#3 Konstancin Referaty

SYMPOZJUM
„CiągáoĞü i jakoĞü zasilania”

Konstancin-Jeziorna, 30 czerwca 2003 r.
z cyklu „Polskie Partnerstwo JakoĞci Zasilania” zorganizowane w ramach

„Europejskiego Programu Leonardo da Vinci”
jako forma realizacji projektu „Edukacyjny Program JakoĞci Zasilania Leonardo”
Leonardo Power Quality Initiative
ORGANIZATORZY:
REJON ENERGETYCZNY JEZIORNA

ZAKàADU ENEREGETYCZNEGO WARSZAWA – TEREN S.A.
CENTRALNY OĝRODEK SZKOLENIA I WYDAWNICTW

STOWARZYSZENIA ELEKTRYKÓW POLSKICH
POLSKIE CENTRUM PROMOCJI MIEDZI S.A.

KOMITET NAUKOWY:
Przewodniczący:
prof. dr hab. inĪ. Zbigniew Hanzelka Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie
Sekretarz naukowy:
mgr inĪ. Antoni Lisowski COSiW i KAE SEP
prof. dr hab. inĪ. Antoni Dmowski Politechnika Warszawska

prof. dr hab. inĪ. Zdobysáaw Flisowski Politechnika Warszawska
prof. dr hab. inĪ. Andrzej Sowa Politechnika Biaáostocka
dr inĪ. Tomasz Kowalak Urząd Regulacji Energetyki
dr inĪ. Marek àoboda Politechnika Warszawska
dr inĪ. Andrzej Wójciak Politechnika Warszawska
mgr inĪ. Michaá Ramczykowski Polskie Centrum Promocji Miedzi S.A.
mgr inĪ. Roman Targosz Polskie Centrum Promocji Miedzi S.A.
Sympozjum
„CiągáoĞü i jakoĞü zasilania”
Konstancin-Jeziorna, 30 czerwca 2003 r.
zorganizowano pod patronatem
Centrum Promocji JakoĞci i Efektywnego UĪytkowania Energii Elektrycznej

(JUEE), AGH Kraków
CENTRALNY OĝRODEK SZKOLENIA I WYDAWNICTW

STOWARZYSZENIA ELEKTRYKÓW POLSKICH
Warszawa 2003
ISBN 83-89008-27-0
Redakcja, opracowanie graficzne i skáad: Monika Wolska

Centralny OĞrodek Szkolenia i Wydawnictw
Stowarzyszenia Elektryków Polskich
SPIS TREĝCI
1. mgr inĪ. R. Targosz

Koszty záej jakoĞci energii jako uzasadnienie Europejskiej Inicjatywy
JakoĞci Zasilania „Leonardo Power Quality Initiative”....................................7
2. prof. dr hab. inĪ. A. Dmowski

Ukáady gwarantowanego zasilania o podwyĪszonych wskaĨnikach
energetycznych......................................................................................................13
3. dr inĪ. T. Kowalak
CiągáoĞü zasilania – zadaniem dostawcy energii.................................................27
4. dr inĪ. A. Wójciak
Wymiarowanie przewodu neutralnego................................................................33
5. mgr inĪ. A. Boczkowski

Problemy wymiarowania i koordynacji zabezpieczeĔ
w instalacjach elektrycznych.................................................................................39
6. prof. dr hab. inĪ. Z. Flisowski

PrzepiĊcia: przyczyny, skutki i sposoby ich ograniczania..................................45
7. prof. dr hab. inĪ. A. Sowa

Uziemienia i poáączenia wyrównawcze w ochronie odgromowej
i przeciwprzepiĊciowej............................................................................................57
8. prof. dr hab. inĪ. Z. Flisowski, mgr inĪ. A. Pytlak, mgr inĪ. H. ĝwiątek
Koordynacja zagadnieĔ ochrony przepiĊciowej
i kompatybilnoĞci elektromagnetycznej..............................................................63
9. dr inĪ. M. àoboda
Systemy uziemiające w rozwiązaniach praktycznych........................................71
10. mgr inĪ. A. Lisowski

Nowatorstwo do praktyki instalacyjnej...............................................................77
„CiągáoĞü i jakoĞü zasilania”, Konstancin-Jeziorna, 30 czerwca 2003 r.
_____________________________________________________________________________________
Koszty záej jakoĞci energii jako uzasadnienie

Europejskiej Inicjatywy JakoĞci Zasilania
Polskiego Partnerstwa JakoĞci Zasilania
LEONARDO
mgr inĪ. Roman Targosz
Polskie Centrum Promocji Miedzi S.A.
NOWE SYSTEMOWE PODEJĝCIE DO WIEDZY NA TEMAT JAKOĝCI ZASILANIA

Inicjatywa wspierana przez KomisjĊ Europejską, Europejski Instytut Miedzi, objĊta Polskim
Partnerstwem JakoĞci Zasilania
1. Co nas skáoniáo do zainicjowania dziaáaĔ w sferze jakoĞci zasilania w ramach programu

LEONARDO?
Koszty niskiej jakoĞci zasilania coraz czĊĞciej stają siĊ sprawą najwaĪniejszej wagi dla
przemysáu i firm usáugowych. Okoáo 50% budynków doĞwiadcza powaĪnych problemów z jakoĞcią
zasilania. Praktycznie Īaden budynek nie jest zasilany idealnie. Niska jakoĞü zasilania kosztuje
przemysá europejski dziesiątki miliardów euro rocznie.
2. Co to jest Inicjatywa LPQI?
Inicjatywa programu Leonardo dotycząca JakoĞci Zasilania jest programem edukacyjnym

przeznaczonym dla osób i instytucji decydujących o zastosowaniu róĪnych technologii w dziedzinie
instalacji elektrycznych. DziĊki temu programowi mogą one rozpoznaü, zdiagnozowaü i oceniü
problemy związane z jakoĞcią zasilania oraz kompatybilnoĞcią elektromagnetyczną, wystĊpujące
w instalacjach niskiego napiĊcia.
3. Jakie są narzĊdzia LPQI?
¾Poradnik JakoĞci Zasilania, unikalne Ĩródáo informacji publikowane w czĊĞciach w sumie

obejmujące ponad 40 zeszytów. CzĊĞci wstĊpne poradnika są dostĊpne w sieci
internetowej.
7
_____________________________________________________________________________________
¾StronĊ internetową www.lpqi.org z moĪliwoĞcią nauki korespondencyjnej, tj. wykáadami

poĞwiĊconymi poszczególnym zagadnieniom, prezentacje ze slajdami oraz bibliotekĊ, a
takĪe poradnik w formie odpowiedzi na najczĊĞciej zadawane pytania (FAQ), forum
dyskusyjne i porady specjalistów *
¾Programy seminaryjne omawiające podstawowe zagadnienia i dające dobry start
w program nauczania korespondencyjnego.
¾Program umoĪliwiający uzyskanie certyfikatu po ukoĔczeniu kursu korespondencyjnego
i zdaniu testu *.
4. Definicja jakoĞci energii:
„ Zbiór warunków, które umoĪliwiają funkcjonowanie systemów elektrycznych zgodnie z ich

przeznaczeniem bez widocznej utraty cech funkcjonalnych i trwaáoĞci”.
C. Sankaran
WĞród warunków, o których mowa w definicji jest znajomoĞü zagadnieĔ, które definiują
systemy elektryczne.
Pomimo wysiáków zmierzających do poprawy jakoĞci energii ze strony jej dostawców,
poprawy odpornoĞci i emisyjnoĞci urządzeĔ, lepszych rozwiązaĔ w zakresie technik pomiarowych
i wreszcie rozwiązaĔ redukujących lub zapobiegających skutkom zaburzeĔ, problemy związane
z jakoĞcią energii nie nikną a wrĊcz eskalują. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest oczywiĞcie
rosnąca liczba obciąĪeĔ stwarzających takie problemy ale w nie mniejszym stopniu nie optymalne
rozwiązywanie problemów jakoĞci energii wiąĪące siĊ z brakiem dostatecznej wiedzy na ten temat.
WiedzĊ o jakoĞci energii moĪna scharakteryzowaü nastĊpująco:
– luka edukacyjna dla dorosáych,
– niedostatek praktycznych, niekomercyjnych i obiektywnych Ĩródeá wiedzy o jakoĞci
energii,
– brak platformy komunikacyjnej dla praktyków, specjalistów a z drugiej strony
poszukujących rozwiązaĔ w dziedzinie jakoĞci energii.
Reasumując; problemy tej natury są stosunkowo nowe. Wiedza na ich temat, choü bogata
nie zostaáa dotąd we wáaĞciwy sposób upowszechniona. LEONARDO ma tĊ lukĊ uzupeániü.
5. Poradnik jakoĞci zasilania
1.1. WstĊp.
1.2. Poradnik samodzielnej oceny jakoĞci zasilania.
2.1. Koszty niskiej jakoĞci zasilania.
3.1. Przyczyny powstawania i skutki dziaáania.
3.2.2. Rzeczywista wartoĞü skuteczna - jedyny prawdziwy wyznacznik.
3.3.3. Filtry aktywne.
4.1. OdpornoĞü, PewnoĞü, Redundancja Zasilania.
5.1. Zapadáy napiĊcia – Wprowadzenie.
5.1.3. Wprowadzenie do asymetrii.
*
efekty te, jak i projekt są rozwijane etapami i wiĊkszoĞü z nich bĊdzie w peáni dostĊpna w 2003 i 2004 roku.
8
_____________________________________________________________________________________
5.2.1. Obsáuga zapobiegawcza - Klucz do jakoĞci zasilania.

5.3.2 Zapobieganie zapadom napiĊcia.
6.1 Systemowe PodejĞcie do Uziemienia.
Nowy pakiet poradnika – 6 czĊĞci od maja 2003 w jĊzyku angielskim – sukcesywnie

táumaczonych na jĊzyk polski
x Filtry pasywne
Poradnik w zakresie korzystania z filtracji pasywnej; jak usuwaü lub redukowaü harmoniczne
prądu w instalacji elektrycznej.
x Wymiarowanie przewodu neutralnego
ZwiĊzáy poradnik na temat praktyk w zakresie wymiarowania przewodu neutralnego. Mocno
osadzony w normach miĊdzynarodowych oraz praktykach spotykanych w innych krajach.
Raczej wyjaĞniający niĪ warunkujący.
x NiezawodnoĞü zasilania – informacje podstawowe
9
_____________________________________________________________________________________
Projektowanie systemów zasilania to kompromis miĊdzy interesami uĪytkowników –

niezawodnoĞü i jakoĞü energii elektrycznej a interesami dostawców energii – moĪliwy do
realizacji poziom kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych. Pewna elastycznoĞü
w dostosowywaniu do siebie obu interesów jest dopuszczalna nie moĪe siĊ jednak opieraü na
lekcewaĪeniu pewnego niekwestionowanego minimum zarówno po stronie wyposaĪenia
systemu a tym bardziej zasad jego eksploatacji.
x Odporna na zaburzenia konstrukcja budynku o przewaĪających obciąĪeniach z zakresu
technologii informatycznej
Budynek o wysokim nasyceniu technologią IT w Mediolanie zostaá poddany caákowitej
wymianie instalacji dla rozwiązania problemów jakoĞci energii. Wszystkie odbiory zostaáy
podzielone na 3 kategorie: normalne (49%), preferencyjne (13%), uprzywilejowane (38%).
KaĪdej kategorii jest przyporządkowany inny poziom jakoĞci energii. Studium wzbogacone
o analizĊ ekonomiczną.
x Studium przypadku – zapady napiĊcia w sektorze produkcji dzianiny
Zapady napiĊcia mogą katastrofalnie wpáywaü na niektóre procesy produkcyjne.
Ich zapobieganiu mogą sáuĪyü rozwiązania sieciowe i te w systemie zasilania odbiorcy.
Analiza przypadku wymienia rozwiązania i analizuje pod wzglĊdem ekonomicznym.
x Systemy uziemieĔ
Gáówne definicje i parametry. WáasnoĞci uziomów. Rodzaje systemów w zaleĪnoĞci od
funkcji. Typowe rozwiązania. Metody pomiaru parametrów systemów uziemiających.
6. Strona internetowa
W 11 wersjach jĊzykowych. àącznie ponad 10.000 stron. CzĊĞü ogólna i czĊĞü z obszarem
rezerwowanym – absolutnie bezpáatna.
http://www.lpqi.org
10
_____________________________________________________________________________________
7. Koszty jakoĞci energii
Koszty jakoĞci energii staáy u podstaw inicjatywy edukacyjnej Leonardo. 8 czerwca 2000 r.
odbyáa siĊ w Brukseli konferencja, na której sformuáowano wniosek, Īe koszty związane z jakoĞcią
energii mają oddziaáywanie na tyle powszechne i na taką miarĊ, Īe potrzebna jest inicjatywa
edukacyjna, która uruchomi praktyczne poradnictwo dla Ğrodowiska, które doĞwiadcza takich
problemów i nie potrafi sobie z nimi w optymalny sposób poradziü.
Oblicza siĊ, Īe problemy związane z jakoĞcią zasilania kosztują przemysá i handel
europejski okoáo 100 miliardów euro rocznie, gdy tymczasem nakáady na Ğrodki zapobiegające
powstawaniu tych problemów są mniejsze niĪ 5% tych kosztów. Powstaje zasadnicze pytanie: „Ile
pieniĊdzy naleĪy zainwestowaü w dziaáania zapobiegawcze, aby zminimalizowaü ryzyko awarii?",
OdpowiedĨ na to pytanie zaleĪy od charakteru prowadzonej dziaáalnoĞci. Po pierwsze trzeba
zrozumieü naturĊ problemu i oceniü jak dany problem wpáywa na dziaáalnoĞü firmy oraz jakie mogą
byü potencjalne straty.
Rodzaje kosztów
Istnieje kilka podziaáów kosztów. Z perspektywy uĪytkownika najbardziej oczywisty to

podziaá na koszty wewnĊtrzne i zewnĊtrzne. Bardziej ogólny podziaá kosztów wygląda
nastĊpująco:
BEZPOĝREDNIE
•NiedogodnoĞci związane z
transportem
•Związane z produkcją •Strata czasu na wypoczynek
•Związane z bezpieczeĔstwem osób i mienia •Pogorszenie warunków bytowania
•Związane ze stratami •NaraĪenie zdrowia lub strach
GOSPODARCZE SPOàECZNE
POĝREDNIE
•Koszty odlegáe utraty przychodu •Ewakuacja

•Koszty utraty rynku i odtworzenia
Zaburzenia a koszty
Oddziaáywanie róĪnych zaburzeĔ i odksztaáceĔ prądów i napiĊü nie jest jednakowe. CzĊsto
powoduje przemijające ale dokuczliwe problemy. Nieraz doprowadza do natychmiastowej awarii,
w innych przypadkach efekty siĊ kumulują i awaria nastĊpuje póĨniej a jej nastĊpstwa są
powaĪniejsze.
• Harmoniczne – skrócenie czasu eksploatacji do 75% projektowanej trwaáoĞci.
• Zaburzenia ciągáoĞci zasilania.
• Straty bezpoĞrednie siĊgające w niektórych przypadkach 4.000.000 €.
• Straty poĞrednie wynikające z przestoju – utracone korzyĞci.
• Zmiany napiĊcia zasilającego.
11
_____________________________________________________________________________________
• NiestabilnoĞü procesów przemysáowych, przedwczesne zuĪycie urządzeĔ

(równieĪ w efekcie niesymetrii), migotanie Ğwiatáa.
RóĪne kryteria oceny strat
Przy ocenie potencjalnych zagroĪeĔ naleĪy braü pod uwagĊ wiele czynników, czĊsto
ignorowanych, które w momencie awarii mogą decydowaü o jej skutkach:
• Koszt urządzeĔ.
• Spodziewany okres eksploatacji urządzenia.
• WraĪliwoĞü urządzeĔ.
• Koszty personelu.
• Przestój z powodu uszkodzeĔ mechanicznych.
• Przestój z powodu naprawy (w tym odtworzenia danych sterujących procesem).
• Koszt zmarnowanego surowca.
• Utracone przychody.
• Koszty odlegáe utraty przychodu.
• Koszt utraty udziaáu w rynku.
• Koszt utraty marki.
Ryzyko ze strony problemów jakoĞci zasilania jest bardzo powaĪne nawet dla sektorów nie
korzystających z wysokorozwiniĊtych technologii, poniewaĪ naraĪa i takie sektory na duĪe straty
finansowe. Z drugiej strony zapobieganie powstawaniu takich problemów jest stosunkowo tanie
i obejmuje róĪne dziaáania od zastosowania prostych i sprawdzonych reguá projektowych po
instalowanie szeroko dostĊpnych urządzeĔ, systemów i rozwiązaĔ jakoĞci energii. Projekt Leonardo
takie reguáy projektowe i dziaáania prezentuje.
8. Wnioski
JakoĞü energii to obszar bardzo szeroki, którego ranga ciągle wzrasta, obejmujący
kilkanaĞcie, a moĪe kilkadziesiąt szeroko zarysowanych problemów, dla których moĪna wymieniü
jeszcze wiĊkszą liczbĊ rozwiązaĔ. Tak waĪne jest zatem systemowe podejĞcie do jakoĞci energii
i kompleksowoĞci tego zjawiska:
- poprzez wnikliwą analizĊ i zrozumienie jego istoty w kaĪdym jednym przypadku,
- przez szeroko rozumianą edukacjĊ i uwraĪliwienie na zjawisko, aby w konsekwencji
doprowadziü do siĊgania do optymalnych rozwiązaĔ jakoĞci energii,
Oferowany przez Polskie Partnerstwo JakoĞci Zasilania cykl seminaryjny jest jednym z waĪnych
elementów systemowego podejĞcia do jakoĞci energii. Cykl seminaryjny zostaá podzielony na
nastĊpujące czĊĞci:
- Odksztaácenie napiĊü i prądów.
- PewnoĞü i jakoĞü zasilania.
- Zaburzenia w napiĊciu (wahania + zapady + asymetria).
- KompatybilnoĞü elektromagnetyczna, systemy uziemieĔ.
Naszą intencją jest, aby seminaria stanowiáy wstĊp do korzystania z LEONARDO.

Zapraszamy do korzystania z projektu.
12
_____________________________________________________________________________________
Ukáady gwarantowanego zasilania

o podwyĪszonych wskaĨnikach energetycznych
prof. dr hab. inĪ. Antoni Dmowski
Instytut Elektroenergetyki
Politechniki Warszawskiej
1. WstĊp
Wiele odbiorników energii elektrycznej wymaga zasilania energią elektryczną

o odpowiedniej jakoĞci. Pod pojĊciem odpowiednia jakoĞü zasilania rozumiane jest tu zasilania
odbiornika staáym co do wartoĞci napiĊciem skutecznym. NapiĊcie to musi byü pozbawione
skáadowych wysokich czĊstotliwoĞci, które mogą zakáócaü pracĊ zasilanych odbiorników.
W szczególnoĞci dotyczy to odbiorników elektronicznych opartych o technikĊ cyfrową. Dodatkowo
znaczna czĊĞü w/w odbiorników wymaga zasilania napiĊciem ze staáą czĊstotliwoĞcią. Jednak
w ostatnim czasie pojawiáa siĊ nowa grupa odbiorników, które ze wzglĊdów technologicznych
muszą byü zasilane bezprzerwowo regulowanym napiĊciem przemiennym z regulowaną
czĊstotliwoĞcią. Tą grupĊ odbiorników tworzą róĪnego rodzaju ukáady napĊdowe z silnikami
indukcyjnymi. W dalszej czĊĞci referatu dla celów porządkowych UPS ze staáym co do wartoĞci
skutecznym napiĊciem wyjĞciowym i staáą czĊstotliwoĞcią bĊdzie oznaczany symbolem UPS
z indeksem c – UPSc. UPS z regulowanym napiĊciem wyjĞciowym i regulowaną czĊstotliwoĞcią
bĊdzie oznaczany symbolem UPS z indeksem N –UPSN. W odniesieniu do ukáadów UPSc mogą
byü stosowane dwie podstawowe technologie wykonania. Pierwsza polega na tym, Īe odbiornik jest
zasilany z wyjĞcia falownika DC/AC. Falownik DC/AC jest zasilany z prostownika sieciowego do
wyjĞcia którego doáączona jest równolegle bateria. Bateria ta zasila falownik przy zaniku napiĊcia
w sieci energetycznej. Drugim rozwiązaniem jest ukáad, w którym transformator wyjĞciowy UPS-a
i odbiornik jest zasilany przez regulator napiĊcia przemiennego z sieci energetycznej. Do
dodatkowego uzwojenia tego transformatora jest doáączony falownik z baterią chemiczną. Falownik
ten dostarcza napiĊcia wyjĞciowego UPS przy zaniku napiĊcia w zasilającej sieci
elektroenergetycznej. W czasie obecnoĞci napiĊcia w sieci elektroenergetycznej przez diody
zwrotne falownika jest áadowana bateria. Ukáad opisywany wyĪej nie moĪe byü stosowany
w ukáadzie UPSN. Ze wzglĊdu na ograniczone ramy referatu ukáad ten nie bĊdzie dalej opisywany.
Dodatkowymi waĪnymi parametrami kaĪdego ukáadu UPS są:
x sposób oddziaáywania na sieü zasilającą,

x sprawnoĞü energetyczna ukáadu,
x zachowanie siĊ w przypadku przeciąĪenia i zwarcia zacisków wyjĞciowych UPS,
x na wymienione wyĪej parametry UPS-u ma zasadniczy wpáyw konstrukcja
poszczególnych podzespoáów (obwodów) skáadowych UPS-u. Problemy te zostaną
opisane w dalszej czĊĞci referatu.
13
_____________________________________________________________________________________
2. Rola poszczególnych podzespoáów
Rysunek nr 1 Przedstawia schemat blokowy UPSc. Natomiast rysunek nr 2 przedstawia

schemat UPSn.
Rys. 1 Schemat blokowy ukáadu UPSc.
Rys 2 Schemat ukáadu UPSN.
W skáad obu ukáadów wchodzą:
- Tr – Transformator zasilający (niekoniecznie dla UPSc)

- EMI – Filtry zakáóceĔ radioelektronicznych
- P – prostownik gáówny
- PB – Prostownik do áadowania baterii (B)
- B – Bateria chemiczna – akumulator
- LC – Filtr obwodu poĞredniczącego
- Do – Dioda odcinająca
- DC/AC – Falownik zmieniający napiĊcie staáe na napiĊcie przemienne
- PS – Ukáad obejĞciowy UPS-u
- UN – Ukáad nadzoru
14
_____________________________________________________________________________________
2.1 Filtry EMI
Filtry EMI speániają podwójną rolĊ:

x po pierwsze chronią sam UPS od zakáóceĔ pochodzących od strony sieci zasilającej, od strony
odbiornika i od strony ukáadów sterujących (np. poáączenie UPS-u z zasilanym przez niego
komputerem),
x po drugie ograniczają zakáócenia generowane przez UPS.
2.2 Prostownik gáówny: filtr obwodu poĞredniczącego LC i dioda Do
Prostownik gáówny za poĞrednictwem filtru LC zasila falownik DC/AC.

NapiĊcia wyjĞciowe prostownika gáównego powinno byü o parĊ procent wiĊksze niĪ
napiĊcie baterii w celu ograniczenia wpáywu pulsacji wystĊpujących w obwodzie poĞredniczącym
wywoáanych pracą falownika. Dioda Do odcina wpáyw napiĊcia Up-w obwodzie poĞredniczącym
na bateriĊ chemiczną B.
2.3 Rola baterii chemicznej B
Bateria chemiczna zasila obwód poĞredniczący (falownik DC/AC). W przypadku zaniku

napiĊcia w przemiennoprądowej sieci zasilającej lub w przypadku awarii prostownika gáównego.
2.4 Falownik DC/AC w ukáadzie UPSc
Jedno lub trójfazowy falownik DC/AC jest podstawowym blokiem UPSc. Zadaniem
falownika jest zasilanie staáym co do wartoĞci napiĊciem o staáej czĊstotliwoĞci wybranej grupy
odbiorników. Wstanie ustalonym falownik jest zasilany bezpoĞrednio z sieci przez prostownik
gáówny P. W stanach awaryjnych falownik jest zasilany z akumulatora (baterii chemicznej).
2.5 Falownik DC/AC w ukáadzie UPSN
Trójfazowy falownik DC/AC jest podstawowym blokiem ukáadu UPSN [8,9]. W stanie
ustalonym zasila on silnik asynchroniczny regulowanym napiĊciem i regulowaną czĊstotliwoĞcią,
co umoĪliwia:
- regulacjĊ prĊdkoĞci obrotowej silnika umoĪliwiając automatyczną regulacjĊ np: w funkcji
ciĞnienia, przepáywu, wydajnoĞci pompowanego czynnika itp.,
- páynny rozruch silnika,
- ograniczenie prądu rozruchu silnika i mocy falownika w stosunku do ukáadu UPSc z którego
jest zasilany ten sam silnik.
Zalety zasilania silnika z ukáadu UPSN w stosunku do ukáadu UPSc wyjaĞnia rysunek 3.
15
_____________________________________________________________________________________
Rys. 3 Charakterystyki momentu rozwijanego przez silnik dla przypadku zasilania

z ukáadu UPSc, krzywe A, 5. Krzywe 1-5 charakterystyki dla ukáadu UPSN.
2.6 Prostownik pomocniczy PB
Prostownik pomocniczy PB áaduje bateriĊ [1] wedáug okreĞlonej charakterystyki I.U.

