#10 Kraków

ISBN 83-88309-21-8
Jakoœæ i efektywne u¿ytkowanie

energii elektrycznej
POLSKIE PARTNERSTWO
JAKOŒCI ZASILANIA
EUROPEJSKI PROGRAM
LEONARDO DA VINCI
LEONARDO POWER QUALITY INITIATIVE
POLSKIE
CENTRUM
PROMOCJI
MIEDZI
50-136 WROC£AW, PL. 1 MAJA 1-2
KRAKÓW, 17-18 LISTOPADA 2004
WWW.MIEDZ.ORG.PL
SEMINARIUM
JAKOŚĆ I EFEKTYWNE
UŻYTKOWANIE
ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Kraków 17-18 listopada 2004
z cyklu „Polskie Partnerstwo Jakości Zasilania” zorganizowane w ramach
Europejskiego Programu Leonardo da Vinci
jako forma projektu „Edukacyjny Program Jakości Zasilania Leonardo”
Leonardo Power Quality Initiative
Organizatorzy:
Centrum Targowe
Chemobudowa – Kraków S.A.
Oddział Krakowski
Stowarzyszenia Elektryków
Polskich
Polskie Centrum
Promocji Miedzi sp. z o.o.
Centrum Promocji Jakości CENTRUM PROMOCJI JAKOŚCI

i Efektywnego Użytkowania
I EFEKTYWNEGO UŻYTKOWANIA
Energii Elektrycznej, AGH
KOMITET ORGANIZACYJNY
Akademia Górniczo-Hutnicza
Centrum Promocji Jakości i
Z. Hanzelka Efektywnego Użytkowania
Energii Elektrycznej
J. Strojny Akademia Górniczo-Hutnicza
J. Chojnacki Akademia Górniczo-Hutnicza
A. Guła Akademia Górniczo-Hutnicza
Centrum Targowe
K. Maj Chemobudowa Kraków S. A
Polskie Centrum Promocji

M. Ramczykowski Miedzi Sp. z o.o.
Centrum Targowe
M. Sosnowska Chemobudowa Kraków S. A.
Oddział Krakowski
Stowarzyszenia Elektryków
J. Strzałka Polskich,
Akademia Górniczo-Hutnicza
Sympozjum
„Jakość i efektywne
użytkowanie
energii elektrycznej”
Kraków, 17-18 listopada 2004r.
IX Targi Elektrotechniki, Elektroniki i Elektroenergetyki,

„ELEKTRO-ENERGY 2004”
WYDAWNICTWO WYDZIAŁU
ELEKTROTECHNIKI, AUTOMATYKI,
INFORMATYKI I ELEKTRONIKI
AKADEMII GÓRNICZO-HUTNICZEJ
ISBN 83-88309-21-8
Redakcja, opracowanie graficzne i skład: Ryszard Klempka

Artykuły zostały opublikowane zgodnie z materiałami dostarczonymi przez Autorów i na ich odpowiedzialność.
SPIS TREŚCI
17 listopada 2004
Sesja 1. EFEKTYWNE UŻYTKOWANIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ
1. Kazimierz Maj – Centrum Targowe Chemobudowa Kraków S.A., 7

Jan Strojny – AGH Kraków
Elektro-energy 2004 - Targi i Seminarium Targowe w Krakowie
2. Roman Targosz - Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław 11

Straty energii w transformatorach rozdzielczych - projekt PROPHET - potencjał globalny
oszczędności, przegląd światowych programów i regulacji
3. Szymon Liszka - FEWE Katowice 19

Polski Program Efektywnego Wykorzystania Energii w Napędach Elektrycznych PEMP
4. Jerzy Chojnacki, Janusz Teneta, - AGH Kraków, 25

Tomas Duris - Slovak University of Technology in Bratislava
Zarządzanie energią w systemach fotowoltaicznych
5. Jerzy Chojnacki, Łukasz Więckowski - AGH Kraków 37

Systemy fotowoltaiczne w infrastrukturze drogowej
6. Piotr Tomczyk, Dorota Obłąkowska - AGH Kraków 45

Tendencje rozwojowe ogniw paliwowych
7. Antoni Dmowski, Tomasz Dzik, Mariusz Kłos - Politechnika Warszawska 55

Źródła odnawialne pracujące w układach hybrydowych
8. Wiesław Nowak - AGH Kraków 67

Identyfikacja pól elektrycznych i magnetycznych o częstotliwości sieciowej w otoczeniu obiektów
elektroenergetycznych
9. Andrzej Raźniak, , Mariusz Filipowicz - AGH Kraków, 83

Ryszard Jaśkiewicz - Zakład Energetyczny Nowy Sącz
Zużycie energii elektrycznej w szkołach powiatu nowosądeckiego – benchmarking
10. Paweł Król - Dipol Sp.z o.o. Kraków 95

Możliwości zdalnego monitoringu wizyjnego rozproszonych obiektów energetyki
11. Jacek Świątek, Grzegorz Grzegrzółka, Michał Semeniuk - APS Energia Sp. z o.o. 99
Nowoczesne systemy zasilania instalacji i urządzeń elektrycznych
18 listopada 2004
Sesja 2. JAKOŚĆ ENERGII ELEKTRYCZNEJ
12. Roman Targosz - Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław 107

Europejski projekt "Leonardo Power Quality Initiative" i jego kontynuacja "Leonardo Energy"
13. Janusz Oleksa - ENION – Oddział Kraków 117

Standardy jakościowe obsługi odbiorców – stan prawny i realizacja w ENION S.A. Oddział
w Krakowie
14. Jerzy Szkutnik - Politechnika Częstochowska 129

Wpływ rozwojowych trendów sieci dystrybucyjnej na poziom jakości energii elektrycznej
15. Maciej Mróz - ENION – Oddział Kraków 139

Wpływ elektrowni wiatrowych na jakość energii elektrycznej
16. Andrzej Tonia, Krzysztof Trojak - AGH Kraków 147

Wpływ pola elektromagnetycznego emitowanego przez urządzenie do rezonansu magnetycznego na
sprzęt stosowany w środowisku szpitalnym
17. Piotr Krzyżostaniak - ASTAT sp. z o.o. Poznań 159

Badanie kompatybilności elektromagnetycznej wg obowiązujących norm
18. Waldemar Szpyra - AGH Kraków 169

Asymetria prądów i napięć w sieciach elektroenergetycznych
19. Rozmysław Mieński, Ryszard Pawełek, Irena Wasiak, Piotr Gburczyk - Politechnika Łódzka 183
Ograniczenie zapadów napięcia w sieciach niskiego napięcia z generacją rozproszoną
20. Wojciech Grzesiak - Instytut Technologii Elektronowej – Oddział Kraków 193

Struktury wewnętrzne regulatorów ładowania dla autonomicznych systemów PV
EMINARIUM TARGOWE
ELEKTRO-ENERGY ‘04
TARGI I SEMINARIUM TARGOWE W KRAKOWIE
Kazimierz MAJ1
Jan STROJNY2
Targi Elektrotechniki, Elektroniki i Elektroenergetyki „ELEKTRO-ENERGY” odbywają się od

1996 roku. W bieżącym roku są organizowane po raz dziewiąty. Od pierwszej edycji Targom
towarzyszy Seminarium pod hasłem: „Jakość i Użytkowanie Energii Elektrycznej”. W obecnej
formule Seminaria odbywają się od 2001 roku
Przez dziewięć lat istnienia Targi Chemobudowy Kraków oraz Seminaria były organizowane przy
współpracy i pod patronatem:
• Centrum Promocji Jakości i Efektywnego Użytkowania Energii Elektrycznej AGH,
• Wydziału Elektrotechniki , Automatyki , Informatyki i Elektroniki AGH
• Oddziału Krakowskiego Stowarzyszenia Elektryków Polskich.
Na Targach przyznawany jest - Medal Prezesa Stowarzyszenia Elektryków Polskich

Wiodącą tematyką Seminarium odbywającego się w trakcie pierwszych targów ELEKTRO-
ENERGY’96, było zagadnienie jakości i racjonalnego użytkowania energii elektrycznej jako
problem konsumenta, producenta urządzeń i dostawcy energii. Dodatkowy patronat nad
seminarium objęła Fundacja na Rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii FEWE w Krakowie.
Seminarium zorganizowane podczas ELEKTRO-ENERGY’97 było poświęcone między innymi
zagadnieniom pomiaru parametrów jakości energii elektrycznej i finansowym aspektom
modernizacji instalacji elektrycznych, ze szczególnym uwzględnieniem modernizacji oświetlenia
ulicznego i energooszczędnemu oświetleniu w gospodarstwach domowych objętych programem
PELP.
W roku 1998, w ramach seminarium ELEKTRO-ENERGY’98, zaprezentowano komputerowe
wspomaganie pracy automatyków i elektryków z dokumentacją techniczną (IGE+XAO Kraków)
a także nowoczesne systemy ochrony przeciwprzepięciowej (MEGATECH-Warszawa).
Seminarium ELEKTRO-ENERGY’99 było ukierunkowane na zagadnienia projektowania
i sterowania dla tzw. budynków inteligentnych (AGH / ZDANiA). Na tym seminarium
przedstawiono też referat Jima Purcella oraz prof. Adama Guły dotyczący związku efektywnego
wykorzystanie energii i rozwoju gospodarczego kraju (Nashville Electric Service / FEWE Kraków)
W roku 2000, na ELEKTRO-ENERGY 2000, została zmieniona formuła seminarium. Przyjęto
jego oficjalną nazwę „Jakość i użytkowanie energii elektrycznej (JUEE)” i organizację w formie
dwóch sesji, a mianowicie: „Jakość energii elektrycznej” i „Efektywne użytkowanie energii
elektrycznej”
W seminarium 2000 dominowały zagadnienia rynku energii elektrycznej w Polsce oraz
problematyka kompatybilności elektromagnetyczej urządzeń i instalacji elektrycznych
1
Kierownik Centrum Targowego Chemobudowa Kraków S.A.
2
Przewodniczący Seminarium „Jakość i Użytkowanie Energii Elektryczne”, AGH Kraków
ELEKTRO-ENERGY 2004 7
Kazimierz Maj, Jan Strojny
z uwzględnieniem metodyki badania i analizy parametrów jakości energii w oparciu o Power

Recorder System zaprezentowany przez AGH.
Seminarium „Jakość i efektywne użytkowanie energii elektrycznej” zorganizowane w roku 2001
podczas targów ELEKTRO-ENERGY ’01 objęło prezentację ofert szeregu firm dotyczących
pomiarów, monitoringu oraz sposobów technicznych i urządzeń dla poprawy jakości energii
elektrycznej. Zaprezentowały się: Twelve Electric, LEM Semicon, ELMA Capacitors, Taurus-
Technic, Politechnika Łódzka, Power Measurement, Elektromontaż 1- Katowice S.A., Olmex,
Centrum Elektroniki Stosowanej CES, Energoprojekt Kraków, Dehn oraz ZDANiA AGH.
ROZPROSZONA PRODUKCJA ENERGII – ENERGETYKA XXI WIEKU to temat wiodący
seminarium w roku 2002, zorganizowanego podczas targów ELEKTRO-ENERGY ’02. Referaty
i prezentowana problematyka dotyczyły nie tylko ogólnych zasad rozproszonej produkcji energii
lecz także zagadnień szczegółowych, takich jak np.: fotowoltaiczne źródła energii, ogniwa
paliwowe, skojarzone wytwarzanie energii elektrycznej i ciepła z gazu. Przedstawione zostały
konkretne przykłady rozwiązań technologicznych, m.in.: małe elektrownie wodne (Sekcja
Energetyki SEP O/Kraków), hybrydowe elektrownie słoneczno-wiatrowe (AGH), turbiny
wiatrowe i wodne (Firma „Doktor Ząber” Nowy Sącz), wykorzystanie biogazu w oczyszczalni
KUJAWY (MPWiK Kraków) oraz zagadnienie aspektów prawnych obrotu energią odnawialną
(Zakład Energetyczny Kraków S.A), regionalnej polityki energetycznej (Małopolska Agencja
Energii i Środowiska) i zasad finansowania inwestycji w energetyce odnawialnej (Stowarzyszenie
Gmin Polska – Sieć ENERGIE CITES).
Seminarium ELEKTRO-ENERGY ’03 odbyło się w dwóch sesjach tematycznych.
Sesja pierwsza: ENERGIA ODNAWIALNA – WYKORZYSTANIE BIOMASY obejmowała
szeroki zakres aktualnych zagadnień i wymianę poglądów na temat wykorzystania energii
odnawialnych . Wymagania prawne w zakresie wykorzystania biomasy w agroelektrowniach,
agrociepłowniach i agrorafineriach przedstawił prof. Piotr Kowalik (Politechnika Gdańska).
Przedstawione zostały kierunki rozwoju wykorzystania biomasy na cele energetyczne w Polsce
(IBMER POLBIOM-Warszawa i POLBIOM –Zamość, doświadczenia duńskie (Janusz Kahl,
Konsul Honorowy Królestwa Danii w Polsce), zagadnienia wykorzystania odpadów komunalnych,
słomy, odpadów drzewnych i biogazu i in. oraz plantacji energetycznych (prof. Adam Guła -
AGH). Omówiono odnawialne źródła energii w Krakowie oraz aspekty prawne obrotu energia
odnawialną w Polsce a także w krajach Unii Europejskiej łącznie z przedstawieniem możliwości
finansowania inwestycji energetycznych z funduszy zewnętrznych i ze środków Banku Ochrony
Środowiska. Przedstawiono przykłady zastosowań (CES, MPWiK Kraków)
W drugiej sesji seminarium „NIEZAWODNOŚĆ ZASILANIA URZĄDZEŃ

ELEKTRYCZNYCH” podjęto tematyką kosztów złej jakości energii jako uzasadnienie
odpowiedniego programu poprawy jakości energii LEONARDO (Polskie Centrum Promocji
Miedzi S.A. Wrocław.
Omówiono metody i sposoby zapewniające niezawodność zasilania energią elektryczną (prof.
Henryk Markiewicz - Politechnika Wrocławska, prof. Zbigniew Hanzelka – AGH). Zagadnienie
ciągłości zasilania przedstawiono jako zadanie dostawcy energii, producenta urządzeń
elektrycznych oraz przepisów i norm. Opisano i omówiono konkretne przykłady instalacji
bezprzerwowego zasilania w warunkach przemysłowych (PKS HTS Zakład Energetyczny),
w obiektach radiokomunikacyjnych (EmiTel ,Kraków) oraz problem poprawy niezawodności
zasilania odbiorników DC i AC (CES, Politechnika Warszawska i MEDCOM Sp.z o.o.).
Obecna, dziewiąta już edycja seminarium, związanego z targami ELEKTRO-ENERGY ’04,
w Centrum Targowym Chemobudowa Kraków S.A. odbywać się będzie w dwóch sesjach:
• Sesja 1 - „Racjonalne użytkowanie energii elektrycznej” w dniu 17 listopada,

• Sesja 2 – „Jakość energii elektrycznej” w dniu 18 listopada 2004r.
8 ELEKTRO-ENERGY 2004
ELEKTRO-ENERGY 2004 …
W ramach pierwszej sesji zostaną przedstawione referaty dotyczące aktualnej problematyki strat
energii i energooszczędności w urządzeniach elektrycznych, tendencji rozwojowych
nowoczesnych źródeł energii oraz pół elektromagnetycznych występujących w otoczeniu
obiektów energetycznych
W drugiej sesji seminarium zostanie zaprezentowany europejski projekt LPQI (Leonardo Power
Quality Initiative) oraz szeroka problematyka wpływu na jakość energii elektrycznej zarówno
niektórych nowych źródeł energii jak i doświadczeń dotychczasowych w aspekcie regulacji
i ograniczeń skutków nieodpowiedniej jakości energii elektrycznej.
Materiały seminarium zostały opublikowane i wydane drukiem w formie zwartej.
Kazimierz Maj, Jan Strojny
EMINARIUM TARGOWE
STRATY ENERGII W TRANSFORMATORACH

ROZDZIELCZYCH - PROJEKT PROPHET - POTENCJAŁ
GLOBALNY OSZCZĘDNOŚCI, PRZEGLĄD ŚWIATOWYCH
PROGRAMÓW I REGULACJI
Roman TARGOSZ1
Słowa kluczowe: transformatory rozdzielcze, oszczędność zużycia energii elektrycznej,

normy efektywności energetycznej, sprawność, straty
Streszczenie
Energooszczędne transformatory rozdzielcze mogą zaoszczędzić ponad 2% światowego zużycia
światowej energii elektrycznej. Do roku 2020 potencjalne oszczędności mogą sięgnąć 150 – 200
TWh / rok energii elektrycznej w krajach OECD, co odpowiada emisji CO2 rzędu 100 mln ton.
Obniżenie strat może zatem przynieść konkretne korzyści gospodarcze i środowiskowe
Straty energii w sieciach rozdzielczych i przesyłowych globalnie sięgają 1225 TWh rocznie.
Wahają się one pomiędzy 3,7 a 26,7% zużytej energii elektrycznej. Transformatory rozdzielcze to
drugi pod względem wielkości element generujący straty w sieciach. Można je stosunkowo łatwo
wymienić w porównaniu z liniami czy kablami średnich napięć a poziom ich strat czy sprawności
jest łatwy do sklasyfikowania, oznaczenia i unormowania.
Mając na uwadze potencjał korzyści płynących z wymiany transformatorów na jednostki
energooszczędne siedem krajów oraz Europa zapoczątkowało działania zmierzające do obniżenia
strat w transformatorach rozdzielczych. Są to Australia, Chiny, Indie, Japonia, Meksyk, Kanada
i USA.
Systemy elektroenergetyczne
Straty w systemach przesyłu i rozdziału energii elektrycznej zależą od poziomu napięcia. Są one
zminimalizowane dzięki przesyłowi energii elektrycznej na jak najwyższym napięciu.
Transformatory redukują je do poziomu wymaganego przez użytkowników, są zatem istotnym
komponentem w oszczędnym systemie przesyłania energii elektrycznej z elektrowni do odbiorcy.
W celu obniżenia napięcia do wymaganego poziomu transformatory zużywają pewną niewielką -
w sposób ciągły - ilość energii. Powstające w ten sposób straty jałowe sięgają 2% całej
produkowanej energii elektrycznej. Etapów takiej transformacji jest przeważnie cztery. Napięcie
na zaciskach generatora w elektrowni zawodowej wynosi przeciętnie pomiędzy 15 a 25 kV.
W pierwszym etapie tzw. transformatory blokowe (mocy) podnoszę je do poziomu 220 – 440 kV
rzadziej 100 -130 kV, następnie jest ono obniżane do poziomu 33 - 150 kV, w trzecim etapie do
poziomu 15-30 kV i ostatecznie do poziomu w instalacji niskiego napięcia 400 V.
1
Polskie Centrum Promocji Miedzi Sp. z o.o. cem@miedz.org.pl
Roman Targosz
Tabele 1 do 3 przedstawiają dane, które posłużyły do oszacowania potencjału zaoszczędzonej

globalnie energii elektrycznej tkwiącego w transformatorach rozdzielczych.
Tabela 1 Szacowane straty w sieciach – na podstawie International Energy Outlook, EIA 2003 [2]
Zużycie energii Straty sieciowe Straty

Kraj / region
elektrycznej (TWh) (TWh) (%)
Europa 3 046 222
w tym Europa Zachodnia 2 540 185 7,3
Kraje byłego Związku Radzieckiego 1135 133 11,7
Ameryka Północna 4293 305 7,1
Ameryka Łacińska 721 131
w tym Brazylia 336 61 18,3
Azja 3 913 381
w tym: Japonia 964 44 4,6
Australia i Nowa Zelandia 219 21 9,5
Chiny 1 312 94 7,2
Indie 497 133 26,7
Afryka i Bliski Wschód 826 83 10,0
RAZEM 13 934 1215 8,8
Tabela 2 Potencjał oszczędności energii w transformatorach rozdzielczych

na podstawie [5], [6] [7] i [10]
2
Potencjalne Roczna redukcja

Roczne straty w
Kraj / Region oszczędności zużycia emisji CO2
transformatorach (TWh)
energii (TWh) (mln ton)
EU-25 55 22 9
USA 141 84 60
Australia 6 3+ 3
Indie 6 3 3
Chiny 55 25 25
Japonia 32 13 6–8
RAZEM 295 150 106
Tabela 3 Populacje transformatorów rozdzielczych na podstawie [3], [4], [5], [6], [7], [10] i [11]
Zainstalowane Zainstalowane Rynek – roczna sprzedaż

Kraj / Region transformatory transformatory transformatorów
rozdzielcze (tys. szt) rozdzielcze (MVA) (tys. sztuk)
EU-25 4 000 628 700 560 000
USA 56 000 3 000 000 250 120
Australia 600 92 700 560 000
Indie 12 000
Chiny 3 300 560 000 346
Japonia 2 100 250 120 200
RAZEM 78 000
STRATY ENERGII W TRANSFORMATORACH ...
Jeśli straty, według tabeli 2, dla sześciu wymienionych krajów / regionów, które stanowią około
dwóch trzecich (70%) globalnego rynku energii wynoszą 295 TWh i są one niższe od przeciętnych
można założyć że straty w skali globalnej i odpowiednio potencjał oszczędności będą
proporcjonalnie wyższe. Takie założenie prowadzi do wniosku, że oszczędnie szacując2 potencjał
oszczędności w skali globalnej to ponad 200 TWh energii elektrycznej rocznie.
Straty energii elektrycznej w transformatorach można podzielić na dwie grupy: straty jałowe czyli
straty w żelazie (powstające wskutek magnetyzacji rdzenia; to zjawisko ma miejsce 24 godziny na
dobę, 7 dni w tygodniu, przez cały okres eksploatacji transformatora – średnio 30 lat), oraz straty
obciążeniowe powstające w czasie zasilania użytkowników, zależne od stopnia obciążenia
transformatora podczas pracy.
Transformatory rozdzielcze charakteryzują się względnie długim okresem eksploatacji (około 30 –
50 lat dla transformatorów pracujących przy niewielkim obciążeniu), a straty w poszczególnych
transformatorach akumulowane przez długi okres czasu zwiększają się w miarę wydłużania ich
eksploatacji.
Standardy strat w transformatorach

Wiele krajów wprowadziło standardy dotyczące strat. Przeważnie określają one poziom
minimalnej dopuszczalnej sprawności transformatora w określonych warunkach eksploatacji –
głównie chodzi o współczynnik obciążenia. Większość ze standardów ma charakter
obowiązkowego stosowania. Na rysunku 1 dokonano porównania światowych standardów strat
100,00%
99,50%
99,00%
98,50%
98,00%
97,50%
0
0
0
0
5
0
0
0
0
0
0
15
25
30
45
50
75
00
00
00
00
00
10
15
16
20
22
25
30
40
50
63
75
2,
10
15
16
20
25
11
NEMA TP-1 [60 Hz] USA , Kanada Kanada - A ustralia [60 Hz]
NEMA dla 50 Hz - A ustralia Meksyk [60 Hz]
Japonia top runner [50 Hz, 40 % obciąż] Chiny S9
Chiny S11 HD 428 BA '
HD 428 A A ' HD 428 CC''
HD 428 CA mdt Indie proponow any MEPS "3 star"
Rys. 1. Porównanie światowych standardów strat transformatorowych
2
Po pierwsze niektóre dane pochodzą sprzed kilku lat a w międzyczasie nastąpiło zwiększenie zużycia
energii elektrycznej, Po drugie w związku z liberalizacją rynku energii dała się zauważyć tendencja do
zakupów urządzeń o najniższej cenie „początkowej” w odróżnieniu do całkowitych kosztów eksploatacji. Po
trzecie nie uwzględnia się tutaj strat wynikających z odkształcenia napięć i prądów w sieci sN jak
i w instalacji nN.
Roman Targosz
Standard NEMA TP-1 z 1996 roku był praktycznie pierwszym standardem określającym
minimalny poziom strat w transformatorach. Powstał on w wyniku rozległych studiów
przeprowadzonych przez Oak Ridge Laboratory [6]. Standard ten zaowocował bardziej lub mniej
bezpośrednio regulacjami w Kanadzie, Australii i Nowej Zelandii i częściowo Meksyku.
Europejski dokumenty zharmonizowane HD 428 i HD 538 z 1992 roku nie podają minimalnych
poziomów sprawności a jedynie klasyfikują straty jałowe i obciążeniowe. Standardy chiński
i japoński oraz propozycja indyjska to rozwiązania oryginalne innej niż Europejskie czy te
wywodzące się z NEMA TP-1.
Jak już wspomniano, ocenia się, że w większości sieci energetycznych straty w transformatorach
rozdzielczych stanowią około 2% całej wytwarzanej energii, co z kolei stanowi prawie jedną
trzecią wszystkich strat w systemie.
Wytwarzanie energii prawdopodobnie w największym stopniu przyczynia się do emisji
zanieczyszczeń oraz globalnego ocieplenia (SOx, NOx oraz gazy cieplarniane) w krajach OECD.
Inicjatywy służące redukcji emisji, osiągnięciu uzgodnionych ilościowych celów klimatycznych
w postaci redukcji emisji gazów cieplarnianych często pokrywają się z celami zwiększenia
efektywności energetycznej. W większości krajów istnieją programy dotyczące sektora
energetycznego mające na celu osiągnięcie celów konwencji klimatycznej tj. powstrzymania
globalnego ocieplenia według ograniczeń w emisji dwutlenku węgla z Protokółu z Kioto.
Często nowo sprywatyzowane zakłady energetyczne wykazują mniejsze zainteresowanie
problemami, których konsekwencje będą widoczne w dłuższej perspektywie. Zwykle oczekują one
szybszego zwrotu z inwestycji w porównaniu ze „starym systemem” gdzie de facto mieliśmy do
czynienia z operatorami sieci rozdzielczych dla sektora publicznego, który zastąpiły.
Transformatory mogłyby stać się głównym elementem inicjatyw mających na celu zwiększenie
oszczędności energii w krajach OECD, porównywalnym do silników elektrycznych, urządzeń
gospodarstwa domowego, itp. Teoretycznie są one w stanie w podobnym stopniu wpłynąć na
zmniejszenie emisji dwutlenku węgla oraz osiągnięcie celów dotyczących globalnego ocieplenia.
W odróżnieniu od urządzeń gospodarstwa domowego, które, często w kontekście Kioto, objęte są
programami energooszczędnościowymi np. etykietyzacja, poziomy minimalne sprawności lub
maksymalne strat, transformatory i uzyskane w nich oszczędności energii nie są uwzględnione
przez mechanizmy handlu emisjami zapisane w dyrektywie o handlu emisjami.
Kwestie techniczne
Istnieją rozwiązania techniczne umożliwiające zmniejszenie strat w transformatorach o 75% (przy
wymianie starych transformatorów na nowoczesne) lub nawet o 90% (przy wymianie
transformatorów eksploatowanych od ponad 30 lat). Oszczędności energii mogą być większe
dzięki zastosowaniu lepszych rozwiązań konstrukcyjnych; dobór lepszej stali do produkcji rdzeni
o niższych stratach; zmniejszenie gęstości strumienia w rdzeniu przez zwiększenie jego
wymiarów; zwiększenie przekroju uzwojeń dla obniżenia gęstości prądu, czy optymalne
dopasowanie względnych właściwości żelaza i miedzi w rdzeniu i uzwojeniach, itp. Innym
sposobem mogłoby być zaadoptowanie w skali globalnej transformatorów z rdzeniem
amorficznym (przy świadomości wyzwań techniczno ekonomicznych, które należałoby pokonać
np. kształt czy wielkość rdzenia, aby umożliwić konkurencyjność takiej technologii) co może
zmniejszyć straty jałowe o ponad 70% w porównaniu z najlepszymi rozwiązaniami
konstrukcyjnymi w konwencjonalnych transformatorach.
Energooszczędne transformatory rozdzielcze są dostępne i już stosowane w energetyce. Produkcja
energooszczędnych transformatorów rozdzielczych nie stanowi problemu z technicznego punktu
widzenia. Odpowiednia technologia jest dostępna we wszystkich krajach OECD.
Przegląd istniejących regulacji

Australia
W 1999 roku rząd stanowy i rządy federalne Australii postanowiły dopasować swoje regulacje do
najlepszych praktyk regulacyjnych na świecie poprzez wdrożenie obowiązkowych standardów
dopuszczalnych strat energii (MEPS – ang. Minimum Efficiency Performance Standard)
dotyczących domowych, komercyjnych oraz przemysłowych urządzeń elektrycznych. Pierwszymi
ważnymi produktami używanymi w Australii, dla których zastosowano tą zasadę pod koniec 1999
roku były lodówki i zamrażarki. Standardy MEPS w USA w roku 2001 uznano za najwyższe na
świecie i z tego powodu stały się one obowiązkowymi standardami dopuszczalnych strat energii
dla urządzeń wytwarzających chłód na rynku Australijskim na rok 2005. Władze Australii zbadały
zastosowanie MEPS dla transformatorów rozdzielczych i w 2002 roku wprowadziły standardy
MEPS dla transformatorów rozdzielczych o mocy do 2500 kVA . Staną się one obowiązujące
1 stycznia 2005 roku. Jako wzorzec użyte zostały standardy MEPS obowiązują w Kanadzie
a w praktyce chodzi o standard TP-1. W Australii trwa dyskusja nad wprowadzeniem wyższych
poziomów sprawności transformatorów w postaci dobrowolnych programów etykietyzacji
jednostek „wysoce oszczędnych”.
Kanada
Kanadyjska Organizacja d/s Zasobów Naturalnych (NRCan) wprowadziła w styczniu 2001 roku
standardy MEPS dla suchych transformatorów rozdzielczych. Decyzja ta została poprzedzona
w 1997 roku przedstawieniem w publicznej debacie różnym poziomom decyzyjnym gospodarki
propozycji takiej regulacji. Proponowane regulacje oparte są na wytycznych US NEMA TP1 i TP3
dotyczących harmonizacji regulacji w Ameryce Północnej. Wprowadzenie MEPS regulacji nastąpi
w 2005 roku.
Unia Europejska
W Europie CENELEC od dziesięciu lat stosuje uznaniowe standardy dotyczące klasyfikacji strat
zgodnych z normą HD 428 (transformatory olejowe) i HD 538 (transformatory suche) dla
zharmonizowanych wielkości (mocy znamionowych i impedancji zwarcia) transformatorów.
HD428 dopuszcza jednak różnego rodzaju poziomy strat, których osiągnięcie nie stanowi żadnych
trudności technicznych. Kupującym daje się możliwość wyboru sposobu oceny strat, dzięki czemu
wyznaczają oni swoje własne standardy. Obecne standardy stosowane w krajach Unii Europejskiej
oraz w większych zakładach energetycznych opierają się na HD428. Istnieją plany utworzenia
Normy Europejskiej (EN) przez Grupę Roboczą Cenelec nr 21 Komisji Technicznej nr 14.
Odbyły się również dyskusje pomiędzy Komisją Europejską , COTREL (Organizacja
Producentów) oraz EURELECTRIC, podczas których omówiono możliwości zawarcia
dobrowolnych porozumień lub opracowania Dyrektywy Europejskiej dotyczącej strat
w transformatorach rozdzielczych w oparciu o dopuszczalny poziom minimalny ich sprawności.
Japonia
W Japonii od 2002 roku transformatory rozdzielcze objęte są programem „Top Runner”. Dla
danego urządzenia wyznacza się docelowy poziom strat energii, odpowiadający poziomowi strat
dla najlepszego urządzenia obecnie dostępnego na rynku (Top Runner), który musi być spełniony
przez cały rynek w określonej perspektywie czasowej. Z tego powodu dany poziom funkcjonalny,
3
Krajowe Stowarzyszenie Wytwórców Energii Elektrycznej (NEMA) opublikowało Podręcznik Wyznaczania
Oszczędności Energii dla Transformatorów Rozdzielczych (TP-1-1996). W 1998 roku stowarzyszenie NEMA
opublikowało również standardową metodę pomiaru zużycia energii w transformatorach (TP-2), a następnie
zaproponowało dalsze Standardy Oznaczania Energooszczędnych Transformatorów Rozdzielczych.
Roman Targosz
a zatem sprawność dla transformatorów, jest oparty na sprawności najlepszego obecnie

dostępnego na rynku urządzenia oraz przewidywanej możliwości reakcji na stymulację rozwoju
technologii w krótkim okresie. W 2006 roku zaczną obowiązywać standardy MEPS dla
transformatorów olejowych a dla transformatorów innych typów rok później. Przemysłowe
transformatory z rdzeniem amorficznym (AMIT) posiadają obecnie najwyższą sprawność, ale
standardy (MEPS) zostaną wyznaczone na nieco niższym poziomie.
Stany Zjednoczone
Departament Energii USA (DOE) wydał Technical Support Document, Dokument Wsparcia
Technicznego (TSD) przedstawiający możliwości stosowania, koszty, korzyści oraz wpływ
ustalonych federalnych standardów MEPS na transformatory rozdzielcze. Badanie stosowania tych
standardów obejmuje analizę wpływu charakterystyki obciążenia sieci na straty
w transformatorach rozdzielczych. Standardy MEPS podlegają procedurze tworzenia regulacji
stanowych tzw. rule making process. Może to zająć kilka lat.
Program Zarządzania Energią Departamentu Energii USA (FEMP) zachęca również do składania
zamówień rządowych na energooszczędne transformatory rozdzielcze. Rząd federalny – jako
największy kupiec produktów związanych z energią – zamierza poprzez program FEMP
zmniejszyć zużycie energii oraz osiągnąć olbrzymie oszczędności kosztów poprzez zakup
produktów energooszczędnych. Specyfikacje energooszczędnych transformatorów rozdzielczych
są dostępne pod adresem:
http://www.eren.doe.gov/femp/procurement/trans.html.
Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska (EPA) włączyła niektóre kategorie transformatorów

rozdzielczych do swojego programu etykietyzacji wyrobów znakiem „Energy Star”.
Meksyk
Meksyk jest jednym z krajów najbardziej zaawansowanych w dziedzinie przyjmowania
i wdrażania standardów MEPS oraz znakowania produktów energooszczędnych. Wiele pomysłów
zapożyczono ze Stanów Zjednoczonych, chociaż liczne inicjatywy powstały w odpowiedzi na
zapotrzebowanie lokalne. Standardy MEPS oraz oznaczanie produktów energooszczędnych
wprowadzono w celu obniżenia wzrostu zapotrzebowania na energię elektryczną. Standardy
Energetyczne, które dotyczą strat energii oraz bezpieczeństwa, dla transformatorów rozdzielczych
zaczęły obowiązywać w 1999 roku. Dodatkowo w porównaniu z innymi regulacjami podają one
również maksymalne dopuszczalne straty (sposób Europejski).
Chiny
Chiny zakazały stosowania niektórych transformatorów (w nomenklaturze lokalnej oznaczanych
jako S7) i w styczniu 1999 roku przesunęły rynek na poziom S9 (straty o około 30% wyższe niż
najnowocześniejsze transformatory w krajach OECD). Dalsze plany to wprowadzenie poziomu
S11, w którym następuje pozostają niezmienione straty obciążeniowe ale obniża się o dalsze 10 -
30% straty jałowe. Chińskie wymagania dotyczące strat energii w transformatorach rozdzielczych
można uważać za najwyższe na świecie.
Indie
Indyjskie Biuro Efektywności Energetycznej (BEE) wprowadziło 5 stopni – gwiazdek
klasyfikujących poziom strat w transformatorach rozdzielczych o mocy do 250 kVA. Poziom
trzeci na poziomie europejskiego CC’ uznaje się za zalecany przy zakupach transformatorów.
Standard jest w fazie wprowadzania.
Podsumowanie
Niektóre kraje OECD opracowują zasady promujące stosowanie energooszczędnych
transformatorów rozdzielczych. Na obecnym etapie jednak niewiele krajów OECD posiada
formalne istniejące lub gotowe do wprowadzenia plany oszczędzania energii w transformatorach
rozdzielczych.
Potencjalne oszczędności osiągane dzięki transformatorom rozdzielczym mogą wydawać się zbyt
małe i zbyt trudne do uzyskania, aby traktować je wystarczająco poważnie na poziomie krajowym.
Jednak dla krajów OECD potencjalne oszczędności mogą być szacowane na 150 TWh rocznie, co
jest równoważne obniżeniu emisji CO2 na poziomie 100 mln ton. Odpowiada to około 40%
zobowiązań Unii Europejskiej do protokołu z Kioto.
Trudno wpływać na politykę zakupową zakładów energetyczne czy też innych inwestorów. Rynek
transformatorów jest niezwykle konkurencyjny. Sektor ten obejmuje wielu profesjonalistów,
którzy znają już od dawna argumenty skłaniające do obniżania strat energii w transformatorach.
Inicjatywy dotyczące energooszczędnych transformatorów rozdzielczych pomagają zyskać
nowych sprzymierzeńców - uczestników procesu decyzyjnego, którzy mogliby przyjąć argumenty
na rzecz stosowania tych transformatorów, pod warunkiem udowodnienia korzyści płynących
z instalowania takich urządzeń.
Transformatory rozdzielcze wydają się być atrakcyjnym przedmiotem międzynarodowej
skoordynowanej inicjatywy na rzecz oszczędności energii oraz przedmiotem zainteresowania
ośrodków badwczo-rozwojowych. Mogą a właściwie są też obszarem promocji przez organizacje
promocji miedzi.
Większość krajów OECD obecnie pracuje nad rozwojem strategii zmierzających do zmniejszenia
emisji gazów cieplarnianych. Kilka krajów spoza OECD, takich jak na przykład Chiny czy
Meksyk, również wdraża skuteczne rozwiązania energooszczędne w celu zmniejszenia wzrostu
zużycia energii elektrycznej. Potencjalnie zmniejszenie strat w transformatorach rozdzielczych
mogłoby stać się elementem stosowanej na całym świecie strategii oszczędności energii oraz
powstrzymania zmian klimatycznych.
Literatura
[1] Electricity distribution losses - a consultation document. Technical report, Office of Gas and Electricity
Markets, 2003.
[2] International Energy Outlook. Energy Information Administration, 2003.
[3] World Energy Investment Outlook. International Energy Agency, 2003.
[4] M McDermott. Energy effcient distribution transformers – utility initiatives.Technical report, European
Copper Institute, 2000. Available from http://transformers.copperwire.org.
[5] M McDermott. The scope for energy saving in the EU through the use of energy efficient electricity
distribution transformers. Technical report, European Commission - THERMIE Programme, 1999.
[6] P Barnes et al. Determination analysis of energy conservation standards for distribution transformers.
Technical Report ORNL/6847, Oak Ridge National Laboratory, 1996.
[7] Determination analysis of standards & labeling program for distribution transformers. Technical report,
Bureau of Energy Efficiency (India), 2003.
[8] Guide for determining energy effciency for distribution transformers. NEMA Standards Publication TP
1-2002, 2002.
[9] Minimum energy performance standards – distribution transformers. National Appliance and Equipment
Energy Efficiency Program - Australia, March 2001.
[10] M Ellis. Analysis of potential for minimum energy performance standards for istribution transformers.
Technical report, Prepared for the Australian Greenhouse Office, 2000.
[11] Y Zhao. The current situation of distribution transformers in china. Report prepared for the Promotion
Partnership for High Efficiency Transformers, 2003.
[12] P Barnes et al. Supplement to the determination analysis and analysis of the nema efficiency standard for
distribution transformers. Technical report, Oak Ridge National Laboratory.
[13] Więcej informacji: http://www.efficient-tranformers.org/
Roman Targosz
EMINARIUM TARGOWE
POLSKI PROGRAM EFEKTYWNEGO WYKORZYSTANIA

ENERGII W NAPĘDACH ELEKTRYCZNYCH
PEMP
POLISH ENERGY EFFICIENT MOTOR PROGRAMME

POL/02/G31/A/1G/99
Szymon LISZKA1
Cel projektu PEMP

Celem PEMP jest zmniejszenie krajowej emisji CO2 związanej z produkcją energii elektrycznej
poprzez efektywne wykorzystanie energii elektrycznej w układach napędowych.
Sposób osiągnięcia celu projektu

Ograniczenie zużycia energii elektrycznej w układach napędowych zostanie osiągnięte poprzez:
przekształcenie rynku silników elektrycznych polegające na upowszechnieniu silników
energooszczędnych (wysokosprawnych),
upowszechnienie wiedzy o możliwościach w zakresie stosowania efektywnych energetycznie
rozwiązań napędowych i korzyściach z tego wynikających,
zaprojektowanie i uruchomienie mechanizmów, dla wdrażania energooszczędnych rozwiązań
napędowych.
Bezpośrednie działania objęte Projektem

Uruchomienie i finansowanie działalności Centrum Wspierania Wdrożeń (Centrum PEMP).
Realizacja programu rabatowego sprzedaży elektrycznych silników energooszczędnych.
Realizacja projektów demonstracyjnych.
Zaprojektowanie i doprowadzenie do uruchomienia mechanizmów wykonawczych do polityki
państwa w zakresie efektywności energetycznej.
Instytucje realizujące i finansujące projekt oraz ich zadania

Globalny fundusz środowiska GEF
(Global Environment Facility - GEF) powstał w 1991 roku jako mechanizm finansowy
początkowo zarządzany przez 3 agendy ONZ: Bank Światowy, UNEP oraz UNDP. Dołączyły do
nich UNIDO, FAO oraz regionalne banki rozwoju. Celem Funduszu jest osiągnięcie poprawy
stanu środowiska naturalnego w tak kluczowych dziedzinach jak: ochrona bioróżnorodności,
ochrona wód międzynarodowych czy zapobieganie zmianom klimatycznym. Od 1992 roku Polska
otrzymała pomoc finansowaną z funduszu o wartości ponad 70 mln USD w ramach małych,
średnich i dużych projektów. Jednocześnie do tych projektów zmobilizowano wielokrotnie więcej
funduszy z finansowania równoległego www.gefweb.org
1
FEWE Katowice
Szymon Liszka
Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju UNDP

UNDP tworzy w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych globalną sieć na rzecz rozwoju,
promując zmiany na lepsze i umożliwiając krajom wymianę doświadczeń, wiedzy i zasobów,
które mają pomóc mieszkańcom globu w tworzeniu lepszego świata. W Polsce UNDP wspiera
m.in. rozwój gospodarczo-ekonomiczny i społeczny. UNDP obecne jest w 166 krajach,
współpracuje z ich przedstawicielami nad rozwiązaniem problemów rozwojowych tak na
narodowym jak i globalnym poziomie. Przedstawicielstwo UNDP w Polsce zostało otwarte
1 sierpnia 1990 r. w Warszawie. Na jego czele stoi Stały Przedstawiciel UNDP, pełniący
jednocześnie funkcję Stałego Koordynatora Systemu ONZ w Polsce.
www.undp.org.pl
Krajowa Agencja Poszanowania Energii KAPE SA

powstała w 1994 r. prowadzi działalność o charakterze użyteczności publicznej nie nastawioną na
maksymalizację zysku. W swojej działalności koncentruje się na zadaniach związanych
z efektywnością energetyczną, wykorzystaniem odnawialnych źródeł energii i ochroną
środowiska. KAPE S.A., w ramach wdrażania na poziomie narodowym zasad zrównoważonej
polityki energetycznej, prowadzi działalność edukacyjną, doradczą, ekspercką i szkoleniową
związaną z racjonalizacją gospodarki energetycznej przy zachowaniu zasad ochrony środowiska.
Inicjuje przedsięwzięcia proekologiczne związane z wytwarzaniem, przesyłaniem i użyciem
energii. W znaczącej części swoją działalność opiera na realizacji programów
międzynarodowych, w tym głównie Unii Europejskiej.
www.kape.gov.pl
Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii FEWE

powstała w 1990 roku jako organizacja niezależna, pozarządowa i nie tworząca zysku. Fundacja
podjęła misję promowania racjonalnego wykorzystania energii oraz przyjaznego środowisku jej
wytwarzania, a od 1999 roku również misję tworzenia nowych miejsc pracy. FEWE jest uznaną
w kraju i za granicą organizacją prowadzącą działalność w zakresie szeroko rozumianej
gospodarki energetycznej. Tworzy i doprowadza do praktycznego stosowania nowoczesne
rozwiązania techniczne, ekonomiczne, finansowe i organizacyjne, stąd swoje działania i pomoc
kieruje zarówno do decydentów politycznych, działaczy społecznych, jak i producentów,
dostawców i konsumentów energii. W celu zapewnienia sobie stałości finansowania Fundacja
podejmuje również działalność gospodarczą.
www.fewe.pl
Zarządzanie projektem
PMU - Jednostka kierująca projektem
Finansowanie UNDP / GEF
Doradztwo, opiniowanie, nadzór
Agencja wykonawcza
Komitet
i wdrażająca KAPE S.A.
Sterujący
PMU
Centrum PEMP
Podwykonawcy
II Agencja wdrażająca
FEWE
POLSKI PROGRAM EFEKTYWNEGO …
Powiązania i działania agencji wdrażających projekt
PMU - Jednostka kierująca projektem

Agencja wykonawcza
Realizowane zadania i wdrażająca KAPE S.A.
PMU
II Agencja wdrażająca
FEWE
Realizacja
Centrum PEMP szeregu projektów
demonstracyjnych
Zaprojektowanie i doprowadzenie
Upowszechnienie do uruchomienia mechanizmów wykonawczych
wiedzy o możliwościach do polityki państwa w zakresie efektywności
w zakresie stosowania energetycznej
efektywnych energetycznie
rozwiązań napędowych
i korzyściach z tego
wynikających Realizacja programu
rabatowego sprzedaży elektrycznych
silników energooszczędnych
Zapewnienie funkcjonowania
Centrum PEMP po zakończeniu
finansowaniaz funduszu GEF Zaprojektowanie i pomoc
w uruchomieniu mechanizmów
wspierających wdrażanie energooszczędnych
rozwiązań napędowych
dostarczanie informacji
i usług związanych z energooszczędnymi
układami napędowymi
Tło projektu
Produkcja energii w Polsce oparta jest głównie na wykorzystaniu węgla kamiennego i brunatnego.
Dziewięćdziesiąt pięć procent energii elektrycznej jest wytwarzane w elektrowniach
wykorzystujących węgiel oraz w opalanych węglem elektrociepłowniach. Skutkiem tego,
procentowy udział dwutlenku węgla emitowanego przy wytwarzaniu energii elektrycznej
w łącznej krajowej emisji dwutlenku węgla stanowi 38 procent z czego 50% jest przypisywane
elektrycznym układom napędowym (tzn. 60 milionów ton CO2 w skali roku). W 2001 roku, roczna
emisja CO2 w Polsce wyniosła 318 milionów ton CO2.
Szymon Liszka
Elektryczne układy napędowe (obejmujące silniki, napędy, pompy, wentylatory oraz układy
sterowania) wykorzystują 40 do 50 procent całej energii elektrycznej zużywanej w Polsce. Ten
udział rozkłada się różnie w poszczególnych sektorach gospodarki: począwszy od 40-90 procent
w sektorze produkcyjnym do 20-40 procent sektorze gospodarstw domowych i gospodarki
komunalnej. Największe udziały w zużyciu energii elektrycznej w Polsce, które wynoszą 122.8
TWh rocznie posiadają: działalność wytwórcza (35 procent), zaopatrzenie w energię, gaz, ciepło
i wodę (17 procent) oraz gospodarstwa domowe (17 procent).
Polska - roczna emisja CO2 318 mln ton
19%
19%
62%
W wyniku produkcji energii elektrycznej na potrzeby napędów elektrycznych

W wyniku produkcji energii elektrycznej na pozostałe potrzeby
Najbardziej znaczącym zastosowaniem układów elektrycznych napędowych (60 procent zużycia

energii elektrycznej) jest ich wykorzystanie do podnoszenia ciśnienia, tłoczenia i przesyłu cieczy
i gazów przy użyciu pomp, wentylatorów, kompresorów, itp. w trzech sektorach przemysłu:
sektorze wytwórczym, sektorze energetycznym (zaopatrzenie w energię, gaz, ciepło i wodę) oraz
w górnictwie i kopalnictwie. Ocenia się, iż potencjał techniczny oszczędności energii elektrycznej
w elektrycznych układach napędowych, w ich zastosowaniach we wspomnianych sektorach,
wynosi 3.9 TWh/rok. Pozostałe 40 procent zużycia energii elektrycznej przez elektryczne układy
napędowe następuje w transporcie pasażerów i ładunków oraz przy przetwarzaniu surowców.
Łączny potencjał techniczny oszczędności jest szacowany na 6.3 TWh/rok (stanowi to 5.1 procent
całkowitego zużycia energii elektrycznej w Polsce). Mimo że efektywne wykorzystanie energii
jest obszarem priorytetowym polskiej polityki energetycznej i polityki ochrony klimatu Ziemi,
udział rynkowy energooszczędnych układów napędowych wyposażonych w wysokosprawne
silniki elektryczne, układy regulacji i energooszczędne urządzenia napędzane, jest obecnie bardzo
niski za przyczyną szeregu barier. „Polski program efektywnego wykorzystania energii
w napędach elektrycznych” - PEMP ma na celu pokonanie istniejących barier oraz
upowszechnienie stosowania energooszczędnych rozwiązań napędowych. Działania związane
z realizacją projektu PEMP będą dotyczyć kluczowych technologii i sektorów przedstawionych
w „Założeniach Polityki Energetycznej Polski” ze szczególnym uwzględnieniem przemysłu
wytwórczego, sektora energetycznego (energia cieplna), gospodarki komunalnej (zaopatrzenie
w wodę oraz odprowadzanie i oczyszczanie ścieków), a także górnictwa i kopalnictwa. Projekt
PEMP przewiduje kompleksowe działania polegające na pokonaniu istniejących barier
informacyjnych, finansowych, braku zdolności do realizacji projektów oraz barier
instytucjonalnych.
POLSKI PROGRAM EFEKTYWNEGO …
Czas trwania projektu
Kto może być beneficjentem programu

Producenci energooszczędnych silników, układów regulacji i efektywnych energetycznie
pomp, wentylatorów, sprężarek itp. przez programy rabatowe lub promocję energooszczędnych
urządzeń,
Duży użytkownicy energii elektrycznej przedsiębiorstwa wodociągowe i oczyszczania
ścieków, ciepłownicze, energetyczne, przemysłowe przez korzystne finansowanie projektów
demonstracyjnych i pomoc techniczną w powielanych wdrożeniach
Średni i mali użytkownicy energii elektrycznej przez szkolenia, wzorcowe audyty
energetyczne, serwis informacyjny, nowe sposoby finansowania itp.
Projektanci, konsultanci, audytorzy, firmy usługowe itp. przez poradniki, szkolenia, serwis
informacyjny, umożliwiający wejście na nisze rynkowe,
Instytucje naukowo-badawcze przez współpracę w tworzeniu programów i materiałów
szkoleniowych, dostęp do informacji oraz definiowanie i aplikowane projektów badawczo-
rozwojowych do innych źródeł finansowania.
Kontakt z nami:
Krajowa Agencja Poszanowania Energii KAPE SA
Tadeusz Skoczkowski, Ryszard Zwierchanowski - KAPE, ul. Pożaryskiego 28, 04-703 Warszawa
Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii FEWE

Sławomir Pasierb, Szymon Liszka - FEWE, ul. Wierzbowa 11, 40-169 Katowice
Szczegółowa oferta oraz bieżące informacje o realizacji programu dostępne są na stronach

internetowych www.fewe.pl i www.kape.gov.pl
Szymon Liszka
EMINARIUM TARGOWE
ZARZĄDZANIE ENERGIĄ W SYSTEMACH

