Lustra. Bardzo dobrze owietlone. Wrd nich jedno mniejsze: kto maluje sobie rzsy. Potem pojawiaj si usta. Zgrabnym ruchem do trzymajca szmink wykrela ich kontur. No i jeszcze ten hipnotyczny ruch warg, jakby przypiecztowujcych ich zmysow czerwie. Czujemy, e dopiero teraz moemy zosta wpuszczeni do tego magicznego wiata, wczeniej to tak, jakby wej bez pukania i zasta naszego gospodarza w negliu. Kamera si oddala, z detalu przechodzi do zblienia. Oto widzimy jedyn i niepowtarzaln, najprawdziwsz z prawdziwych Arnolda. Tak, tego samego. Oto pocztek Trylogii mioci. Szminka, mczyzna przebierajcy si za (udajcy? jak sam to pniej okreli w rozmowie z poznanym w barze mczyzn) kobiet, no i matka
pewnie troch dominujca (sdzc po tonie okrzykw), nie przyjmujca do wiadomoci pewnych faktw. Tyle przynosz pierwsze minuty filmu, ktry cieszy si niebywa popularnoci wrd homoseksualnych mczyzn, rzadko bdc analizowany krytycznie, nawet jeli, eufemizujc, stwierdzi naley, e film nie jest najlepszy: nudny, ckliwy, ducy si, operujcy banaem, ktry ma w widzu wywoa wzruszenie. Nawet dystansujc si do stylistyki i mody lat 80., ktra niebezpiecznie balansuje na granicy kiczu i kampu, to wanie wraenie kiczowatoci wzbudza najwikszy niesmak. Jakkolwiek to, co z filmoznawczego punktu widzenia jest najsabszym ogniwem, w tym tekcie nabiera najwikszej wartoci i wydaje si najciekawsze do dalszej analizy. Jak wic maluje si obraz gwnego bohatera w pierwszym momencie, zanim jeszcze nie zostanie zamknita sekwencja otwierajca? Jest to o tyle wane, e cay film stanowi jakby egzemplifikacj trzech motyww otwierajcych. Szminka koloru... tak, oczywicie czerwonego. Bo jaka inna barwa mogaby by skojarzona z tym wynalazkiem do upikszania wasnej urody. Usta i wszystko co si z nimi wie (w sposb bardziej lub mniej bezporedni), przywodz na myl kolor czerwieni, purpury, mocnej, intensywnej, delikatnej i zwiewnej dokadnie takiej, jakich dozna zmysowych mog nam te usta czerwone dostarczy. Czerwie (szminki, ust), gdy wiemy j z silnymi przeyciami, przywouje rozkosz; gdy skojarzymy j z powabem i kruchoci (ust, ry) jest symbolem mioci i uczucia. Tak, czerwie ust, czerwie ry, czerwie szminki to mio. Czy ta cielesna i zmysowa, czy ta metafizyczna, rozgrywajca si w naszym sercu (nota bene, te czerwonym), a zamknita w kwiecistym symbolu i opasych tomach, skrywajcych liryczne wyznania poetw; mio bdzie pierwszym, naczelnym, podporzdkowujcym sobie wszystkie inne wtki w filmie tematem. Mczyzna przebierajcy si za kobiet to drugi motyw wyznaczajcy treci filmowe. Arnold jest gejem, pracuje w rewii jako drag queen, w pewnym momencie osiga nawet sukces na tyle duy, e wystawia swoje wasne show. Czy mczyzna homoseksualny zawsze przebiera si i udaje kobiet? Nie, ale... prawie zawsze. Tak przynajmniej mona sdzi po obejrzeniu kilku filmw, gdy prawie zawsze wystpuj tam mczyni, ktrzy s zafascynowani wiatem s/tworzonym przez kobiety do tego stopnia, e chc go posi, zawadn nim najlepiej poprzez wcielenie si w kobiet. A wic przebieranka. Z tak sytuacj mamy do czynienia m.in.
w Priscilli, krlowej pustyni, Sabej pci, nie wspominajc o filmach, ktre wtek homoseksualizmu swoich bohaterw wykorzystuj jedynie w celu dostarczenia spoeczestwa (w domyle heteroseksualnego) do niewybrednej rozrywki (Klatka dla ptakw). Moe jednak wizanie mskiego homoseksualizmu z tak wyran chci zmiany (oszukania) pci kulturowej jest jednak zbyt pochopne? Ta sytuacja zwraca uwag na kwestie poszukiwania wasnej tosamoci. Arnold mwi w pewnym momencie, e nie atwo jest by transwestyt. Niewtpliwie we wspczesnym spoeczestwie jest to prawd. Tylko co ma homoseksualizm wsplnego z transwestytyzmem (oprcz tego, e oba zachowania s napitnowane)? Nic, podobnie zreszt jak gwny bohater. Niestety, odnosz wraenie, e sowo to zostao uyte w polskim tumaczeniu, podczas gdy brak go w wersji oryginalnej. Jeli tak, byoby to wyrazem nieporadnoci tumaczy w prbie oddania znaczenia popularnych okrele, uywanych w odniesieniu do osb homoseksualnych. Z drugiej strony, mogo pojawi si w tekcie oryginalnym jedynie akcydentalnie, bo nigdzie pniej, ani w sferze sowa, czy te obrazu nie pojawia si adne nawizanie do transwestytyzmu. W kadym razie sowo to, mimo e uyte tylko raz i oznaczajce zjawisko zupenie inne ni homoseksualizm, nie majce nic wsplnego z drag queen show (oprcz formy: mczyzny przebierajcego si w kobiece ubrania), w jaki sposb rzutuje na odbir filmu. Widz zupenie niewiadomie wie w podwiadomoci dwa okrelenia naukowe, ktre zbiegajc si w postaci gwnego bohatera, staj si tosame ze sob. Midzy homoseksualizmem a transwestytyzmem zostaje postawiony znak rwnoci. Gdyby mwiono o artycie drag, co niezaprzeczalnie byoby bardziej na miejscu, taka konotacja nie miaaby miejsca, gdy oba okrelenia pochodz z rnych porzdkw ontologicznych.