Utrzymuje takĪe staáe i kompensowane termicznie napiĊcie baterii w przypadku pracy buforowej
baterii.
2.7 Przeáącznik statyczny – PS
Rolą przeáącznika statycznego PS jest zasilanie odbiornika bezpoĞrednio z sieci lub z innego
UPS-u w przypadku awarii tego pierwszego.
2.8 Ukáad nadzoru – UN
Nowoczesne systemy UPSc i UPSN powinny byü wyposaĪone w mikroprocesorowy system

nadzoru i zarządzania. System ten powinien w sposób ciągáy nadzorowaü pracĊ poszczególnych
czĊĞü UPS-u. Blokiem, który wymaga szczegóáowego nadzoru jest bateria chemiczna (akumulator)
System nadzoru musi mieü moĪliwoĞü informowania gáównego odbiornika (np. komputera) o stanie
naáadowania baterii [1,2].
16
_____________________________________________________________________________________
3. Przykáadowe realizacje poszczególnych elementów systemu UPS
3.1 Prostownik gáówny P
Rysunki 4a i 5a przedstawiają schematy ideowe nie sterowanych prostowników uĪywanych

w systemach zasilania UPS. Rysunki nr 4a i 5b przedstawiają przykáadowe przebiegi prądów
i napiĊü w ukáadach prostowników.
DuĪa pulsacja napiĊcia wyprostowanego i impulsowy pobór prądu przez prostownik
jednofazowy jest przyczyną ograniczenia stosowania go w UPS-ach o mocach wyjĞciowych
mniejszych niĪ 1kVA.
Rys. 4 Jednofazowy przetwornik sieciowy zasilający falownik DC/AC, a-schemat, b-przebiegi.
Rys. 5 Prostownik trójfazowy niesterowany wraz z przebiegami czasowymi napiĊcia

Up w obwodzie poĞredniczącym oraz prądu ls pobieranego z sieci zasilającej
w ukáadzie prostownika.
17
_____________________________________________________________________________________
W przypadku prostownika trójfazowego pulsacje napiĊcia wyprostowanego są znacznie

mniejsze, oraz wspóáczynnik mocy jest bliĪszy jednoĞci niĪ w ukáadzie jednofazowym. UmoĪliwia
to stosowanie prostowników trójfazowych przy znacznie wiĊkszych mocach UPS. Rysunki 6 i 7
przedstawiają ukáady prostowników sterowanych, w których opisane wady prostowników
diodowych są znacznie ograniczone. Rysunek 6 przedstawia przebieg prądów pobieranych przez
sterowany jednofazowy prostownik z sieci zasilającej. Rysunek 7 przedstawia schemat
trójfazowego prostownika z sinusoidalnym prądem pobieranym z sieci zasilającej. Ukáad
prostownika moĪe pracowaü w poáączeniu w gwiazdĊ lub trójkąt.
Rys. 6 Uproszczony schemat blokowy prostownika o sinusoidalnym prądzie

wejĞciowym z modulatorem PWM oraz póáfala prądu dáawika i sieü
w ukáadzie z modulatorem PWM.
Rys. 7 Trójfazowy prostownik o sinusoidalnym prądzie wejĞciowym.
18
_____________________________________________________________________________________
Generalnie moĪna stwierdziü, Īe prostowniki z sinusoidalnym prądem wejĞciowym mają

znacznie mniejsze negatywne oddziaáywanie na sieü zasilającą niĪ prostowniki diodowe.
Dodatkowo ze wzglĊdu na mniejsze wartoĞci skuteczne prądów (szczególnie dla ukáadów
jednofazowych) mają wiĊksze sprawnoĞci energetyczne niĪ ukáady niesterowane. W przypadku
niemoĪliwoĞci stosowania ukáadów z prostownikami z sinusoidalnym prądem wejĞciowym
(prostowniki sterowane) dla UPSc o mocach od 1 do 3 KW lepszym rozwiązaniem od strony
zasilania jest zasilanie trójfazowe niĪ jednofazowe. W ukáadzie trójfazowym nie páynie prąd
w przewodzie neutralnym (zerowym).
4. Bateria chemiczna-prostownik PB
Bateria chemiczna jest bardzo waĪnym elementem skáadowym systemu UPS. Od jej
wáaĞciwego dziaáania w podstawowym stopniu zaleĪy zdolnoĞü wykonywania postawionych przed
UPS-em celów. NajczĊĞciej stosowanymi (zintegrowanymi) z UPS-ami są baterie z elektrolitem
staáym (Baterie Īelowe, lub AGM). Baterie te muszą byü eksploatowane zgodnie z wymaganiami
EUROBAT. Do najwaĪniejszych wymagaĔ EUROBAT naleĪą:
x staáoĞü napiĊcia buforowania >1%,
x áadowanie baterii wedáug charakterystyki IU,
x maáe zawartoĞci „pulsacji” w prądzie áadowania i napiĊciu buforowania t 2,5% wartoĞci
nominalnych,
x kompensacja termiczna napiĊcia buforowania,
x ochrona baterii przed gáĊbokim rozáadowaniem itp.
Rysunek 8 przedstawia przebiegi prądu i napiĊcia w czasie cyklu pracy baterii.
Prostownik bateryjny PB powinien speániaü wymagania EUROBAT.
Rys. 8 Cykl pracy baterii (dla jednego ogniwa).
5. Falowniki DC/AC w ukáadach UPSc
Rysunki 9a,b,c przedstawiają schematy trzech wersji jednofazowych falowników

przetwarzających napiĊcia staáe na napiĊcia przemienne (DC-AC). W przypadku ukáadu, którego
19
_____________________________________________________________________________________
schemat jest na rysunku 9a ksztaátowanie fali napiĊcia odbywa siĊ w czĊĞci przetwornicy DC/DC.
NastĊpnie przez mostkowy komutator tranzystorowy napiĊcie to jest zamienione na napiĊcie
przemienne. W przypadku zasilania odbiornika o wspóáczynniku mocy róĪnym od jednoĞci wáącza
siĊ do pracy kompensator mocy biernej. Powoduje to, Īe ukáad komutatora przeáącza przy przejĞciu
fali napiĊcia i prądu przez zero. Rysunki 9b i 9c przestawiają schematy dwu falowników DC/AC,
które mogą byü sterowane przy uĪyciu modulacji PWM. Przedstawione na rysunkach 5a,b,c
transformatory zapewniają galwaniczną izolacjĊ miĊdzy obwodem zasilania i obwodem wyjĞcia
falownika. UmoĪliwia to zastosowanie ukáadu obejĞciowego.
Rys. 9 Schematy trzech wersji falowników DC/AC dla ukáadu UPSc.
20
_____________________________________________________________________________________
5.1 Ukáady sterowania falowników DC/AC stosowanych w ukáadach UPSc
W ukáadach falownika DC/AC stosowane są najczĊĞciej dwie metody formowania napiĊcia

wyjĞciowego. Pierwszą z nich jest metoda PWM, drugą metoda regulacji dwustanowej (prądu lub
napiĊcia kondensatora filtru wyjĞciowego) [2,5]. W przypadku ukáadu falownika z modulacją PWM
(schemat rys. 9) sprawnoĞü energetyczną falownika moĪna zwiĊkszyü 0,2-3% usuwając
transformator i podnosząc napiĊcie baterii do ~350 DC. Rozwiązanie takie jest moĪliwe jednak do
zasilania niektórych odbiorników np: zasilaczy taktowanych, oĞwietlenia awaryjnego itp.
W przypadku zasilania maáych odbiorników indukcyjnych bez transformatora wyjĞciowego (cewki
styczników przekaĨników itp.). moĪe nastąpiü podmagnesowanie rdzeni w wyniku asymetrii
napiĊcia wyjĞciowego z falownika. Dodatkowo w przypadku zasilania kilku odbiorników mogą
wystąpiü problemy ze sprawnie dziaáającą instalacją zabezpieczeĔ poraĪeniowych.
5.2 Uproszczone ukáady UPSc
Wzrastająca niezawodnoĞü ukáadów energoelektronicznych powoduje, Īe pojawiają siĊ

uproszczone rozwiązania elektroniczne ukáadów UPSc, których schematy nie odpowiadają
schematowi blokowemu przedstawionemu na rysunku 1.
Wymienione wyĪej konstrukcje są pozbawione pewnych czĊĞci skáadowych ukáadu
podstawowego UPSc (rys.1) [10].
Rysunek 10 przedstawia schemat uproszczony wersji UPSc, [6,7] która jest pozbawiona np:
ukáadu obejĞciowego (PS, rysunek nr 1) lub bateria chemiczna (B rysunek nr 1) jest poáączona
galwanicznie z obwodami zasilania odbiornika. Przedstawiony na schemacie 10 schemat UPSc
z punktu widzenia kosztów wytwarzania jest taĔszy niĪ ukáad wedáug schematu rys. nr 1. Jednak ze
wzglĊdu na obniĪoną pewnoĞü dziaáania moĪe byü stosowany tylko w wybranych przypadkach.
Rys. 10 Uproszczona wersja UPS w/g L.6.
6. Ukáad obejĞciowy
Ukáady UPSN są wyposaĪone tylko w mechaniczne ukáady obejĞciowe. UmoĪliwiają one

zasilanie bezpoĞrednio z sieci zasilającej. Ukáady UPSc są wyposaĪone w elektroniczne lub
mechaniczne ukáady obejĞciowe.
Rysunek 11 przedstawia schemat blokowy elektronicznego ukáadu obejĞciowego UPSc.
Dziaáanie elektronicznego ukáadu obejĞciowego jest moĪliwe w przypadku kiedy:
- NapiĊcie wyjĞciowe falownika jest w fazie z napiĊciem sieci przemiennoprądowej i ma
podobną wartoĞü amplitudy.
- Konstrukcja falownika umoĪliwia zastosowanie ukáadu obejĞciowego (odpowiednia
galwaniczna separacja miĊdzy wejĞciem i wyjĞciem UPS-u).
Rysunki 11b,c wyjaĞniają dziaáanie ukáadu obejĞciowego. Rysunek 12 przedstawia schemat
blokowy ukáadu synchronizacji napiĊcia wyjĞciowego falownika z napiĊciem sieci zasilającej.
21
_____________________________________________________________________________________
a)
b)
c)
Rys. 11 a-ukáad obejĞciowy, b i c przebiegi wyjaĞniające dziaáanie ukáadu obejĞciowego.
22
_____________________________________________________________________________________
Rys. 12 Schemat blokowy ukáadu synchronizacje napiĊcia wyjĞciowego falownika z napiĊciem sieci.
7. Zwarcia i przeciąĪenia w ukáadach wyjĞciowych UPSc
W obwodach elektrycznych zasilanych przez UPSc podobnie jak w innych obwodach

zasilanych z sieci mogą wystąpiü stany przeciąĪenia i zwarcia. Rysunek 13 przedstawia przypadek
przeciąĪenia UPSc-u przez odbiornik nie liniowy (prostownik obciąĪony odbiornikiem RC).
Dostarczona przez UPSc-a moc w tym przypadku ma wartoĞü znacznie niĪszą niĪ moc nominalna.
WartoĞü maksymalna prądu znacznie przekracza wartoĞü nominalną prądu wyjĞciowego UPSc-u.
Rysunek 14 przedstawia przypadek przeciąĪenia UPSc-u w funkcji czasu. JeĞli czas przeciąĪenia
jest dosyü dáugi wyáączenie UPSc-u nastąpi w wyniku przekroczenia dopuszczalnej temperatury
elementów UPSc-u. Rysunki 15 i 16 przedstawiają zachowanie siĊ UPSc-u w przypadku
krótkotrwaáego (20-50ms) i dáugotrwaáego zwarcia w obwodach zasilanych przez UPSc-a.
W przypadku zwarcia krótkotrwaáego po jego ustąpieniu napiĊcie wyjĞciowe UPS-u powinno
wróciü do wartoĞci nominalnej w sposób natychmiastowy. JeĞli zwarcie trwaáo dáugo (np. 3 sek.)
powrót napiĊcia wyjĞciowego UPS-u moĪe nastąpiü jak przedstawiono na rysunku 16 (miĊkki
start).
Rys. 13 ObciąĪenie nieliniowe UPS.
23
_____________________________________________________________________________________
Rys. 14 Przypadek przeciąĪenia UPSc w funkcji czasu.
Rys. 15 Przypadek dwóch krótkotrwaáych zwarü na wyjĞciu UPSc.
Rys. 16 Zwarcie dáugotrwaáe wyjĞcia UPS.
24
_____________________________________________________________________________________
8. Stany zakáóceniowe w ukáadach UPSN
W ukáadach rezerwowego zasilania typu UPSN w stanie normalnej pracy silnika falownik
jest zasilany przez prostownik P z sieci zasilającej. W przypadku zaniku napiĊcia sieci falownik
DC/AC zostaje automatycznie zasilany z baterii. [9]
Rysunek 16 przedstawia przypadek przejĞcia zasilania falownika z napiĊcia sieci na napiĊcie
baterii. Rysunek 17 przedstawia zachowanie siĊ ukáadu w przypadku powrotu napiĊcia sieci. W obu
przypadkach nie widaü Īadnego zakáócenia w pracy silnika. W ukáadach UPSN w czasie rozruchu
lub zwarcia w silniku prąd ograniczony jest zwykle do wartoĞci 1,5 x In (In-prąd nominalny).
Rys. 17 Przypadek przejĞcia zasilania ukáadu z sieci na zasilanie bateryjne w UPSN.
Rys. 18 Przypadek przejĞcia zasilania z baterii na sieü.
25
_____________________________________________________________________________________
9. Wnioski
1. Przez przyjĊcie odpowiedniej konstrukcji obwodów wejĞciowych (UPS) moĪna znacznie

ograniczyü negatywne oddziaáywanie na sieü zasilającą.
2. JeĞli UPSc jednofazowy od strony wyjĞcia (maáa moc) nie jest wyposaĪony w prostownik z
sinusoidalnym prądem wejĞciowym to zawsze lepsze jest zasilanie trójfazowe niĪ jednofazowe.
3. Podzespoáem, który musi byü poddany „szczególnej trosce” w czasie eksploatacji UPS jest
bateria.
4. W zastosowaniach przemysáowych UPS (zasilanie ze wspólnej sieci wielu odbiorników) zawsze
jest korzystne stosowanie na wyjĞciu falownika transformatora szczególnie ze wzglĊdu na
realizacjĊ ukáadu ochrony poraĪeniowej.
10. Literatura
[1] EUROBAT – Varta the Battery experts –D-W-5800 Hagen 1 January 1992.
[2] A. Dmowski – „Energoelektroniczne ukáady zasilania prądem staáym w telekomunikacji
i energetyce” – WNT – Warszawa 1998.
[3] Spiralski i inni – „Zakáócenia w aparaturze elektronicznej” – Radioelektronik” Sp. z o.o.
Warszawa 1995.
[4] Spiazei G. i inni – Implimentation of Single –phase boots power factor correction circuits in
three-phase applications” IECON 4 5-9.09.1994.
[5] A. Niedziaákowski – „Wytwarzanie napiĊcia o staáej czĊstotliwoĞci i amplitudzie w ukáadzie
z generatorem o zmiennej prĊdkoĞci” – Praca doktorska PW 1998-99.
[6] K. Hirachi, J. Yoshitsugu, K.Nishimura, A. Chibani and M. Nakaoka „Switched-Mode PFC
Rectifier with High-Frequency Transformer Link for High-Power Density Single Phase UPS”
Intelec `93.
[7] A. Dmowski, H.van der Broeck- Realisirung eines Wechselsspanungsstabilistor mit hilfe
eines 3-Pulswechselrichters. „etz. Archiw” RFN, zeszyt 1 rok 1988.
[8] H. Tunia, B. Winiarski – Energoelektronika” WNT Warszawa 1994.
[9] Materiaáy Techniczno-Informacyjne firmy APS z Warszawy.
[10] R. Krishan and S. Srinivasen Topologies for Uninterruptible Power Supplies 9/93 IEEE.
26
_____________________________________________________________________________________
CiągáoĞü zasilania – zadaniem dostawcy energii
dr inĪ. Tomasz Kowalak

Departament Taryf
Urząd Regulacji Energetyki
CiągáoĞü zasilania jest podstawowym (choü nie jedynym) parametrem charakteryzującym

jakoĞü obsáugi odbiorców energii elektrycznej. Wynika to bezpoĞrednio ze skali kosztów bĊdących
konsekwencją niedostarczenia energii, ponoszonych przez odbiorców w rezultacie przerw
w zasilaniu – zwáaszcza przerw niezapowiedzianych, których skutków nie moĪna ograniczyü
dziaáaniami dostosowawczymi. Waga tego problemu roĞnie z rozwojem automatyki,
komputeryzacji, ogólnie z postĊpem technologii zaawansowanych, wraĪliwych na zakáócenia
w ciągáoĞci dostaw energii. Dodatkowo zaostrzają go ewentualne, niepoĪądane skutki uboczne
regulacji. Naturalne monopole sieciowe, jakimi są spóáki dystrybucyjne, są bowiem poddane
regulacji bodĨcowej, której fundamentalnym narzĊdziem jest ograniczanie przychodów
przedsiĊbiorstwa do poziomu uzasadnionego w ocenie Regulatora. JakoĞü obsáugi odbiorców musi
wiĊc byü monitorowana ze wzglĊdu na zagroĪenie, Īe przedsiĊbiorstwo, ograniczając wydatki,
doprowadzi do obniĪenia jej poziomu. Z drugiej strony przedsiĊbiorstwa sieciowe stają do
bezpoĞredniej konkurencji, bowiem odbiorcy – na etapie analizy warunków lokalizacji swoich
nowych przedsiĊwziĊü – zaczynają coraz uwaĪniej Ğledziü nie tylko koszty zaopatrzenia w energiĊ
ale takĪe ryzyka jej niedostarczenia.
AnalizĊ problemu, z koniecznoĞci bardzo skrótową, przeprowadzono poniĪej wedáug
nastĊpującego schematu: klasyfikacja przerw wedáug przyczyn i dáugoĞci trwania – oczekiwania
odbiorców i moĪliwoĞci techniczno-ekonomiczne ich speánienia – aktualne regulacje prawne w tym
zakresie – kierunki racjonalnych rozwiązaĔ prawnych i technicznych. AnalizĊ, ze wzglĊdów
oczywistych, przeprowadzono z pozycji organu ustawowo zobligowanego do równowaĪenia
interesów odbiorców i dostawców.
1. Klasyfikacja zjawiska
NaleĪy odnotowaü, Īe definicje poszczególnych pojĊü przedstawione poniĪej zostaáy

zaproponowane przez autora na uĪytek niniejszego tekstu. Jest to próba „sfotografowania”
rzeczywistoĞci taką jaka jest, dokonana po to, by dopiero w dalszej czĊĞci tekstu skonfrontowaü ją
z odzwierciedleniem tej rzeczywistoĞci zawartym w przepisach prawa.
Definicja przerwy w zasilaniu:

alternatywnie:
spadek napiĊcia zasilania w miejscu dostarczania do zera (w praktyce do wartoĞci bliskiej
zera), (zanik napiĊcia) lub,
obniĪenie wartoĞci napiĊcia w miejscu dostarczania poniĪej poziomu uĪytecznego dla odbiorcy
(zapad napiĊcia).
Klasyfikacja przerw w zasilaniu ze wzglĊdu na dáugoĞü trwania:

mikroprzerwy – o czasie trwania do 3 sekund, spowodowane dziaáaniem automatyki ruchowej,
realizowanym w celu usuniĊcia zakáóceĔ przemijających (np. zadziaáanie SPZ w wyniku przepiĊü
piorunowych, SZR),
27
_____________________________________________________________________________________
przerwy krótkie – o czasie trwania do 3 minut – spowodowane usuwaniem zakáóceĔ

przemijających oraz zmianami ukáadu pracy sieci podejmowanymi w celu ograniczenia zasiĊgu
skutków trwaáych uszkodzeĔ,
przerwy dáugie – o czasie trwania dáuĪszym niĪ 3 minuty, spowodowane koniecznoĞcią usuwania
skutków uszkodzeĔ trwaáych, ew. realizacją prac planowych,
przerwy katastrofalne – o czasie trwania dáuĪszym niĪ 24 godziny, spowodowane koniecznoĞcią
odbudowy sieci po wystąpieniu siáy wyĪszej (np. klĊski Īywioáowej).
Klasyfikacja przerw w zasilaniu ze wzglĊdu na tryb powiadomienia odbiorcy:

przerwy planowe – kiedy dostawca wypeániá postanowienia umowy regulujące tryb uprzedzenia
odbiorcy o przewidywanym terminie i dáugoĞci przerwy,
przerwy awaryjne – wszystkie przerwy, o których wystąpieniu odbiorca nie zostaá uprzedzony w
trybie uregulowanym w umowie, zarówno bĊdące wynikiem zakáóceĔ, jak i prac zaplanowanych
przez dostawcĊ – ale w warunkach zaniedbania trybu uprzedzenia odbiorcy.
NaleĪy odnotowaü, Īe w praktyce wszystkie mikroprzerwy i przerwy krótkie są przerwami
awaryjnymi. Pozostaáe mogą, (ale nie muszą) byü przerwami planowymi.
2. Oczekiwania odbiorców
W zaleĪnoĞci od skali zagroĪenia widzianego przez odbiorcĊ jako rezultat przerwy

w zasilaniu moĪna wyróĪniü nastĊpujące zakresy wraĪliwoĞci odbiorcy na zanik napiĊcia:
A) MoĪliwoĞü zakáócenia procesu technologicznego z powodu:
a) Mikroprzerwy,
b) krótkiej przerwy.
B) MoĪliwoĞü zakáócenia sterowania procesem technologicznym z powodu mikroprzerwy.
C) MoĪliwoĞü zakáócenia pracy systemów podtrzymania napiĊcia w systemach monitoringu
i sterowania z powodu:
a) krótkiej przerwy,
b) dáugiej przerwy.
D) KoniecznoĞü zatrzymania procesu technologicznego skutkiem przerwy dáugiej lub
katastrofalnej.
KaĪdy z ww. rodzajów zagroĪeĔ wymaga ze strony odbiorcy zastosowania odmiennej

strategii przeciwdziaáania im, ew. niwelowania ich skutków. Wybór tej strategii silnie zaleĪy od
realnych, ekonomicznie uzasadnionych moĪliwoĞci technicznych, zarówno po stronie odbiorcy jak
i dostawcy.
3. MoĪliwoĞci dostawców
Analiza zdolnoĞci przeciwdziaáania przerwom w zasilaniu w zaleĪnoĞci od dáugoĞci ich

trwania prowadzi do wniosku, Īe najtrudniejszym - z punktu widzenia przedsiĊbiorstwa
energetycznego jest zakres przerw najkrótszych (mikroprzerw i przerw krótkich) i najdáuĪszych
(przerw katastrofalnych). Przy czym liczba tych pierwszych jest wysoka i w praktyce wymyka siĊ
statystykom, drugie zaĞ noszą znamiona skutków dziaáania siáy wyĪszej. Technologia prac pod
napiĊciem i odpowiednia konfiguracja ukáadów sieciowych pozwalają natomiast w znacznym
stopniu ograniczyü ryzyko wystąpienia przerw dáugich.
28
_____________________________________________________________________________________
4. Aktualne ramy prawne i okreĞlone prawem konsekwencje dla dostawcy
Zagadnienie ciągáoĞci dostaw energii elektrycznej jest przedmiotem nastĊpujących aktów

prawnych i normalizacyjnych :
x Ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz. U. Nr 54, poz. 348 ze zm.),
zwanej dalej „ustawą – prawo energetyczne”.
x Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 25 wrzeĞnia 2000 r. w sprawie
szczegóáowych warunków przyáączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych,
obrotu energią elektryczną, Ğwiadczenia usáug przesyáowych, ruchu sieciowego i
eksploatacji sieci oraz standardów jakoĞciowych obsáugi odbiorców (Dz. U. Nr 85, poz.
957), zwanego dalej „rozporządzeniem przyáączeniowym”.
x Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 14 grudnia 2000 r. w sprawie szczegóáowych
zasad ksztaátowania i kalkulacji taryf oraz zasad rozliczeĔ w obrocie energią elektryczną
(Dz. U. z 2001 r. Nr 1, poz. 7), zwanego dalej „rozporządzeniem taryfowym”.
x Normy PN-EN 50160 Parametry napiĊcia zasilającego w publicznych sieciach
rozdzielczych, zwana dalej „normą PN-EN 50160”.
x Normy PN-EN ISO 9001:2001.
Zgodnie z aktualnym stanem prawnym obowiązki dostawcy w zakresie ciągáoĞci zasilania

odbiorcy okreĞla umowa sprzedaĪy energii elektrycznej lub umowa o Ğwiadczenie usáug
przesyáowych. W przypadku braku takich ustaleĔ dostawca energii elektrycznej zobowiązany jest
do przestrzegania w tym zakresie standardów zapisanych w § 33 rozporządzenia przyáączeniowego,
który nakáada na dostawcĊ obowiązki w zakresie:
1. przyjmowania przez caáą dobĊ zgáoszeĔ i reklamacji od odbiorców,
2. bezzwáocznego usuwania zakáóceĔ w dostarczaniu energii elektrycznej,
spowodowanych nieprawidáową pracą sieci,
3. udzielania odbiorcom, na ich Īądanie, informacji o przewidywanym terminie
wznowienia dostarczania energii elektrycznej przerwanego z powodu awarii w sieci,
4. powiadamiania odbiorców, z co najmniej piĊciodniowym wyprzedzeniem, o terminach
i czasie planowanych przerw w dostarczaniu energii elektrycznej, w formie:
a) ogáoszeĔ prasowych, komunikatów radiowych lub telewizyjnych lub w inny sposób
zwyczajowo przyjĊty na danym terenie - odbiorców zasilanych z sieci o napiĊciu
znamionowym nie wyĪszym niĪ 1 kV,
b) indywidualnych zawiadomieĔ pisemnych, telefonicznych lub za pomocą innego
Ğrodka telekomunikacji - odbiorców zasilanych z sieci o napiĊciu znamionowym
wyĪszym niĪ 1 kV,
5. odpáatnego podjĊcia stosownych czynnoĞci w sieci, w celu umoĪliwienia bezpiecznego
wykonania przez odbiorcĊ lub inny podmiot prac w obszarze oddziaáywania tej sieci,
6. udzielania upustów, w wysokoĞci okreĞlonej w taryfach, za niedotrzymanie ciągáoĞci
dostaw energii elektrycznej, o których mowa w § 32 rozporządzenia przyáączeniowego.
Za niedotrzymanie standardów ciągáoĞci dostaw energii elektrycznej dostawca ponosi

konsekwencje finansowe w postaci opáat na rzecz odbiorcy. WysokoĞü tych opáat równieĪ moĪe
byü ustalona w umowie sprzedaĪy energii elektrycznej lub w umowie o Ğwiadczenie usáug
przesyáowych lub w przypadku braku takich ustaleĔ na podstawie aktualnie obowiązującej taryfy
dla energii elektrycznej. Opáaty zawarte w taryfie wylicza siĊ w oparciu o przeciĊtne miesiĊczne
wynagrodzenie w sektorze przedsiĊbiorstw w roku kalendarzowym poprzedzającym rok
wprowadzenia nowej taryfy przyjmowane na podstawie obwieszczenia Prezesa Gáównego UrzĊdu
29
_____________________________________________________________________________________
Statystycznego ogáaszane w Monitorze Polskim ( za 2002 r. wyniosáo ono 2277,43 zá).