FOTOWOLTAICZNYCH
Jerzy CHOJNACKI1
Janusz TENETA2
Tomas DURIS3
STRESZCZENIE
W artykule poruszone zostaną zagadnienia związane z zarządzaniem przepływami energii
w wydzielonych systemach fotowoltaicznych. Uwaga skupiona zostanie na regulatorach
ładowania, ich zadaniach podstawowych i funkcjach dodatkowych. Poruszony zostanie problem
śledzenia maksymalnego punktu mocy generatora fotowoltaicznego i dopasowania generatora do
obciążenia w różnych warunkach oświetleniowych. Następnie zostaną omówione zaawansowane
metody zarządzania energią w systemie. Na koniec pokazane będzie przykładowe rozwiązanie
rozproszonego sterowania, pozwalające na dynamiczną rekonfigurację systemu fotowoltaicznego.
STRUKTURA WYDZIELONEGO (AUTONOMICZNEGO) SYSTEMU

FOTOWOLTAICZNEGO
Fotowoltaiczny system wydzielony, to system który nie posiada połączenia z publiczna siecią
energetyczną. Aby omówić strukturę takiego systemu najlepiej posłużyć się jego ogólnym
schematem blokowym przedstawionym na rysunku 1.
Schemat z rys. 1 ma zastosowanie do wszystkich klasycznych konfiguracji wydzielonych
systemów PV . Oczywiście w konkretnych aplikacjach, pewne elementy mogą nie występować
(np. generator pomocniczy lub inwerter dla obciążenia zmiennoprądowego). Regulator ładownia
znajduje się w samym centrum systemu sterując przepływem energii. Jedyny przypadek gdy to
urządzenie okazuje się zbyteczne zachodzi, kiedy system pracuje bez banku energii (bezpośrednie
podłączenie obciążenia do baterii słonecznych). Wynika z tego jasno, że podstawową funkcją
regulatora ładowania jest nadzór nad akumulatorem, a w szczególności:
• zabezpieczenie akumulatora przed zbyt głębokim rozładowaniem
• zabezpieczenie akumulatora przed przeładowaniem
• dobór odpowiedniej metody ładowania uwzględniającej typ akumulatora, jego temperaturę
i aktualny stopień naładowania
Granica bezpiecznego rozładowania akumulatora wyznaczana jest na podstawie jego napięcia lub
analizy poprzednich cykli ładowania/rozładowania. Często stosuje się zmienne poziomy
1
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Wydział Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki
i Elektroniki, Katedra Automatyki
2
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Wydział Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki
i Elektroniki, Katedra Automatyki
3
Slovak University of Technology in Bratislava, Faculty of Electrical Engineering and Information
Technology
Jerzy Chojnacki, Janusz Teneta, Tomas Duris
Rys. 1. Ogólny schemat hybrydowego, wydzielonego systemu fotowoltaicznego
napięciowe zależne od aktualnego prądu rozładowującego. Najczęściej spotykane akumulatory

kwasowo-ołowiowe nie powinny być rozładowywane głębiej niż do 80% pojemności nominalnej.
Nie powinny też długo pozostawać w stanie rozładowania (zaleca się co najmniej jedno pełne
ładowanie co 2-3 tygodnie). Dlatego bardziej zaawansowane regulatory, w okresie zimowych
niedoborów energii słonecznej (rozpoznawanym w procesie samouczenia) zmieniają
automatycznie granicę bezpiecznego rozładowania do poziomu ok. 60%. Należy tutaj również
zwrócić uwagą na różnice w procesach ładowania i rozładowania akumulatorów otwartych
(z płynnym elektrolitem) i akumulatorów żelowych. Końcowe napięcie ładowania tych
pierwszych wynosi ok. 2,27V/celę i wymagane jest okresowe ładowanie z gazowaniem (ok.
2,42V/celę). Dla akumulatorów żelowych (zamkniętych) końcowe napięcie ładowania wynosi ok.
2,35V/celę i niedopuszczalne jest ładowanie gazujące. Niestety większość regulatorów
oferowanych do pracy z oboma wspomnianymi typami akumulatorów, przy akumulatorach
żelowych wyłącza jedynie funkcję gazowania, pozostawiając końcowe napięcie ładowania równe
2.27V/celę. W efekcie akumulator żelowy pracuje w stanie ciągłego niedoładowania, co
drastycznie skraca jego żywotność.
Stosowanie w regulatorach szybkich elementów przełączających (tranzystory FET) pozwala na
używanie podczas ładowania metod PMW (modulacji szerokości impulsu), które to znakomicie
przyspieszają ten proces.
Regulator ładowania ma za zadanie również informowanie obsługi o aktualnym stanie pracy
systemu. Może to robić na wiele sposobów – od prostej sygnalizacji diodami LED do
wielofunkcyjnych wyświetlaczy LCD. Spotyka się również regulatory ładowania wyposażone
w wewnętrzną pamięć pozwalającą na rejestrowanie istotnych parametrów systemu w długich
okresach czasu, ich późniejszy odczyt i analizę.
Rys 2. Przykłady wizualizacji danych przez regulatory ładowania (od lewej: Panelectron PRS4A, Steca
PR1010, Neste Genio NCC9 ze zdalnym panelem operatorskim)
ZARZĄDZANIE ENERGIĄ …
Spotyka się również implementowanie w regulatorach ładowania innych funkcji (np. załącznika
zmierzchowego), upraszczających budowę systemów oświetleniowych. W przypadku
fotowoltaicznych systemów hybrydowych, najczęściej na regulatorze ładowania spoczywa też
sterowanie generatorem pomocniczym (uruchamianie, regulacja mocy, zatrzymanie).
ŚLEDZENIE MAKSYMALNEGO PUNKTU MOCY

Ponieważ projektowanie (wymiarowanie) wydzielonych systemów fotowoltaicznych,
przeprowadza się dla spodziewanych najgorszych warunków oświetleniowych (zima), dlatego
istotnym problemem jest najefektywniejsze wykorzystanie mocy znamionowej generatora. Należy
sobie jasno powiedzieć, że parametry baterii słonecznych (moc i sprawność) podawane przez
producentów na tabliczkach znamionowych, niewiele mają wspólnego z ich zachowaniem podczas
normalnej pracy. Moduły PV cechuje się w warunkach testu standardowego (STC):
promieniowanie słoneczne o natężeniu 1000W/m2 i widmie AM 1.5 , temperatura modułu
(a właściwie temperatura złącz półprzewodnikowych w module ) 25 oC. W rzeczywistych
warunkach pracy moduł osiąga znacznie wyższe temperatury (w naszym klimacie ok. 50oC),
a promieniowanie słoneczne rzadko dochodzi do 1000W/m2. Występują również inne zjawiska
(np. kierunkowość promieniowania) powodujące obniżenie rzeczywistej sprawności. Dlatego też
projektowanie systemu fotowoltaicznego jedynie w oparciu o parametry znamionowe modułów
jest dużym błędem.
Rys. 3. Charakterystyki prądowo napięciowe modułu Shell Solar ST40 (moc znamionowa 40W)
Na rys 3 przedstawiono charakterystyki prądowo-napięciowe modułu ST40 dla warunków

zbliżonych do rzeczywistej pracy (temperatura 45oC, oświetlenie 400 i 800W/m2). Z rysunku
wynika że po uwzględnieniu zredukowanego oświetlenia (prąd modułu jest w zasadzie liniowo
proporcjonalny do oświetlenia) uzyskujemy mniej niż 90% mocy znamionowej modułu. Jeśli
założymy, że nasze obciążenie ma charakter rezystancyjny, to jego optymalna wartość dla
oświetlenia 800W/m2 wyniesie R=UMPP800/IMPP800≈8 Ω. Jeśli jednak przy takim samym obciążeniu,
oświetlenie spadnie do poziomu 400W/m2, to znajdziemy się na charakterystyce w punkcie PLOAD.
Oznacza to, że uzyskamy z modułu moc stanowiącą ok. 60% mocy możliwej do uzyskania
(PMAX400) przy takim oświetleniu. Aby zapobiegać przeciążaniu modułu prądem większym niż ten
odpowiadający punktowi mocy maksymalnej, regulator ładowania musi posiadać wewnętrzną
przetwornicę DC-DC (wzmacniacz prądu). Ponieważ regulator ładowania nie dostaje dokładnych
informacji o poziomie oświetlenia oraz nie ma predefiniowanych charakterystyk prądowo
napięciowych podłączonych do niego modułów PV, poszukiwanie chwilowej mocy maksymalnej
odbywa się dynamicznie, najczęściej poprzez zaburzanie punktu pracy i obserwowanie wzrostu
(spadku) mocy wyjściowej modułu. Funkcja ta określana jest w parametrach regulatora jako
„śledzenie punktu mocy maksymalnej” (ang. MPP tracking). Przykładem regulatora, który
wykorzystuje tą funkcję do ładowania akumulatorów jest NESTE GENIO NCC9 przedstawiony
na rys 2.
ZAAWANSOWANE ZARZĄDZANIE ENERGIĄ W SYSTEMIE

FOTOWOLTAICZNYM.
W większości typowych, fotowoltaicznych systemów wydzielonych, do zarządzania energią
wystarcza klasyczny regulator ładowania. Im bardziej jednak krytyczne stają się zagadnienia
pewności i ciągłości dostaw energii do obciążenia, tym bardziej złożony jest problem optymalnego
rozdysponowywania dostępnej w systemie energii. W takich przypadkach stosuje się
specjalizowane układy zarządzania energią (Energy Management Systems). Zadania realizowane
przez EMS można podzielić na kilka kategorii:
o zarządzanie energią (szacowanie chwilowo dostępnej i potrzebnej energii)
określanie stopnia naładowania akumulatorów
prognozowanie potrzeb odbiorników
prognozowanie dostępnej energii (prom. słoneczne, inne źródła)
sterowanie generatorami pomocniczymi
gromadzenie rezerw energii (awaryjne i długoterminowe)
o zarządzanie odbiornikami (rozdysponowywanie dostępnej energii)
załączanie czasowe
załączanie czujnikowe
ustalanie priorytetu działania
sterowanie mocą
o stabilizowanie pracy systemu (kontrola stanu)
nadzór nad algorytmami ładowania akumulatorów
uwzględnianie nieelektrycznych form gromadzenia energii
uwzględnianie stanów przejściowych przy załączaniu i wyłączaniu odbiorników oraz
generatorów pomocniczych
monitorowanie poziomu paliwa w generatorach pomocniczych
automatyczna kontrola poprawności działania poszczególnych komponentów systemu
o integracja z otoczeniem
funkcje komunikacyjne
współpraca z sąsiednimi systemami
umożliwienie zdalnego nadzoru
o inne funkcje specjalne (zależne od konkretnej aplikacji)
Aby możliwa była realizacja powyższych funkcji EMS musi dostawać znacznie więcej informacji
o pracy systemu niż zwykły regulator ładowania ( w szczególności informacje o wszystkich
prądach w systemie). Od strony sprzętowej EMS realizowany jest najczęściej poprzez
specjalizowane układy mikroprocesorowe (mikrokontrolery) i posiada budowę zcentralizowaną
lub rozproszoną (poszczególne zadania realizowane są przez współpracujące ze sobą podsystemy).
Rys. 4. Schemat fotowoltaicznego systemu oświetleniowego wyposażonego w EMS
Efekty działania EMS przedstawione zostaną na przykładzie fotowoltaicznego systemu

oświetleniowego dla wiaty na przystanku autobusowym. Pod względem energetycznym jest to
najtrudniejsza do realizacji kategoria systemów fotowoltaiczych, ponieważ występuje tu całkowita
rozbieżność czasowa i ilościowa pomiędzy dostępną energią słoneczną a potrzebami odbiornika.
Uproszczony schemat systemu przedstawiono na rys.4.
System posiada 3 źródła światła, oświetlające odpowiednio: miejsce oczekiwania podróżnych,
rozkład jazdy i tablicę reklamową. Oświetlenie główne (miejsce oczekiwania) ma najwyższy
priorytet. Oświetlenie rozkładu jazdy jest impulsowe i załączane ręcznie. Oświetlenie tablicy
reklamowej ma najniższy priorytet i jest załączane jedynie przy dużych zapasach energii
w akumulatorze. Przypatrzmy się działaniu EMS w odniesieniu do oświetlenia głównego
i porównajmy jego pracę z klasycznym systemem sterowanym regulatorem ładowania. Założenia
projektu są następujące: przystanek użytkowany jest głównie przez młodzież szkolną, a system ma
zapewnić oświetlenie w dwóch okresach: porannym (od godziny 5 rano do świtu) i wieczornym
(od zmierzchu do godziny 2 w nocy). Maksymalny czas świecenia wynosi 10 godzin (w grudniu).
EMS uczy się samodzielnie rozpoznawać sezonowe cykle długości dnia i nocy na podstawie
zachowania fotogeneratora. Każdego popołudnia EMS oblicza ilość wyprodukowanej w ciągu
dnia w generatorze PV energii, szacuje rezerwy w akumulatorze i znając długość nocy skraca
w razie konieczności wieczorny cykl świecenia aby zapewnić pełny cykl poranny (ze względu na
uczniów ma on większe znaczenie). Na rysunkach 5 i 6 pokazano działanie dwóch wariantów
omawianego sytemu oświetleniowego (z klasycznym regulatorem i z EMS) w okresie zimowym
(listopad).
W pierwszym przypadku światło załączane jest na maksymalny czas aż wyczerpią się zapasy
energii w akumulatorach ( od 1 do 6 listopada). Następnie (od 7 listopada) czas świecenia będzie
zależny jedynie od energii wyprodukowanej. W efekcie system pracuje niestabilnie, przerywając
okresowo działanie (17, 28 listopada), a akumulatory są ciągle niedoładowywane, co prowadzi do
ich uszkodzenia.
400 12
W yprodukowana energia
Czas załączenia lamp
350
10
300
Produkcja energii [Wh/d]
8
250
Czas świecenia [h]

200 6
150
4
100
2
50
0 0
05. Lis
11. Lis
17. Lis
01. Lis
03. Lis
07. Lis
09. Lis
13. Lis
15. Lis
21. Lis
27. Lis
19. Lis
23. Lis
25. Lis
29. Lis
Rys. 5. Przebieg dziennego czasu załączenia lamp i produkcji energii a generatorze PV, w instalacji
oświetleniowej bez systemu EMS, dla typowych warunków pogodowych w listopadzie
(Źródło: Fraunhofer ISE, Freiburg, Germany; Solarpraxis AG, Berlin, Germany)
40 0 12
W ypro du kow an a en erg ia
C zas załą cze nia lam p
35 0
10
30 0
Produkcja energii [Wh/d]
8
25 0
Czas świecenia [h]
20 0 6
15 0
4
10 0
2
50
0 0
05. Lis
11. Lis
17. Lis
01. Lis
03. Lis
07. Lis
09. Lis
13. Lis
15. Lis
21. Lis
27. Lis
19. Lis
23. Lis
25. Lis
29. Lis
Rys. 6. Przebieg dziennego czasu załączenia lamp i produkcji energii a generatorze PV, w instalacji
oświetleniowej z systemem EMS, dla typowych warunków pogodowych w listopadzie
(Źródło: Fraunhofer ISE, Freiburg, Germany; Solarpraxis AG, Berlin, Germany)
Działanie EMS w drugim przypadku (rys 6) będzie polegało na sukcesywnym skracaniu okresów
świecenia według klucza priorytetowego oraz względem aktualnej produkcji energii z generatorze
PV i stanu rezerw w akumulatorach. W efekcie nie następuje całkowita przerwa w dostawach
zasilania do lampy w najistotniejszym okresie porannym a akumulatory są ładowane w poprawny
sposób.
STEROWANIE ROZPROSZONE W SYSTEMACH

FOTOWOLTAICZNYCH
W ostatnich latach obserwuje się tendencje odchodzenia od zcentralizowanych systemów
pomiarowo kontrolnych na rzecz układów rozproszonych. Pozwala to na stosowanie prostszych,
specjalizowanych komponentów i na budowanie różnych konfiguracji przy użyciu tych samych
podstawowych „klocków”. Tendencja ta dotarła też do fotowoltaiki. Przykładem takiego
rozwiązania jest pokazany na rys. 7 system STECA SOLARIX TAROM.
Rys. 7. Główne elementy systemu STECA SOLARIX TAROM (od lewej): regulator ładowania, czujnik
prądu HS200, zdalny wyłącznik PA15, datalogger TARCOM
Rodzina STECA TAROM obejmuje następujące główne moduły kontrolno-pomiarowe:

• - R 235/245/30 - programowalny regulator ładowania (patrz rys.9 i 10)
• - PA 15 - zdalny przełącznik
• - HS200 - indukcyjny czujnik prądowy
• - TARCOM - zewnętrzny datalogger z interfejsem do komputera PC
Na rysunku 8 pokazano przykładowy schemat wydzielonego systemu fotowoltaicznego

zbudowanego w oparciu o urządzenia STECA SOLARIX TAROM.
Filozofia działania systemu opiera się na pomiarach dokonywanych przez regulator ładowania
bezpośrednio lub pośrednio (z użyciem czujnika HS200). Odpowiednio przetworzone dane
Rys. 8. Przykład konfiguracji systemu STECA SOLARIX TAROM
pomiarowe wysyłane są w postaci komunikatów cyfrowych (kluczowana fala dużej

częstotliwości) na prądowe linie łączące regulator z akumulatorami. Zdalne przełączniki PA15
podpięte do tych linii odbierają komunikaty i w zależności od ustawionej funkcji podejmują
odpowiednie działania. Ponieważ w prezentowanym systemie istnieje możliwość pobierania i/lub
dostarczania prądu z /do akumulatora bez udziału regulatora ładowania, niezbędne staje się
zastosowanie czujnika prądowego HS200 bezpośrednio za zaciskach akumulatora. Przekazuje on
informacje do regulatora ładowania pozwalając na pełny bilans prądów i stosowanie sterowania
opartego na faktycznym stopniu naładowania akumulatorów (SOC).
Rys. 9. Układ menu regulatora Steca Solarix Tarom
Rys. 10. Okna informacyjne regulatora Steca Solarix Tarom
Przełącznik PA15 posiada następujące tryby pracy:

• SOC MANAGER - decyduje o momencie podpięcia i odpięcia dodatkowych obciążeń
w oparciu o aktualny stan naładowania akumulatora. Niezależne ustawienie poziomu
załączania i wyłączenia pozwala na nadawanie różnych priorytetów poszczególnym
urządzeniom zasilanym przez system fotowoltaiczny.
• GENERATOR MANAGER - załącza generator pomocniczy w chwili gdy akumulatory
zostaną rozładowane poniżej ustalonego poziomu. W zależności od typu konkretnego
generatora może wystąpić konieczność zastosowania dodatkowego przekaźnika
wykonawczego.
• SOLAR MANAGER - pozwala na automatyczne rekonfigurowanie macierzy ogniw
słonecznych zasilających system. Przy dużych prądach obciążenia i niecałkowitym
naładowaniu akumulatora dodatkowe podsystemy fotowoltaiczne mogą być podpinane
bezpośrednio do akumulatora. Każdy podsystem identyfikowany jest odrębnym znacznikiem
determinującym maksymalny stopień naładowania akumulatora, przy którym podsystem musi
już być odłączony. Końcowa faza ładowania akumulatora odbywa się zawsze poprzez moduły
fotowoltaiczne podpięte bezpośrednio do regulatora ładowania. Dołączanie dodatkowych
baterii słonecznych do systemu za pośrednictwem PA15 wymaga zastosowania dodatkowego
przekaźnika wykonawczego.
• EXCESS MANAGEMENT - zapobiega traceniu nadmiaru energii z baterii słonecznych.
W przypadku pełnego naładowania akumulatorów i zaspokojenia wszelkich potrzeb
energetycznych obciążenia, w chwilach silnego nasłonecznienia ogniwa słoneczne mogą
posiadać jeszcze zapas produkcji energii. Aby go nie tracić przełącznik PA15 pracujący
w trybie EXCESS załącza wtedy zasilanie dodatkowych urządzeń posiadających możliwość
gromadzenia energii (np. podgrzewanie wody w zbiorniku). Można w ten sposób również
chwilowo zasilać urządzenia normalnie zasilane z innych źródeł energii (np. pompy wodne).
Maksymalne wykorzystanie energii dostępnej z baterii słonecznych znacząco podnosi
współczynniki statystycznej sprawności całego systemu fotowoltaicznego.
• NIGHTLIGHT - funkcja wyłącznika zmierzchowego. Regulator ładowania badając
charakterystyki prądowo-napieciowe podpiętych do niego modułów PV rozpoznaje nadejście
nocy. Odpowiednią informację wysyła w formie komunikatu cyfrowego na linie prądowe
akumulatora. Przełącznik PA15 odbierając taki komunikat może pełnić rolę wyłącznika
zmierzchowego, załączającego konkretne obciążenie jedynie w godzinach nocnych. Sposób
rozpoznawania czy spadek promieniowania słonecznego jest wynikiem nastania nocy czy tylko
chwilowymi warunkami pogodowymi jest bardziej złożony i stanowi zaimplementowaną
funkcje regulatora ładowania. Istnieje również możliwość ustawienia opóźnienia czasowego
pomiędzy wykryciem spadku/wzrostu oświetlenia a wysłaniem odpowiedniego komunikatu.
Należy dodać, że zdalny przełącznik PA15 posiada (wyłączaną) sygnalizację dźwiękową

ułatwiającą ustawianie progów zadziałania oraz ostrzegającą wcześniej o mającym nastąpić
wyłączeniu podpiętego do niego obciążenia. Dodatkową funkcją PA15 jest możliwość
wymuszenia zmiany stanu jego wyjścia poprzez chwilowe zwarcie odpowiednich zacisków
sterujących.
Pobieżną analizę pracy systemu fotowoltaiczego umożliwia prosty, wbudowany w regulator
ładowania datalogger. Jednak dopiero podpięcie zewnętrznego dataloggera TARCOM, będącego
jednocześnie interfejsem do komputera PC i wykorzystanie firmowego oprogramowania
konfiguracyjno-pomiarowego otwiera pełne możliwości analityczne.
Rys. 11. Okno programu narzędziowego Steca Solarix Tarcom
Rys. 12. Wizualizacja i analiza danych
PODSUMOWANIE
Podstawowym urządzeniem odpowiedzialnym za kontrolę przepływów energii w wydzielonych
systemach fotowoltaicznych jest regulator ładowania. Na przestrzeni lat zmieniały się zadania
stawiane temu urządzeniu. Rozwój techniki mikroprocesorowej spowodował, że dzisiejsze
regulatory ładowania realizują znacznie więcej funkcji niż tylko pierwotnie przypisana im ochrona
akumulatorów. Czasem jednak złożoność zadań stawianych całemu systemowi fotowoltaicznemu
wymaga stosowania specjalistycznych układów zarządzania energią (EMS) wyposażonych we
własne, zaawansowane algorytmy decyzyjne. Fotowoltaika poddała się również ogólnemu
trendowi w konstrukcji systemów pomiarowo – kontrolnych, czyli odejściu od układów

centralnych, na rzecz systemów rozproszonych. Ułatwia to znakomicie adaptację instalacji
fotowoltaicznej do konkretnych potrzeb przy wykorzystaniu standardowych, specjalizowanych
komponentów systemu.
LITERATURA
[1] Lugue A., Hegedus S. “Handbook of Photovoltaic Science and Engineering” John Wiley&
Sons Ltd. 2003, West Sussex , England
[2] J. Benz; Energiemanagement für autonome Photovoltaik-Systeme, Proceedings Photovoltaisch
versorgte Geräte und Kleinsysteme, OTTI Energie-Kolleg, Regensburg, Germany, 2001, Page
373 –389
[3] Dokumentacja STECA SOLARIX TAROM
http://www.stecasolar.com/bedienung/TAROM_E.pdf
http://www.stecasolar.com/bedienung/PA15_E.pdf
http://www.stecasolar.com/bedienung/TarCom_E.pdf
http://www.stecasolar.com/bedienung/PAHS200%20_E.pdf
EMINARIUM TARGOWE
SYSTEMY FOTOWOLTAICZNE
W INFRASTRUKTURZE DROGOWEJ
Jerzy CHOJNACKI1
Łukasz WIĘCKOWSKI2
WSTĘP
W ostatnich kilku latach obserwuje się coraz powszechniejsze zastosowania różnego rodzaju
systemów fotowoltaicznych w bardzo wielu obszarach ludzkiej działalności. Niewątpliwym
dowodem na wyżej sformułowane stwierdzenie, jest gwałtowny przyrost zapotrzebowania na
moduły fotowoltaiczne (zwane także ogniwami słonecznymi). W ostatnich trzech latach, roczne
przyrosty produkcji modułów fotowoltaicznych, wynoszą 36% i mają ciągle tendencję wzrostową.
Tak wielki przyrost zapotrzebowania, spowodował bardzo poważne braki na rynku. Obecnie
wszyscy czołowi producenci mają wypełnione portfele zamówień do końca przyszłego roku.
Przedstawiona tu sytuacja, wynika z wielu czynników. Najważniejszy z nich, to konieczność
poszukiwania nowych, alternatywnych źródeł energii. Energia otrzymywana z ogniw słonecznych,
jako rezultat bezpośredniego przetworzenia energii promieniowania słonecznego w energię
elektryczną, jest najbardziej obiecującą formą produkcji energii elektrycznej, która w żaden
sposób nie zagraża środowisku naturalnemu. Taki sposób wytwarzania energii elektrycznej,
pozwala między innymi na specyficzne zastosowania np. w układach wymagających zasilania
a oddalonych od źródeł konwencjonalnych oraz w przypadkach, gdy nie jest uzasadnione
budowanie linii zasilających ze względu na koszty. Interesującym i intensywnie rozwijanym
obszarem zastosowań fotowoltaiki, jest tzw. infrastruktura drogowa, rozumiana jako wyposażenie
w odpowiednie znaki informacyjne i organizujące ruch: dróg, autostrad i wszelkiego rodzaju
skrzyżowań.
KLASYFIKACJA SYSTEMÓW FOTOWOLTAICZNYCH

Podstawowym elementem każdego systemu fotowoltaicznego, jest generator fotowoltaiczny, czyli
struktura złożona z odpowiedniej ilości połączonych szeregowo ogniw słonecznych, zwanych
jednostkowymi, tworzących tzw. moduł fotowoltaiczny, czyli element o określonych parametrach
charakterystycznych, takich jak napięcie, prąd i moc. Cechy te charakteryzują każdy rodzaj
modułu wykonanego na bazie krzemu, niezależnie od zastosowanej technologii [1].
Systemy fotowoltaiczne z punktu widzenia ich konstrukcji, najogólniej można podzielić na dwie
zasadnicze grupy:
• stacjonarne,
• nadążne.
Z punktu widzenia zastosowań systemów fotowoltaicznych, w układach infrastruktury drogowej

interesujące są tylko układy stacjonarne. Układy takie będą pracowały jako systemy
autonomiczne, zasilające konkretne odbiorniki, na ogół stałoprądowe.
1
Katedra Automatyki, AGH Kraków, jach@ia.agh.edu.pl
2
Dział Techniczny, AGH Kraków
Jerzy Chojnacki, Łukasz Więcławski
Stacjonarne systemy fotowoltaiczne

Podstawowy schemat systemu fotowoltaicznego stacjonarnego przedstawiono na Rys. 1.
R O
BA
Rys. 1. Schemat prostego systemu fotowoltaicznego - stacjonarnego
System stacjonarny, pokazany na Rys. 1, składa się z kilku zasadniczych elementów:

• generatora fotowoltaicznego (GF), o mocy elektrycznej dobranej do konkretnego odbiornika,
• regulatora (R), pod tym pojęciem będziemy rozumieć urządzenie elektroniczne, które
w zależności od przeznaczenia może pełnić w systemie wielorakie funkcje, np. regulacyjne,
przełączające itp.,
• baterii akumulatorów (BA), pełniących funkcje magazynu energii elektrycznej, potrzebnej do
zasilania odbiornika w okresach, kiedy generator fotowoltaiczny nie jest oświetlony,
• odbiornika (O), czyli elementu, który musi być aktywny w ściśle określonych przedziałach
czasowych.
Istotną cechą układów stacjonarnych (stąd zresztą wywodzi się ich nazwa), jest sposób montażu
generatora fotowoltaicznego. Najczęściej generator fotowoltaiczny zainstalowany jest w stałym
położeniu względem powierzchni Ziemi i skierowany na południe (jeżeli nie znajduje się poziomo
względem powierzchni Ziemi). Typowe sposoby montażu generatorów fotowoltaicznych
przedstawiono schematycznie na Rys 2.
Rys. 2. Sposoby montażu generatorów fotowoltaicznych
Oczywiście w pewnych przypadkach układ stacjonarny może być tak skonstruowany, że jest
możliwość niewielkiej modyfikacji kąta nachylenia generatora fotowoltaicznego, w stosunku do
płaszczyzny horyzontu. Na ogół tego rodzaju korekcji nachylenia dokonuje się ręcznie. Przypadki
takie zostaną omówione w dalszej części artykułu.
SYSTEMY FOTOWOLTAICZNE …
Podstawowe założenia do projektowania stacjonarnych systemów fotowoltaicznych

Projektowanie systemu fotowoltaicznego jest procesem wieloetapowym, wymagającym spełnienia
kilku podstawowych warunków. Najistotniejsze jest precyzyjne określenie zapotrzebowania na
energię elektryczną w ciągu doby. Następny etap projektowania to wybór rodzaju modułu
fotowoltaicznego i określenie jego powierzchni i w konsekwencji mocy elektrycznej. Ważnym
etapem, z punktu widzenia zastosowań jest określenie wielkości magazynu energii, czyli
pojemności akumulatora. Dobór właściwego rodzaju obciążenia wynika z przeznaczenia systemu
fotowoltaicznego. W układach stosowanych w infrastrukturze drogowej, są to najczęściej różnego
rodzaju źródła światła, montowane na znakach drogowych i różnego rodzaju tablicach
ostrzegawczych i informacyjnych. Obecnie są to na ogół diody o dużej intensywności świecenia
i relatywnie bardzo małym poborze prądu. Ma to swoje konsekwencje w coraz szerszym
stosowaniu źródeł fotowoltaicznych, do zasilania różnych urządzeń, mimo relatywnie niewielkiej
sprawności tych generatorów energii.
Funkcje spełniane przez system fotowoltaiczny, determinują złożoność elementu systemu
nazwanego regulatorem. Jest to w istocie układ elektroniczny, często o dość złożonej budowie,
który spełnia przede wszystkim funkcje regulatora napięcia ładowania akumulatora. Jest to
niezwykle istotne, ponieważ trwałość akumulatora zależy w głównej mierze od procedur jego
ładowania i rozładowania. Inne funkcje układu elektronicznego będą zależały od przeznaczenia
całego systemu.
Jak już wspomniano wyżej, projektowanie systemu fotowoltaicznego jest procesem wymagającym
wielokrotnego powtarzania, ze względu na konieczność osiągnięcia kompromisu pomiędzy często
sprzecznymi wymaganiami. Należy zwrócić uwagę na to, że projektowanie może być
zrealizowane metodami przybliżonymi, lub z użyciem specjalizowanych pakietów do
projektowania systemów fotowoltaicznych np. programu PVSYST. Zastosowanie
specjalizowanych pakietów nie zwalnia jednak projektanta od niezbędnej ostrożności i dokładnej
analizy uzyskanych rezultatów. Trzeba, bowiem pamiętać, że do symulacji przyjmowane są
wyidealizowane parametry niektórych elementów. Parametry modułów fotowoltaicznych,
przyjmowane są dla standardowych warunków, w jakich powinny one pracować. Są to tzw.
warunki STC (Standard Test Conditions), określające natężenie promieniowania słonecznego na
poziomie 1 000 W/m2, temperaturę pracy na poziomie 250C oraz tzw. współczynnik masy
powietrza AM = 1,5[2]. Sposób, w jaki został zdefiniowany współczynnik AM zobrazowano na
Rys. 3.
.
Rys. 3. Definicja pojęcia masy powietrza AM [2]
Wzór, można stosować dla kąta zenitalnego 0 ≤ Θ z ≤ 700. W przypadku większych kątów, należy
uwzględniać krzywiznę ziemi.
Należy podkreślić, że rzeczywiste warunki, w jakich pracuje generator fotowoltaiczny są zawsze
odmienne od tych zdefiniowanych jako STC. Już choćby zachmurzenie, zanieczyszczenia
atmosfery, zmieniają często w znaczącym stopniu poziom rzeczywistego promieniowania
słonecznego i w konsekwencji ilość energii dopływającej do generatora fotowoltaicznego. Jest
oczywiste, że rozkład natężenia promieniowania słonecznego jest różny w różnych porach roku.
Mogą również występować okresy (kilka do kilkunastu dni), całkowitego zachmurzenia, kiedy
promieniowanie słoneczne jest na bardzo niskim poziomie albo nie ma go wcale. Wszystkie te
czynniki muszą być uwzględniane w procesie projektowania dowolnego systemu
fotowoltaicznego. Ze względu na ograniczone ramy artykułu nie jest możliwe przedstawienie całej
procedury projektowania, zainteresowanym można polecić literaturę zamieszczoną na końcu
artykułu.
PRZYKŁADY ZASTOSOWAŃ
Nawiązując do tematu mniejszego artykułu, można zaprezentować najciekawsze, powszechnie już
stosowane autonomiczne systemy fotowoltaiczne, które znalazły zastosowanie w infrastrukturze
drogowej. Pod użytym tutaj pojęciem infrastruktury drogowej będziemy rozumieć wyposażenie,
w odpowiednie znaki informacyjne, organizujące i zabezpieczające ruch: dróg, autostrad
i wszelkiego rodzaju skrzyżowań. Istnieją przypadki w których, możliwość zasilenia urządzeń ze
stacjonarnych źródeł energii jest niemożliwa, a w przypadku konieczności oświetlenia znaków
informacyjnych, ostrzegawczych, szczególnie w nocy dla użytkowników dróg, systemy
fotowoltaiczne rozwiązują ten problem.
Jako pierwsze rozwiązanie tego typu, można przedstawić tablice informacyjne produkowane przez
firmę Solartech [3]. Informacja przekazywana jest użytkownikowi drogi w postaci graficznej.
Matryca diod świetlnych, Rys. 4, umożliwia wyświetlenie między innymi do trzech linii tekstu,
symboli graficznych stałych lub ruchomych, strzałek itp. Istnieje też możliwość zdefiniowania
własnych symboli graficznych lub znaków.
Rys. 4 Tablice informacyjne firmy Solartech [3]
Tablice informacyjne są urządzeniami mobilnymi projektowanymi z myślą o przenoszeniu ich

z miejsca na miejsce (na platformie jezdnej, na konstrukcji stojącej jako element samodzielny, lub
jako urządzenie mocowane na pojeździe). Cały system informacyjny zasilany jest z generatora
fotowoltaicznego (GE), o mocy 225, 300, 375 lub 450 [W], instalowanego na szczycie tablicy
informacyjnej której wysokość wynosi ok. 2.5m
Bateria akumulatorów (BA) składa się z 4 akumulatorów o pojemności 600Ah i napięciu
znamionowym 12[V], każdy. Akumulatory zainstalowane są w podstawie konstrukcji, chronione
przed wpływami atmosferycznymi odpowiednią obudową. System posiada regulator ładowania
akumulatora posiadający wskaźnik, pokazujący stan aktualnego napięcia baterii, poziom jej
naładowania oraz inne istotne parametry systemu.
Rys. 5. Panel sterujący
Konstruktorzy rozwiązania, dostarczają do tablicy informacyjnej, panel sterujący Rys. 5,

z przyjaznym dla użytkownika interfejsem, umożliwiający zaprogramowanie wyświetlanych
komunikatów. Panel jak i całość prezentowanego rozwiązania jest również odporny na działania
czynników atmosferycznych oraz mechanicznych ważnych ze względu na zastosowanie. Dokładne
dane techniczne prezentowanych tablic informacyjnych oraz osprzętu zamieszczone są na stronie
producenta [3].
Podobne rozwiązania promuje tajwańska firma Whalite [4], która w swoim asortymencie oferuje
autonomiczne systemy organizujące i zabezpieczające ruch drogowy. W ofercie firmy można
znaleźć między innymi:
• podświetlane znaki drogowe,
• podświetlane tablice informacyjne (zastosowanie typowe dla autostrad, dworców, ulic itp.),
• sygnalizatory świetlne dla organizacji ruchu skrzyżowań,
• sygnalizatory ostrzegawcze zapór kolejowych,
a także, systemy oświetlenia ulicznego i dodatkowego:

• światła punktowe, mocowane w nawierzchni jezdni (znajdują zastosowanie w podświetlaniu
płyt pasów startowych na lotniskach) Rys. 6,
• światła dekoracyjne i użytkowe,
• systemy oświetlenia dróg ewakuacyjnych,
• systemy oświetlenia ulicznego.
Wszystkie wyżej wymienione rozwiązania są systemami całkowicie samodzielnymi,

nie wymagającymi podłączenia do stacjonarnych źródeł energii elektrycznej.
Rys. 6. Oświetlenie punktowe nawierzchni jezdni - produkty firmy Whalite [4]
Światła punktowe, pomimo małych rozmiarów (średnica 168 mm, wysokość 66mm) zamknięte
w obudowie o klasie szczelności IP 68, są małymi układami fotowoltaicznymi Zbudowane są jak
każdy mały system tego typu z miniaturowego generatora fotowoltaicznego (GF), akumulatora
(BA) oraz regulatora (R).
Odbiornikiem energii (O), jest tutaj układ 6 diod świecących LED, który regulator załącza przy
progu oświetlenia zewnętrznego o wartości poniżej 300 Lux-ów. Układ zaprojektowany jest do
pracy w trybie 12-godzinym. Podstawowe parametry techniczne urządzenia zaprezentowane
zostały w celach poglądowych w tabeli nr 1.
Rys. 7.
Urządzenie będzie pracować niezawodnie, nawet przy zakładanym 15-dniowym okresie słabego
nasłonecznienia. W tym przypadku założenia takie jak: precyzyjne określenie zapotrzebowania na
energię elektryczną w ciągu doby, wybór rodzaju modułu fotowoltaicznego, określenie
pojemności magazynu energii, właściwy wybór zastosowanego obciążenia zostały spełnione przez
projektanta.
Tabela 1. Parametry techniczne – oświetlania punktowego nawierzchni jezdni
Napięcie w punkcie mocy maksymalnej [V] 3.5

Moduł fotowoltaiczny (GE)
Prąd w punkcie mocy maksymalnej [mA] 75
Napięcie znamionowe [V] 2
Akumulator (BA)
Pojemność [Ah] 2,5
Odbiornik energii (O) 6 diod LED Zużycie energii [mWS] 16,3
Następny przykład to systemy oświetlenia ulicznego zasilane energią słoneczną, rysunki 7 i 8.

Jak widać cechą charakterystyczną tego typu układów jest moduł fotowoltaiczny instalowany na
szczycie w sposób umożliwiający odpowiednie jego zorientowanie na promieniowanie słoneczne.
Energia z generatora fotowoltaicznego podczas dnia magazynowana jest w akumulatorze
znajdującym się u podstawy lampy. Odbiornikiem zmagazynowanej energii i źródłem światła, jest
tutaj układ 240 diod świetlnych. Nad rozpływem i prawidłowym poziomem energii w systemie
czuwa regulator. Regulator również załącza układ oświetlenia przy odpowiednio niskim progu
oświetlenia zewnętrznego ustawianym przez użytkownika (zazwyczaj jest to zakres rzędu 50-300
Lux-ów). Obsługa techniczna systemu ogranicza się do prostych okresowych czynności mycia
modułu fotowoltaicznego i sprawdzenia stanu połączeń elektrycznych lampy ulicznej. Tu również
projektanci założyli 12 godzinny tryb pracy lamp, oraz przewidywali możliwość wystąpienia 15-
dniowego okresu słabego nasłonecznienia. Poniżej w tabeli nr 2 zaprezentowane zostały parametry
techniczne urządzenia.
Rys. 8.
Tabela 2. Parametry techniczne – oświetlania ulicznego
Napięcie w punkcie mocy maksymalnej [V] 20

Moduł fotowoltaiczny (GE)
Prąd w punkcie mocy maksymalnej [mA] 1500
Napięcie znamionowe [V] 12
Akumulator (BA)
Pojemność [Ah] 50
Odbiornik energii (O) 240 diod LED Zużycie energii [mWS] 3888
Zaprezentowane w artykule przykłady, wskazują na coraz powszechniejsze zastosowania różnego

rodzaju systemów fotowoltaicznych. Jest to jednak mały wycinek światowego rynku, w którym
fotowoltaika znajduje już zastosowanie. Artykuł ma na celu zaciekawienie tematem polskich
projektantów i konstruktorów i dystrybutorów urządzeń.
LITERATURA
[1] T. Markvart, L.Castaňer - Photovoltaics Fundamentals and Applications, Elsevier, 2003r.,
[2] Z. Pluta – „Podstawy teoretyczne fototermicznej konwersji energii słonecznej”, Wydawnictwo
Politechniki Warszawskiej 2000r.
[3] SolarTech - www.solartechnology.com.
[4] Whalite - www.whalite.com.tw.
EMINARIUM TARGOWE
TENDENCJE ROZWOJOWE OGNIW PALIWOWYCH
Piotr TOMCZYK1
Dorota OBŁĄKOWSKA2
STRESZCZENIE
W ostatnim dziesięcioleciu nastąpił burzliwy rozwój technologii ogniw paliwowych.
Jednocześnie, w miarę opracowywania prototypów stosów ogniw paliwowych, ciągle zmienia się
planowany obszar ich zastosowań. O ile, na początku lat 1990 przewidywano budowę dużych
zespołów generatorów ogniw paliwowych, mających zastąpić lokalne elektrownie, o tyle obecne
prace ukierunkowane są głównie na urządzenia energetyki rozproszonej, samochody i zasilanie
urządzeń przenośnych.
KRÓTKI OPIS ZASADY DZIAŁANIA I TYPÓW OGNIW

PALIWOWYCH
Kilkanaście lat temu tylko entuzjaści i nieliczni specjaliści wiedzieli co to są ogniwa paliwowe,
o tyle obecnie są one przedmiotem szerokiego zainteresowania, wiadomości na temat ich
funkcjonowania i zastosowań rozpowszechniane są w audycjach telewizyjnych i radiowych
a nawet artykułach prasy codziennej. Sprzyja temu pozorna prostota zasady działania ogniw
paliwowych i bezpośrednie odniesienie do efektywności wykorzystania paliw i surowców
energetycznych w okresie stale rosnących cen benzyny, gazu ziemnego i węgla.
Tabela 1. Podstawowe rodzaje ogniw paliwowych wodorowo-tlenowych

Z kwasem Tlenkowo-
Ogniwo paliwowe Polimerowe Alkaliczne Węglanowe
fosforowym ceramiczne
Skrót angielski PEFC lub PEMFC AFC PAFC MCFC SOFC
Rozcieńczony lub Stopiony eutektyk Najczęściej
Membrana
Elektrolit stężony NaOH lub H3PO4 (Li/Na)2CO3 lub ZrO2+Y2O3
polimerowa
KOH (Li/K)2CO3 (YSZ)
Jon przewodzący
H+ OH- H+ CO32- O2-
w elektrolicie
Temp. pracy 60-90 °C 60-220 °C 200-230 °C 650 °C 1000 °C
Pt
Anoda: Ni
Anoda: Ni Anoda: Ni/ZrO2
Materiał elektrod Pt Raney’a Pt Katoda: na bazie
Katoda:
Katoda: na bazie La2O3 lub MnO2
NiO+Li2O
Ag
Materiał
Materiały Materiały Materiały
elementów Materiały węglowe Stal nierdzewna
węglowe grafitowe ceramiczne
składowych
1
Wydział Paliw i Energii, Akademia Górniczo-Hutnicza, 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30
2
Wydział Paliw i Energii, Akademia Górniczo-Hutnicza, 30-059 Kraków, al. Mickiewicza 30
Piotr Tomczyk, Dorota Obłąkowska
Ogniwa paliwowe (OP) są to ogniwa galwaniczne, do których substancje elektroaktywne (paliwo

i utleniacz), biorące udział w reakcjach elektrodowych, dostarczane są z zewnątrz ogniwa.
W tradycyjnych ogniwach jednorazowych (tzw. bateriach), substancje te zmagazynowane są
wewnątrz urządzenia, a po ich wyczerpaniu ogniwo nadaje się, co najwyżej, do recyklingu.
W akumulatorach substancje elektroaktywne odnawiane są w trakcie cyklu ładowania. Tak więc,
w przeciwieństwie do ogniw jednorazowych i akumulatorów, ogniwa paliwowe działają,
przynajmniej w teorii, tak długo jak długo dostarczane są do nich paliwo i utleniacz. Ogniwa
paliwowe są wysokosprawnymi generatorami energii elektrycznej. Działają cicho, nie
wytwarzając prawie substancji szkodliwych w trakcie pracy. Chociaż koncepcja ogniw
paliwowych narodziła się już w połowie wieku XIX-tego, to ich szybki rozwój miał miejsce
dopiero od połowy XX wieku i wiązał się z zastosowaniem wodoru jako paliwa. W tym okresie
wyodrębniono pięć podstawowych rodzajów ogniw paliwowych wodorowo-tlenowych, przy czym
kryterium podziału związane było z typem zastosowanego elektrolitu. Podstawowe właściwości
ogniw paliwowych, uszeregowanych według tego podziału, przedstawione zostały w Tabeli 1.
WCZESNE KONCEPCJE ZASTOSOWAŃ CYWILNYCH –

GENERATORY STACJONARNE
Od czasu pierwszego doświadczenia W. Grove’a z ogniwem paliwowym, przeprowadzonego
w roku 1836, idea ta nie znalazła praktycznych zastosowań na szerszą skalę i co najwyżej była
demonstrowana jako ciekawostka na uniwersyteckich kursach fizyki i chemii. Niewątpliwą
przyczyną małej intensywności badań nad elektrochemicznymi źródłami energii w tym okresie
była dominacja prądnicy jako wygodnego i niezawodnego źródła prądu dużej mocy (pierwsza
prądnica samowzbudna była skonstruowana w roku 1866 przez W. Siemensa). Dopiero w latach
1950-tych przypomniano sobie o ogniwach paliwowych – sztuczne satelity ziemi, a później statki
kosmiczne wymagały stosowania lekkiego i wysokowydajnego generatora energii elektrycznej
o dużej mocy właściwej. Nie bez znaczenia były również potrzeby wojska, które w obliczu
możliwej konfrontacji militarnej NATO i Państw Układu Warszawskiego w okresie zimnej wojny,
gwałtownie unowocześniało swoje uzbrojenie, wprowadzając coraz więcej sprzętu
elektronicznego. Duża część tego sprzętu wymagała zasilania z niestacjonarnych, wydajnych
źródeł prądu o parametrach zbliżonych do parametrów generatorów stosowanych w statkach
kosmicznych.
Generatory stacjonarne z OP z kwasem fosforowym

Z początkiem lat 1990-tych zainteresowanie cywilnymi zastosowaniami ogniw paliwowych
wyraźnie wzrosło. W okresie 40-tu lat wysiłek uczonych i inżynierów, poparty znacznymi
środkami finansowymi (najczęściej z funduszy rządowych), zaowocował zwiększeniem
niezawodności działania ogniw paliwowych, a przede wszystkim zmniejszeniem kosztów ich
wytwarzania. Czynnikiem przełomowym było zastosowanie tanich materiałów węglowych jako
materiałów konstrukcyjnych samego ogniwa oraz jego elementów pomocniczych. W pierwszej
kolejności elementy wykonane z węgla lub pochodnych węgla zostały zastosowane do OP
z kwasem fosforowym: elektrody zostały wykonane z sadzy, na której osadzono rozproszony
katalizator platynowy, do elektrod przylegała warstwa papieru węglowego, służącego jako
kolektor prądu, płynny elektrolit został umieszczony wewnątrz porowatej matrycy z węglika
krzemu. W pierwszej kolejności rozpoczęto pracę nad dużymi, stacjonarnymi generatorami
energii elektrycznej, o mocy powyżej 100 kW, upatrując szansy ich zastosowania w miejsce
klasycznych elektrowni cieplnych. W okresie tym elektrownie cieplne pracowały z reguły ze
współczynnikiem sprawności nie większym niż 30%. Oczekiwano, że sprawność generatorów
z OP fosforowym wyniesie ok. 40 %.
Pierwszy pomyślny test polowy instalacji PAFC o mocy 1 MW został przeprowadzony w roku
1977 w South Windsor, Connecticut; następna instalacja o mocy 4,5 MW miała zostać zbudowana
TENDENCJE ROZWOJOWE …
i wypróbowana w budynku na Manhattanie, prace jednak zostały skutecznie zahamowane przez

przepisy licencyjne i zastrzeżenia straży pożarnej. W efekcie nigdy ich nie ukończono. Następne
próby na dużą skale prowadzono już w Japonii, która przejawiała coraz większe zainteresowanie
nową technologią. Tam też miała miejsce, po wstępnym teście instalacji 4,5 MW, budowa
największej elektrowni działającej na zasadzie ogniwa paliwowego - o mocy nominalnej 11 MW
[1]. Zespół ogniw paliwowych umieszczono na terenie elektrowni cieplnej w Goi nad Zatoką
Tokijską, jako wspólne przedsięwzięcie IFC, Toshiba i Tokyo Electric Power Co. (TEPCO). Na
budowę instalacji, w skład której wchodziło 18 jednostek wyprodukowanych przez IFC o mocy
670 kW każda, potrzebny był okres 13 miesięcy (od stycznia 1989 do lutego 1990), testy trwały od
kwietnia 1991 do marca 1994. W sumie elektrownia przepracowała pod pełnym obciążeniem
9272 godziny. Sprawność elektryczna wyniosła 41,8%, odzysk ciepła odpadowego 32,2%
a zawartość NOx w gazach wylotowych mniej niż 3 ppm.
Zachęcające wyniki prób jak również zdobyte doświadczenie zaowocowały wprowadzeniem na
rynek w roku 1992 pierwszego komercyjnego generatora ze stosem ogniw paliwowych
z kwasem fosforowym o mocy elektrycznej 200 kW, PC-25 [2]. Oprócz energii elektrycznej
jednostka dostarczała 264 kW ciepła przy temperaturze czynnika grzewczego 60°C lub
opcjonalnie [132 kW (120°C) + 132 kW (60°C)]. PC-25 jest kompaktowym urządzeniem,
przystosowane do bezpośredniego zasilania gazem ziemnym, składającym się z konwertora
paliwa, stosu ogniw paliwowych, falownika zamieniającego prąd stały na prąd przemienny
i szeregu urządzeń kontrolnych i sterujących. Zmodyfikowane modele PC-25 dostosowane
zostały również do innego paliwa zasilającego niż gaz ziemny: biogazu pochodzącego
z fermentacji metanowej z oczyszczalni ścieków i odpadów poprodukcyjnych z browarów oraz
metanolu odpadowego pozyskiwanego z przemysłu elektronicznego [3-5].
Pomimo tego, że cena jednostki PC-25 nie była niska – wynosiła ok. 900,000 USD - to w ciągu
kilku lat sprzedano do 19 krajów około 300. sztuk trzech sukcesywnie produkowanych wariantów
jednostki PC-25. Jeszcze w roku 2001, w samych tylko Stanach Zjednoczonych, zainstalowano
17-cie nowych jednostek PC-25. Powoli jednak okres dominacji ogniw paliwowych z kwasem
fosforowym zaczął przemijać. Powodem były problemy z eksploatacją w zmiennych warunkach
i spodziewane obniżenie kosztów wytwarzania polimerowych ogniw paliwowych (PEFC).
Specjaliści twierdzą również, ze trudno będzie istotnie poprawić parametry eksploatacyjne
jednostek PAFC.
Generatory stacjonarne z OP z elektrolitem polimerowym
Od połowy lat 1990, czołowy wytwórca stosów ogniw paliwowych dla motoryzacji, firma Ballard,
prowadziła badania nad generatorem prądotwórczym z OP polimerowym o mocy 250 kW.
Począwszy od roku 1999, rozpoczęto próby polowe tej instalacji, miedzy innymi w Naval Surface
Warfare Center, Crane, IN (USA), Berlinie, Hanowerze, Basel (Szwajcaria), Tokio i Oberhausen
Podstawowe parametry pracy tego generatora podane zostały w Tabeli 2.
Tabela 2. Podstawowe parametry pracy generatora stacjonarnego f-my Ballard z OP polimerowym
Planowana moc 250 kW
Parametry pracy poj. ogn. 0.78 V przy 330 mA/cm2
Liczba ogniw w stosie 688
Napięcie pracy 535 V DC
Napięcie bez obciążenia 700 V DC
Planowana sprawność 36 %
Wymiary 1.41 m x 1.68 m x 2.16 m
Masa 5080 kg
Ciśnienie robocze 517 kPa
Zasilanie Gaz ziemny (propan, wodór)
Od ok. 2 lat f-ma Ballard wstrzymała rozprowadzanie tych jednostek.
Generatory stacjonarne z OP ze stopionymi węglanami