Homoseksualizm to termin naukowy (i przez to ju wywoujcy skojarzenia z medycyn co w potocznym odczuwaniu jzyka jest odbierane negatywnie, przywoujc chorob, ktrej naley unika), artysta drag za to po prostu nazwa zawodu. Co wicej, poczenie homoerotyzmu z przebierankami zostaje wzmocnione przez wczeniejsze pokazanie maego chopca, ktry zapewne jeszcze niewiadom swojej seksualnoci (jak czegokolwiek innego), ju wtedy wykazywa takie skonnoci. To znaczy, e z przebierania si wyrs na homoseksualist. Ten motyw naley wyeksponowa ze wzgldu na jeden ze stereotypw (peday to przebierace co znajdowaoby potwierdzenie w filmie), a z drugiej strony na bardzo czste i niezwykle popularne w rodowisku gejowskim naturalne uzasadnienie wasnej seksualnoci, z ktr si
rodzimy, nie majc na ni adnego wpywu. Dziki wprowadzeniu bohatera w taki porzdek, film Trylogia mioci dostarcza argumentw zarwno tym, ktrzy widz w homoseksualizmie dewiacj, jaki i tym, ktrzy znajduj tam potwierdzenie naturalnoci swojej natury. Wtek zamiany gender uwidacznia rwnie jak istotna jest kwestia tosamoci osoby homoseksualnej, porzdku natury/kultury, w ktry zostalimy wpisani. Pytanie takie stawiaj sobie te bohaterowie, co dla scenarzysty stao si dobrym pretekstem do pokazania jakie konflikty takie pytania mog wywoywa u samych bohaterw, jak te pomidzy nimi. Matka. To trzeci element zamykajcy ukadank pierwszych kilku minut Torch Song Trilogy. Posta matki jest take nie do przecenienia w tym obrazie, z podobnych zreszt powodw, jak zwrcenie uwagi na wrodzono zachowa homoseksualnych. Mocna, demoniczna kobieta, ktra dy do cakowitego podporzdkowania sobie caego wiata, zupenie nie akceptujca jakiegokolwiek innego, ni jej wasny, punktu widzenia moe odegra kluczow rol w filmie, jako przeciwwaga dla gwnego bohatera. Jej wprowadzenie daje szans uzupenienia akcji o wszystkie postawy, pogldy, koncepcje wice si ze stanowiskiem konserwatywnym, nie akceptujcym homoseksualizmu, bd go po prostu nie rozumiejcym. Dodatkowo, poniewa jest to matka, posta ta przywodzi bdzie wszystkie wartoci (lub rwnie dobrze ich brak), ktre tradycyjnie wiemy z rodzin. Drug cz sekwencji otwierajcej stanowi monolog Arnolda, a wszystko akurat zajmuje tyle czasu, ile potrzeba na dokoczenie makijau, upicie wosw, poprawienie sukni tu przed wyjciem na scen. Kilka chwil powiconych mioci, niespenionemu yciu, mioci raz jeszcze, kilku przygodom, no i na koniec... mioci. Ten kilkuminutowy monolog wypowiadany na stronie, jak to czasami w sztukach teatralnych bywa, a kierowany bezporednio w oko kamery czyli do widza filmowego, jest przesycony pragnieniem tego najszlachetniejszego uczucia. Wyraa si ono sownie, literalnie, ale take jest moliwe do odczytania z nerwowej mimiki i gestykulacji bohatera. Takie absolutne podporzdkowanie caego otwarcia jednemu motywowi pragnieniu uczucia, a co si z tym wie, take stabilizacji, uporzdkowania we wasnym yciu emocjonalnym, skania do dalszej analizy poczyna bohatera filmowego wanie pod ktem jego denia do realizacji tych potrzeb wewntrznych. Moe by te cenn wskazwk w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie o tak wielk popularno tego filmu w gejowskim rodowisku.
10
Stud Bar - midzy konfliktem, seksem a pocieszeniem Po wystpach w klubie, Arnold wraz z koleg z brany udaje si do baru o nazwie Stud Bar, ktra w do jasny sposb informuje o charakterze tego miejsca (ang. stud to ogier). Wprawdzie pocztkowo Arnold nie chce tam i, protestuje, lecz widz nie ma wtpliwoci, e chodzi o czyst kokieteri, e tak naprawd by on tam nie raz i zapewne jeszcze nieraz si tam uda. Zaraz po przyjciu rozdzielaj si: kolega idzie za kotar, gdzie w mocno przytumionym wietle, jak pniej bdzie pokazane, mczyni uprawiaj seks. Jest to dark room, gdzie uprawia si anonimowy seks. Arnold za, w do nieporadny sposb, prbuje sobie znale miejsce w sali barowej. Tam poznaje Eda, z ktrym spdza noc i... jak si nastpnie okae, wie si na duej. Stud Bar pojawia si bdzie jeszcze kilka razy w filmie, kadym nastpnym razem w momentach kryzysowych dla gwnego bohatera, gdy czuje si rozgoryczony, rozczarowany, zawsze w momencie rozchwiania emocjonalnego. Stud Bar jest wic swego rodzaju przystani, portem, gdzie w przelewajcym si alkoholu lub w ramionach pierwszego z rzdu mczyzny, mona utopi swoje smutki. Miejsce to pomaga bohaterowi pogry si w rozpaczy, ktry przecie by pocztkowo niechtny. Co stao si z t awersj, z tymi obiekcjami, jakie mu towarzyszyy? Motyw baru, gdzie oprcz alkoholu mona znale atwy, darmowy seks, mimo i epizodyczny, wydaje si do istotny do wykreowania penego obrazu gejowskiego bohatera filmowego. Nieporadne i niespokojne zachowanie si Arnolda mona zinterpretowa jako rzeczywisty brak umiejtnoci radzenia sobie w takim miejscu, wynikajcy z braku obycia. Jego ambiwalencja w stosunku do tego miejsca, wyranie deklarowana niech mimo e czyny temu przecz, stawia bohatera w dwuznacznej pozycji i powoduje, e mamy trudnoci z jego ocen. Ten brak spjnoci wewntrznej moe wrcz prowadzi do spojrzenia bardziej negatywnego na jego postaw, ni w przypadku czynw jednoznacznie negatywnych. Z refleksji nad tym brakiem konsekwencji w zachowaniu Arnolda mona wysun wniosek, e bohater nie jest zdolny udwign samodzielnie wszystkich konsekwencji wypywajcych z wczeniejszych jego zobowiza, relacji z otoczeniem oraz wasnego jako geja w nim miejsca. Zwraca uwag brak siy psychicznej, ktry powoduje u bohatera ch ucieczki, uwolnienia si z pt odpowiedzialnoci, zrzucenia jej i roztopienia si w doznaniu zmysowym, ktre cho na moment uwalnia od balastu wiadomoci i powinnoci. Kiedy dochodzi do konfliktu z matk (reprezentacj, jak sugerowaem wczeniej, wartoci oglnospoeczne, akceptowane i
11