Przykáadowe opáaty dla roku taryfowego 2003/2004 zaprezentowano w poniĪszej tabeli:
a) za nie przyjĊcie zgáoszeĔ lub reklamacji od odbiorcy 15,18 zá,

b) za nieuzasadnioną zwáokĊ w usuwaniu zakáóceĔ w dostarczaniu energii elektrycznej,
spowodowanych nieprawidáową pracą sieci 75,91 zá,
c) za odmowĊ udzielenia odbiorcom, na ich Īądanie, informacji o przewidywanym terminie
wznowienia dostarczania energii elektrycznej, przerwanego z powodu awarii sieci 7,59 zá,
d) za nie powiadomienie, z co najmniej piĊciodniowym wyprzedzeniem o terminach i czasie
planowanych przerw w dostawie energii elektrycznej, w formie ogáoszeĔ prasowych,
komunikatów radiowych lub telewizyjnych, wzglĊdnie w inny sposób przyjĊty na danym terenie
odbiorców zasilanych z sieci o napiĊciu znamionowym nie wyĪszym niĪ 1kV 15,18 zá,
e) za nie powiadomienie w formie indywidualnych zawiadomieĔ pisemnych, telefonicznych lub za
pomocą innego Ğrodka telekomunikacji, z co najmniej piĊciodniowym wyprzedzeniem, o
terminach i czasie planowanych przerw w dostawie energii elektrycznej odbiorców zasilanych z
sieci o napiĊciu znamionowym wyĪszym niĪ 1kV 151,83 zá,
W przypadku braku okreĞlenia w umowie sprzedaĪy standardów ciągáoĞci dostaw energii

elektrycznej dostawcĊ obowiązuje zapis § 32 rozporządzenia przyáączeniowego. Zgodnie z tym
zapisem áączny czas trwania w ciągu roku wyáączeĔ awaryjnych, liczony dla poszczególnych
wyáączeĔ od zgáoszenia przez odbiorcĊ braku zasilania do jego przywrócenia, dla grup
przyáączeniowych IV i V nie moĪe przekroczyü:
a) 72 godzin - w okresie do dnia 31 grudnia 2002 r.,
b) 60 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004 r.,
c) 48 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2005 r.
Czas trwania jednorazowej przerwy w dostarczaniu energii elektrycznej dla grup

przyáączeniowych IV i V nie moĪe przekroczyü:
a) 48 godzin - w okresie do dnia 31 grudnia 2002 r.,
b) 36 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004 r.,
c) 24 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2005 r.
Dla grup przyáączeniowych I-III i VI dopuszczalny áączny czas trwania w ciągu roku
wyáączeĔ awaryjnych oraz czas trwania jednorazowych przerw, okreĞla umowa sprzedaĪy lub
umowa przesyáowa.
W przypadku niedotrzymania standardów związanych z niezawodnoĞcią dostawy i jakoĞcią
dostarczanej energii elektrycznej dostawca ponosi konsekwencje finansowe w postaci bonifikaty
i upustu dla odbiorcy. Za kaĪdą nie dostarczoną jednostkĊ energii elektrycznej odbiorcy przysáuguje
bonifikata w wysokoĞci piĊciokrotnoĞci ceny energii elektrycznej za okres, w którym wystąpiáa
przerwa; iloĞü nie dostarczonej energii elektrycznej w dniu, w którym miaáa miejsce przerwa, ustala
siĊ na podstawie poboru energii w odpowiednim dniu poprzedniego tygodnia, z uwzglĊdnieniem
czasu dopuszczalnych przerw okreĞlonych w umowie.
Zwraca uwagĊ, Īe przepisy obowiązującego prawa w niezwykle uáomny sposób regulują
zagadnienie przerw w zasilaniu.
Po pierwsze: poza jakąkolwiek regulacją pozostawiono zagadnienie dáugoĞci trwania przerw
planowych. Pod warunkiem stosownego uprzedzenia odbiorcy lokalny monopolista mógáby
w praktyce bezkarnie zaprzestaü obsáugi okreĞlonych grup odbiorców przyáączonych do jego sieci.
Teoretycznie mógáby to byü realny scenariusz „samoobrony” przedsiĊbiorstwa przed
koniecznoĞcią obsáugi odbiorców deficytowych.
Po drugie: domyĞlaü siĊ moĪna, ze poza regulacją pozostawiono takĪe mikroprzerwy
i przerwy krótkie. Bowiem czas pomiĊdzy zgáoszeniem braku zasilania i jego przywróceniem
30
_____________________________________________________________________________________
w odniesieniu do przerw o czasie trwania do trzech minut w wiĊkszoĞci przypadków przybieraáby

wartoĞü ujemną. Podobnie abstrakcyjne byáoby oczekiwanie piĊciodniowego wyprzedzenia
w przypadku powiadamiania o mikroprzerwach.
Tym samym uzasadnione staje siĊ przypuszczenie, Īe uwaga ustawodawcy skupiona byáa
wyáącznie na przerwach dáugich. Stopniowe ograniczenie dopuszczalnego czasu trwania
jednorazowej przerwy awaryjnej wskazuje wyraĨnie, Īe, zgodnie z intencja ustawodawcy, dopiero
wystąpienie przerwy katastrofalnej musi byü odbiorcy odpowiednio skompensowane – tak jakby
przerwy krótsze byáy mniej dotkliwe w skutkach.
Przywoáane powyĪej przepisy rozporządzenia przyáączeniowego oraz rozporządzenia
taryfowego nie zamykają stronom kontraktu na dostawĊ energii elektrycznej drogi do
indywidualnego ksztaátowania standardów jakoĞciowych energii elektrycznej zgodnych ze
specyficznymi wymaganiami w tym zakresie. W umowie sprzedaĪy energii elektrycznej w zakresie
niezawodnoĞci dostawy energii elektrycznej strony mogą wykorzystaü definicje i ustalenia normy
PN-EN 50160 - Parametry napiĊcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych. Norma ta
jest oficjalnym táumaczeniem angielskiej wersji normy europejskiej EN 50160:1994 i od roku 1998
ma status Polskiej Normy. Jej przedmiotem są miĊdzy innymi definicje z zakresu ciągáoĞci dostaw
energii elektrycznej. W normie PN-EN 50160 przerwy w zasilaniu, zdefiniowane jako stany,
w których napiĊcie w záączu sieci elektroenergetycznej jest mniejsze niĪ 1 % deklarowanego
napiĊcia zasilającego, są sklasyfikowane w sposób nastĊpujący:
1. planowe, gdy odbiorcy są wczeĞniej poinformowani, a ich celem jest wykonanie
zaplanowanych prac w sieciach rozdzielczych,
2. przypadkowe, spowodowane np. trwaáymi lub przemijającymi zwarciami, związanymi gáównie
ze zdarzeniami zewnĊtrznymi, uszkodzeniami urządzeĔ lub zakáóceniami ich pracy.
Przypadkowe przerwy norma PN-EN 50160 klasyfikuje jako:
- dáugie przerwy (dáuĪsze niĪ trzy minuty), spowodowane trwaáym uszkodzeniem,
- krótkie przerwy (do trzech minut), spowodowane uszkodzeniem przemijającym.
Ponadto norma PN-EN 50160 podaje wartoĞci odniesienia (brak takich wartoĞci
odniesienia w rozporządzeniu przyáączeniowym):
- roczna liczba krótkich przerw w zasilaniu mieĞci siĊ w przedziale od kilkudziesiĊciu do
kilkuset. Czas trwania okoáo 70 % krótkich przerw w zasilaniu moĪe byü mniejszy niĪ jedna
sekunda,
- roczna czĊstoĞü wystĊpowania przypadkowych dáugich przerw w zasilaniu, trwających
dáuĪej niĪ trzy minuty, moĪe byü mniejsza niĪ 10 lub moĪe zbliĪaü siĊ do 50 w zaleĪnoĞci
od konfiguracji i struktury sieci, skutków dziaáania osób trzecich oraz warunków
atmosferycznych na danym obszarze.
Jak widaü przedmiotowa norma w znacznie lepszym stopniu odzwierciedla specyfikĊ
zagadnienia, stanowiąc tym samym lepszą podstawĊ do ksztaátowania stosunków umownych
pomiĊdzy dostawca i odbiorcą.
NaleĪy przy tym podkreĞliü, Īe zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia
14 wrzeĞnia 1999 r. w sprawie obowiązku stosowania niektórych Polskich Norm (Dz. U. Nr 80,
poz. 911 ze zm.) norma PN-EN 50160 nie jest normą przewidzianą do obowiązkowego
stosowania. W związku z tym aby wspomniana norma staáa siĊ skuteczną podstawą uksztaátowania
tych stosunków musi byü przytoczona w caáoĞci lub w czĊĞci w kontrakcie zawartym pomiĊdzy
indywidualnym odbiorcą a dostawcą energii elektrycznej.
Dodatkowym sposobem skutecznie wspomagający realizacjĊ zadaĔ w zakresie ciągáoĞci
zasilania jest wdroĪenie u dostawcy energii elektrycznej, zgodnego z polską normą PN-EN
ISO 9001:2001, Systemu Zarządzania JakoĞcią w zakresie zakupu, przetwarzania, przesyáania i
sprzedaĪy energii elektrycznej. Ciągáe doskonalenie procedur takiego Systemu sprzyja
31
_____________________________________________________________________________________
optymalnemu speánieniu potrzeb i oczekiwaĔ odbiorcy energii elektrycznej oraz nadaje ramy
czasowe wyznaczonym celom w zakresie ciągáoĞci dostaw energii elektrycznej.
Norma PN-EN ISO 9001:2001 okreĞla techniczne i inne kryteria, które mogą byü podstawą
ustaleĔ zawartych w umowach stron. Raporty uzyskane w ramach procedur dotyczących
odpowiednich procesów np. procesu Technicznej Obsáugi Klienta lub procesu Obsáugi Reklamacji
pozwalają oceniü, czy wyznaczone cele z zakresu ciągáoĞci zasilania są realizowane wáaĞciwie.
Ponadto zmniejszają iloĞü skarg związanych z tym zagadnieniem kierowanych do Powiatowych
Rzeczników Konsumentów lub do Rzecznika Odbiorców Paliw i Energii UrzĊdu Regulacji
Energetyki.
5. Kierunki racjonalnych rozwiązaĔ
Oczywistym oczekiwaniem wszystkich odbiorców jest dostawa bezprzerwowa. Jednak

trzeba rozróĪniü skutki, jakie u róĪnych odbiorców generują przerwy róĪnej dáugoĞci. Generalnie
nawet wielodniowa przerwa w dostawie do domku letniskowego – w okresie kiedy nie jest
uĪytkowany – przechodzi niezauwaĪona, natomiast nawet kilkusekundowy zanik napiĊcia
zasilającego ciąg technologiczny do wyciągania tafli szklanych powoduje dyskwalifikacjĊ znacznej
czĊĞci produktu. Na odrĊbną analizĊ zasáugują skutki zaników napiĊcia zasilającego
skomputeryzowane ukáady sterowania ciągami technologicznymi. Ocenia siĊ, Īe straty z powodu
niedostarczenia energii elektrycznej w paĔstwach UE siĊgają rocznie kwoty 10 mld euro.
Dziaáania dostawców podejmowane celem zabezpieczenia odbiorców przed ryzykiem
poniesienia skutków niedostarczenia energii teĪ stanowią Ĩródáo kosztów, w sposób naturalny
przenoszonych na odbiorców. Z uwagi na zróĪnicowanie wraĪliwoĞci odbiorców na róĪne formy
potencjalnych zakáóceĔ szczególnego znaczenia nabiera wiĊc problem ograniczania ich
wzajemnego subsydiowania, tj. nie przenoszenia na wszystkich odbiorców skutków dziaáaĔ
niezbĊdnych z punktu widzenia jedynie niektórych. Tym samym tytuáowa teza nie powinna mieü
charakteru normy absolutnie obowiązującej - przeciwnie, zasadne jest pytanie o racjonalne granice
tego obowiązku.
Rozwiązanie tej „kwadratury koáa” wymaga przede wszystkim uporządkowania zasad
obowiązującego prawa.
W pierwszej kolejnoĞci naleĪy uszczegóáowiü podstawy prawne ksztaátowania „ceny
jakoĞci” dostarczanej energii, bĊdąca przedmiotem rozporządzeĔ „przyáączeniowego”
i „taryfowego”. Bowiem wybiórcze bonifikowanie wybranych jedynie przejawów przerw
w zasilaniu utrudnia ksztaátowanie racjonalnych zachowaĔ zarówno dostawców jak i odbiorców.
BezwzglĊdnego uregulowania wymaga równieĪ status przerw planowych, których
dopuszczalna liczba i czas trwania powinny podlegaü regulacji analogicznej jak przerw awaryjnych.
Ponadto, niezbĊdnym wydaje siĊ dostĊp do informacji, których przygotowanie i publikacja
powinna byü obowiązkiem dostawców, wynikającym z przepisów prawa.
Podstawą do oceny poziomu zagroĪenia mikroprzerwami – niezbĊdnej dla odbiorców
podejmujących dziaáania celem zabezpieczenia siĊ przed ich skutkami – powinna byü obowiązkowa
publikacja przez dostawców aktualnych statystyk takich zdarzeĔ.
Podobnie, na podstawie publicznie dostĊpnych statystyk, odbiorca powinien mieü
moĪliwoĞü oceny poziomu zagroĪenia przerwami dáugimi i katastrofalnymi, których skutki mogą
byü kompensowane poprzez system ubezpieczeĔ lub stosowną rozbudową ukáadów sieciowych
bądĨ wáasnych Ĩródeá rezerwowych.
32
_____________________________________________________________________________________
Wymiarowanie przewodu neutralnego
dr inĪ. Andrzej Wójciak

Politechnika Warszawska
Wydziaá Elektryczny
Streszczenie. Wraz z rozwojem elektroniki uĪytkowej przybywa odbiorników energii elektrycznej

o charakterystykach nieliniowych. Zmienia to warunki obciąĪenia przewodów sieci
elektroenergetycznej. W systemach trójfazowych utrudniona jest kompensacja prądów. PoniĪej
przedstawione bĊdą przyczyny i skutki tych zjawisk, które skáaniają do zmiany poglądów na
wymiarowanie przewodów. W szczególnoĞci dotyczy to przewodu neutralnego.
1. Odbiorniki liniowe i nieliniowe
Odbiorniki liniowe charakteryzują siĊ staáą wartoĞcią oporu widzianego od strony sieci
zasilającej. Przykáadami odbiorników liniowych są: Īarówka, bojler (por. rys. 1), kuchnia
elektryczna, piecyk olejowy, silnik elektryczny, Īelazko itp. Pobierają one z sieci prądy
sinusoidalne.
Rys. 1 NapiĊcie i prąd bojlera.
Charakterystyka prądowo-napiĊciowa takiego odbiornika ma postaü odcinka linii prostej,

koáa lub elipsy. Dla odbiorników typu R jest to linia prosta, której nachylenie jest miarą oporu.
Rys. 2 Charakterystyka i=f(u) bojlera.
W przypadku odbiornika nieliniowego opór widziany od strony sieci zasilającej zmienia siĊ
w ciągu jednego okresu. Przykáadami odbiorników nieliniowych są: Ğwietlówka zwykáa lub
kompaktowa, prostownik buforowy, prostownik do áadowania akumulatora telefonu komórkowego
33
_____________________________________________________________________________________
lub wiertarki przenoĞnej, Ğciemniacz, komputer PC, telewizor itp. Pobierają one z sieci prądy
niesinusoidalne - odksztaácone. CzĊsto są to prądy o charakterze impulsowym.
Rys. 3 NapiĊcie i prąd prostownika buforowego.
Rys. 4 Charakterystyka i=f(u) prostownika buforowego.
Rys. 5 NapiĊcie i prąd komputera PC.
Rys. 6 Charakterystyka i=f(u) komputera PC.
Charakterystyka prądowo-napiĊciowa odbiornika nieliniowego ma postaü linii nieregularnej.
34
_____________________________________________________________________________________
2. ObciąĪenie przewodów przez prądy odksztaácone
Prąd, który páynie jedynie przez czĊĞü póáokresu, nie ma ksztaátu sinusoidalnego lecz
nabiera cech impulsu (rys.7).Jest to prąd odksztaácony. Zakáadając równoĞü przenoszonych
áadunków (albo inaczej jednakowe wartoĞci tzw. Ğredniej wyprostowanej) zauwaĪymy, Īe im
wĊĪsze są impulsy prądu w kaĪdym póáokresie, tym wiĊkszą muszą mieü amplitudĊ. Na przykáad na
rysunku 7 prąd I2 (odksztaácony) ma amplitudĊ dwa razy wiĊkszą niĪ prąd I1 (sinusoidalny).
Rys. 7 Prąd sinusoidalny i prąd impulsowy.
Przy przepáywie prądu przez przewody wystĊpują spadki chwilowej wartoĞci napiĊcia oraz
straty mocy. Zakáadając w przybliĪeniu staáą wartoĞü oporu zastĊpczego sieci moĪna przyjąü, Īe
spadki napiĊcia są proporcjonalne do chwilowych wartoĞci natĊĪenia prądu. Spadki napiĊcia
powodują znieksztaácenia napiĊcia zasilającego inne odbiorniki przyáączone do tej samej sieci.
Straty mocy są proporcjonalne do drugiej potĊgi natĊĪenia prądu (rys. 8). W naszym przykáadzie
amplituda strat (P2) powodowanych przez prąd odksztaácony jest 4-rokrotnie wiĊksza niĪ amplituda
strat (P1) powodowanych przez prąd sinusoidalny. Nawet uwzglĊdniając krótszy czas
wystĊpowania strat stwierdzamy, Īe ich wartoĞü skuteczna (P2rms) jest znacznie wiĊksza niĪ
(P1rms) przy równowaĪnym prądzie sinusoidalnym.
Rys. 8 Porównanie mocy strat.
Energia strat przeksztaáca siĊ w ciepáo i powoduje nagrzewanie siĊ przewodów. Wobec tego
prądy odksztaácone powodują silniejsze nagrzewanie siĊ przewodów niĪ prądy sinusoidalne.
RóĪnica jest tym wiĊksza, im bardziej „impulsowy” jest charakter prądu odksztaáconego.
35
_____________________________________________________________________________________
3. Kompensacja w systemie trójfazowym
W systemie trójfazowym, przy równomiernym rozkáadzie obciąĪeĔ liniowych, prąd páynący

w jednym przewodzie fazowym zamyka siĊ przez pozostaáe przewody fazowe. NastĊpuje peána
kompensacja prądów fazowych i natĊĪenie prądu w przewodzie neutralnym jest równe zeru. Przy
nierównomiernym rozkáadzie obciąĪeĔ liniowych kompensacja nie jest peána i w przewodzie
neutralnym páynie dodatkowa skáadowa prądu. W niekorzystnym przypadku natĊĪenie tego prądu
moĪe byü równe natĊĪeniu w przewodzie fazowym.
Przy obciąĪeniu sieci odbiornikami nieliniowymi warunki są zupeánie odmienne. Na
przykáad przy zasilaniu komputerów impulsowe prądy fazowe (rys. 9) nie mogą siĊ zamykaü przez
pozostaáe fazy, poniewaĪ w tym samym czasie prąd w nich nie páynie.
Rys. 9 Prądy w przewodach fazowych przy obciąĪeniu sieci komputerami.
Kompensacja prądów fazowych nie wystĊpuje. DrogĊ powrotną dla wszystkich impulsów
prądów fazowych stanowi tylko przewód neutralny (rys. 10). Jest on zatem 3-krotnie bardziej
obciąĪony niĪ przewody fazowe, nawet przy równomiernym rozkáadzie obciąĪeĔ na wszystkie fazy.
Rys. 10 Prąd w przewodzie neutralnym przy obciąĪeniu komputerami.
Podobną sytuacjĊ powoduje stosowanie lamp oĞwietleniowych zaopatrzonych w

Ğciemniacze. Kąty wáączenia Ğciemniaczy są ustawiane zaleĪnie od woli uĪytkowników.
NiezaleĪnie od tego Ğciemniacze są sterowane fazowo i zwykle pobierają z sieci prądy odksztaácone
(rys. 11).
36
_____________________________________________________________________________________
Rys. 11 Prądy w przewodach fazowych przy stosowaniu Ğciemniaczy.
W takim przypadku kompensacja jest utrudniona i natĊĪenie prądu w przewodzie

neutralnym bywa czĊsto ok. 1,5-krotnie wiĊksze niĪ w przewodach fazowych (por. rys. 12).
Rys. 12 Prąd w przewodzie neutralnym przy stosowaniu Ğciemniaczy.
Przy sprawdzaniu obciąĪenia przewodów przez pomiary, trzeba pamiĊtaü o tym, Īe

popularne tanie mierniki cyfrowe podają zwykle prawidáowe wartoĞci skuteczne tylko przy prądach
sinusoidalnych. W przypadku prądu odksztaáconego naleĪy uĪywaü znacznie droĪszych przyrządów
podających tzw. prawdziwą wartoĞü skuteczną (True-RMS).
4. Podsumowanie
Mamy juĪ w sieci wiele rodzajów odbiorników nieliniowych. Wszystkie oddziaáują na sieü
negatywnie. Jest ich teĪ coraz wiĊcej. Tej tendencji iloĞciowego wzrostu nie da siĊ zahamowaü.
BĊdzie wiĊc wzrastaáo obciąĪenie sieci prądami odksztaáconymi.
Negatywnym skutkom tego obciąĪenia trzeba przeciwdziaáaü przystosowując sieü do nowej
sytuacji. Oznacza to potrzebĊ zwiĊkszania przekroju przewodów. Dotyczy to przewodów fazowych,
lecz w jeszcze wiĊkszym stopniu przewodów neutralnych.
5. Literatura
[1] Faßbinder St.: „Netzstörungen durch passive und aktive Bauelemente (Zakáócenia w sieci
wprowadzane przez elementy bierne i czynne)”, VDE Verlag, Offenbach, 2001.
[2] PN-IEC 60364-5-523 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Dobór i montaĪ
wyposaĪenia elektrycznego. ObciąĪalnoĞü prądowa dáugotrwaáa przewodów.
[3] Siemek St.: Instalacje elektryczne do zasilania urządzeĔ elektronicznych. COSiW SEP 2002.
37
_____________________________________________________________________________________
38
_____________________________________________________________________________________
Problemy wymiarowania i koordynacji

zabezpieczeĔ w instalacjach elektrycznych
mgr inĪ. Andrzej Boczkowski
Stowarzyszenie Elektryków Polskich
Sekcja Instalacji i UrządzeĔ Elektrycznych
Przewody áączące odbiorniki energii elektrycznej z Ĩródáem zasilania powinny byü

zabezpieczone przed skutkami przeciąĪeĔ i zwarü przez urządzenia zabezpieczające, samoczynnie
wyáączające zasilanie w przypadku przeciąĪenia lub zwarcia.
RozróĪnia siĊ trzy rodzaje urządzeĔ zabezpieczających:
urządzenia zabezpieczające jednoczeĞnie przed prądem przeciąĪeniowym i przed prądem
zwarciowym (zabezpieczenia przeciąĪeniowo-zwarciowe). Tego rodzaju urządzeniami
mogą byü:
wyáączniki wyposaĪone w wyzwalacze przeciąĪeniowe termobimetalowe i wyzwalacze
zwarciowe elektromagnetyczne,
wyáączniki wspóápracujące z bezpiecznikami topikowymi,
bezpieczniki topikowe ogólnego przeznaczenia z peánozakresową charakterystyką
wyáączania,
wyáączniki wyposaĪone w wyzwalacze przeciąĪeniowe i dobezpieczeniowe wkáadki
topikowe.
urządzenia zabezpieczające tylko przed prądem przeciąĪeniowym (zabezpieczenia
przeciąĪeniowe). Tego rodzaju urządzeniami mogą byü:
wyáączniki wyposaĪone w wyzwalacze przeciąĪeniowe termobimetalowe,
wyáączania,
urządzenia zabezpieczające tylko przed prądem zwarciowym (zabezpieczenia zwarciowe).
Tego rodzaju urządzeniami mogą byü:
wyáączniki wyposaĪone w wyzwalacze zwarciowe elektromagnetyczne,
wyáączania,
wkáadki topikowe dobezpieczeniowe z niepeánozakresową charakterystyką wyáączania.
Zabezpieczenia przeciąĪeniowe
Zabezpieczenia przeciąĪeniowe powinny byü tak dobrane, aby wyáączenie zasilania

(przerwanie prądu przeciąĪeniowego) nastąpiáo zanim wystąpi niebezpieczeĔstwo uszkodzenia
izolacji, poáączeĔ, zacisków lub otoczenia na skutek nadmiernego wzrostu temperatury.
Zabezpieczenie przeciąĪeniowe przewodów powinno speániaü nastĊpujące warunki:
IB d In d I z
I 2 d 1,45 I z
gdzie:
IB prąd obliczeniowy w obwodzie elektrycznym (prąd obciąĪenie przewodów),
Iz obciąĪalnoĞü prądowa dáugotrwaáa przewodu,
39
_____________________________________________________________________________________
In prąd znamionowy urządzeĔ zabezpieczających (lub nastawiony prąd urządzeĔ

zabezpieczających),
I2 prąd zadziaáania urządzeĔ zabezpieczających.
Prąd zadziaáania urządzeĔ zabezpieczających I2 naleĪy okreĞlaü jako krotnoĞü prądu
znamionowego In wyáącznika lub bezpiecznika wedáug zaleĪnoĞci:
I 2 k2 I n
gdzie:
k2 wspóáczynnik krotnoĞci prądu powodującego zadziaáanie urządzenia
zabezpieczającego przyjmowany jako równy:
1,6 y 2,1 dla wkáadek bezpiecznikowych,
1,45 dla wyáączników nadprądowych o charakterystyce B, C i D.
Mniejsza wartoĞü wspóáczynnika k2 dla wyáączników w stosunku do bezpieczników oznacza, Īe
wyáączniki mają lepiej dopasowane charakterystyki czasowo-prądowe do zabezpieczania
przewodów przed przeciąĪeniem, co pozwala na stosowanie przewodów o mniejszej obciąĪalnoĞci
prądowej dáugotrwaáej, a wiĊc o mniejszym przekroju, przy zabezpieczaniu ich wyáącznikami
nadprądowymi.
Zabezpieczenia przeciąĪeniowe powinny byü zainstalowane przed punktem, w którym

nastĊpuje:
- zmiana przekroju przewodów na mniejszy,
- zmiana rodzaju przewodów na przewody o mniejszej obciąĪalnoĞci prądowej
dáugotrwaáej,
- zmiana sposobu uáoĪenia przewodów lub budowy instalacji, pogarszająca warunki
cháodzenia.
Zabezpieczenia przed prądem przeciąĪeniowym nie są wymagane w nastĊpujących

przypadkach:
- przewody znajdujące siĊ za miejscem zmniejszenia obciąĪalnoĞci prądowej dáugotrwaáej
(zmiana przekroju, rodzaju, sposobu uáoĪenia przewodów lub budowy instalacji)
przewodów są skutecznie zabezpieczone od strony zasilania przed prądem
przeciąĪeniowym,
- w przewodach nie przewiduje siĊ wystĊpowania prądów przeciąĪeniowych, a przewody te
nie mają Īadnych rozgaáĊzieĔ, przyáączonych gniazd wtyczkowych i są skutecznie
zabezpieczone przed zwarciami,
- w miejscach zmiany przekroju, rodzaju, sposobu uáoĪenia przewodów lub budowy
instalacji powodujących zmniejszenie obciąĪalnoĞci prądowej dáugotrwaáej przewodów,
jeĪeli dáugoĞü przewodów nie przekracza 3 m i nie mają one rozgaáĊzieĔ, przyáączonych
gniazd wtyczkowych i nie znajdują siĊ w pobliĪu materiaáów áatwopalnych, a wykonanie
instalacji ogranicza do minimum powstanie zwarcia.
Zabezpieczenia zwarciowe
Zabezpieczenia zwarciowe powinny byü tak dobrane, aby wyáączenie zasilania (przerwanie
prądu zwarciowego) nastąpiáo zanim wystąpi niebezpieczeĔstwo uszkodzeĔ cieplnych i
mechanicznych w przewodach lub ich poáączeniach.
Przewidywana (spodziewana) wartoĞü prądu zwarciowego w miejscu instalowania
zabezpieczeĔ powinna byü okreĞlona metodami obliczeniowymi lub za pomocą pomiarów.
40
_____________________________________________________________________________________
Zabezpieczenie zwarciowe powinno mieü zdolnoĞü do przerywania prądu zwarciowego