Kolejnym ogniwem paliwowym, bliskim komercjalizacji, jest węglanowe ogniwo paliwowe
(MCFC), którego temperatura pracy wynosi ok. 650°C. Problemy z awaryjnością i spadkiem
mocy urządzenia w trakcie długotrwałej eksploatacji stały się główną przyczyną opóźnienia
w komercjalizacji MCFC. Zgodnie z programem prac prowadzonych w latach 1990-tych,
planowano wprowadzenie do sprzedaży w roku 2000 pierwszych firmowych urządzeń
działających na zasadzie ogniwa paliwowego ze stopionymi węglanami. Data ta jednak uległa
przesunięciu o około 5-7 lat [1] .
Producentami stosów węglanowych ogniw paliwowych są głównie firmy amerykańskie
i japońskie. Z ich inicjatywy przeprowadzono dwa spektakularne testy dużych instalacji
polowych: w latach 1996/7 w Santa Clara (Stany Zjednoczone) badano generator wyprodukowany
przez Energy Research Corporation (obecnie Fuel Cell Energy) [6] zaś w 2000 r. w Kawagoe
(Japonia) testowano generatory wyprodukowane przez Ishikawajima-Harima Heavy Industries
(IHI) wraz z Hitachi [7]. Projektowane moce testowanych urządzeń wynosiły, nominalnie, 2 i 1
MW. Jednak obie próby nie przebiegały bez pewnych komplikacji.
Elektrownia w Santa Clara dostarczyła ok. 1710 MWh energii do sieci energetycznej,
a współczynnik sprawności wytwarzania energii elektrycznej wyniósł 0.436. Instalacja
w Kawagoe dostarczyła 2103 MWh energii uzyskanej przy współczynniku sprawności 0.467.
Rys. 1. Generator stacjonarny z OP ze stopionymi węglanami, f-my MTU o mocy 240 kW
Z wielu firm podejmujących badania i prace wdrożeniowe nad węglanowymi ogniwami

paliwowymi w latach 1990-tych (oprócz wymienionych wyżej również M-C Power w St.
Zjednoczonych, Ansaldo i ECN w Europie), pozostały obecnie jedynie najsilniejsze: Fuel Cell
Energy w St. Zjednoczonych i jego przedstawiciel w Europie MTU Friedrichschafen GmbH oraz
IHI w Japonii. Firmy te przygotowują się do komercyjnej produkcji nowych modeli, z których
szczególną uwagę specjalistów przyciąga tzw. „Hot Module” (MTU) z poziomym ułożeniem stosu
o mocy 250 kW i wewnętrzną konwersją paliwa (schemat tej instalacji pokazany został na Rys. 1.)
[8]. Wstępne testy wykazały, że jego sprawność elektryczna wynosi ponad 45% a sprawność
zintegrowana cieplna i elektryczna ok. 75%.
Generatory stacjonarne z OP stałotlenkowym

Rozwój ogniw paliwowych z elektrolitem rurowym ze stałych tlenków jest opóźniony w stosunku
do PEMFC i MCFC o 2-6 lat. W roku 1998, gdy prace nad 250 kW jednostką stacjonarną PEMFC
były już bardzo zaawansowane, a test generatora MCFC w Santa Clara ukończony, w Westervoort
(Holandia) przystępowano do prób generatora prądu działającego na zasadzie SOFC o mocy 100
kW. Urządzenie wyprodukowane zostało przez konsorcjum Siemens Westinghouse, lidera tej
technologii na rynku światowym. Test przeprowadzony w latach 1998/2000 wykazał wysoką
niezawodność badanej jednostki (16612 godzin pracy, w tym przez 12600 godzin działania
w sposób ciągły) i wysoką sprawność (elektryczna ok. 46%, zintegrowana elektryczna i cieplna
ok. 75%).
Sukces tej próby spowodował gwałtowne przyspieszenie prac konstrukcyjnych i rozwojowych
w f-mie Simens Westinghouse nad jednostkami o mocy powyżej 200 kW, wyposażonymi
dodatkowo w system z turbiną gazową, która podnosi współczynnik sprawności elektrycznej
urządzeń o 10-15%. W roku 2003 planowane były próby jednostek hybrydowych SOFC/turbina
gazowa o mocy 220 i 250 kW zaś prace projektowe prowadzone są nad jednostkami o mocy 0.5
MW. Prawdopodobnie, trudności techniczne związane z podniesieniem skali przedsięwzięcia
okazały się na tyle duże, że do dzisiaj nie podano do wiadomości uzyskanych wyników prób
z tymi jednostkami.
W tym miejscu nasuwa się ogólniejsza refleksja. Największy konkurent stacjonarnych
generatorów energii elektrycznej z ogniwami paliwowymi – elektrownie cieplne, w ostatnich
latach znacznie podniosły sprawność przetwarzania energii. Sprawność ta wynosi obecnie średnio
dla krajów UE ok. 48% (a więc jest porównywalna z zespołami testowanych ogniw paliwowych),
również w Polsce wzrosła ona do 38%. Oznacza to, że nawet w warunkach energetyki
rozproszonej, wytwórcom generatorów stacjonarnych z ogniwami paliwowymi (na razie o mocy
rzędy kilowatów), będzie w przyszłości coraz trudniej konkurować o pozyskanie odbiorców
energii elektrycznej. Oprócz trudności technologicznych, może to być jedna z przyczyn obniżonej
w ostatnich latach aktywności w zakresie rozwoju i budowy stacjonarnych generatorów prądu
z ogniwami paliwowymi.
ZASTOSOWANIE OP W PRZEMYŚLE SAMOCHODOWYM

O ile w ostatnich latach widać, że firmy wykazują coraz mniejsze zainteresowanie stosowaniem
ogniw paliwowych w generatorach stacjonarnych, o tyle znaczne ożywienie można zauważyć
w pracach nad zastosowaniem tych urządzeń do napędu pojazdów. Nowe perspektywy pojawiły
się w momencie rozwiązania głównych problemów technologicznych PEMFC,
niskotemperaturowego ogniwa o dużej mocy jednostkowej. Historia ogniw paliwowych zawsze
zawierała w sobie próby ich zastosowania w samochodach – stosowano więc taki typ ogniwa jaki
w danym momencie osiągnął najwyższy poziom technologiczny.
Jednym z koncernów samochodowych mających najdłuższą tradycję w zastosowaniu ogniw
paliwowych jest koncern General Motors, który już w roku 1966 wyprodukował pierwszy pojazd -
Electrovan, zasilany paliwem wodorowym. Electrovan był wyposażony w alkaliczne ogniwo
paliwowe (AFC), maksymalna prędkość tego pojazdu wynosiła 110 km/h, zaś pokonywana
odległość 240 km. Kolejny milowy krok w technologii ogniw paliwowych dokonał się w roku
2001, w którym wyprodukowano Chevroleta S-10 zasilanego ogniwem paliwowym PEMFC
o mocy 25 kW. Samochód ten uzyskał wysoką, prawie 40 % sprawność przetwarzania energii
chemicznej na elektryczną, poprzez zastosowanie reformera benzyny o wysokiej sprawności,
wynoszącej 80 %. Czas rozruchu samochodu został skrócony poniżej 3 min, co w porównaniu do
okresu wynoszącego 12-15 min. dla samochodów zasilanych ogniwami paliwowymi poprzedniej
generacji, stanowiło bardzo znaczące osiągnięcie.
W międzyczasie, w 1998 r., wyprodukowano Opla Zafirę, zasilanego energią elektryczną,
pochodzącą ze stosu polimerowych ogniw paliwowych o mocy 50 kW. Opel osiągał maksymalna
prędkość wynoszącą 120 km/h, zaś jeden bak paliwa wodorowego pozwalał na przejechanie
dystansu ok. 480 km. W roku 2000 wyprodukowano auto o nazwie HydroGen 1 zasilane stosem
ogniw paliwowych o mocy 75 kW, którego maksymalna prędkość wynosiła 140 km/h zaś zasięg
400 km. W roku 2001 prototyp ten został zastąpiony przez nowy model, HydroGen 3
o maksymalnej prędkości wynoszącej 150 km/h, mocy 129 kW i zasięgu wynoszącym
odpowiednio 400 km [9,10].
Ewolucję pojazdów produkowanych przez znane koncerny samochodowe przedstawia Tabeli 3
[9,10]
Tabela 3. Parametry samochodów osobowych zasilanych ogniwami paliwowymi
Koncern Moc stosu OP Zasięg Prędkość Paliwo Uwagi

DAIMLER CHRYSLER PMFC
NECAR 1 (1994) 50 kW 130 km 90 km/h wodór
NECAR 2 (1996) 50 KW 250 km 110 km/h wodór
NECAR 3 (1997) 45 kW 400 km 120 km/h metanol
NECAR 4(1999) 70 KW 450 km 145 km/h wodór
NECAR 4 Advanced (2000) 85 kW 482 km 145 km/h wodór
NECAR 5 ( 2001) 85 kW 482 km 150 km/h metanol
Mercedes Benz Sprinter 55 KW 150 km 120 km/h wodór
FORD
P2000 (1999) 67 kW 160 km 128 km/h wodór
Focus FC5 ( 65 kW 160 km 128 km/h metanol
Focus FCV ( 2001) 75 kW 160 km 128 km/h wodór
MAZDA
Demio FC-EV (1997) 20 kW 170 km 90 km/h wodór AC-40 KW
Premacy FC-EV (2001) 65 KW - 125km/h metanol
NISSAN
Rnessa FCV (1999) 10 kW - 70 km/h metanol
Xterra FCV ( 2001) 75 kW - 120 km/h wodór
HONDA
FCX-V1 (1999) 60 kW 177 km 130 km/h wodór
FCX-V2 (1999) 60 kW - 130 km/h metanol
CITROEN
(2000) 30 kW 300 km 95 km/h wodór
PEUGOT
Cab (2001) 5,5 kW 300 km 95 km/h wodór
RENAULT
Fever (1997) 10 kW 500 km 120 km/h wodór
Laguna Estate (1998) 30 kW 400 km - wodór
VOLKSWAGEN
Bora (2000) 75 kW 350 km 140 km/h wodór
Bora Hy (2002) 28 kW 150 km 115 km/h wodór
FIAT
Seicento Elettra (2001) 75 kW 140 km 100 km/h wodór
Seicento Elettra (2003) 40 kW 220 km 130km/h wodór
HYUNDAI
Santa Fe SUV (2001) 75 kW 160 km 124 km/h wodór
Koncern Moc stosu OP Zasięg Prędkość Paliwo Uwagi

TOYOTA
RAV4 (1996) 20 kW 175 km 100 km/h wodór
FCHV 3 (2001) 90 kW 300 km 150 km/h wodór
FCHV 4 (2001) 90 kW 350 km 150 km/h wodór
FCHV 5 ( 2001) 90 kW 290 km >150km/h benzyna
O ile opracowywanie i badanie prototypów samochodów osobowych napędzanych silnikami

elektrycznymi zasilanymi przez ogniwa paliwowe jest bardzo efektownym, ale stale dość
odległym od powszechnego zastosowania sektorem działalności koncernów motoryzacyjnych,
o tyle na ulicach kilku miast (Vancouver, Chicago, Frankfurt) już obecnie widoczne są autobusy
zasilane wodorem. Wynika to z:
• relatywnie niższego udziału kosztów stosu ogniw paliwowych w całkowitym koszcie
wyprodukowania autobusu,
• możliwością tankowania autobusu wodorem przez wykwalifikowaną obsługę na niedostępnych
dla ogółu mieszkańców stacjach, ulokowanych w zajezdniach,
• efektem ekologicznym i psychologicznym – pojazd nie emituje spalin w trakcie postoju
w korkach ulicznych na ulicach miast,
• krótkim czasem amortyzacji.
Zestawienie firm i marek autobusów, w których systemy zasilania oparte są o ogniwa paliwowe
przedstawia Tabeli 4 [9,10].
Tabela 4. Parametry autobusów zasilanych ogniwami paliwowymi
Producent ogniwa
Moc ogniw Zasięg Prędkość Paliwo Uwagi
Nazwa autobusu
BALLARD
32 Food Bus (1993) 90 kW - 160km/h wodór
Phase Two Bus (1995) 205 kW 400 km - wodór
Phase Three Bus (1998) 205 kW - - wodór
Georgetown Bus (2000) 100 kW 560 km 105 km/h wodór
Evobus Citaro (2001) 250 kW 300 km 80 km/h -
DAIMLER CHRYSLER
NEBUS (1997) 250 kW 250 km 80 km/h wodór 62 pasażerów
DAIMLER CHRYSLER
NEBUS (1997) 250 kW 250 km 80 km/h wodór
UTC
Irisbus (2001) 60 kW - 60 km/h Wodór
Thor Bus (2001) - - - -
PROTON MOTOR
Neoplan Bus (2000) 80 kW - 80 km/h wodór
SIEMENS
Man Bus (2000) 120kW 250 km 80 km/h wodór
DE NORA
Neoplan Bus (1999) 120 kW 600 km 50 km/h wodór
Scania Bus (2001) 60 kW 250 km - -
Man Bus (2001) 120 kW 300 km 75 km/h -
TOYOTA
Hino Bus (2001) 90 kW 300 km 80 km/h wodór
PRZENOŚNE SYSTEMY OGNIW PALIWOWYCH

Przenośne systemy ogniw paliwowych mogą dostarczyć energię elektryczną o większej gęstości,
niż standardowe akumulatory i baterie. Cechuje je również o wiele wyższa sprawność oraz
stabilna charakterystyka pracy. Systemy zasilające elektronikę nie wymagają długiego,
bezawaryjnego czasu pracy, jak większe instalacje.
Do zasilania urządzeń elektronicznych stosowane są najczęściej ogniwa paliwowe z elektrolitem
polimerowym PEMFC lub ogniwa z kwasem fosforowym PAFC (np. NEC Corporation), które
jako paliwa używają metanolu lub wodoru. System w zasadzie powinien pracować bezobsługowo,
z wyjątkiem oczywiście, uzupełnienia paliwa od czasu do czasu. Żywotność systemu stosowanego
np. do zasilania telefonów komórkowych przewidywana jest na okres ok. dwóch lat.
Ogniwa stosowane w mikroelektronice pracują w niskich temperaturach (nie wymagają
wydajnych systemów chłodzenia), co pozwala na ich szybki rozruch i umożliwia ciągłą pracę.
Do dzisiaj nie udało się w pełni rozwiązać problemu magazynowania paliwa –wodoru. Często
więc korzysta się z wtórnego nośnika energii jakim jest metanol, który może być
przechowywany w lekkich pojemnikach z tworzyw sztucznych. Systemy zasilania stosowane
w mikroelektronice składają się z zbiornika paliwa, stosu ogniwa paliwowego, oraz, w razie
konieczności, układu stabilizującego napięcie.
Miniaturyzacja ogniwa, która umożliwia jego wbudowanie w obudowę urządzenia, pozwoliła na
zastosowanie go m.in. w prototypowej ładowarce do telefonów komórkowych.
Rys. 2. Ładowarka do telefonów komórkowych, firmy Manhattan Scientifics.

[archiwum: Manhattan Scientifics]
„Pojemność" (energia uzyskiwana z jednego pojemnika paliwa) nowych ogniw paliwowych jest
ok. 10 razy większa od pojemności konwencjonalnych akumulatorów. Nowe ogniwa paliwowe
(pojedyncze ogniwo o powierzchni około 6 cm2 i grubości mniejszej niż 2 mm) są zasilane
metanolem. Ogniwa metanolowe typu DMFC można łatwo instalować w obecnych i przyszłych
urządzeniach elektronicznych i takie „baterie” zastosowane na przykład w telefonie komórkowym
mogą go niezawodnie zasilać przez ponad miesiąc, eliminując jednocześnie potrzebę stosowania
ładowarek.
Porównując parametry pracy zwykłych akumulatorków stosowanych w telefonach komórkowych
oraz parametry pracy mikroogniwa paliwowego zasilanego metanolem możemy stwierdzić, że
w mikroogniwie istnieje możliwość zgromadzenia od 6 do 7 razy więcej energii, niż w baterii-
ogniwie litowo- jonowym, o tej samej masie, dla przykładu
Czas rozmowy Czas czuwania Czas ładownia Koszty

Bateria Li-Ion do 5 h 11 dni 30-60 minut 10 – 16 $
Ogniwo 18-27 h 41 dni >1 minuta 37 $ prototyp

DMFC 5 $ komercyjnie
Systemy mikroogniw paliwowych (do 100 mW) są jednym z najszybciej rozwijających się
zastosowań ogniw paliwowych.
Pierwszy prototyp kapsuły, wypełnionej ciekłym metanolem, zademonstrowała Motorola w 2000 r
i miała ona dostarczać paliwa do zasilania laptopów, telefonów komórkowych i innych urządzeń
elektronicznych przez czas 10-krotnie dłuższy niż konwencjonalne baterie. Firma Toshiba
opracowała miniaturowe ogniwo paliwowe typu DMFC o masie 130 g zasilane metanolem, które
w przyszłości może znaleźć zastosowanie jako źródło zasilania telefonów komórkowych
i palmtopów (Rys.3). Taka miniaturyzacja ogniwa paliwowego była możliwa dzięki dwóm
innowacjom: stosowania metanolu o większym stężeniu oraz redukcji wymiarów innych
elementów wspomagających pracę ogniwa. Urządzenie może dostarczać moc 1 W w czasie pracy
20. godzin, co można porównać z wydajnością sześciu baterii litowych, wykorzystywanych
obecnie w telefonach.
Rys. 3. Zdjęcie zasilacza, opartego o ogniwa typu DMFC oraz telefonu, firmy Toshiba
[archiwum: Toshiba].
Wielkość Czas Objętość Wielkość naboju

Moc Masa Masa naboju
mm pracy metanolu mm
Zasilacz 1W 100x60x30 130 g 20 h 25 cm3 30 g 30x60 x 20
ogniwo DMFC
We wrześniu 2003 roku na międzynarodowej wystawie WPC Expo, firma NEC za-demonstrowała
laptop o masie 2 kg z wbudowanym ogniwem paliwowym. typu DMFC. Zbiornik paliwa
o pojemności 300 ml, wystarcza na zasilanie laptopa przez 5 godzin (docelowo 40 godzin).
Rys. 4. Zdjęcie notebooka, z ogniwem paliwowym typu DMFC (10% ), firmy NEC
[archiwum NEC]
Wymiary
Masa Masa Masa Pojemność Czas
Moc Napięcie notebooka
ogniwa paliwa całkowita naboju pracy
mm
Zasilanie
14 W 12 V 900 g 300 g 2 kg 270x270x40 50 cm3 5h
notebooka
Wiele innych firm sygnalizowało również zaawansowanie prac badawczych i rozwojowych nad
tego typu zasilaczami.
INNE, NISZOWE, ZASTOSOWANIA OGNIW PALIWOWYCH

Oprócz wymienionych powyżej zastosowań OP, coraz więcej firm i przedsiębiorstw podejmuje
badania i wdrożenia systemów:
a) awaryjnego zasilania (UPS)
b) tzw. grzewczych ogniw paliwowych (GOP), umożliwiających kogenerację energii elektrycznej
i cieplnej bezpośrednio u użytkownika
Do grupy zastosowań niszowych, można zaliczyć również wykorzystanie OP do napędu:

1) okrętów transportowych i bojowych okrętów podwodnych;
2) lekkich samolotów turystycznych i sportowych
3) pojazdów szynowych
WNIOSKI
W ostatnich dwóch latach ogniwa paliwowe znalazły zastosowanie głównie w jednostkach
napędowych samochodów osobowych i autobusów, w małych generatorach do zasilania
przenośnych urządzeń elektrycznych (telefoniczne aparaty komórkowe, komputery) oraz
zasilaczach awaryjnych, tzw. UPSach. Rozpatruje się również możliwości ich użycia w innych,
niszowych zastosowaniach (transport morski, lotniczy i szynowy). Można natomiast zauważyć
spadek intensywności prac nad stacjonarnymi generatorami o mocy powyżej 100 kW.
LITERATURA
[1] K. Kordesch, G. Simader, Fuel Cells, VCH, Weinheim, 1996.
[2] F. A. Brammer, „Das Brennstoffzellensystem ONSI PC25A/C“ w Offentliche Enerieversorgung und
Hausenergiesysteme mit Brennstoffzellen, H. Wendt, F. Brammer W. Weise (Ed.), Expert Verlag,
Renningen, 1999, str. 23–44.
[3] “Anarerobic Gas Fuel Cell Shows Promise” Modern Power Systems, 1997.
[4] U. Langnickel, Fuel Cells Bulletin, 22 (2000) 10-12.
[5] S. Thyberg Naumann, C. Myren, J. Power Sources, 56 (1995) 45-49.
[6] C. Bentley, M. Farooque, J. Leitman, “Direct fuel cell commercialization” w Fuel Cell Seminar –
Powering the 21st Century, Portland, 2000, str. 456-459.
[7] T. Ishikawa, H. Yasue, J. Power Plant 86 (2000) 145-150.
[8] http://www.mtu-friedrichshafen.com/mtu800.html (2003)
[9] Fuel Cell Technology Handbook (Ed. G. Hoogers), CRC Press, Boca Raton, 2003.
[10] Handbook of Fuel Cells. Fundamentals, Technology and Applicationsm(ed. W. Vielstich, A. Lamm,
H.A. Gasteiger), Wiley, Chichester, 2003
(Praca finansowana z badań statutowych AGH 11.11.210.62)
EMINARIUM TARGOWE
ŹRÓDŁA ODNAWIALNE
PRACUJĄCE W UKŁADACH HYBRYDOWYCH
Antoni DMOWSKI1
Tomasz DZIK2
Mariusz KŁOS3
STRESZCZENIE
Referat dotyczy możliwości wykorzystania pierwotnych, odnawialnych źródeł energii do
produkcji energii elektrycznej. Zostaną omówione układy hybrydowe bazujące na OZE
i zasobnikach energii (np.: bateria chemiczna, ogniwo paliwowe), umożliwiające zasilanie
indywidualnych odbiorców (praca „wyspowa”) jak też układy pracujące na sieć energetyczną.
Zostanie przedstawione rola energoelektronicznych urządzeń przetwarzających oraz systemów
sterowania i nadzoru bez których praca tego typu układów nie jest możliwa.
WSTĘP
Ciągły wzrost cen pierwotnych nośników energii (ropa, węgiel, gaz ziemny) oraz względy
ochrony środowiska spowodowały duże zainteresowanie odnawialnymi źródłami energii.
Pierwotne źródła energii odnawialnej wykorzystują bezpośrednio energię słońca, wiatru
i przepływającej wody do produkcji energii elektrycznej. Podstawową ich wadą jest silna
zależność ilości produkowanej energii od aktualnych warunków pogodowych [1].
W konsekwencji prognozowanie ilości energii produkowanej przez te źródła jest bardzo trudne.
W celu zwiększenia możliwości wykorzystania tych źródeł do produkcji energii elektrycznej
zaczęto stosować układy hybrydowe. Jedną z pierwszych idei było połączenie dwóch źródeł
odnawialnych np.: baterii słonecznej z generatorem wiatrowym. Taka jednostka wytwórcza nie
okazała się w pełni dyspozycyjna nie zapewniając ciągłości zasilania. Kolejną ideą było łączenie
źródeł odnawialnych z klasycznymi systemami wytwórczymi np.: baterię słoneczną z generatorem
z silnikiem Diesla. W układzie tym, przy odpowiednich warunkach atmosferycznych odbiornik
był zasilany z baterii słonecznej. Natomiast generator z silnikiem Diesla zasilał odbiornik w chwili
gdy źródło fotowoltaiczne nie było wystarczająco wydajne. Jako pewną odmianę w/w układu
hybrydowego można potraktować baterię słoneczną współpracującą z baterią chemiczną. Wadą
tego układu jest możliwość magazynowania i oddawania energii tylko w krótkich odstępach czasu.
Wadę tą można ograniczyć zastępując baterię chemiczną ogniwem paliwowym [2]. Sprawność
obecnych układów hybrydowych z odnawialnymi źródłami energii oraz dalszy ich rozwój
w zasadniczym stopniu zależą od stosowanych układów energoelektronicznych i elektroniki
sterującej. Układy energoelektroniczne umożliwiają poprawną pracę części energetycznej
elektrowni hybrydowej i zwiększają jej wydajność. Układy elektroniki sterującej umożliwiają
właściwą pracę całego systemu oraz współpracę elektrowni z systemem energetycznym. Problemy
te zostały opisane w dalszej części referatu.
1
Politechnika Warszawska, Instytut Elektroenergetyki admowski@ee.pw.edu.pl
2
Politechnika Warszawska, Instytut Elektroenergetyki tdzik@op.pl
3
Politechnika Warszawska, Instytut Elektroenergetyki mariusz_klos@wp.pl
Antoni Dmowski, Tomasz Dzik, Mariusz Kłos
RODZAJE ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII

Odnawialne źródła energii, które głównie są wykorzystywane do produkcji energii elektrycznej
w Polsce to:
• Energia promieniowania słonecznego (konwersja fotowoltaiczna),
• Energia wiatru,
• Energia wody przepływającej.
W znacznie mniejszym stopniu do produkcji energii elektrycznej są wykorzystywane:

• Biomasa,
• Biogaz.
Na rysunek nr 1 jest przedstawiona instalacja do produkcji energii elektrycznej w której paliwem

jest biogaz.
Rys. 1. Schemat instalacji, w której do produkcji energii elektrycznej używany jest biogaz
1-zamknięte komory fermentacyjne, 2-izobaryczny zbiornik gazu, 3-kotłownia gazowa, 4-wymiennik ciepła
woda technolog.-osad, 5-centralne ogrzewanie budynków, 6-silnik gazowy zespołu prądotwórczego,
7-wymiennik ciepła, płyn chłodzący-woda technolog., 8–wymiennik ciepła, spaliny-woda technolog.,
9-rezerwowa chłodnica zewnętrzna, 10-generator asynchroniczny zespołu prądotwórczego, 11-sieć
elektryczna
Źródła geotermalne występujące w Polsce mają za niską temperaturę i nie nadają się do produkcji
energii elektrycznej. Natomiast biomasa może być używana jako dodatek do paliw stałych
w kotłach energetycznych. Powoduje to obniżenie zawartości szkodliwych dla otoczenia
substancji wchodzących w skład spalin.
ŹRÓDŁA ODNAWIALNE PRACUJĄCE …
ENERGIA POCHODZĄCA ZE ŹRÓDEŁ FOTOWOLTAICZNYCH

I WIATROWYCH
Rysunek nr 2 przedstawia schemat blokowy elektrowni fotowoltaicznej współpracującej z siecią
energetyczną. [2]
Rys. 2. Schemat blokowy elektrowni słonecznej współpracującej z siecią energetyczną
Rysunek nr 3 przedstawia schemat elektrowni fotowoltaicznej pracującej na sieć wydzieloną

(praca wyspowa). [2]
Rys. 3. Schemat blokowy elektrowni słonecznej
Rysunek nr 4 przedstawia wartość energii uzyskiwaną z tej elektrowni w funkcji intensywności

promieniowania słonecznego w ciągu roku. [2]
Rys. 4. Roczna produkcja energii w elektrowni słonecznej
W układach współpracujących z siecią energetyczną niedobór energii może być pokrywany

z systemu energetycznego. Należy pamiętać że moc elektrowni fotowoltaicznej musi być
dostosowana do możliwości przesyłowych systemu energetycznego. Jeśli system taki nie będzie
dostatecznie duży w stosunku do mocy elektrowni fotowoltaicznej to niestabilność parametrów
energii produkowanej przez elektrownie fotowoltaiczną może się odbić na stabilnej pracy tego
systemu (wahania napięć). W przypadku energetyki rozproszonej, do współpracy z ogniwem
fotowoltaicznym, konieczny jest chwilowy magazyn energii np: ogniwo chemiczne (akumulator).
Akumulator jest także niezbędny do pokrycia zapotrzebowania na energię elektryczną
w godzinach nocnych. Na przedstawionym rysunku nr 4 wykresie średniej produkcji energii przez
elektrownię fotowoltaiczną można zauważyć wyraźny deficyt energii w miesiącach zimowych.
Rozwiązaniem problemu byłby tu „magazyn” energii, który mógłby zmagazynować nadmiar
energii w miesiącach letnich i oddać tę energię w miesiącach zimowych. Sprawność tego typu
układów zależy, w znacznym stopniu, od sprawności zastosowanych urządzeń
energoelektronicznych. Sprawności tą można poprawić dobierając odpowiedni typ urządzenia
przetwarzającego energię do danej instalacji oraz poprawiając sprawność samego układu
energoelektronicznego.
ENERGIA ELEKTRYCZNA POCHODZĄCA Z MAŁYCH

ELEKTROWNI WODNYCH
Z uwagi na bezpieczeństwo powodziowe i dający się odczuć brak wody w wielu regionach kraju
stanie się konieczna odbudowa i budowa nowych małych zbiorników wodnych. Woda z tych
zbiorników może być użyta jednocześnie do produkcji energii elektrycznej. Produkcja tej energii
będzie możliwa, jeśli woda nie będzie potrzebna jednocześnie do produkcji rolnej, zwierzęcej lub
dla celów konsumpcyjnych. Jest to wadą omawianego źródła energii, ponieważ lokalni właściciele
zbiorników wodnych będą sami decydować o przeznaczeniu wody, która dopiero, jeśli będzie jej
w nadmiarze zostanie użyta do produkcji energii elektrycznej. Z tego powodu energetyka
zawodowa może w małym stopniu liczyć na dostarczanie w sposób planowy energii z tych źródeł.
Może to prowadzić do określonych niestabilnych stanów w pracy systemu energetycznego, który
będzie współpracował z wieloma małymi elektrowniami wodnymi. Opisaną poprzednio wadę
małych elektrowni wodnych można by znacznie ograniczyć lub całkowicie zlikwidować gdyby
udało się opracować długookresowy magazyn energii elektrycznej. Energia pobierana z tego
magazynu mogła w sposób stały być doprowadzona do odbiornika niezależnie od stanu wody.
W przypadku nadmiaru energii wodnej, wytworzona w tym czasie energia elektryczna, mogłaby
być magazynowana.
ELEKTROWNIE WIATROWE
Obecnie instalowane elektrownie wiatrowe mają znacznie większe moce niż elektrownie
fotowoltaiczne (0,1 - 4,5 MVA). W warunkach polskich elektrownie wiatrowe charakteryzują się
czasem wykorzystania mocy zainstalowanej około 1500 - 2000 h na rok. Podobnie jak jest to
w elektrowniach fotowoltaicznych, w wyniku zmian prędkości wiatru następują znaczne zmiany
w ilościach produkowanej energii. W przypadku dołączania dużej liczby elektrowni wiatrowych
do sieci energetycznej mogą powstać problemy związane z niestabilnością systemu
energetycznego (wahania napięć). Problem ten można częściowo złagodzić stosując w elektrowni
wiatrowej złożone systemy maszyn elektrycznych pracujące w połączeniu z układami
energoelektronicznymi jak przedstawiają to rysunki nr 5 i nr 6.
Rys. 5. Turbina wiatrowa z prądnicą synchroniczną, prostownikiem i falownikiem
Rys. 6. Turbina wiatrowa z maszyną dwustronnie zasilaną (pierścieniową) i układem

energoelektronicznym
Są to jednak rozwiązania znacznie droższe niż układy z maszyną asynchroniczną i tylko częściowo
rozwiązują problem. Ze względu na negatywny wpływ elektrowni wiatrowych, wraz z wzrastającą
ich mocą, na sieć energetyczną w Polsce koniecznym jest włączenie tych elektrowni do sieci WN.
Jednak w tym przypadku wzrasta koszt aparatury łączeniowej. Najlepszym rozwiązaniem
problemu w tym przypadku jest wyposażenie sieci elektrycznej w tzw. lokalne zasobniki energii,
które mogłyby w sposób natychmiastowy magazynować nadwyżki energii z elektrowni
wiatrowych i oddawać te nadwyżki do sieci w przypadku braku energii z elektrowni wiatrowych.
ELEKTROWNIE HYBRYDOWE
Pewnym rozwiązaniem w miarę stabilnego przekazywania energii do odbiornika lub sieci
energetycznej wydaje się łączenie elektrowni wykorzystujących źródła odnawialne w elektrownie
hybrydowe. Rysunek nr 7 przedstawia schemat blokowy hybrydowej elektrowni słoneczno -
wiatrowej.
Rys. 7. Hybrydowa elektrownia słoneczno – wiatrowa
Przeprowadzone badania wykazały, że w układzie jest stosunkowo łatwo realizować zasadę

„maksimum energii ze źródła najtańszego”. Niestety system nie pokrywa zapotrzebowania na
energię przez cały czas. Wynika to z faktu, że w warunkach polskich występują znaczne
przedziały czasu, w których brak jest jednocześnie dostatecznego promieniowania słonecznego
i wiatru.
MAGAZYNY DO DŁUGOTRWAŁEGO PRZECHOWYWANIA ENERGII

Rysunek nr 8 przedstawia blokowy schemat układu, który zapewnia zapotrzebowania w energię
domu mieszkalnego.
Maksymalne wykorzystanie energii produkowanej przez elektrownię fotowoltaiczną jest możliwe
w wyniku wprowadzania „magazynu wodoru”. Pełne zaopatrzenie w energię budynku jest jednak
możliwe przy współpracy z siecią elektryczną i gazową.
Rys. 8. Zaopatrzenie w energię domu mieszkalnego
Rysunek nr 9 przedstawia inny przypadek zastosowania „magazynu - wodoru” dla usprawnienia

pracy układu z turbiną wiatrową.
Rys. 9. Elektrownia wiatrowa z magazynem wodorowym
Na rysunku nr 9 przedstawiono elektrownie wiatrową, w której dla wydłużenia czasu

wykorzystania energii elektrycznej produkowanej przez turbinę wiatrową użyto elektrolizera,
zbiornika wodoru i turbiny napędzanej wodorem sprzężonej z generatorem energii elektrycznej.
Na obecnym etapie rozwoju ogniw paliwowych turbinę gazową i elektrolizer można zastąpić
rewersyjnym ogniwem paliwowym. Ogniwo paliwowe może pracować jako przetwornik energii
zawartej w wodorze na energię elektryczną lub jako ogniwo rewersyjne tzn. produkując wodór
i zamieniając wodór w energię elektryczną. Ta zamiana odbywa się w tym samym ogniwie.
OGNIWA PALIWOWE
Rysunek nr 10 przedstawia schemat blokowy najprostszej wersji ogniwa zasilanego wodorem.
Rys. 10. Zasada działania ogniwa paliwowego
Przez zastosowanie odpowiedniego przemiennika chemicznego zwanego reformerem ogniwo

paliwowe zasilane wodorem może być zasilane np.: gazem ziemnym lub metanolem. Tabela nr 1
zawiera zestawienie różnego rodzaju ogniw paliwowych.
Tabela 1. Porównanie różnych typów ogniw paliwowych

Z membraną
Typ ogniwa Stopione
„Zestalone tlenki” Kwasowy Zasadowy wymiany
paliwowego węglany
protonów
Elektrolit Ceramika Stopiona sól H3PO4 KOH Polimer
Temperatura
1000 °C 650 °C 190 °C 80 – 120 °C 80 – 140 °C
pracy
Wodór Wodór Wodór Wodór
Paliwo Tlenek węgiel Produkty Produkty Wodór Produkty
Produkty reformowania reformowania reformowania reformowania
Zewnętrzne, Zewnętrzne,
Reformowanie Zewnętrzne Zewnętrzne
wewnętrzne wewnętrzne
Sprawność > 60% > 60% 40 – 50 % 40 – 50 % 40 – 50 %
200kW 100W 10W
Zakres mocy > 100MW > 100MW
do 10MW do 20kW do 10MW
Rysunek nr 11 przedstawia przykładowe porównania sprawności energetycznej elektryczną.

Porównanie to wypada na korzyść ogniwa paliwowego.
Rys. 11. Porównanie sprawności różnych przetworników energii
Sprawność układu można zwiększyć wykorzystując ogniwo paliwowe w tak zwanym układzie
skojarzonym.
UKŁADY ELEKTRONICZNE W SYSTEMACH ZE ŹRÓDŁAMI

ODNAWIALNYMI I OGNIWAMI PALIWOWYMI
W skład układów ze źródłami odnawialnymi i ogniwami paliwowymi wchodzi dzisiaj wiele
urządzeń energoelektronicznych i elektronicznych (układy energoelektroniczne) umożliwiających
współpracę odnawialnych źródeł między sobą z układami energetyki rozproszonej lub z siecią
energetyczną. Rysunek nr 12 przedstawia schemat blokowy typowego układu
energoelektronicznego umożliwiającego przekazywanie energii z ogniwa paliwowego do sieci
energetycznej.
Rys. 12. Schemat blokowy układu przyłączającego ogniwo paliwowe do sieci
Zadaniem układu jest:

• zamiana napięcia stałego z ogniwa paliwowego na przemienne napięcie sieci energetycznej
umożliwiając przesyłanie energii z ogniwa paliwowego do tej sieci
• ochrona ogniwa paliwowego od przeciążeń.
Stosowane tu przetwornice energoelektroniczne są podobne do przetwornic stosowanych w innych

układach energoelektroniki.
Układy energetyki ze źródłami odnawialnymi i ogniwami paliwowymi są dzisiaj przygotowane do
pracy w bezobsługowych układach energetyki rozproszonej. Oznacza to, że jedno centrum
sterująco - serwisujące będzie nadzorowało pracę kilku lub kilkunastu układów energetyki
rozproszonej. Takie sterowanie i nadzorowanie nie będzie możliwe bez wykorzystanie
nowoczesnych mediów komunikacyjnych a w tym:
sieci telekomunikacyjnych
• sieci GSM
• sieci LAN
• internet itp.
SYSTEMY ENERGETYCZNE Z WIELOMA RODZAJAMI ŹRÓDEŁ

Rysunek nr 13 przedstawia schemat lokalnego systemu energetycznego z wieloma źródłami
energii zaproponowany do zastosowania w energetyce niemieckiej [7]. W skład układu wchodzą
zarówno źródła odnawialne jak i klasyczne. Właściwa współpraca tych źródeł z lokalną siecią
energetyczną będzie możliwa jedynie dzięki urządzeniom energoelektronicznym. Urządzenia te
umożliwiają sterowanie przepływu energii między źródłami a odbiorcami, zapewniając stabilną
pracę całego systemu.
Rys. 13. Struktura sieci komunikacyjnej w elektrycznych sieciach rozdzielczych z rozproszonymi

źródłami energii
Możliwe to będzie jedynie pod warunkiem, że poszczególne jednostki wytwórcze zostaną

włączone do centralnej sieci sterującej, tak jak to pokazano na rysunku nr 14.
Rys. 14. Struktura sieci komunikacyjnej z centralną siecią sterującą

(zaczerpnięte z Otto-von-Guericke-University Magdeburg, Germany-prof.dr.hab.Z.A.Styczynski)
Medium komunikacyjnym będą tu różnego rodzaju systemy telekomunikacyjne. Jest to przykład

współpracy wielu źródeł energii z urządzeniami energoelektronicznymi i urządzeniami elektroniki
informacyjnej.
Rysunek nr 15 przedstawia podobny system nadzoru opracowany na Politechnice Warszawskiej.
Rys. 15. System sterowania i nadzoru w układach z odnawialnymi źródłami energii i ogniwem
paliwowym
Rysunek nr 16 przedstawia opracowany wspólnie przez PW Instytut Energetyki oraz firmę APS
Energia przykładowy zasilacz z wodorowym ogniwem paliwowym wchodzący w skład takiej
sieci. Przyjęta modułowa koncepcja zasilacza umożliwia bezprzerwowe zasilanie odbiorników
energii o mocy od 2,5 do kilkudziesięciu kilowatów. Układ tego zasilacza nie wymaga stosowania
baterii chemicznych jak i też źródeł energii elektrycznej z silnikami spalinowymi.
Rys. 16. System zasilania z ogniwem paliwowym typu PULSAR
WNIOSKI
Odpowiednie wykorzystanie pierwotnych odnawialnych źródeł energii szczególnie zwiększenie
ich dyspozycyjności jest możliwe dzięki wprowadzeniu na szeroką skale przetwarzających
urządzeń energoelektronicznych.
Budowa wieloźródłowych systemów energetycznych będzie możliwa jedynie przy zastosowaniu
do celów sterowania i nadzoru układów elektroniki informacyjnej.
LITERATURA
[1] Europa auf dem Weg zur Energiewende Solarbrief 1/98
[2] Dmowski, Biczel, Kras: „Stand-alone telecom power system supplied by PEM fuel cell and renewable
sources”. International Fuel Cell Workshop 2001, str.244, Kofu, Japonia, 12-13 listopada 2001
[3] Dmowski, Biczel, Kras: Aspekty techniczno-ekonomiczne wykorzystania wybranych odnawialnych
źródeł energii w energetyce. Ekologiczne Aspekty Wytwarzania Energii Elektrycznej, Warszawa,
14-16.11.2001
[4] Christian Wunderlich and Franz Reichenbach, PEM Fuel Cell Cogeneration Power Plant Optimization –
On the way to a commercial product, Fuel Cell Home, Lucerne/Switzerland, 2001
[5] Szczupak: Optymalizacja układów energoelektronicznych hybrydowej elektrownii z baterią słoneczną
i turbiną wiatrową. Rozprawa doktorska Politechniki Warszawskiej, Warszawa, kwiecień 2001
[6] Buchholz, Styczyński: Elektryczne sieci rozdzielcze z rozproszonymi źródłami energii. VII
Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „Nowoczesne urządzenia zasilające w energetyce”
Kozienice,10-12 marca 2004r
[7] Biczel P., Paska J., 2003. Układ zarządzania źródłami w elektrowni słonecznej z ogniwem paliwowym.
IV Ogólnopolska Konferencja Naukowo_Techniczna „Postępy w Elektrotechnice Stosowanej PES-4,
Kościelisko,23-27czerwiec 2003r.
EMINARIUM TARGOWE
IDENTYFIKACJA PÓL ELEKTRYCZNYCH I

MAGNETYCZNYCH O CZĘSTOTLIWOŚCI SIECIOWEJ
W OTOCZENIU OBIEKTÓW
ELEKTROENERGETYCZNYCH
Wiesław NOWAK1
STRESZCZENIE: W referacie przedstawiono wybrane zagadnienia pól elektrycznych

i magnetycznych o częstotliwości sieciowej, które są wytwarzane przez obiekty
elektroenergetyczne. Scharakteryzowano pomiarowe i obliczeniowe metody identyfikacji
rozkładów pól, jak również ich aplikacje do oceny narażeń. Zastosowania powyższych metod
zilustrowano przykładami.
WSTĘP
Pola elektromagnetyczne, towarzyszące pracy urządzeń elektroenergetycznych w normalnych
warunkach działania oraz w warunkach zakłóceniowych (to jest w stanach zwarć i przepięć),
stanowią w otaczającej przestrzeni narażenia dla ludzi i sąsiadujących obiektów. Wśród ogólnych
zagadnień związanych z tą tematyką wyróżnić można cztery podstawowe grupy problemów:
1. identyfikacja pól elektromagnetycznych.
2. oddziaływanie na organizmy żywe,
3. oddziaływanie na obiekty techniczne,
4. ochrona przed polem elektromagnetycznym.
Zagadnienia identyfikacji dotyczą pomiarów i obliczeń zarówno pól elektromagnetycznych
wolnozmiennych, to jest stałych oraz o częstotliwości sieciowej, jak i pól szybkozmiennych na
przykład o charakterze przejściowym, związanych z czynnościami łączeniowymi w systemie
elektroenergetycznym lub wyładowaniami atmosferycznymi.
Przedmiotem badań w drugiej grupie problemów jest z kolei wpływ pól elektromagnetycznych
w aspekcie efektów biologicznych i ryzyka zdrowotnego organizmów żywych, a także ustalenie
związków jakościowych i ilościowych pomiędzy obserwowanymi efektami, a wartościami
charakterystycznymi pola oraz czasem ekspozycji.
Trzecia grupa problemów związana jest z oddziaływaniem pól elektromagnetycznych na naziemne
i podziemne obiekty technicznych, jak na przykład inne linie elektroenergetyczne, obwody
pomocnicze w stacjach elektroenergetycznych, linie telekomunikacyjne, rurociągi, struktury
metaliczne jak dachy, płoty, itp., obwody sygnalizacyjne i pomiarowe, urządzenia elektroniczne
i wiele innych. Efektem oddziaływania jest indukowanie napięć i prądów, mogących stanowić
zagrożenie dla organizmów żywych (oddziaływanie niebezpieczne) albo spowodować
uszkodzenie lub zakłócenie w pracy rozważanych obiektów (oddziaływanie zakłócające).
Zagadnienia te należą do szeroko rozumianego problemu kompatybilności elektromagnetycznej.
1
Katedra Elektroenergetyki AGH Kraków
Wiesław Nowak
Do grupy czwartej zalicza się problemy dotyczące środków ochrony przed polem
elektromagnetycznym, jak również zagadnienia przepisów, norm i zaleceń dotyczące wartości
granicznych oraz czasu ekspozycji, jak na przykład wymagania polskie [1, 2, 3].
Analiza efektów oddziaływań pól elektromagnetycznych o częstotliwości sieciowej, jak
i zastosowania odpowiednich środków ochronnych, wymaga identyfikacji obrazów składowej
elektrycznej (pola elektrycznego) oraz składowej magnetycznej (pola magnetycznego)
w otoczeniu urządzeń elektroenergetycznych. Identyfikacja pola elektrycznego i magnetycznego
o częstotliwości sieciowej w otoczeniu linii i stacji elektroenergetycznych może być
przeprowadzana metodami pomiarowymi lub obliczeniowymi. Pomiary możliwe są tylko dla
obiektów istniejących, a wskutek dostępności odpowiednich przyrządów i wypracowanej
metodyki, nie istnieją praktycznie żadne trudności w ich wykonywaniu w otoczeniu linii i na
terenie stacji. Obliczenia natężenia pola elektrycznego mają zastosowanie dla obiektów
istniejących, jak i projektowanych, dzięki zaangażowaniu obecnie odpowiedniego aparatu metod
numerycznych, głównie metody elementów skończonych lub elementów brzegowych.
CHARAKTERYSTYKA POLA ELEKTRYCZNEGO I

MAGNETYCZNEGO O CZĘSTOTLIWOŚCI SIECIOWEJ
Cechą charakterystyczną pola elektromagnetycznego o częstotliwości sieciowej jest możliwość
oddzielnego rozpatrywania składowej elektrycznej i składowej magnetycznej, a w dalszej
konsekwencji wykorzystanie do opisu pola elektrycznego i magnetycznego praw elektrostatyki
oraz magnetostatyki.
Przy powyższym założeniu, w przyjętym układzie współrzędnych prostokątnych 0xyz w otoczeniu
obiektu elektroenergetycznego, wektor natężenia pola elektrycznego posiada trzy składowe, które
jako funkcje czasu można wyrazić zależnościami [4]:
E x (t ) = E xm sin (ωt + ϕ x ) (1)

E y (t ) = E ym sin (ωt + ϕ y ) (2)
E z (t ) = E zm sin (ωt + ϕ z ) (3)
gdzie Exm, Eym, Ezm są amplitudami wektorów składowych, natomiast ϕx, ϕy, ϕz ich fazami. Wektor
wypadkowy w punkcie przestrzeni P(x,y,z) opisuje więc w przestrzeni elipsę, a tym samym pole
elektryczne ma polaryzację eliptyczną. Ilustruje to rysunek 1 przedstawiony dla przypadku
dwuwymiarowego, to jest dla Ez(t) = 0.
y
Rys. 1. Polaryzacja eliptyczna pola elektrycznego, Em – maksymalna wartość natężenia
IDENTYFIKACJA PÓL ELEKTRYCZNYCH …
Wartość chwilową wektora wypadkowego określa więc następująca zależność:
E (t ) = E x2 (t ) + E y2 (t ) + E z2 (t ) (4)
Należy zaznaczyć, że eliptyczna polaryzacja pola elektrycznego nie pozwala posługiwać się
amplitudą i fazą wektora wypadkowego, pojęcia te dotyczą bowiem tylko jego składowych.
Również w przypadku pola magnetycznego składowe wektora są funkcjami harmonicznymi [4]:
H x (t ) = H xm sin (ωt + ψ x ) (5)

H y (t ) = H ym sin (ωt + ψ y ) (6)
H z (t ) = H zm sin (ωt + ψ z ) (7)
a więc pole magnetyczne również charakteryzuje się polaryzacją eliptyczną, z której wynikają
takie same wnioski, jak wymienione uprzednio dla pola elektrycznego. Wartość chwilową wektora
wypadkowego określa zależność:
H (t ) = H x2 (t ) + H y2 (t ) + H z2 (t ) (8)
POMIAROWE METODY IDENTYFIKACJI