wyznaczane przez heteronormatywne spoeczestwo), kiedy burzy si wiat misternie budowany wraz z najbliszym mczyzn wtedy wanie Arnold ulega przygniatajcemu ciarowi nieustannych zmaga midzy nim, gejem, a heterowiatem. Bar Stud jest swego rodzaju punktem granicznym, ktrego osignicie jest niezbdne, aby odbi si od dna kryzysu i na nowo mierzy si z nieprzychyln rzeczywistoci. Peni wic bar Stud rol czysto instrumentaln, podporzdkowan innym wartociom, nie stanowi jakoci samej w sobie, ani nie przedstawia istotnego znaczenia (oprcz wyej opisanej funkcji) dla samego bohatera. Inn rzecz wart uwagi jest rodzaj zapamitania si, ktremu mona si odda w tym barze, ktrym jest anonimowy seks. Swoboda seksualna jest kolejn cech wyrniajc naszego bohatera. Zreszt sam jej nie kryje, stwierdzajc w pewnym momencie, e w swoim yciu przespa si z wiksz iloci mczyzn, ni jest ich wymienionych po imieniu w Biblii. Trudno zgadn, czy jest to powd do dumy; jedynie dalsze stwierdzenie, e aden z nich nie by tym, ktry mg mu powiedzie kocham ci, sugeruje rozgoryczenie i smutek. Z jednej strony ogromne pragnienie trwaego uczucia, z drugiej za bardzo swobodne traktowanie kwestii ycia seksualnego; w opozycji do heteronormatywnego nakazu staego (zalegalizowanego) partnera, filmowe rodowisko gejw realizuje swoje potrzeby seksualne w wolnoci od nakazw spoecznej (religijnej) etyki. atwy seks staje si ucieczk od trosk codziennoci, stajc si chwilow alternatyw dla penej obwarowa, nakazw i zakazw etyki spoeczestwa nie akceptujcego homoseksualizmu. Jest form buntu mniejszoci wobec wikszoci. W poszukiwaniu odpowiedzi, dlaczego wanie seks staje si drog wyraajc sprzeciw, naley sprbowa odnale walory, ktre dla przedstawionych gejw nios takie zachowania. Pokazany w filmie bar moe stanowi substytut bezpieczestwa: w takim miejscu Arnold wraz z przyjacimi nie musz si obawia braku akceptacji. Znajduj si pord innych gejw, takich jak oni. Stud Bar wie w sobie kilka wanych cech bohatera filmu Trylogia mioci. Jest miejscem, ktre pokazuje stosunek tego do potocznej moralnoci (seks), wskazujc jednoczenie jej gejowski ekwiwalent. Zwraca uwag na potrzeby rodowiska (akceptacja, bezpieczestwo) oraz na punkty zapalne z heterowiatem. To w wyniku kryzysu, ktry ma miejsce w momencie przeciwstawienia si jego reguom, kiedy bohater czuje si bezwolny i niezdolny do kontynuowania dalszych zmaga, tam wanie ucieka, aby nastpnie odbi si od dna i... prbowa dalej.
12
Matka jako obraz heteronormatywnoci dyskursu spoecznego Jednym z powodw, ktre sprawiy, e gwny bohater wyldowa w Stud Bar, byy konflikty z matk. Ich wyraz, czy te zapowiedzi pojawiay si kilkakrotnie, np. w scenie odwiedzin podczas jego urodzin, natomiast do eskalacji i finalnej konfrontacji dochodzi pod koniec filmu. Charakterystyczna jest scena na cmentarzu ydowskim, gdzie obydwoje si modl: matka na grobie ma, Arnold pochylony nad tablic swojego tragicznie zmarego partnera, Allana. W pewnym momencie kobieta, jakby raona piorunem furii, zaczyna wypomina synowi, e obraa j, jej wieloletnie maestwo, kpi sobie z niej i jej wartoci. Akt modlitwy homoseksualnego syna jest dla niej wyrazem bezwstydnoci tego, brakiem szacunku dla instytucji maestwa (heteroseksualnego), tradycji, religii i ustanowionego porzdku. Gdy w prbie obrony Arnold mwi, e on i Allan te razem przeyli kilka lat, doprowadza j do prawdziwej pasji. Kobieta absolutnie nie moe zrozumie, e partnerstwo dwch mczyzn moe by rwnie wartociowe jak maestwo heteroseksualne (jeli oczywicie tylko istniej jakie inne wartoci ni zwizek sam w sobie). Filmowa postawa bohaterki wyraa skostnienie norm, w jakich si ona okrela, co wskazuje na brak chci do poszukiwania innych rozwiza ni te, ktre ju raz zostay zaakceptowane. Powoduje to brak elastycznoci przy przecie nieustannie zmieniajcych si warunkach spoecznych. W ten sposb nie moe ona przyj do wiadomoci innoci syna, a tym bardziej uzna jego dania do posiadania wasnej, niezalenej od niej, hierarchii wartoci. Jeli poprowadzimy paralel midzy postaw matki a zachowawcz ideologi spoeczestwa, dostrzeemy w konflikcie midzy matk a synem sedno relacji pomidzy dyskursem heterowiata, w ktry jestemy wpisani, a homoseksualizmem. Przywoujc Michela Foucaulta, zwrmy uwag na to, ktre z dyskursywnych mechanizmw spoecznych zostay przedstawione w filmie. Po pierwsze zakaz: cakowity brak zgody na istnienie takiego zjawiska jak odmienna (od hetero) orientacja seksualna. Matka nie uznaje syna w jego seksualnoci, nie chce (nie moe) si z ni pogodzi, co manifestuje w zachowaniu takim jakby w niechciany przez ni element nie istnia, albo werbalnie nakazujc, dajc przemilczenia tego aspektu synowskiej osobowoci. Drugim sposobem jest rugowanie homoseksualizmu, wyrzucanie go poza obszar oficjalnego jzyka, kultury, sytuowanie go gdzie na pograniczu nieistnienia. Jest to technika pitnowania, naznaczania, stygmatyzacji co bardzo dobrze pokazano w filmie poprzez
13
wprowadzenie motywu bjki Davida, adoptowanego syna Arnolda, z jego szkolnym koleg. Chopcy pobili si o to, e drugi z nich wymiewa si z (jak moemy si domyla) nieskrywanego homoseksualizmu bohatera. Trzeci sposb opisany przez francuskiego filozofa, mianowicie antagonizacja prawdy i faszu, jest najmniej widoczny. Ale technika ta jest najbardziej zoona, posuguje si raczej ideologi, w ktr stara si wpisa, ni konkretnymi czynami, jak to ma miejsce w dwch pierwszych przypadkach. Absolutne denie matki do podporzdkowania ycia syna, demoniczne danie spoeczestwa, aby wszystkie zachowania jego czonkw byy zgodne z wzorcami przez nie ustanowionymi i jedynie z tymi wzorcami, powoduje, e w konsekwencji Arnold (jako homoseksualista) odrzuca narzucan mu rzeczywisto. Zamyka si we wasnym (homo)wiecie, w krgu barw, przyjaci-gejw, nie chcc podejmowa jakichkolwiek prb nawizania dialogu. Wielokrotnie mwi o tym, e naley do grupy osb, ktre skupiaj si na wntrzu, na ciszy domowego ogniska. Nawet gdy adoptuje syna, nie wyjawia tego matce, gdy czuje si zaszczuty przez jej ekspansywno, ale te nie chce dzieli si z ni swoimi radociami i troskami. W pewnym momencie taki te czyni mu ona zarzut: najpierw wyrzuci j ze swego ycia, a potem mia pretensje, e jej w nim nie ma. Nie jest wic tylko tak, e to spoeczestwo jest opresywne w stosunku do nieakceptowanych przez siebie form zachowa, ale te spoeczno gejowska zamyka si w swego rodzaju getcie, nie chcc otworzy si na dialog nie stwarza podstaw do przeamania tego impasu. Pojawia si tu problem stosunku samego rodowiska gejowskiego do obowizujcych w spoeczestwie norm. Niech Arnolda na myl o spotkaniu z rodzicielk, zatajanie prawdy o adopcji syna (do zaskakujca, bo przecie mg on z faktu przyznania mu takiego prawa uczyni wietn kart atutow w dyskusji nad normalnoci swojej seksualnoci) sygnalizuj oglny brak gotowoci do przeamywania stereotypw. Z drugiej strony, wasna (homo)seksualno jest jedyn kategori, przez ktr bohater jest w stanie spoglda na otaczajcy go wiat, nie prbujc nawet (nie chcc?) dostrzec innych stanowisk i opcji, w jakich moe zosta on opisany. Wanie t cech najsilniej wyrzuca Arnoldowi jego matka (spoeczestwo): nieustanne (nad)uywanie sowa gej jako perspektywy spoecznej. Bohater tumaczy to przykadem lenvers: co uczyniaby, gdyby cay wiat nakazywa jej by homoseksualn, a ona czua, e jest to wbrew jej uczuciom i emocjom? Kompulsywna ch ycia zgodnie z wasnymi przekonaniami, to jeden z powodw, dla ktrych Arnold tak silnie i konsekwentnie opisuje siebie poprzez ten wanie
14
aspekt wasnego ja. Ale jest te i inny, wicy go z problemem osobowoci i tosamoci filmowego bohatera jako osoby homoseksualnej.