o wartoĞci wiĊkszej od przewidywanego (spodziewanego) prądu zwarciowego.
Dopuszcza siĊ, aby ta zdolnoĞü byáa mniejsza, ale tylko w tym przypadku gdy:
- od strony zasilania znajduje siĊ inne zabezpieczenie zwarciowe, o wystarczającej
zdolnoĞci przerywania prądu zwarciowego,
- przewody i urządzenia za tym zabezpieczeniem wytrzymują przepáyw przewidywanego
(spodziewanego) prądu zwarciowego bez uszkodzeĔ (energia przenoszona przez
urządzenia zabezpieczające, powinna byü mniejsza od energii, jaką mogą wytrzymaü bez
uszkodzenia urządzenia i przewody znajdujące siĊ za danym urządzeniem
zabezpieczającym, patrząc od strony zasilania).
Czas przepáywu prądu zwarciowego powinien byü taki, aby temperatura przewodów nie
przekroczyáa wartoĞci dopuszczalnej temperatury granicznej, jaką mogą osiągnąü przewody przy
zwarciu. Dla prądów zwarciowych o czasie trwania nie przekraczającym 5 s, czas potrzebny do
podwyĪszenia temperatury przewodu od temperatury dopuszczalnej dáugotrwale do temperatury
granicznej dopuszczalnej przy zwarciu, moĪna w przybliĪeniu obliczyü ze wzoru:
S
t ( k )2
I
gdzie:
t czas w sekundach,
S przekrój przewodu w mm2,
I wartoĞü skuteczna prądu zwarciowego w A,
k wspóáczynnik o wartoĞci:
135 dla przewodów Cu z izolacją z gumy, butylenu, polietylenu
usieciowanego lub etylenu-propylenu,
115 dla przewodów Cu z izolacją z PVC,
87 dla przewodów Al z izolacją z gumy, butylenu, polietylenu usieciowanego
lub etylenu-propylenu,
74 dla przewodów Al z izolacją z PVC.
W przypadku bardzo krótkich czasów, mniejszych od 0,1 s, przy których duĪe znaczenie ma
skáadowa nieokresowa oraz dla urządzeĔ ograniczających wartoĞü prądu, iloczyn k2s2 powinien
mieü wartoĞü wiĊkszą od wartoĞci energii I2t , którą wedáug producenta moĪe przenieĞü urządzenie
zabezpieczające.
Zabezpieczenia zwarciowe powinny byü zainstalowane przed punktem, w którym nastĊpuje:
- zmiana przekroju przewodów na mniejszy,
- zmiana rodzaju przewodów na przewody o mniejszej obciąĪalnoĞci prądowej
dáugotrwaáej,
- zmiana sposobu uáoĪenia przewodów lub budowy instalacji, pogarszająca warunki
cháodzenia.
Dopuszcza siĊ inne usytuowanie zabezpieczeĔ zwarciowych w dwu nastĊpujących
przypadkach:
- gdy przewody znajdujące siĊ za miejscem obniĪenia obciąĪalnoĞci prądowej dáugotrwaáej
są skutecznie chronione przez inne, usytuowanie bliĪej zasilania, zabezpieczenie
zwarciowe,
- gdy po zmianie przekroju przewodów speánione są trzy nastĊpujące warunki:
odcinek oprzewodowania o mniejszym przekroju ma dáugoĞü nie przekraczającą 3 m,
odcinek jest wykonany w sposób ograniczający do minimum powstanie zwarcia (np.
przez dodatkowe zabezpieczenie przewodów przed wpáywami zewnĊtrznymi),
odcinek nie znajduje siĊ w pobliĪu materiaáów áatwopalnych.
41
_____________________________________________________________________________________
Zabezpieczenia przeciąĪeniowo-zwarciowe
Zabezpieczenia przeciąĪeniowo-zwarciowe mogą byü wykonane dwoma sposobami:

przez wspólne urządzenie. JeĪeli zabezpieczenie przed prądem przeciąĪeniowym ma zdolnoĞü
przerywania przepáywu prądu o wartoĞci nie mniejszej od wartoĞci spodziewanego prądu
zwarciowego, mogącego wystąpiü w miejscu wymaganego zainstalowania zabezpieczenia
zwarciowego, to moĪe byü ono traktowane jako zabezpieczenie przed prądem zwarciowym
przewodów znajdujących siĊ za tym zabezpieczeniem, patrząc od strony zasilania,
przez osobne urządzenia. Wymagania dotyczące zabezpieczeĔ przeciąĪeniowych i zabezpieczeĔ
zwarciowych powinny mieü tak skoordynowane charakterystyki, aby energia przenoszona przez
zabezpieczenie zwarciowe, byáa nie wiĊksza od energii, którą moĪe bez uszkodzenia przenieĞü
zabezpieczenie przeciąĪeniowe.
Zabezpieczenia przewodów fazowych
Zabezpieczenie przed prądem przetĊĪeniowym powinno byü stosowane we wszystkich

przewodach fazowych i w zasadzie powinno przerywaü prąd tylko w przewodzie, w którym
przetĊĪenie wystąpiáo.
Przerywanie prądu we wszystkich fazach jest wymagane w przypadkach, gdy przerwa prądu
w jednym przewodzie moĪe spowodowaü powstanie zagroĪenia, np. w przypadku silników
trójfazowych.
Zabezpieczenie przewodu neutralnego N w ukáadzie sieci TT i TN
JeĪeli przekrój przewodu neutralnego N jest co najmniej równy lub równowaĪny

przekrojowi przewodów fazowych, nie wymaga siĊ stosowania w tym przewodzie zabezpieczeĔ
przetĊĪeniowych i wyposaĪania go w urządzenia do przerywania przepáywu prądu.
JeĪeli przekrój przewodu neutralnego N jest mniejszy niĪ przekrój przewodów fazowych,
wymagane jest zastosowanie w tym przewodzie zabezpieczenia przetĊĪeniowego, odpowiedniego
do jego przekroju. W przewodzie neutralnym moĪna nie stosowaü zabezpieczeĔ przetĊĪeniowych,
jeĪeli są speánione dwa warunki:
- przewód neutralny jest zabezpieczony przed prądem zwarciowym przez zabezpieczenia
usytuowane w przewodach fazowych,
- najwiĊksza wartoĞü prądu w przewodzie neutralnym przewidywana w normalnych
warunkach pracy, jest wyraĨnie mniejsza od obciąĪalnoĞci prądowej dáugotrwaáej dla tego
przewodu.
Rozáączanie i zaáączanie przewodu neutralnego
JeĪeli przewiduje siĊ rozáączanie i zaáączanie przewodu neutralnego, to rozáączanie

przewodu neutralnego nie powinno nastĊpowaü wczeĞniej niĪ przewodów fazowych, a zaáączanie
przewodu neutralnego powinno nastĊpowaü jednoczeĞnie lub wczeĞniej niĪ przewodów fazowych.
42
_____________________________________________________________________________________
SelektywnoĞü (wybiórczoĞü) zabezpieczeĔ
Urządzenia zabezpieczające powinny dziaáaü w sposób selektywny (wybiórczy), to znaczy

w przypadku zakáóceĔ wywoáujących przetĊĪenie powinno dziaáaü tylko jedno zabezpieczenie,
zainstalowane najbliĪej miejsca uszkodzenia w kierunku Ĩródáa zasilania. Dziaáanie
zabezpieczenia powinno spowodowaü wyáączenie uszkodzonego odbiornika lub obwodu,
zachowując ciągáoĞü zasilania odbiorników i obwodów nieuszkodzonych.
Zabezpieczenia przetĊĪeniowe dziaáają selektywnie (wybiórczo), jeĪeli ich pasmowe
charakterystyki czasowo-prądowe nie przecinają siĊ ani nie mają wspólnych obszarów dziaáania.
Literatura
[1] Boczkowski A., Siemek S., Wiaderek B.: Nowoczesne elementy zabezpieczeĔ i Ğrodki
ochrony przeciwporaĪeniowej. Wskazówki do projektowania i montaĪu. Warszawa COBR
„ElektromontaĪ” 1992.
[2] Gąsowski H., JabáoĔski W., NiestĊpski S., Wolski A.: Komentarz do normy PN-IEC 60364
„Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych”. Tom 1. Warszawa, COSIW SEP, 2001.
[3] Markiewicz H.: Instalacje elektryczne. Wydanie IV. Warszawa, WNT 2002.
[4] Instalacje elektryczne i teletechniczne. Poradnik montera i inĪyniera elektryka. Warszawa,
Verlag Dashöfer.
[5] Modernizacja instalacji elektrycznych w budownictwie mieszkaniowym. Wytyczne
projektowania. Wrocáaw, PCPM 2002.
[6] PN-IEC 60364-4-43:1999 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla
zapewnienia bezpieczeĔstwa. Ochrona przed prądem przetĊĪeniowym.
zapewnienia bezpieczeĔstwa. Stosowanie Ğrodków ochrony zapewniających bezpieczeĔstwo.
ĝrodki ochrony przed prądem przetĊĪeniowym.
[8] PN-IEC 60364-5-523:2001 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych.
Dobór i montaĪ wyposaĪenia elektrycznego. ObciąĪalnoĞü prądowa dáugotrwaáa przewodów.
[9] N SEP-E-002 Norma SEP. Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Instalacje
elektryczne w budynkach mieszkalnych. Podstawy planowania.
[10] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002r., w sprawie warunków
technicznych, jakim powinny odpowiadaü budynki i ich usytuowanie (Dz. U. nr 75
z 2002r., poz. 690).
43
_____________________________________________________________________________________
44
_____________________________________________________________________________________
PrzepiĊcia: przyczyny, skutki i sposoby ich ograniczania

prof. dr hab. inĪ. Zdobysáaw Flisowski
1. Rodzaje i skutki wystĊpowania przepiĊü
PrzepiĊcie Upm jest to przejĞciowy wzrost napiĊcia w urządzeniu elektrycznym ponad jego
najwyĪsze napiĊcie robocze Urm. Miarą przepiĊü jest wspóáczynnik
U pm
kp (1.1)
U rm
ZagroĪenie przepiĊciowe to moĪliwoĞü uszkodzenia lub zakáócenia pracy urządzenia w
Ğrodowisku elektromagnetycznym pochodzenia zewnĊtrznego lub wewnĊtrznego.
PrzepiĊcia zewnĊtrzne to: przepiĊcia atmosferyczne bezpoĞrednie i indukowane (LEMP –
lightning electromagnetic impulse) [12], przepiĊcia powodowane przez wybuchy nuklearne (NEMP
- nuclear electromagnetic impulse) i przez elektrycznoĞü statyczną.
PrzepiĊcia wewnĊtrzne to: przepiĊcia dorywcze (wolnozmienne), a w tym ziemnozwarciowe
trwaáe, dynamiczne i rezonansowe, oraz przepiĊcia áączeniowe (szybkozmienne), a w tym
manewrowe (wyáączanie prądów zwarciowych i pojemnoĞciowych oraz maáych prądów
indukcyjnych) i awaryjne (ziemnozwarciowe z áukiem przerywanym).
PrzepiĊcia mogą powodowaü uszkodzenie izolacji linii, stacji i urządzeĔ elektrycznych
wáącznie z poĪarami i poraĪeniami oraz mogą wywoáywaü zakáócenia w pracy urządzeĔ
elektrycznych i elektronicznych wáącznie z awaryjnym ich wyáączeniem. Skutki te zaleĪą od
wartoĞci szczytowej, czĊstoĞci wystĊpowania i czasu trwania przepiĊü, od rodzaju i charakteru
obiektu oraz od odpornoĞci na przepiĊcia jego urządzeĔ.
Do najgroĨniejszych, a wiec i najistotniejszych naleĪą przepiĊcia atmosferyczne
bezpoĞrednie - z uwagi na ich wartoĞü, przepiĊcia atmosferyczne indukowane - z uwagi na ich
czĊstoĞü i przepiĊcia dorywcze - z uwagi na ich czas trwania.
Na oddziaáywanie przepiĊü są naraĪone linie i stacje elektroenergetyczne, linie i urządzenia
telekomunikacyjne i informatyczne, instalacje i urządzenia wewnĊtrzne oraz napowietrzne
urządzenia techniczne i technologiczne. BezpoĞrednim skutkiem ich naraĪeĔ moĪe byü uszkodzenie
urządzeĔ z izolacją nie regenerującą siĊ, zakáócenie pracy urządzeĔ z izolacją samoregenerującą siĊ
i czasowe lub dáugotrwaáe wyáączenie urządzeĔ z pracy. Statystyka awarii urządzeĔ technicznych
ujawnia, Īe ponad 20 % to szkody przepiĊciowe, gáównie atmosferyczne, a gros z nich to szkody
powodowane wyáadowaniami pobliskimi (275 razy czĊĞciej niĪ bezpoĞrednimi) [13]. PrzepiĊcia
mogą byü indukowane nawet z kilkunastu km. Np. przy odlegáoĞci 14 km i prądzie 60 kA, napiĊcie
indukowane moĪe mieü poziom 1 kV. Na 180 wyáadowaĔ, oddalonych do 10 km, 12 powodowaáo
napiĊcie wiĊksze niĪ 0,5 kV.
W referacie rozwaĪa siĊ przyczyny i mechanizmy powstawania najistotniejszych przepiĊü
oraz wybrane metody i Ğrodki ochrony przepiĊciowej urządzeĔ. Ze wzglĊdu na ograniczoną
objĊtoĞü referatu zasadniczą uwagĊ zwrócono na urządzenia wysokiego napiĊcia, chociaĪ szereg
zagadnieĔ dotyczy równieĪ urządzeĔ niskiego napiĊcia.
45
_____________________________________________________________________________________
2. PrzepiĊcia piorunowe
O wartoĞci i przebiegu przepiĊü piorunowych decydują parametry wyáadowania

piorunowego [5], [11], [12] i rozpatrywanego ukáadu urządzeĔ. W analizie przepiĊü rozpatruje siĊ
róĪne przypadki wyáadowaĔ bezpoĞrednich w liniĊ (przepiĊcia bezpoĞrednie) i przypadek
wyáadowaĔ pobliskich (przepiĊcia indukowane w liniach lub pĊtlach instalacji).
PrzepiĊcia bezpoĞrednie w liniach. W zaleĪnoĞci od ukáadu i miejsca trafienia piorunu o prądzie

IL wyróĪnia siĊ:
- trafienie w liniĊ z jednym przewodem,
- trafienie w jeden z dwu przewodów równolegáych,
- trafienie w wierzchoáek sáupa bez przewodu odgromowego,
- trafienie w wierzchoáek sáupa z przewodem odgromowym.
W pierwszym przypadku otrzymuje siĊ napiĊcie
U 0 ,5 Z I L (2.1)
Z – impedancja falowa linii. Przykáad: Z = 400 : i IL = 30 kA, U = 6 MV (wytrzymaáoĞü izolacji
jest znacznie mniejsza).
W drugim przypadku przy h >> a i wspóáczynniku sprzĊĪenia przewodów
Z 12 ln 2 h ln a
k (2.2)
Z 1 ln 2 h ln r
otrzymuje siĊ
a
U 12 30I L ln (2.3)
r
h – wysokoĞü trafionego przewodu, r – promieĔ trafionego przewodu, Z1 – jego impedancja, a –
odstĊp miĊdzy przewodami, Z12 - impedancja wzajemna obu przewodów.
W trzecim przypadku, do chwili przeskoku, napiĊcie wierzchoáka sáupa
di p
UW Rs I p Ls (2.4)
dt
a po przeskoku odwrotnym
Z 1Z s
U I L |0 ,2Z1 I L (2.5)
Z1 2 Z s
Z1 – impedancja falowa przewodu, ZS – impedancja falowa sáupa.
W czwartym przypadku nastĊpuje podziaá prądu
IL = IS + 2 I1 (2.6)
Z1 Zs
Is Ip oraz I1 Ip (2.7)
Z1 2Z s Z1 2 Z s
IS – prąd w sáupie, I1 – prąd w przewodzie odgromowym. W praktyce, Is = 0,6Ip oraz I1 = 0,2Ip.
NapiĊcie wierzchoáka sáupa (liczone metodą eliminacji impedancji falowej, bez uwzglĊdniania
obecnoĞci sąsiednich sáupów) wyraĪa siĊ zaleĪnoĞcią
§ di ·
Uw Rs I s Ls ¨ s ¸ (2.8)
© dt ¹ max
46
_____________________________________________________________________________________
a napiĊcie na izolacji
ª § di · º
U 12 U 1' U 2' ( 1 k )« Rs I s Ls ¨ s ¸ » (2.9)
¬ © dt ¹ max ¼
k - wspóáczynnik sprzĊĪenia (2.2); Rs, Ls - rezystancja uziemienia i indukcyjnoĞü sáupa;
Ls = Zsls/v; is = 0,6 iL; v - prĊdkoĞü fali w sáupie, ls - jego dáugoĞü.
WartoĞü Rs > Rkrytycznej oznacza przeskok odwrotny.
PrzepiĊcia indukowane w liniach. Ich Ĩródáem są wyáadowaniach wystĊpujące w odlegáoĞci

d > 3h (rys. 2.1a). Oblicza siĊ je wychodząc z potencjaáów opóĨnionych:
1 q( t a / c )
M
4SH o ³
a) skalarnego w p. P: dz (2.10)
a
P o i( t a / c )
4S ³
b) wektorowego w p. P: A dz (2.11)
a
przy czym: q - liniowa gĊstoĞü áadunku, i = qv - prąd w kanale, c - prĊdkoĞü fali w powietrzu, v -
prĊdkoĞü fali w kanale, Ho i Po - przenikalnoĞci;
d) b)
IL z
U
U U 0
K 0 Umax 1 2
Z 3
3 2 1 Ez 1 2 3
P
d Ex h
dz x
0 t
0 1 2 3 4 5 [Ps]
y
Rys. 2.1 Oddziaáywanie kanaáu wyáadowania K na liniĊ

a) szkic sytuacyjny b) napiĊcie indukowane u = f(t) w p. 0, 1, 2, 3.
Skáadowa pionowa natĊĪenia pola elektrycznego pod linią wynika ze wzoru:

wM wA
Ez (2.12)
wz wt
Z IL IL Po 30 I L
Ez (2.13)
d 4Sd Ho d
Stąd napiĊcie indukowane
30 I L h
U Ez h (2.14)
d
W bardziej dokáadnej analizie przepiĊü indukowanych stosuje siĊ zaleĪnoĞü
u(x,t) = ui(x,t) + ux(x,t) (2.15)

w której: ui(x,t) - napiĊcie wymuszone przez skáadową Ez(x,h,t); ux(x,t) - napiĊcie związane
z reakcją linii - skáadową Ex(x,h,t). W punkcie 0 (rys. 2.1a) napiĊcie u osiąga wartoĞü:
47
_____________________________________________________________________________________
U max ( d ) ku i p exp( k0 k1 ln d k5 ln 5 d ) (2.16)
przy czym:
h ª 4 º
ku «1 0 ,1875( T 0 ,8 ) 3,33 10 4 0 ,6 W » (2.17)
10 ¬ h ¼
t 3f td § T·
T ; W| ;K exp¨¨ 2 ¸¸ ; k0, k1 i k5 = f(tf, td) (2.18)
2W ln( 2 / K ) © W ¹
tf - czas trwania czoáa, td - czas do póászczytu na grzbiecie, T, W - staáe czasowe czoáa i grzbietu fali,
K - wspóáczynnik korekcji amplitudy fali. WartoĞci liczbowe podano w tabl. 2.1
Tablica 2.1 WartoĞci liczbowe parametrów wystĊpujących w zaleĪnoĞciach (2.16) y (2.18).

L.p. tf [Ps] td [Ps] T [Ps] W [Ps] k0 k1 k5
1 0,50 20,78 0,047 28,854 5,558 -0,909 -7,334E-05
2 5,01 27,52 1,540 28,854 2,412 -0,284 -9,986 E-05
3 0,50 100,75 0,021 144,270 5,397 -0,868 8,461 E-05
4 5,00 107,51 0,664 144,270 3,614 -0,502 -9,176 E-05
ZaleĪnoĞü u = f(t), przy tf = 5 Ps jest zilustrowana na rys. 2.1b. Natomiast zaleĪnoĞü Umax = f(d),
wg wzoru (2.16), przy IL = 1 kA, h = 8 m, tf = 5 Ps i tf = 0,5 Ps oraz wg wzoru (2.14) zostaáa
zilustrowana na rys. 2.2.
200
kV
10
1
U max 5
2
3
1
0,5
0,3
20 50 100 500 1000
d m
Rys. 2.2 ZaleĪnoĞü Umax = f(d), przy h = 8 m, ip = 1 kA: 1 - tf = 0,5 Ps, 2 - tf = 5 Ps, 3 – Umax wg wzoru (2.14).
NajwiĊksza wartoĞü Umax wystĊpuje najbliĪej kanaáu piorunu (p. 0). WartoĞci w innych
punktach są efektem propagacji fali. Ze wzrostem tf maleje Umax. WydáuĪenie czasu do póászczytu
td z 27 Ps do 63 Ps zwiĊksza napiĊcie o ok. 10 - 20 %. Zmniejszenie h z 8 do 6 m redukuje napiĊcie
o ok. 10 - 20 %.
48
_____________________________________________________________________________________
PrzepiĊcia indukowane w pĊtlach instalacji wewnĊtrznych (rys. 2. 3).
a b
K
i
di/dt l
Rys. 2.3 Ukáad kanaáu K i pĊtli b u l.
Przy zaáoĪeniu nieskoĔczenie dáugiego kanaáu relacje są proste. Mają one postaü
di
U M (2.19)
dt
ab
M 0,2l ln (2.20)
a
Kanaá moĪna traktowaü z niewielkim báĊdem jako nieskoĔczenie dáugi, jeĪeli przewyĪsza on
pĊtlĊ nie mniej niĪ 25 m. W przypadku ograniczonej dáugoĞci kanaáu i bardziej skomplikowanych
pĊtli, a takĪe przy uderzeniu piorunu w urządzenie piorunochronne, niezbĊdna jest modyfikacja
wzoru (2.20) i stosowanie programów komputerowych.
3. PrzepiĊcia wewnĊtrzne
Jak juĪ wspomniano, do najbardziej istotnych naleĪą przepiĊcia dorywcze

ziemnozwarciowe. W ukáadach najwyĪszych napiĊü znaczenia nabierają teĪ przepiĊcia áączeniowe,
których przykáadem mogą byü przepiĊcia powstające przy wyáączaniu nieobciąĪonych
transformatorów (maáych prądów indukcyjnych).
PrzepiĊcia dorywcze. WartoĞü ich (rys. 3.1a) zaleĪy od skutecznoĞci uziemienia punktu
neutralnego sieci [1], a w tym od parametrów obwodu dla skáadowych: R0, X0, X1 (rys. 3.1b), tj. od
wspóáczynnika zwarcia doziemnego kz (lub wspóáczynnika uziemienia sieci ku).
a) b) 8
R0/X1 kz=1 ,7 R1 /X1 =0,5
ULz
kz=1 ,6
6 kz=1 ,5
UL0
t 4
kz=1 ,4
kz=1 ,3 kz=1 ,5
2
kz=1 ,2
1 f Tl
0
0 2 4 6 X0/X1 8
Rys. 3.1 Charakterystyka: a) napiĊcia przed i po zwarciu, b) zaleĪnoĞü kz = f(R0, X1, X0).
ZaleĪnoĞci te mają postaü

U Lz k zU Lo kuU LL (3.1)
49
_____________________________________________________________________________________
kz ku 3 (3.2)
przy czym: ULz - napiĊcie fazy zdrowej podczas zwarcia, ULo - napiĊcie tej samej fazie przed
zwarciem, ULL = 3 ULo - napiĊcie miĊdzyfazowe przed zwarciem.
Przykáad:gdy R0/X1 < 2 i X0/X1 < 3, a R1/X1 = 1, to kz < 1,3 i ku < 0,75. Przy braku skutecznego
uziemienia sieci ku = 1, a kz = 1,73
PrzepiĊcia áączeniowe. Przy áączeniu obwodów interesujące są napiĊcia powrotne na

áącznikach. Przy wyáączaniu transformatorów nieobciąĪonych (rys. 3.2a) nastĊpuje przerwanie
prądu z wyprzedzeniem o kąt\ (rys. 3.2b) jego przejĞcia przez zero. W chwili przerwania prądu
jego wartoĞü i = Imsin\ przy napiĊciu u = Umcos\.
Rys. 3.2 Obraz: a) transformatora, b) przebiegu prądu, c) przebiegi napiĊcia powrotnego.
Po przerwaniu prądu skáadowa napiĊcia od strony transformatora (rys. 3.3a) ma wartoĞü

LT 2
U 1' 0 m I m sin 2 \ U m2 cos 2 \ (3.3)
CT
UwzglĊdniając skáadową od strony zasilania otrzymuje siĊ napiĊcia powrotne:
U 11' ( t ) U 10 ( t ) U 1' 0 ( t ) U m cos( Zt \ )

LT (3.4)
( U m cos\ cos ZT t I m sin\ sin ZT t )e DZT t
CT
ZT LT 1 dU 11' dU z
D ; ZT i warunek wyáączenia transformatora: ,
2 RT LT CT dt dt
przy czym Uz – wytrzymaáoĞü powrotna przerwy poáukowej.
4. Ograniczanie przepiĊü
ZagroĪenie przepiĊciowe urządzeĔ elektrycznych i elektroenergetycznych zaleĪy od ich

odpornoĞci na przepiĊcia i od poziomu wystĊpujących przepiĊü. Zbyt duĪe zagroĪenie moĪna
zredukowaü do dopuszczalnego poziomu, stosując odpowiednie Ğrodki ochrony. MoĪna je podzieliü
na Ğrodki zapobiegające powstawaniu przepiĊü i Ğrodki sáuĪące ich ograniczaniu.
Podobnie jak skutki oddziaáywania przepiĊü tak i Ğrodki ich ograniczania zaleĪą od rodzaju
chronionych urządzeĔ i od rodzaju oddziaáujących na nie przepiĊü. WĞród chronionych urządzeĔ
naleĪy wyróĪniü linie i stacje elektroenergetyczne z ich urządzeniami i wyposaĪeniem kontrolno-
pomiarowym oraz instalacje elektryczne i urządzenia elektroniczne obiektów budowlanych
z wprowadzanymi liniami.
50
_____________________________________________________________________________________
Podstawowym zabiegiem sáuĪącym optymalnej ochronie urządzeĔ jest skoordynowanie ich

odpornoĞci na róĪne rodzaje przepiĊü ze statystycznymi lub racjonalnie ograniczonymi naraĪeniami
przepiĊciowymi [8]. Co celów koordynacji urządzeĔ wysokonapiĊciowych są stosowane
standardowe rodzaje napiĊü i przepiĊü (tablica 4.1) [2], [3].
Tablica 4.1 Standardowe rodzaje napiĊü i przepiĊü.