Pole elektryczne
Do pomiarów natężenia pola elektrycznego [4, 5, 6] w otoczeniu obiektów elektroenergetycznych
powszechne zastosowanie znalazły mierniki dipolowe, złożone z odizolowanych od siebie
elektrod – rysunek 2.
a) E b) E c) E
Rys.2. Mierniki dipolowe [4]: a) dipol sferyczny w kształcie dwóch półczasz, b) w kształcie
jednostronnie otwartych prostopadłościanów, c) złożony z dwóch płyt, między którymi znajduje się
dwustronnie otwarty prostopadłościan
Zasada pomiaru miernikiem dipolowym oparta jest na zależności między prądem wywołanym
przepływem ładunku indukowanego w obydwu elektrodach, a natężeniem zewnętrznego –
pierwotnie niezakłóconego obecnością przyrządu – przemiennego pola elektrycznego. Dla
najczęściej stosowanego miernika w postaci dipola sferycznego funkcja przetwarzania I = f(E)
Wiesław Nowak
może być określona analitycznie. W przypadku przedstawionym na rysunku 3a, gdy oś dipola
pokrywa się z kierunkiem jednostajnego pola pierwotnego o natężeniu:
E (t ) = Em sin (ωt + ϕ) (9)
wartość skuteczna prądu I wynosi:
Em
I sk = 3πε 0 ω rk2 = k E E sk (10)
2
gdzie rk jest promieniem dipola, a Esk wartością skuteczną natężenia pola (9).
a) b)
E Ed
E α
oś dipola
Rys.3. Dipol sferyczny w zewnętrznym, pierwotnie niezakłóconym jednostajnym polu elektrycznym
o natężeniu E: a) oś dipola i kierunek pola pokrywają się, b) oś dipola i kierunek pola przecinają się
W przypadku, gdy oś dipola i kierunek pola przecinają się pod kątem α (rysunek 3b) funkcja
przetwarzania przyjmuje postać:
I sk = k E Esk cos α = k E Ed sk (11)
Wzór (11) określa związek między prądem a składową wektora pola elektrycznego w kierunku osi
dipola. W polu elektrycznym o polaryzacji eliptycznej funkcja przetwarzania określa związek
między prądem dipola a wartością rzutu wektora pola elektrycznego na oś dipola. W celu pomiaru
wartości maksymalnej pola należy więc tak orientować położenia miernika w przestrzeni, aby jego
wskazanie było największe. Wówczas oś dipola i kierunek osi wielkiej elipsy pokrywają się.
Mierniki natężenia pola elektrycznego mają średnice od kilku do kilkunastu centymetrów, przy
czym przerwa izolacyjna pomiędzy elektrodami winna być jak najmniejsza. W współczesnych
przyrządach stosuje się umieszczone wewnątrz elektrod elektroniczne układy detekcji prądu.
Wskaźnik odczytowy (najczęściej cyfrowy), wyskalowany w wartościach skutecznych natężenia
pola elektrycznego (kV/m), bywa umieszczany również wewnątrz miernika lub też może stanowić
oddzielne urządzenie, połączone z miernikiem przewodem światłowodowym. Podstawowym
warunkiem prawidłowego pomiaru jest zachowanie odległości nie mniejszej niż 2,5 m pomiędzy
obserwatorem a miernikiem. Wówczas błąd pomiaru spowodowany zaburzeniem przez
obserwatora mierzonego pola jest nie większy niż 3%. Pomiarów nie należy wykonywać podczas
opadów deszczu lub śniegu oraz podczas mgieł i mżawek. Wszelkie konstrukcje wsporcze, drążki
izolacyjne podtrzymujące mierniki winny być czyste i suche w trakcie wykonywania pomiarów.
Ponadto dodatkowymi źródłami błędów pomiarowych są: niejednostajność pola elektrycznego,
oddziaływanie pola magnetycznego, harmoniczne pola o częstotliwościach większych niż

podstawowa, wpływ temperatury.
Skalowanie mierników natężenia pola elektrycznego [7] przeprowadza się w polu elektrycznym
jednostajnym (praktycznie jednostajnym) o znanej wartości i kierunku. Norma [6] zaleca
skalowanie mierników w układzie kondensatora płaskiego o wymiarach przedstawionych na
rysunku 4.
∼
E
kV
Rys.4. Układ dwóch płyt równoległych (kondensator płaski)

do skalowania mierników natężenia pola elektrycznego
Kondensator skalujący wykonany jest z dwóch równoległych metalowych płyt w kształcie

kwadratu o długości boku 1,5 m i odstępie międzyelektrodowym 0,75 m. Wymiary te zapewniają
dostatecznie duży obszar pola jednostajnego w środkowej części układu dla przeprowadzenia
skalowania mierników o średnicy nie większej niż 0,23 m, z błędem mniejszym od 1%. Wymiary
elektrod mogą być powiększone lub zmniejszone przy skalowaniu mierników o średnicach odpo-
wiednio większych lub mniejszych niż 0,23 m. Odstęp krawędzi elektrod kondensatora od
sąsiednich uziemionych płaszczyzn (ściany, podłoga, itp.) oraz innych obiektów musi wynosić co
najmniej 0,5 m. Przy spełnieniu wymienionych wymagań pole elektryczne w środkowej części
kondensatora skalującego jest określone zależnością E = U/d, gdzie: U – napięcie
międzyelektrodowe, d – odstęp międzyelektrodowy.
Omówioną wyżej zasadę pomiaru natężenia pola elektrycznego przy pomocy dipola sferycznego,
wykorzystuje się również do budowy mierników trzech składowych natężenia pola. Powierzchnie
pomiarowe takich mierników są wówczas wycinkami sfery. Umożliwiają one pełną identyfikację
parametrów elipsy pola elektrycznego. Istnieją również mierniki elektrooptyczne, których zasada
działania wykorzystuje zjawisko Pockelsa.
Pole magnetyczne
Do pomiarów natężenia pola magnetycznego stosowane są najczęściej mierniki wyposażone
w sondę zwojową – rysunek 5. Zasada pomiaru oparta jest na zależności między prądem płynącym
w obwodzie złożonym z cewki sondy i układu detekcji prądu, a natężeniem mierzonego pola
magnetycznego.
układ detekcji
prądu cewki
Hc
H = H m sin( ω t + ψ) α
cewka sondy
oś sondy
Rys. 5. Sonda zwojowa do pomiaru natężenia pola magnetycznego
Wiesław Nowak
W układzie z rysunku 5 siła elektromotoryczna indukowana w cewce sondy pod wpływem

jednostajnego, zmiennego w czasie pola magnetycznego wynosi [4]:
dΦ d
e(t ) = − z = − z [µ 0 H m sin (ωt + ψ ) ⋅ cos α ⋅ S ] (12)
dt dt
gdzie: z – liczba zwojów cewki sondy, Φ – strumień wektora indukcji magnetycznej,
objęty powierzchnią cewki, µ0 – przenikalność magnetyczna próżni, S – powierzchnia cewki.
Zakładając, że impedancja obwodu pomiarowego wynosi Z, funkcję przetwarzania określającą
związek między wartością skuteczną prądu, a skuteczną wartością mierzonego natężenie pola
magnetycznego, można przedstawić w postaci:
µ0 ω zS H m
I sk = ⋅ ⋅ cos α = k H H sk cos α = k H H csk (13)
Z 2
Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że w polu magnetycznym o polaryzacji eliptycznej,
funkcja przetwarzania będzie określać zależność między prądem układu pomiarowego, a wartością
rzutu wektora pola magnetycznego na oś sondy.
Mierniki pola magnetycznego, podobnie jak mierniki pola elektrycznego, wyposażone są
w elektroniczne układy detekcji prądu. Mierniki skalowane są dla wartości skutecznych natężenia
pola, ale bardzo często spotyka się mierniki wyskalowane w jednostkach indukcji magnetycznej.
W odróżnieniu od mierników pola elektrycznego, obecność obserwatora (podobnie jak i innych
obiektów niemagnetycznych) nie ma praktycznie żadnego wpływu na odkształcenie mierzonego
pola, a tym samym na wynik pomiaru. Z tego względu przyrządy te mogą być trzymane w ręce
osoby wykonującej pomiar. Natomiast niezmiernie istotne jest właściwe ekranowanie
elektrostatyczne sondy zwojowej, celem niedopuszczenia do indukowania w niej prądów przez
pole elektryczne. Dodatkowymi źródłami błędów pomiaru mogą być również harmoniczne pola
o częstotliwościach większych niż podstawowa oraz wpływ temperatury.
Skalowanie przeprowadza się przez umieszczenie miernika w polu magnetycznym praktycznie
jednostajnym, o znanym kierunku i wartości. Do wytworzenia takiego pola może być
wykorzystana cewka w kształcie prostokąta o wymiarach 2a × 2b i liczbie zwojów n (rysunek 6).
Składowa w kierunku osi z wektora natężenia pola magnetycznego w punkcie P(x,y,z) jest
określona wzorem [8]:
n I 4 ⎛⎜ (− 1) j g j Cj ⎞
Hz = ∑ − ⎟
[ ]
(14)
4π j =1 ⎜⎝ r j r j + (− 1) j +1 C j r (r + g ) ⎟⎠
j j j
gdzie:
g1 = g 2 = b + y, g 3 = g 4 = y − b,C1 = −C 4 = a + x,C 2 = −C3 = a − x
z
2a
r2 P(x,y,z)
r1
x 0
2b
r3 r4
I y
Rys. 6. Cewka do skalowania mierników natężenia pola magnetycznego
Miernik pola magnetycznego umieszczany jest w punkcie P(0,0,0). Pole magnetyczne generowane
przez cewkę jest faktycznie polem niejednostajnym. Jednak niejednostajność ta, przy realnych
wymiarach mierników, jest praktycznie do pominięcia, jeżeli wymiary cewki są nie mniejsze niż 1
m × 1 m.
Zasadę pomiaru przy pomocy sondy zwojowej, wykorzystuje się również w miernikach trzech
składowych natężenia pola magnetycznego. Sondę takiego miernika stanowią wówczas trzy
wzajemnie prostopadłe cewki. Należy nadmienić, że oprócz metody sondy zwojowej stosowane są
również przyrządy z przetwornikiem Halla, które mogą być stosowane także do pomiaru
statycznych pól magnetycznych.
Przykłady identyfikacji
Na rysunku 7 przedstawiono wyniki pomiarów natężenia pola elektrycznego o częstotliwości 50
Hz na obszarze proponowanej lokalizacji budynku wielorodzinnego, w bezpośrednim sąsiedztwie
dwutorowej linii przesyłowej 110 kV. Budynek o szerokości 15 m, długości 8 m oraz wysokości
13,25 m posiada taras o szerokości 5 m, biegnący przez całą szerokość budynku. Orientacja
budynku zapewnia niemal równoległy przebieg ściany elewacji południowo-wschodniej z osią
linii przesyłowej. Odległość od najbliższego przewodu fazowego do krawędzi budynku wynosi
10,3 m. Krawędź budynku znajduje się ok. 6,7 m od krawędzi podstawy słupa wsporczego typu
ML52 ON150 linii 110 kV.
Pomiary przeprowadzono na wysokości 1,8 m n.p.t. w obszarze o wymiarach 16 m × 12 m.
Otrzymany rozkład natężenia pola elektrycznego (rysunek 7) wskazuje na brak obszarów,
w których przekroczona jest wartość 1 kV/m. W okolicy południowo-zachodniego krańca
budynku wyznaczone wartości wynoszą 0,25 kV/m.
Na rysunku 8 przedstawiono natomiast obraz pola elektrycznego w rozdzielni 110 kV, która
wykonana jest jako rozdzielnia z podwójnym niesekcjonowanym systemem szyn zbiorczych.
Łączna liczba pól wynosi 16, przy czym:
• pola nr 2 i 8 są polami zasilającymi transformatory nr 1 i nr 2 110/15/15 kV 40 MVA, pola
nr 1, 3, 5 i 7 są polami liniowymi linii napowietrznych,
• pola nr 9, 11, 13 i 15 są polami liniowymi linii kablowych,
• pole nr 6 jest polem sprzęgła,
• w polu nr 4 zainstalowane są uziemniki szyn,
• pola nr 10, 12, 14 oraz 16 pozostają niewykorzystane.
Natężenie pola elektrycznego mierzono na wysokości 1,8 m nad powierzchnią ziemi, poszukując
na terenie rozdzielni wartości granicznych 5 kVm/, 10 kV/m oraz 20 kV/m. Indukcję pola
magnetycznego mierzono również na wysokości 1,8 m, poszukując w danym polu wartości
największej.
Na terenie analizowanej rozdzielni 110 kV nie występują obszary, w których natężenie pola
elektrycznego przekraczałoby wartość 20 kV/m. Występują natomiast obszary, w których
natężenie pola elektrycznego zawiera się w przedziale od 10 kV do 20 kV/m oraz 5 kV do 10
kV/m (rysunek 8). Największa zmierzona wartość natężenia pola elektrycznego w polach od nr 1
do nr 8 wynosi 15 kV/m, a w polach nr 9, 11, 13, 15 największa zmierzona wartość wynosi 17
kV/m. Największą wartość indukcji magnetycznej na terenie rozdzielni 110 kV zmierzono w polu
liniowym nr 15. Otrzymany wynik przy obciążeniu roboczym przeliczono na największe
spodziewane obciążenie pola nr 15, co pozwala oszacować największą wartość indukcji pola
magnetycznego wynoszącą 73 µT. Wartości tej odpowiada wartość natężenia pola magnetycznego
59 A/m.
Wiesław Nowak
Rys. 7. Obraz natężenia pola elektrycznego w otoczeniu dwutorowej linii o napięciu 110 kV
strefa ochronna pośrednia (5 – 10 kV/m) strefa ochronna zagrożenia (10 – 20 kV/m)

Rys.8. Obszary występowania stref ochronnych na terenie rozdzielni 110 kV stacji A
Wiesław Nowak
KOMPUTEROWE METODY IDENTYFIKACJI

Analiza pola elektromagnetycznego wymaga rozwiązywania odpowiednich równań
różniczkowych cząstkowych, przy uwzględnieniu odpowiednich warunków brzegowych.
Otrzymanie rozwiązania na drodze analitycznej jest w praktycznych przypadkach najczęściej
niemożliwe, co powoduje konieczność zastosowania odpowiednich metod numerycznych, takich
jak metoda różnic skończonych, elementów skończonych, elementów brzegowych czy ładunków
symulowanych.
Obliczenia natężenia pola elektrycznego są stosowane dla obiektów istniejących, jak
i projektowanych. W otoczeniu linii elektroenergetycznych nie nastręczają trudności w przypadku
analizy w przestrzeni 2D i dla wyidealizowanych konfiguracji dają na ogół dobrą zgodność
z wynikami pomiarów. Obliczenia pola w otoczeniu bądź na terenie stacji elektroenergetycznych
są zagadnieniem o znacznym stopniu komplikacji z powodu konieczności analizy w przestrzeni
3D oraz złożonej geometrii elementów stacji. Wymagają więc zastosowania metod numerycznych,
wśród których szczególne miejsce zajmuje metoda ładunków symulowanych [9, 10].
Stosując metodę ładunków symulowanych do obliczeń natężenia pola elektrycznego przy
częstotliwości sieciowej, rzeczywisty rozkład ładunków na powierzchniach przewodników
o zadanych wartościach potencjałów, jest zastępowany zbiorem ładunków fikcyjnych
(symulujących) tak, aby ich pole elektryczne było identyczne z polem wyjściowym. Jako ładunki
symulujące przyjmuje się najprostsze pod względem geometrycznym elementy, takie jak ładunki
punktowe, ładunki liniowe rozłożone równomiernie na odcinku linii prostej, pierścieniach,
odcinkach pierścieni czy też ładunki powierzchniowe rozłożone równomiernie na
krzywoliniowych elementach trókątnych i prostokątnych. Umożliwiają one modelowanie różnych
elementów stacji, takich jak oszynowanie, konstrukcje wsporcze, kadzie transformatorów itp.
Ładunki symulujące umieszczane są na powierzchniach przewodników lub też są w nich
nieznacznie zanurzone. Ich wartości dobiera się w taki sposób, żeby w wybranych punktach na
powierzchni przewodników — zwanych punktami konturowymi — otrzymać zadane wartości
potencjałów, co przy zastosowaniu zasady superpozycji potencjału można zapisać
w postaci układu równań [9, 10]:
[P ]⋅ [Q ] = [V ] (15)
gdzie [V] są zespolonymi wartościami zadanych potencjałów w n punktach konturowych, [Q] —

zespolonymi wartościami n poszukiwanych ładunków symulujących, [P] — macierzą
współczynników potencjalnych, której elementy są obliczane na podstawie geometrii rozważanego
układu.
Otrzymane w wyniku rozwiązania równania (15) ładunki są podstawą obliczeń potencjału
i natężenia pola elektrycznego w dowolnym punkcie (x,y,z) w przyjętym układzie współrzędnych:
n
V ( x, y, z ) = ∑ Pi ( x, y, z ) ⋅ Qi (16)
i =1
r ⎡ ∂V ( x, y, z ) ∂V ( x, y, z ) ∂V ( x, y, z ) ⎤
E ( x, y , z ) = − ⎢ , , ⎥ (17)
⎣ ∂x ∂y ∂z ⎦
W metodzie ładunków symulowanych wartości potencjałów na powierzchniach przewodników

w punktach innych niż punkty konturowe, mogą być różne od wartości zadanych, co prowadzi do
błędu obliczeń. Dokładność obliczeń zależy natomiast od takich parametrów, jak: rodzaj, ilość
i rozmieszczenie ładunków symulujących oraz umiejscowienie punktów konturowych.
Analizie poddano rozdzielnię 220 kV, której fragment przedstawia rysunek 9. Analizowana
rozdzielnia posiada podwójny system szyn zbiorczychi wyposażona jest w dwa pola liniowe (nr 1
i nr 2) oraz jedno pole transformatorowe (pole nr 3). Odłączniki szynowe obu systemów są
ustawione szeregowo pod fazami środkowymi szyn zbiorczych. Jest to więc tzw. kilowy układ
rozdzielni, w której występują tylko dwa poziomy prowadzenia przewodów. Szyny zbiorcze są
zawieszone na wysokości 14,00 m, a przewody odejścia są prowadzone na izolatorach
odłączników. Pomiędzy odłącznikami umieszczone są uziemniki. Oszynowanie rozdzielni
wykonane jest przewodami typu AFL–8 525 mm2. Oszynowanie i konstrukcje odwzorowano
układem liniowych ładunków symulowanych — rysunek 10.
Otrzymane wyniki obliczeń w obszarach oznaczonych na rysunku 9 jako O1 i O2, przedstawiono
na rysunkach 11a oraz 12a w postaci obrazów, które stanowią izolinie jednakowej wartości
natężenia pola elektrycznego na wysokości 1,8 m. Obliczenia poddano następnie weryfikacji
pomiarowej, a jej wyniki zawierają obrazy na rysunkach 11b i 12b. Porównując obrazy otrzymane
z obliczeń i pomiarów można stwierdzić dość dobrą ich zgodność, a maksymalne błędy obliczeń
wynoszą 23% w obszarze O1 i 14% w obszarze O2. Błędy większe niż 20% w obszarze O1
dotyczą punktów, gdzie natężenie pola nie przekracza wartości 1,5 kV/m. Tym samym,
opracowane na podstawie przedstawionej metody oprogramowanie stanowi cenne narzędzie
w projektowaniu i optymalizacji stacji elektroenergetycznych w zakresie wartości natężenia pola
elektrycznego
Pole nr 1 Pole nr 2 Pole nr 3

linia 220 kV linia 220 kV autotransf. 220/110 kV, 160 MVA
O2
II
O1
Rys. 9. Fragment rozdzielni 220 kV
Wiesław Nowak
Rys. 10. Model rozdzielni - układ liniowych ładunków symulowanych
a)
O1
b)
O1
Rys. 11. Obrazy natężenia pola elektrycznego o obszarze O1 (izolinie co 0,2 kV/m):
a) obliczenia, b) pomiary
a)
O2
b)
O2
Rys.12. Obrazy natężenia pola elektrycznego o obszarze O2 (izolinie co 0,5 kV/m):

a) obliczenia, b) pomiary
W oparciu o metodę ładunków symulowanych opracowywane są również uproszczone algorytmy

komputerowe do analizy dwuwymiarowego pola elektrycznego i magnetycznego. Przykładem jest
program LAJKONIK opracowany w Katedrze Elektroenergetyki AGH (rysunek 13),
przeznaczony do analizy natężenia pola elektrycznego i magnetycznego w otoczeniu linii
elektroenergetycznych. Pomimo przyjętych założeń upraszczających w tej wersji
oprogramowania, program ten umożliwia również badanie rozkładów pól odkształconych na
przykład wpływem budynków.
Analiza numeryczna z wykorzystaniem metody elementów skończonych i programu ANSYS,
została wykorzystana m. in. do określenia wartości natężenia pola w przestrzeni, w której
usytuowany ma być budynek na rysunku 7. Celem obliczeń było określenie rozkładu natężenia
pola elektrycznego w przestrzeni, której granice wyznacza obrys budynku.
Rys. 13. Program komputerowy LAJKONIK do analizy rozkładów natężenia

pola elektrycznego i magnetycznego w otoczeniu linii elektroenergetycznych
Do modelowania zastosowano metodę elementów skończonych uwzględniającą geometrię

konstrukcji wsporczej słupa i trójfazowy charakter źródeł pola, geometrycznie niesymetryczny
układ przewodów fazowych wynikający z załomu linii na słupie zlokalizowanym w sąsiedztwie
lokalizacji budynku. Przyjęto, że przewody fazowe, konstrukcja wsporcza oraz powierzchnia
ziemi mają zerowy potencjał. Wyznaczony rozkład natężenia pola elektrycznego przedstawiono na
rysunku 14. Największe natężenie pola elektrycznego występuje przy południowej krawędzi dachu
i osiąga tam wartości rzędu 0,48 kV/m. Na uwagę zasługuje zgodność wyników pomiarów
kontrolnych z wynikami analizy numerycznej rozkładu natężenia pola elektrycznego.
Wiesław Nowak
Rys. 14. Rozkład natężenia pola elektrycznego (kV/m) w przestrzeni,

w której usytuowany ma być budynek w otoczeniu dwutorowej linii 110 kV
PODSUMOWANIE
Przestrzeń wokół obiektów elektroenergetycznych, takich jak linie lub stacje wysokiego napięcia,
jest obszarem działania pola elektromagnetycznego. Jego składowe: elektryczna i magnetyczna
przy częstotliwości 50 Hz mogą być traktowane oddzielnie, i takie też podejście występuje
w badaniach oraz jest reprezentowane w przepisach i normach.
Badania w dziedzinie pól elektromagnetycznych koncentrują się między innymi wokół zagadnień
identyfikacji rozkładów pól elektrycznych i magnetycznych w otoczeniu obiektów
elektroenergetycznych, głównie dla celów jakie wynikają z potrzeby oceny ich oddziaływań na
środowisko. Realizacji tego celu wymaga kompleksowego opisu wartości wektorów natężenia
pola elektrycznego i magnetycznego, co obecnie może być również realizowane w szerokim
zakresie – dzięki rozwojowi technik informatycznych – przez zastosowanie modelowania
numerycznego.
LITERATURA
[1] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. (Dz. U. Nr 62, poz. 627)
[2] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 30 października 2003 r. w sprawie
dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środowisku oraz sposobów
sprawdzania dotrzymania tych poziomów (Dz. U. Nr 192, poz. 1883)
[3] Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie
najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia
w środowisku pracy (Dz. U. Nr 217, poz. 1833)
[4] Nowak W., Włodek R.: Pole elektromagnetyczne w otoczeniu linii – modelowanie i pomiary
w „Inżynieria wysokich napięć w elektroenergetyce”, tom I, praca zbiorowa pod red. H.
Mościckiej–Grzesiak. Wyd. Politechniki Poznańskiej 1996, str. 86–104
[5] Praca zbiorowa (red. R. Kosztaluk): Technika badań wysokonapięciowych. Tom II. WNT,
Warszawa 1985
[6] IEC Publication 833. Measurement of Power–Frequency Electric Fields. 1987
[7] Florkowska B., Nowak W.: Wzorzec do skalowania mierników natężenia pola elektrycznego
50 Hz. IV Konferencja Naukowo-Techniczna nt. „Pola elektromagnetyczne 50 Hz
a energetyka i środowisko”, Szczyrk, 1998. Materiały konferencyjne, str. 75–82
[8] A report prepared by the Working Group on Electrostatic Effects of Transmission Lines:
Measurement of Electric and Magnetic Fields from Alternating Current Power Lines. IEEE
Transactions on Power Apparatus and Systems, 1978, Vol. PAS–97, No.4, str. 1104–1114
[9] Nowak W.: Obliczenia natężenia pola elektrycznego w stacjach elektroenergetycznych.
Biuletyn Techniczny SIECI ELEKTROENERGETYCZNE, BSiPE Energoprojekt Kraków
SA, 2/1996, str. 63–66
[10] Nowak W.: Analiza pola elektrycznego w stacjach elektroenergetycznych. V Ogólnopolskie
Sympozjum „Inżynieria Wysokich Napięć” IW-2000, Poznań–Kiekrz, 22-24 maja 2000.
Materiały konferencyjne, str. 305–310
Wiesław Nowak
EMINARIUM TARGOWE
ZUŻYCIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ W SZKOŁACH

POWIATU NOWOSĄDECKIEGO – BENCHMARKING
Andrzej RAŹNIAK1
Ryszard JAŚKIEWICZ2
Mariusz FILIPOWICZ3
STRESZCZENIE
W artykule zostanie przedstawiona metoda porównania efektywności użytkowania energii
elektrycznej w budynkach szkolnych - tzw. benchmarking energetyczny. Porównanie obejmie
całkowite zużycie, względne zużycia na jednostkę powierzchni i jednego ucznia (wydatek energii
elektrycznej na „proces kształcenia”) oraz rozbicie zużycia na poszczególne odbiorniki ze
szczególnym uwzględnieniem oświetlenia. Zestawienia te pozwolą przypisać szkołom stopień
efektywności wykorzystania energii elektrycznej.
Autorzy przewidują, że w przypadku dorównania standardom nasycenia szkół elektronicznym
sprzętem dydaktycznym i spełnienia wymagań norm (np. oświetlenie) zużycie energii będzie
wzrastać.
Omówiony zostanie przykład zastosowania Internetu do realizacji automatycznego benchmarkingu
energetycznego.
Nasycenie polskich szkół elektronicznym sprzętem dydaktycznym nie dorównuje standardom
krajów rozwiniętych, zużycie energii. Autorzy przewidują, że w przypadku dorównania
standardom nasycenia szkół elektronicznym sprzętem dydaktycznym i spełnienia wymagań norm
(np. oświetlenie) zużycie energii będzie wzrastać.
WSTĘP
Ażeby racjonalnie gospodarować energią niezwykle istotne jest zidentyfikowanie miejsc gdzie ta
energia jest użytkowana w sposób efektywny oraz miejsc gdzie jest marnowana. Najbardziej
obrazowe i przekonujące dla przeciętnego użytkownika jest zobrazowanie pokazujące na
przykładach –ile on zużywa energii na osiągnięcie tego samego celu a ile zużywają osoby,
instytucje, budynki najbardziej racjonalnie wykorzystujące energię. Liczy się na to, że takie
zobrazowanie uruchomi naturalny mechanizm psychologiczny użytkownika i wyzwoli w nim
dążenie jeśli nie do bycia najlepszym (w tym wypadku zużywającym najmniej energii) to na
pewno nie do pozostawania na „szarym końcu”. Stąd zrodziła się metoda nazywana
benchmarkingiem a oznaczająca porównywanie się do innych – w tym wypadku pod względem
zużycia energii.
1
Wydział Fizyki i Informatyki Stosowanej, AGH
2
Zakład Energetyczny Nowy Sącz
3
Wydział Paliw i Energii, AGH
Andrzej Raźniak, Ryszard Jaśkiewicz, Mariusz Filipowicz
METODOLOGIA BADAŃ
Na terenie powiatu nowosądeckiego (grodzkiego i ziemskiego) znajduje się ok. 160 szkół
podstawowych i gimnazjów. Z tej liczby przebadaliśmy połowę, przebadane obiekty posiadały
bardzo różne parametry:
• liczba uczniów w szerokim przedziale od 15-1000,
• lata budowy 1880-2002,
2 2
• powierzchnia użytkowa od mniej niż 100 m do kilku tysięcy m ,
• bardzo różna wielkość, technologia, bryła, konstrukcja i rozwiązania architektoniczne.
Dane odnośnie zużycia energii elektrycznej uzyskane zostały z dwu źródeł:

• odczyty zużycia przeprowadzane przez Zakład Energetyczny Nowy Sącz,
• badania ankietowe.
Treść pytań ankiety była uzgadniania z Władzami Oświatowymi powiatu oraz przedyskutowana,
na ogólnym spotkaniu, z gminnymi przedstawicielami szkół.. Ankieta zawiera w sumie ok. 50-ciu
pytań zgrupowanych w bloki obejmujące:
• charakterystykę obiektu,
• charakterystykę systemu grzewczego,
• charakterystykę użytkowania obiektu,
• charakterystykę systemu oświetleniowego oraz
• występowania nietypowych sytuacji.
Odpowiedzi uzyskaliśmy z połowy placówek. Do wielu ankiet (w odpowiedzi na naszą prośbę)

zostały dołączone załączniki w postaci kopii dokumentacji budowlanych, kopie rachunków za
energię, fotografie i in. dokumenty, co pozwoliło zgromadzić nam pokaźną ilość informacji.
Informacje uzyskane z ZE Nowy Sącz pozwoliły na zweryfikowanie części odpowiedzi
ankietowych, tak, że możliwa była częściowa kontrola poprawności podawanych w ankietach
danych. W przeprowadzonej analizie nie uwzględnialiśmy szkół (nieliczne przypadki)
ogrzewanych energią elektryczną.
WYKONANE ANALIZY
Na podstawie otrzymanych informacji została stworzona komputerowa baza danych pozwalająca
na automatyczne przetwarzanie informacji i generowanie wielu zestawień. W niniejszym
opracowaniu zostaną przedstawione niektóre z nich.
• Zużycie energii elektrycznej przez budynki szkół w roku 2003, histogram tego zużycia
pokazany jest na rysunku poniżej (rys. 1). Roczne zużycia zostały przeanalizowane dla trzech
lat: 2001, 2002, 2003.
Togo typu histogram podaje informację o bezwzględnym zużyciu, możemy na jego podstawie
zorientować się w wielkości zużycia energii przez dany obiekt. Widoczne zróżnicowanie jest
efektem różnej skali badanych szkół. Charakteryzuje bardziej obiekt niż efektywność
gospodarki energetycznej w tym obiekcie. W celu prześledzenia stopnia racjonalności
wykorzystania energii właściwe jest użycie wskaźników względnych – odniesionych do
jednego ucznia czy jednostki powierzchni. W ten sposób możliwe jest porównywanie obiektów
o różnych wielkościach.
ZYŻYCIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ …
Zużycie średnie roczne

35
30
25
Liczba szkół [szt]
20
15
10
0
0-3 3-6 6-10 10-15 15-20 20-25 25-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 80-90
Zużycie [MWh/rok]
Rys. 1. Histogram zużycia energii elektrycznej przez badane szkoły w roku 2003
• Zużycie względne odniesione do jednego ucznia

Histogram ten został przedstawiony na rysunku 2. Widoczne jest, że średnie zużycie wynosi
ok. 80 kWh/ucznia w ciągu roku, jednakże są szkoły gdzie to zużycie jest kilkukrotnie niższe
i o wiele wyższe. Widać tutaj w których szkołach należy dokładnie sprawdzić w jaki sposób
energia elektryczna jest zużywana, jednakże większe wskaźniki zużycia wcale nie muszą od
razu oznaczać marnotrawstwa, rozbieżności mogą być spowodowane różnym nasyceniem
sprzętem elektronicznego, audiowizualnym i częstszym jego użytkowaniem.
Zatem wskaźnik ten po uwzględnieniu dodatkowej informacji może być zarówno miernikiem
efektywności użytkowania energii jak i stopnia „nowoczesności” szkoły nasycenia sprzętem
elektronicznym (komputery, projektory, audio wideo) i w jakim stopniu ten sprzęt jest
wykorzystywany.
Rys. 2. Histogram zużycia energii elektrycznej na jednego ucznia
• Względne zużycie na jednostkę powierzchni (m2)

Histogram jest przedstawiony na rysunku 3 – widać, że wartość średnia wynosi 10 kWh/m2,
a rozbieżność jest też dość spora.
Rys. 3. Histogram zużycia energii elektrycznej na jednostkę powierzchni
Dla danych przedstawionych na rysunkach 2 i 3 możemy skonstruować korelacje pomiędzy

zużyciem energii elektrycznej a liczbą uczniów i powierzchnią użytkową. Wyniki przedstawione
są na dwóch rysunkach poniżej (rys 4 i 5):
90000
80000
Zużycie energii elektrycznej w 2003 [kWh]
y = 60,6x + 2984
70000
2
R = 0,64
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
0 200 400 600 800 1000 1200
Liczba uczniów
Rys. 4. Korelacja zużycia energii elektrycznej i liczby uczniów
90000
zużycie energii elektrycznej w 2003 roku [kWh]
80000
y = 10,4x + 3354
70000
2
R = 0,63
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000
powierzchnia [m2]
Rys. 5. Korelacja zużycia energii elektrycznej i powierzchni użytkowej
Na podstawie korelacji z rysunków 4 i 5 można powiedzieć, że w przypadku braku uczniów

zużycie energii byłoby równe ok. 3000 kWh rocznie a przy zerowej powierzchni ok. 3300 kWh.
Przyrost zużycia energii na kolejnego ucznia wynosi 60 kWh/rocznie a przyrost energii na wzrost
powierzchni to ok. 10 kWh/m2 rocznie. Oczywiście wzrost liczby uczniów jest skorelowany ze
wzrostem powierzchni szkoły ale na podstawie takiej prostej i przybliżonej analizy możemy
wyciągnąć już pewne wnioski:
• Przyrost dobowego zużycia energii na ucznia wynosi ok. 0.3 kWh, struktura tego zużycia
w ogólności jest bardzo zróżnicowana, przedstawia to rysunek 6,
• Przyrost zużycia 10 kWh na każdy metr kwadratowy powierzchni można wytłumaczyć
głównie pracą oświetlenia (średnio 935 h/rocznie po ok. 10 W/m2 – patrz rysunki 10 i 11).
Natomiast wartość ok. 3000-3300 kWh rocznie (przecięcie linii trendu z rysunków 4 i 5 z osią
zużycia) można interpretować w przybliżeniu jako energię zużywaną na funkcjonowanie zaplecza
szkoły (nie związanego z dydaktyką) np. sterowanie i kontrola ogrzewania, instalacje alarmowe,
portiernia, stand-by różnych urządzeń, itp.
Można z tej analizy wyciągnąć wniosek że pewne zużycia nie zależne od powierzchni i liczby
uczniów (np.
Odbiorniki energii elektrycznej w szkołach

W poniższych rozważaniach postaramy się odpowiedzieć na pytanie jaki sprzęt dominuje
w badanych szkołach i jak jego praca składa się na końcowe zużycie energii przez szkołę.
W badanych szkołach wyróżniliśmy 29 rodzajów urządzeń elektrycznych. Na rysunku poniżej
(rysunek 6) przedstawione są najczęściej występujące urządzenia i generowane przez nie zużycie
energii elektrycznej. Najczęściej występującym sprzętem są urządzenia audiowizualne służące do
dydaktyki i administracji:: komputery, telewizory, rzutniki, kopiarki, istotny pobór generują
czajniki elektryczne wykorzystywane przez nauczycieli podczas przerw. W części szkół istotną
część energii pobierają elektryczne podgrzewacze wody.
350
Zużycie energii elektrycznej przez urządzenie
300
250
[Wh/dobę ucznia]
200
150
100
50
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29
Kolejne placówki
Zużycie prądu przez komputer na ucznia [Wh/dobę ucznia] Zużycie prądu przez rzutnik na ucznia [Wh/dobę ucznia]
Zużycie prądu przez kopiarke na ucznia [Wh/dobę ucznia] Zużycie prądu przez TV na ucznia [Wh/dobę ucznia]
Zużycie prądu przez czajnik na ucznia [Wh/dobę ucznia] Zużycie prądu przez lodówkę na ucznia [Wh/dobę ucznia]
Rys. 6. Rozbicie zużycia energii elektrycznej (na ucznia) wg głównych odbiorników energii dla
wybranych placówek szkolnych
Rolę ważnego konsumenta energii odgrywa sprzęt komputerowy (rysunek 6) co implikuje, że

należy w tej kategorii stosować sprzęt energooszczędny oraz nie należy lekceważyć poprawnej
konfiguracji ustawień oszczędności energii. W wielu przypadkach zużycie pochodzące od
komputerów stanowi 50% a nawet więcej całkowitego zużycia wśród tego typu odbiorników
dlatego danym dotyczącym komputerów w szkołach poświęcimy fragment naszego opracowania.
Dane przez nas zebrane pozwoliły stworzyć zestawienia mówiące o nasyceniu nowosądeckich
szkół podstawowych i gimnazjalnych nowoczesnym sprzętem dydaktycznym, i tak odpowiedni
histogram liczby komputerów przedstawiony jest na rysunku 7.
Rys. 7. Histogram liczby komputerów
Przeciętnie szkoła posiada ich 12, a biorąc pod uwagę średnią moc zestawu równą ok. 300 W i
średni czas pracy komputera w szkole 4.4 h/dobę dostaniemy średnie zużycie energii na poziomie
10 kWh/dobę - histogram tego zużycia przedstawiony jest na rysunku poniżej (rysunek 8).
Rys. 8. Histogram zużycia energii elektrycznej przez komputery
Czy takie nasycenie komputerami w szkole jest duże? Odpowiedź na to pytanie stanowi rysunek
poniżej (rysunek 9) przedstawiający histogram liczby uczniów na jeden komputer.
Rys. 9. Histogram liczby uczniów przypadających na komputer
Widzimy, że średnio na jeden komputer przypada 24 uczniów (ok. 1-2 godziny tygodniowo zajęć
z komputerem dla przeciętnego ucznia). Biorąc pod uwagę rozwój nowoczesnych metod
kształcenia, zwiększanie liczby godzin informatyki, szersze korzystanie z zasobów Internetu to
zużycie będzie rosnąć (miejmy nadzieję!) osiągając poziom krajów rozwiniętych. Implikować to
może znaczny wzrost konsumpcji energii elektrycznej przez szkoły.
Oświetlenie
Celem zbadania aspektów konsumpcji energii elektrycznej na cele oświetleniowe pytano o rodzaj
stosowanego oświetlenia, liczbę lamp i ich moc oraz o przeciętny czas użytkowania oświetlenia
w poszczególnych porach roku dla trzech wybranych, przeciętnych sal lekcyjnych.
Wyniki analizy odpowiedzi pokazują, że najczęściej stosowane są klasyczne świetlówki (ok.
74%), zwykłe żarówki (24%) oraz żarówki kompaktowe (CFL) ok. 2% wszystkich przypadków.
Uzyskane wyniki pozwoliły obliczyć wskaźnik mocy zainstalowanej w oświetleniu przypadający
na jednostkę powierzchni. Wskaźnik ten w pośredni sposób może być użyty do oszacowania
poziomu natężenia oświetlenia i oceny dostosowanie poziomu oświetlenia do wymagań Polskich
Norm. Histogram tego wskaźnika pokazany jest na rysunku 10 (dla świetlówek – 10a i dla
żarówek – 10b). Wartość średnia wynosi 10.3 W/m2 co zgadza się z daną literaturową zawartą
w [1]. Dla mocy powyżej 10 W/m2 zainstalowanej w świetlówkach można przyjąć, że
prawdopodobnie spełnione są normy oświetleniowe. Dla oświetlenia żarowego średnia moc
wynosi ok. 14 W/m2
Rys. 10. Histogramy mocy zainstalowanego w salach oświetlenia na jednostkę powierzchni dla:
a) świetlówek, b) żarówek tradycyjnych
Znając wydajność świetlną żarowych źródeł światła (w przypadku tradycyjnych żarówek wynosi
8-18 [lm/W]) możemy stwierdzić, że to oświetlenie jest stanowczo niewystarczające. Średnia
krajowa w tym przypadku wynosi 60 W/m2 {1}. Takie dane mają znaczenie dla rozważania
potencjału oszczędności energii w przypadku zamiany źródeł światła na energooszczędne.
Instalując nowe oświetlenie musimy zapewnić jego natężenie zgodne z normą co często będzie się
wiązać z koniecznością zwiększenia mocy źródeł światła (nawet jeśli zwykłe oświetlenie żarowe
zastąpimy energooszczędnym), żeby w pierwszej kolejności wypełnić wymagania normy.
W celu oszacowania zużycia oprócz zainstalowanej mocy potrzebny jest czas pracy oświetlenia.
Przeprowadzone badania pozwoliły na wyznaczenie histogramu liczby godzin pracy oświetlenia
w przeciągu roku. Jest on pokazany na rysunku poniżej (rys. 11)
Rys. 11. Histogram czasu pracy oświetlenia w roku szkolnym
W badanych obiektach średnia ta wyniosła 935 godzin, jednakże zmienia się w dość szerokim
przedziale. Jest to zrozumiałe ze względu na różne godziny użytkowania obiektu, wielkość okien,
usytuowanie itp.
PRZEGLĄD ZASTOSOWANIA BENCHMARKINGU

ENERGETYCZNEGO
Naturalnym środowiskiem do funkcjonowania benchmarkingu jest Internet. Witryny internetowe
pozwalają zainteresowanej instytucji (np. szkole) na wprowadzenie (często anonimowo) własnych
parametrów (w tym danych o zużyciu energii) i szybkim on-line porównaniu się z innymi. Np.
w skład jednego z Brytyjskich portali promującego oszczędność energii [2] wchodzi witryna
benchmarkingowa. Poniżej przedstawiono wygląd tej witryny, sposób wprowadzania danych
i prezentowane wyniki.
Rys. 12. Widok formularza służącego do wprowadzania danych

o rocznym zużyciu energii przez szkołę [2]
Na zamieszczonym poniżej rysunku (rys. 13) widzimy efekt porównania „przeciętnej szkoły”
z naszych badań (zob. rysunek 3) z bazą danych dla obiektów szkolnych w Wielkiej Brytani -
zużycie energii elektrycznej na jednostkę powierzchni w przypadku przeciętnej szkoły
nowosądeckiej jest mniejsze niż nawet bardzo oszczędnej szkoły angielskiej.
Rys. 13. Przykładowe wyniki porównań benchmarkingowych [2]
Autorzy niniejszego opracowania na bazie zebranych wyników zamierzają stworzyć analogiczny

portal dla wszystkich chętnych przedstawicieli polskich szkół, którzy dla dobra promowania
efektywności energetycznej byliby skłonni podzielić się swoimi danymi.
WNIOSKI
Widzimy, że nawet takie proste analizy na podstawie danych dla kilkudziesięciu szkół pozwalają
na wysunięcie pewnych interesujących cech. Jednakże w tym przypadku liczba przebadanych
placówek pozwala nam przeprowadzać tylko jedno wymiarowe analizy. Dla zbadania zależności
od większej liczby parametrów (2 i więcej wymiarowe analizy) wymagane jest zgromadzenie
znacznie większej ilości danych. Brak dodatkowych parametrów może powodować wyciąganie
zbyt pochopnych wniosków. Np. słaba korelacja zużywanej energii i liczby uczniów może być
tłumaczona na szereg sposobów: bardzo zróżnicowanym nasyceniem sprzętu elektronicznego
i jego wykorzystaniem (np. komputery), różną energochłonnością i czasem używania oświetlenia
i inne.
Przedstawione tu zestawienia nie wyczerpują wszystkich możliwości wykorzystania bazy danych.
Przewiduje się, że metoda benchmarkingu energetycznego w najbliższych latach zyskiwać będzie
coraz większą popularność m.in. ze względu na plany wprowadzenie etykiet efektywności
energetycznej budynków.
PODZIĘKOWANIA
Autorzy dziękują za umożliwienie przeprowadzenia badań władzom powiatu Nowy Sącz
a w szczególności Dyrektorowi Wydziału Edukacji Kultury i Sportu mgr inż. Zbigniewowi
Czepelakowi oraz wszystkim osobom zaangażowanym w wypełnienie ankiet.
Profesorowi Adamowi Gule dziękujemy za pomoc i cenne uwagi.
LITERATURA
[1] J. Bąk, „O oświetleniu w szkole“, Materiały XI Krajowej Konferencji Oświetleniowej – Polski
Komitet Oświetleniowy SEP – Warszawa Listopad 2002
[2] Witryna o adresie http://217.10.129.104/energy_benchmarking/schools/default.htm (ostatni
dostęp 20.10.2004)
Mgr inż. Andrzej Raźniak w roku 2004 ukończył Wydział Paliw i Energii
Akademii – Górniczo Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie specjalność
Gospodarka Paliwami i Energią. Jest Doktorantem na Wydziale Fizyki
i Informatyki Stosowanej Akademii – Górniczo Hutniczej, specjalność
Energetyka.
Mgr inż. Mariusz Filipowicz - absolwent Wydziału Fizyki i Techniki Jądrowej

AGH (1991), tutuł doktora uzyskał w roku 1998. Specjalizacja fizyka jądrowa
i zagadnienia efektywnego wykorzystania energii. Zaangażowany w projekty
dotyczące m.in. nowych metod finansowania przedsięwzięc energooszczędnych.
Autor szeregu publikacji naukowych i popularnych.
EMINARIUM TARGOWE
MOŻLIWOŚCI ZDALNEGO MONITORINGU WIZYJNEGO

ROZPROSZONYCH OBIEKTÓW ENERGETYKI
Paweł KRÓL1
Typowe systemy alarmowe bazujące na czujnikach ruchu itp. Mają jedną podstawową wadę.
Nawet jeśli maja możliwość zdalnego powiadamiania, to operator otrzymuje tylko informacje, iż
została naruszona strefa, natomiast nie ma precyzyjnej informacji o tym co się stało. W związku
z tym nie ma możliwości podjęcia decyzji czy wysłać ekipę interwencyjną lub zgłosić zdarzenia
na policję. Zdalny monitoring wizyjny pozwala zapewnić podgląd zdarzeń na każdym obiekcie
podłączonym do sieci monitoringu.
ZDALNY MONITORING W SIECIACH TCP/IP

Jeszcze niedawno systemy monitoringu wizyjnego wykorzystując kamery oraz inne urządzenia
służyły tylko do zapisu i podglądu lokalnego. Wymagało to zaangażowania operatora który będąc
na miejscu nadzorował pracę systemu.
Szybki spadek cen urządzeń opartych o zapis cyfrowych, a zwłaszcza pojawienie się kart zapisu
cyfrowego, spowodowało iż w sposób naturalny zaczęto wykorzystywać możliwości
udostępnienia danych z tych kart w sieci komputerowej.
Obecnie, poza kartami PCI montowanymi w komputerze, możliwość pracy w sieci komputerowej
posiadają niektóre rejestratory cyfrowe.
W systemach monitoringu zaczęto też stosować powszechnie, urządzenia które nie pozwalają na
zapis obrazu, a ich jedynym celem jest zdigitalizowanie obrazu i udostępnienie w sieci
komputerowej. Są to tzw. webserwery.
ZALETY PRACY W SIECI

Praca sieciowa pozwala na zdalny podgląd zdarzeń na obiektach z jednego miejsca.
Wykorzystaniem wejść alarmowych oraz detekcji ruchu (które są dostępne na kartach
monitoringu, webserwerach czy rejestratorach), zwalnia operatora od ciągłej obserwacji obrazów,
zmniejszając jej obciążenie psychiczne i zwiększając skuteczność jej działania.
Zdalny monitoring wizyjny rozproszonych obiektów energetyki z wykorzystaniem sieci transmisji
danych wiąże się z następującymi problemami:
• przesył wizji w sieciach transmisji danych wymaga zapewnienia odpowiedniego pasma,
• urządzenia muszą wykorzystywać protokół TCP/IP,
• każdy obiekt musi mieć dostęp do sieci transmisji danych,
• sieć musi zapewniać pewien podstawowy poziom bezpieczeństwa.
Wybór protokołu TCP/IP jest podyktowany dostępnością, niską ceną i możliwościami urządzeń
posiadających taki interfarce sieciowy. Dodatkowo, ta sama sieć może być wykorzystywana także
do innych celów.
1
Dipol Sp. z.o.o. Kraków
Paweł Król
STOSOWANY SPRZĘT
Obecnie największe możliwości zdalnego monitoringu mają karty montowane do komputerów.
Zazwyczaj posiadają oprogramowanie działające w systemie Windows, aczkolwiek są też karty
(np. Adacs AD0400 http://www.dipol.com.pl/sklep/m8384.htm) będące samodzielnym
komputerem działającym pod kontrolą systemu Linux. Karty pozwalają na zapis obrazów z kamer
na dysku komputera, na zdalne podgląd on-line, na przeglądanie nagrań archiwalnych, na
wykorzystanie detekcji ruchu, na obsługę wejść alarmowych. Jednym z ciekawszych przykładów
takich kart są Hicap 50 (http://www.dipol.com.pl/sklep/m8350.htm) firmy Comart oraz AD-
10016B (http://www.dipol.com.pl/sklep/m8340.htm) firmy Adacs wyposażone w 16 wejść
i możliwość przechwytywania 50 i 100 klatek/sekundę.
Zaletą kart jest łatwość budowy systemów o rozproszonej lokalizacji. Przykładem może być
budowa sieci monitoringu CCTV nadzorującego wiele obiektów. Dodatkowo karty, mogą
zrealizować znacznie więcej funkcji niż rejestratory. Oprogramowanie umożliwia zazwyczaj
podgląd zdalny z dowolnego miejsca za pomocą standardowych przeglądarek lub dodatkowych
programów klienta zdalnego.
Również mnogość dodatkowych funkcji, które na początku mogą się wydawać się zbędne bardzo
często są przydatne, a nawet wręczy wymagane w wielu instalacjach np. ukrywanie kamer,
definiowanie wielu stref detekcji ruchu, czy definiowaniu makr – które pozwalają na samodzielne
podejmowanie decyzji wykonawczych przez system odciążając operatora systemu (załączanie
dodatkowych urządzeń).
Obecnie coraz większą popularność zdobywają samodzielne urządzenia rejestrujące wyposażone
w dysk twardy oraz w interfarce sieciowy, np. YK-9616-0 (http://www.dipol.com.pl/sklep/m8512.htm)
firmy Yoko czy DG516 (http://www.dipol.com.pl/sklep/m8530.htm) firmy Dynacolor także
wyposażone w 16 wejść.
Podstawowym argumentem przemawiającym za rejestratorem jest to, że urządzenie te mają
własny system operacyjny. Zapewnia to z jednej strony dużą stabilność pracy instalacji, z drugiej
strony daje pewność instalatorowi, że użytkownik nie „uszkodzi systemu”. Takie sytuacje
„ingerencji” w system operacyjny w przypadku systemów do rejestracji opartych na kartach są
przyczyną 60% przypadków nieprawidłowego działania systemu. Poza tym nie trzeba dokonywać
nieco czasochłonnej konfiguracji sprzętu komputerowego, co ma miejsce w przypadku kart
rejestracji.
Prosty w instalacji rejestrator jest bardzo dobrym rozwiązaniem w przypadku budowy prostych
instalacji CCTV w małych obiektach np. podstacje transformatorowe itp.
MONITORING W SIECIACH BEZPRZEWODOWYCH (RADIOWYCH)

WLAN
Jakkolwiek zdecydowanie najlepszym medium do budowy sieci transmisji danych które będą
wykorzystywane w celu zapewnienia zdalnego podglądu jest światłowód, to dość często nie ma do
niego dostęp, a budowa sieci kablowej jest kosztowna lub wręcz niemożliwa.
Rozwiązaniem tego problemu mogą być sieci bezprzewodowe WLAN, które choć pierwotnie
pomyślane raczej jako sieci typowo biurowe, obejmujące niewielkie obszary, stały się sieciami
obejmującymi swym zasięgiem osiedla czy miasta. Ich podstawową zaletą jest niezwykła łatwość
montażu, a także możliwość pokrycia obszaru całej np. elektrowni siecią bezprzewodową słuzącą
nie tylko do celów monitoringu. Warto zauważyć, że sieci WLAN są stosowane jako sieci
dostępowe, jako tzw. ”last mile”.
Zastosowanie radiowych sieci transmisji danych w monitoringu wizyjnym obiektów energetyki
pozwala na dołączenie odległych obiektów do centrum monitoringu, choć ze względu na
uwarunkowania prawne preferowane jest pasmo 5,6 GHz pozwalając na pracę z większa mocą
ERP (1W) niż pasmo 2,4 GHz (0,1W), które na dodatek jest bardzo zatłoczone.
Ważną alternatywą dla łączności radiowej jest bezprzewodowa łączność optyczna wykorzystująca
wiązkę laserową. Taka łączność jest, obecnie nielicencjonowana, a jej zasięg sięga 2km przy
prędkościach od 2 do 34Mb/s i więcej.
MOŻLIWOŚĆ ZDALNEGO MONITORINGU …
LITERATURA
[1] Transmisja wizji światłowodami - http://www.dipol.com.pl/bib78.htm
[2] Monitoring światłowodowy - http://www.dipol.com.pl/bib77.htm porównanie rozwiązań różnych
producentów.
[3] Internetowy kurs telewizji przemysłowej - http://www.dipol.com.pl/bib21.htm- Vademecum dla tych,
którzy zaczynają - poparty Przykładami Zastosowań - http://www.dipol.com.pl/bib21a.htm
[4] Ostatnia Mila – wybrane metody dostępu do Internetu - http://www.dipol.com.pl/bib80.htm
[5] WLAN – profesjonalne instalacje wewnątrz budynków - http://www.dipol.com.pl/bib87.htm
Paweł Król
EMINARIUM TARGOWE
NOWOCZESNE SYSTEMY ZASILANIA

INSTALACJI I URZĄDZEŃ ELEKTRYCZNYCH
Jacek ŚWIĄTEK1
Grzegorz GRZEGRZÓŁKA2
Michał SEMENIUK3
WSTĘP
Wybór koncepcji układu zasilania jest zwykle kompromisem pomiędzy niezawodnością zasilania
i jakością dostarczonej energii, a nakładami na inwestycje i kosztami eksploatacji. W ostatnich
latach nastąpił burzliwy rozwój urządzeń energoelektronicznych zmieniających mocno podejście
do projektowania systemów zasilania zwłaszcza zasilania gwarantowanego.
PODZIAŁ ODBIORCÓW ENERGII.