Homoseksualista: jednostka w pajczynie spoecznej Kim jest Arnold? Mczyzn? Synem? Gejem? A moe (po prostu) Czowiekiem? Opisane powyej zachowanie sugeruje, e na pierwszym miejscu stawia on swoj seksualno, co w jego wasnej argumentacji jest przejawem walki o czowieczestwo. Kim jest Arnold dla spoeczestwa w ktrym yje? Wczeniej omawiane zarzuty matki moemy interpretowa jako wyraz chci dostrzeenia w nim syna, czowieka, a nie geja (jakby bycie gejem wykluczao moliwo bycia czowiekiem). Pozornie wic nic nie stoi na przeszkodzie, aby obie strony zintegroway swoje dziaania, egnajc w ten sposb istniejcy konflikt. Jednak filmowa fabua zdaje si rozwija w innym kierunku. Czy rzeczywicie nieustanne podkrelanie przez Arnolda wasnej seksualnoci mona odbiera jako wyraz jedynie walki o to, aby nigdy wicej nie zaistniaa potrzeba takiej walki? Czy rzeczywicie niech matki do synowskiego sposobu samookrelania si jest deniem do akceptacji syna pord innych kategorii? Stae akcentowanie jednego tylko aspektu osobowoci wskazuje na bardzo silne uwewntrznienie, jednoaspektowo w subiektywnym odbiorze ja bohatera. Czy mona w takim razie nazwa posta Arnolda filmowym przykadem tosamoci homoseksualnej? Spojrze naley take na drug cz sownikowej definicji i zastanowi si, czy rwnie tosamo spoeczna bohatera mogaby zosta okrelona tym mianem. Tosamo ta powstaje wszak w wyniku rnicowania my a inni ludzie. I takie dychotomiczne podejcie cay czas jest widoczne w postawie bohatera: reyser Paul Bogart cay czas zestawia dwa wiaty: my, czyli rodowisko homoseksualistw oraz oni, czyli reszta hetero-spoeczestwa (a kac Arnoldowi co pewien czas zwraca si bezporednio do widza, interpelujc odbiorc, dodatkowo podkrela ten efekt oddzielenia: naszego, filmowego i gejowskiego wiata, od ich hetero, i waszego, czyli widzw). Ta silna binarno, w ktrej bohater egzystuje w wyniku przymusu spoecznego, ale i wasnej chci sprawia, e dokonuje on silnego uwewntrznienia potrzeby takiego rozdziau i przyjmuje go za wasny wytwr. Jest to jeden ze wietnych przykadw ilustrujcych potg dyskursu spoecznego, ktry swj produkt norm heteroseksualizmu oraz homoseksualizm jako jego negatywny odpowiednik ustanawia jako podstaw do okrelenia tosamoci wasnej dopiero co zanegowanej mniejszoci seksualnej. Wykluczona seksualno okrela si wobec normatywnego
15
systemu poprzez kategorie, ktre stworzy w celu podtrzymania swojej dominacji. Dyskurs, tworzc dychotomie i uywajc antagonizacji sprawia, e rodowisko gejowskie (ktre przecie chce zrzuci pitno odmieca, co silnie podkrela Arnold w rozmowie z matk) asymiluje narzdzia wasnej opresji, uznajc je za wasne i konieczne. Film wic wyrazicie pokazuje odbicie stosunkw i relacji spoecznych dominujcych w naszym heteroseksistowskim wiecie, potrafic uchwyci take niuanse i zawioci. Jednake niekoniecznie poczynione przeze mnie odniesienie musi by ostatecznym zamkniciem sprawy tosamoci w filmie Trylogia mioci. Odnoszc si do wyznacznikw zaproponowanych przez Judith Butler naley spojrze wpierw na pe (biologiczn) Arnolda, co do ktrej jednake sam bohater, a za nim i my, nie ma adnych wtpliwoci jest mczyzn. Kolejnym skadnikiem tosamoci s kulturowe wyznaczniki pci, przy ktrych pojawiaj si ju pewne wtpliwoci. Arnold przecie pracuje jako drag queen w rewii, a na samym pocztku okrela siebie (do niefortunnie) jako transwestyt. Kamera konsekwentnie ukazuje Arnolda jako miesznego, zbabiaego, przegitego12. Obserwujemy go z wyranie ironicznym dystansem, ktry narzuca nam spojrzenie kamery, troch si z niego podmiewajc, a troch majc pobaania i politowania. Wyranie wic gender, w ktre w filmie reyser wyposay bohatera, naley do grona nienormatywnych. Wreszcie i trzeci filar konstytuujcy osobowo bohatera: pragnienie skierowane ku pci przeciwnej, zostaje naruszony. Dwa z trzech filarw zostaj zachwiane co powoduje, e spoeczestwo nie moe zaakceptowa Arnolda jako swojego czonka. Reyser nie zamyka ostatecznie tematu, bo nakazuje wyjecha matce w momencie, kiedy mogoby doj do pojednania midzy ni a synem. Tym samym nie dopisuje ostatniego aktu w tak obficie i drobiazgowo (re)konstruowanym dramacie, otwierajc drog wasnej interpretacji widza. Jedynie ostatnie minuty przed wyjciem, poprowadzone z ciepem i mikkoci (kamera jak i rozegrana scena) mog sugerowa, e reyser pozostaje optymist i ma nadziej na pozytywne zakoczenie konfliktu. Butler widzi w niestabilnoci i nienormatywnoci szczeglnie istotny punkt, ktry mona przeksztaci w dowiadczenie pozytywne. Chodzi o subwersj. Opisane zachwianie ideau gender u Arnolda, mona wykorzysta do stworzenia nowego wzorca zachowa przynalenych mczyznom. Skoro gender jest produktem kultury, to zamiast si go kurczowo trzyma, Butler proponuje stworzy kolejne, inne, nowe lub tylko zmodyfikowane wzory. Filmow realizacj tego postulatu moglibymy znale w jednej ze scen, kiedy Arnold przychodzi do szkoy w papciach. Jednak szybko okazuje si, e by to akt niewiadomy i niezamierzony. Innym znw razem, tu przed przyjazdem swojej
16
matki, Arnold wydaje polecenia synowi i Edowi. Pierwszemu z nich nakazuje nie zwraca si do niego per mamo, sam ubiera si w garnitur (uznawany przecie za mskie ubranie), co naley interpretowa jako lk przed zamaniem kryteriw gender raczej, ni prb ich obalenia, czy chociaby ustanowienia nowych. Robi to wtedy, gdy musi doj do konfrontacji z otoczeniem, z dyskursem. Obca jest mu wic postawa subwersywna, a zblia si do modelu asymilacji w ramach oficjalnie obowizujcej kultury. Chce znale dla siebie miejsce wrd ju istniejcych regu, ni stworzy nowe, nie opresywne struktury.