NapiĊcie pracy Udary o áagodnym Udary o stromym Impulsy o bardzo
PrzepiĊcia dorywcze
ciągáej czole czole stromym czole
1,0 1,0
0,9
0,5
0,5 1f1 1 f2
1 f 0,3
Tl
1 f Tp Tf
T2
T1 Tl
Tl T2
50 Hz 50 Hz, Tl = 60 s 1,2/50 Ps Tf<100ns Tld3ms
250/2500 Ps
Poziom izolacji dla poszczególnych rodzajów przepiĊü dobiera siĊ w zaleĪnoĞci od zakresu
napiĊciowego urządzeĔ. Jak pokazano w tablicy 4.2, wyróĪnia siĊ dwa zakresy napiĊciowe.
Tablica 4.2 Znormalizowane poziomy izolacji wg EN 60071-1 [2].

a) zakres I (1 kV < Um d 245 kV)
NajwyĪsze napiĊcie NapiĊcie wytrzymywane dorywcze, NapiĊcie wytrzymywane
wyposaĪenia Um czĊstotliwoĞci sieciowej udarowe piorunowe
kVsk kVsk kV
3,6 10 20; 40
7,2 20 40; 60
12 28 60; 75; 95
17,5 38 75; 95
36 70 145; 170
123 (185); 230 450; 550
245 (275); (325); 360; 395; 460 (650); (750); 850; 950; 1050
b) zakres II (Um > 245 kV)
NajwyĪsze napiĊcie NapiĊcie wytrzymywane udarowe áączeniowe na NapiĊcie wytrzymywane
wyposaĪenia Um izolacji udarowe piorunowe
kVsk WzdáuĪnej fazowej miĊdzyfazowej w kV
kV kV stosunku do fazowej
850 850 1,6 1050; 1175
420 950 950 1,5 1175; 1300
950 1050 1,5 1300; 1425
1175 130 1,7 1675; 1800
762 1175 1425 1,7 1800; 1950
1175 1550 1,6 1950;2100
W zaleĪnoĞci od zakresu napiĊciowego izolacji są dobierane zestawy róĪnego rodzaju

napiĊü wytrzymywanych. W pierwszym zakresie jest to zestaw záoĪony z napiĊü odwzorowujących
przepiĊcia dorywcze i piorunowe, w drugim zaĞ - przepiĊcia áączeniowe i piorunowe [2], [4].
Procedura koordynacyjna polega na wyznaczeniu czterech napiĊü standardowych i na doborze
Ğrodków ochrony i ich parametrów.
NapiĊciami standardowymi są:
51
_____________________________________________________________________________________
x napiĊcie (przepiĊcie) reprezentatywne Urp, charakteryzujące typowe naraĪenia elektryczne

izolacji;
x napiĊcia koordynacyjne Ucw, które izolacja powinna wytrzymywaü przez caáy okres eksploatacji,
przy uwzglĊdnieniu naraĪeĔ Urp;
x napiĊcia probiercze Urw, które izolacja powinna wytrzymaü podczas prób laboratoryjnych;
x znamionowy poziom izolacji Uw - zestaw znormalizowanych napiĊü probierczych skojarzonych
z najwyĪszym napiĊciem urządzeĔ Um.
NajwaĪniejsza czynnoĞü dotyczy oceny i wyboru napiĊü koordynacyjnych Ucw. SáuĪą do tego dwie
podstawowe metody: metoda deterministyczna i metoda statystyczna (peána i uproszczona) [4], [8].
W metodzie deterministycznej wykorzystuje siĊ kompromis pomiĊdzy naraĪeniem izolacji

(najwyĪszą spodziewaną wartoĞcią Urp) a jej wytrzymaáoĞcią (wartoĞcią Ucw). WielkoĞci te wiąĪe
ze sobą wspóáczynnik koordynacyjny Kc, pozwalający uwzglĊdniü niepewnoĞci w ich ocenie, wg
prostej zaleĪnoĞci
Ucw = Kc Urp (4.1)
W przypadku przepiĊü dorywczych Kc = 1, a w przypadku przepiĊü áączeniowych Kc =
f(Ups/U2%) = 1,0 – 1,1, przy czym: Ups – poziom ochrony (uciĊcie rozkáadu przepiĊü), U2% - 2%
kwantyl przepiĊü. W przypadku przepiĊü piorunowych Kc = 1,15 dla Un = 3 – 30 kV oraz Kc = 1,25
dla Un = >30 kV, przy czym zamiast napiĊcia reprezentatywnego Urp przyjmuje siĊ poziom ochrony
Upl [[9], [10].
W metodzie statystycznej peánej okreĞla siĊ ryzyko uszkodzenia izolacji, wg zaleĪnoĞci

f
R ³ f ( U ) P( U ) dU (4.2)
0
w której: f(U) – funkcja gĊstoĞci rozkáadu przepiĊü (zwykle rozkáad log-normalny lub Weibulla);
P(U) – dystrybuanta napiĊü przebicia izolacji (zwykle rozkáad normalny).
Interpretacja graficzna zaleĪnoĞci (4.2) jest pokazana na rys. 4.1.
f(U ) P (U )
P (U )
f(U )
U W 10% U S 2% U
Rys. 4.1 Ryzyko przeskoku R (pole zacienione).
Tolerowana wartoĞü ryzyka jest przyjmowana zwykle na poziomie RT = 10-3, ale moĪe byü -
w zaleĪnoĞci od potrzeb - modyfikowana. Na przykáad w warunkach polskich przyjmuje siĊ
obecnie, Īe roczne ryzyko uszkodzeĔ izolacji urządzeĔ powinno zawieraü siĊ w granicach
0,001/rok d R d 0,004/rok. W przypadku R > RT naleĪy zwiĊkszyü wytrzymaáoĞü izolacji,
przesunąü w prawo krzywą P(U) na rys. 4.1, albo ograniczyü wartoĞü przepiĊü.
W metodzie statystycznej uproszczonej wyznacza siĊ ryzyko R uszkodzenia izolacji w
zaleĪnoĞci od statystycznego przepiĊcia US, okreĞlonego na podstawie funkcji f(U), i statystycznej
wytrzymaáoĞci UW , okreĞlonej na podstawie dystrybuanty P(U).
52
_____________________________________________________________________________________
Statystyczne przepiĊcie US jest przyjmowane zwykle na poziomie 2 % kwantyla gĊstoĞci przepiĊü

(prawdopodobieĔstwo, Īe osiągnie ono wartoĞü wiĊkszą niĪ US, wynosi 2 %), co odpowiada
zaleĪnoĞci
US = U50 + 2,054 Vs (4.3)
0 0
a) 10 b) 10
R R
-1 US = 3,5 -1 US = 3,5
10 = 2,5 10 = 2,5
= 1,5 = 1,5
-2 -2
10 10
-3 -3
10 10
-4 -4
10 10
0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2
KC KC
Rys. 4.2 ZaleĪnoĞü R od KC: a) przy przepiĊciach w jednej fazie, b) w odniesieniu do jednego zdarzenia
przepiĊciowego.
Statystyczne napiĊcie wytrzymywane UW jest okreĞlone jako 90 % wytrzymaáoĞü izolacji

(prawdopodobieĔstwo, Īe izolacja ulegnie uszkodzeniu wynosi 10 %), co odpowiada zaleĪnoĞci
UW = U50 - 1,28 Vw (4.4)
WartoĞci te moĪna oczywiĞcie - poprzez ich rozkáady - wprowadziü do wzoru (4.2) w celu
wyznaczenia ryzyka R, przy czym ryzyko to uzaleĪnia siĊ od wspóáczynnika koordynacyjnego (rys.
4.2)
UW
Kc (4.5)
US
NapiĊcia standardowe odnoszące siĊ do koordynacji izolacji sieci krajowych, ustalone na podstawie
podanych powyĪej zasad, przedstawiono w tablicy 4.3 [5], [6].
Tablica 4.3 NapiĊcia koordynacji izolacji w polach liniowych napowietrznych stacji:

15 kV, 110 kV, 220 kV i 400 kV.
NapiĊcie lub przepiĊcie

L.p.
Rodzaj Jednostka WartoĞü
1 NapiĊcie znamionowe Un 15 110 220 400
kVsk
2 NajwyĪsze napiĊcie sieci Us 17,5 123 245 420
a) NapiĊcie i przepiĊcia reprezentatywne Urp
3 faza-ziemia 17,5 99,4 183 315
dorywcze kVsk
4 miĊdzy fazami 20 172 319 546
5 faza-ziemia 43 0,82 Upl
o áagodnym czole
6 miĊdzy fazami kVm 63 1,64 Upl,
7 o stromym czole Upl
b) napiĊcia i przepiĊcia koordynacyjne Ucw
8 faza-ziemia 17,5 99,4 183 315
dorywcze kVsk
9 miĊdzy fazami 20 172 319 546
10 faza-ziemia kVm 43 0,90 Upl,
o áagodnym czole
11 miĊdzy fazami 63 1,64 Upl,
53
_____________________________________________________________________________________
12 o stromym czole 1,15 Upl 1,25 Upl

c) Wymagane napiĊcie wytrzymywane Urw
13 faza-ziemia 20,8 118 204 352
dorywcze kVsk
14 miĊdzy fazami 24 204 355 609
15 faza-ziemia 51 1,19 Ucw
o áagodnym czole
16 miĊdzy fazami kVm 75 1,19 Ucw
17 o stromym czole 1,36 Upl 1,45 Upl
d) Znamionowy poziom izolacji, znormalizowane napiĊcie wytrzymywane Uw
18 dorywcze 50 Hz kVsk 38 230 395 -
19 udarowe áączeniowe - - - a) 950, b) 1425
kVm
20 udarowe piorunowe 75, 95 550 950 1300
Uwagi: Upl - poziom ochrony (napiĊcie obniĪone) odgromnika przy znamionowym prądzie wyáadowczym
In o ksztaácie 8/20 Ps; a) - izolacja faza-ziemia i wzdáuĪna, b) - izolacja miĊdzyfazowa.
Jak áatwo stwierdziü, w poz. 3 – 7 tablicy 4.3 podano napiĊcia i przepiĊcia reprezentatywne
Urp, a w poz. 8 – 12 - napiĊcia i przepiĊcia koordynacyjne Ucw. Przy wyznaczaniu wartoĞci
wymaganego napiĊcia wytrzymywanego (laboratoryjnego) Urw (poz. 13 – 17) uwzglĊdniono:
normalne warunki atmosferyczne, starzenie siĊ izolacji, rozrzut wáasnoĞci urządzeĔ i inne
niepewnoĞci. Znormalizowane napiĊcia wytrzymywane Uw wybrano z tablicy 4.2 na podstawie
napiĊü Urw i zestawiono w poz. 18 – 20 Tablicy 4.3.
Dobór ograniczników przepiĊü jest uzaleĪniony od ich parametrów i warunków pracy [6],
[7]. Do podstawowych parametrów naleĪą: napiĊcie pracy ciągáej Uc, napiĊcie znamionowe Ur,
znamionowy prąd wyáadowczy In, poziom ochrony i wytrzymaáoĞü przy zabrudzeniach [8]. O
warunkach pracy ograniczników decydują gáównie: najwyĪsze napiĊcie sieci US, sposób uziemienia
punktu neutralnego sieci, czas trwania zwarcia faza-ziemia, rozlegáoĞü sieci, miejsce zainstalowania
ogranicznika, wáaĞciwoĞci aparatury áączeniowej.
Relacje miĊdzy dwoma podstawowymi parametrami ograniczników tlenkowo-metalowych
powinny byü nastĊpujące:
U c # 0 ,8 U r lub U r 1,25 U c (4.6a)
Przy automatycznej eliminacji zwarü powinno byü
kUS
Uc t lub U r t 1,25 k U s 3 (4.7a)
3
przy czym k - wspóáczynnik wpáywu harmonicznych i innych czynników (k t 1,2 - zwarcia
eliminowane automatycznie, k t 1,4 - zwarcia eliminowane po czasie t = 10 s, k = 1,73 - zwarcia
trwaáe), Us - wartoĞü skuteczna najwyĪszego napiĊcia sieci.
Bez automatycznej eliminacji zwarü (przy doziemieniu dáugotrwaáym)
U c t U s oraz U r t 1,25 U s (4.8a)
NapiĊcie Ur zaleĪy od spodziewanych przepiĊü dorywczych UT, a te od sposobu uziemienia punktu
neutralnego. W sieciach o napiĊciu do 30 kV
UT U S (4.9)
Czas trwania UT moĪe wynosiü od 1 s do kilku godzin (przy kompensacji).
W sieciach Un t 110 kV przepiĊcia UT zaleĪą od kz (Tablica 4.4).
UT k z U s 3 (4.10)
54
_____________________________________________________________________________________
Tablica 4.4 WartoĞci kz w sieciach 110 kV, 220 kV i 400 kV

1 NapiĊcie znamionowe sieci Un kVsk 110 220 440
2 NajwyĪsze napiĊcie sieci Us kVsk 123 245 420
3 Wspóáczynnik kz*) - 1,4 1,3 1,3
Uwaga*) w rozdzielniach elektrowni naleĪy zwiĊkszyü podane wartoĞci kz o 0,1.
Charakterystyka napiĊciowo-czasowa wytrzymaáoĞci ogranicznika przy przepiĊciach

dorywczych UWT = f(t) powinna przebiegaü w caáym zakresie czasu nad charakterystyką
spodziewanych przepiĊü dorywczych UT = f(t).
Wg IEC 60099-5 przepiĊcie dorywcze UT o czasie trwania w granicach 0,1 s < tT < 100 s ma
wartoĞü równowaĪną, trwającą 10 s, równą
U eq U T 0 ,1tT 0 ,02 (4.11)
Przykáad, gdy tT = 1s, to Ueq = 0,95 UT.
NapiĊcie znamionowe powinno speániaü warunek
Ur t Ueq
(4.12)
U r t U T 0 ,1tT
0 ,02
Stąd (4.13)
a przy uwzglĊdnieniu zaleĪnoĞci (4.10)
kU
U r t z s 0 ,1tT 0 ,02 (4.14)
3
przy czym wartoĞü kz wg Tablicy 4.4.
WartoĞci napiĊü znamionowych i napiĊü pracy ciągáej ograniczników przepiĊü,
skoordynowane z wartoĞciami najwyĪszych napiĊü roboczych sieci w zakresie od 3 kV - 30 kV,
zestawiono w Tabl.4.5. WartoĞci pozostaáych parametrów powinny byü nastĊpujące: znamionowy
prąd wyáadowczy 8/20 Ps: In = 10 kA lub In = 5 kA; zdolnoĞü pocháaniania energii - nie mniejsza
niĪ 2 kJ na 1 kV napiĊcia Ur; wytrzymaáoĞü na udary prostokątne 2000 Ps - próba prądem t 250 A;
wytrzymaáoĞü zwarciowa - zaleĪna od spodziewanego prądu zwarcia i wreszcie droga upáywu
izolacji powinna byü dostosowana do warunków zabrudzeniowych.
Tablica 4.5 Zalecane wartoĞci parametrów ograniczników do sieci 3 kV - 30 kV.

Lp Nazwa WartoĞü skuteczna napiĊcia [kV]
1 NapiĊcie znamionowe sieci Un 3 6 10 15 20 30
2 NajwyĪsze napiĊcie sieci Us 3,6 7,2 12 17,5 24 36
Uc 3,2 4,8 8,0 12,8 16,8 24
3 Automatyczna eliminacja zwarcia
Ur 4 6 10 16 21 28,8
Uc 3,2 6,4 9,6 14,4 19,2 28,8
4 Eliminacja zwarcia po tT= 10 s
Ur 4 8 12 18 24 36
Uc 4,0 7,2 12 17,6 24 36
5 Nieograniczony czas zwarcia
Ur 5 9 15 22 30 45
Analogiczne zestawienie skoordynowanych wartoĞci napiĊü dla ograniczników

instalowanych w sieciach 110 kV, 220 kV i 400 kV podano w Tablicy 4.6.
Tablica 4.6 Zalecane wartoĞci parametrów odgromników do sieci 110 kV, 220 kV i 400 kV.
1 NapiĊcie znamionowe sieci Un kVsk 110 220 400
2 NajwyĪsze napiĊcie sieci Us kVsk 123 245 420
3 Wspóáczynnik kz nie mniejszy niĪ 1,4 1,5* 1,3 1,4* 1,3 1,4*
4 NapiĊcie pracy ciągáej Uc** kVsk 77 86 154 163 259 275
5 NapiĊcie znamionowe Ur kVsk 96 108* 192 204* 324 342*
tyczy wspóáczynnika zwarcia kz i napiĊcia Ur odgromników transformator- generator a wyáącznikiem
powodującym zrzut obciąĪenia generatora; ** tolerancja podanych wartoĞci napiĊcia Uc wynosi r 2 %.
55
_____________________________________________________________________________________
WartoĞci pozostaáych parametrów powinny byü nastĊpujące: znamionowy prąd wyáadowczy

o ksztaácie 8/20 Ps powinien mieü wartoĞü In = 10 kA; zdolnoĞü pocháaniania energii nie powinna
byü mniejsza niĪ 2,5 kJ na 1 kV napiĊcia Ur; wytrzymaáoĞü na udary prostokątne 2000 Ps - próba
prądem t 450 A; wytrzymaáoĞü zwarciowa powinna byü dostosowana do spodziewanego prądu
zwarcia, a droga upáywu izolacji - do warunków zabrudzeniowych.
Warto tu nadmieniü, Īe instalowanie ograniczników przepiĊü o parametrach niĪszych niĪ zalecane
w tablicach 4.5 i 4.6 moĪe powodowaü znaczną ich awaryjnoĞü.
5. Podsumowanie i wnioski
W podsumowaniu rozwaĪaĔ na temat przyczyn i skutków powstawania przepiĊü oraz

moĪliwych do wystąpienia i zredukowanych ich poziomów moĪna stwierdziü, Īe:
x najgroĨniejsze i najbardziej czĊste przepiĊcia powstają pod wpáywem bezpoĞrednich i pobliskich
wyáadowaĔ piorunowych oraz trwaáych i przerywanych zwarü doziemnych;
x brak redukcji poziomu przepiĊü w urządzeniach elektrycznych moĪe byü przyczyną czĊstych
awarii lub zakáóceĔ pracy, które mogą byü przyczyną znacznych strat i poraĪeĔ;
x najbardziej racjonalną drogą do redukcji szkód przepiĊciowych w urządzeniach
wysokonapiĊciowych jest koordynacja ich izolacji z prawidáowym doborem urządzeĔ do
ograniczania przepiĊü.
Literatura
[1] Anderson E.: PrzepiĊcia wewnĊtrzne w sieciach Ğrednich napiĊü i ich ograniczanie. Komitet
Elektrotechniki PAN, seria: PostĊpy techniki wysokich napiĊü, zeszyt 22. Warszawa, 1997.
[2] EN 60071-1. Insulation co-ordination. Part 1: Definitions, principles and rules. CENELEC,
1995.
[3] EN 60071-2. Insulation co-ordination. Part 2: Application Guide. CENELEC, 1997.
[4] Flisowski Z., Kosztaluk R.: Wspóáczesne metody koordynacji izolacji. Przegląd
Elektrotechniczny, Z. 2, 1998.
[5] Flisowski Z.: Technika wysokich napiĊü. WNT Warszawa 1999. Wyd. IV.
[6] IEC 99-4, 1993: Surge arresters. Part 4: Metal-oxide surge arresters without gaps for a.c.
systems.
[7] IEC 99-5, 1996: Surge arresters. Part 5: Selection and application recommendations.
[8] Kosztaluk R., Flisowski Z.: Koordynacja izolacji polskich sieci wysokich napiĊü. Przegląd
Elektrotechniczny Z. 2, 1998.
[9] Kosztaluk R., Mikulski J.: Wskazówki koordynacji izolacji i ochrony od przepiĊü sieci o
napiĊciu znamionowym do 110 kV. Projekt 2 poprawiony. Instytut Energetyki, Warszawa,
styczeĔ 1998.
[10] Kosztaluk R., Mikulski J.: Wskazówki koordynacji izolacji i ochrony od przepiĊü sieci
przesyáowych. Projekt 1, Instytut Energetyki, Warszawa, listopad 1997.
[11] PN-IEC 61024-1-1: Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. CzĊĞü 1: Ogólne zasady,
Sekcja 1 – Przewodnik A: Wybór poziomów ochrony dla urządzenia piorunochronnego.
[12] PN-IEC 61312-1: Ochrona przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym. CzĊĞü 1:
Ogólne zasady.
[13] Statistik zum Tätigkeitsbereich 1991. Brandverhütungsstelle für Oberösterreich, Linz 1992.
56
_____________________________________________________________________________________
Uziemienia i poáączenia wyrównawcze

w ochronie odgromowej i przeciwprzepiĊciowej
prof. dr hab. inĪ. Andrzej Sowa

Politechnika Biaáostocka
www.ochrona.net.pl
1. WstĊp
Zadaniem urządzenia piorunochronnego jest bezpieczne odprowadzenie do ziemi prądu
piorunowego bez powodowania zagroĪenia dla ludzi i urządzeĔ technicznych [6,7]. Poprawne
zaprojektowanie i wykonanie urządzenia piorunochronnego nie zapobiega jednak gwaátownemu skokowi
potencjaáów, jaki nastĊpuje wewnątrz obiektu podczas bezpoĞredniego wyáadowania piorunowego.
W typowym przypadku, w przewodach odprowadzających mogą popáynąü prądy o wartoĞciach
szczytowych od kilkunastu do kilkudziesiĊciu kA, i wywoáaü skoki potencjaáów elementów uziemionych
dochodzące do znacznych wartoĞci ( kilkadziesiąt - kilkaset kV lub nawet wyĪsze).
OchronĊ przed tego rodzaju zagroĪeniem zapewnia wyrównywanie potencjaáów wszelkich instalacji
przewodzących wprowadzanych do obiektu oraz instalacji uáoĪonych wewnątrz tego obiektu.
2. Uziemienia
Ogólna definicja [1] okreĞla uziemienie jako „urządzenie zapewniające poáączenie elektryczne
czĊĞci uziemianej (czĊĞci czynnej, czĊĞci przewodzącej dostĊpnej, czĊĞci obcej) z ziemią”. Uziemienie
jest to równieĪ nazwa ogólna poáączenia czĊĞci uziemianej z ziemią. Techniczne rozwiązania tego
poáączenia okreĞlane są jako „instalacja uziemiająca” w skáad której wchodzą [1]: uziom, przewód
uziemiający, szyna uziemiajaca, zacisk probierczy i przewód ochronny.
W przypadku ochrony odgromowej [7], uziemienie jest to „czeĞü urządzenia
piorunochronnego przeznaczona do odprowadzania do ziemi i rozpraszania w niej prądu
piorunowego”.
Do celów ochrony odgromowej i przepiĊciowej naleĪy w pierwszej kolejnoĞci wykorzystaü
uziomy naturalne obiektu. Poáączenia uziomów naturalnych z przewodami uziomowymi powinny byü
wykonane w sposób trwaáy za pomocą spawania lub zgrzewania. JeĞli wykonanie takich poáączeĔ jest
niemoĪliwe lub utrudnione dopuszczalne jest wykorzystanie obejm lub uchwytów mających zacisk lub
zaciski zabezpieczone przed rozluĨnieniem siĊ.
Przy budowie nowych obiektów zalecane jest wykorzystywanie uziomów fundamentowych.
Uziomy sztuczne naleĪy stosowaü tylko w przypadkach obiektów, w których nie ma moĪliwoĞci
wykorzystania uziomów naturalnych lub ich wykorzystanie jest niecelowe.
Ukáad uziomowy powinien równieĪ zapewniü zredukowanie do bezpiecznych wartoĞci róĪnice
potencjaáów pomiĊdzy poszczególnymi punktami uziomu oraz podáączonymi do niego instalacjami
i urządzeniami. Speánienie tego ostatniego warunku wymaga stosowania poáączeĔ o moĪliwie
najmniejszych wartoĞciach impedancji pomiĊdzy uziomem a szyną lub pierĞcieniem wyrównywania
potencjaáów lub urządzeniami, jeĞli są poáączone bezpoĞrednio z uziomem.
3. Ogólne zasady wyrównywania potencjaáów

W normach dotyczących ochrony odgromowej [6,7] stwierdzono, Īe wszelkie instalacje
przewodzące wprowadzane do obiektu oraz instalacje przebiegające wewnątrz obiektu naleĪy objąü
ekwipotencjalizacją. EkwipotencjalizacjĊ naleĪy wykonaü za pomocą poáączeĔ wyrównawczych
bezpoĞrednich lub ochronnikowych.
57
_____________________________________________________________________________________
Norma PN-IEC 61024-1 [7] traktuje poáączenie wyrównawcze jako najwaĪniejszy Ğrodek
ochrony przed zagroĪeniem Īycia w chronionej przestrzeni.
Ekwipotencjalizacja jest osiągalna za pomocą przewodów wyrównawczych lub ograniczni-
ków przepiĊü, áączących urządzenie piorunochronne, konstrukcjĊ metalową obiektu, metalowe in-
stalacje, zewnĊtrzne czĊĞci przewodzące oraz elektryczne i telekomunikacyjne instalacje w obrĊbie
chronionej przestrzeni .
Poáączenie wyrównawcze instalacji elektrycznych i telekomunikacyjnych powinny byü wyko-
nane moĪliwie najbliĪej punktów wejĞciowych do obiektu. Wszystkie przewody linii powinny byü
poáączone bezpoĞrednio lub poĞrednio.
Przewody pod napiĊciem powinny byü poáączone z urządzeniem piorunochronnym wyáącznie za po-
mocą ograniczników przepiĊü. W ukáadzie TN przewody PE lub PEN powinny byü poáączone
bezpoĞrednio z urządzeniem piorunochronnym.
Szczegóáowe informacje dotyczące ograniczników przepiĊü przeznaczonych do montaĪu w
instalacji elektrycznej znajdują siĊ w normie PN-IEC 61312-1[9], w której stwierdzono m.in., Īe:
„poáączenia z szynami wyrównawczymi powinny byü wykonane za pomocą przewodów i zacisków,
a gdzie to jest konieczne za pomocą urządzeĔ ochrony przepiĊciowej (SPD)”.
Instalacje naleĪy poáączyü z szyną wyrównywania potencjaáów w miejscu leĪącym moĪliwie
najbliĪej miejsca ich wprowadzania do obiektu budowlanego.
Optymalnym rozwiązaniem jest zastosowanie gáównej szyny wyrównywania potencjaáów, do
której doáączane są wszelkiego rodzaju instalacje przewodzące wprowadzane w jednym miejscu do
obiektu budowlanego. Przykáadowy ukáad poáączeĔ w takim przypadku przedstawiono na rys.1.
BezpoĞrednio do szyny wyrównującej
potencjaá najczĊĞciej bezpoĞrednio doáączone
są:
x telekomunikacyjne, pomocnicze i
pomiarowe elektrody uziemiające,
x ekrany lub przewodzące elementy

konstrukcyjne linii transmisji sygnaáów
x ekrany kabli telekomunikacyjnych,

x przewody PEN lub PE sieci elek-
troenergetycznej,
x ekrany przewodów antenowych,

x przewodzące rury instalacji wod-
nokanalizacyjnej, gazowej, centralnego
Przewód uziemiający
Rys. 1 Przykáad wyrównywania potencjaáów instalacji przewodzących dochodzących do obiektu budowlanego.
JeĪeli instalacje zewnĊtrzne, linie zasilające, telekomunikacyjne i sygnaáowe nie mogą

wchodziü do obiektu w jednym punkcie i wymagane jest zastosowanie kilku szyn wyrównawczych, to
powinny byü wzajemnie poáączone moĪliwie najkrótszymi przewodami.
Uzyskanie moĪliwie najkrótszych poáączeĔ z uziomem wymaga zainstalowania pierĞcienia lub
szyny wyrównawczej w suterenie obiektu. PierĞcienie wyrównawcze powinny obiegaü dookoáa od
wewnątrz caáy budynek po jego Ğcianach zewnĊtrznych.
58
_____________________________________________________________________________________
W budynkach nie posiadających podziemnych kondygnacji pierĞcieĔ lub szyna wyrównywania

potencjaáów powinna byü zamocowana moĪliwie najniĪej, nie niĪej jednak niĪ 300 mm nad poziomem
ziemi.
PierĞcieĔ wyrównywania potencjaáów powinien byü:
- wykonany z nieizolowanego przewodu stalowego ocynkowanego lub miedzianego w postaci linki,
prĊta okrągáego, taĞmy lub szyny o przekroju co najmniej 120 mm2 - w przypadku stali i 50 mm2
w przypadku miedzi [1, 10],
- mocowany do wsporników stalowych na wewnĊtrznej stronie Ğciany, w dolnej kondygnacji
budynku, w miejscach áatwych do kontroli i obserwacji i chroniących przed uszkodzeniem
mechanicznym,
- umieszczany w rurach z PCV lub ceramicznych. przy przechodzeniu przez Ğciany.
Przewód miedziany naleĪy zamocowaü na wspornikach stalowych mających podkáadki
izolacyjne chroniące przed korozją. PierĞcienia wyrównywania potencjaáów nie naleĪy prowadziü przez
akumulatorownie i inne pomieszczenia, w których jest on naraĪony na dziaáanie czynników
chemicznych.
3.1. Instalacje przewodzące, na których nie wystĊpuje trwale potencjaá elektryczny

Poáączenia szyny wyrównywania potencjaáów z poszczególnymi elementami przewodzących
instalacji powinny byü wykonane w sposób trwaáy np. za pomocą obejm lub uchwytów posiadających
zacisk lub zaciski zabezpieczone przed rozluĨnianiem.
Minimalne przekroje poprzeczne przewodów áączących poszczególne urządzenia, systemy lub
elementy z szyną / pierĞcieniem wyrównawczym zaleĪą od wielkoĞci prądu, który moĪe w nich
wystąpiü. Zalecane wartoĞci przekrojów poprzecznych róĪnorodnych przewodów zestawiono w tabl. 1.
Tablica 1. Przekroje poprzeczne przewodów stosowanych do poáączeĔ z szyną / pierĞcieniem wyrównawczym.