Poniższa tabela przedstawia kategorie odbiorców energii elektrycznej w zależności od
niezbędnego stopnia niezawodności zasilania [4].
Wymagania dotyczące
Kategoria Możliwe rozwiązania Przykładowi odbiorcy
niezawodności
I - podstawowa Dopuszczalne Zasilanie pojedynczą linią z Domy mieszkalne na terenach
stosunkowo długie sieci elektroenergetycznej. wiejskich i w rzadkiej
przerwy w zasilaniu, Brak wymogu zasilania zabudowie miejskiej, nieduże
rzędu wielu minut. rezerwowego. bloki mieszkalne.
II – średnia Przerwy w zasilaniu nie Agregat prądotwórczy. Wysokie budynki mieszkalne.
powinny przekraczać Oświetlenie awaryjne.
kilku dziesiątek sekund.
III - wysoka Przerwy w zasilaniu nie Dwie niezależne linie Duże hotele, szpitale, stacje
powinny przekraczać 1 zasilające z systemu radiowe i telewizyjne, dworce
sekundy. elektroenergetycznego i kolejowe i porty lotnicze.
system zasilania
rezerwowego z pełną
automatyką sterowania
zasilania rezerwowego.
IV - najwyższa Zasilanie bezprzerwowe. Zasilanie bezprzerwowe ze Wybrane odbiory w obiektach
Niedopuszczalna jest źródła rezerwowego. wymienionych w kategorii III,
przerwa w zasilaniu Agregat prądotwórczy np. sale operacyjne szpitali,
wybranych urządzeń. przystosowany do systemy komputerowe banków
długotrwałego zasilania. i giełdy.
1
APS Energia Sp. z o.o.
2
3
Jacek Świątek, Grzegorz Gżegżółka, Michał Semeniuk
Wiedza na temat systemów zasilania dla odbiorów zaliczonych do I, II i III kategorii jest ogólnie
znana. Dlatego nie będziemy jej omawiać w tym artykule. Omówimy szerzej układy zasilania
bezprzerwowego dla odbiorów kategorii IV.
NAPIĘCIE ZASILAJĄCE
Urządzenia elektryczne są tak konstruowane aby pracowały poprawnie w normalnych warunkach
zasilania, tj. napięcie zasilające i jego częstotliwość a także poziom obecnych zakłóceń nie
przekraczały dopuszczalnych norm.
Nie ma potrzeby przytaczać większości norm dotyczących jakości dostarczanej energii.
Przytoczymy jednak zaleceniach IEEE co do jakości napięcia zasilającego, z uwagi na jego
fundamentalne znaczenie dla układów napięcia gwarantowanego.
Na rys. 1 przedstawione są wymagania określone tym zaleceniem.
Rys. 1. Zalecane przez IEEE wymagania dotyczące jakości napięcia zasilającego

(Napięcie w procentach napięcia znamionowego, czas znormalizowany – ilość okresów)
Analiza tego rysunku dostarcza bardzo ciekawe wnioski. A mianowicie każde urządzenie powinno
być tak skonstruowane, aby pracowało poprawnie przy:
1. Napięciu znamionowym określonym z dopuszczalną tolerancją.
2. Przerwie beznapięciowej o czasie trwania równym połowie okresu, tj. 10 ms.
3. Krótkotrwałym wzroście napięcia (20 us) do poziomu 400% napięcia znamionowego.
Pojawiający się czasami czas przerwy beznapięciowej równy 10 ms w wymaganiach dotyczących
parametrów gwarantowanych wynika właśnie z tego zalecenia.
RODZAJE ZAKŁÓCEŃ NAPIĘCIA ZASILAJĄCEGO

Z uwagi na złożoność sieci zasilającej, pojawiają się w niej różne dodatkowe zjawiska będące
zakłóceniami.
Dostępna literatura [2] wyróżnia kilkanaście rodzajów zakłóceń napięcia zasilającego:
1. Przerwy w zasilaniu >10 ms.
2. Szybkie zmiany wartości napięcia, <16ms.
3. Krótkotrwałe przepięcia, 4-16 ms.
4. Zapady napięcia.
5. Długotrwały wzrost napięcia.
6. Oddziaływanie przepięć atmosferycznych.
7. Impulsy przepięciowe <4ms.
8. Wahania częstotliwości.
9. Odkształcenia krzywej napięcia.
10. Duża zawartość harmonicznych napięcia.

NOWOCZESNE SYSTEMY ZASILANIA …
Znajomość tych zjawisk jest niezbędna przy projektowaniu systemów zasilania napięciem
gwarantowanym.
SYSTEM ZASILANIA NAPIĘCIEM GWARANTOWANYM

Typowy schemat systemu zasilania wraz z układem zasilania gwarantowanego opartego na UPS
przedstawiony jest na rys. 2.
Rys. 2. Typowy schemat systemu zasilania wraz z układem zasilania gwarantowanego
KLASYFIKACJA UKŁADÓW UPS

Norma PN-EN 62040-3. rozróżnia 3 rodzaje UPS, przy czym za podstawę klasyfikacji przyjęto
wzajemną zależność wartości napięcia wyjściowego i jego częstotliwości od parametrów napięcia
wejściowego.
Są to:
• VFD (output Voltage and Frequency Dependent from mains supply) – wartość I częstotliwość
napięcia wyjściowego są zależne od parametrów napięcia zasilającego.
• VI (output Voltage Independent from mains supply) – wartość napięcia wyjściowego jest
zależna od parametrów napięcia zasilającego;
• VFI (output Voltage and Frequency Independent from mains supply) – wartość i częstotliwość
napięcia wyjściowego są niezależne od napięcia zasilającego.
Przekładając tą klasyfikację na występujące w praktyce topologie układów UPS możemy dokonać

następującego przyporządkowania:
VFD – układy UPS o biernej gotowości.
VI – układy UPS liniowe interaktywne.
VFI – układy UPS o podwójnej konwersji.

Tabela 2. Porównanie właściwości UPS [2]
układy o biernej układy liniowo układy o podwójnej

Topologia
gotowości interaktywne konwersji
Regulacja napięcia brak ograniczona jest
Regulacja
brak brak jest
częstotliwości
Czas przełączania krótki zero zero
Koszt niski średni wysoki
Tabela 2 przedstawia podstawowe właściwości UPS.
Rys. 3. UPS o podwójnej konwersji napięcia
Fotografia 1. Zdjęcie UPS typu MODULA wykonanego w topologii

układu o podwójnej konwersji napięcia

Do konstrukcji systemów zasilania napięciem gwarantowanym nadają się tylko UPS typu VFI.
Pozostałe dwie topologie mogą znaleźć zastosowanie tylko w prywatnych mieszkaniach (układy
o biernej gotowości), służąc do podtrzymania zasilania pojedynczych komputerów, lub w małych
biurach (układy liniowo interaktywne), służąc do zasilania niewielkich sieci komputerowych.
Jeżeli w danym obiekcie występują inne odbiory niż komputery, należy zawsze dążyć do
stosowania UPS w topologii podwójnej konwersji napięcia.
Rys. 3 przedstawia typową topologię wewnętrzną UPS o podwójnej konwersji napięcia,
a fotografia 1, zdjęcie UPS o najwyższych spotykanych parametrach wykonanego w tej topologii.
ZALETY ORAZ ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE ZE STOSOWANIA UPS

Podstawową zaletą UPS jest możliwość zasilania odbiorów także w przypadku zaniku napięcia na
liniach zasilających. Umożliwia to kontynuowanie, lub bezpieczne zamkniecie trwających
procesów. Ponadto zastosowanie UPS umożliwia ograniczenie lub wyeliminowanie większości
zakłóceń występujących w sieci energetycznej.
W poniższej tabeli przedstawiono zdolność eliminowania danego rodzaju zakłócenia w zależności
od topologii UPS.
Tabela. 3. Możliwości eliminowania różnego rodzaju zakłóceń napięcia zasilającego
w zależności od topologii UPS [2]
UPS o biernej UPS liniowo UPS o podwójnej

gotowości interaktywny konwersji napięcia
przerwy w zasilaniu, >10 ms tak tak tak
szybkie zmiany napięcia, < 16ms tak tak tak
krótkotrwałe przepięcia 4-16 ms tak tak tak
zapady napięcia nie tak tak
długotrwały wzrost napięcia nie tak tak
oddziaływanie przepięć atmosferycznych nie nie tak
impulsy przepięciowe, < 4ms nie nie tak
wahania częstotliwości nie nie tak
odkształcenia krzywej napięcia nie nie tak
harmoniczne napięcia nie nie tak
Jednak zastosowanie układów UPS niesie także liczne zagrożenia. W czasie gdy pojawiły się
pierwsze UPS sądzono, że rozwiążą one wszystkie problemy związane z zasilaniem
gwarantowanym. Życie pokazało jednak, że tak nie jest. UPS były i są nadal przyczyną wielu
poważnych awarii, wynikających głównie z niewłaściwego doboru UPS do danego zastosowania.
Zastosowanie UPS powoduje zastąpienie sieci energetycznej dysponującej bardzo dużą mocą
zwarciową, lokalnym falownikiem o niewielkiej mocy i niewielkim prądzie zwarciowym. Musimy
pamiętać, że UPS zasila najczęściej rozdzielnicę napięcia gwarantowanego. Sytuację tę
przedstawiono na rys. 4.
Rys. 4. Konfiguracja wyjściowa UPS.

Musimy tutaj przypomnieć o przytoczonym wcześniej zaleceniu IEEE odnośnie zalecanej jakości
napięcia zasilającego. Może się zdarzyć, że w czasie pracy bateryjnej ( przy braku napięcia
zasilającego UPS) dojdzie do zwarcia na którymś z wyjść rozdzielnicy napięcia gwarantowanego.
Aby pozostałe odbiory mogły pracować prawidłowo, przepalenie zabezpieczenia odbioru na
którym nastąpiło zwarcie powinno nastąpić w czasie poniżej 10ms. Aby było to możliwe,
falownik UPS musi dysponować odpowiednio dużym prądem zwarciowym. Sytuację taką
Rys. 5. Oscylogram napięcia wyjściowego przepalenia zabezpieczenia

w przypadku właściwego doboru prądu zwarciowego falownika UPS
W wielu instalacjach napięć gwarantowanych w których nie dokonano właściwego doboru UPS
może dojść do sytuacji, że falownik nie dysponuje właściwym prądem zwarciowym. Sytuację taką
Rys. 6. Przykład niewłaściwego doboru prądu zwarciowego falownika UPS

W takim przypadku przerwa beznapięciowa przekracza wielokrotnie dopuszczalną wartość 10 ms

i urządzenia dołączone do rozdzielnicy napięcia gwarantowanego tracą zasilanie.
Należy dodać, że opisana tu sytuacja jest często spotykana i była przyczyną wielu awarii.
Kolejnym elementem, który w przypadku niewłaściwej konstrukcji przysparza wielu problemów

jest występujący na rys. 4 układ bypassu elektronicznego. W stosunku do tego układu obowiązują
te same zalecenia. Tzn. musi on potrafić przełączyć zasilanie i synchronizować falownik UPS
z siecią rezerwową w czasie poniżej 10 ms. Istnieją różnorodne rozwiązania konstrukcyjne układu
bypass, od stycznikowych, przez mieszane stycznikowo-tyrystorowe do tyrystorowych. Czasami
pojawiają się także układy tego typu wykonane na tranzystorach. Są one jednak bardzo drogie.
Nie ma prostej metody oceny czy dana konstrukcja bypassu jest dobra czy zła. Jedynym kryterium
oceny jest wykonanie kilku prób przełączeń zwłaszcza w sieciach o mocno odkształconych
przebiegach i z dużą zawartością harmonicznych.
BATERIA
UPS może pracować po zaniku napięcia na liniach energetycznych dzięki posiadaniu baterii.
Istnieją baterie wielu rodzajów, lecz najczęściej obecnie stosowaną jest bateria chemiczna
ołowiowa typu VRLA. Bateria ta istnieje w olbrzymiej ilości wykonań charakteryzujących się
różną pojemnością i różną deklarowaną żywotnością. Producenci baterii stworzyli klasyfikację
(Eurobat) dzielącą baterie VRLA na pięć grup o różnej deklarowanej żywotności.
Grupą o najniższej żywotności jest SC (Standard Comercial) 3-5 lat, a grupą o najwyższej
żywotności jest LL ( Long Life) 12+ lat. Większość UPS posiada baterie o najniższej żywotności
z uwagi na cenę.
Z bateriami związane jest kilka elementów. Tutaj postaramy się zwrócić uwagę na dwa.
1. Jedyną skuteczną metodą oceny pozostałego w baterii ładunku jest rozładowanie kontrolne.
Pozostałe metody dają tylko wielkości szacunkowe.
2. Baterie VRLA są bardzo delikatnymi bateriami i do swojej obsługi potrzebują wysokiej jakości
prostowników tranzystorowych.
Z próbą oceny pojemności baterii mamy dzisiaj bardzo często do czynienia, np. w laptopach lub
telefonach komórkowych. Ile są one warte wiele osób przekonało się na własnej skórze. O ile
w tego typu urządzeniach możemy pozwolić sobie na rozbieżność wskazań i stanu faktycznego,
o tyle w przypadku systemów zasilania gwarantowanego jest to niedopuszczalne (Kolejna
przyczyna wielu awarii).
Przy doborze UPS do systemu zasilania gwarantowanego należałoby:
1. Zastosować baterie z najwyższej grupy żywotności.
2. Zastosować UPS z najnowszej generacji prostownikami tranzystorowymi. W obecnie
spotykanych UPS nadal królują prostowniki tyrystorowe, z uwagi na ich stanowczo niższą
cenę. Prostowniki takie ( a tym samym i UPS) powinny być eliminowane gdyż nie zapewniają
właściwej obsługi baterii VRLA.
SYSTEMY ZASILANIA NAPIĘCIEM GWARANTOWANYM

Z WYKORZYSTANIEM PRĄDU STAŁEGO
Istnieją instalacje w których nie można sobie pozwolić nawet na krótkotrwałe (milisekundy) zaniki
napięcia. Przykładami takich instalacji są np. linie technologiczne do produkcji ciągłej, układy
zabezpieczeń w energetyce zawodowej, układy zasilania silników pomp olejowych itp. W takich
przypadkach układ zasilania oparty na UPS jest niewystarczający i stosujemy system zasilania
przedstawiony na rys. 7 wykorzystujący prąd stały.

W skład tego systemu wchodzi:

a) bateria stacjonarna wraz z wysokiej jakości prostownikiem do jej obsługi;
b) rozdzielnica napięcia stałego
c) rozdzielnica napięcia gwarantowanego wraz z falownikiem napięcia gwarantowanego.
System ten zapewnia największą niezawodność jednak jest stosunkowo drogi.

Występujący w układzie falownik napięcia gwarantowanego jest podobnym falownikiem jaki
występuje w UPS jednak najczęściej o znacząco lepszych parametrach wyjściowych.
Rys. 7. Schemat systemu zasilania opartego na prądzie stałym
Na rysunku pojawił się jeszcze jeden element – system nadzoru. Dzisiejsze systemy zasilania
stały się bardzo złożone i zawierają wiele elementów energoelektronicznych. W związku z tym
niezbędne staje się zastosowanie układów monitorujących obecność napięcia, stanów łączników,
stanów alarmowych itp. Systemy te poza funkcją monitorowania umożliwiają zwykle analizę i
dzięki temu możemy przewidzieć niektóre zagrożenia.
WNIOSKI
Konstruowane obecnie systemy zasilania gwarantowanego, są układami bardzo niezawodnymi.
Należy jednak pamiętać, że każde urządzenie może ulec uszkodzeniu. Dlatego przy
opracowywaniu takiego systemu trzeba uwzględnić wszystkie możliwe przypadki i wybrać
rozwiązania najbardziej odpowiednie do danego zastosowania.
LITERATURA
[1] PN-EN 62040-3. Norma definiująca UPS.
[2] European Copper Institute – „Pewność zasilania, Układy rezerwowego zasilania odbiorców”.
[3] Antoni Dmowski – „Elektroniczne układy zasilania prądem stałym w telekomunikacji
i energetyce”, WNT 1998.
[4] Seip G. – „Elektrische Installationstechnik. T1. Berlin –Munchen, Siemens –
Aktiengesellschaft 1993.
[5] APS Energia Sp. z o.o. - Karty katalogowe produktów

EMINARIUM TARGOWE
EUROPEJSKI PROJEKT
"LEONARDO POWER QUALITY INITIATIVE"
I JEGO KONTYNUACJA "LEONARDO ENERGY"
Roman TARGOSZ1
WPROWADZENIE
Problemy związane z jakością energii kosztują gospodarkę światową prawdopodobnie kilkaset
miliardów €uro rocznie. Skutki niedostatecznej jakości energii mają tendencję rosnącą, zwłaszcza
w odniesieniu do tych sektorów przemysłu i usług, które w dużym stopniu zależą od systemów
i sieci komputerowych np. instytucji finansowych, biur, centrów biznesowych. Problemy te są
stosunkowo nowe i choć adekwatne rozwiązania techniczne łagodzące lub eliminujące ich skutki
są rozwijane całkiem szybko, wiedza o nich nie dociera równie szybko do osób, które mogą
rozwiązanie takie skutecznie wdrażać.
Inicjatywa Jakości Zasilania Leonardo wychodzi naprzeciw temu wyzwaniu i stanowi platformę
edukacyjną dla tych, od których zależą skutki problemów jakości energii.
DLACZEGO JAKOŚĆ ZASILANIA

Ilość problemów technicznych mających związek z jakością zasilania w ciągu ostatnich
dwudziestu lat dramatycznie wzrosła. Problemy te dotyczą niezawodności pracy urządzeń
i jakości napięcia w sieci zasilającej. Można je podzielić następująco:
1
Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław

Roman Targosz
• ciągłość zasilania; krótkie i długie przerwy w zasilaniu powodują przerwanie procesu

produkcyjnego i często długą i kosztowną operację jego wznowienia,
• zapady napięcia; skutkują zakłóceniami w pracy urządzeń zwłaszcza sprzętu informatycznego
w tym elementów sterowania oraz napędów z płynną regulacją prędkości obrotowej,
• szybkie (tzw. fliker) lub wolne zmiany napięcia zasilającego, niesymetria napięć, przepięcia,
problemy z uziemieniem; powodujące zmiany natężenia strumienia świetlnego i związany
z tym dyskomfort dla personelu, przegrzanie, uszkodzenie lub niestabilną pracę urządzeń
elektrycznych, zakłócenia elektromagnetyczne wysokoczęstotliwościowe np. w transmisji
danych,
• harmoniczne napięć i prądów i całą gamę związanych z tym problemów min. awarie silników
i transformatorów, dodatkowe straty energii, przegrzanie i upalenie przewodów zwłaszcza
neutralnego, zakłócenia w pracy urządzeń i systemów zwłaszcza sterowanych elektronicznie.
Głównym powodem takiego stanu rzeczy jest dynamiczny rozwój energoelektroniki. Obecnie
trudno sobie właściwie wyobrazić branże, w których można się całkowicie obejść bez różnych
elementów energoelektronicznych, takich jak zasilacze impulsowe, prostowniki i falowniki.
W ostatnich latach coraz częściej energoelektronika wkracza również w obszar wytwarzania
energii. W nowoczesnych elektrowniach wiatrowych, gdzie napięcie generatora posiada
częstotliwość inną od sieciowej, czy ogniwach fotowoltaicznych wytwarzających prąd stały
układy energoelektroniczne służą do przekształcenia takiego prądu przemiennego lub stałego na
prąd przemienny o częstotliwości 50 Hz. Można się spodziewać coraz powszechniejszego
stosowania takich układów z konsekwencjami dla jakości energii w sieci.
LEONARDO
W 2001 roku rozpoczęto realizację projektu Leonardo. Zanim to nastąpiło czekaliśmy na kontrakt
z Komisją Europejską na sponsorowanie projektu w ramach projektu edukacyjnego Leonardo.
Komisja zgodziła się sponsorować projekt na wartość ponad 600 tysięcy €uro. Kontrakt jak i cały
projekt składał się z dwóch zasadniczych części. Jedna to odpowiednio dobrana wiedza
o praktycznych i optymalnie do problemu dobranych rozwiązaniach problemów jakości energii.
Druga część projektu to stworzenie systemu upowszechniania wiedzy – rezultatu części pierwszej.
Do projektu przystąpiło 12 partnerów. Ponad połowa z nich to uniwersytety techniczne, których
zadaniem w projekcie jest rozwijanie części pierwszej a więc wiedzy. Pomagają w tym inne
uczelnie ale też instytucjonalni i afiliowani partnerzy przemysłowi, którzy dołączają do projektu
przez cały czas jego trwania. Międzynarodowe Partnerstwo LPQI dzisiaj liczy łącznie ponad 70
partnerów i już od blisko roku wykracza poza Europę.
Główne narzędzia LPQI to:
• Poradnik Jakości Zasilania, unikalne źródło informacji publikowane w częściach. Wydano już
23 części - zeszyty a w różnych fazach procesu redakcyjnego jest kolejne ponad 30 zeszytów.
Części poradnika w polskiej wersji językowej dołączane są w miarę ich publikowania do
magazynu „Elektroinfo”,
• Strona internetową, www.lpqi.org, z sekcją dotyczącą nauki przez internet stanowiącą wersją
„html” poradnika z odwołaniami do słownika oraz innych części poradnika oraz testami,
weryfikującymi postęp nauczania. Inne ważne sekcje strony internetowej to biblioteka
z dokumentami poszerzającymi i pogłębiającymi zakres prezentowanej wiedzy oraz zdjęciami,
forum dyskusyjne w tym sekcja najczęściej zadawanych pytań,
• Programy seminaryjne omawiające podstawowe zagadnienia jakości energii, z założenia
stanowiące zaproszenie i punkt wyjściowy do korzystania z innych narzędzi Leonardo.

EUROPEJSKI PROJEKT „LEONARDO POWER …” …
PORADNIK JAKOŚCI ZASILANIA

Poradnik składa się z sześciu rozdziałów (pierwsza cyfra numeru) oznaczających kolejno:
1. Materiał wprowadzający
2. Koszty niskiej jakości zasilania
3. Harmoniczne
4. Odporność i niezawodność
5. Zapady napięcia (i inne odkształcenia napięcia)
6. Uziemienia i kompatybilność elektromagnetyczna
Druga cyfra oznacza kategorię tematyczną każdego z rozdziałów. I tak kolejno:

1. Przyczyny i skutki
2. Pomiar. Wielkości
3. Metody likwidacji i łagodzenia zaburzeń
4. Normy
5. Poradnictwo
Można przyjąć, że dwa pierwsze rozdziały mają charakter mniej techniczny i przeznaczone są dla
osób mających kluczowy wpływ na podejmowanie decyzji o sposobach reagowania na problemy
jakości energii. Z kolei kategorie tematyczne od 3 do 5 przeznaczone są przede wszystkim dla
projektantów i osób, zajmujących się w praktyce wdrażaniem różnych rozwiązań.
Rys. 1. Poradnik Jakości Zasilania

Roman Targosz
Poniżej przedstawiono wszystkie dotychczas wydane części poradnika:

1.1 Wstęp
1.2 Poradnik samodzielnej oceny jakości zasilania
2.1 Koszty niskiej jakości zasilania
2.5 Analiza inwestycyjna rozwiązań w dziedzinie jakości zasilania
3.1 Przyczyny powstawania i skutki działania
3.1.1 Interharmoniczne (w przygotowaniu do wydania polskiego)
3.1.2 Kondensatory w środowisku o dużej zawartości harmonicznych
3.2.2 Rzeczywista wartość skuteczna - jedyny prawdziwy wyznacznik
3.3.1 Filtry pasywne
3.3.3 Filtry aktywne
3.5.1 Wymiarowanie przewodu neutralnego
4.1 Odporność, Pewność, Redundancja Zasilania
4.3.1 Układy rezerwowego zasilania odbiorców
4.5.1 Niezawodnie zasilanie dużego budynku biurowego
5.1 Zapady napięcia - Wprowadzenie
5.1.3 Wprowadzenie do asymetrii
5.2.1 Obsługa zapobiegawcza - Klucz do jakości zasilania
5.3.2 Zapobieganie zapadom napięcia
5.4.2 Norma EN50160 – Charakterystyka napięcia w sieciach rozdzielczych sN
(w przygotowaniu do wydania polskiego)
5.5.1 Studium przypadku – ciągłe procesy produkcyjne
5. 2B Analiza techniczno ekonomiczna metod redukcji skutków zapadów napięcia
6.1 Systemowe Podejście do Uziemienia
6.3.1 Systemy uziemień – Podstawy obliczeń i projektowania
6.5.1 Uziemienia – podstawy konstrukcyjne
STRONA INTERNETOWA
http://www.lpqi.org
Strona jest administrowana w 11 wersjach językowych. Główne sekcje to:

• Informacja o projekcie; co nowego, informacje prasowe,
• Wydarzenia; szczegóły programów seminaryjnych, konferencji, targów w dziedzinie jakości
energii lub związanej z jakością energii,
• Nauka przez internet; nauczanie przez internet za pomocą poradnika jakości zasilania
z elementami interaktywnymi,
• Klub jakości zasilania – sekcja redagowana przez krajowe Partnerstwa jakości zasilania,
rodzaje aktywności, nowości,
• Biblioteka; w tym poradnik w wersji elektronicznej, biblioteka obrazów i innych dokumentów
elektronicznych,
• Forum dyskusyjne; platforma dyskusyjna typu „pear to pear” w tematach zgodnych
z rozdziałami poradnika i innymi związanymi.
2
tzw. background note- ang. Zeszyt do pogłębiania wiedzy, publikacja wyłącznie elektroniczna w
jęz. angielskim

Rys. 2. Strona internetowa Leonardo
CYKL SEMINARYJNY LEONARDO 2003

W 2003 roku Polskie Partnerstwo Jakości Zasilania, w którego skład wchodzili:
• Polskie Centrum Promocji Miedzi Sp. z o.o.
• Akademia Górniczo Hutnicza w Krakowie
• Politechnika Wrocławska
• Medcom Sp. z o.o.
• Instytut Szkoleniowy Schneider Electric, a później Schneider Electric Polska
wspomagane przez Oddziały Regionalne Stowarzyszenia Elektryków Polskich, zakłady
energetyczne; Warszawa Teren, Tarnów, Wrocław oraz firmę ELMA CAPACITORS, COSIW
oraz Politechnikę Łódzką, Warszawską i Gdańską zorganizowały cykl seminariów na temat
jakości energii i kompatybilności elektromagnetycznej. W całym cyklu, składającym się z ośmiu
seminariów – tabela 1, udział wzięło prawie 1200 uczestników. Program seminarium składał się
z wykładów (prowadzonych głównie przez pracowników uczelni) oraz prezentacji lokalnych
dostawców lub użytkowników energii dotyczących sposobów rozwiązywania różnych zagadnień

Roman Targosz
technicznych w dziedzinie jakości zasilania. Każde seminarium trwało około 6-7 godzin
i zawierało 10-12 prezentacji, także producentów urządzeń do pomiaru lub redukcji skutków
zaburzeń mających związek z tematem seminarium.
Tabela 1 Cykl seminaryjny 2003

Ilość
LP Seminarium LPQI miejsce Termin Tematyka
uczestników
1 Kraków I 01.04.2003 107 Niezawodność
2 Łódź 09.06.2003 153 Odkształcenia napięcia zasilającego
3 Konstancin (Warszawa) 30.06.2003 272 Niezawodność i inne
4 Gdańsk 21.11.2003 150 EMC
5 Kraków II - Chemobudowa 20.11.2003 123 Ogólne w tym ciągłość zasilania
6 Tarnów 25.11.2003 100 Odkształcenia prądów i napięć, ciągłość
zasilania
7 Olsztyn 10.12.2003 95 Kompensacja mocy biernej
8 Wrocław 27.01.2004 160 Jakość energii a automatyzacja
W trakcie seminariów rozdawano uczestnikom ankietę, której celem była ocena stopnia wiedzy
i uświadomienia w problematyce jakości energii oraz wpływu zagrożeń wynikających
z niedostatecznej jakości energii na funkcjonowanie przemysłu. Pomysłodawcą ankiety była
Akademia Górniczo-Hutnicza, która działała ze wsparciem Polskiego Centrum Promocji Miedzi.
Ankietowani w ponad 95% przypadków wypełnili ankietę na miejscu, w kilkunastu jedynie
przypadkach nadesłali ją pocztą organizatorom seminarium. Łącznie ankietę wypełniło 307 osób.
Poniżej przedstawiono zestawianie odpowiedzi na kilka pytań ankiety.
Przyczyna głównych problemów odbiorców jakości energii elektrycznej

jakość instal. odb. (np. przeciąż przewodów,
nadwrażliwe zab., uziemienie)
zmiany częstotliwości
asymetria napięcia
wartość napięcia
migotanie światła / wahania napięcia
harmoniczne napięć i prądów
zapady napięcia, przepięcia, stany przejściowe
przerwy w zasilaniu o czasie powyżej 1 minuty
przerwy w zasilaniu o czasie krótszym niż 1 minuta
braki danych
0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00

% % % % % %
Rys. 3. Ankieta cyklu seminaryjnego Leonardo 2003

Główne źródła problemów jakości energii
Inne
Spawarki
Silniki elektryczne (np. w czasie rozruchu)
Źródła światła
Komputery
Układy bezprzerwowego zasilania UPS
Przekształtniki, napędy bezstopniowe
braki danych
0,00 10,00 20,00 30,00 40,00 50,00

% % % % % %
Odbiorniki najbardziej czułe na zasilanie energią o złej jakości
inne
Aparatura łączeniowa (styczniki, przekźniki)
Silniki elektryczne
Baterie kondensatorów
Komputery
Układy bezprzerwowego zasilania UPS
Przekształtniki, napędy bezstopniowe
braki danych
0,00 10,00 20,00 30,00 40,00

% % % % %
KONTYNUACJA LEONARDO
Główni partnerzy projektu zadecydowali o jego kontynuowaniu po formalnym zakończeniu
kontraktu z Komisją Europejską. Zakończono projekt pomyślnie przekazaniem raportu Komisji w
lipcu 2004 roku. Rozszerzeniu inicjatywę w fazie II na nowe obszary powiązane z jakością
energii. Są to:
• racjonalne wykorzystanie energii
• bezpieczeństwo elektryczne i telemedycyna
• rozproszone i odnawialne źródła energii
Obszary te oprócz związków z jakością energii stanowią niewątpliwe wyzwania dla Europejskich
programów badawczych i wdrożeniowych w dziedzinie energii. Leonardo, wykorzystując

Roman Targosz
istniejące narzędzia projektu, włączy się do popularyzacji wiedzy na te tematy na poziomie

praktycznym. Powstała już nawet pierwsza wersja planu edytorskiego nowych poradników
poświęconych tej tematyce.
Formuła działania partnerów w projekcie jest nieco zmieniona. Oprócz redakcji poradnika
utworzono zespoły robocze, które tworzą nowe oblicze projektu, bardziej nastawione na
kreowanie nowych pomysłów niż edukację. Zespoły te, to:
• Badanie i Analiza Rynku
• Komunikacja – upowszechnianie wiedzy
• Bezpieczeństwo i Telemedycyna
• Pomiar jakości energii
• Administracja i Promocja strony internetowej Leonardo
• Rozwiązania i Przyłącza
Szerzej nawet niż poszerzona Inicjatywa LPQI sięga Leonardo Energy. Jest to sieć partnerów
akademickich i przemysłowych rozwijająca kompetencje w jeszcze innych dziedzinach
użytkowania energii elektrycznej. Głównym obszarem zainteresowania LE jest oszczędne
gospodarowanie energią elektrycznej ale Leonardo Energy sięga szerzej, w tym po tematy
dotychczas będące domeną LPQI. Leonardo Energy jest niejako odpowiedzią dla tych, którzy
chcą się wypowiadać w dziedzinach związanych z energią elektryczną, ale dla których jakość
energii stanowiła pewien „gorset”.
Rys. 4. Leonardo Energy – http://www.leonardo-energy.org
PODSUMOWANIE
Coraz szerszego i większego znaczenia nabiera zastosowanie energii elektrycznej w rozwoju
nowoczesnego społeczeństwa. Wzrasta zatem waga jej jakości. Potwierdzają to różne wyniki
projektu w tym wspomnianej ankiety. Jakość energii jest ciągle rzadkim przedmiotem regularnych
studiów technicznych. Wiedza o dostępnych technikach eliminacji i łagodzenia skutków złej
jakości energii nie dociera do jej adresatów bez przeszkód. Projekt Leonardo jest źródłem
edukacji o jakości energii o międzynarodowym zasięgu w wielu aspektach nowoczesnym
i innowacyjnym.

Polskie Partnerstwo Jakości Zasilania bardzo aktywnie realizuje „Inicjatywę”. W 2003 roku
zrealizowało cykl seminaryjny, przeprowadziło dyskusję o nauczaniu jakości energii na
Konferencji EPQU’03, porównało nauczanie tradycyjne z uczeniem się przez internet,
przeprowadziło ankietę jakości energii.
Na tym nie koniec. Projekt będzie kontynuowany wykorzystując istniejące narzędzia projektu ale
wprowadzane są też zmiany służące zdynamizowaniu Inicjatywy. Rozszerza się też zakres
międzynarodowego partnerstwa Leonardo, które liczy już ponad 70 partnerów a przykładem
wyjścia Leonardo poza Europę jest współpraca z EPRI PEAC.
Dodatkowo, szerzej jeszcze niż dotychczas Leonardo, sięga projekt Leonardo Energy. Leonardo
Energy polega na rozwijaniu kompetencji w dziedzinie energii elektrycznej i komunikowaniu
o tym w obiektywny i pożądany przez zainteresowane środowiska sposób.

Roman Targosz

EMINARIUM TARGOWE
STANDARDY JAKOŚCIOWE OBSŁUGI ODBIORCÓW –

STAN PRAWNY I REALIZACJA W ENION S.A.
ODDZIAŁ W KRAKOWIE
Janusz OLEKSA1
WSTĘP
W dobie przemian politycznych i gospodarczych w naszym kraju coraz istotniejsze znaczenie
nabierają właściwe relacje dostawców energii elektrycznej z ich klientami, w szczególności
w zakresie standardów jakościowych obsługi odbiorców a jeszcze bliżej parametrów jakościowych
energii elektrycznej.
Coraz częściej klient spółki dystrybucyjnej zainteresowany jest nie samym dostarczaniem energii
elektrycznej jako towaru, lecz świadczeniem przez zakład energetyczny usługi, skutkiem której
lodówka chłodzi artykuły spożywcze w niej zgromadzone, golarka akurat goli zarost wtedy gdy
jest to potrzebne, żarówka świeci wtedy kiedy przychodzi zmrok, a brama do garażu otwiera się
automatycznie na pilota wtedy gdy zamierzamy wjechać lub wyjechać z niego.
Aby klient spółki dystrybucyjnej mógł z tych usług korzystać to nie tylko, że musi otrzymywać
ciągłe, niezawodne dostawy energii elektrycznej, ale musi to być również energia o konkretnych
parametrach. Łatwo jest zauważyć, że komputer, na którym gromadzimy przez wiele godzin
z mozołem dane komputerowe, może ulec zawieszeniu, w przypadku kiedy dojdzie do zapadów
napięcia spowodowanych działaniem automatyki sieciowej czy innymi zjawiskami. Logiczne jest,
że jeśli jesteśmy w trakcie jakiegoś cyklu produkcyjnego (jak np. wytapianie metali czy
uplastycznianie pewnych tworzyw) i zabraknie energii elektrycznej, niestety musimy liczyć się
z tym, że nie tylko sam produkt ulegnie zniszczeniu ale bywa, że i maszyny służące do
wytwarzania tego produktu. O ile zabezpieczenie przed takimi skutkami leży właściwie po stronie
odbiorcy energii elektrycznej to nie zmienia to faktu, że nie jest on zadowolony z takiej formy
dostawy towaru (energii elektrycznej).
Pomimo pozornej rozbieżności interesów tj. z jednej strony oczekiwaniami klienta niezawodnego,
ciągłego dostarczenia energii o bardzo dobrych parametrach jakościowych a z drugiej strony
możliwościami spółek dystrybucyjnych, właściwie można tu mówić jednak o wspólnym celu,
gdyż funkcjonowanie jednego podmiotu bez drugiego właściwie nie ma racji bytu. Ażeby te
relacje były zachowane na pewnym minimalnych wymaganym poziomie ustawodawca
zdefiniował jakie warunki musi spełnić dostawca ażeby uznać energię elektryczną za towar
o właściwych parametrach.
Minimalne wymagania zostały określone w kilku różnych dokumentach. Jednym z nich jest
Rozporządzenie (zwane potocznie przyłączeniowym) Ministra Gospodarki z dnia 25 września
2000r „w sprawie szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci
elektroenergetycznych, obrotu energią elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu
sieciowego i eksploatacji sieci oraz standardów jakościowych obsługi odbiorców” wprowadzone
do stosowania 28 września 2000r. Rozporządzenie to wprowadzało następujące wielkości
w ramach standardów jakościowych obsługi odbiorców i parametrów jakościowych energii
elektrycznej.
1
ENION – Oddział Kraków

Janusz Oleksa
STANDARDY JAKOŚCIOWE OBSŁUGI ODBIORCÓW

W przywołanym wyżej rozporządzeniu znajdujemy następujące zapisy:
§ 32.
1. Jeżeli strony nie ustaliły w umowie sprzedaży standardów jakościowych energii elektrycznej,
obowiązują je następujące standardy jakościowe:
1) częstotliwość 50 Hz z maksymalnymi odchyleniami od -0,5 Hz do +0,2 Hz,
2) dopuszczalne odchylenie napięcia od znamionowego w czasie 15 minut w przedziale od
-10% do +5% w sieciach o napięciu znamionowym niższym niż 110 kV i w sieci o napięciu
400 kV oraz o 10% w sieciach o napięciu znamionowym 110 i 220 kV,
3) współczynniki odkształcenia napięcia oraz zawartość poszczególnych harmonicznych
odniesionych do harmonicznej podstawowej nie mogą przekraczać odpowiednio:
a) 1,5% i 1,0% - dla miejsc przyłączenia leżących w sieci o napięciu znamionowym
wyższym niż 110 kV,
b) 2,5% i 1,5% - dla miejsc przyłączenia leżących w sieci o napięciu znamionowym nie
wyższym niż 110 kV i wyższym niż 30 kV,
c) 5,0% i 3,0% - dla miejsc przyłączenia leżących w sieci o napięciu znamionowym nie
wyższym niż 30 kV i wyższym niż 1 kV,
d) 8,0% i 5,0% - dla miejsc przyłączenia leżących w sieci o napięciu znamionowym nie
wyższym niż 1 kV,
4) warunkiem utrzymania napięcia w granicach określonych w pkt 1-3 jest pobieranie przez
odbiorcę mocy nie większej od mocy umownej, przy współczynniku tg δ, nie większym niż
0,4.
2. Łączny czas trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych, liczony dla poszczególnych wyłączeń
od zgłoszenia przez odbiorcę braku zasilania do jego przywrócenia, dla grup przyłączeniowych
IV i V nie może przekroczyć:
1) 72 godzin - w okresie do dnia 31 grudnia 2002 r.,
2) 60 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004 r.,
3) 48 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2005 r.
3. Czas trwania jednorazowej przerwy w dostarczaniu energii elektrycznej dla grup
przyłączeniowych IV i V nie może przekroczyć:
1) 48 godzin - w okresie do dnia 31 grudnia 2002 r.,
2) 36 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004 r.,
3) 24 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2005 r.
4. Dla grup przyłączeniowych I-III i VI dopuszczalny łączny czas trwania w ciągu roku wyłączeń
awaryjnych oraz czas trwania jednorazowych przerw, o których mowa w ust. 2 i 3, określa
umowa sprzedaży lub umowa przesyłowa.
Wyżej wymienione standardy jakościowe obsługi odbiorców – pomimo, że Rozporządzenie

cytowane powyżej uznane zostało za uchylone dn. 1 stycznia 2004 r. – jest w dalszym ciągu
podstawą działania Zakładu Energetycznego Kraków.
Jak łatwo zauważyć wymienione wyżej standardy nie obejmują istotnych parametrów mających
wpływ na komfort korzystania z energii elektrycznej, między innymi takich jak zapady napięcia,
flikery itd., czyli takich, które mają wpływ na poprawną pracę automatyki (każde chwilowe
wyłączenie zasilania powoduje z reguły rozstrojenie zegarów elektronicznych, zawieszenie
komputerów i potencjalną utratę danych). Są one natomiast określone w Polskiej Normie PN-EN
50160 (EN 50160:1999) z dnia 6 grudnia 2002r.
Zakres parametrów jakościowych energii elektrycznej określony przywołaną normą znacząco
przewyższa wykaz i zakres parametrów określonych rozporządzeniem. Dylemat polega na tym, że

STANDARDY JAKOŚCIOWE OBSŁUGI …
norma jako taka nie jest dokumentem obowiązującym obligatoryjnie. Jest dokumentem do
dobrowolnego stosowania, w związku z czym do niedawna spółki dystrybucyjne, w tym również
Zakład Energetyczny Kraków, posługiwały się wyłącznie parametrami jakościowymi
zdefiniowanymi w rozporządzeniu przyłączeniowym. Wynikało to również z faktu, że
przeprowadzone w Zakładzie Energetycznym Kraków przez Akademię Górniczo – Hutniczą
badania parametrów jakościowych energii elektrycznej w wybranych, reprezentatywnych
punktach sieci potwierdziły, że parametry te są na właściwym poziomie. Aczkolwiek zawsze
powstaje dyskomfort klienta, który ma dużo większe oczekiwania i chce mieć gwarancje, że jakiś
dokument prawny do obowiązkowego stosowania narzuca dostawcy pewne wymagania, w oparciu
o które będzie on mógł przedstawić swoje roszczenia w sytuacjach konfliktowych, spornych
i temu podobnych.
Takim aktem prawnym, który jest obecnie w fazie projektu jest Projekt nowelizowanego
Rozporządzenia „Przyłączeniowego” Ministra Gospodarki z dnia 16 października 2003r.
„w sprawie szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych”,
które to rozporządzenie określa standardy jakościowe, podobnie jak Polska Norma PN-EN 50160.
W projekcie rozporządzenia przyłączeniowego [3] czytamy:
§ 33.
1. Dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych I i II ustala się następujące standardy
jakości energii elektrycznej w normalnych warunkach pracy sieci:
1) wartość średnia częstotliwości, mierzonej przez 10 sekund w miejscach przyłączenia,
powinna być zawarta w przedziale:
a) 50 Hz + 1% (od 49,5 Hz do 50,5 Hz) przez 95% tygodnia,
b) 50 Hz + 4%/-6% (od 47 Hz do 52 Hz) przez 100% tygodnia;
2) w każdym tygodniu, 95% ze zbioru 10-minutowych średnich wartości skutecznych napięcia

zasilającego powinno mieścić się w przedziale odchyleń:
a) +10% napięcia znamionowego dla sieci o napięciu znamionowym 110 kV i 220 kV,
b) +5% / -10% napięcia znamionowego dla sieci o napięciu znamionowym 400 kV;
3) przez 95% czasu każdego tygodnia, wskaźnik długookresowego migotania światła Plt
spowodowanego wahaniami napięcia zasilającego nie powinien być większy od 0,8;
4) w ciągu każdego tygodnia, 95% ze zbioru 10-minutowych średnich wartości skutecznych
składowej symetrycznej kolejności przeciwnej napięcia zasilającego, powinno mieścić się
w przedziale od 0% do 1% wartości składowej kolejności zgodnej;
dla każdej harmonicznej napięcia zasilającego, powinno być mniejsze lub równe
wartościom określonym w poniższej tabeli 1
6) współczynnik odkształcenia harmonicznymi napięcia zasilającego THD, uwzględniający
wyższe harmoniczne do rzędu 40, powinien być mniejszy lub równy 3%;
7) warunkiem utrzymania dolnych parametrów napięcia zasilającego w granicach
określonych w pkt 1-6 jest pobieranie przez odbiorcę mocy nie większej od mocy umownej,
przy współczynniku tgϕ nie większym niż 0,4.
2. Dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych I i II ustalone w ust. 1 standardy jakości

energii elektrycznej dostarczanej z sieci mogą być zastąpione w całości lub w części innymi
warunkami określonymi przez strony w umowie sprzedaży energii elektrycznej lub umowie
przesyłowej.

Janusz Oleksa
Tabela 1. 10-minutowe wartości skuteczne dla harmonicznych napięcia zasilającego § 33 pkt. 1. 5.
Harmoniczne nieparzyste Harmoniczne parzyste
nie będące krotnością 3 będące krotnością 3
Rząd harmonicznej (h)

Rząd harmonicznej
Rząd harmonicznej
Wartość
Wartość względna Wartość względna względna napięcia w
napięcia napięcia procentach
(h)
(h)
w procentach w procentach składowej
składowej składowej podstawowej (uh)
podstawowej (uh) podstawowej (uh)
5 2% 3 2% 2 1,5%
7 2% 9 1% 4 1%
11 1,5% 15 0,5% >4 0,5%
13 1,5% >21 0,5%
17 1%
19 1%
23 0,7%
25 0,7%
25
>25 0,2 + 0,5 ⋅
h
3. Dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych III-V ustala się następujące standardy
jakości energii elektrycznej:
1) wartość średnia częstotliwości, mierzonej przez 10 sekund, powinna być zawarta
w przedziale:
a) 50 Hz + 1% (od 49,5 Hz do 50,5 Hz) przez 95% tygodnia,
b) 50 Hz + 4%/-6% (od 47 Hz do 52 Hz) przez 100% tygodnia;
2) w każdym tygodniu, 95% ze zbioru 10-minutowych średnich wartości skutecznych napięcia
zasilającego powinno, wyłączając przerwy w zasilaniu, mieścić się w przedziale odchyleń
± 10 % napięcia znamionowego;
3) przez 95% czasu każdego tygodnia, wskaźnik długookresowego migotania światła Plt
spowodowanego wahaniami napięcia zasilającego nie powinien być większy od 1;
składowej symetrycznej kolejności przeciwnej napięcia zasilającego, powinno mieścić się
w przedziale od 0% do 2% wartości składowej kolejności zgodnej;
dla każdej harmonicznej napięcia zasilającego, powinno być mniejsze lub równe
wartościom określonym w poniższej tabeli 2

Harmoniczne nieparzyste
Harmoniczne parzyste
nie będące krotnością 3 będące krotnością 3
Rząd harmonicznej
Rząd harmonicznej
Rząd harmonicznej
Wartość względna Wartość względna wartość względna
napięcia w napięcia w napięcia w
(h)
(h)
(h)
procentach procentach procentach
składowej składowej składowej
podstawowej (uh) podstawowej (uh) podstawowej (uh)
5 6% 3 5% 2 2%
7 5% 9 1,5% 4 1%
11 3,5% 15 0,5% >4 0,5%
13 3% >15 0,5%
17 2%
19 1,5%
23 1,5%
25 1,5%
6) współczynnik odkształcenia harmonicznymi napięcia zasilającego THD, uwzględniający

wyższe harmoniczne do rzędu 40, powinien być mniejszy lub równy 8%;
7) warunkiem utrzymania parametrów napięcia zasilającego w granicach określonych w pkt
1-6 jest pobieranie przez odbiorcę mocy nie większej od mocy umownej, przy
współczynniku tgϕ nie większym niż 0,4.
4. Napięcie znamionowe sieci niskiego napięcia należy doprowadzić do wartości 230/400V.

W okresie przejściowym do końca roku 2008 dopuszcza się przedział napięć 230/400kV +6%-
10%, a po tym okresie 230/400V +10% -10%.
5. Dla grupy przyłączeniowej VI standardy jakości energii elektrycznej dostarczanej z sieci
określa umowa sprzedaży energii elektrycznej lub umowa przesyłowa.
§ 35.
1. Dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych I-III i VI dopuszczalny czas trwania
jednorazowej przerwy awaryjnej w dostarczaniu energii elektrycznej z sieci oraz dopuszczalny
łączny czas trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych określa umowa sprzedaży energii
elektrycznej energii elektrycznej lub umowa przesyłowa.
2. Dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych IV i V dopuszczalny czas trwania:
1) jednorazowej przerwy awaryjnej w dostarczaniu energii elektrycznej z sieci nie może
przekroczyć 24 godzin;
2) w ciągu roku wyłączeń awaryjnych, liczony dla poszczególnych wyłączeń od momentu
uzyskania przez przedsiębiorstwo energetyczne informacji o wystąpieniu przerwy
w dostarczaniu tej energii do chwili przywrócenia dostaw energii, nie może przekroczyć 48
godzin.