Propozycje Aby w peni zrozumie rol, jak peni filmowa posta Arnolda w rodowisku gejowskim, chciabym zaproponowa jej odczytywanie poprzez kategori bohatera kulturowego oraz zastanowi si, czy cechy, w ktre zosta wyposaony Arnold, pozwalaj okreli t posta jako bohatera kultury gejowskiej. Jak podaje Sownik etnologiczny, bohater kulturowy to posta mitologiczna, ktrej przypisuje si czyny dawcy i nauczyciela kultury; ze wzgldu na swe cechy i dziaania penica w mitach rol mediatora (sytuowana midzy wiatem boskim i ludzkim, sfer sacrum i profanum) uosabia podstawowe wartoci danej spoecznoci, a jej czyny maj charakter wzorca. I dalej: Ujcia strukturalno-semiotyczne (C. Levi-Strauss) traktuj posta bohatera kulturowego jako swoistego mitycznego mediatora, przez poczenie w tej postaci symbolicznych cech obu biegunw (sacrum i profanum), dziaajcy jako logiczny instrument przezwyciania podstawowych antynomii, np. ycia i mierci.(...) Spoeczna dziaalno mitotwrcza jest tym, co tworzy obraz bohatera, selekcjonujc te jego cechy, ktre najsilniej przemawiaj do spoecznej wyobrani. Ten fakt oraz funkcjonowanie bohatera jako reprezentanta spoecznoci, zblia bohatera kulturowego do bohatera wspczesnej masowej wyobrani. Jednak w przeciwiestwie do bohatera kulturowego, nie jest on postaci mitologiczn (bohaterem mitu, ktry go sakralizuje), lecz staje si w wiadomoci spoecznej, wieckim mitem ze wzgldu na pozytywne wartociowanie jego wybranych czynw13. Uwaam, e jest moliwe przypisanie Arnoldowi miana dawcy i nauczyciela kultury, ktry uosabia podstawowe wartoci spoecznoci gejowskiej. Oczywicie mona te wtedy uzna, a w zwizku z tym czyny jego maj charakter wzorcowych.
17
Jestem przekonany, e to oczekiwania tej grupy powoay do ycia posta Arnolda, a spoeczna dziaalno mitotwrcza wyselekcjonowaa cechy najistotniejsze dla niej samej. Transformacji dokona jedynie sam mit ju nie opowie, jak w kulturach przedpimiennych, snuta i przekazywana z pokolenia na pokolenie; funkcj mitotwrcz przeja obecnie m.in. dziaalno filmowa. To wanie obrazy na ekranie s wyrazem de i pragnie wspczesnych widzw, cz ich i nadaj jedno. Sprbujmy wic poprowadzi t paralel dalej. Modelowe paszczyzny istnienia zostay w Trylogii mioci to patriarchalna, heteronormatywna kultura i homoseksualizm, midzy ktrymi nieustannie balansuje bohater, starajc si znale takie punkty wsplne, ktre miayby jeli nie godzi, to przynajmniej agodzi napicia midzy nimi. Wartoci prezentowane przez Arnolda i te, do ktrych osignicia dy mog by tymi, z ktrymi najchtniej utosamiayby si osoby homoseksualne (pozwala tak sdzi bardzo dua popularno filmu). Wymieni tutaj naley: bezpieczestwo, spokj (sumienia, ducha...), midzyludzkie wizi emocjonalne (mio, przyja), rodzicielstwo, praca, samodzielno (materialn, ale te duchow, wiatopogldow), wolno (negatywn: od stereotypw, jak i pozytywn: do ycia w zgodzie ze sob). S wrd nich take te wartoci, ktrym przypisujemy zwyczajowo wymiar negatywny: swoboda (wolno) moralno-obyczajowa (w tym oczywicie seksualna), bunt wobec hierarchii i struktur, niezgoda na przymus akceptacji powszechnie uznanego systemu spoecznego. Arnold, w myl definicji, nie jest bohaterem mitologicznym, ale te na pewno peni o wiele waniejsz funkcj, ni tylko pozytywne przewartociowywanie okrelonych czynw. Czyny gwnego bohatera filmu Trylogia mioci maj charakter wzorcowych, co pozwala go uzna za nauczyciela kultury. Wanie tym tumaczybym tak du popularno filmu w rodowisku gejowskim. Wpisane w fabu wydarzenia s bez wtpienia dobrze znane gejowskiej publicznoci. Jeli wic film pokazuje take moliwe rozwizania i alternatywy, to zrozumiaym si staje jego sukces. Odbiorca homoseksualny bardzo atwo identyfikuje si z postaci Arnolda i jego problemami, wic atwo przyjmuje proponowane scenariusze zachowa. Funkcjonowanie tego filmu w kategoriach kulturowego tekstu wzorcowego jest dobrym przykadem idei Alfreda Louisa Kroebera, ktry uwaa, e wzory powinny by na tyle zintegrowane, by mogy oddziaywa w skali midzykulturowej, internacjonalnej. Tak te jest w tym filmie. Prezentowane modele ksztatuj si cile w powizaniu z wartociami prezentowanymi przez Arnolda i grono jego najbliszych. Do najistotniejszych zachowa wzorcowych zaliczy na pewno naley denie do normalnoci.