Rodzaj przewodu przepáyw znacznej czĊĞci prądu przepáyw nieznacznej czĊĞci prądu
piorunowego piorunowego
Przewód miedziany 16 mm2 6 mm2
2
Przewód aluminiowy 25 mm 10 mm2
Przewód stalowy 50 mm2 16 mm2
W wyjątkowych przypadkach moĪe zaistnieü koniecznoĞü wydzielenia czĊĞci instalacji

przewodzącej lub systemu uziomowego i ich izolowanie od elementów poáączonych z gáówną szyną
wyrównawczą. Nawet w takich przypadkach naleĪy dąĪyü do ograniczania róĪnic potencjaáów jakie
mogą wystąpiü w obiekcie budowlanym. Rozwiązaniem jest stosowanie iskierników áączących
izolowane instalacje.
3.2. Instalacje elektryczne i linie przesyáu sygnaáów

W instalacji elektrycznej do wyrównywania róĪnic potencjaáów wywoáanych przez prądy
piorunowe wykorzystywane są ograniczniki przepiĊü, które powinny speániü wymagania próby
klasy I [11]. Ograniczniki speániające wymagania tej próby, w dalszej czĊĞci niniejszego artykuáu
nazywane ogranicznikami klasy I, zapewniają ochronĊ przed bezpoĞrednim dziaáaniem czĊĞci prądu
piorunowego. Ukáady ograniczników naleĪy instalowaü w pobliĪu miejsca wprowadzania instalacji
elektrycznej do obiektu budowlanego (np. szafka obok záącza, záącze, rozdzielnica gáówna) za
gáównym zabezpieczeniami zasilania obiektu. W zaleĪnoĞci od systemu sieci naleĪy zastosowaü
jeden z ukáadów poáączeĔ ograniczników przedstawionych w tablicy 2.
Dobierając przewody do poáączenia ograniczników klasy I z przewodami fazowymi, neutralnym
oraz szyną wyrównywania potencjaáów naleĪy uwzglĊdniü zjawiska termiczne i dynamiczne
wywoáywane przez przepáyw prądu udarowego o wartoĞci szczytowej dochodzącej do 100 kA i ksztaácie
59
_____________________________________________________________________________________
10/350 – odwzorowującego czĊĞü prądu piorunowego. Wskazane jest równieĪ dostosowanie przekrojów
przewodów do wartoĞci bezpieczników znajdujących siĊ przed odgromnikami. Przewody stosowane do
poáączeĔ odgromników powinny byü moĪliwie najkrótsze gdyĪ zapobiega to powstawaniu spadków
napiĊü na ich indukcyjnoĞciach przy przepáywie prądów udarowych.
Tablica 2. Ukáady poáączeĔ ograniczników przepiĊü klasy I w instalacji elektrycznej w obiekcie budowlanym.
System sieci TN
L1 L1
L2 L2
Wh L3 Wh L3
N N
PE PE
1 1
3 3
TN-C-S 4
TN-S 4
1 - záącze instalacji elektrycznej
2 - gáówna szyna uziemiająca
3 – ograniczniki klasy I
2 3 – ograniczniki klasy I
4 – przewód uziemiający 2
4 – przewód uziemiający
System sieci TT
L1 L1
Wh L2 Wh L2
L3 L3
N N
1 1
3
TT
3
TT
2 - gáówna szyna uziemiająca 3a
2
2
3a – ogranicznik N-PE
System sieci IT
L1 L1
L2 L2
Wh L3 Wh L3
N
1
1
3 3
IT IT
1 - záącze instalacji elektrycznej 1 - záącze instalacji elektrycznej
2 - gáówna szyna uziemiająca 2 - gáówna szyna uziemiająca
3 – ograniczniki klasy I 3 – ograniczniki klasy I
2 2
Pozostaáe instalacje niskonapiĊciowe wchodzące do budynku np. przewody telekomunikacyjne,

antenowe, linie przesyáu sygnaáów naleĪy równieĪ poáączyü z gáówną szyną wyrównywania
potencjaáów bezpoĞrednio (np. ekrany kabli) lub za pomocą elementów ograniczających róĪnice
potencjaáów.
W powyĪszych instalacjach do ochrony podstawowej przed dziaáaniem czĊĞci prądu piorunowego
wykorzystywane są najczĊĞciej odgromniki gazowane dwu- lub trój- elektrodowe. W zaleĪnoĞci od
iloĞci przewodów oraz ukáadu poáączeĔ moĪna zastosowaü jeden ze sposobów ochrony
przedstawiony na rys. 2.
60
_____________________________________________________________________________________
przewód przewód
przewód
nieekranowany ekranowany
ekranowany
Dwuelektrodowe
Dwuelektrodowe Dwuelektrodowe odgromniki
odgromniki gazowane
odgromniki
gazowane
gazowane
Szyna
wyrównawcza Szyna
Szyna wyrównawcza
wyrównawcza
Rys. 2 Typowe ukáady poáączeĔ odgromników gazowanych tworzących ochronĊ przed dziaáaniem czĊĞci prądu
piorunowego (udary o ksztaácie 10/350):
a) przewody niekranowane,
b) przewody ekranowane – ekran poáączony z lokalnym systemem wyrównywania potencjaáów,
c) przewody ekranowane – ekran izolowany od lokalnego systemu wyrównywania potencjaáów.
W zaleĪnoĞci od rozmieszczenia urządzeĔ w obiekcie budowlanym oraz ich odpornoĞci

udarowej moĪe zaistnieü potrzeba stosowania wielostopniowych ukáadów ograniczających w miejscu
wprowadzania przewodów do obiektu budowlanego. W takich przypadkach stosowane są najczĊĞciej
róĪnorodne poáączenia odgromników gazowanych z diodami zabezpieczającymi lub warystorami.
3.3. Wyrównywanie potencjaáów wewnątrz obiektów budowlanych

Podstawowym zadaniem ukáadów wyrównywania potencjaáów jest wyeliminowanie róĪnic
potencjaáów pomiĊdzy uziomami lub uziemionymi punktami wewnątrz obiektu budowlanego oraz,
w niektórych przypadkach, na zewnątrz obiektu.
W obiektach budowlanych do wyrównywania potencjaáów wykorzystywane są pierĞcienie
lub szyny wyrównawcze. Przykáadowe rozwiązanie poáączeĔ wyrównawczych w obiekcie
budowlanym przedstawiono na rys. 3.
Zwody
Instalacja
piorunochronna
Siatka wyrównywania
potencjaáów
Rozdzielnica
piĊtrowa
Przewody
odprowadzające
U U
Rozdzielnica
piĊtrowa
U
Urządzenie
Metalowe kanaáy
techniczne
kablowe
Rozdzielnica
gáówna
Gáówna szyna
wyrównawcza
Uziom fundamentowy
Rys. 3 System wyrównywania potencjaáów w obiekcie budowlanym.
Poáączenia wyrównawcze elementów metalowych systemów elektronicznych powinny tworzyü

obwody o konfiguracji oczkowej lub gwiazdowej (rys.4.), przy czym zalecany jest ukáad wielooczkowy.
61
_____________________________________________________________________________________
Sieü gwiazdową na ogóá stosuje siĊ dla niewielkich systemów elektronicznych, jeĞli wszystkie instalacje i
kable wchodzą do systemu w jednym punkcie.
Rys. 4 Konfiguracje gwiazdowa i oczkowa poáączeĔ urządzeĔ oraz ich sposoby poáączenia z systemem wyrównywania
potencjaáów
W takim przypadku wszystkie linie i kable biegnące pomiĊdzy urządzeniami powinny byü
ukáadane równolegle do instalacji wyrównywania potencjaáu (odzwierciedlając jej konfiguracjĊ
gwiazdową) w celu unikniĊcia tworzenia pĊtli indukcyjnych. Sieü gwiazdowa zapewnia skuteczną
ochronĊ przed páynącymi w ziemi prądami wyáadowaĔ atmosferycznych.
Sieü oczkową stosuje siĊ dla systemów duĪych, rozlegáych i otwartych, w których miĊdzy
poszczególnymi urządzeniami biegną liczne przewody i kable oraz instalacje i kable wchodzą do
systemu w kilku punktach. Utworzona sieü wyrównywania potencjaáów zapewnia maáą impedancjĊ
takĪe dla wielkiej czĊstotliwoĞci, a ponadto liczne zwarte pĊtle – oka sieci redukują wypadkowe
pole magnetyczne w sąsiedztwie systemu telekomunikacyjnego. W záoĪonych systemach moĪna
wykorzystaü obie konfiguracje sieci wyrównywania potencjaáu.
4. Podsumowanie
Przedstawione podstawowe zasady uziemienia i ograniczania róĪnic potencjaáów pomiĊdzy
instalacjami dochodzącymi do obiektów budowlanych zapewniają równieĪ podstawowy stopieĔ
ochrony przed wszelkiego rodzaju przepiĊciami, jakie mogą wystąpiü w tych instalacjach. Kolejnym
etapem kompleksowe ochrony odgromowej jest dobór kolejnych stopni ograniczających przepiĊcia. Ich
rozmieszczenie oraz parametry techniczne uzaleĪnione są od poziomów odpornoĞci udarowej
chronionych urządzeĔ.
5. Literatura
[1] JabáoĔski W., Lejdy B., Lenartowicz R.: Uziemianie, uziomy, poáączenia wyrównawcze. Wskazówki
do projektowania i montaĪu. Warszawa 2000.
[2] Hasse P., Wiesinger J.: EMV Blitz – Schutzzonnen Konzept. Pflaum Verlag 1994.
[3] Flisowski Zd.: Trendy rozwojowe ochrony odgromowej budowli. CzĊĞü 1. Wyáadowanie piorunowe jako
Ĩródáo zagroĪenia. PWN 1986.
[4] Vogt D.: Potentialgleich, Fundamenterder, Korrosionsgefährdung. VDE-Schriftenreihe Normen
verständlich.
[5] Sowa A.: Ochrona odgromowa i przeciwprzepiĊciowa. Kielce 1998.
[6] PN-86/E-05003/01. Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. Wymagania ogólne.
[7] PN-IEC 61024-1:2001. Ochrona odgromowa obiektów budowanych. Zasady ogólne.
[8] PN-IEC 61024-1-2:2002. Ochrona odgromowa obiektów budowlanych. CzĊĞü 1-2. Zasady ogólne.
Przewodnik B – Projektowanie, montaĪ, konserwacja i sprawdzanie urządzeĔ piorunochronnych.
[9] PN-IEC 61312-1:2001. Ochrona przed piorunowym impulsem elektromagnetycznym. Zasady ogólne.
[10] ZN-96/TP S.A. - 037. Telekomunikacyjne sieci miejscowe. Systemy uziemiania obiektów
telekomunikacyjnych. Wymagania i badania.
[11] PN-IEC 61643-1. Urządzenia ograniczające przepiĊcia doáączone do sieci rozdzielczych niskiego
napiĊcia. Wymagania techniczne i metody badaĔ.
62
_____________________________________________________________________________________
Koordynacja zagadnieĔ ochrony przepiĊciowej i kompatybilnoĞci

elektromagnetycznej
prof. dr hab. inĪ. Zdobysáaw Flisowski1

mgr inĪ. Andrzej Pytlak2
mgr inĪ. Henryk ĝwiątek2
1. Wprowadzenie
PrzepiĊcia w obiektach budowlanych mogą powodowaü:
x poraĪenie czáowieka podczas jednoczesnego dotyku róĪnych dostĊpnych czĊĞci
przewodzących bĊdących w zasiĊgu rĊki;
x uszkodzenie izolacji wyposaĪenia elektrycznego instalacji i urządzeĔ;
x wadliwe funkcjonowanie urządzeĔ elektronicznych i energoelektronicznych.
W zaleĪnoĞci od poziomu przepiĊcia, wadliwe funkcjonowanie sprzĊtu elektronicznego
moĪe wpáywaü na:
x przejĞciowe zakáócenie;
x wyáączenie urządzenia lub ukáadu;
x trwaáe uszkodzenie;
x wadliwe zaáączenie lub wyáączenie urządzenia sterowanego, co moĪe prowadziü do
powaĪnego zagroĪenia pracy czáowieka.
OdpornoĞü urządzeĔ elektronicznych i energoelektronicznych na zakáócenia przenoszone
przewodami sieci zasilającej lub odbierane elektromagnetycznie (na drodze sprzĊĪeĔ indukcyjnych
lub pojemnoĞciowych) ze Ğrodowiska jest zagadnieniem objĊtym kompatybilnoĞcią
elektromagnetyczną.
W wiĊkszoĞci przypadków urządzenia te w obiektach budowlanych są zasilane z ukáadu
sieciowego typu TN, w których eliminacja przepiĊü istotnie zaleĪy od sposobu prowadzenia
przewodów w instalacji i sposobu wykonania uziomów [1].
W wyniku bliskiego prowadzenia przewodów sieciowych L1, L2, L3, N, PE poziom
przepiĊü o czĊstotliwoĞci sieciowej oraz przepiĊü udarowych jest najmniejszy.
2. Ogólne wytyczne ochrony przed przepiĊciami atmosferycznymi
Ochrona urządzeĔ i instalacji od przepiĊü atmosferycznych jest uzaleĪniona od istniejących

warunków powstawania i ograniczania przepiĊü na które to warunki skáadają siĊ takie czynniki jak:
x aktywnoĞü burzowa;
x sposób zasilania instalacji (linia kablowa, linia napowietrzna);
x typ ukáadu sieciowego (TN, TT, IT);
x miejsce zainstalowania transformatora i jego parametry techniczne; (sposób ekranowania
uzwojeĔ oraz przekáadnia miĊdzy w.n. a n.n.);
x liczby zwodów odprowadzających prąd pioruna z budynku;
x obecnoĞü, rodzaj i parametry ograniczników przepiĊcia na wejĞciu budynku i wewnątrz
urządzenia;
x sposób prowadzenia instalacji ochronnej w budynkach;
1
Politechnika Warszawska, Instytut Wielkich Mocy i Wysokich NapiĊü
2
Instytut Elektrotechniki Warszawa-MiĊdzylesie
63
_____________________________________________________________________________________
x liczba wewnĊtrznych linii w budynkach i ich dáugoĞü;

x sposób wykonania uziemieĔ (roboczego, odgromowego, ochronnego niskiego napiĊcia).
Potrzeba stosowania ochrony urządzeĔ i instalacji zaleĪy od:

x kosztu przyáączonego do sieci urządzenia;
x kosztów elementów ochrony przepiĊciowej;
x zwiĊkszenia bezpieczeĔstwa na dodatkowe zagroĪenia (np. wybuchem lub poĪarem);
x eliminacji zakáóceĔ przepiĊciowych powodujących zaburzenia w funkcjonowaniu urządzeĔ
elektronicznych lub energoelektronicznych.
Wedáug postanowieĔ normy PN-IEC 60364-4-443 [2] stosowanie ochrony od przepiĊü
w warunkach krajowych (poza terenami podgórskimi) nie jest wymagana: jeĪeli jest maáa liczba dni
burzowych (poniĪej 25/rok), zasilanie liniami kablowymi i stosunkowo maáa liczba wyáadowaĔ na
km2. Inne opracowania normalizacyjne wskazują jednak na celowoĞü stosowania ochrony
przepiĊciowej za pomocą ograniczników przepiĊciowych. W rozporządzeniu Ministra
Infrastruktury [3] wprowadzono obligatoryjnoĞü stosowania we wspóáczesnych obiektach ochrony
instalacji i zainstalowanych urządzeĔ przed przepiĊciami. W instalacjach zasilających urządzenia
elektroniczne i energoelektroniczne stosowanie ochrony przepiĊciowej jest bardziej záoĪone
poniewaĪ z jednej strony jest wiĊksza ich wraĪliwoĞü na uszkodzenia, zaĞ z drugiej są one
wyposaĪone w dáawiki sieciowe i filtry od zakáóceĔ radioelektrycznych, które w pewnym stopniu
táumią przepiĊcia udarowe. Producenci tych filtrów nie deklarują ich táumiennoĞci. UwaĪa siĊ, Īe
urządzenia elektroniczne sterujące procesami technologicznymi, których záe zadziaáanie moĪe
zagroziü bezpieczeĔstwu czáowieka, powinny mieü dodatkową ochronĊ przepiĊciową.
3. PrzepiĊcia symetryczne i asymetryczne
W sieciach typu TN wyróĪniü moĪna dwa rodzaje przepiĊü: asymetryczne (common mode
overvoltage) i symetryczne (differential mode overvoltage)
a)
PrzepiĊcia symetryczne WewnĊtrzne áączeniowe, powstające przy
Atmosferyczne
wyáączaniu áączeniu áączeniu procesach
transformatora baterii kon- obwodów komutacyjnych Rys. 1 Rodzaje przepiĊü:
BezpoĞdernie Indukowane bez obciąĪeĔ densatorów zasilających przeksztatnika
a) symetrycznych,
b) b) asymetrycznych
PrzepiĊcia asymetryczne atmosferyczne
wewnĊtrzne
bezposrednie bezpoĞrednie indukowane indukowane
dorywcze przenoszone przenoszone przez pioruny przez prąd w
w sieci WN lub nn z sieci z LPS pobliskie LPS
PrzepiĊcia asymetryczne wystĊpują miĊdzy punktem neutralnym transformatora, do

którego jest podáączony przewód N i PE, a ziemią odniesienia. PrzepiĊcia te powstają jeĪeli w
instalacji elektrycznej obiektu budowlanego jest wspólny uziom[4]:
x roboczy transformatora,
x odgromowy,
x wysokiego napiĊcia,
x ochronny niskiego napiĊcia.
W stanach awarii (wyáadowania piorunowego lub przebicia izolacji po stronie wysokiego
napiĊcia) na przewodzie ochronnym PE powstaje napiĊcie Uo wzglĊdem ziemi odniesienia, które
64
_____________________________________________________________________________________
przenosi siĊ na caáą instalacjĊ ochronną, jeĪeli obiekt budowlany jest objĊty poáączeniami
wyrównawczymi.
PrzepiĊcia asymetryczne nie naprĊĪają izolacji czĊĞci czynnie przewodzących prąd
wzglĊdem uziemionej obudowy, jeĪeli przewody fazowe są prowadzone razem z przewodami
neutralnym i przewodem ochronnym PE.
Na rys. 2 przedstawiono sposób powstawania skáadowej asymetrycznej napiĊcia Uz podczas
wyáadowania atmosferycznego lub zwarcia obwodu w.n. do obudowy.
i
B1 B2 Rys. 2 Ukáad zasilania obiektów B1 i B2, w

którym mogą wystąpiü przepiĊcia atmosferyczne
A
lub dorywcze po stronie górnej, 1 – urządzenie
piorunochronne (LPS), 2 – szyna wyrównawcza,
iz 3
4
PE
2
3 - rozdzielnica w stacji B1, 4 – rozdzielnica w
2
PE
L1, L2, L3 , PEN obiekcie B2, 5 – wspólny uziom, 6 – ziemia
odniesienia, PE – przewód ochronny.
Iw R 5 Uz
Na rys. 3 zilustrowano zjawisko indukowania skáadowej asymetrycznej udarowego

przepiĊcia w obwodach sieci niskiego napiĊcia.
ip
2
i
SI
2
SP
Rys. 3 Ukáad ilustrujący zjawisko indukowania siĊ przepiĊü ze sprzĊĪeniami

2
indukcyjnymi i pojemnoĞciowymi; 1 – rozdzielnica gáówna; 2 – rozdzielnice
2 1 L1
piĊtrowe; SI, SP – symbole sprzĊĪenia indukcyjnego i pojemnoĞciowego miedzy
L2
L3
PEN
instalacją odgromowa i elektryczną; ip – prąd pioruna; i – czĊĞciowy prąd pioruna.
PrzepiĊcia udarowe indukowane lub powstające z przepáywu prądu przez wspólny uziom
zaleĪą od: wartoĞci prądu wyáadowania i jego stromoĞci oraz od reaktancji przewodów sieciowych
(L1, L2 L3), neutralnego N i ochronnego PE. IndukcyjnoĞü przewodu ochronnego zaleĪy od jego
ksztaátu i wynosi ok. 1PH/m dla przewodu okrągáego oraz 0,5 PH/m dla bednarki. W celu
minimalizacji udarowych asymetrycznych przepiĊü naleĪy dąĪyü do ograniczenia prądu
wyáadowania i prowadzenia przewodów moĪliwie blisko siebie tak aby róĪnice udarowego
napiĊcia miĊdzy przewodami wiodącymi prąd a przewodem ochronnym poáączonym z obudową
urządzeĔ byáa najmniejsza.
PrzepiĊcia asymetryczne o czĊstotliwoĞci sieciowej w ukáadach sieciowych typu TN
praktycznie nie powinny naprĊĪaü izolacji miĊdzy przewodami wiodącymi prąd a uziemioną
obudową[4]. Poáączenia wyrównawcze powinny utrzymywaü staáą wartoĞü skáadowej
asymetrycznej przepiĊcia w caáym obiekcie budowlanym zarówno w stanie statycznym (przy
doziemieniu w instalacji wysokiego napiĊcia) jak i w stanie dynamicznym podczas wyáadowania
atmosferycznego. Poáączenia wyrównawcze wewnątrz budynku powinny byü poáączone z
instalacją urządzenia piorunochronnego.
PrzepiĊcia symetryczne wystĊpują miĊdzy przewodami linii zasilającej (L1, L2, L3,
N). Są one gáównie powodowane przepiĊciami áączeniowymi generowanymi w urządzeniach
i instalacji, oraz w sieci zasilającej. W wiĊkszoĞci przypadków najwiĊksze przepiĊcia
symetryczne wystĊpują przy odáączeniu transformatora zasilającego wyáączanego podczas
65
_____________________________________________________________________________________
biegu jaáowego. PrzepiĊcia symetryczne pochodzenia atmosferycznego w sieci zasilającej

zaleĪą od odlegáoĞci wyáadowania od obiektu budowlanego.
Przyjmuje siĊ, Īe symetryczne przepiĊcia atmosferyczne są mniejsze niĪ przepiĊcia
asymetryczne, poniewaĪ przepiĊcia atmosferyczne miĊdzy przewodami linii zasilającej wyrównują
siĊ w wyniku sprzĊĪeĔ elektromagnetycznych miĊdzy poszczególnymi przewodami. Na rys. 4
podano sposób táumienia skáadowej symetrycznej napiĊcia w napowietrznej linii podczas
wyáadowania atmosferycznego. Wewnątrz budynku táumienie to jest bardziej intensywne,
poniewaĪ Īyáy poszczególnych przewodów lub kabli są prowadzone w niewielkiej odlegáoĞci
miĊdzy sobą.
1
L1
L2
L3
N
Rys. 4 Wyáadowania piorunowe: 1 - trafiające w liniĊ

niskiego napiĊcia i 2 - obok lini
L1, L2, L3, N, PE
2
4. OdpornoĞü izolacji urządzeĔ na przepiĊcia atmosferyczne
W celu standaryzacji odpornoĞci przepiĊciowej instalacji w obiektach budowlanych

i urządzeĔ do niej przyáączonych w normach PN-IEC 664-1 [5] i PN-IEC 60364-4-443 [2] przyjĊto
cztery kategorie przepiĊü, z którymi naleĪy siĊ liczyü w obiektach budowlanych.
OdpornoĞü na przepiĊcia odbiorników energii zaleĪy od miejsca zainstalowania, sposobu
táumienia przepiĊü (ogranicznikami przepiĊciowymi lub filtrami przepiĊciowymi) oraz od
wymaganej niezawodnoĞci. OdpornoĞü izolacji podstawowej w instalacji i odbiornikach wzglĊdem
uziemionej obudowy wynika z rys. 5 oraz z tablicy 1.
przypadek B
przypadek A WartoĞci przepieü
i
15 kV i
230/400 V 6 kV 4 kV 2,5 kV 1,5 kV
Rys. 5 Podziaá instalacji wg kategorii przepiĊü.
kategoria IV kat. III kat. II kat. I
W ogólnym przypadku izolacja funkcjonalna (miĊdzyprzewodowa) w odbiornikach energii

w stosunku do izolacji podstawowej jest obniĪana o jedną kategoriĊ [6]. Podobnie obwody
wewnĊtrzne urządzeĔ zasilane z obwodu wtórnego transformatora zainstalowanego w urządzeniu
są projektowane na obniĪoną kategoriĊ przepiĊciową. Sposób doboru kategorii przepiĊciowej do
prostownika zasilanego z sieci rozdzielczej przedstawiono na rys. 6.
Zastosowanie na wejĞciu urządzenia podáączonego do instalacji, ogranicznika
przepiĊciowego obniĪa kategoriĊ przepiĊciową.
PrzepiĊcia áączeniowe symetryczne – jak juĪ wspomniano - powstają w wyniku skokowej
zmiany prądu w obwodzie podczas jego zaáączania lub wyáączania, a w szczególnoĞci, podczas:
wyáączania nieobciąĪonych transformatorów (maáych prądów indukcyjnych), dziaáania aparatury
rozdzielczej (np. przepalenia siĊ bezpiecznika), áączenia baterii kondensatorów do poprawy cosM
i procesów komutacyjnych przeksztaátnika. PrzepiĊcia te mają zwykle mniejszą wartoĞü niĪ
przepiĊcia piorunowe, ale w niektórych przypadkach mogą one zagraĪaü izolacji
miĊdzyprzewodowej i powodowaü przebicia struktury zaworów póáprzewodnikowych, co wskazuje
na koniecznoĞü stosowania odpowiednich Ğrodków ochrony, a wĞród nich warystorowych urządzeĔ
do ograniczania przepiĊü. Obok nich w praktyce znajdują równieĪ zastosowanie filtry pokazane na
66
_____________________________________________________________________________________
rys. 7a i 7b. Filtry te oprócz ograniczania przepiĊü áagodzą równieĪ stromoĞü ich narastania, co ma
istotne znaczenie w ukáadach sterowania urządzeĔ energoelektronicznych.
Tablica 1. Charakterystyka przepiĊü w instalacji na napiĊcie 230/400 V.