Janusz Oleksa
UKŁADY PRACY SIECI, A ELEMENT NIEZAWODNOŚCI ZASILANIA

Jednym ze standardów jakościowych obsługi odbiorców jest zapewnienie pewności zasilania,
które oznacza z reguły:
- ze strony dostawcy energii elektrycznej (ZEK) – gotowość do przesyłu/dostaw energii
elektrycznej przynajmniej jednym z przyłączy, które pozostaje pod
napięciem,
- ze strony odbiorcy – stosowanie automatyki umożliwiającej przełączanie zasilania urządzeń
pomiędzy różnymi przyłączami.
Jednym ze składników standardów jakościowych obsługi odbiorców są przerwy w zasilaniu. Ilość

i czas ich trwania zależy nie tylko od stanu technicznego sieci ale również od układu w jakim
pracuje. Można tu wyróżnić układy:
zależne od spółki dystrybucyjnej:
a) promieniowe,
b) pętlowe,
c) dwupromieniowe i dwuliniowe.
zależne od odbiorcy:
d) stopień realizacji warunków przyłączenia (etapowanie lub pełna realizacja)
e) stawiane dostawcy wymagania realizacji dostaw przy:
- najniższej pewności zasilania,
- zwiększonej pewności zasilania,
- najwyższej pewności zasilania.
Układy o najniższej pewności zasilania odbiorców to:

promieniowy - jednostronny układ bez możliwości rezerwowania zasilania na wypadek
zakłócenia w pracy sieci (awarii) na poziomie napięcia zasilania odbiorcy; w układzie tym
brak napięcia na przyłączu oznacza jednoznacznie brak możliwości dostaw energii
elektrycznej ze strony ZEK S.A. do czasu usunięcia awarii.
układy promieniowe w sieci nn

linia SN
A B np. linia nn napowietrzna
transf.
SN/nn
linia nn ZEK
obwody nn odbiorca nn
odbiorca
linia nn ZEK
obwody nn odbiorca
linia nn ZEK

Układy zwiększonej pewności zasilania odbiorców

pętlowy otwarty - układ z możliwością rezerwowania zasilania na wypadek zakłócenia w pracy
sieci (awarii) na poziomie napięcia zasilania odbiorcy poprzez czynności łączeniowe
w sieci zasilającej, niezależnie od podejmowanych czynności naprawczych; układ ten nie
umożliwia automatycznego (np. układ SZR) przełączania zasilania u odbiorcy na drugie
źródło.
W układzie tym brak napięcia na przyłączu oznacza jednoznacznie brak zasilania
z możliwością wznowienia dostaw energii elektrycznej ze strony ZEK w wyniku
zmiany lokalizacji przerwy z układu normalnego pracy sieci na układ awaryjny.
układ pętlowy otwarty w sieci nn
stacja
SN/nn
odbiorca
Układy najwyższej pewności zasilania odbiorców

dwupromieniowy oraz dwuliniowy - układy z możliwością automatycznego rezerwowania
przez odbiorcę zasilania na wypadek zakłócenia w pracy sieci (awarii) na poziomie
napięcia zasilania odbiorcy - bez konieczności zmiany lokalizacji przerwy w układzie
normalnym pracy sieci. Z reguły jedno przyłącze pełni rolę tzw. podstawowego, a drugie
(i kolejne) rezerwowego zasilania.
Układy ten gwarantują gotowość ZEK SA do przesyłu energii elektrycznej przynajmniej
jednym przyłączem w danej chwili oraz umożliwia automatyczne (np. układ SZR)
przełączanie zasilania przez odbiorcę na wybrane źródło.
układy dwupromieniowe w sieci nn
ciąg liniowy SN SN/nn

A
np. SZR uwaga: przerwa w układzie

odbiorcy normalnym pracy sieci
układ dwupromieniowy pośredni - zasilanie

ciąg liniowy
odbiorcy następuje z dwóch źródeł poprzez złącza
SN
zasilające innych odbiorców

Janusz Oleksa
B linia nn ZEK lub

odbiorcy
np. SZR odbiorcy
stacja
ciąg liniowy SN/nn
SN linia nn ZEK SA lub odbiorcy
układ dwupromieniowy bezpośredni - zasilanie odbiorcy

następuje z dwóch źródeł bezpośrednio z szyn rozdzielni nn
układy dwuliniowe w sieci nn

ciąg liniowy SN
A ciąg liniowy nn-1 ZEK
np. SZR odbiorcy
stacja
ciąg liniowy SN/nn
SN ciąg liniowy nn-2 ZEK
B rozdzielnia nn
rozdzielnia nn
układ dwuliniowy - zasilanie odbiorcy następuje z dwóch ciągów liniowych nn

pośrednio (poprzez inne złącza nn) lub bezpośrednio z szyn rozdzielni nn

W zależności od wymagań odbiorcy energii elektrycznej oraz możliwości przyłączenia odbiorcy

w jednym z wyżej wymienionych układów można mówić o możliwości gwarantowania ciągłości
zasilania i skrócenia czasu przerw w zasilaniu do określonego poziomu, uzasadnionego względami
technicznymi. Przykładowe czasy przerw (należy odróżnić je od czasu awarii) dla odbiorców
grupy III i VI zasilanych z sieci SN ujęto w tabeli nr 1 – są one wynikiem symulacji czasu reakcji
służb energetyki dla typowych przypadków.
Tabela nr 1 Przykładowe czasy trwania przerw w zasilaniu
dla odbiorców Grupy III-V wg rodzaju układu zasilania
czas trwania łączny czas trwania

jednorazowej przerwy wyłączeń awaryjnych
Układ zasilania awaryjnej dla sieci w ciągu roku dla sieci
[h] [h]
SN nn SN nn
1. 2. 3. 4. 5.
1. dwupromieniowy oraz dwuliniowy 1 3 5 10
(podstawowe i rezerwowe)
2. pętlowy kablowy 3 5 15 25
napowietrzny 6 10 45 45
3. promieniowe 36 36 60 60
Uwaga: czasy przerw w zasilaniu określane w umowie zależą również od innych czynników,
w tym stanu technicznego sieci elektroenergetycznej, warunków terenowych itp.
DIAGNOSTYKA
Jak wspomniałem na wstępie dotrzymanie parametrów jakościowych energii elektrycznej wiąże
się z kontrolą tych parametrów w czasie eksploatacji. Takie pomiary są wykonywane w Zakładzie
Energetycznym Kraków na poziomie sieci średniego i niskiego napięcia w wybranych punktach
sieci, na podstawie interwencji klientów lub na podstawie własnego harmonogramu pomiarów.
W wielu przypadkach okazuje się, że zarówno wartość odchylenia napięcia jak i wyższych
harmonicznych przekracza dopuszczalne wartości określone zarówno rozporządzeniem [1] jak
i normą [2], lecz co charakterystyczne, trudno zdefiniować w tym wypadku winnego danej
sytuacji. Z jednej strony dostawca zakupuje energię elektryczną w Polskich Sieciach
Elektroenergetycznych albo w elektrowniach o właściwych parametrach jakościowych. Niestety
dla dostawcy jakim jest Zakład Energetyczny Kraków to urządzenia odbiorcze wprowadzają
zakłócenia zarówno w zakresie wyższych harmonicznych, często zapadów a i często odchyleń
napięcia, gdyż pobór energii niezgodnie z umową tj. z reguły o mocy obciążenia większej jak
w umowie powoduje właśnie występowanie spadków napięć w sieciach projektowanych w okresie
powszechnej elektryfikacji na znacznie mniejsze moce obciążeniowe.
ŚRODKI ZARADCZE
W zakresie spadków napięć sprawa poprawy parametrów jakościowych energii jest dość prosta
technicznie aczkolwiek skomplikowana prawnie.
Prosta technicznie, dlatego że na warunki poprawy składają się następujące działania:
• dobudowa stacji transformatorowej w pobliżu końców obwodów niskiego napięcia, która
skutkuje skróceniem obwodu istniejącego z reguły o ponad połowę, co przy zachowaniu
istniejących przekrojów przewodów poprawia generalnie wartości napięć u odbiorców
a w sytuacji awaryjnej zmniejsza liczbę odbiorców pozbawionych zasilania oraz zwiększa
skuteczność lokalizacji awarii ze względu na krótsze znacznie odcinki,

Janusz Oleksa
• wymiana przewodów o mniejszym przekroju na przewody o większym przekroju z reguły

w technologii przewodów izolowanych,
• dobudowa drugiego i kolejnych torów przewodami z reguły samonośnymi ASXs; jest to
często doprowadzenie drugiego toru np. na środek istniejącego obwodu i przejęcie końcówki.
Wtedy na odcinku dobudowanego obwodu nie występuje dodatkowe obciążenie istniejącymi
przyłączami, w związku z czym spada sama wartość prądów obciążenia, a poprzez zwiększenie
przekroju przewodów i zmniejszenie rezystancji również zmniejszenie spadku napięcia
u odbiorców końcowych z tego obwodu,
• zabudowa regulatorów napięcia lub tzw. autotransformatorów, które działają podobnie jak
transformator regulacyjny zwiększając napięcie w szczycie obciążenia, kiedy występują
największe spadki napięć i obniżając w tzw. dolinie energetycznej.
Co prawda z powodu natury prawnej - zgody wejścia w teren - te działania modernizacyjne,

ulepszeniowe trwają niekiedy przez kilka lat.
Sytuacja gorsza przedstawia się w zakresie wyższych harmonicznych, gdyż jak wspomniałem
wcześniej z reguły sami odbiorcy generują te harmoniczne poprzez stosowanie urządzeń
oświetleniowych jak świetlówki lub źródła światła kompaktowe, stosowanie odbiorników dzisiaj
powszechnie z zasilaczami niemal wyłącznie impulsowymi, stosowanie różnych rozwiązań
z automatyką opartą na tyrystorach.
Czasem odbiorcy występują z roszczeniami do dostawcy energii elektrycznej nieświadomi faktu,
że sami są źródłem tych zakłóceń. Bywały przypadki jak niżej opisane gdzie odbiorca zwrócił się
z roszczeniem z tytułu uszkodzeń jakie ponosi w wyniku awarii sprzętu komputerowego,
elektronicznego. Dokonane pomiary potwierdziły obawy. Współczynnik THD był na poziomie
około 62, przy czym okazało się, że po wyłączeniu urządzeń jakimi były piece oporowe,
elektryczne - aczkolwiek sterowane tyrystorowo - współczynnik THD spadł do poziomu poniżej
1,5. Oczywiście w takiej sytuacji odbiorca otrzymał stosowne zalecenia dla realizacji celem
ograniczenia generowania wyższych harmonicznych. W innym przykładzie była to jednostka
wojskowa, gdzie również skarżono się na błędne działanie urządzeń elektronicznych, przy czym
po szczegółowej analizie obciążenia i wszystkich dostępnych parametrów jak obciążenie, napięcie,
harmoniczne itp. okazało się, że sam odbiorca jest źródłem tych zakłóceń. Energia dostarczana
z linii średniego napięcia na niskie posiadała bardzo dobre parametry jakościowe.
Nie zawsze w przypadku analiz obciążenia sieci potrafimy udowodnić odbiorcy, że jest źródłem
zakłócenia. Bywa że zakłócenie jakim jest np. spadek napięcia jest skutkiem działania wszystkich
odbiorców energii elektrycznej, a w zasadzie poboru mocy przez odbiorniki przez nich włączane.
W takich przypadkach spółka dystrybucyjna zobligowana jest na wniosek odbiorcy udzielić
stosownych upustów np. w przypadku odchyleń napięcia do ceny energii elektrycznej (wzór
nr 1 i 2) na podstawie §41 rozporządzenia [4]. Jest to dzisiaj najczęstszy powód – i dotychczas
właściwie jedyny - udzielania upustów. W pewnym sensie poziom niezadowolenia klienta
z energii elektrycznej i jej parametrów przekłada się na liczbę reklamacji w tym zakresie
i wypłacanych upustów. Ilości te w ostatnich kilku latach przedstawia tabela nr 2 niniejszego
referatu.
Wzór nr 1
Jeżeli wartość odchylenia napięcia od dopuszczalnych wartości granicznych nie przekracza 10 %,
odbiorcy przysługuje upust w wysokości obliczonej według wzoru:
2
⎛ U ⎞
WUT =⎜ ⎟ * A T * CT
⎝ 10% ⎠

gdzie poszczególne symbole oznaczają:

WUT - wysokość upustu dla odbiorcy w danym okresie doby [w zł];
U - wartość odchylenia napięcia znamionowego od dopuszczalnych, określonych
w odrębnych przepisach, wartości granicznych [w %];
AT - ilość energii elektrycznej dostarczoną odbiorcy w danym okresie doby [w jednostkach
energii];
CT - cenę energii elektrycznej określoną w taryfie dla danego okresu doby, w którym nastąpiło
odchylenie napięcia znamionowego [w zł za jednostkę energii];
Wzór nr 2
Jeżeli wartość odchylenia napięcia znamionowego od dopuszczalnych wartości granicznych
przekracza 10 %, odbiorcy przysługuje upust uwzględniający bonifikatę, w łącznej wysokości
obliczonej według wzoru:
WUT = A T * C T + b rT * tT
gdzie poszczególne symbole oznaczają:
brT - ustaloną w taryfie bonifikatę za niedotrzymanie poziomu napięcia znamionowego
w danym okresie doby [w zł za godzinę];
tT - łączny czas niedotrzymania poziomu napięcia znamionowego w danym okresie doby
[w godzinach].
Tabela nr 2. Liczba udzielonych upustów w latach 2000 - 2004
rok 2000 2001 2002 2003 2004

3 15 7 11 28
Same liczby mówią jeszcze niewiele. Ktoś może pomyśleć, że są to dość duże wielkości, aż tylu
odbiorców, którym płaci się upusty. Jednak zważywszy na fakt, że zasilamy ponad 800.000
odbiorców, że dostarczamy energię poprzez ponad 8000 stacji transformatorowych, to można
stwierdzić, że jest to faktycznie bardzo mały, wręcz znikomy ułamek procenta klientów
niezadowolonych.
PODSUMOWANIE
Tam, gdzie występuje zależność między dwoma podmiotami np. w przypadku samego Zakładu
Energetycznego i klienta, jakim jest odbiorca energii elektrycznej, brak uregulowań prawnych –
wzorowanych na przepisach Unii Europejskiej - utrudnia życie zarówno jednej jak i drugiej
stronie. Fakt możliwości dostarczania energii o właściwych parametrach jakościowych stwarza
pewien komfort pracy spółkom dystrybucyjnym. Ten komfort może również ulec zwiększeniu
wtedy, kiedy będą zdefiniowane dokładnie parametry na podstawie nowelizacji rozporządzenia
przyłączeniowego. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do warunków pracy sieci. W końcu
zdecydowana grupa odbiorców są to odbiorcy zasilani z sieci napowietrznych przebiegających
w różnym terenie trudnym, narażonym na oddziaływanie szadzi, wiatrów, wysokich i niskich
temperatur oraz tego czego nie spodziewają się nasi klienci, samej natury żywej jak ptaki. Należy
pamiętać, że sieć energetyczna napowietrzna jest to sieć, której izolację stanowi powietrze. Ptak,
który lubi siadać na wysokich punktach w terenie, bardzo często wykorzystuje słupy energetyczne
do tego celu aby mieć lepsze widoki przed sobą. Bardzo często dochodzi w ten sposób do zwarcia
fazy z konstrukcją słupa. Dochodzi do częstych przypadków tzw. SPZ-ów (Samoczynne Ponowne

Janusz Oleksa
Załączenie) odbieranych przez klienta jako zabawa z siecią przez pracowników energetyki. Są to
na tyle częste zjawiska, że są uciążliwe zarówno dla odbiorców energii elektrycznej jak i dla
zakładów energetycznych. Ale jest to pewnego rodzaju specyfika budowy tej sieci i dopóki sieć
napowietrzna istnieje dopóty takie zjawiska będą następowały.
Ograniczamy je natomiast konkretnymi działaniami. Takim konstruowaniem linii, taką
technologią, aby do minimum ograniczyć te zjawiska; jak budowa linii z przewodami
izolowanymi systemie PAS lub na niskim napięciu w systemie AsXS, jak osłony przeciw ptakom.
To wszystko skutkuje poprawą ciągłości zasilania i parametrów energii elektrycznej. Mam
nadzieję, jako pracownik Zakładu Energetycznego Kraków, że te działania o jakich wspomniałem
i te warunki pracy sieci, które zostały przytoczone, świadczą dobrze o Zakładzie Energetycznym
Kraków, który otrzymał w roku 2003 certyfikat jakości.
LITERATURA
[1] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 25 września 2000r „w sprawie szczegółowych
warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, obrotu energią
elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji sieci oraz
standardów jakościowych obsługi odbiorców” wprowadzone do stosowania 28 września 2000r.
(zwane potocznie przyłączeniowym),
[2] Polska Norma PN-EN 50160 (EN 50160:1999) z dnia 6 grudnia 2002r.
[3] Projekt nowelizowanego Rozporządzenia „Przyłączeniowego” Ministra Gospodarki z dnia 16
października 2003r. „w sprawie szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci
elektroenergetycznych”.
[4] ROZPORZĄDZENIE MINISTRA GOSPODARKI, PRACY I POLITYKI POŁECZNEJ
z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz
rozliczeń w obrocie energią elektryczną.

EMINARIUM TARGOWE
WPŁYW ROZWOJOWYCH TRENDÓW

SIECI DYSTRYBUCYJNEJ
NA POZIOM JAKOŚCI ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Jerzy SZKUTNIK1
STRESZCZENIE
W referacie przedstawiono badania wpływu strategii rozwojowych sieci, związanych z dobudową
stacji oraz linii elektroenergetycznych na poziom bezpieczeństwa dostaw energii oraz zdolności
przesyłowej sieci. Przeprowadzone analizy obejmują horyzont do 2015 roku , co pozwala ocenić
trendy w tym zakresie w kontekście prawidłowej polityki inwestycyjnej. Prezentowane w referacie
zagadnienia mają decydujący wpływ na zdobycie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw
dystrybucyjnych na zliberalizowanym rynku energii elektrycznej.
WSTĘP
Polski sektor energii elektrycznej w ostatnich latach przechodzi gruntowne zmiany. Występują one
we wszystkich segmentach , a więc wytwarzaniu, przesyłaniu oraz dystrybucji. Podjęte przez rząd
kroki zmierzają do utworzenia w Polsce sektora energetycznego, mogącego z powodzeniem
konkurować z firmami zagranicznymi. Oparte są one o następujące podstawowe analizy i akty
prawne[1÷4]
1. Założenia polityki energetycznej państwa do 2020 roku, Ministerstwo Gospodarki Pracy
i Polityki Społecznej, 2004 r.
2. Program realizacji polityki właścicielskiej Ministra Skarbu państwa w odniesieniu do sektora
elektroenergetycznego, dokument rządowy przyjęty przez Radę ministrów w dniu 28 stycznia
2003 r.
3. Aktualizacja programu wprowadzania konkurencyjnego rynku energii elektrycznej w Polsce,
Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, dokument przyjęty przez radę
Ministrów na posiedzeniu w dniu 28 stycznia 2003 r.
4. Doktryna zarządzania bezpieczeństwem energetycznym (projekt), Ministerstwo Gospodarki
i Pracy, Warszawa , maj 2004.
Główne cele społeczno-gospodarcze polityki energetycznej państwa nadal pozostają aktualne.

Zostały one wyrażone w ustawie Prawo energetyczne, zdefiniowane jako [5] "...tworzenie
warunków do zrównoważonego rozwoju kraju, zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego,
oszczędnego i racjonalnego użytkowania paliw i energii, rozwoju konkurencji, przeciwdziałania
negatywnym skutkom naturalnych monopoli, uwzględniania wymogów ochrony środowiska,
zobowiązań wynikających z umów międzynarodowych oraz ochrony interesów odbiorców
i minimalizacji kosztów.".
Dlatego też za kluczowe elementy polskiej polityki energetycznej uznaje się:
1
Instytut Elektroenergetyki Politechniki Częstochowskiej, e-mail: szkutnik@el.pcz.czest.pl

Jerzy Szkutnik
• bezpieczeństwo energetyczne, rozumiane jako stan gospodarki umożliwiający pokrycie

bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię, w sposób
technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska (wg
art. 3 pkt. 16 Prawa energetycznego). Integralnym elementem bezpieczeństwa energetycznego
państwa jest bezpieczeństwo dostaw nośników energii z importu, które można osiągnąć
wyłącznie na drodze długoterminowej dywersyfikacji dostępu do złóż gazu ziemnego i ropy
naftowej.
• poprawę konkurencyjności krajowych podmiotów gospodarczych oraz produktów i usług
oferowanych na rynkach międzynarodowych, jak też rynku wewnętrznym,
• ochronę środowiska przyrodniczego przed negatywnymi skutkami oddziaływania procesów
energetycznych, m.in. poprzez takie programowanie działań w energetyce, które zapewnią
zachowanie zasobów dla obecnych i przyszłych pokoleń.
Przed sieciowymi przedsiębiorstwami energetycznymi pojawia się m.in. zadanie pilnego

opracowania takich planów rozwojowych, w których priorytet będą miały działania inwestycyjne
eliminujące bariery techniczno-technologiczne w funkcjonowaniu rynków lokalnych i które
w pierwszej kolejności uwzględnią potrzeby i warunki życia społeczności lokalnych. Dostępne
obecnie rozwiązania techniczne (systemy automatyki i sterowania oraz informatyki
i telekomunikacji) dają gwarancję sprostaniu zadaniom.
Kolejnym priorytetowym zagadnieniem jest koordynacja działań zmierzających do istotnego
obniżenia energochłonności we wszystkich sektorach gospodarki, także w sektorze gospodarstw
domowych i w sektorze użyteczności publicznej.
TRENDY ROZWOJOWE SEKTORA ENERGETYCZNEGO

Przedstawione poniżej przebiegi dla Polski zostały opracowane na podstawie [6] i przedstawiają
nasz kraj na tle innych państw, przy czym charakterystyki dotyczą przebiegów uśrednionych dla
danej grupy państw, ponadto do porównań zostało włączonych kilka państw europejskich.
Ostatecznie, porównania sytuacji w kraju dokonano w odniesieniu do : państw EU -15, państw
EU – 25, państw ACC ( państw akcesyjnych ), Austrii, Francji, Niemiec oraz Włoch.
Pierwszy, porównawczy rysunek ( Rys.1 ) analizuje przebiegi energochłonności
800 Polska
700
600 y = -13,103x + 26735 Polska
2
R = 0,9008
500 EU-15
E/PKB
400 EU-15 EU
y = -2,2963x + 4761,3
ACC
300 2
R = 0,9971 Liniowy (Polska)
200 Liniowy (EU-15)
100
0
1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040
lata
Rys.1. Przebieg energochłonności w Polsce na tle państw 15-tki, Unii Europejskiej i w państwach akcesyjnych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: European Energy and Transport Trends to 2030, European
Commission, Directorate-General for Energy and Transport, Luxembourg: Office for Official Publications of
the European Communities, 2003,

WPŁYW ROZWOJOWYCH TRENDÓW …
Z rysunku wynika znaczna różnica w poziomie energochłonności Polski i innych krajach ACC
oraz państwach Unii Europejskiej. Przebiegi dotyczące EU-15 i EU praktycznie się ze sobą
pokrywają. Przebiegi dla Polski oraz ACC nieco się od siebie różnią. Można mówić że mamy do
czynienia aktualnie z sytuacją w której występuje ogromna różnica w energochłonności pomiędzy
Polska , a także krajami ACC.I tak energochłonność ta wynosiła w poszczególnych państwach na
następującym poziomie: EU 15 – 170, EU – 184, Polska – 462, ACC- 501. Porównania te
świadczą o znacznym dystansie Polski w stosunku do państw europejskich, energochłonność
w Polsce była bowiem 2,7 razy większa niż w krajach 15-tki. Polska jednak w tym roku
charakteryzowała się mniejszą energochłonnością w stosunku do państwa akcesyjnych,. Pokazane
na rysunku trendy zmian przy pomocy prostych regresyjnych dla Polski oraz państw EU-15
wskazują na zdecydowane zmniejszanie się dystansu.
Rysunek 2 przedstawia planowane przebiegi w sferze produkcji energii elektrycznej. I w tym
segmencie kraje niedawno włączone do Unii jak też Polska mają duży dystans do odrobienia.
Trendy wskazują, że nie stanie się to szybciej jak po roku 2040, jednak jest to możliwe ponieważ
trend dla Polski rośnie szybciej ( dolny) niż ten dla EU-15.
12000
y = 102,7x - 198628
10000 R2 = 0,9988
EU-15
kWh/mieszkańca
8000
6000
4000 y = 143,1x - 282182

R2 = 0,9196
2000 Polska
0
1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035
lata
Polska EU-15 EU
ACC Liniowy (Polska) Liniowy (EU-15)
Rys.2. Przebieg jednostkowej produkcji energii elektrycznej w Polsce na tle państw 15-tki,
Unii Europejskiej i w państw akcesyjnych
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: European Energy and Transport Trends to 2030, European
Commission, Directorate-General for Energy and Transport, Luxembourg: Office for Official Publications of
the European Communities, 2003,
Powyższe rysunki przedstawiają istotę zagadnienia, które starano się przedstawić w niniejszym
referacie. Mianowicie w odniesieniu do powyższych prognoz w horyzoncie do 2030 roku
określono wymagany rozwój w odniesieniu do infrastruktury energetycznej, stanowiącej system
elektroenergetyczny składający się z elementów:
• elektrowni,
• sieci systemowych – 220, 400. 750 kV, tworzących sieci przesyłowe energii elektrycznej,
• sieci 110 kV, sieci średnich napięć, sieci niskich napięć, tworzących sieci dystrybucji energii
elektrycznej.

Jerzy Szkutnik
Analizy , które przeprowadzono odnoszą się do dwóch sektorów systemu, a mianowicie sieci
przesyłowych i rozdzielczych. Parametrem od którego uzależniano przebiegi jest jednostkowa
produkcja energii elektrycznej. Taki parametr był brany pod uwagę w dotychczasowych
badaniach. Ponieważ, sieć przesyłowa i rozdzielcza przenosi energię zużytą brutto, należało na
wstępie przeanalizować współzależność pomiędzy tymi parametrami. Wystarczająco duży
współczynnik korelacji pomiędzy tymi parametrami, w tym przypadku pozwalać będzie na
badanie rozwoju sieci w funkcji energii produkowanej w elektrowniach. Analizy przebiegów dla
produkcji brutto na 1 mieszkańca oraz zużycia globalnego energii na jednego mieszkańca (zee),
prezentuje rysunek 3, opracowany na podstawie materiałów za lata 1980-2003 [7].
4500
pee
4000 y = 46,339x - 88727
R2 = 0,7318
3500
3000
2500
2000
zee y = 45,6x - 87331
1500
R2 = 0,7182
1000
500
0
1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
lata
pee zee Liniowy (pee) Liniowy (zee)

Rys.3. Przebieg jednostkowej produkcji energii elektrycznej oraz jednostkowej energii zużytej dla
Polski w latach 1980 – 2003
Źródło: Opracowanie własne
Analizy przedstawione na rysunku 5.40 świadczą, że przebiegi jednostkowego zużycia

i jednostkowej produkcji energii elektrycznej praktycznie się ze sobą pokrywają, trendy pee i zee.
Dodatkowym wskaźnikiem zamienności przy analizach powyższych parametrów jest obliczony
współczynnik korelacji pomiędzy nimi, wynosi on:
rpee−zee = 0,994
Wszystkie te warunki pozwoliły na przeprowadzenie analiz, zmierzających do określenia

następujących trendów rozwojowych poszczególnych elementów systemu elektroenergetycznego:
L NN = f ( pee) (1)

L110 = f ( pee) (2)

LSN + nN = f ( pee) (3)
FNN = f ( pee) (4)
F110 / SN = f ( pee) (5)
FSN / nN = f ( pee) (6)
gdzie:
LNN - długość sieci systemowej ( przesyłowej), km
L110 - długość sieci 110 kV, km
LSN + nN - długość sieci średniego i niskiego napięcia, km
FNN - liczba stacji zasilających sieć 110 kV, szt.
F110 / SN - liczba stacji zasilających sieć średniego napięcia, szt.
FSN / nN - liczba stacji zasilających sieć niskiego napięcia, szt
pee - produkcja energii elektrycznej, kWh/mieszkańca
Na rysunkach 4 i 5 przedstawiono zależności pomiędzy produkcją energii elektryczne

a elementami systemu elektroenergetycznego, pierwszy z nich dotyczy linii
elektroenergetycznych, drugi zasilających poszczególne stopnie sieci.
14000
y = 3,851x - 2315,6
12000 2
R = 0,8506 NN
10000
y = 1,3748x + 1278,6
8000 2
L, km
R = 0,8822
6000
SN +nN
4000 y = 0,8054x + 16,279
2
R = 0,8592
2000
0
110 kV
1500 2000 2500 3000 3500 4000
pee, kWh/mieszkańca
Sieć systemowa Sieć 110 kV

Sieć SN i nN Liniowy (Sieć systemowa)
Liniowy (Sieć 110 kV) Liniowy (Sieć SN i nN)
Rys. 4. Zależności pomiędzy produkcją energii elektrycznej a długością linii

Analizując przebiegi z rysunku 4 zwracają uwagę pewne nieregularności w jednostkowej

produkcji w zakresie 3500 ÷3700 kWh mieszkańca. Obciążenia te dotyczą kresu lat 1990-1995,

Jerzy Szkutnik
kiedy na wskutek przekształceń gospodarczych w Polsce nastąpiło zmniejszenie produkcji energii

elektrycznej, oraz jej zużycie. Inwestycje w tych latach nadal postępowały i nadał obserwuje się
przyrost majątku sieciowego.
Przedstawione przebiegi aproksymowano liniami prostymi, których dopasowanie do
rzeczywistego stanu jest na bardzo dobrym poziomie, współczynniki korelacji dla wszystkich
rodzajów linii powyżej R=0,85.
250
y = 0,061x - 33,667 SN/nN

2
200 R = 0,8087
110 kV
y = 0,0452x - 51,896
150 2
R = 0,8572
N, szt
100
NN
y = 0,0358x - 47
2
R = 0,9216
50
0
1500 2000 2500 3000 3500 4000
pee, kWh/mieszkańca
Stacje NN Stacje 110 kV Stacje Sn/nN

Liniowy (Stacje NN) Liniowy (Stacje 110 kV) Liniowy (Stacje Sn/nN)
Rys. 5. Zależności pomiędzy produkcją energii elektrycznej a liczbą stacji zasilających

Podobnie jak dla linii przebiegi stacji dla lat dziewięćdziesiątych są także nieregularne, niemniej
jednak otrzymano istotne związki korelacyjne, współczynnik R dla wszystkich funkcji jest
większy od 0,80.
Funkcje korelacyjne przedstawione na rysunkach 4 i 5 posłużyły do określenia wymaganej
infrastruktury sieciowej w odniesieniu do planowanego zużycia energii elektrycznej w
perspektywicznym okresie.
OCENA PARAMETRÓW JAKOŚCIOWYCH

Analizy przeprowadzono dla dwóch stanów: rok 2000 i rok 2015 dla , wykaz danych zestawiono
w tablicy 1.
W tablicy występują gęstości poszczególnych rodzajów linii i stacji zasilających odniesione do
powierzchni kraju. Ponadto wprowadzono trzy parametry charakterystyczne dla systemu
logistycznego dystrybucji energii elektrycznej, są to przeciętne (średnie ) długości linii 110 kV,
średniego i niskiego napięcia, zdefiniowane są w sposób następujący:

Tablica. 1. Zestaw danych do określanie efektywności systemu logistycznego dystrybucji energii

elektrycznej
Rok
Parametr
2000 2015
σL NN
, km/km2 0,04122 0,0633
σL 110
, km/km2 0,1033 0,1485
σL SN
, km/km2 0,8902 1,2228
σL nN
, km/km2 1,2469 1,7128
σF NN
, szt/km2 3,006 x 10-4 5,008 x 10-4
σF 110 / SN
, szt/km2 4,183 x 10-3 6,646 x 10-3
σF SN / nNN
, szt/km2 0,7018 1,0135
l11o , km 85,86 73,03

l SN , km 21,28 18,40
l nN , km 0,5922 0,4021
L110 (7)
l110 =
FNN ⋅ n NN
L SN
l SN = (8)
F110 / SN ⋅ n110
LnN
lnN = (9)
FSN / nN ⋅ nSN
gdzie:
l110 - przeciętna długość pojedynczej linii 110 kV
l SN - przeciętna długość pojedynczej linii średniego napięcia
l nN - przeciętna długość pojedynczej linii średniego napięcia
n NN , n110 , n SN - przeciętne liczby wyjść liniowych ze stacji zasilającej sieci 110 kV, SN, I nN,
przyjęto do obliczeń: n NN = 4, n110 =10, n SN = 3 [8]
Z punktu widzenia jakości energii elektrycznej, która staje się jednym z najważniejszych
problemów elektroenergetyki [9], wśród najbardziej istotnych wskaźników ze względu na
bezpieczeństwo dostaw należy wymienić łączny czas trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych,
czas ten można określić analitycznie wg [7]:
t a SN − nN = l SN • q SN • Tr + q SN / nN • Tr + l nN • q nN • Tr (10)

Jerzy Szkutnik
gdzie:
t aSN − nN - łączny czas przerwy trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych dla odbiorcy zasilanego
z linii niskiego napięcia, h/a
q SN - jednostkowy wskaźnik zakłóceniowej niezdatności linii średniego napięcia do pracy
q SN / nN - jednostkowy wskaźnik zakłóceniowej niezdatności stacji SN/nN do pracy
q nN - jednostkowy wskaźnik zakłóceniowej niezdatności linii niskiego napięcia do pracy
Tr - czas roczny pracy – 8760, h
Wskaźniki q zostały obliczone w oparciu o wskaźniki podstawowe, przy uwzględnieniu faktu, że

sieci zarówno średniego jak i niskiego napięcia są wykonane jako napowietrzne i kablowe,
wartości są następujące:
q SN = 7,8 • 10-5 , q SN / nN = 2,4 • 10-5, q nN = 145,75 • 10-5
Łączny czas przerwy obliczony z zależności 10 dla 2000 roku wynosi:
t anN = 22,31 h/a .
Czas ten jest niższy, niż ten określony przez Rozporządzenie nawet dla 2005 roku, trzeba jednak
dodać, że jest to czas przeciętny, dla przeciętnych długości linii, które mogą być znacznie dłuższe,
dla takich torów czas przerwy może osiągać wartość ok. 65-70 h.
Dla omawianego obszaru niezawodności dostaw, zdefiniowano oraz określono wskaźniki
strukturalne efektywności systemu logistyki dystrybucji dla bezpieczeństwa dystrybucji energii
elektrycznej, są to:
• wskaźnik bezwzględny efektywności bezpieczeństwa dystrybucji, zdefiniowany jako
Weslbdee = δ t aSN − nN
(11)
gdzie: δt anN
- różnica łącznego czas przerwy trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych dla
stanu roku 2015 i 2000
• wskaźnik względny efektywności bezpieczeństwa dystrybucji, zdefiniowany jako
Weslbdee
weslbdee = (12)
t aSN − nN sw
gdzie: t aSN − nN sw
- łącznego czas przerwy trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych dla
stanu wyjściowego ( 2000 rok)
Określone przez wzory 11 i 12 efektywności bezpieczeństwa dystrybucji wskazują na poprawę

sytuacji do roku 2015. Należy zaznaczyć także że bezwzględne czasy przerw awaryjnych będą w
przyszłości dodatkowe zmniejszane na skutek modernizacji sieci i wyposażania jej w mniej
zawodne elementy, co będzie prowadziło do zmniejszania jednostkowych wskaźników

zakłóceniowej niezdatności do pracy q . Wpływ na sumaryczny czas t a SN − nN prezentuje rysunek 6
Sieć SN
Sieć SN
rezerwowana nierezerwowa
35
30
25
Różnica
20
struktural
ta, h/a
na
15
2
10
6
qSN
5 10
0 14
25 50 75 100 125 150 X 10-5
qnN
0-5 5-10 10-15 15-20 20-25 25-30 30-35
Rys. 6. Zależność taSN −nN = f (qSN , qnN )

Z rysunku wynika istotny wpływ wskaźników jednostkowych zawodności linii niskiego

i średniego napięcia na czas trwania przerwy w zasilaniu. Należy dodać, że uwzględniono na nim
także wpływ struktury sieci średniego napięcia na ostateczny wynik. W dotychczasowych
analizach przyjęto, że sieć jest rezerwowana, jednak może się zdarzyć, a jest tak w praktyce , że
linie średniego są promieniowe (nierezerwowane), wtedy należy przyjąć wyższy wskaźnik q – dla
linii średniego napięcia jest wtedy q = 13,84 x 10-5 [10] Odległość „różnica strukturalna” pokazuje
wpływ rozwiązania infrastruktury sieciowej na przerwy w zasilaniu odbiorców. Zagadnienia
bezpieczeństwa dostawy energii elektrycznej są jednym z najważniejszych elementów w całym
łańcuchu logistycznym dystrybucji energii elektrycznej. Właściwie skonstruowana sieć
dystrybucji, zmieniająca się wg trendów zaproponowanych w pracy zapewniać będzie
podnoszenie tego bezpieczeństwa wraz z upływem czasu.
PODSUMOWANIE
Przeprowadzona w referacie ocena struktury sieciowej polskiego systemu elektroenergetycznego
pod względem ciągłości zasilania energią elektryczna, wskazuje na rosnąca poprawę w tym
obszarze dystrybucji energii elektrycznej. Przedstawiona metodologia może stanowić jednej
z elementów przy strategicznym planowaniu rozwoju sieci dystrybucyjnej dostosowując ją do
wymogów legislacji europejskiej.

Jerzy Szkutnik
LITERATURA
[1] Założenia polityki energetycznej państwa do 2020 roku, Ministerstwo Gospodarki Pracy i Polityki
Społecznej, 2004 r.
[2] Program realizacji polityki właścicielskiej Ministra Skarbu państwa w odniesieniu do sektora
elektroenergetycznego, dokument rządowy przyjęty przez Radę ministrów w dniu 28 stycznia 2003 r.
[3] Aktualizacja programu wprowadzania konkurencyjnego rynku energii elektrycznej w Polsce,
Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, dokument przyjęty przez radę Ministrów na
posiedzeniu w dniu 28 stycznia 2003 r.
[4] Doktryna zarządzania bezpieczeństwem energetycznym (projekt), Ministerstwo Gospodarki i Pracy,
Warszawa , maj 2004.
[5] Prawo energetyczne z dnia 10 kwietnia 1997 r.
[6] European Energy and Transport Trends to 2030, European Commission, Directorate General for
Energy and Transport, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities,
2003
[7] Elektroenergetyka Polska, Centrum Informatyki Energetyki, Warszawa 1980-1994,
Statystyka Elektroenergetyki Polskiej, Warszawa 1996-2003, Agencja Rynku Energii S.A.
[8] Horak J. Straty sieciowe, Seria Monografie nr.8, Politechnika częstochowska, Częstochowa 1989
[9] Hnzelka Z. Jakość energii w warunkach rynku energii, Biuletyn URE Warszawa 5/2003
[10] Horak J. Sieci elektryczne Politechnika Częstochowska, Częstochowska 1984

EMINARIUM TARGOWE
WPŁYW ELEKTROWNI WIATROWYCH

NA JAKOŚĆ ENERGII ELEKTRYCZNEJ
Maciej MRÓZ1
WSTĘP
Turbiny lub farmy wiatrowe, z uwagi na własności konstrukcyjne i charakter pracy, mogą być
źródłem zaburzeń jakości energii elektrycznej w sieciach, do których zostały przyłączone. Dlatego
też niezwykle ważnym zagadnieniem staje się kontrola parametrów jakości energii elektrycznej,
w miejscu przyłączenia instalacji wiatrowej do sieci.
Analizując wpływ pracujących już wiatrowych sieci elektrowni wiatrowych, wykonano serię
pomiarów wskaźników charakteryzujących jakość energii. Na tej podstawie opierając się
o obowiązujące przepisy stanowiące standardy jakościowe, dokonano oceny wpływu instalacji na
system elektroenergetyczny.
OBIEKT POMIAROWY
Obiektem, na którym dokonano pomiarów była farma wiatrowa Zagórze zarządzana przez EPA
sp. z o.o. a przyłączona do sieci 110 kV energetyki Szczecińskiej. Farma wiatrowa składa się z 15
turbin wiatrowych typu Vestas V 80 – 2.0 MW. Każda turbina wyposażona jest w podwójnie
zasilany asynchroniczny generator z przekształtnikiem IGBT w obwodzie wirnika.
PROCEDURA POMIAROWA
Rejestracji dokonano za pomocą rejestratora jakości energii Simeas Q, zamontowanego
w budynku rozdzielni GPZ Recław (punkt przyłączenia farmy). Sygnały pomiarowe pochodziły ze
stron wtórnych uniwersalnego przekładnika napięciowo-prądowego zabudowanego w polu
transformatora blokowego farmy 15/110 kV.
Podczas pomiarów rejestrowano następujące wielkości:
• wartość średnią mocy czynnej,
• wartość średnią mocy biernej,
• wartość średnią energii czynnej,
• wartość średnią energii biernej,
• częstotliwość,
• wartość średnią 10-minutową z wartości skutecznych napięć przewodowych,
• wartość średnią 10-minutową z wartości skutecznych prądów fazowych,
• harmoniczne prądu i napięcia ( do 19 rzędu) oraz współczynnik THD,
• krótkookresowy współczynnik migotania światła Pst,
• długookresowy współczynnik migotania światła Plt.
1
ENION S.A. Oddział w Krakowie

Maciej Mróz
Aby umożliwić pełną ocenę poszczególnych wskaźników jakości zasilania przyjęto tygodniowe
okresy pomiarowe. Większość wartości wskaźników charakteryzujących jakość energii podawana
jest za okres tygodnia. Uzyskane wyniki pomiarów poddano analizie krótkoterminowej (za okres
tygodnia) a także długoterminowej obejmującej pełne zebrane tygodniowe okresy pomiarowe
w okresie od marca do czerwca 2004 roku.
Dla każdego z powyższych tygodni pomiarowych opracowano ocenę oddziaływania farmy
wiatrowej Zagórze na system elektroenergetyczny. Szczegółowa ocena polegała na porównaniu
otrzymanych wyników pomiarów z dokumentami normującymi dopuszczalne wartości
wskaźników charakteryzujących jakość energii w sieciach rozdzielczych.
Podstawowymi dokumentami określającymi standardy jakości energii elektrycznej w sieciach
zasilających są:
• norma IEC 61400-21, zawierająca definicje oraz wielkości wskaźników charakteryzujących
jakość energii w odniesieniu do przyłączania siłowni wiatrowych, procedury pomiarowe
służące do określenia wskaźników jakościowych pojedynczych turbin jak i całych farm,
• norma IEC 1000-3-7:1996, określająca dopuszczalne poziomy wahań napięcia zasilającego
w sieciach średnich, wysokich i najwyższych napięć,
• norma IEC 100-3-6:1996, definiująca dopuszczalne poziomy emisji harmonicznych,
• norma PN-EN 50160:1998, zawierająca parametry napięcia zasilającego w sieciach niskich
i średnich napięć,
• Rozporządzenie Ministra Gospodarki z 25.09.2000 roku, tzw. „rozporządzenie
przyłączeniowe”, określające standardy jakości energii elektrycznej w sieciach rozdzielczych,
• Instrukcja Ruchu i Eksploatacji Sieci Przesyłowej (IRiESP),
• Instrukcja Ruchu i Eksploatacji Sieci Rozdzielczej (IRiESR).
WYNIKI POMIARÓW
Dla określenia warunków pracy elektrowni oraz wyznaczenia wartości mocy generowanej
i pobieranej z sieci zamieszczono tygodniowy przebieg mocy czynnej i biernej.
Rys. 1. Moc czynna i bierna w okresie pomiarowym od 21.04 do 27.04 2004

WPŁYW ELEKTROWNI WIATROWYCH …
Współpraca systemu elektroenergetycznego z instalacją wiatrową wiąże się z ciągłymi zmianami

w produkcji i poborze zarówno energii czynnej jak i biernej. Problemem, może być wysoki pobór
mocy biernej podczas pracy turbin wiatrowych. Jest to efekt zakładanej już dziś, przyszłej
rozbudowy farmy wiatrowej. Duży przekrój zastosowany w liniach kablowych średniego napięcia
oraz duże długości przy stosunkowo małym obciążeniu skutkują generacją mocy biernej.
Natomiast w czasie kiedy generacja mocy czynnej do sieci wzrasta, następuje zmiana z generacji
mocy biernej na pobór znacznych ilości mocy biernej. Pobór mocy indukcyjnej z sieci zasilającej
wynika z rodzaju zastosowanego generatora wraz z układem przekształtnikowym, a także ze
sposobu sterowania. Zasadne wydaje się zatem przeprowadzenie analizy techniczno –
ekonomicznej zastosowania układu do kompensacji mocy biernej.
Analizując przebieg napięcia zauważono, iż znamionowy poziom napięcia w sieci zasilającej, 110
kV jest przekroczony w całym okresie pomiarowym. Wyraźnie widać dobową zmienność napięcia
oraz poranne i wieczorne szczyty obciążenia. Poziom napięcia w godzinach nocnych jest średnio
o około 2 kV wyższy niż w okresie dnia. Zarejestrowane podczas pomiarów wartości napięcia na
szynach 110 kV mieściły się w określonym w przepisach przedziale ±10% napięcia
znamionowego.
Zmiany rozpływu mocy w punkcie przyłączenia i w węzłach sąsiednich sieci, spowodowane pracą
instalacji wiatrowych mogą skutkować zmianami napięcia w sieci zasilającej. W celu zbadania
wpływu generacji mocy na zmianę napięcia wykonano wykres korelacyjny napięcia
przewodowego U12 oraz prądu fazowego I1.
Rys. 2. Przebiegi napięcia przewodowego U12 i prądu fazowego I1 od 19.05 do 25.05 2004
Wykres przedstawiony na rysunku 2 wskazuje na słabą korelację pomiędzy przebiegami napięć

przewodowych i prądów fazowych. Wyraźnie widać, iż okresy generacji mocy czynnej (duże
wartości prądów) przypadają na doliny w przebiegu napięcia zasilającego. Zauważono to już
wcześniej, iż przebieg napięcia wyraźnie wskazuje na dobowy przebieg zmienności.

Maciej Mróz
Praca elektrowni wiatrowej może być źródłem odkształceń harmonicznych w przebiegu prądu
i napięcia. Poziom emisji odkształceń zależy od rodzaju zastosowanych urządzeń (odbiorników)
i poziomu mocy generowanej. Urządzenia, które potencjalnie mogą być źródłem odkształceń to:
• generator,
• przekształtnik energoelektroniczny,
• transformator
Zarejestrowane przebiegi poszczególnych harmonicznych napięcia rzędów nieparzystych

przedstawia rysunek 3.
Rys. 3. Przebiegi napięcia przewodowego U12 i prądu fazowego I1 od 19.05 do 25.05 2004
Z rysunku 3 wyraźnie wynika, iż udział harmonicznych, rzędów nieparzystych jest znaczny.

W prezentowanym przebiegu wyróżnia się wyraźny udział 5 i 7 harmonicznej. Na rysunku 3
zaznaczono dni wolne od pracy. Wyraźnie widać iż duże wartości odkształceń przypadają
w okresach weekendu i godzin wieczornych. Taki przebieg wskazuje, na istotny wpływ na
poziom odkształceń w sieci zasilającej odbiorców komunalnych. Wartości obliczonych percentyli
CP95% dla 5 harmonicznej przekraczają wartości dopuszczalne (2% dla 5 harmonicznej) zawarte
w odpowiednich przepisach. Odkształcenie napięcia tymi harmonicznymi ma charakter niemal
stały i nie zależny od pracy farmy, co potwierdzają wartości obliczonych percentyli CP95% dla
różnych okresów pomiarowych (rysunek 4).
Konieczne jest rozstrzygnięcie czy duży udział harmonicznych w przebiegu napięcia zasilającego
jest wynikiem pracy elektrowni wiatrowej czy też zaburzenia pochodzą od strony sieci 110kV.
Aby to zbadać należy skorelować przebiegi czasowe prądu fazowego z przebiegami czasowymi
napięcia piątej i siódmej harmonicznej (rysunek 5).
Korelacja czasowa przebiegów napięcia piątej harmonicznej z przebiegami prądów fazowych
przedstawiona na rysunku 5 wykazała, iż odkształcenia napięcia nie są wynikiem pracy farmy
wiatrowej lecz przenoszą się od strony sieci zasilającej. Jak widać w okresach generacji mocy
czynnej wartości piątej harmonicznej napięcia mieszczą się w granicach ustalonych przedziałów.
Wzrost wartości piątej harmonicznej notowany jest w okresach szczytu obciążenia w systemie

elektroenergetycznym. Przekroczenia odpowiednich poziomów wartości piątej harmonicznej

obserwujemy w godzinach popołudniowych i wieczornych, a także podczas dni wolnych od pracy.
Można zatem stwierdzić, iż farma wiatrowa nie jest źródłem znaczących emisji harmonicznych.
Rys. 4. Harmoniczne napięcia – zmienność wartości dominujących w wybranych tygodniach za okres

od 03 do 06 2004
Rys. 5. Korelacja czasowa przebiegu napięcia piątej i siódmej harmonicznej oraz prądu. Przebiegi dla
IL1 oraz U12_5 i U12_7 od 19.05 do 25.05 2004

Maciej Mróz
Pojedyncza turbina wiatrowa jak i cała farma jest potencjalnym źródłem wahań napięcia. Wynika
to z charakteru pracy turbiny jako źródła energii. Ciągłe zmiany mocy generowanej przez farmę
wynikające ze zmiany momentu obrotowego na skutek niejednakowej prędkości wiatru na
różnych wysokościach, a także efekt przesłaniania łopat śmigła przez wieżę, mogą być przyczyną
generacji wahań napięcia. Istnieje zatem konieczność rozeznania możliwości współpracy turbiny
z siecią, aby siłownia wiatrowa nie była źródłem dodatkowych zaburzeń w systemie. Farmy
wiatrowe w efekcie procesów łączeniowych (załączenie, wyłączenie, zmiana konfiguracji uzwojeń
stojana generatora, zmiana liczby biegunów generatora, itd) mogą być także źródłem szybkich
zmian napięcia powodujących zjawisko migotania światła.
Rys. 6. Krótkookresowy współczynnik migotania światła Pst w wybranych tygodniach

za okres od 03 do 06 2004
Miarą uciążliwości migotania światła są wskaźniki Pst (krótkookresowy – 10 min) i Plt

(długookresowy –120 min). Zgodnie z normą IEC 1000-3-7 w warunkach normalnej pracy
systemu poziom kompatybilności dla, krótkookresowego współczynnika migotania światła
w sieciach wysokich napięć, wynosi 0,8. Jak wynika z rysunku 6, wartości zarejestrowane podczas
pomiarów są dużo niższe od dopuszczalnych co świadczy o małym poziomie wahań napięcia
w analizowanym miejscu sieci.
Warto także ocenić emisje migotania światła od farmy jako pojedynczego źródła zaburzenia.
W tym przypadku dopuszczalny poziom emisji wahań jest dużo niższy i dla współczynnika
krótkookresowego migotania światła przyjmuje się za wartość dopuszczalną Pst=0,35. Na rysunku
6 widać, że otrzymane wartości są dużo niższe od dopuszczalnych.
Informację o wahaniach napięcia w dłuższym okresie czasu uzyskano na podstawie wartości
długookresowego wskaźnika migotania światła. Podczas rejestracji uzyskano wartości percentyli
CP95% przedstawione na rysunku 7. Poziom kompatybilności dla długookresowego
współczynnika migotania światła według normy IEC 1000-3-7 wynosi 0,6.