18
Przejawia si ono wielopaszczyznowo, w rnych momentach opowiadanej przez Bogarta historii: jako np. synowska ch osignicia samodzielnoci pogldw i przekona (rozmowy, ktnie z matk), czy rwnie istotna skwapliwo w uniezalenianiu si materialnym od rodzicw (dua rola kabaretu, w ktrym pracuje). Bardzo intensywnie podkrelany proces indywiduacji (w rozumieniu Ericha Fromma) i indywidualizacji jest pocztkiem dorastania bohatera: przechodzenia od bycia dzieckiem do bycia synem. Kolejny aspekt intensywnie artykuowany to ch osignicia normalnej rodziny. Std te nieustajca prba uoenia stosunkw z matk, unormowania sytuacji i osignicia jakiegokolwiek konsensusu we wci draliwych dla obu stron tematach. Nastpnym krokiem na drodze stabilizowania sytuacji familijnej jest pragnienie Arnolda, by znale mczyzn, z ktrym mgby stworzy stay zwizek partnerski. Jest to osignicie statusu kochanka czy najlepiej ma. Umoliwia mu to zwizek z Allanem, ktry te otwiera nowy etap w yciu bohatera ma to by rodzicielstwo. Obydwoje decyduj si na adopcj syna. Przyjcie roli ojca jest ukoronowaniem procesu dojrzewania Arnolda, zamkniciem symbolicznego koa, a wic osigniciem peni i wicej si z ni szczliwoci i spenienia. Rys emancypacyjny (w caej swej wielowymiarowoci, bo przecie dorastanie indywidualne bohatera nieustannie wywiera wpyw na ewolucj jego postawy spoecznej, skaniajc go to do buntu, znw to do asymilacji) jest tym samym dominujcym i najistotniejszym wzorcem zachowa przemawiajcym do widza w obrazie Trylogia mioci.
Kino gejowskie W zalenoci od tego, ktry czynnik zostanie silniej zaakcentowany, kino, czy gejowsko, kategori kina gejowskiego mona analizowa na dwa podejcia. 1. Pierwsze bdzie kado nacisk na film jako medium artystyczne, sztuk wyrastajc ponad granice pastw i jzykw. Takie podejcie wymusza czciowe przynajmniej utosamienie kina gejowskiego z nowym rodzajem estetyki, ktry zwizany byby z homoseksualnoci: orientacja seksualna wyznaczaaby granice pewnej wraliwoci. 2. Drugi sposb rozumienia filmu gejowskiego wie si z socjologiczn analiz rodowiska lesbijskiego i gejowskiego oraz spoecznym postrzeganiem homoseksualnoci. Tendencja ta dy wic do zakorzenienia filmu w kulturze, ale ponad narodowej, lesbijsko-gejowskiej,
19
akcentujc socjologiczne skutki funkcjonowania i wzajemnych wpyww pomidzy medium i grup mniejszociow.
Podejcie do filmu gejowskiego w perspektywie estetycznej wymusza pojawienie si stereotypu wraliwego geja, co manifestuje si ich wiksz obecnoci w rodowisku artystycznym. Trzeba stwierdzi, e wynika on z wikszego zaciekawienia opinii publicznej prywatnym yciem znanych osb, std powstawanie pozoru tam jest ich wicej. Jednak i w takim obiegowym stwierdzeniu moe by co susznego. Rzeczywicie mona zgodzi si, e stereotypowy homoseksualny mczyzna wykazuje wiksz wraliwo w porwnaniu do stereotypowego mczyzny heteroseksualnego. Te obiegowe wyobraenia zakorzenia si w cechach biologicznych, seksualnych osoby, podczas gdy jest zupenie odwrotnie. Wiksza wraliwo jest wynikiem socjalizacji, ktra skrojona dla osb heteroseksualnych wyranie nie przystaje do ksztatujcej si psychiki osoby nie-heteroseksualnej, powodujc szereg komplikacji i generalnie, wiksze wyczulenia na kulturowe ramy naszego spoeczestwa. Teraz mona przej do pytania o estetyk gejowsk, jak szczegln waciwo, ktra podobnie jak criture feminine, mogaby by charakterystyczn, atwo rozpoznawaln cech. Nastpuje
jednak pytanie, czy aby wprowadzi tak estetyk reyser filmu musi by homoseksualny, czy skoro taka kategoria zostaa powoana, a wic sformalizowana i chocia czciowo opisana w arbitralnych wartociach orientacja seksualna pozostaje tutaj obojtna? Dalej, czy moe gejowski materia literacki (jeli chce si dokona adaptacji) lub scenariusz s ju podstaw do obserwowania takiej estetyki? Oczywicie mona jeszcze pyta o pozostae osoby majce wpyw na powstanie filmu, kombinacji zdaje si by wiele. Pewnym wyjciem z labiryntu wieloci gosw i moliwoci jest wprowadzenie polityki autorskiej, jako ju osadzonej i stosunkowo dobrze opracowanej krytycznie w filmoznawstwie. Homoseksualny autor, kierujc si swoim wyczuciem artystycznym, indywidualnie
oszlifowanym dowiadczeniem m.in. homoseksualizmu, konsekwentnie realizowaby swoj wizj artystyczn. Doda jednak naley, e musi si on sam identyfikowa jako autor homoseksualny, by tego wiadomym i chcie rozpatrywa swoj twrczo m.in. w takich kategoriach. Takie precyzowanie uwidacznia due ograniczenia tego podejcia, gdy w zasadzie zamyka si ono do yjcych twrcw: bezcelowe raczej wydaje si uywanie pewnych narzdzi, jeli sam autor je odrzuca (np. Chantal Akerman, ktra pomimo otwartej identyfikacji lesbijskiej,
20