Kategoria
I II III IV
przepiĊü
Poziom
wytrzymaáoĞci 1,5 kV 2,5 kV 4,0 kV 6.0 kV
udarowej
Urządzenie instalacji
Miejsce Urządzenie zasilane
Urządzenie zasilane z staáej o specjalnych Urządzenia w záączu
urządzenia w z chronionych
instalacji staáej wymaganiach lub przed záączem
instalacji obwodów
niezawodnoĞciowych
àączniki instalacji staáej, Liczniki energii,
Chronione obwody Przyrządy przenoĞne i
Przykáady urządzenia pierwotne
(aparatura) inne podobne
urządzeĔ (przeksztaátniki) zabezpieczenia
elektroniczne odbiorniki domowe
przemysáowe staáe nadprądowe
Filtry szeregowe Warystory i filtry Warystory i Iskierniki
ĝrodki ograniczające indukcyjno indukcyjnoĞci ograniczające prze-
ochrony od przepiĊcia o maáej pojemnoĞciowe redukujące wartoĞü piĊcia do poziomu
przepiĊü energii przed redukujące stromoĞü i przepiĊü do poziomu 2,5 4 kV i odcinające
odbiornikiem wartoĞü przepiĊü. kV przenoszoną energiĊ
Rys. 6 Klasyfikacja doboru izolacji w przeksztaátniku; a1 –

b1 izolacja miĊdzyprzewodowa funkcjonalna (II kategoria przepiĊü),
a2 - izolacja miĊdzyprzewodowa obwodów wtórnych (I kategoria
a1 a2 przepiĊü), b1 – izolacja podstawowa I klasy ochronnoĞci lub
podwójna II klasy ochronnoĞci (III kategoria przepiĊü), b2 -
izolacja podstawowa (II kategorii przepiĊü), O – obudowa
b1 przeksztaátnika.
O b2
a) b)
L
L1
L1
U L2
U L2
L3
L3
PEN
PEN
C
R R1
R
C
R C R2
C
Rys. 7 Ukáad ochrony przeksztaátnika od przepiĊü za pomocą filtru:

a) pojemnoĞciowo – rezystancyjnego, b) filtru prostownikowego.
5. Oddziaáywanie przepiĊü na obwody regulacji i sterowania
Zwykle obwody regulacji i sterowania w ukáadach energoelektronicznych posiadają (ze

wzglĊdów bezpieczeĔstwa), jeden punkt metalicznie poáączony z zaciskiem ochronnym PE w
urządzeniu. W tych przypadkach skáadowa asymetryczna przepiĊcia podczas wyáadowania
atmosferycznego nie naprĊĪa izolacji miĊdzy pierwotnym obwodem poáączonym z siecią, a
67
_____________________________________________________________________________________
obwodem wtórnym zasilanym z transformatora regulacyjnego. JeĪeli obwód elektroniki OE w tych

ukáadach jest poáączony z uziomem funkcjonalnym dla uzyskania tzw. „czystej ziemi”, to przy
wyáadowaniu atmosferycznym (rys.8) powstaje miĊdzy obudową urządzenia (i zaciskiem
ochronnym PE), a ziemią odniesienia, napiĊcie uzaleĪnione od spadku napiĊcia na rezystorze
uziemienia R. NapiĊcie to wynika z przepáywu prądu wyáadowania piorunowego i uzyskuje bardzo
duĪą wartoĞü, która moĪe spowodowaü przebicie izolacji transformatora obwodów regulacji.
Stosowanie uziomu ochronnego i funkcjonalnego w urządzeniach elektronicznych jest wiĊc
niekorzystne i wymaga instalowania ograniczników napiĊcia miĊdzy uziomami ochronnym
i funkcjonalnym.
Podobne naraĪenie izolacji wystĊpuje w ukáadach sieciowych typu TT, w których jest
wspólny uziom dla instalacji odgromowej, wysokiego napiĊcia i roboczy niskiego napiĊcia oraz
oddzielny uziom ochronny dla odbiorników niskiego napiĊcia. W tych ukáadach wystąpi skáadowa
asymetryczna podczas wyáadowania atmosferycznego. W sieciowych ukáadach typu TT konieczne
jest wiĊc stosowanie ograniczników przepiĊü, które zabezpieczają ludzi i urządzenia przed
przepiĊciami asymetrycznymi pochodzenia atmosferycznego.
PD
IP
L1
L2
OG
L3
N
Rys. 8 PrzepiĊcia asymetryczne UE miĊdzy przewodami
C1
L1, L2, L3 a obwodami elektroniki poáączonymi z
uziomem funkcjonalnym;
OE IP – prąd piorunowy, UP, – napiĊcia asymetryczne
UP R
PE UE =UP
piorunowe (Up = Ip R, ), R – rezystancja uziemienia, C1 –
pojemnoĞü miĊdzyuzwojeniowa transformatora.
RF
VF = 0
6. KompatybilnoĞü elektromagnetyczna
Zgodnie z Dyrektywą Unii (89/336/EEC) problem kompatybilnoĞci elektromagnetycznej

dotyczy zwáaszcza urządzeĔ elektronicznych i energoelektronicznych.
KompatybilnoĞü elektromagnetyczna tych urządzeĔ naleĪy rozpatrywaü w kategorii
odpornoĞci na przepiĊcia pochodzące z sieci zasilającej w zakresie funkcjonowania oraz
bezpieczeĔstwa funkcjonalnego. Normalnie przyjmuje siĊ, Īe odpornoĞü izolacji podstawowej
(wzglĊdem obudowy) na uszkodzenia powinna byü dopasowana do III kategorii przepiĊciowej [5]
jeĪeli urządzenie to nie posiada elementów táumiących przepiĊcia wewnątrz urządzenia lub w sieci
zasilającej, oraz dopasowana do II kategorii przepiĊciowej jeĪeli urządzenie to jest wyposaĪone w
elementy ochrony przepiĊciowej. Oprócz odpornoĞci tych urządzeĔ na uszkodzenia, rozpatruje siĊ
równieĪ zagadnienie wpáywu przepiĊü udarowych i szybkich przebiegów przejĞciowych (tzw,
„burst”) na prawidáowe funkcjonowanie urządzeĔ elektronicznych i energoelektronicznych
zgodnie z warunkami technicznymi. Przy czym odpornoĞü funkcjonalna moĪe byü wymagana inna
dla obwodów gáównych urządzeĔ elektronicznych lub energoelektronicznych, a inna dla obwodów
regulacji sterowania, oraz monitoringu. Dla przykáadu w tabl. 2 przedstawiono przykáadowo
podstawowe parametry odpornoĞci na przepiĊcia urządzeĔ energoelektronicznych adresowanych
do ukáadów napĊdowych instalowanych w Ğrodowisku przemysáowym [7]. OdpornoĞü ta dotyczy
funkcjonowania ukáadu, przy czym podczas wystąpienia tego poziomu przepiĊü sieciowych mogą
wystąpiü usterki nie stanowiące o istocie dziaáania tych ukáadów.
Ukáady energoelektroniczne, których niewáaĞciwe funkcjonowanie moĪe spowodowaü
zagroĪenie mechaniczne (np. przypadkowe wáączenie silnika zasilającego maszynĊ) wymaga
zwykle wiĊkszej odpornoĞci na przepiĊcia. Obecnie w ramach opracowywanej normy (IEC 61800-
68
_____________________________________________________________________________________
5-2) zostaną okreĞlone poziomy przepiĊü, które ukáady elektroniczne powinny „tolerowaü” i nie
powodowaü báĊdnych zadziaáaĔ. Prawdopodobnie w tych ukáadach konieczne bĊdzie stosowanie
specjalnego systemu táumiącego przepiĊcia sieciowe.
Tablica 2. Minimalne wymagania dotyczące odpornoĞci ukáadów napĊdowych mocy na przepiĊcia,

a zastosowanych w Ğrodowisku przemysáowym
Przyáącza Zjawisko Podstawowa norma Poziomy przepiĊü
dotycząca badaĔ
Przyáącza zasilania Szybkie przebiegi IEC 61000-4-4 2kV/5kHz
przejĞciowe sprzĊĪenie bezpoĞrednie
Przyáącza zasilania Udar napiĊciowo- IEC 61000-4-5 1 kV
prądowy 2 kV
SprzĊgi zasilania oraz Szybkie przebiegi IEC 61000-4-4 2kV/5kHz
przyáącza linii pomiaro- przejĞciowe pojemnoĞciowa klamra
wych i linii sterujących sprzĊgająca
7. Wnioski
1. Ochrona przepiĊciowa instalacji i urządzeĔ zwáaszcza elektronicznych i energoelektronicznych

jest potrzebna nie tylko ze wzglĊdu na ochronĊ izolacji przed uszkodzeniami, lecz równieĪ ze
wzglĊdu na funkcjonowanie tych urządzeĔ w warunkach przepiĊü, jak równieĪ funkcjonowanie
w sposób nie stwarzający zagroĪeĔ mechanicznych.
2. W sieci zasilającej wystĊpują przepiĊcia asymetryczne spowodowane wyáadowaniami
atmosferycznymi lub zwarciami do ziemi obwodu po stronie wysokiego napiĊcia, które
naprĊĪają izolacjĊ wzglĊdem ziemi.
3. W sieci zasilającej wystĊpują przepiĊcia symetryczne, gáównie áączeniowe naprĊĪające izolacjĊ
miĊdzyprzewodową.
4. W celu eliminacji przepiĊü asymetrycznych w sieci TN naleĪy prowadziü przewody L1, L2, L3
N i PE moĪliwie blisko siebie, aby zminimalizowaü przepiĊcia miĊdzy przewodami a obudową
urządzenia.
5. Urządzenia elektroniczne i energoelektroniczne chronione przepiĊciowo są dopasowywane do
II klasy przepiĊciowej wg PN-IEC 664-1 zaĞ niechronione przepiĊciowo do III klasy
przepiĊciowej.
6. Nie zaleca siĊ stosowania uziemienia funkcjonalnego obwodów regulacji i sterowania,
poniewaĪ przepiĊcie asymetryczne miĊdzy uziomami moĪe uszkodziü izolacjĊ podczas
wyáadowania atmosferycznego.
7. Ukáady elektroniczne i energoelektroniczne powinny byü tak zabezpieczone, aby
funkcjonowaáy prawidáowo podczas wystąpienia w sieci zasilającej przepiĊü udarowych
i szybkich przebiegów przejĞciowych.
Literatura
[1] IEC 61000-5-2:1997 Electromagnetic compatibility (EMC). Part 5: Installation and

mitigation quidelines – Section 2: Earthing and cabling.
[2] PN-IEC 60364-4-443 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Ochrona dla
zapewnienia bezpieczeĔstwa. Ochrona przed przepiĊciami. Ochrona przed przepiĊciami
atmosferycznymi i áączeniowymi.
69
_____________________________________________________________________________________
[3] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków

technicznych, jakim powinny odpowiadaü budynki i ich usytuowanie. Dz. U. z dnia 15
czerwca 2002 r. Nr 75, poz. 690. § 53. 2, § 183.1.10.
zapewnienia bezpieczeĔstwa. Ochrona przed przepiĊciami. Ochrona instalacji niskiego
napiĊcia przed przejĞciowymi przepiĊciami i uszkodzeniami przy doziemieniach w sieciach
wysokiego napiĊcia.
[5] PN-IEC 664 - 1: 1998 Koordynacja izolacji urządzeĔ elektrycznych w ukáadach
niskonapiĊciowych. CzĊĞü 1: Zasady, wymagania i badania.
[6] EN 50178: 1997. Electronic equipment for use in power installations.
[7] PN-EN 61800-3/A11:2000 Elektryczne ukáady napĊdowe o regulowanej prĊdkoĞci.
KompatybilnoĞü elektromagnetyczna (EMC) z uwzglĊdnieniem specjalnych metod badaĔ.
70
_____________________________________________________________________________________
Systemy uziemiające w rozwiązaniach praktycznych

dr inĪ. Marek àoboda
Wprowadzenie
Za idealne uziemienie uwaĪa siĊ powierzchniĊ ekwipotencjalną, którą moĪe byü

powierzchnia ziemi lub páyta metalowa o duĪych wymiarach powodująca, Īe róĪnica potencjaáów
miĊdzy dowolnym punktem tej powierzchni oraz wszystkimi uziemianymi, czyli doáączanymi do
niej instalacjami oraz urządzeniami bĊdzie równa zeru. Przy przepáywie prądu przez uziemienie
oraz podczas jego rozproszenia w gruncie (w ziemi) róĪnice potencjaáów mogą byü równe zeru
jedynie w przypadku, gdy impedancja na drodze przepáywu prądu jest równa zero. W warunkach
rzeczywistych uzyskanie dobrych parametrów uziemienia jest dąĪeniem do uzyskania jak
najmniejszej wartoĞci tej impedancji, która praktycznie zawsze ma wartoĞü znacznie wiĊkszą od
zera. WartoĞci impedancji uziemienia, lub czĊsto wymaganej w praktyce wartoĞci rezystancji
uziemienia, są związane gáównie z rodzajem i konfiguracją ukáadu uziemiającego, w tym uziomów,
z rodzajem oraz rezystywnoĞcią gruntu, a takĪe z parametrami prądu przewodzonego przez system
uziemiający, czyli z amplitudą, czĊstotliwoĞcią, lub ze stromoĞcią narastania prądu uziomowego.
Wymagania stawiane systemom uziemiającym dotyczą przede wszystkim najwiĊkszych
dopuszczalnych wartoĞci rezystancji (rzadziej impedancji) uziemienia, decydujących o spadkach
napiĊcia na uziemieniu. Wymagania te, w zaleĪnoĞci od funkcji, jakie speánia system uziemiający,
dotyczą:
- zapewnienia ochrony przed poraĪeniem elektrycznym wskutek wystąpienia napiĊü
raĪeniowych, krokowych lub dotykowych,
- zagwarantowania poprawnego funkcjonowania urządzeĔ, instalacji i systemów elektrycznych,
telekomunikacyjnych lub informatycznych,
- zapewnienia skutecznej ochrony odgromowej obiektów budowlanych i ich wyposaĪenia
technicznego, naraĪonego na przepiĊcia związane z rozpáywem prądu piorunowego,
- redukcji wpáywu oddziaáywania prądów zakáóceniowych, szczególnie prądów wysokiej
czĊstotliwoĞci generowanych przez urządzenia poáączone z systemem uziemiającym (tzw.
szumów) na pracĊ urządzeĔ automatyki, urządzeĔ telekomunikacyjnych, informatycznych, itp.
Z punktu widzenia szeroko pojĊtej tematyki kompatybilnoĞci elektromagnetycznej instalacji
i urządzeĔ zasilanych energią elektryczną a takĪe jakoĞci zasilania, preferowany jest jeden wspólny
system uziemiający, który speánia jednoczeĞnie funkcjĊ uziemienia roboczego, uziemienia
ochronnego a takĪe uziemienia instalacji piorunochronnej.
Przykáad wyidealizowanego systemu uziemiającego jest przedstawiony na rys. 1. Ukáad
uziemiający tworzy swoisty rodzaj „dzielnika napiĊcia”, w którym poáączenia okreĞlonych
urządzeĔ lub instalacji za pomocą przewodów uziemiających lub wyrównawczych byáyby
przeznaczone wyáącznie dla okreĞlonych rodzajów prądów wpáywających do uziomów, róĪniących
siĊ ksztaátem, czĊstotliwoĞcią oraz amplitudą. Jednak w rzeczywistych warunkach poszczególne
prądy spáywające do uziomu mogą páynąü w sposób nie zawsze kontrolowany, poprzez przewody
uziemiające oraz przewody wyrównawcze, zaprojektowane i wykonywane dla róĪnych instalacji
elektrycznych lub urządzeĔ, od miejsca ich przyáączenia aĪ do umieszczonego w gruncie uziomu.
71
_____________________________________________________________________________________
Rys. 1 WyobraĪenie idealnego

ukáadu uziemiającego - rodzaju
dzielnika z dedykowanymi
odprowadzeniami dla róĪnych
rodzajów prądów wpáywających
do uziomu.
Parametry elektryczne ukáadu uziemiającego mają zdecydowanie róĪniące siĊ wartoĞci,

zaleĪne od rodzaju i charakteru prądu odprowadzanego do gruntu, zwáaszcza dla prądów wielkich
czĊstotliwoĞci lub prądów doziemnych wyáadowaĔ piorunowych.
1. Charakterystyka systemów uziemiających
W dowolnym systemie uziemiającym znajdującym siĊ w obiekcie budowlanym moĪna

wyróĪniü jego elementy skáadowe, zilustrowane na rys. 2, które w istotnym stopniu wpáywają na
efektywnoĞü funkcji realizowanych przez system uziemiający. Są to:
5 Rys. 2 Szkic systemu uziemiającego w

obiekcie budowlanym: 1- ukáad uziomów,
4 2- przewody uziemiające, 3 – gáówna
6
szyna uziemiająca, 4 - szyna
wyrównawcza (ekwipotencjalizacyjna), 5 -
przewody ochronne (PE), 6 – prze-wody
10 wyrównawcze, 7 – poáączenie
9 wyrównawcze z instalacją wodocią-gową,
8 z 11 8 - poáączenie wyrównawcze z instalacją
w gazową, 9,10,11 - poáączenia
7
wyrównawcze instalacji telekomunika-
3 2
cyjnej, zasilającej, informatycznej
1 realizowane za pomocą ograniczników
2
przepiĊü.
1. Konfiguracja uziomów, czyli ukáad elektrod umieszczonych w gruncie w celu rozproszenia

prądu. Charakterystycznym parametrem okreĞlającym elektryczne cechy systemu uziemiającego
jest rezystancja uziemienia uziomu, bĊdąca przede wszystkim rezystancją objĊtoĞci gruntu na
obszarze pomiĊdzy uziomem a dowolnym punktem wierzchniej warstwy gruntu, czyli tzw. ziemią
odniesienia, której potencjaá nie ulega zmianom pod wpáywem prądu rozpraszanego przez uziom
Jest ona wyznaczana w sposób obliczeniowy lub poprzez pomiary i okreĞla elektryczne parametry
uziomu podczas przewodzenia, wáaĞciwe dla przewodzenia prądów staáych, lub prądów
przemiennych o czĊstotliwoĞci sieciowej. WartoĞü rezystancji uziemienia uziomu jest przede
wszystkim uzaleĪniona od rodzaju i rezystywnoĞci gruntu, w którym jest umieszczony uziom oraz
od ksztaátu i wymiarów samego uziomu (rys.3).W przypadku prądów wysokich czĊstotliwoĞci
naleĪy oszacowaü impedancjĊ uziemienia a w przypadku prądów piorunowych tzw. udarową
rezystancjĊ lub impedancjĊ uziemienia, które mogą w znacznym stopniu róĪniü siĊ od rezystancji
statycznej uziemienia.
72
_____________________________________________________________________________________
a) b)
Rys. 3 Elementy uziemienia wpáywające na wartoĞü rezystancji uziemienia (a) i porównanie rezystancji udarowej
uziomu Ru podczas przewodzenia prądu udarowego Im z jego rezystancją statyczną Rs (b), dla: A – uziomu pionowego
umieszczonego w gruncie gliniastym, B – uziomu pionowego umieszczonego w gruncie gliniasto-kamienistym ze
Īwirem, C – uziomu pionowego umieszczonego w gruncie piaszczystym.
2. Maksymalny spadek napiĊcia na uziomie oraz rozkáad napiĊcia na powierzchni ziemi w

otoczeniu uziomów. WiąĪe siĊ to z moĪliwoĞcią powstania niebezpiecznego potencjaáu na
uziemionych elementach instalacji lub urządzeĔ w obiekcie przy przepáywie prądu przez
uziemienie. RóĪnice potencjaáu w otoczeniu uziomu mogą stanowiü zagroĪenie dla ludzi,
spowodowane napiĊciem dotykowym lub krokowym (rys. 4). Natomiast w przypadku
impedancyjnych lub udarowych spadków napiĊcia naleĪy liczyü siĊ z wystąpieniem napiĊü
zakáócających pracĊ urządzeĔ telekomunikacyjnych lub informatycznych oraz przewodzonymi
przepiĊciami piorunowymi naraĪającymi izolacjĊ instalacji zasilających lub telekomunikacyjnych
lub informatycznych.
Rys. 4 Rozkáad potencjaáu na powierzchni ziemi

stwarzający zagroĪenie poraĪeniowe w otoczeniu
uziemionego obiektu na terenie stacji
elektroenergetycznej: 1 – uziom, 2 – rozkáad
potencjaáu przy braku otokowych uziomów
wyrównawczych, 3 – rozkáad potencjaáu w
przypadku umieszczenia uziomów
wyrównawczych w gruncie na zróĪnicowanej
gáĊbokoĞci (sterowanie potencjaáem), Uu –
napiĊcie wzglĊdem ziemi odniesienia, Iz – prąd
zwarcia doziemnego.
3. Szyna uziemiająca (szyna poáączeĔ wyrównawczych) bĊdąca miejscem poáączeĔ poszczególnych

przewodów áączących okreĞlone urządzenia i instalacje z uziomem. Bardzo istotne jest miejsce
lokalizacji szyny w danym obiekcie oraz sposób wykonania jej poáączenia z uziomem,
zapewniający trwaáoĞü i maáą rezystancjĊ poáączeĔ przewodów uziemiających i wyrównawczych
z szyną uziemiającą lub wyrównawczą.
4. Liczba, wymiary oraz sposób prowadzenia przewodów uziemiających, które mają zasadnicze
znaczenie zarówno dla zapewnienia bezpieczeĔstwa ludzi, czyli ograniczenia skutków poraĪenia
prądem elektrycznym, jak i zapewnienia funkcjonalnoĞci zarówno urządzeĔ odbiorczych zasilanych
z sieci o okreĞlonej konfiguracji (np. instalacji wykonywanych w systemie TN-S a zasilanych z
sieci TN-C).
5. Konfiguracja sieci poáączeĔ wyrównawczych bezpoĞrednich, które mają za zadanie
odprowadzanie do ziemi prądów upáywu, prądów zakáóceniowych wysokiej czĊstotliwoĞci
73
_____________________________________________________________________________________
(np. prądów zakáóceĔ radiotelekomunikacyjnych lub prądów szumów generowanych przez systemy
komputerowe) lub czĊĞciowych prądów piorunowych. W wielu przypadkach jest niezbĊdne
stosowanie tzw. powierzchni potencjaáu odniesienia, czyli lokalnych powierzchni
ekwipotencjalnych (siatek ekwipotencjalnych), pokrywających caáe pomieszczenia, w których
instalowane są urządzenia szczególnie wraĪliwe na prądy zakáóceniowe wysokiej czĊstotliwoĞci
a) b)
(LPZ 0) ats (LPZ 0) ats
ecp (LPZ 1) ecp (LPZ 1)
PE PE
2 mc mc mc
fe
kl. II L, N
2 mc mc mc
fe
kl. II L, N
bc bc
mbc sbc
ecp ecp
PE mc mc mc PE
dcs mc mc mc fe dcs fe dcs
kl. I L, N dcs kl. I L, N
lbb erp lbb

bc ecp bc ecp
el SPDs ec SPDs il el SPDs ec SPDs il

mp mp
met bb met bb
1 ec ec ets
1 ec ec ets
Rys. 5 Ukáad uziemieĔ (1) oraz ukáad poáączeĔ wyrównawczych (2) w obiekcie budowlanym z instalacją
piorunochronną: a) konfiguracja oczkowa, b) konfiguracja promieniowa. Oznaczenia: ats – zwód, bb – szyna
wyrównawcza, bc - przewód wyrównawczy, dcs – przewód odprowadzający; ec – przewód uziemiający, ecp – czĊĞü
przewodząca obca, el –wprowadzane linie elektryczne, erp – uziemieniowy punkt odniesienia, ets – ukáad uziomowy,
fe – urządzenie elektryczne staáe (klasa I lub II), il - linie informatyczne, lbb - lokalna szyna wyrównawcza, mbc -
konfiguracja oczkowa, mc – urządzenie metalowe, met - gáówna szyna wyrównawcza (zacisk uziemiający), mp – rura
metalowa, sbc - konfiguracja promieniowa, SPDs – ograniczniki przepiĊü, LPZ 0, 1 – strefy ochronne w obiekcie.
Wymagania stawiane poszczególnym rodzajom uziemieĔ: roboczym (funkcjonalnym),

ochronnym lub odgromowym czĊsto w istotny sposób róĪnią siĊ od siebie. MoĪe powstaü pytanie
czy poszczególne rodzaje uziemieĔ i przewodów uziemiających powinno áączyü ze sobą oraz w jaki
sposób je projektowaü i wykonywaü, aby kaĪda z wymaganych funkcji systemu uziemiającego byáa
speániona efektywnie i zgodnie z przepisami.
Obecnie nie ma wątpliwoĞci, Īe wszystkie wymagania dla poszczególnych rodzajów
uziemieĔ moĪe efektywnie speániü jeden wspólny zintegrowany system uziemieniowy, jednakĪe
pod warunkiem wáaĞciwego jego zaprojektowania i wykonania. Z punktu widzenia kompatybilnoĞci
elektromagnetycznej oraz ochrony od przepiĊü piorunowych, w obiektach budowlanych
wyposaĪonych we wraĪliwe urządzenia techniczne (np. elektroniczne lub informatyczne) są
preferowane konfiguracje ukáadu uziemiającego przedstawione na rys. 5.
2. Wybrane aspekty praktyczne
2.1. Ocena rezystancji lub impedancji uziemienia
Obliczenia rezystancji uziemienia wykonywane są na podstawie bardziej lub mniej

uproszczonych zaleĪnoĞci, które w ogólnym przypadku wynikają z matematycznego opisu
odwzorowania uziomów w oĞrodku przewodzącym, jakim jest grunt, lub z doĞwiadczeĔ
empirycznych. NiezaleĪnie od stosowanych zaleĪnoĞci, na wynik obliczenia wartoĞci rezystancji
statycznej uziemienia decydujący wpáyw ma wartoĞü rezystywnoĞci gruntu U, która moĪe byü
poprawnie okreĞlona jedynie w sposób eksperymentalny – najczĊĞciej na podstawie pomiarów
sondowania geoelektrycznego gruntu metodą czteroelektrodową Wennera (rys. 6a).WartoĞci
74
_____________________________________________________________________________________
rezystywnoĞci gruntu U w duĪym stopniu podlegają zmianom sezonowym w przede wszystkim

wskutek zmian wilgotnoĞci gruntu (rys.6b), a takĪe jego temperatury. Pomiary rezystywnoĞci
gruntu naleĪy wykonywaü na danym terenie wielokrotnie przy róĪnych odstĊpach elektrod
pomiarowych, zwracając szczególna uwagĊ na interpretacjĊ uzyskanych wyników zwáaszcza na
terenie uzbrojonym lub wówczas, gdy wystĊpuje wielowarstwowa struktura gruntu.
Rys. 6a Szkic ukáadu do pomiaru rezystywnoĞci gruntu metodą Wennera (a) oraz zmiany rezystywnoĞci
gruntu U w zaleĪnoĞci od wilgotnoĞci gruntu.
2.2 TrwaáoĞü systemu uziemiającego
TrwaáoĞü systemu uziemiającego przyjmowana jest w zaáoĪeniach projektowych na okres

nie mniejszy niĪ 20-30 lat. Decyduje o niej najczĊĞciej odpornoĞü na korozjĊ poszczególnych czĊĞci
uziemienia, zwáaszcza tych, które w sposób bezpoĞredni są naraĪone na oddziaáywanie
zewnĊtrznych czynników atmosferycznych, czyli uziomów oraz przewodów uziemiających oraz ich
poáączeĔ. Znajdujące siĊ w gruncie uziomy, mogą byü degradowane wskutek korozji
elektrochemicznej (zwanej korozją ziemną) spowodowanej obecnoĞcią ogniw galwanicznych,
tworzących siĊ przy zetkniĊciu metalu z roztworami wodnymi skáadników gruntu a jej kinetyka
zaleĪy przede wszystkim od skáadu chemicznego gruntu. DuĪe zagroĪenie korozyjne metalowych
konstrukcji podziemnych, w tym uziomów stanowią prądy báądzące (korozja elektrolityczna).
SzybkoĞü korozji elektrolitycznej zaleĪy gáównie od natĊĪenia zewnĊtrznych prądów báądzących.
Aby zminimalizowaü wpáyw korozji a tym samym wydáuĪyü czas eksploatacji uziemieĔ
naleĪy:
- stosowaü powáoki antykorozyjne materiaáów stalowych przez ich pomiedziowanie lub
ocynkowanie na gorąco,
- unikaü styku materiaáów róĪniących siĊ potencjaáem elektrochemicznym, gdzie produkty
korozji naturalnej wybijane z materiaáu katody (np. miedĨ) mogáyby powlekaü galwanicznie
materiaá anody (np. stal),
- zapewniü opowiednio duĪy przekrój powierzchni przekroju uziomu, przewodów uziemiających
i poáączeniowych,
- zabepieczyü styki poáączeĔ przed wilgocią poprzez ich zaizolowanie lub stosowanie
trwaáych poáączeĔ metali za pomoca spawania egzotermicznego (rys. 7).
75
_____________________________________________________________________________________
Rys. 7 Widok poáączenia wykonanego