Rys. 7. Długookresowy współczynnik migotania światła Plt w wybranych tygodniach

za okres od 03 do 06 2004
Jak widać z rysunku 7 zarejestrowane wartości współczynnika Plt w całym okresie pomiarowym,
nie przekraczają poziomu dopuszczalnego. Natomiast analizując wymagania stawiane
poszczególnym źródłom wahań napięcia, czyli oceniając poziom emisji, należy posłużyć się
ostrzejszym warunkiem. W tym przypadku wymagane jest, aby długookresowy wskaźnik
migotania światła był mniejszy od 0,25. Posługując się wartościami percentyli CP95%
obliczonymi dla poszczególnych napięć przewodowych można stwierdzić, ten warunek jest
również spełniony.
PODSUMOWANIE
Przeprowadzone pomiary wskaźników jakości energii elektrycznej w punkcie przyłączenia farmy
wiatrowej Zagórze do sieci miały wskazać rzeczywiste oddziaływanie instalacji wiatrowej na sieć
zasilającą. Jak wykazały pomiary praca tej farmy wiatrowej nie wpływa znacząco na jakość
energii w sieci 110 kV, do której farma została przyłączona. Podczas rejestracji napięcie sieci jak
i częstotliwość utrzymywały się na dopuszczalnym poziomie. Zanotowano jedynie przekroczenie
dopuszczalnych wartości harmonicznych napięcia, szczególnie dla 5 harmonicznej, jednakże
odkształcenia napięcia zasilającego nie są udziałem farmy a przenoszą się od strony sieci. Podczas
pomiarów nie zanotowano przekroczeń dopuszczalnych wartości współczynników
charakteryzujących wahania napięcia zarówno dla poziomów kompatybilności w sieci, jak
i planowanych poziomów emisji od pojedynczego źródła. Należy jednak podkreślić iż pomiary
dotyczyły nie tylko oddziaływania samej farmy a przedstawiają wyniki rejestracji wskaźników
jakościowych dla danego węzła sieci 110 kV i zawierają oddziaływanie farmy jak i pozostałe
zaburzenia pochodzące od innych źródeł.

Maciej Mróz

EMINARIUM TARGOWE
WPŁYW POLA ELEKTROMAGNETYCZNEGO

EMITOWANEGO PRZEZ URZĄDZENIE DO REZONANSU
MAGNETYCZNEGO NA SPRZĘT STOSOWANY
W ŚRODOWISKU SZPITALNYM
Andrzej TONIA1
Krzysztof TROJAK2
WSTĘP
Środowisko szpitalne jest miejscem szczególnym pod względem warunków jakie muszą spełniać
wszystkie instalowane tam urządzenia. Sprzęt szpitalny, pośrednio lub bezpośrednio przyczynia
się do ratowania ludzkiego życia, dlatego też jego wadliwość powinna być jak najmniejsza. Na
problemy z poprawną jego pracą składa się wiele czynników. Jednym z nich jest zasilanie energią
elektryczną. W dalszej części pracy starano się wskazać różne aspekty związane z tym
zagadnieniem.
REZONANS MAGNETYCZNY
Urządzenia do rezonansu magnetycznego to jedne z bardziej skomplikowanych systemów
diagnozy stosowanych w medycynie. Wytwarzają one zmienne pole magnetyczne tworząc dwu
lub trójwymiarowy obraz ciała. Zarejestrowane obrazy, z pamięci komputera są nanoszone na
przezroczystą kliszę w formie zdjęcia możliwego do odczytu dla lekarzy. System do rezonansu
magnetycznego jest połączeniem urządzeń elektronicznych i elektromechanicznych. Urządzenie
może wytwarzać znaczące zaburzenia, wpływając na pracę wrażliwego sprzętu elektronicznego.
Obrazy ciała pacjenta wytwarzane przez system rezonansu magnetycznego są następnie
poddawane cyfrowej obróbce przy użyciu komputerów wyposażonych w klasyczne monitory
CRT3. Zmiany pola magnetycznego mogą powodować nieprawidłowe działanie tego typu
monitorów oraz innych urządzeń. Pole magnetyczne powoduje zaburzenia wyświetlania obrazu
wzdłuż lewej i prawej pionowej krawędzi monitorów. Jest to typowy efekt wpływu interferencji
obcych pól magnetycznych. Typowe oddziaływanie na obraz to np. „trzęsienie się” obrazu
(gwałtowne ruchy obrazu w górę i w dół), „taniec brzucha” (wolne, faliste ruchy pionowych linii),
„kwitnienie” (zmiany kolorów oraz utrata spójności kolorów) i zniekształcenia (skrzywiony lub
ściśnięty obraz). Obraz większości monitorów drga pod wpływem pola o sile od 0,01 do 0,015 G4.
Tak więc, nawet niska wartość indukcji pola magnetycznego może powodować błędy w działaniu
wrażliwego sprzętu elektronicznego. Sprzęt do rezonansu magnetycznego zawiera przekaźnik
1
AGH Kraków
2
AGH Kraków
3
Ang. – cathode ray tube – monitor z kineskopem elektronowym.
4
Indukcja magnetyczna jest mierzona w Teslach [T] lub Gaussach [G]. Jedna tesla odpowiada
dziesięciu tysiącom gaussów. Jako odniesienie można podać, że pole magnetyczne ziemi to około
0,5 G czyli 0,00005 T. Typowy poziom pola magnetycznego wytwarzanego w urządzeniach
do rezonansu magnetycznego to w przybliżeniu 50 do 200 G co po przeliczeniu daje od 0,005 do
0,02 T. Jest to pole mocniejsze 100 do 400 razy od pola magnetycznego ziemi.

Andrzej Tonia, Krzysztof Trojak
z wbudowanym oscylatorem lub generatorem częstotliwości, modulatorami i wzmacniacz mocy.

Oscylator generuje sygnał o częstotliwości radiowej (ang. RF5) i niewielkiej mocy, który jest
wzmacniany przez szereg wzmacniaczy liniowych. Następnie sygnał zostaje wzmocniony przez
wzmacniacz mocy 15 kW. Tak mocny sygnał może oddziaływać nawet w dużej odległości od
systemu rezonansu; może też powodować interferencje o częstotliwości radiowej. Urządzenia do
rezonansu często nie posiadają odpowiednich zabezpieczeń chroniących przed "wyciekiem"
generowanej energii. Urządzenie rezonansu może na przykład generować częstotliwość 63,5 MHz,
która znajduje się niebezpiecznie blisko częstotliwości stacji telewizyjnej kanału 5 w USA,
a skutkiem mogą być interferencje tych sygnałów.
Sygnał o częstotliwości radiowej w urządzeniu do rezonansu magnetycznego jest załączany
i wyłączany w określonych momentach, podczas procedury automatycznego testowania. Kiedy
urządzenie nie jest używane, pobierany jest prąd w celu utrzymania aparatu w stanie gotowości.
Urządzenia chroniące przed częstotliwościami radiowymi w rezonansie magnetycznym,
zapobiegają wydostawaniu się na zewnątrz sygnałów z przekaźnika oraz przeciwdziałają
wpływowi zewnętrznych sygnałów radiowych, które mogłyby powodować interferencje i zakłócać
sygnały potrzebne do wykonywania zdjęć medycznych. Błędy w działaniu generatora
częstotliwości, kontrolera obwodów lub wzmacniacza częstotliwości rezonansu magnetycznego
mogą wpływać na pracę całego laboratorium. Jeżeli nieprawidłowe funkcjonowanie będzie
zdarzało się częściej, obsługa rezonansu magnetycznego może nie być w stanie zarejestrować
odpowiedniej jakości zdjęcia, które mogłyby posłużyć lekarzom do postawienia diagnozy.
OPIS STWIERDZONYCH NIEPRAWIDŁOWOŚCI

Podczas badania pacjentów, zaobserwowano nieprawidłowości w działaniu urządzenia do
rezonansu magnetycznego. W wielu przypadkach trzeba było ponownie uruchomić
oprogramowanie systemowe z powodu "zawieszania się" komputera diagnozującego. Jako źródło
zaburzenia w działaniu rezonansu magnetycznego rozważano wpływ układu zasilającego.
Analiza warunków zasilania

Podczas testu zarejestrowane na monitorach obrazy zawierały zniekształcenia. Były one na tyle
znaczące, że nie można było rejestrować obrazów z powodu ich niskiej jakości. W czasie gdy
zdarzały się zniekształcenia, urządzenie do rezonansu magnetycznego nieregularnie „zawieszało
się”. Podłączono urządzenie rejestrujące do linii zasilającej aparaturę medyczną (napięcie 480 V).
Zarejestrowane przebiegi pokazywały nagłe zmiany w napięciu zasilającym, które mogły być
przyczyną błędnego działania urządzenia (rys. 1).
Rys. 1. Przykładowe zaburzenia w napięciu zasilającym urządzenie do rezonansu magnetycznego

zarejestrowane podczas nieprawidłowej pracy aparatu [2]
5
Ang. – radio frequency – częstotliwość radiowa.

WPŁYW POLA ELEKTROMAGNETYCZNEGO …
Na rysunku 2 przedstawiono powiększenie obszaru zaznaczonego na rysunku 1(b). Można

zauważyć bardzo krótki czas wzrostu napięcia i dłuższy czas jego opadania.
Rys. 2. Powiększenie fragmentu z rysunku 1(b) [2]
Porównując przebiegi z rysunku 1 można dojść do wniosku, że załamania napięcia zdarzają się
w różnych chwilach przebiegu sinusoidy. Podczas dobowego cyklu pomiaru wykryto załamania
występujące w losowych miejscach przebiegu czasowego napięcia.
Częstość występowania zaburzeń wskazuje, że ich przyczyną mogą być inne odbiorniki zasilane
z tej samej linii co system rezonansu magnetycznego. Dla ustalenia, które z urządzeń w budynku
generuje zaburzenia, zadecydowano, aby kolejno wyłączać wszystkie urządzenia zasilane z tych
samych szyn co urządzenie do rezonansu magnetycznego. Źródło nieprawidłowości zostało
zidentyfikowane. Okazał się nim być podgrzewacz w urządzeniu klimatyzacyjnym. Kiedy został
on wyłączony ustały wszelkie nieprawidłowości związane z pracą aparatu do rezonansu
magnetycznego.
Zalecenia pozwalające uniknąć nieprawidłowości w działaniu systemu rezonansu

magnetycznego
o przenieść wyłącznik zasilający podgrzewacz na szyny zasilające, do których nie są przyłączone
wrażliwe urządzenia elektroniczne,
o przełączyć aparat do rezonansu magnetycznego na zasilanie wolne od urządzeń mogących
generować groźne odkształcenia napięcia zasilania,
o zainstalować urządzenia do poprawy jakości zasilania (ograniczniki przepięć, itp.),
o zainstalować urządzenie do bezprzerwowego zasilania (ang. UPS). Urządzenie tego typu
będzie stanowić barierę ochronną zabezpieczając zasilane urządzenia przed zaburzeniami
w napięciu zasilającym, w tym także przed krótkimi przerwami w dostawie energii
elektrycznej.

OGÓLNE ZALECENIA DOTYCZĄCE WRAŻLIWYCH URZĄDZEŃ

ELEKTRONICZNYCH PRACUJĄCYCH W ŚRODOWISKU
SZPITALNYM
o Przyłączyć urządzenie rejestrujące parametry napięcia zasilającego w rozdzielnicy zasilającej

wrażliwe urządzenia w celu ustalenia ewentualnych zaburzeń, które mogłyby zakłócić ich
działanie. Zalecane jest, aby czas rejestracji obejmował co najmniej jeden cykl pracy
urządzenia, tzn. około siedem dni. Dłuższa rejestracja jest zalecana w przypadku, gdy
zaburzenia przytrafiają się przypadkowo lub sezonowo,
o Korzystnym może okazać się początkowa instalacja rejestratora w proponowanej rozdzielni
mającej zasilać przyszłe urządzenia rezonansu magnetycznego w celu uzyskania ogólnego
obrazu warunków zasilania,
o Rejestrator można przyłączyć do rozdzielni zasilającej odbiornik podejrzewany o wytwarzanie
zaburzeń. Zaburzenia mogą być wytwarzane na przykład przez system ogrzewania, lub
klimatyzacji,
o Sprawdzić zaburzenia w pracy innych urządzeń szpitala, sprawdzić dokumentacje usterek
poszukując korelacji w nieprawidłowej pracy urządzeń,
o Sprawdzić poprawność wykonania instalacji zasilającej,
o Sprawdzić czy dostępne urządzenia do poprawy warunków zasilania spełniają kryteria
zasilania wrażliwych urządzeń elektronicznych. Ewentualną instalację takiego urządzenia
należy skonsultować z lokalnym dostawcą energii elektrycznej. Należy przy tym zastosować
urządzenie które zabezpiecza tylko przed przypadkami zarejestrowanymi przez urządzenia
pomiarowe, gdyż dodatkowe funkcje takich urządzeń wiążą się z ich wyższą ceną,
o Przed zakupem urządzenia do rezonansu magnetycznego należy sprawdzić dokumentację
producenta i ustalić, czy nabywane urządzenie jest odporne na zarejestrowane zburzenia i czy
nie będą one wpływać na jego pracę i uzyskiwane wyniki badań,
o Należy również sprawdzić czy środowisko elektromagnetyczne i obszar wzajemnego
oddziaływania na urządzenie odpowiada następującym kryteriom:
czy urządzenie to jest wrażliwe na różnego rodzaju zaburzenia lub emisje radiacyjne lub
przewodzone?
jeśli tak, na jaki typ zaburzeń (amplituda, częstotliwość)?
czy znane jest negatywne oddziaływanie urządzenia, które mogłoby powodować wadliwą
pracę innych urządzeń?
jeśli urządzenie do poprawy warunków zasilania jest dostarczane oddzielnie, należy
sprawdzić, czy zawiera ono odpowiednią dokumentację niezbędną do jego właściwej
instalacji,
jeśli urządzenie do poprawy warunków zasilania nie jest dostarczane przez producenta
aparatu do rezonansu magnetycznego wówczas należy skorzystać z wykonanych pomiarów
i dokonać wyboru właściwego urządzenia, które będzie utrzymywało zadane parametry
zasilania w podanych przez producenta sprzętu medycznego przedziałach.
Przedstawiony przypadek zarejestrowano w środowisku szpitala amerykańskiego. Podobne

badania zostały przeprowadzone w krakowskim szpitalu gdzie były mierzone parametry zasilania,
które później oceniane były według wskaźników jakości zasilania zawartych w obowiązujących
normach PN 50160 oraz opisującej parametry zasilania w środowisku szpitalnym PN-IEC 61000-
2-4.

Mierzono wartości skuteczne napięć: Faza A
Przedział max i min wartości skutecznej napięcia wg normy PN-EN 50160
- wartości skuteczne prądów, Faza A
wtorek
piątek
niedziela środa
sobota Faza B poniedziałek

Faza B
czas pracy urządzenia
początek - wtorek 06:04:12

koniec - wtorek 15:44:16
- przebiegi czasowe prądu

Faza A Faza B Faza C

- częstotliwość
min i max dopuszczalna wartość częstotliwości określona w normie PN-EN 50160
- współczynnik asymetrii napięcia

- wahania napięcia
Współczynnik PLT Faza A Faza B Faza C
- współczynnik odkształcenia napięcia THDU i wartości dominujących harmonicznych.
Dopuszczalny poziom odkształcenia napięcia wg normy PN-EN 50160

oraz rozporządzenia ministra
Dopuszczalny poziom odkształcenia napięcia wg normy PN-IEC 61000-2-4

- wartości względne poszczególnych harmonicznych napięcia odniesione do harmonicznej

podstawowej .
Współczynnik odkształcenia prądu THDI i wartości dominujących harmonicznych

- oraz widmo harmonicznych THDI dla poszczególnych faz
Faza A
Faza B

Faza C
PODSUMOWANIE
Pomiary przeprowadzone w krakowskim szpitalu były przeprowadzone w momencie konfliktu
między szpitalem a producentem urządzenia. Pomiar pozwolił odpowiedzieć na pytanie po której
stronie była wina zdarzających się usterek. Okazało się bowiem, że wina leży po stronie
producenta gdyż wskaźniki jakości energii elektrycznej spełniały wszystkie obowiązujące normy
i rozporządzenia.
LITERATURA
[1] Hanzelka Z Publikacje dostarczone przez autora.
[2] Power Quality Database Electric Power Research Institute.
[3] PN-EN 50160: Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych.
[4] PN-IEC 61000-2-4: Electromagnetic compatibility (EMC). Part 2 Environment. Section 4:
Compatibility levels in industrial plants for low-frequency conducted disturbances.
[5] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 25 września 2000r. w sprawie szczegółowych
standardów jakościowych obsługi odbiorców Dz. U. Nr 85 poz. 957.
[6] IEC 61000-4-27, 2000: Electromagnetic compatibility – Part 4-27: Testing and measurement
techniques – Unbalance, immunity test.
[7] Metody poprawy jakości energii elektrycznej w środowisku szpitalnym – analiza wybranych
przypadków z wykorzystaniem specjalistycznego oprogramowania


EMINARIUM TARGOWE
BADANIE KOMPATYBILNOŚCI
ELEKTROMAGNETYCZNEJ
WEDŁUG OBOWIĄZUJĄCYCH NORM
Piotr KRZYŻOSTANIAK1
Kompatybilność elektromagnetyczna urządzenia elektrycznego lub elektronicznego polega na

zdolności do prawidłowego funkcjonowania urządzenia w swoim środowisku
elektromagnetycznym. Urządzenie jest kompatybilne wtedy, gdy emituje zaburzenia
elektromagnetyczne w stopniu nie zakłócającym pracy innych urządzeń oraz nie jest zakłócane
zaburzeniami emitowanymi przez inne urządzenia. Ze względu na powszechność i ciągle rosnącą
role sprzętu elektrycznego i elektronicznego, istnieje potrzeba badania odporności i emisyjności
w sensie elektromagnetycznym. Oferta producentów i dystrybutorów sprzętu pomiarowego jest
bogata jednak firma Schaffner zapewnia kompletne systemy pomiarowe pod klucz i pełną
zgodność z aktualnym wymaganiami norm. Całością instrumentów pomiarowych zarządza
specjalnie zaprojektowane oprogramowanie. Niezaprzeczalną zaletą instrumentów firmy Schaffner
jest ich jakość, niezawodność i łatwość dołączania kolejnych elementów tworząc coraz pełniejsze
stanowiska pomiarowe.
POMIAR EMISJI ELEKTROMAGNETYCZNEJ

PN-EN 61000-6-3
PN-EN 61000-6-4
-Emisja przewodzona (conducted emission)

Częstotliwość pomiarowa: 9kHz..30MHz
Poziom zakłóceń elektromagnetycznych emitowanych do środowiska przez obiekty zależy nie
tylko od parametrów i właściwości, ale również od parametrów dołączonych do nich linii
zasilających oraz sygnałowych. Dołączone przewody mogą stanowić źródło promieniowania,
jeżeli ich długości są porównywalne z długościami fal rozprzestrzeniających się po nich zakłóceń;
mogą być swoistego rodzaju liniami transmisyjnymi przewodzącymi zakłócenia do dołączonych
do nich innych obiektów lub też na skutek sprzężeń indukcyjnych i pojemnościowych, zakłócenia
mogą przenikać do innych nawet nie dołączonych obiektów. Z doświadczeń i praktyki wynika, że
w zakresie częstotliwości do 30MHz przewodzenie przez dołączone przewody jest podstawowym
sposobem emisji zakłóceń elektromagnetycznych do środowiska.
ELEMENTY SYSTEMU:
• Pomiarowy odbiornik zakłóceń (Receiver). Zgodny z wymogami CISPR 16, co zapewnia
powtarzalność i porównywalność pomiarów. Przygotowany tak by pokryć pasmo pomiarowe w
zakresie emisji przewodzonej i promieniowanej. Najczęściej wyposażony jest w detektor quasi-
szczytowy (Quasi-peak) oraz detektory: wartości szczytowej (Peak), średniej (Average) lub
szczytowej (RMS).
1
ASTAT sp. z o.o. Poznań

Piotr Krzyżostaniak
Dostępne modele:
- SCR 3501 . zakres pomiarowy: 9kHz do 1GHz
- SCR 3502 . zakres pomiarowy: 9kHz do 2,75GHz
- SMR 4518 . zakres pomiarowy: 9kHz do 18GHz
• Sieć sztuczna (Line Impedance Stabilising Network - LISN). zapewnia stabilizację warunków
pomiarów napięć i prądów zakłóceń w elektrycznych obwodach zewnętrznych dołączonych do
badanego obiektu (Equipment Under Test . EUT). np. obwody zasilania, sterowania lub
sygnalizacji oraz umożliwienie podłączenie miernika zakłóceń. Jednak najczęściej stosowane są
w liniach zasilania urządzenia badanego.
Dostępne modele w zależności od typu zasilania:
Jednofazowe
- NNB 41 . zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
Trójfazowe
- NNB 42 . zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
• Napięciowa sonda pomiarowa (Voltage probe). umożliwia pomiar napięcia zakłóceń

bezpośrednio na zaciskach badanego obiektu lub przewodach sieci zasilającej. Jest szczególnie
przydatna podczas pomiaru zakłóceń emitowanych do środowiska przez wysokonapięciowe sieci
zasilające, w których płyną duże prądy. Charakteryzuje się stosunkowo dużym tłumieniem oraz
znaczną impedancją wejściową.
Dostępne modele:
- TK 9420. zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
- TK 9417. zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
- Emisja promieniowana (radiated emission)

Częstotliwość pomiarowa: 30MHz do 1GHz..(wg życzenia klientów)
Poziom zakłóceń promieniowanych do środowiska, podobnie jak przewodzonych, zależy nie
tylko od parametrów urządzeń, systemów i instalacji (obiektów), ale również od parametrów
dołączonych do linii zasilających i przewodów sygnałowych. Poziom promieniowanych zakłóceń
definiuje się przez określenie wartości promieniowanego przez dany obiekt natężenia pola
elektromagnetycznego lub też promieniowanej mocy. Pomiar emisyjności sprowadza się do
określenia natężenia pola elektromagnetycznego na kierunku
maksymalnego promieniowania.

BADANIE KOMPATYBILNOŚCI …
ELEMENTY SYSTEMU:
• Pomiarowy odbiornik zakłóceń (Receiver) . Zgodny z wymogami CISPR 16, co zapewnia
powtarzalność i porównywalność pomiarów. Przygotowany tak by pokryć pasmo pomiarowe w
zakresie emisji przewodzonej i promieniowanej. Najczęściej wyposażony jest w detektor quasi-
szczytowy (Quasi-peak) oraz detektory: wartości szczytowej (Peak), średniej (Average) lub
szczytowej (RMS).
Dostępne modele:
- SCR 3501 . zakres pomiarowy: 9kHz do 1GHz
- SCR 3502 . zakres pomiarowy: 9kHz do 2,75GHz
- SMR 4518 . zakres pomiarowy: 9kHz do 18GHz
• Komory pomiarowe - Większość norm przyjmuje, że pomiary natężenia pola

elektromagnetycznego powinny być wykonywane na otwartym poligonie pomiarowym.
Stosowanie innych stanowisk pomiarowych, w tym również komór bezodbiciowych, jest
uwarunkowane uzyskaniem przez nie odpowiedniego atestu zgodności. Takie atesty posiadają
wszystkie komory oferowane przez firmę Schaffner. A wybór komory uzależniony jest od
konkretnych potrzeb klienta wynikających m.in. z gabarytów obiektu badanego, wymaganego
pasma pomiarowego czy też metody.
Dostępne modele:
- Bezodbiciowa (Full anechoic chamber) . pomieszczenie, w którym dzięki zastosowaniu
materiałów pochłaniających energię fal elektromagnetycznych i ekranu zabezpieczającego przed
wpływem zewnętrznych pól elektromagnetycznych oraz przed emisją pól na zewnątrz . uzyskuje
się przestrzeń (w której umieszcza się testowany obiekt) o znanych i kontrolowanych warunkach
propagacji fal elektromagnetycznych. Do pomiaru w komorze bezodbiciowej używa się
standardowych anten to testów emisji.
- GTEM (Gigahertz transverse electromagnetic) . alternatywna metoda do badań na otwartej

przestrzeń (Open area test site . OATS) wynikająca z rozwinięcia klasycznej komory TEM
Crawford.a ale z ciągłym wygładzaniem geometrii sygnałów ginących w hybrydowych
absorberach. Przeciwdziała rezonansom wzdłużnym. Jest strukturą całkowicie zamkniętą
z wewnętrznym septum pochłaniająco-promieniującym.

- Klatka Farady.a (Faraday cage) . panelowa budowa komory umożliwia wykonanie komory
w krótkim czasie zapewniając jednocześnie wysoką skuteczność tłumienia. Warunkiem
odpowiedniego tłumienia jest użycie odpowiednich materiałów ekranujących (uszczelnienia w.cz.
. paneli i drzwi) oraz staranny montaż. Jednak podstawową wadą tej przestrzeni pomiarowej jest
niejednorodność pola, w przypadku pomiarów odporności, wynikająca z odbić fali od ścian klatki.
• Anteny . szerokopasmowe anteny stosowane do pomiaru pola elektromagnetycznego

promieniowanego spełniają poniższe warunki: Są spolaryzowane liniowo, tłumią składową
o polaryzacji ortogonalnej co najmniej 20dB, współczynnik fali stojącej w przewodzie antenowym
łączącym antenę z pomiarowym odbiornikiem zakłóceń jest nie większy niż 2, krzywa kalibracji
anteny umożliwia pomiar natężenia pola z błędem nie większym niż ±3dB. W zakresie
częstotliwości 9kHz..150kHz dominującą rolę odgrywa składowa magnetyczna pola
elektromagnetycznego, w zakresie częstotliwości 150kHz..30MHz dokonuje się pomiaru obu
składowych, natomiast powyżej 30MHz już tylko składowej elektrycznej.
Dostępne modele:
- CBL 6111C . zakres pomiarowy: 30MHz do 1GHz
- CBL 6112B . zakres pomiarowy: 30MHz do 2GHz
- LLA 6142 . zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
- HLA 6120 . zakres pomiarowy: 9kHz do 30MHz
• Cęgi absorbcyjne (Absorbing clamp). najczęściej stosowane są do pomiaru mocy

promieniowanej z przewodów. Pomiar ten wymaga poziomego umieszczenia, najczęściej na
wysokości 0,8m, przewodu promieniującego i przesuwania po nim nałożonych cęgów
absorbcyjnych. Aby wyeliminować wpływ obsługi na wynik pomiarów, cęgi na stole
pomiarowym są przesuwane za pomocą dielektrycznej linki do położenia, w którym na
częstotliwości pomiarowej występuje maksimum promieniowania. Dostępne modele:
- AMZ 41 . zakres pomiarowy: 30MHz do 1GHz
POMIAR ODPORNOŚCI ELEKTROMAGNETYCZNEJ

Odporność . zdolność pracującego urządzenia lub systemu do zachowania swoich właściwości
poprawnego działania, podczas oddziaływania określonych zakłóceń elektromagnetycznych lub
umownych sygnałów zakłócających. Odpowiedni poziom odporności można zapewnić
uwzględniając wpływ zakłóceń zewnętrznych jak i wewnętrznych już w fazie projektowania
urządzeń i systemów elektronicznych. Często jednak pozorny zysk i krótkowzroczność decyduje
o pewnych .oszczędnościach.. Po to by nie dochodziło do lekceważenia rzeczywistych zagrożeń
opracowane zostały normy dotyczące odporności elektromagnetycznej. Testy przeprowadza się
wprowadzając umowne impulsy lub ciągi impulsów do przewodów zasilania, transmisji danych
i sygnalizacji czy też poprzez narażenia polem elektromagnetycznym.
PN-EN 61000-4-2 (IEC 1000-4-2) - ESD

Odporność na impulsy elektryczności statycznej (Electrostatic discharge – ESD).Powstawanie
ładunku elektrycznego jest wynikiem pocierania o siebie dwóch różnych materiałów. Spacerując
po syntetycznym chodniku w butach ze skórzaną podeszwą ładujemy ciało ludzkie ładunkiem
elektrycznym. Dotykając dowolnego urządzenia powodujemy przepływ tego ładunku
z kondensatora o pojemności ok. 100..250pF jaki stanowi ciało ludzkie, do urządzenia. Ponieważ
ciało ludzkie może naładować się do potencjału 25kV, w zależności od warunków, więc proces
rozładowania jest bardzo gwałtowny i można go zaobserwować jako iskrę. Kształt i parametry
elektryczne impulsów elektrostatycznych zależą od wielu czynników zewnętrznych. Jednym
z nich jest kształt elektrody inicjującej impuls. W testach wykorzystujemy dwa typy elektrod

i przez to otrzymujemy dwa typy wyładowań elektrostatycznych: dotykowe (poprzez dotyk

bezpośredni do EUT) i powietrzne.
Urządzenia i systemy pomiarowe (PN-EN 61000-4-2):
• NSG 435 – generator impulsów ESD w pełni zgodny z wymaganiami normy PN-EN61000-4-2.
Amplitudę impulsu testowego można ustawiać w zakresie 200V..16,5kV, w krokach co 100V dla
wyładowań powietrznych i 200V..9kV przy rozładowaniu dotykowym. Ten ergonomiczny
przyrząd – „pistolet” umożliwia pełne sterowanie parametrami testu z panelu lub wyzwalania
impulsu dołączonym światłowodem. System posiada wbudowane baterie akumulatorów,
zapewniające 3 godziny pracy przy pełnym wykorzystaniu możliwości generatora lub też
możliwość pracy przy zasilaniu sieciowym.
• MODULA 6000 – kompaktowy system do testów odporności na zakłócenia m.in.
ESD. Pokrywa wymagania normy:
PN-EN 61000-4-2 (ESD)
PN-EN 61000-4-4 (Burst)
PN-EN 61000-4-5 (Surge)
PN-EN 61000-4-8 (Power line magnetics – pole magnetyczne sieć.)
PN-EN 61000-4-9 (Pulsed magnetics – pole magnetyczne impul.)
PN-EN 61000-4-11 (AC supply dips/drops – zapady i zaniki napięcia)
PN-EN 61000-4-29 (DC supply dips/drops – zapady i zaniki napięcia)
Skupiając w jednym przyrządzie 7 specyfikacji z zakresu EMC, pozwala znacznie zredukować
koszty związane wyposażeniem laboratorium. Przygotowany nie tylko do wykonywania testów w
jednostkach akredytujących, ale przede wszystkim w szeroko rozumianym przemyśle. Już w etapie
konstruowania i w fazie dalszego rozwoju produktu. W związku z wymaganiami z zakresu
odporności elektromagnetycznej zawartymi w Dyrektywie Niskonapięciowej (LVD), system staje
się idealnym sprzętem pomiarowym zapewniającym podstawę do posługiwania się znakiem CE.
PN-EN 61000-4-3 (IEC 1000-4-3) – RADIATED RF

Odporność na promieniowane pole RF. Standard precyzuje częstotliwość generowanego pola
elektrycznego w zakresie 80..1000MHz, z krokiem nie przekraczającym 1%podstawowego
sygnału i czasem przebywania EUT w obszarze testu, wystarczającym na jego reakcję. Testy
wykonuje się dla każdej z 4 stron urządzenia badanego, każdej płaszczyźnie i dla obu płaszczyzn
anteny. Przestrzeń, w której wykonuje się tego typu pomiary jest zazwyczaj komora bezodbiciowa
lub komora GTEM. Jednym z kryteriów wyboru komory są gabaryty EUT, jego charakter
i mnogość urządzeń peryferyjnych.

- Bezodbiciowa (Full anechoic chamber) – pomieszczenie, w którym dzięki zastosowaniu

materiałów pochłaniających energię fal elektromagnetycznych i ekranu zabezpieczającego przed
wpływem zewnętrznych pól elektromagnetycznych oraz przed emisją pól na zewnątrz – uzyskuje
się przestrzeń (w której umieszcza się testowany obiekt) o znanych i kontrolowanych warunkach
propagacji fal elektromagnetycznych. Do pomiaru w komorze bezodbiciowej używa się
standardowych anten to testów emisji.
- GTEM (Gigahertz transverse electromagnetic) – alternatywna metoda do badań na otwartej
przestrzeń Open area test site – OATS) wynikająca z rozwinięcia klasycznej komory TEM
Crawford’a ale z ciągłym wygładzaniem geometrii sygnałów ginących w hybrydowych
absorberach. Przeciwdziała rezonansom wzdłużnym. Jest strukturą całkowicie zamkniętą
z wewnętrznym septum pochłaniająco-promieniującym. Wymaganą jednorodność pola gwarantuje
wykonana wcześniej kalibracja. Generator sprzęgnięty ze wzmacniaczem mocy, zapewnia sygnał
o parametrach pozwalających na uzyskania odpowiedniego (sprecyzowanego w normach
przedmiotowych) natężenia pola. Promieniująca pole antena, dobierana jest tak by przenieść
wymaganą moc w testowym paśmie częstotliwości. Poniższy wzór pozwala na oszacowanie
natężenia pola elektrycznego wytworzonego przez układ wzmacniacza o znanej mocy P
i dołączonej do niego anteny o wzmocnieniu g w odległości od anteny d. Obowiązuje założenie, że
w układzie nie występują odbicia.
⎛V ⎞ (30 × P × g )
E⎜ ⎟ ≡
⎝m⎠ d
ELEMENTY SYSTEMU:
• Generator sygnałowy (Signal generator)
• Wzmacniacz mocy (Power amplifier)
Dostępne modele:
- CBA 9426 (50W) . zakres pomiarowy: 80MHz do 1GHz
- CBA 9413B (100W) . zakres pomiarowy: 80MHz do 1GHz
- CBA 9433 (200W) . zakres pomiarowy: 80MHz do 1GHz
- CBA 9477B (15W) . zakres pomiarowy: 150kHz do 1GHz
• Antena (Antenna)
Dostępne modele:
- CBL 6140A . zakres pomiarowy: 26MHz do 2GHz
- CBL 6141A . zakres pomiarowy: 30MHz do 2GHz
- CBL 6143 . zakres pomiarowy: 30MHz do 3GHz
- CBL 6144 . zakres pomiarowy: 25MHz do 3GHz
- VHBA 9123 . zakres pomiarowy: 30MHz do 300MHz
- UPA 6109 . zakres pomiarowy: 200MHz do 1GHz
• Miernik mocy (Power meter)

• Sonda pola (Field probe)
Dostępne modele:
- EMC 20 . zakres pomiarowy: 100kHz(10kHz) do 3GHz
- EMC 200 . zakres pomiarowy:100kHz(10kHz) do 18GHz(26,5GHz)
• Sprzęgacz kierunkowy (Directional coupler)

Dostępne modele:
- DCP 0100 . zakres pomiarowy: 10kHz do 1GHz
- CHA 9652B . zakres pomiarowy: 80MHz do 1GHz

PN-EN 61000-4-4 (IEC 1000-4-4) - BURST

Odporność na serię szybkich elektrycznych zakłóceń impulsowych (Electrical Fast transient -
EFT). Impulsy są efektem wyłączania obwodów o charakterze indukcyjnym lub pojemnościowym
poprzez klucze najczęściej mechaniczne (przekaźnik, stycznik). W momencie przerywania prądu
mamy do czynienia z nieskończenie dużą wartością pochodnej di/dt. Naturalną cechą obwodów
elektrycznych jest występowanie parametrów pasożytniczych skończonych wartości indukcyjności
czy pojemności wynikających z występowania przewodów, złącz itp. Dlatego w momencie
przerwania przepływu prądu pojawia się napięcie zależne od szybkości przerywania prądu
i wartości indukcyjności opisane zależnością
di
U = −L ×
dt
To chwilowe napięcie dodaje się do wartości napięcia standardowo występującego w obwodzie
i wywołuje zwarcie styków klucza i ponowny przepływ prądu. Ze względu na szybkość
zachodzącego zjawiska w praktyce dochodzi do wygenerowania paczek impulsów
nanosekundowych o malejącej amplitudzie. Jako umowny sygnał testujący stosuje się impulsy
w postaci paczki impulsów grzebieniowych.
Pojedynczy impuls grzebieniowy zwany również impulsem typu .Burst., według IEC powinien
charakteryzować się czasem narastania 5ns i czasem opadania (do półszczytu) 50ns. Częstotliwość
impulsów w serii powinna wynosić 2,5 lub 5kHz, czas trwania serii 15ms, natomiast okres
powtarzania serii 300ms. Amplitudy umownych impulsów zależą od typu sieci. Zgodnie z normą
IEC w obwodach zasilania i uziemienia występują impulsy o amplitudach do 4kV, natomiast
w obwodach interfejsowych o amplitudach do 2kV.
Dostępne modele:
- NSG 2025 . niezależny generator impulsów .Burst. o amplitudzie maksymalnej 8kV. Możliwość
sprzęgania zakłóceń do linii 1 i 3 fazowych w zależności od wybranej wersji (przy dopuszczalnym
prądzie ciągłym 30A/fazę). Sterowanie można przeprowadzać poprzez wygodne i bardzo
wszechstronne oprogramowanie WIN2025 lub z panelu czołowego na przyrządzie. System
pokrywa w pełni wymagania norm: IEC, EN, ASNSI-IEEE tak by sprostać potrzebom wszystkich
odbiorców.
- NSG 3025 . przenośny generator impulsów .Burst. o amplitudzie maksymalnej do 4,8kV.
Sprzęganie impulsów w liniach jednofazowych przy prądzie ciągłym do 16A. Sterowanie
przyrządem odbywa się na drodze programowej poprzez oprogramowanie WIN 3025 dostosowane
do standardu PC lub z panelu czołowego instrumentu. System zgodny z wymaganiami norm EN,
IEC itp.

- NSG 2050 . modułowy system pomiarowy idealni spełniający wymagania laboratoriów EMC.
Oparty na ramie bazowej, umożliwia tak doposażyć system wyjściowy by pokrywał wymagania
wielu norm w jednym, zintegrowanym systemie. Do podstawowych należą: IEC 61000-4-4,
61000-4-5, 61000-4-11 itp. W skład systemu wchodzą: Rama bazowa, rozszerzenie ramy,
generatory impulsów, układy sprzęgające, anteny, oprogramowanie oraz peryferia. Jest to obecnie
jedno z najwszechstronniejszych rozwiązań w zakresie sprzętu do badania odporności na
zakłócenia przewodzone i pole magnetyczne (sieciowe i impulsowe). Największą zaletą jest
łatwość rozbudowy bez konieczności dublowania elementów dokładając tylko kolejne moduły.
- MODULA 6000. kompaktowy system do testów odporności na zakłócenia m.in. Burst. Pokrywa
wymagania norm:
PN-EN 61000-4-2 (ESD)
PN-EN 61000-4-4 (Burst)
PN-EN 61000-4-5 (Surge)
PN-EN 61000-4-8 (Power line magnetics . pole magnetyczne sieć.)
PN-EN 61000-4-9 (Pulsed magnetics . pole magnetyczne impul.)
PN-EN 61000-4-11 (AC supply dips/drops . zapady i zaniki napięcia)
PN-EN 61000-4-29 (DC supply dips/drops . zapady i zaniki napięcia)
koszty związane z wyposażeniem laboratorium. Przygotowany nie tylko do wykonywania testów
w jednostkach akredytujących ale przede wszystkim w szeroko rozumianym przemyśle. Już
w etapie konstruowania i w fazie dalszego rozwoju produktu. W związku z wymaganiami
z zakresu odporności elektromagnetycznej zawartymi w Dyrektywie Niskonapięciowej (LVD),
system staje się idealnym sprzętem pomiarowym zapewniającym podstawę do posługiwania się
znakiem CE.
PN-EN 61000-4-5 (IEC 1000-4-5) - SURGE

Odporność na udar (Surge). Źródłem impulsów zakłócających występujących w liniach
zasilających są wyładowania atmosferyczne, wybuchy nuklearne, procesy łączeniowe, włączanie
lub odłączanie znacznych obciążeń lub bloku kondensatorów poprawiających współczynnik mocy.
Reakcja linii zasilającej na impuls elektromagnetyczny w dużym stopniu zależy od jej rozmiarów.
Odpowiedź nieskończenie długiego przewodu umieszczonego w polu impulsu
elektromagnetycznego ma charakter impulsu unipolarnego.
Obwód otwarty (1,2/50µs)

Obwód zwarty (8/20µs)
Czasy narastania i opadania tych impulsów są na ogół dłuższe w porównaniu z odpowiednim

czasami impulsu pobudzającego. Klasycznym impulsem testowym jest impuls o czasie narastania
1,2µs i czasie opadania 50µs (1,2/50µs) zdefiniowany dla obwodu otwartego i impuls o czasie
narastania 8µs i czasie opadania 20µs (8/20µs) zdefiniowany dla obwodu zwartego. Amplitudy
impulsów zależą od typów linii (linie wewnątrz budynków, linie napowietrzne, przyłącza itp.) oraz
ich długości. Norma IEC zaleca dla linii zasilających prądu przemiennego i prądu stałego oraz linii
kontrolnych stosowanie impulsu napięciowego 1,2/50µs o amplitudzie 4kV dla linii rozwartej
i impulsu prądowego 8/20µs o amplitudzie 2kV dla linii zwartej.
Dostępne modele:
- NSG 2050 . modułowy system pomiarowy idealni spełniający wymagania laboratoriów EMC.
Oparty na ramie bazowej, umożliwia tak doposażyć system wyjściowy by pokrywał wymagania
wielu norm w jednym, zintegrowanym systemie. Do podstawowych należą: IEC 61000-4-5,
61000-4-4, 61000-4-11 itp. W skład systemu wchodzą: Rama bazowa, rozszerzenie ramy,
generatory impulsów, układy sprzęgające, anteny, oprogramowanie oraz peryferia. Jest to obecnie
jedno z najwszechstronniejszych rozwiązań w zakresie sprzętu do badania odporności na
zakłócenia przewodzone i pole magnetyczne (sieciowe i impulsowe). Największą zaletą jest
łatwość rozbudowy bez konieczności dublowania elementów dokładając tylko kolejne moduły.
- MODULA 6000. kompaktowy system do testów odporności na zakłócenia m.in. Burst. Pokrywa
wymagania orm:
PN-EN 61000-4-2 (ESD)
PN-EN 61000-4-4 (Burst)
PN-EN 61000-4-5 (Surge)
PN-EN 61000-4-8 (Power line magnetics . pole magnetyczne sieć.)
PN-EN 61000-4-9 (Pulsed magnetics . pole magnetyczne impul.)
PN-EN 61000-4-11 (AC supply dips/drops . zapady i zaniki napięcia)
PN-EN 61000-4-29 (DC supply dips/drops . zapady i zaniki napięcia)
koszty związane z wyposażeniem laboratorium. Przygotowany nie tylko do wykonywania testów
w jednostkach akredytujących ale przede wszystkim w szeroko rozumianym przemyśle. Już
w etapie konstruowania i w fazie dalszego rozwoju produktu. W związku z wymaganiami
z zakresu odporności elektromagnetycznej zawartymi w Dyrektywie Niskonapięciowej (LVD),
system staje się idealnym sprzętem pomiarowym zapewniającym podstawę do posługiwania się
znakiem CE.

PN-EN 61000-4-6 (IEC 1000-4-6) - CONDUCTED RF

Odporność na zakłócenia przewodzone o częstotliwości RF. Obecność sygnałów zakłócających
o częstotliwości radiowej wynika z działania urządzeń celowo emitujących fale o tej
częstotliwości (nadajniki radiowe, anteny urządzeń przenośnych, systemy łączności
bezprzewodowej) i sprzętu, który oprócz swojej głównej funkcji użytkowej jest niestety obiektem
wprowadzającym tego typu przebiegi do otoczenia (silniki komutatorowe, przekształtniki
częstotliwości, łączniki elektryczne itp.). Dla częstotliwości aż do wartości, przy której wymiary
urządzenia badanego (EUT) zbliżają się do ćwierć długości fali zakłócającej, większość sprzężeń
z EUT odbywa się na zasadzie wstrzykiwania zakłóceń do przewodów. Dlatego też jedną
ważniejszych prób EMC jest badanie odporności na zakłócenia o częstotliwości radiowej
sprzęgane z przewodami. Do każdego typu przewodów, interfejsów, magistral powinien być
przygotowany odpowiedni typ układu sprzęgający zakłócenia, uwzględniający ich
charakterystyczne parametry. Jednocześnie układ taki powinien zapewnić dopasowanie
impedancyjne z uwzględnieniem ziemi odniesienia i izolować urządzenia peryferyjne od prądów
RF. Standardowe częstotliwości sygnałów zakłócających dotyczą przedziału 150kHz..80MHz
(230MHz). System testowy składa się z generatora sygnału podłączonego do odpowiedniej mocy
wzmacniacz oraz układu sprzęgająco-odsprzęgającego. Pomiędzy wzmacniacz a układ sprzęgający
montuje się tłumik chroniący wzmacniacz o zmiennym współczynniku wyjściowym VSWR przed
efektami niedopasowania.
Wzmacniacze. dostępne modele:

- CBA 9424 (20W) . zakres pomiarowy: 150kHz do 230MHz
- CBA 9425 (30W) . zakres pomiarowy: 150kHz do 230MHz
- CBA 9477B (15W) . zakres pomiarowy: 150kHz do 1GHz
- Karta doboru wzmacniaczy . wykaz parametrów wzmacniaczy
Układy sprzęgające zakłócenia z przewodami:

• CDN (Coupling/decoupling network). najpopularniejszy sposób sprzęgania zakłóceń
(sprzężenie pojemnościowe) z przewodami. Sygnał zakłócający jest rozdzielony do każdego
z przewodów jednocześnie tak, że zakłócenia pojawiają się jako sygnał wspólny. Oprócz funkcji
sprzęgania celowo wytworzonych przebiegów, należy również ochrona sygnału doprowadzonego
do EUT przed pasożytniczymi impulsami czy przebiegami z sąsiednich urządzeń lub linii
zasilających.
• Cęgi elektromagnetyczne (EM calmp). Alternatywna metoda dla układów CDN. Cęgi składają
się z dzielonych pierścieni ferrytowych (o różnej impedancji . ferryty LF i RF) obejmujących
przewód badanego urządzenia. Jest to metoda nie inwazyjna i może być stosowana do wszystkich
typów przewodów. Sygnał doprowadzony jest do przewodu wzdłuż całej długości cęg od
wszystkich rdzeni. W układzie jest wytarzane i przekazywane do przewodu jednocześnie napięcie
RF . sprzężenie pojemnościowe i prąd RF . sprzężenie indukcyjne.
• Sonda prądowa do wstrzykiwania indukcyjnego (CIP. Current injection probe).
Metoda bardzo wygodna jednak rzadziej stosowana niż metody oparte na CDN lub EM Clamp ze
względu na mniejszą skuteczność. CIP to szczególnego rodzaju zatrzaskiwany transformator
prądowy, który może być stosowany do wszelkich typów kabli. Sprzęganie sygnału odbywa się
tylko na drodze indukcyjnej bez sprzężeń pojemnościowych. Najczęściej używany w badaniach
sprzętu wojskowego i samochodowego ze względu na możliwość przenoszenia dużych mocy.
Jedną z podstawowych wad jest brak izolacji od peryferyjnych urządzeń, nie uwzględnianie
impedancji wspólnej przewodów oraz znaczna tłumienność sygnału pociągająca za sobą
konieczność stosowania wzmacniaczy o większej mocy. Wszystkie niezbędne opisy
poszczególnych urządzeń dostepne są w formacie PDF (Acrobat Reader) na naszych stronach
internetowych http://www.astat.com.pl

EMINARIUM TARGOWE
ASYMETRIA PRĄDÓW I NAPIĘĆ

W SIECIACH ELEKTROENERGETYCZNYCH
Waldemar L. SZPYRA1
W referacie przedstawiono w skrócie przyczyny i skutki asymetrii obciążenia.

Omówiono wybrane sposoby ograniczania asymetrii w liniach niskiego napięcia
oraz ocenę ich efektywności.
WPROWADZENIE
Przyczyny asymetrii
Obliczenia i analizy sieci elektroenergetycznych wykonywane są najczęściej przy założeniu
symetrii parametrów elementów sieci, napięć zasilających sieć oraz prądów płynących
w przewodach linii i innych urządzeń. Założenie to bardzo ułatwia wykonanie obliczeń, jednak
w praktyce w wielu przypadkach jest nieprawdziwe. W ustalonych stanach pracy sieci można
wyróżnić dwa rodzaje asymetrii [4]:
1) asymetrię wewnętrzną (własną) – wynikającą z różnic impedancji własnych i wzajemnych
poszczególnych faz (np. w liniach elektroenergetycznych na skutek różnych odległości
przewodów fazowych względem siebie i względem ziemi);
2) asymetrię zewnętrzną:
a) miejscową w punktach zasilających sieć – wynikającą z asymetrii napięć,
b) miejscową w punktach odbioru – spowodowaną zasilaniem odbiorów trójfazowych
o różnych mocach w każdej fazie,
c) przestrzenną – w różnych punktach sieci przyłączone są odbiory jednofazowe.
Odbiornikami powodującymi asymetrię napięć w sieci są:

¾ zespoły odbiorników jednofazowych przyłączonych do linii trójfazowej, np. piece indukcyjne,
spawarki transformatorowe, trakcja jednofazowa,
¾ odbiorniki trójfazowe o asymetrycznym obciążeniu chwilowym, jak np. piece łukowe
w okresie topienia wsadu,
¾ liczne, nierównomiernie rozmieszczone odbiorniki jednofazowe włączone między przewody
fazowe i neutralny, występujące np. u odbiorców komunalnych zasilanych z sieci niskiego
napięcia.
W liniach niskiego napięcia występuje zewnętrzna asymetria przestrzenna, której przyczyną są

nierównomiernie rozłożone na poszczególne fazy odbiorniki jednofazowe przyłączone w różnych
punktach linii (często są to odbiory o mocy od kilkuset W do kilku kW takie jak czajniki
1)
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Katedra Elektroenergetyki, al. Mickiewicza 30,
30-059 Kraków, tel. 012 617 32 47, e-mail: wszpyra@uci.agh.edu.pl
Waldemar Szpyra
elektryczne, żelazka, pralki automatyczne, kuchnie, przepływowe podgrzewacze wody itp.) oraz
niesymetryczne obciążenie poszczególnych faz u odbiorców z przyłączami trójfazowymi.
W sieciach średniego napięcia spółek dystrybucyjnych w stanach ustalonych występuje w zasadzie
tylko asymetria wewnętrzna, której wpływ na pracę sieci jest pomijalny.
Miara asymetrii
Miarą asymetrii napięć i prądów w układzie trójfazowym są współczynniki niezrównoważenia
napięć i prądów kolejności przeciwnej i zerowej, które określa się z zależności:
– współczynniki niezrównoważenia napięć:
U
kolejności przeciwnej: nU 2 = 2 , (1)
U1
U0
kolejności zerowej: nU 0 = , (2)
U1
– współczynniki niezrównoważenia prądów:
I2
kolejności przeciwnej: nI 2 = , (3)
I1
I0
kolejności zerowej: nI 0 = , (4)
I1
w których:
U1 , U 2 , U 0 – odpowiednio wartości skuteczne składowej symetrycznej kolejności zgodnej,
przeciwnej i zerowej napięcia,
I1 , I 2 , I 0 – odpowiednio wartości skuteczne składowej symetrycznej kolejności zgodnej,
przeciwnej i zerowej prądu.
Korzystanie ze współczynników niezrównoważenia napięć i prądów wyrażonych wzorami

(1) ÷ (4) jest niewygodne ze względu na konieczność stosowania specjalnych przyrządów do
pomiarów parametrów jakości energii elektrycznej. W pracy [11] J. Sozański zaproponował
wykorzystanie do oceny asymetrii napięć współczynnika obliczonego na podstawie pomiaru
napięć fazowych:
U A − U + U B − U + UC − U
AU = ⋅ 100 [%] , (5)
U
gdzie:
U A, U B , UC – wartości skuteczne napięć fazowych,
U – wartość średnia napięć fazowych obliczona z zależności:
U A +U B +UC
U = . (6)
3
W podobny sposób określa się wskaźnik asymetrii kątowej:
α A, B − 120 + α B , C − 120 + α C , A − 120

Ao = , (7)
120
gdzie:
α A, B , α B ,C , α C , A – kąty między wektorami napięć fazowych.