nie chce okrela si mianem artystki lesbijskiej uwaajc j za zbyt ograniczajc), lub kiedy nie yje i nie wiadomo, czy chciaby, aby jego twrczo bya analizowana pod tym ktem. Np. Siergiej Eisenstein ze wzgldu na jego filmy, analizowane przede wszystkim pod ktem stylistycznym, wprowadzenie estetyki gejowskiej mogoby okaza si ciekawe, cho wysoce kontrowersyjne, poniewa trudno oceni, co byo dla niego bardziej inspirujce: homoseksualizm czy zainteresowanie kierunkami artystycznymi, jak formalizm. Mona sobie rwnie wyobrazi, e pomimo wyranych deklaracji reysera, kwestia gejowskoci jego filmw nie bdzie podejmowana, nawet jeli nie bdzie si pomija wtkw homoseksualnych w filmach. Tak jest np. w przypadku Reinera Wernera Fassbindera, ktry wielokrotnie wspomina o wpywie, jaki homoseksualizm wywar na jego twrczo, a mimo to ten wtek jego twrczoci wydaje si by bagatelizowany przez krytyk, eksponujc inne waniejsze czynniki, ktre wpyny na jego twrczo. Druga z zaproponowanych przeze mnie moliwoci interpretacji kina gejowskiego odchodzi od kwestii filmowej estetyki i zwraca si w kierunku celw i funkcji kina jako zjawiska spoecznego, ekonomicznego i kulturowego. Aby wyprowadzi termin kino gejowskie z socjologii odbioru naleaoby najpierw zaproponowa jak spjn definicj geja i lesbijki, a nastpnie dopiero ich kina. Refleksja taka jest potrzebna, cho zwodnicza, a atwo dochodzenia do niektrych konkluzji budzi moje zastrzeenia i opr. Podstawow wtpliwo wywouj generalizacje, ktre wypaczaj obraz i prowadz do nowych, przekamanych wyobrae. Po pierwsze trudno jest mi si zgodzi co do tego, e pojcie geja jako kategorii, kogokolwiek dotyczy. Lub inaczej: dotyczy ona tylko maej grupy, dokadnie biaych mczyzn z klasy redniej, obszaru kultury zachodniej. Sytuacja geja nie jest ani porwnywalna do lesbijki, ani te do jakiejkolwiek innego mczyzny homoseksualnego (niebiaego, wychowanego w innej kulturze, w innych krajach, co najczciej przekada si na zmian statusu ekonomicznego, itp.). Mwienie o kinie gejowskim jako kinie
odzwierciedlajcym mikrokosmos (ktry de facto jest makro rozmiarw) geja jest dla mnie niemoliwe, poniewa nie widz takiej paszczyzny, na ktrej mogoby doj do postawienia znaku rwnoci midzy wszystkimi homoseksualnymi mczyznami; jest zbyt wiele czynnikw (spoecznych, kulturowych, ekonomicznych, prawnych) rnicujcych nasze dowiadczenie ycia codziennego, aby je wszystkie uj i reprezentowa w kinie gejowskim. Jeli wic odrzucimy homoseksualno jako podstawowy i jedyny czynnik czcy gejw, to i zbudowanie
21
na min kina gejowskiego jest niemoliwe. Trzeba jednak jasno stwierdzi, e reprezentuj tutaj jeden z moliwych wiatopogldw w obrbie rodowiska lesbijsko-gejowskiego, ktry wypywa z przekonania o potrzebie odejcia od etnicznej polityki tosamociowej w rodowisku lesbijek i gejw. Jest to konstrukcjonistyczne podejcie queer, ktre przeciwstawia si esencjonalnemu modelowi tosamoci opartej na wsplnym krgosupie homoseksualnoci. Najwiksz saboci esencjonalizmu, ktry jest w moim odczuciu podstaw mylenia o kinie gejowskim jako reprezentujcym gejw, jest maa wraliwo na wielo i rnorodno czynnikw ksztatujcych tosamo oraz przykadanie (zbyt?) duej wagi do kwestii (homo)seksualnoci, jako podstawowej dla naszej identyfikacji. Krytyczne podejcie nie oznacza jednak cakowitej negacji takiego podejcia, bd uznania, e jest ono niepotrzebne (zwaszcza w kulturze, gdzie w oglne nie dopuszcza si homoseksualnoci do gosu). Wyjanienia teraz wymaga brak przymiotnika lesbijskie. Jako artystyczna kina lesbijskiego i podejcie do medium filmowego jest zasadniczo rne od kina gejowskiego, ktre nie jest alternatywne artystycznie, czym charakteryzuje si twrczo kobieca, ale cay czas flirtuje z konwencjonalnym kinem hollywoodzkim, w gruncie rzeczy dc do jak najwikszej przezroczystoci formalnej. Ten rozdzia wpywa te w znaczcy sposb na ogln dostpno filmw lesbijskich, zdecydowanie mniejsz ni w drugim przypadku. Zblianie si kina gejowskiego do gwnego nurtu wynika z zada i funkcji, jakie ma peni. Przede wszystkim kino gejowskie ma prezentowa pozytywny wizerunek
homoseksualisty. Jest reakcj na sztampowe prezentowanie lesbijek i gejw w kinie gwnego nurtu, konsekwentnie budujc wizerunek dobrego geja, chodzcego normalnie do pracy, paccego normalnie podatki, wyjedajcego na normalne wakacje, normalnie si ubierajcego i chccego znale sobie staego, normalnego partnera. Kino gejowskie prezentuje poraajco normalnych ludzi, co wynika to z jego wyranego zaangaowania w walk o rwnouprawnienie osb homoseksualnych. Tak sformuowane cele mog jednak prowadzi do usztywnienia stanowiska zamiast umoliwia zmian w procesie spoecznym, cementujc opresywne struktury spoeczne. Zmiana spoeczna dokonana dziki m.in. filmom gejowskim jest ogromnym osigniciem, natomiast nie oznacza ona zmiany i caociowej, obejmujcej wszystkie osoby homoseksualne. To jest bardzo wyrany punkt oddzielajcy polityk lesbijsko-gejowsk od strategii queer; kino gejowskie od lesbijskiego, zdecydowanie bardziej swobodnego w podejciu do zada medium; kino gejowskie od queer cinema, ktre ustawia si bardzo krytycznie w
22
stosunku do swoich poprzednikw. Tym, co spaja kino gejowskie jest jednolita polityka tosamociowa, skupiona wok homoseksualizmu jako czynnika determinujcego
podmiotowo i spoeczn pozycj lesbijek i gejw (model etniczny). Jego zadaniem jest prezentowa osoby homoseksualne jako normalne (kolejny punkt zapalny: do kogo naley norma?, co ona powoduje w spoeczestwie a co wewntrz grupy normalizowanej i kosztem kogo dokonuje si w proces normalizacji?), odczarowywa przekamania, podwaa stereotypy i budowa ich prawdziwe czyli pozytywne odpowiedniki. Filmy gejowskie zaczy powstawa na pocztku lat 70. i stanowi odbicie tamtego wiatopogldu obyczajowego spoecznoci lesbijsko-gejowskiej. Niestety kino gejowskie jest rwnie jednym z przykadw tendencji mao rozwojowych: wprawdzie reaguje na zachodzce zmiany (np. pojawienie si AIDS), ale rezonans ten jest niewielki.