techniką spawania egzotermicznego (ang.
thermowelding) okrągáego uziomu
stalowego pomiedziowanego z bednarką
stalową ocynkowaną (poprzecznik) po
badaniach prądami udarowymi o
amplitudzie ok. 100kA.
2.3 Pomiary powykonawcze lub kontrolne rezystancji uziemienia
Weryfikacja poprawnoĞci wykonania ukáadu uziemieĔ oraz kontrola jego stanu po

okreĞlonym czasie eksploatacji jest dokonywana poprzez pomiary rezystancji uziemienia ukáadu
uziomów oraz elektrycznego sprawdzenia ciągáoĞci przewodów ochronnych i wyrównawczych, w
odstĊpach czasów wymaganych przy okresowych kontrolach stanu technicznego danego rodzaju
instalacji.
Pomiar rezystancji uziemienia uziomów jest wykonywany metodą techniczną przy uĪyciu
Ĩródáa prądu przemiennego, lub przy uĪyciu mierników zasilanych bateryjnie. Wykonuje siĊ go w
ukáadzie pomiarowym przedstawionym na rys.8. Bardzo istotnym jest wielokrotne powtarzanie
pomiarów przy róĪnych odstĊpach miedzy elektrodami pomiarowymi, a takĪe uzyskanie
powtarzalnych wyników przy róĪnych kierunkach umieszczania elektrod pomiarowych. CzĊsto
wykonanie poprawnego pomiaru rezystancji uziemienia jest utrudnione lub technicznie niemoĪliwe,
zwáaszcza na obszarach przemysáowych lub zabudowanych, gdzie wystĊpuje wiele metalowych
instalacji podziemnych, nie zawsze poáączonych z systemem uziemiającym.
Rys. 8 Szkic usytuowania

elektrod pomiarowych
oraz podstawowe zasady
wykonywania pomiaru
rezystancji uziemienia
ukáadu uziomowego.
3. Uwagi koĔcowe
Podstawowymi czynnikami decydującymi o zasadach projektowania i wykonania systemów
uziemiających są:
- wymagana, na ogóá maáa, wartoĞü rezystancji uziemienia oraz dopuszczalnych wartoĞci napiĊü
raĪeniowych dotykowych i krokowych,
- techniczne moĪliwoĞci wykonania uziomów o okreĞlonym ksztaácie i konfiguracji na danym
terenie,
- trwaáoĞü i niezawodnoĞü uziemienia przez zaáoĪony czas jego eksploatacji,
- jakoĞü uĪytych materiaáów i koszty budowy uziemienia.
76
_____________________________________________________________________________________
Nowatorstwo do praktyki instalacyjnej

mgr inĪ. Antoni Lisowski
Przewodniczący TC 70 PKN
Rzeczoznawca SEP
Truizmem jest stwierdzenie, iĪ początek XXI wieku m.in. znamienny jest tym, Īe coraz
bardziej znaczący udziaá w obciąĪeniu instalacji elektrycznych (w tym domowych) mają nowe
rodzaje odbiorników: odbiorniki elektroniczne (czytaj: nieliniowe). Wprowadzają one nową jakoĞü
w obciąĪaniu tych instalacji. Tym nowym sytuacjom i wyzwaniom trzeba wyjĞü naprzeciw.
Powoduje to koniecznoĞü zadoĞüuczynienia w procesie projektowania, wykonywania i eksploatacji
przedmiotowych instalacji takĪe stawianym nowym wymaganiom. W konsekwencji od osób dozoru
(D) oraz eksploatacji (E) wymagaü trzeba odpowiednio aktualnej ĞwiadomoĞci, wiedzy
i umiejĊtnoĞci. WáaĞciwym momentem egzekwowania i sprawdzania tego są egzaminy
kwalifikacyjne na D oraz E.
Wychodząc naprzeciw takiemu wyzwaniu Centralny OĞrodek Szkolenia i Wydawnictw

Stowarzyszenia Elektryków Polskich przygotowuje odpowiednie materiaáy poĪyteczne w tej mierze
zarówno dla egzaminatorów jak i dla egzaminowanych. Dalej podajĊ przykáady pytaĔ, o które m.in.
powinna zostaü rozszerzona paleta dociekaĔ czáonków komisji egzaminacyjnych przy sprawdzaniu
posiadania przez egzaminowanego wymaganych kwalifikacji. Są to pytania mojego autorstwa w
stosunku do kandydatów ubiegających siĊ o stwierdzenie kwalifikacji D lub E w zakresie grupy I
rodzaju urządzeĔ, pozycja 2: urządzenia, instalacje i sieci elektroenergetyczne o napiĊciu nie
wyĪszym niĪ 1 kV. Są one skorelowane z materiaáem pozwalającym sformuáowaü wáaĞciwą
odpowiedĨ. Zakres opanowania tego materiaáu ocenia egzaminator odpowiednio do wymagaĔ
stawianych egzaminowanemu. Na D trzeba wykazaü siĊ opanowaniem ponad 70 % podanego
materiaáu, a na E wystarczy efekt dwukrotnego uwaĪnego przeczytania go ze zrozumieniem.
PRZYKàAD PIERWSZY
Czy w przewodzie neutralnym N symetrycznie obciąĪonego ukáadu trójfazowego prąd

IN moĪe osiągnąü wartoĞü wiĊkszą od najwiĊkszej wartoĞci prądu fazowego If, tzn. czy IN > If ?
A jeĪeli tak, to w jakich warunkach ?
Odpowiedzi na te pytania są waĪne przede wszystkim z uwagi na dobór przekroju przewodu

neutralnego. Dotychczasowe uwarunkowania obciąĪeniowe instalacji trójfazowych, typowe dla
pierwszej poáowy XX wieku, cechowaáy siĊ obciąĪeniami o charakterze liniowym. Oznaczaáo to, Īe
sinusoidalne napiĊcie zasilające powodowaáo przepáyw niesinusoidalnego prądu obciąĪenia. To
z kolei przy symetrycznym obciąĪeniu faz powodowaáo, Īe ich suma stanowiąca prąd przewodu
neutralnego sprowadzaáa siĊ do zera prąd w przewodzie neutralnym nie páynąá. PoniewaĪ z tego
wzglĊdu dąĪono do obciąĪania faz w miarĊ jak najbardziej symetrycznie, osiągając relatywnie
znacząco maáe obciąĪenie przewodu neutralnego, dlatego fakt ten generowaá i uzasadniaá potrzebĊ
niskiego wymiarowania jego przekroju.
Początkowo w instalacjach i sieciach korzystano z zasady stosowania przekroju

przewodu neutralnego równego poáowie przekroju przewodu fazowego (SN = ½ Sf ). W miarĊ jak
77
_____________________________________________________________________________________
sieci i instalacje mnoĪyáy siĊ, a zapewnienie warunku obciąĪenia prawie symetrycznego w

eksploatacji stawaáo siĊ coraz trudniejsze, aĪ w koĔcu przestawaáo byü przestrzegane, przyjĊto
zasadĊ, Īe SN ma byü jedynie o stopieĔ gradacji przekrojów przewodów mniejszy od Sf.
W ostatnich dekadach lat XX wieku coraz czĊĞciej zdarzaáo siĊ stosowanie tych samych przekrojów
dla przewodów neutralnych co i fazowych (nie tylko ze wzglĊdu na wymagania ochrony
przeciwporaĪeniowej). Wiek XXI znamienny staje siĊ powszechnym wystĊpowaniem
odbiorników elektronicznych w obciąĪeniu instalacji elektrycznych, a nieraz jest to obciąĪenie
dominujące. ObciąĪenie takie jest obciąĪeniem nieliniowym, co naleĪy rozumieü, Īe sinusoidalne
napiĊcie zasilające powoduje przepáyw niesinusoidalnego prądu, tzn. prądu o przebiegu czasowym
nie stanowiącym sinusoidy i dlatego nazywanym powszechnie prądem odksztaáconym lub
niesinusoidalnym. W takim przypadku nawet w peáni symetryczne obciąĪenie poszczególnych faz
ukáadu trójfazowego nie wyzerowuje wartoĞci prądu w przewodzie neutralnym. Wobec tego
wymaga to zastanowienia siĊ jakich wartoĞci prądów moĪna siĊ spodziewaü w nieliniowo
obciąĪonych instalacjach elektrycznych ?
Zacznijmy od, zaskakującego jak na dotychczasowe wyobraĪenia, stwierdzenia, Īe

w przewodzie neutralnym N symetrycznie obciąĪonego ukáadu trójfazowego prąd IN moĪe
osiągnąü wartoĞü wiĊkszą od najwiĊkszej wartoĞci prądu fazowego If, tzn. moĪe byü IN > If.
Innymi sáowy odpowiedĨ na pierwsze pytanie okazuje siĊ twierdząca.
Na drugie pytanie odpowiedĨ jest nastĊpująca. Do takich sytuacji moĪe dochodziü w

przypadkach trójfazowych obciąĪeĔ nieliniowych. Przykáadem efektu takiego obciąĪenia moĪe
byü przebieg prądu zasilania komputera PC, który miĊdzy innymi przedstawiono na niĪej
zamieszczonym rysunku.
Podobny przebieg ma wiĊkszoĞü zasilaczy ukáadów elektronicznych. Jest to typowy
przebieg prądu zasilania ukáadu prostowniczego z obciąĪeniem rezystancyjno – pojemnoĞciowym

(pojemnoĞü wygáadzająca). W przybliĪeniu moĪna go utoĪsamiü z prądem o przebiegu:
Ip = 0,6.(sin x – sin 3x)
dla 1/3 S d x d 2/3 S oraz (1/3 +1)S C (2/3 + 1)S, który jest bardzo podobny (patrz wyĪej
zamieszczony rysunek)
78
_____________________________________________________________________________________
Przebieg ten, dla przedziaáu 0 d x d 2S moĪna zapisaü ogólną relacją:
Ip =A.(sin x – B.sin 3x) = A1.sin x – A3.sin 3x + 6A2.n+1.sin[(2n + 1)x + M]
gdzie n t 2, A jest amplitudą przebiegu If, B jest stosunkiem A3 do A1, A1 jest amplitudą
pierwszej harmonicznej If, A3 jest amplitudą trzeciej harmonicznej If. Przy pominiĊciu wyĪszych
harmonicznych, poczynając od piątej (wáącznie, n .t 2), otrzymujemy, Īe A1 = A, zaĞ A3 = AB.
Teraz moĪemy dla przykáadu zapytaü: dla jakiej wartoĞci B prąd w przewodzie neutralnym IN, przy
symetrycznym nieliniowym obciąĪeniu trójfazowym, bĊdzie dwukrotnie i wiĊcej przekraczaá
wartoĞü prądu fazowego, tzn. IN t 2.If ?
W celu uzyskania odpowiedzi korzystamy z narzuconego warunku oraz bierzemy pod uwagĊ, Īe:
IN = 3.A3, zaĞ
2 2
If A1 A 3
Mamy kolejno:
9.A32 t 4(A12 + A32)
9.A2.B2 t 4.A2. +4.A2.B2
B t 0,4 5
otrzymując odpowiedĨ, Īe prąd w przewodzie neutralnym IN, przy symetrycznym nieliniowym

obciąĪeniu trójfazowym, bĊdzie dwukrotnie i wiĊcej przekraczaá wartoĞü prądu fazowego, tzn.
IN t 2.If , jeĪeli B t 0,9.
W realnych przypadkach zawartoĞü trzeciej harmonicznej w prądzie komputera wynosi 93

% pierwszej harmonicznej (A3 : A1 = 0,9 … 0,95), a w stosunku do wartoĞci skutecznej prądu
komputera stanowi 68 % (A3 : If = 0,6 … 0,7). Oznacza to, Īe przy zaniedbaniu wyĪszych
harmonicznych powyĪej piątej wáącznie IN § 2. If, a ich uwzglĊdnienie powoduje, Īe w
rzeczywistoĞci IN = (0,6 … 0,7), I f § 3. I f. NaleĪy teĪ pamiĊtaü, Īe IN moĪe róĪniü siĊ od If
czĊstotliwoĞcią; w prezentowanym przypadku czĊstotliwoĞü IN wynosi 150 Hz.
Zachodzi zatem potrzeba zachowania szczególnej przezornoĞci przy zbyt pochopnym

uleganiu przestarzaáej zasadzie, Īe przekrój przewodu neutralnego moĪe byü (?) o stopieĔ mniejszy
od przekroju przewodu fazowego (skrajnego).
PRZYKàAD DRUGI
Zagadnienia jakoĞci prądu elektrycznego (energii elektrycznej, w tym jego

odksztaácenia) nabierają ostatnio coraz wiĊkszego znaczenia. Dlaczego ? A skoro tak jest, to
zaprezentuj swą wiedzĊ o waĪnym w tej sferze zjawisku elektrycznych przebiegów
odksztaáconych, np. wyjaĞniając (z uzasadnieniem) czy suma udziaáów procentowych
poszczególnych harmonicznych (w tym i pierwszej) prądu (np. odbiornika nieliniowego,
powiedzmy komputera) moĪe przekraczaü 100 % ?
OdpowiedĨ na pierwsze pytanie wynika z nastĊpujących przesáanek. Ostatnie dziesiĊciolecia

przyniosáy znaczący rozwój przeksztaátników póáprzewodnikowych i energoelektroniki (zarówno
przemysáowej jak i maáej, komunalnej). Znalazáo to implementacjĊ w zasilaczach urządzeĔ
79
_____________________________________________________________________________________
elektronicznych, napĊdach elektrycznych, odbiornikach z zakresu AGD, itp. DziĞ pobierane prądy
czĊsto nie są sinusoidalne. To spowodowaáo obciąĪanie sieci wyĪszymi harmonicznymi, a
w nastĊpstwie odksztaácanie krzywej napiĊcia sieciowego. Zasilanie szeregu urządzeĔ napiĊciem
niesinusoidalnym niekorzystnie wpáywa na ich pracĊ. Coraz gwaátowniej nabierają znaczenia
sprawy ochrony ukáadu zasilającego przed odksztaáconymi prądami, ochrony ukáadów odbiorczych
przed zasilaniem odksztaáconym napiĊciem i ochrony instalacji odbiorczych przed skutkami
koniecznoĞci uĪytkowania obok siebie odbiorników liniowych i nieliniowych. Stan taki rodzi
zarówno problemy w sferze regulacji prawnych jak i wymagaĔ technicznych. Dlatego istotna staáa
siĊ potrzeba posiadania pogáĊbionych wiadomoĞci o wáaĞciwoĞciach wyĪszych harmonicznych i ich
konsekwencjach.
OdpowiedĨ na drugie pytanie jest twierdząca, tzn. czy suma poszczególnych udziaáów
procentowych poszczególnych harmonicznych (w tym i pierwszej) przebiegu odksztaáconego moĪe
przekraczaü 100 %. Np. Prąd pobierany przez komputer ma ksztaát jak prz4edstawiono na niĪej
zamieszczonym rysunku.
2 2 2 2 2 2 2 2 2
If I1 I3 I5 I7 I9 I11 I13 I15 I17
I1 1 0,902 2 0,705 2 0,475 2 0,246 2 0,09 2 0,09 2 ),128 2 0,115 2 1,626 I1
Skáada siĊ on z harmonicznych nieparzystych, gáównie od 3 do 17. Ustalony ich udziaá

procentowy podano w tabliczce i zaprezentowano na niĪej podanym wykresie.
Skáadowa
harmoniczna I1 I3 I5 I7 I9 I11 I13 I15 I17
Udziaá
procentowy 100 % 90,2 % 70,5 % 47,5 % 24,6 % 9% 9% 12,8 % 11,5 %
Udziaá pierwszej harmonicznej w wartoĞci skutecznej If = 61,5 %; udziaá wartoĞci

skutecznej wyĪszych harmonicznych (bez pierwszej) Iwh = 48,6 %, gdyĪ:
80
_____________________________________________________________________________________
2 2 2 2 2 2 2 2
I wh I3 I5 I7 I9 I11 I13 I15 I17
I1 0,902 2 0,705 2 0,476 2 0,246 2 0,09 2 0,09 2 0,128 2 0,115 2 0,791 I1 ;
I1 I1 Iwh 0,791 I1
k1 0,615 61,5% , k wh 0,486 48,6%
If 1,626 I1 If 1,626 I1
Zatem suma tych udziaáów wynosi 110,1 % i w sposób oczywisty jest wiĊksza od 100 %.
Dzieje siĊ tak dlatego, Īe suma udziaáów jest rozumiana jako zwykáa suma arytmetyczna
(liniowa). Tymczasem wartoĞü skuteczna prądu odksztaáconego jest szczególną sumą nieliniową
poszczególnych skáadowych harmonicznych (sumą pitagorejską wyĪszego rzĊdu, sumą kwadratów
poszczególnych, nieraz licznych, skáadników). W ten sposób przedstawiony na rysunku
przybliĪony przebieg prądu komputera ip, mający równe udziaáy pierwszej i trzeciej harmonicznej
po 0,6, ma amplitudĊ o wartoĞci 1,2 oraz wartoĞü skuteczną
Jak widaü suma udziaáów procentowych wyĪszych harmonicznych w rozpatrywanym przypadku
przybliĪenia ksztaátu prądu komputerowego (wynosi 141 %) i wykazuje, Īe moĪe przekraczaü
2 2
Ip I1 I 3 I1 1 1 I1 2 1,41 I1 ,
I1 I1 I3
a zatem k1 0,705 k3 70,5 % .
Ip 1,41 I1 Ip
100%.
Wynika to z faktu, Īe udziaáy procentowe skáadników przywykliĞmy odnosiü do caáoĞci i
sumowaü je arytmetycznie. Tymczasem wartoĞü wielkoĞci wynikowej jest specyficzną sumą
nieliniową skáadowych harmonicznych (sumą kwadratów wartoĞci skáadników, sumą wedáug Prawa
Pitagorasa). Skutkuje to zjawiskiem, Īe wzglĊdnie duĪe zmiany skáadników niewiele zmieniają
wartoĞü wynikową jako caáoĞü, która jest bazą odniesienia do okreĞlania udziaáów procentowych.
Oznacza to, Īe przy znacznym wzroĞcie procentowym skáadników caáoĞü wzrasta wolniej niĪ
wartoĞü sumy skáadników, co powoduje relatywne zmniejszanie siĊ bazy procentowej czyli wiĊkszy
wzrost sumy udziaáów niĪ wywoáany nim wzrost caáoĞci.
Jakie praktyczne spostrzeĪenia z tych rozwaĪaĔ warto zapamiĊtaü? OtóĪ warto zauwaĪyü, Īe
wzglĊdnie duĪe zmiany skáadowej powodują stosunkowo maáe zmiany wartoĞci wynikowej. Innymi
sáowy duĪe zmiany wartoĞci skáadowej harmonicznej prawie nie powodują zmiany wartoĞci prądu
jako caáoĞci. Analogicznie pominiĊcie szeregu skáadowych harmonicznych nie powoduje
proporcjonalnego báĊdu w oszacowaniu wartoĞci caáoĞci. Dokumentuje to przykáad prądu
komputera If. Przeanalizujmy jaki wpáyw na wartoĞü skuteczną If ma pominiĊcie harmonicznych od
5 do 17 ? WartoĞü skuteczna pomijanych harmonicznych wynosi:
Widaü, Īe pominiĊcie 56 % udziaáu wprowadziáo uchyb (báąd) tylko 17 %.
2 2 2 2 2 2 2
I5 - 17 I5 I7 I9 I11 I13 I15 I17
2 2 2
I1 0 , 705 0 , 475 0 , 246 0 , 0 , 09 2 0 , 09 2 0 ,128 2
0 ,115 2
0,91 I1
I5 - 17 0,91 I1
zatem : k 5 - 17 0,56 56 % .
If 1,626 I1
2 2 2
p I1 I 3 I 1 1 0 , 902 - 1,35 I 1
I f - Ip 1,626 I 1 - 1,35 I 1
zatem uchyb G 100 % 100 % 17,0 %
If 1, 626 I 1
81
_____________________________________________________________________________________
WNIOSKI
(1) RozwaĪając spodziewane obciąĪenia przewodów w instalacjach elektrycznych trzeba
liczyü siĊ nawet przy obciąĪeniach symetrycznych ze znaczącym obciąĪeniem, w stosunku
do obciąĪenia faz, przewodu neutralnego; a co dopiero w przypadku obciąĪeĔ
niesymetrycznych !
(2) Przewód neutralny w instalacjach elektrycznych nieraz moĪe byü obciąĪony bardziej niĪ
fazowy. Prąd przewodu neutralnego jest mocno odksztaácony, gdyĪ zawiera przede
wszystkim trzecią harmoniczną, która stanowi sumĊ trzecich harmonicznych (i wszystkich
o wielokrotnoĞci krotnoĞci trzy) obciąĪeĔ fazowych i zaleĪy od udziaáu w nich obciąĪeĔ
nieliniowych (elektronicznych). Jego pierwsza harmoniczna jest wprawdzie sumą, ale
geometryczną (w sensie wektorowym), pierwszych harmonicznych prądów fazowych i
zaleĪy od niesymetrii obciąĪenia..
(3) Znane są juĪ coraz czĊstsze przypadki uszkadzania siĊ przewodu neutralnego [1].
Statystyczny przyrost takich uszkodzeĔ jest wywoáany nieliniowymi obciąĪeniami
instalacji elektrycznych projektowanych i wykonanych wedáug dotychczasowych praktyk.
Ale pojawiáy siĊ one teĪ w instalacjach , gdzie oprzewodowanie cechuje siĊ jednakowymi
przekrojami przewodów fazowych i neutralnych. Oprócz obciąĪenia nieliniowego
przyczyną moĪe tu byü záa jakoĞü zasilania: nadmiernie odksztaácone napiĊcie zasilające w
wyniku wystĊpowania w sąsiedztwie odbiorników nieliniowych.
(4) Praktycy powinni zrewidowaü swą ĞwiadomoĞü i wiedzĊ w odniesieniu do:
¾ wymiarowania przewodu neutralnego,
¾ do kontroli obciąĪeĔ przewodu neutralnego i
¾ do moĪliwej przyczyny jego przeciąĪeĔ oraz uszkodzeĔ.
LITERATURA
[1] Krzysztof GAJEK, Paweá ĝCIBIOREK: „WystĊpowanie wyĪszych harmonicznych w sieci

Zakáadu Energetycznego àÓDħ–TEREN S.A.”543, materiaáy seminarium nt.
ZABURZENIA W NAPIĉCIU ZASILAJĄCYM, zorganizowanego w ramach Polskiego
Partnerstwa JakoĞci Zasilania przez Europejski Program Leonardo da Vinci, àódĨ,
9 czerwca 2003 r., str. 97 … 100.
82

#3 Konstancin Referaty

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

#3 Konstancin Referaty

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SYMPOZJUM

„CiągáoĞü i jakoĞü zasilania”

z cyklu „Polskie Partnerstwo JakoĞci Zasilania” zorganizowane w ramach

Leonardo Power Quality Initiative

REJON ENERGETYCZNY JEZIORNA

CENTRALNY OĝRODEK SZKOLENIA I WYDAWNICTW

POLSKIE CENTRUM PROMOCJI MIEDZI S.A.

prof. dr hab. inĪ. Antoni Dmowski Politechnika Warszawska

zorganizowano pod patronatem

Centrum Promocji JakoĞci i Efektywnego UĪytkowania Energii Elektrycznej

CENTRALNY OĝRODEK SZKOLENIA I WYDAWNICTW

Redakcja, opracowanie graficzne i skáad: Monika Wolska

1. mgr inĪ. R. Targosz

2. prof. dr hab. inĪ. A. Dmowski

5. mgr inĪ. A. Boczkowski

6. prof. dr hab. inĪ. Z. Flisowski

7. prof. dr hab. inĪ. A. Sowa

10. mgr inĪ. A. Lisowski

Koszty záej jakoĞci energii jako uzasadnienie

NOWE SYSTEMOWE PODEJĝCIE DO WIEDZY NA TEMAT JAKOĝCI ZASILANIA

1. Co nas skáoniáo do zainicjowania dziaáaĔ w sferze jakoĞci zasilania w ramach programu

2. Co to jest Inicjatywa LPQI?

Inicjatywa programu Leonardo dotycząca JakoĞci Zasilania jest programem edukacyjnym

3. Jakie są narzĊdzia LPQI?

¾Poradnik JakoĞci Zasilania, unikalne Ĩródáo informacji publikowane w czĊĞciach w sumie

¾StronĊ internetową www.lpqi.org z moĪliwoĞcią nauki korespondencyjnej, tj. wykáadami

4. Definicja jakoĞci energii:

„ Zbiór warunków, które umoĪliwiają funkcjonowanie systemów elektrycznych zgodnie z ich

5. Poradnik jakoĞci zasilania

5.2.1. Obsáuga zapobiegawcza - Klucz do jakoĞci zasilania.

Nowy pakiet poradnika – 6 czĊĞci od maja 2003 w jĊzyku angielskim – sukcesywnie

Projektowanie systemów zasilania to kompromis miĊdzy interesami uĪytkowników –

7. Koszty jakoĞci energii

Istnieje kilka podziaáów kosztów. Z perspektywy uĪytkownika najbardziej oczywisty to

•Koszty odlegáe utraty przychodu •Ewakuacja

• NiestabilnoĞü procesów przemysáowych, przedwczesne zuĪycie urządzeĔ

RóĪne kryteria oceny strat

Naszą intencją jest, aby seminaria stanowiáy wstĊp do korzystania z LEONARDO.

Ukáady gwarantowanego zasilania

Wiele odbiorników energii elektrycznej wymaga zasilania energią elektryczną

Dodatkowymi waĪnymi parametrami kaĪdego ukáadu UPS są:

x sposób oddziaáywania na sieü zasilającą,

2. Rola poszczególnych podzespoáów

Rysunek nr 1 Przedstawia schemat blokowy UPSc. Natomiast rysunek nr 2 przedstawia

Rys. 1 Schemat blokowy ukáadu UPSc.

Rys 2 Schemat ukáadu UPSN.

W skáad obu ukáadów wchodzą:

- Tr – Transformator zasilający (niekoniecznie dla UPSc)

2.1 Filtry EMI

Filtry EMI speániają podwójną rolĊ:

2.2 Prostownik gáówny: filtr obwodu poĞredniczącego LC i dioda Do

Prostownik gáówny za poĞrednictwem filtru LC zasila falownik DC/AC.

2.3 Rola baterii chemicznej B

Bateria chemiczna zasila obwód poĞredniczący (falownik DC/AC). W przypadku zaniku

2.4 Falownik DC/AC w ukáadzie UPSc

2.5 Falownik DC/AC w ukáadzie UPSN

Rys. 3 Charakterystyki momentu rozwijanego przez silnik dla przypadku zasilania

2.6 Prostownik pomocniczy PB

Prostownik pomocniczy PB áaduje bateriĊ [1] wedáug okreĞlonej charakterystyki I.U.

2.7 Przeáącznik statyczny – PS

2.8 Ukáad nadzoru – UN

Nowoczesne systemy UPSc i UPSN powinny byü wyposaĪone w mikroprocesorowy system

3. Przykáadowe realizacje poszczególnych elementów systemu UPS

3.1 Prostownik gáówny P