*** Podobno wszystko zaczo si 28 czerwca 1969r. na Christopher Street, w centrum nowojorskiej Greenwich Village. Wtedy narodzi si wspczesny ruch gejowski. Podobno wszystko zaczo si w 1919 roku. Wtedy to powsta (prawdopodobnie) pierwszy film gejowski Anders als die Andern (Inni od innych). Od tamtego momentu moemy datowa stay rozwj wraliwoci artystycznej na homoerotyzm wrd twrcw filmowych czy szerzej audiowizualnych. Niewtpliwym akceleratorem przemian by ruch feministyczny lat 60. i 70. oraz wszelkie prdy kontrkulturowe. Jednak to dopiero w dwch ostatnich dekadach XX wieku stao si moliwe, e film gejowski mg zaistnie w spoecznej wiadomoci. Dua ilo powstajcych produkcji poruszajcych wtek gejowski powoli przyczynia si do tego, e na stae zagociy one w box officeach magazynw filmowych. Wspomniany okres to take istotna klauzula dla kina popularnego jeli zwrcimy uwag na te filmy, ktre ocieraj si o wtek gejowski, aby wykorzysta go w celu nadania filmowi posmaku pikanterii. Swoj drog, to ciekawy przykad tego, jak heteroseksistowska kultura patriarchalna zafascynuje si homoerotyk widzc w niej co pikantnego wanie, kontrowersyjnego a przez to pocigajcego, zmysowego jak wszelkie tabu, kuszce niczym jabko z Drzewa Poznania. Jednak fakt, e homoseksualno wydobywa, uwydatnia i podkrela wszystkie sabe punktu
heteronormatywnego systemu spoecznego wymusza represje i prby stumienia podania homoerotycznego w caym jego spektrum ekspresji. Byoby to take rdem negatywnej
23
symboliki, ktra temu co niechciane, ale te intrygujce zarazem, nadaje charakter piekielnej pokusy. Naturalnie bogato z tego konfliktu czerpie produkcja filmowa, ktra zanurzona w rzeczywistoci, si rzeczy poszukuje w niej materiau do dalszego przetworzenia; legitymujc si zasad licencia poetica filmowcy kreuj swoje fikcyjne wiaty i wymylone krainy. Jednake choby nie wiadomo za iloma grami, wicej ni siedmioma rzekami i wyjtkowo gstymi lasami one istniay kino gejowskie zdradza swoje ziemskie pochodzenie. Bibliografia 1. Bator Joanna Fallus Lacana, czyli mczyzna i pornografia, [w:] Od kobiety do mczyzny i z powrotem. Rozwaania o pci w kulturze, red. Jolanta BrachCzaina, Biaystok 1997. 2. Butler Judith Podmioty pci/ pciowoci/ pragnienia, [w:] Spotkania Feministyczne, Warszawa 1994/95. 3. Carbonnier Alain 4. Chouj Boena T Druga strona moralnoci, Film na wiecie 1983, nr 289. osamo pci natura czy kultura?, Spotkania Feministyczne, Warszawa 1994/95. 5. Easy Rider 6. Foucault Michel, 7. Freud Sigmund 8. Fromm Erich 1996, nr 8-9 (cay). Historia seksualnoci, Warszawa 1995. Poza zasad przyjemnoci, Warszawa 1976. Pe a seksualizm, [w:] tego, Mio, pe i matriarchat, Pozna 1999. 9. Gever M., Greyson J. Queer Looks. Perspectives on lesbian and gay film & video, Parmar P., (editors)London & New York 1993. 10. Izdebski Zbigniew Wiedza i przekonania o HIV/ AIDS w spoeczestwie polskim. Zachowania seksualne, Warszawa 2000. 11. Jackiewicz Aleksander 12. Jung Carl, Gustaw 13. Kornatowska Maria 14. Krasicki Artur Antropologia filmu, Krakw 1975. Archetypy i symbole. Pisma wybrane, Warszawa 1981. Eros i film, d 1986. Homoseksualizm w Polsce. Studium rodowiska, Warszawa 1999 (niepublikowana praca magisterska). 15. Ledchowski Aleksander Homoseksualizm, Film na wiecie 1983, nr 289.
24
16. Linton Ralph, 17. Mauss Marcel 18. Mazierska Ewa 19. Oleksy Elbieta H.
Kulturowe podstawy osobowoci, Warszawa 1975. Socjologia i antropologia, Warszawa 1973. Dwa spojrzenia..., Iluzjon 1991, nr 1. Gender Film Media, Krakw 2001.
20. Ostrowska Elbieta, red. Gender w kinie europejskim i mediach, Krakw 2001 21. Parsons Talcott 22. Parsons Talcott Struktura spoeczna a osobowo, Warszawa 1969. Szkice z teorii socjologicznej, Warszawa 1972. Gender w humanistyce, Krakw 2001.
23. Radkiewicz Magorzata red. 24. Sapir Edward 25. Tyler Parker
1
Kultura, jzyk, osobowo, Warszawa 1978. Screening the sexes, New York 1993.
Generalizujc, wspczenie historycy spoeczni widz powstanie obecnej wiadomoci gejowskiej w zamieszkach pod nowojorskim klubem Stonewall Inn, ktre miay miejsce 28.06.1969 r. 2 Podrozdzia ten w nieco innej formie zosta po raz pierwszy opublikowany w Kontekstach, nr 3-4, 2002. 3 Por. stosunek i zalenoci: kobieta mczyzna do innych, powszechnie funkcjonujcych systemw binarnych, jak np.: dusza ciao, umys materia, mylenie emocjonalne - mylenie abstrakcyjne, w kocu kategoria boga. 4 Marcel Mauss, Socjologia i Antropologia, Warszawa 1973, s. 525. 5 Za: Sownik psychologii, red. naukowa Ida Kurcz i Krystyna Skaryska, Warszawa 2000. 6 Seksizm (od ang. sex - pe biologiczna) oznacza dyskryminacj ze wzgldu na pe osoby. Sowo zostao ukute na wzr sowa rasizm. 7 Stefan Czarnowski, Kultura [w:] Dziea, t. 1, Warszawa 1956. 8 Ewa Nowicka, wiat czowieka - wiat kultury. Systematyczny wykad problemw antropologii kulturowej, Warszawa 1997. 9 Sownik etnologiczny. Terminy oglne, red. Zofia Staszczak, Warszawa Pozna 1987. 10 Stanisaw Kosiski, Socjologia oglna, Warszawa 1987. 11 Tak zaczyna si film: matka, ktra nawouje w poszukiwaniu syna. Ostatnie zapytanie nastpuje oczywicie w momencie, gdy otwiera drzwi i znajduje Arnolda przed lusterkiem. 12 Okrelenie przegity funkcjonuje w rodowisku lesbijsko-gejowskim na okrelenie mczyzny, ktry zachowuje si w sposb bardzo zmanierowany, naladuje i przejaskrawia zachowania kobiece, uywa form eskich jzyka, itp. 13 Sownik etnologiczny, op. cit.
ROBERT KULPA UNIVERSITY COLLEGE LONDON, SCHOOL OF SLAVONIC AND EAST EUROPEAN STUDIES r.kulpa@ucl.ac.uk http://www.qulpa.org.uk
25

Antropologiczne Spojrzenie Na Film Gejowski

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Antropologiczne Spojrzenie Na Film Gejowski

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Trylogia mioci. Antropologiczne spojrzenie na film gejowski.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

Robert Kulpa. Trylogia mioci. Kwartalnik Filmowy. Wiosna 2005.

You might also like