ASYMETRIA PRĄDÓW I NAPIĘĆ …
Wymagania przepisów w zakresie asymetrii

Wymagania odnośnie jakości energii elektrycznej dostarczanej do odbiorców są zawarte w:
1) Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 25 września 2000 r. w sprawie szczegółowych
standardów jakościowych obsługi odbiorców zwanym w skrócie „rozporządzeniem
przyłączeniowym” [10].
2) Normie EN 50160 „Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych” [6]
(zastępuje normę PN-EN 50160 [7].
Wymagania w zakresie asymetrii zawarte w normie EN 50160 są następujące:

¾ W odniesieniu do sieci niskiego napięcia punkt 2.10 normy stanowi:
„W normalnych warunkach pracy, w ciągu każdego tygodnia, 95 % ze zbioru
10-minutowych, średnich wartości skutecznych składowej symetrycznej kolejności przeciwnej
napięcia zasilającego powinno mieścić się w przedziale od 0 do 2 % wartości składowej
kolejności zgodnej. Na pewnych obszarach, na których występują instalacje odbiorców
przyłączonych częściowo jednofazowo lub między dwie fazy, niesymetria w sieci trójfazowej
osiąga wartość do około 3%”
¾ W odniesieniu do sieci średniego napięcia (punkt 3.10):
„W normalnych warunkach pracy, w ciągu każdego tygodnia, 95 % ze zbioru
10-minutowych, średnich wartości skutecznych składowej symetrycznej kolejności przeciwnej
napięcia zasilającego powinno mieścić się w przedziale od 0 do 2 % wartości składowej
kolejności zgodnej. Na pewnych obszarach występuje niesymetria do 3%”
Norma nie podaje wymagań odnośnie dopuszczalnej wartości współczynnika niezrównoważenia

napięć składowej kolejności zerowej stwierdzając, że „ta składowa nie jest istotna z punktu
widzenia możliwego zakłócenia pracy urządzeń przyłączonych do sieci”.
Obowiązujące obecnie „rozporządzenie przyłączeniowe” nie określa dopuszczalnych wartości
współczynników niezrównoważenia napięć, a norma nie znajduje się w wykazie norm
obowiązujących. Projekt nowego „rozporządzenia przyłączeniowego”(wersja z dn. 23 czerwca
2003 roku) [9] w § 33 punkt 1 ust. 4 zawiera wymagania sformułowane analogicznie jak w normie
EN 50160.
Skutki asymetrii
Z punktu widzenia odbiorcy energii elektrycznej uciążliwość asymetrii zależy od rodzaju
zasilanych odbiorników. W przypadku zasilania odbiorników trójfazowych istotna jest wartość
współczynnika niezrównoważenia napięć kolejności przeciwnej. Duża wartość tego
współczynnika pogarsza warunki pracy tych odbiorników. Dotyczy to w szczególności silników
elektrycznych, w których pojawia się moment hamujący pochodzący od składowej symetrycznej
kolejności przeciwnej.
Z kolei z punktu widzenia operatora sieci istotna jest asymetria prądów. Asymetryczne włączenie
odbiorów do sieci powoduje:
a) obciążenie jej mocą pozorną większą niż ta, która byłaby pobierana z sieci przez symetrycznie
włączone do sieci odbiory pobierające taką samą moc czynną
b) pogorszenie się współczynnika mocy,
c) dodatkowe straty mocy i energii w sieci,
d) różne spadki napięcia w poszczególnych fazach,
e) niepełne wykorzystanie obciążalności urządzeń.

Waldemar Szpyra
Ad. a).
Moc pozorna S przesyłana symetryczną linią trójfazową przy sinusoidalnych przebiegach napięcia
U i prądu I, zmieniających się z jednakową częstotliwością, określona jest wzorem:
P
S = 3 ⋅U ⋅ I = P 2 + Q 2 = . (8)
cos ϕ
Moc czynna pobierana przez odbiór symetryczny równa jest sumie trzech mocy fazowych Pf
o jednakowej wartości:
P = 3 ⋅ Pf = 3 ⋅U f ⋅ I f cos ϕ = 3 ⋅U ⋅ I cos ϕ , (9)

gdzie:
Uf – wartość skuteczna napięcia fazowego,
If – wartość skuteczna prądu płynącego w przewodzie fazowym,
– kąt miedzy wektorem napięcia i prądu.
Moc pozorną SD trójfazowego odbioru asymetrycznego można obliczyć z zależności:
S D = U A2 + U B2 + U C2 ⋅ I A2 + I B2 + I C2 = P2 + Q2 + D2 , (10)
lub na podstawie składowych symetrycznych napięć i prądów:
⎡ ⎛R ⎞
2
⎤
( )
⎢
( )
S D = 3 ⋅ U12 + U 22 ⋅ ⎢3 ⋅ I12 + I 22 + I 02 + 9 ⋅ I 02 ⋅ ⎜ N
⎜ Rf
⎟
⎟
⎥,
⎥
(11)
⎣ ⎝ ⎠ ⎦
gdzie:
I A , I B , IC – wartości skuteczne prądów płynących w przewodach poszczególnych faz,
IN – prąd płynący w przewodzie neutralnym.
D – moc „asymetrii”,
RN – rezystancja przewodu neutralnego,
Rf – rezystancja przewodu fazowego.
Występującą wyrażeniu (10) moc asymetrii D dla linii czteroprzewodowej można (zakładając
symetrię napięć zasilających) obliczyć na podstawie wartości współczynników niezrównoważenia
składowych symetrycznych prądów korzystając ze wzoru [2]:
⎛ ⎛R ⎞
2
⎞
⎜ ⎟
D = 3 ⋅ U f ⋅ I + I ⋅ ⎜1 + 3 ⋅ ⎜ N
2 2 ⎟
⎟⎟ . (12)
2
⎜
0
⎜ Rf ⎟
⎝ ⎝ ⎠ ⎠
Stosunek mocy pozornej przy obciążeniu asymetrycznym do mocy pozornej przy obciążeniu
symetrycznym wyraża się zależnością:
SD P2 + Q2 + D2 D2
kA = = = 1+ . (13)
S P2 + Q2 P2 + Q2

Współczynnik asymetrii kA określa wzrost mocy pozornej w stosunku do mocy pobieranej przez
odbiór na skutek niejednakowego rozdziału obciążeń na poszczególne fazy i jest nazywany
współczynnikiem nierównomierności obciążenia.
Ad. b).
W obciążonym symetrycznie obwodzie trójfazowym współczynnik mocy jest równy liczbowo
cosinusowi kąta przesunięcia fazowego między napięciami i prądami. Kąty te w każdej fazie są
jednakowe. Współczynnik mocy wyraża się wzorem:
P P
kS = = = cos ϕ S . (14)
S P + Q2
2
W obwodzie trójfazowym obciążonym niesymetrycznie prądy, napięcia i przesunięcia fazowe

między prądami, a napięciami w poszczególnych fazach są różne. Współczynnik mocy
w przypadku odbioru asymetrycznego można zdefiniować przez analogię do odbioru
symetrycznego (wzór 14), jako stosunek całkowitej mocy czynnej do całkowitej mocy pozornej
pobieranej przez odbiór:
P P 1 kS cos ϕ S
kD = = ⋅ = ⋅= . (15)
P +Q + D
2 2 2
P +Q 2 2
D 2 kA kA
1+ 2
P + Q2
Współczynnik mocy kD asymetrycznego odbioru trójfazowego nie jest równy cosinusowi kąta
przesunięcia między prądem, a napięciem i można go wyrazić jako iloraz współczynnika mocy
odbioru symetrycznego kS przez współczynnik nierównomierności obciążenia kA. Ponieważ
k S ≤ 1 , a k A > 1 , to przy asymetrycznym obciążeniu zawsze k D < 1 (nawet wówczas, gdy
poszczególne fazy będą obciążone tylko mocy czynną.
Ad. c).
Przy symetrycznym obciążeniu linii niskiego napięcia wartości skuteczne prądów płynących
w przewodach poszczególnych faz są takie same, a prąd płynący w przewodzie neutralnym jest
równy zero. Straty mocy w odcinku linii oblicza się wówczas z zależności:
∆Psym = I A2 ⋅ R f + I B ⋅ R f + I C2 ⋅ R f = 3 ⋅ I 2 ⋅ R f . (16)
Przy niesymetrycznym obciążeniu prądy płynące w przewodach poszczególnych faz są różne,

a w przewodzie neutralnym płynie prąd. Straty mocy w odcinku linii można w tym przypadku
obliczyć sumując straty w poszczególnych przewodach:
( )
∆Pasym = I A2 ⋅ R f + I B2 ⋅ R f + I C2 ⋅ R f + I N2 ⋅ RN = I A2 + I B2 + I C2 ⋅ R f + I N2 ⋅ RN . (17)
Z porównania zależności (16) i (17) wynika, że przy przesyle takiej samej mocy, większe straty
wystąpią przy obciążeniu niesymetrycznym. Wzrost strat mocy wynikający z asymetrii można
określić na podstawie współczynników niezrównoważenia składowych symetrycznych prądów.
W przypadku linii czteroprzewodowej zasilanej symetrycznym napięciem przy niesymetrycznych
prądach poszczególnych faz można skorzystać się z zależności [2]:
Waldemar Szpyra
⎡ ⎛R ⎞
2⎤
δ∆P = 1 + n I22 + n I20 ⋅ ⎢1 + 3 ⋅ ⎜ N ⎟ ⎥ (18)

⎢ ⎜ Rf ⎟ ⎥
⎣ ⎝ ⎠ ⎦
Dokładne obliczenie strat mocy i energii w liniach niskiego napięcia przy obciążeniu
asymetrycznym jest praktycznie niemożliwe ze względu na przestrzenny i losowy charakter
zjawiska. Wpływ asymetrii obciążenia na straty mocy w linii niskiego napięcia można oszacować
np. na podstawie wykresów pokazanych na rys. 1. Wykresy te podają ile razy większe są straty
mocy w linii przy asymetrycznym obciążeniu ∆Pasym od strat jakie wystąpiłyby przy obciążeniu
symetrycznym ∆Psym w funkcji stosunku prądu w przewodzie neutralnym do średniego prądu
w przewodach fazowych I N I f , dla różnych wartości stosunku przekroju przewodu neutralnego
do przekroju przewodów fazowych s N s f . Przy czym I N I f określa się z zależności:
IN 3⋅ IN
= . (19)
If I A + I B + IC
Wykresy na rys. 2 pokazują z kolei ile razy straty mocy w transformatorze przy obciążeniu
asymetrycznym są większe od strat jakie wystąpiłyby przy obciążeniu symetrycznym w funkcji
stosunku prądu w przewodzie neutralnym do średniego prądu w przewodach fazowych dla
różnych układów połączeń transformatora.
5,0
Stosunek strat przy obciążeniu niesymetrycznym do strat przy
sN s f = 0,5
4,5
sN s f = 0,7
obciążeniu symetrycznym ∆Pasym/∆Psym
4,0 sN s f = 1,0
sN s f = 1,4
3,5
sN s f = 1,9
3,0
2,5
2,0
1,5
1,0
0,0 0,5 1,0 1,5 2,0
Stosunek prądu w przewodzie neutralnym do średniego prądu w przewodach fazowych I N I f
Rys. 1. Wpływ asymetrii obciążenia na wzrost strat mocy w linii niskiego napięcia [5]

18
Faza A
16 Faza B
Faza C
14
12
Spadek napięcia, w %
10
-2
-4
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 0 1 2 3 4 5 6 7 8
Godzina
Rys. 2. Wpływ asymetrii obciążenia na wzrost strat mocy w transformatorze SN/nn [3]
3.0
Stosunek strat przy obciążeniu niesymetrycznym do strat przy obciążeniu
Układ połączeń Yy0

Układ połączeń Yz5
2.5
symetrycznym Pasym/∆Psym
2.0
1.5
1.0
0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0
Stosunek prądu w przewodzie neutralnym do średniego prądu w przewodach fazowych I N I f
Rys. 3. Wpływ asymetrii obciążenia na wartość spadku napięcia na końcu linii nN

Waldemar Szpyra
Ad. d).
Efektem asymetrii prądowej jest również zróżnicowanie wartości spadków napięcia
w poszczególnych fazach prowadzące do asymetrii napięć (rys. 3). W skrajnych przypadkach
spadek napięcia w najmniej obciążonej fazie może przyjmować wartości ujemne, a spadek
napięcia w fazach najbardziej obciążonych może przyjmować wartości powodujące przekroczenie
dopuszczalnych odchyleń napięcia, co może być podstawą do żądania przez odbiorców bonifikat
za niedotrzymanie parametrów jakościowych dostarczanej energii.
Ad. e).
Urządzenia elektroenergetyczne dobierane są m.in. na obciążalność długotrwałą prądem
roboczym. Przy znacznej asymetrii obciążenia poszczególnych faz może się zdarzyć, że prąd
najbardziej obciążonej fazy ociągnie wartość dopuszczalną długotrwale (lub wartość
znamionową), a prądy pozostałych faz będą znacznie mniejsze. Wytrzymałość cieplna urządzenia
nie może być w pełni wykorzystana.
MOŻLIWOŚCI OGRANICZANIA ASYMETRII

Sposoby ograniczania asymetrii
Zupełne wyeliminowanie asymetrii obciążenia w sieci niskiego napięcia jest praktycznie
niemożliwe ponieważ odbiory jednofazowe są załączane w różnych punktach linii w dodatku w
sposób losowy (urządzenia do symetryzacji musiałyby być zainstalowane praktycznie na każdym
przyłączu). Skutki asymetrii obciążenia można zmniejszyć poprzez:
1) równomierny rozkład odbiorów jednofazowych na poszczególne fazy na etapie projektowania
i budowy sieci lub poprzez przełączenie odbiorów jednofazowych na inne fazy,
2) zwiększenie przekroju przewodu neutralnego,
3) instalację urządzeń do symetryzacji obciążenia,
4) dokonanie przeplecenia przewodów fazowych.
Ocenę efektywności (z punktu widzenia operatora sieci rozdzielczej) pierwszych trzech spośród
wymienionych wyżej sposobów ograniczania skutków asymetrii przedstawiono w [5], natomiast
czwarty sposób był przedmiotem referatu na konferencji OPE’03 [12]. Z podanych w [5]
przykładów wynika m.in., że:
1. Dokonując przełączeń odbiorów na inne fazy można osiągnąć zysk na stratach energii rzędu
1000 zł/rok. Jednak określenie, które odbiory należałoby przełączyć na inne fazy dla
zmniejszenia asymetrii może być trudne ze względu na:
¾ losowo zmieniający się w czasie rozkład obciążenia na poszczególne fazy, oraz
¾ brak informacji o tym, z których faz są zasilane instalacje jednofazowe u odbiorców
posiadających przyłącza trójfazowe.
2. Zwiększenie przekroju przewodu neutralnego może wpłynąć na zmniejszenie strat. Jednak
działanie to powinno być podejmowane już na etapie projektowania linii po dokonaniu
analizy techniczno-ekonomicznej.
3. Zastosowanie transformatorów regulacyjnych lub symetryzatorów, ze względu na wysokie
koszty, może być rozwiązaniem doraźnym (na czas konieczny dla wykonania pomiarów,
analiz i przełączeń odbiorów na inne fazy) w przypadku gdy współczynniki niezrównoważeni
napięć przekraczają wartości dopuszczalne podane w [7], lub przy przekroczeniu
dopuszczalnych odchyleń napięcia od wartości znamionowej.
Poniżej za [12] zostaną przedstawione wyniki obliczeń symulacyjnych wykonanych dla oceny
wpływu zastosowania przeplecenia przewodów fazowych w linii niskiego napięcia na
zmniejszenie strat oraz asymetrii napięć. Zostaną też przedstawione wyniki pomiarów
wykonanych w linii niskiego napięcia przed i po zastosowaniu przeplecenia przewodów w tej linii.
Wyniki obliczeń symulacyjnych

Obliczenia symulacyjne wykonano na modelu napowietrznej linii niskiego napięcia z przewodami
aluminiowymi o przekroju 4×50 mm2. Przyjęto, że jest to linia, składająca się z 20 przęseł
o długości od 35 do 45 m (łącznie 800 m). Założono, że na każdym słupie linii znajduje się
przyłącze trójfazowe. Prąd płynące z linii do każdego przyłącza losowano niezależnie dla każdej
z faz z zakresu od 0 do 12 A. Do dalszych obliczeń przyjmowano te zestawy wylosowanych
obciążeń przyłączy, dla których występowała wyraźna asymetria prądów wpływających do linii
z transformatora SN/nN, (tj. takie, przy których stosunek prądu przewodu neutralnego do
średniego prądu fazowego spełniał warunek: I N I f > 0,5 ).
Dla każdego z tak wylosowanych zestawów obciążeń przyłączy wykonano obliczenia prądów
płynących w poszczególnych odcinakach linii oraz spadków napięcia w tych odcinkach. Dla
każdego z zestawów wykonano obliczenia dla następujących przypadków:
a) bez przepleceń,
b) przy jednym przepleceniu,
c) przy dwóch przepleceniach – oba „do przodu”,
d) przy dwóch przepleceniach – jedno „do przodu” i jedno „do tyłu”
e) przy trzech przepleceniach – wszystkie „do przodu”.
Dla zapewnienia tego samego kierunku wirowania silników trójfazowych przepleceń dokonywano
tak by zachować kolejność następstwa faz. Sposób wykonania ww. przypadków przepleceń
pokazano na rys. 3.
Wyniki obliczeń dla trzech zestawów obciążeń przyłączy (o różnych łącznych wartościach mocy
wpływającej do linii) zestawiono w tablicy 1. Dla każdego zestawu obciążeń i dla każdego
z pięciu wymienionych wyżej przypadków w tablicy podano:
− wartości prądów wpływających do przewodów fazowych IA, IB, IC,
− prądu w przewodzie neutralnym IN,
− wartość stosunku prądu w przewodzie neutralnym do średniej wartości prądów w przewodach
fazowych I N I f ,
− straty mocy w linii ∆PL,
− wartości fazowych spadków napięcia na końcu linii ∆UA0, ∆UB0, ∆UC0,
− wartości współczynników asymetrii napięć AU obliczone z zależności (3) .
Pogrubioną czcionką wyróżniono minimalne wartości IN, stosunku I N I f , strat mocy w linii ∆PL
oraz współczynnika asymetrii napięć AU.
Z analizy otrzymanych wyników wynika, że zastosowanie przepleceń może być skutecznym
środkiem zmniejszenia negatywnych skutków nierównomiernego obciążenia poszczególnych faz
linii. Liczba i rodzaj przepleceń, przy których uzyskuje się najlepsze efekty zależy od rozkładu
obciążenia wzdłuż linii i wielkości asymetrii. Na podstawie wykonanych obliczeń symulacyjnych
można jedynie stwierdzić, że dla uzyskania znaczących efektów w zakresie zmniejszania asymetrii
konieczne jest dokonanie przynajmniej dwóch przepleceń. Otrzymane wyniki nie dają jeszcze
podstaw do wyciągnięcia bardziej szczegółowych wniosków.

Waldemar Szpyra
a) bez przepleceń zestaw obciążeń jednego przyłącza

A
b) jedno przeplecenie
A C
B A
C B
c) dwa przeplecenia – oba „w przód”

A C B
B A C
C B A
d) dwa przeplecenia – „w przód” i „w tył”
A C A
B A B
C B C
e) trzy przeplecenia – wszystkie „w przód”
A C A A
B A B B
C B C C
Rys. 3. Ilustracja sposobów przepleceń faz linii niskiego napięcia

Tablica 1. Zestawienie wyników obliczeń symulacyjnych
Straty Wsp.
Prąd wpływający do linii Spadek napięcia
obciążeń/moc
mocy asymetrii
Przypadek
Zestaw
[kW]
IA IB IC IN IN I ∆P L ∆U A ∆U B ∆U C AU
A A A A - kW % % % %
a 63,5 110,1 123,9 54,8 0,55 5,478 0,1 14,4 15,9 22,30
I b 93,4 109,6 94,5 15,7 0,16 4,893 12,0 14,0 4,4 12,76
c 97,2 97,7 102,6 5,2 0,05 4,718 12,2 6,8 11,4 7,34
119,0 d 90,1 90,8 116,6 26,2 0,26 4,842 6,3 9,3 14,8 10,39
e 80,7 104,1 112,7 28,7 0,29 4,888 4,4 11,5 14,5 12,81
a 104,2 84,7 55,0 42,9 0,53 4,225 15,5 11,6 -0,1 19,98
II b 98,7 58,2 87,0 36,1 0,44 4,114 14,5 0,1 12,3 19,43
c 68,3 75,2 100,4 29,3 0,36 4,085 2,2 7,8 16,9 17,41
97,6 d 77,6 77,0 89,3 12,0 0,15 3,593 9,6 9,4 8,0 2,24
e 80,3 91,6 72,0 17,0 0,21 3,735 8,8 14,0 4,2 10,95
a 80,5 71,6 46,8 30,2 0,46 2,535 13,0 7,6 0,0 14,79
III b 71,7 54,3 72,9 18,0 0,27 2,370 9,1 0,9 10,7 12,91
c 54,9 72,9 71,1 17,2 0,26 2,200 2,9 9,3 8,5 8,59
79,6 d 69,2 61,8 67,9 6,8 0,10 2,187 10,3 4,5 6,0 7,20
e 60,6 70,7 67,6 9,0 0,14 2,118 7,2 8,0 5,5 3,08
Zastosowanie przepleceń w rzeczywistej linii niskiego napięcia

Dla sprawdzenia skuteczności zaproponowanej metody ograniczania negatywnych skutków
asymetrii dokonano przepleceń w linii niskiego napięcia na terenie działania ZE Kraków S.A.
Wybrana do badań linia jest linią napowietrzną z przewodami aluminiowymi o przekroju 4×50
mm2. Linia wyprowadzona jest ze stacji SN/nN krótkim odcinkiem kabla, po czym rozgałęzia się
w dwóch kierunkach. Jedno odgałęzienie o długości 400 m zasila 17 przyłączy, a drugie
o długości 650 m zasila 37 przyłączy. Przed dokonaniem przepleceń wykonano pomiary prądów
wpływających do linii ze stacji zasilającej oraz wartości napięć fazowych w stacji zasilającej linię
oraz na końcu dłuższego odgałęzienia. Podobne pomiary zostały wykonane po dokonaniu dwóch
przepleceń w tym odgałęzieniu. Na rys. 4a pokazano wykresy spadków napięcia
w poszczególnych fazach na końcu dłuższego odgałęzienia przed wykonaniem przepleceń, a na
rys. 4b po dokonaniu dwóch przepleceń w tym odgałęzieniu. Średni (w ciągu doby) współczynnik
asymetrii napięć na końcu dłuższego odgałęzienia wynosił:
− przed przepleceniem: AU = 9,84 %,
− po przepleceniu AU = 3,25%.
Otrzymane wyniki należy traktować jako orientacyjne, ze względu na odległość w czasie

pomiędzy dokonaniem pomiarów przed przepleceniem (28 lutego), a wykonaniem przepleceń
i ponownymi pomiarami (22 maja). W tym okresie nastąpiło zmniejszenie obciążenia linii, mogła
także nastąpić zmiana rozkładu obciążeń na poszczególne fazy.
Waldemar Szpyra
a)
18
Faza A przed przepl.
16 Faza B przed przepl.
14 Faza C przed przepl.
12
10
-2
-4
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 0 1 2 3 4 5 6 7 8
Godzina
b)
12
Faza A po przepl.
10 Faza B po przepl.
Faza C po przepl.
8
-2
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 0 1 2 3 4 5 6 7 8
Godzina
Rys. 4. Przebieg zmian spadków napięcia w ciągu doby w linii niskiego napięcia:
a) przed wykonaniem przepleceń, b) po wykonaniu przepleceń.
Z analizy wyników pomiarów oraz pokazanych wyżej wykresów wynika, że przed wykonaniem
przepleceń faza C była najmniej obciążona w ciągu całej doby (najmniejszy spadek napięcia). Po
dokonaniu przepleceń obciążenie faz w szczycie rannym i wieczornym jest bardziej wyrównane,
natomiast w dolinie nocnej faza C jest w dalszym ciągu najmniej obciążona. Z punktu widzenia
jakości napięcia oraz strat energii, większa asymetria w dolinie nocnej jest mniej uciążliwa niż
w strefach szczytowych.
Kilkukrotne zmniejszenie wskaźnika asymetrii oraz zmiana rozkładu obciążenia na poszczególne
fazy w stacji zasilającej wskazują, że przeplecenia mogą być skutecznym środkiem zmniejszania
skutków asymetrii w obwodach niskiego napięcia. Koszt wykonania przepleceń nie przekracza
kilkuset złotych.
PODSUMOWANIE
W referacie przedstawiono w skrócie przyczyny i skutki asymetrii obciążenia. Omówiono
wybrane sposoby ograniczania asymetrii w liniach niskiego napięcia oraz ocenę ich efektywności.
Z przeprowadzonych dotychczas badań wynika, że:
1. Przeplecenia mogą się okazać tanim i skutecznym środkiem zmniejszenia asymetrii napięć
oraz wynikającym z tego powodu przekroczeniom dopuszczalnych odchyleń napięcia
w obwodach niskiego napięcia.
2. Dodatkowym efektem zmniejszenia asymetrii obciążenia jest zmniejszenie strat mocy i energii
w liniach niskiego napięcia oraz w transformatorach zasilających te linie.
3. Wykonane dotychczas badania nie dają podstaw do wyciągnięcia uogólniających wniosków
odnośnie zasad lokalizacji punktów, w których należy dokonać przepleceń oraz ich liczby
i rodzaju.
4. Dla ułatwienia podejmowania decyzji, kiedy ile i w których punktach powinny być wykonane
przeplecenia przewodów należy kontynuować badania zarówno na modelowych jak
i rzeczywistych liniach niskiego napięcia.
LITERATURA
[1] Horak J., Popczyk J.: Eksploatacja elektroenergetycznych sieci rozdzielczych, WNT
Warszawa 1985.
[2] Kochel M.: Niesymetryczne obciążenia w miejskich sieciach elektroenergetycznych. Praca
doktorska, Pol. Warszawska, Warszawa 1966.
[3] Kozicki F.: Możliwości zmniejszenia strat w sieciach rozdzielczych do osiągnięcia w ramach
działalności eksploatacyjnej i przy niewielkich nakładach finansowych; Materiały
Konferencji naukowo – technicznej „Straty energii elektrycznej w spółkach
dystrybucyjnych” Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej, Poznań,
17-18. 05.1999, str. 239 – 263
[4] Kujszczyk Sz. Pod red.: Elektroenergetyczne sieci rozdzielcze. Wydawnictwo Naukowe
PWN; Warszawa 1994.
[5] Kulczyki J. Pod red.: Ograniczanie strat energii elektrycznej w elektroenergetycznych
sieciach rozdzielczych. Wyd. Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii
Elektrycznej Poznań, czerwiec 2002.
[6] Norma EN 50160 Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych
(zastąpiła normę PN-EN 501600).
[7] Norma PN-EN 50160 Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych.
Polski Komitet Normalizacyjny, 1998.
[8] Norma PN-IEC60038:1999 Napięcia znormalizowane.
[9] Projekt Rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej w sprawie
szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych (wersja
z dnia 23 czerwca 2003)
[10] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 25.09.2000 r. w sprawie szczegółowych
warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, obrotu elektryczną,
świadczenia usług przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji sieci oraz standardów
jakościowych obsługi odbiorców. Dz. Ustaw z dnia 17.10.2000 r Nr 86 poz. 857.
[11] Sozański J.: Niezawodność i jakość pracy systemu elektroenergetycznego. WNT Warszawa
1990.
[12] Szpyra W., Mejer T.: Symetryzacja obwodów sieci niskiego napięcia. Mat. Konferencji
Naukowo-Technicznej Optymalizacja w Elektroenergetyce OPE’03, Jachranka, 9 - 10
października 2003, str. 85-94.

Waldemar Szpyra

EMINARIUM TARGOWE
OGRANICZENIE ZAPADÓW NAPIĘCIA

W SIECIACH NISKIEGO NAPIĘCIA Z GENERACJĄ
ROZPROSZONĄ
Rozmysław MIEŃSKI1
Ryszard PAWEŁEK2
Irena WASIAK3
Piotr GBURCZYK4
STRESZCZENIE
W referacie zaprezentowano możliwości wykorzystania rozproszonych źródeł energii elektrycznej
(DG) dla ograniczenia zapadów napięcia powstających w sieciach niskiego napięcia na skutek
zwarć w sieciach średniego i wysokiego napięcia. Dla integracji lokalnego źródła energii z siecią
niskiego napięcia zastosowano inwerter VSI z modulacją szerokości impulsów (PWM).
W warunkach zakłóceniowych źródło lokalne (DG) wytwarza moc bierną o wartości zależnej od
głębokości zapadu. Pokazano wpływ mocy źródła DG oraz mocy transformatora rozdzielczego
(SN/nn) na efekt kompensacji zapadu napięcia. Do obliczeń symulacyjnych wykorzystano
program PSCAD/EMTDC.
WSTĘP
Zakłócenia, a w szczególności zwarcia, w sieciach średniego i wysokiego napięcia powodują
zapady napięcia i krótkie przerwy w zasilaniu odbiorców przyłączonych do sieci niskiego
napięcia. Są to zjawiska, które w ostatnich latach stanowią poważną troskę odbiorców [1, 2, 3, 4,
5]. Z sieci niskiego napięcia zarówno przemysłowych jak i komunalno-bytowych zasilane są
urządzenia wrażliwe na zapady napięcia i krótkie przerwy, jak np.: systemy komputerowe, układy
sterowania procesami przemysłowymi itp. Wielu odbiorców doświadcza skutków będących
rezultatami tych zjawisk. Przerwy i zakłócenia w przemysłowych procesach produkcyjnych mogą
powodować utratę lub pogorszenie jakości produkcji, a w konsekwencji ogromne straty
ekonomiczne.
Zapady napięcia charakteryzowane są przez ich głębokość i czas trwania. Głębokość zapadu
napięcia w danym punkcie sieci zależy od rodzaju zwarcia i jego lokalizacji, konfiguracji sieci
oraz parametrów elementów sieciowych (linii i transformatorów). Czas trwania zapadu wynika
z czasu wyłączenia zakłócenia, który jest zdeterminowany przez nastawy zabezpieczeń. Wartość
napięcia podczas zapadu zawiera się w przedziale od 90 % do 1 % wartości znamionowej napięcia
sieci [6]. Czas trwania zapadu wynosi około 0,2 s w sieci wysokiego napięcia (WN) i od 0,4 do 0,6
s. w sieci średniego napięcia (SN) [7].
1
Instytut Elektroenergetyki Politechniki Łódzkiej
2
3
4

Rozmysław Mieński, Ryszard Pawełek, Irena Wasiak, Piotr Gburczyk
Wraz z rozwojem odnawialnych źródeł energii i systemów generacji rozproszonej powstają nowe
problemy związane z ich eksploatacją. Jednym z nowych zadań jest wykorzystanie tych nowych
źródeł energii w celu poprawy jakości energii elektrycznej i ciągłości zasilania odbiorców.
Głównym celem badań przedstawionych w referacie jest oszacowanie możliwości i efektywności
kompensacji zapadów napięcia za pomocą źródeł rozproszonych przyłączonych do sieci za
pośrednictwem inwerterów VSI. Chociaż w zasadzie podstawowym celem takich źródeł jest
wytwarzanie mocy czynnej o zadanej wartości, to przy odpowiednim sposobie sterowania
inwertera mogą one redukować głębokość zapadów i tym samym poprawiać jakość zasilania.
Ograniczenie zmienności napięcia, głębokości zapadów i krótkich przerw wymaga pracy inwertera
w układzie kontroli napięcia. Podtrzymanie napięcia jest realizowane na drodze wprowadzania
dodatkowej składowej biernej prądu do sieci.
SIEĆ TESTOWA
Wybrana do badań sieć elektroenergetyczna pokazana została na rysunku 1. Sieć niskiego napięcia
(0,4 kV) jest siecią promieniową. Parametry sieci odpowiadają typowym sieciom wiejskim
w Polsce. Sieć ta jest zasilana z transformatora SN/nn o układzie połączeń Dy11. Sieć średniego
napięcia (20 kV) również pracuje jako promieniowa. Sieć wysokiego napięcia (110 kV) jest siecią
zamkniętą. Na rysunku 1 jest ona reprezentowana przez dwie linie przesyłowe zasilające podstację
(GPZ) 110/20 kV. Pozostała część sieci WN jest reprezentowana przez źródła zastępcze
o reaktancjach odpowiadających mocy zwarciowej w punkcie ich przyłączenia. Inwerter źródła
lokalnego jest przyłączony do sieci niskiego napięcia stacji transformatorowej SN/nn.
A B C D E
Rk =0,12om/km 110kV 20kV Rk =0,2om/km 20kV 0,4kV
110kV Xk =0,4om/km Xk =0,4om/km
l =5000m l =1100m Load
Rk =0,12om/km Rk =0,2om/km Rk =0,2om/km

110kV Xk =0,4om/km Xk =0,4om/km Xk =0,4om/km
l =20000m l =100m l =100m
110/20kV50Hz 20/0,4kV50Hz
400kVA Load
10MVA
10% P=3MW P=3MW 10%
tgO=0,4 tgO=0,4
DGsource
Rys. 1. Schemat badanej sieci elektroenergetycznej
MODEL SIECI
Sieć przedstawiona na rys. 1 została zamodelowana w środowisku programu PSCAD/EMTDC [8].
Linie przesyłowe i rozdzielcze zostały odwzorowane za pomocą elementów typu π,
uwzględniających ich rezystancje, indukcyjności i pojemności. Jedynie dla linii niskiego napięcia
pojemności zostały zaniedbane. W analogiczny sposób odwzorowano transformator. Model źródła
lokalnego zawiera dwa elementy: źródło napięcia stałego (odwzorowane jako bateria
akumulatorów) oraz inwerter PWM przyłączony do sieci prądu przemiennego poprzez reaktancję
transformatora pośredniczącego lub dławika. Dodatkowo zastosowano szerokopasmowy filtr
pasywny w celu ograniczenia odkształcenia napięcia powodowanego przez pracę inwertera.
STEROWANIE INWERTERA
Zadaniem inwertera jest przekazywanie mocy czynnej z zasobnika energii (baterii) oraz
stabilizacja napięcia na szynach niskiego napięcia stacji SN/nn. Inwerter pracuje ze stałą

OGRANICZENIE ZAPADÓW NAPIĘCIA …
częstotliwością przełączania zaworów, będącą nieparzystą wielokrotnością częstotliwości

sieciowej. Do sterowania pracą inwertera zastosowano typowy układ zawierający dwa obwody
regulacji:
¾ sterowania mocą czynną realizowane poprzez zmianę przesunięcia fazowego pomiędzy
napięciami inwertera i sieci,
¾ sterowanie napięciem realizowane poprzez zmianę amplitud napięcia inwertera niezależnie
w poszczególnych fazach.
Schemat układu sterowania pokazano na rysunku 2.
MV/LV
loads
LD
PWM +
inverter -
3 3
u(t) i(t) 12
PLL Firing
3 6 6 Block
Measurement 6
unit
PLL Phase Amplitude
3 P(t) Six
modulation 6
U(t) 3 Pulse 6 modulation
shift mu 3
-
Pref + Active power
PI controler
Uref + - Voltage
3 PI controlers
Rys. 2. Schemat obwodu sterowania pracą inwertera
WYNIKI BADAŃ
Podstawowym celem badań była ocena możliwości zastosowania inwertera do ograniczania
zapadów napięcia powstających w sieci niskiego napięcia na skutek zwarć w sieciach średniego
i wysokiego napięcia.
W badaniach rozważono wpływ parametrów transformatora rozdzielczego na efekt kompensacji
zapadów napięcia. Zakładając takie same napięcia zwarcia transformatora przyjęto, że
transformator o dużej mocy znamionowej odpowiada sztywnemu połączeniu pomiędzy sieciami
niskiego i średniego napięcia, natomiast transformator o małej mocy stanowi połączenie słabe.
Przepustowość (zdolność wytwórcza) źródła lokalnego (DG) zależy od dławika (transformatora)
łączącego inwerter z siecią niskiego napięcia. Zakres dopuszczalnych wartości indukcyjności
dławika zawiera się od LDmin, odpowiadającej warunkom akceptowanego odkształcenia napięcia
sieci do wartości LDmax reprezentującej dopuszczalne nachylenie charakterystyki prądowo-
napięciowej inwertera.
W referacie rozpatrzono zjawiska związane ze zwarciami symetrycznymi i niesymetrycznymi
w sieci wysokiego napięcia.
Zwarcia symetryczne
Badania symulacyjne zostały wykonane dla inwertera o dużej przepustowości (reprezentowanej
przez dławik o indukcyjności 0,5 mH) i dla inwertera o małej przepustowości (dławik
o indukcyjności 1,0 mH). W obu przypadkach rozważane były sztywne i słabe połączenie z siecią
SN.

Aby uzyskać zapady napięcia o różnych głębokościach symulowano zwarcia w różnych miejscach
linii 110 kV (rys. 1).
Na rysunku 3 pokazano efekt kompensacji zapadów napięcia przez źródło lokalne z inwerterem
o dużej przepustowości (dławik 0,5 mH). Linia „a” na rys. 3 odpowiada wartościom napięcia na
szynach niskiego napięcia w warunkach zwarć występujących wzdłuż linii 110kV. Linie „b” i „c”
ilustrują, w jakim stopniu inwerter może zredukować zapady napięcia w przypadku transformatora
rozdzielczego o mocy 160 kVA (słabe połączenie pomiędzy sieciami niskiego i średniego
napięcia) i transformatora o mocy 400 kVA (sztywne połączenie pomiędzy tymi sieciami). Dla
obu transformatorów przyjęto procentowe napięcie zwarcia uz% = 10 %.
Analogiczne wyniki obliczeń uzyskane dla inwertera o małej przepustowości (LD = 1,0 mH) są
pokazane na rysunku 4.
Rysunki 3 i 4 ilustrują znaczący wpływ mocy znamionowej transformatora rozdzielczego na
zdolność inwertera do ograniczania głębokości zapadów. Stosując źródło lokalne z inwerterem
o relatywnie dużej przepustowości w sieci ze słabym połączeniem z siecią średniego napięcia
można wyeliminować zapady napięcia wynikające ze zwarć na znacznym obszarze sieci
wysokiego napięcia. Pokazuje to pozioma linia, która wskazuje obszar sieci WN, dla którego
napięcie w sieci niskiego napięcia jest utrzymywane powyżej 90 % wartości nominalnej.
Dla dodatkowej ilustracji zjawiska zapadu napięcia na rysunkach 5, 6 i 7 pokazano odpowiednio
przebiegi napięć i zmiany wartości skutecznej napięcia oraz mocy biernej i czynnej inwertera
w czasie symetrycznego zwarcia w środku linii 110 kV. Prezentowane przebiegi dotyczą układu
z transformatorem o mocy 160 kV i dławikiem o indukcyjności LD = 1.0 mH reprezentującym
inwerter o małej przepustowości. W czasie zwarcia źródło lokalne wytwarza moc bierną zależną
od głębokości zapadu i ograniczoną przez układ sterowania inwertera do dwukrotnej wartości
mocy znamionowej transformatora rozdzielczego. Jednocześnie wytwarzanie mocy czynnej jest
utrzymywane na zadanym poziomie.
1.2
0.8
b c
a
uLV [pu]
0.6
0.4
area of the efective
compensation
0.2
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
distance of short-circuit location from the station A (Fig. 1) [km]
Rys. 3. Kompensacja trójfazowych zapadów napięcia za pomocą źródła lokalnego połączonego z siecią
nn poprzez inwerter o dużej przepustowości (LD = 0.5 mH):
a) bez kompensacji, b) z kompensacją w sieci z transformatorem o mocy 400 kVA,
c) z kompensacją w sieci z transformatorem o mocy 160 kVA
Zwarcia niesymetryczne
Analogiczne badania wykonano dla zwarć niesymetrycznych uwzględniając sztywność
powiązania pomiędzy sieciami niskiego i średniego napięcia.
Rezultaty badań symulacyjnych pokazują, ze proces kompensacji zapadów napięcia jest podobny
jak w przypadku zwarć symetrycznych, chociaż zakres głębokości zapadów jest w tym przypadku

inny. Minimalna wartość napięcia w czasie zapadów symetrycznych (wynikających ze zwarć

symetrycznych) jest równa zeru, a w przypadku zwarć niesymetrycznych wynosi 50 % napięcia
znamionowego.
Wyniki badań odpowiadające prezentowanym na rys. 3 i 4, a dotyczące zwarć jednofazowych
i dwufazowych są pokazane odpowiednio na rys. 8 i 9. Na rys. 10 i 11 pokazano zmiany napięcia
na szynach niskiego napięcia podczas zwarć jednofazowego i dwufazowego zlokalizowanych
w odległości 2 km od stacji B (rys. 1).
1.2
0.8
a b c
uLV [pu]
0.6
0.4
compensation
0.2
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
Rys. 4. Kompensacja trójfazowych zapadów napięcia za pomocą źródła lokalnego połączonego z siecią
nn poprzez inwerter o małej przepustowości (LD = 1,.0 mH):
a) b)
0 .5 0 0 .5 0
0 .2 5 0 .2 5
u(t) [V]
u(t) [V]
0 .0 0 0 .0 0
0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4 0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4
-0 .2 5 -0 .2 5
-0 .5 0 -0 .5 0
tim e [s ] tim e [s ]
Rys. 5. Przebiegi napięcia w czasie zapadu

a) bez kompensacji, b) z kompensacją
a) b)
1 .2 1 .2 0
1 .0 1 .0 0
0 .8 0 .8 0
Pc [MW]
Pc [MW]
0 .6 0 .6 0
0 .4 0 .4 0
0 .2 0 .2 0
0 .0 0 .0 0
0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4 0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4
Rys. 6. Zmiany wartości skutecznej napięcia w czasie zapadu


moc bierna moc czynna

0 .6 0 .2 0
0 .5
0 .1 5
0 .4
Pc [MW]
Qc [MVAr]
0 .3
0 .1 0
0 .2
0 .1 0 .0 5
0 .0
0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4 0 .0 0
-0 .1 0 .0 0 .2 0 .4 0 .6 0 .8 1 .0 1 .2 1 .4
Rys. 7. Moce inwertera w czasie zapadu

1.2
1
c
0.8 b
a
uLV [pu]
0.6
compensation
0.4
0.2
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
Rys. 8. Kompensacja jednofazowych zapadów napięcia za pomocą źródła lokalnego połączonego

z siecią nn poprzez inwerter o małej przepustowości (LD = 1,.0 mH):
1.2
0.8
b c
a
uLV [pu]
0.6
0.4
compensation
0.2
0
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20
Rys. 9. Kompensacja dwufazowych zapadów napięcia za pomocą źródła lokalnego połączonego z siecią
nn poprzez inwerter o małej przepustowości (LD = 1,.0 mH):

a) b)
1 - p h a s e f a u lt ( 2 k m ) 1 - p h a s e f a u lt ( 2 k m )
1 .4 1 .4
1 .2 1 .2
1 .0 1 .0
0 .8 0 .8
U [pu]
U [pu]
0 .6 0 .6
0 .4 0 .4
0 .2 0 .2
0 .0 0 .0
1 .0 1 .2 1 .4 1 .6 1 .8 2 .0 2 .2 2 .4 1 .0 1 .2 1 .4 1 .6 1 .8 2 .0 2 .2 2 .4
tim e tim e
Rys. 10. Zapad napięcia na szynach niskiego napięcia podczas zwarcia jednofazowego w sieci
wysokiego napięcia w odległości 2 km od stacji B: a) bez kompensacji, b) z kompensacją
a) b)
2 - p h a s e f a u lt ( 2 k m ) 2 - p h a s e f a u lt ( 2 k m )
1 .4 1 .4
1 .2 1 .2
1 .0 1 .0
0 .8 0 .8
U [pu]
U [pu]
0 .6 0 .6
0 .4 0 .4
0 .2 0 .2
0 .0 0 .0
1 .0 1 .2 1 .4 1 .6 1 .8 2 .0 2 .2 2 .4 1 .0 1 .2 1 .4 1 .6 1 .8 2 .0 2 .2 2 .4
t im e tim e
Rys. 11. Zapad napięcia na szynach niskiego napięcia podczas zwarcia dwufazowego w sieci wysokiego
napięcia w odległości 2 km od stacji B: a) bez kompensacji, b) z kompensacją
1.2
LD = 0.5 mH
voltage dips with compensation U[pu]
LD = 1.0 mH
1
0.8
transformer
0.6
400 kVA
transformer
0.4
160 kVA
0.2
0
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1
voltage dips without compensation U[pu]
Rys. 12. Kompensacja zapadów napiecia

Zagregowane wyniki badań

Wyniki badań symulacyjnych pokazane na rys. 3, 4, 8 i 9 zostały połączone i przedstawione
w postaci wspólnego wykresu na rysunku 12. Wykres ten ilustruje możliwości redukcji głębokości
zapadów za pomocą lokalnego źródła energii połączonego z siecią za pomocą inwertera PWM.
Z prezentowanych wyników badań jasno wynika, że zapady napięcia są najlepiej ograniczane
(kompensowane) za pomocą inwertera o większej przepustowości pracującego w sieci o słabym
powiązaniu z siecią średniego napięcia.
WNIOSKI
Badania symulacyjne wykazały, że inwertery PWM mogą być wykorzystane do kompensacji
zapadów napięcia. Badania te jasno pokazują, że inwertery łączące lokalne źródła energii z siecią
niskiego napięcia skutecznie mogą redukować zapady napięcia będące wynikiem zwarć w sieciach
nadrzędnych (średniego i wysokiego napięcia). Inwetery o większej przepustowości są bardziej
efektywne, chociaż możliwości skutecznej kompensacji zapadów napięcia przez inwertery źródeł
lokalnych zależą od wielu innych czynników [9, 10].
Źródło o odpowiedniej mocy musi być aktywne w czasie zapadu, dlatego źródła okresowo
wytwarzające moc czynną jak np. źródła fotowoltaiczne nie powinny być w tym celu
wykorzystywane. Zastosowanie dodatkowych zasobników energii o odpowiedniej mocy, np.
w postaci baterii akumulatorów może usunąć to ograniczenie.
Zastosowany system sterowania musi monitorować napięcie sieci i szybko reagować na
pojawienie się zapadu.
Dla danego inwertera efektywność kompensacji zapadów napięcia zależy od impedancji łączącej
sieci niskiego i średniego napięcia, określonej przez parametry zwarciowe transformatora
rozdzielczego.
Mogą wystąpić również ograniczenia prawne. Właściciel lokalnego źródła energii musi mieć
prawo, możliwości i być skłonny użyczyć swoje urządzenie w celu ograniczenia zapadów
napięcia. Ponadto przepisy powinny pozwalać operatorowi sieci wykorzystywać lokalne źródła
energii do utrzymywania odpowiedniej jakości energii.
LITERATURA
[1] Bollen M.H.J.: Understanding power quality problems. Voltage sags and interruptions, New
York: IEEE Press, 2000.
[2] Dugan R.C., McGranaghan M.F., Beaty H.W.: Electrical Power Systems Quality, McGraw-
Hill, 1996.
[3] Mienski R., Pawelek R., Wasiak I.: A Simulation Method for Estimating Supply Voltage
Dips in Electrical Power Networks, Proc. 9th International Conference on Harmonics and
Quality of Power, Orlando, Florida (USA), September 1-4..2000, pp. 739-744.
[4] Mieński R., Pawełek R., Wasiak I.: Compatibility between equipment and supply with
regards voltage dips and short interruptions. Part I: Determination of the supplying network
characteristic. Electrical Power Quality and Utilisation, vol. 7, pp. 57-61, No. 2, 2001.
[5] Mieński R., Pawełek R., Wasiak I: A simulation method for stochastic assessment of supply
voltage dips and short interruptions, Proc. 6th IASTED International Conference on Power
and Energy Systems, Rhodes (Greece), July 3-6, 2001, pp. 366-371.
[6] EN 50160: Voltage Characteristics of Electricity Supplied by Public Distribution Systems,
European Committee for Electrotechnical Standardisation (CENELEC), November 1994.
[7] Mienski R., Pawelek R., Wasiak I.: A Simulation Method for Evaluation of Short-Circuit
Influence on Quality of the Supply Voltage”, Proc. 9th International Symposium on Short-
Circuit Currents in Power Systems, Cracow (Poland), September 11-13, 2000, pp. 83-88.

[8] Introduction to PSCAD/EMTPDC, Manitoba HVDC Research Centre INC, March 31, 2000
[9] Espie P., Foote C.E.T., Burt G.M., McDonald J.R., Wasiak I., Mienski R.: Improving
Electrical Power Quality Using Distributed Generation: Part 1 – Assessing DG Impact &
Capability, Proc. 7th International Conference on Electrical Power Quality and Utilisation,
Cracow (Poland), September 17-19, 2003, pp. 593-600.
[10] Wasiak I., Mienski R., Pawelek R., Gburczyk P., Espie P., Burt G.M.: Improving Electrical
Power Quality Using Distributed Generation: Part 2 – Case Studies, Proc. 7th International
Conference on Electrical Power Quality and Utilisation, Cracow (Poland), September 17-19,
2003, pp. 601-608.


EMINARIUM TARGOWE
STRUKTURY WEWNĘTRZNE REGULATORÓW

ŁADOWANIA DLA AUTONOMICZNYCH SYSTEMÓW PV
Wojciech GRZESIAK1
Słowa kluczowe: moduł fotowoltaiczny, akumulator, regulator ładowania
Przedmiotem niniejszego opracowania są regulatory ładowania akumulatorów, stosowane

w autonomicznych systemach PV, a w szczególności ich struktury wewnętrzne.
Przedmiotem projektu jest rodzina regulatorów ładowania znajdujących zastosowanie w każdej
autonomicznej instalacji fotowoltaicznej.
Rola tych regulatorów jest zbliżona do roli regulatorów w elektrycznych instalacjach
samochodowych, lecz w praktyce znacznie szersza, gdyż oprócz nadzoru stanu akumulatora
obejmuje kontrolę i ewentualne przetwarzanie energii przychodzącej z modułu fotowoltaicznego,
kontrolę wpływu obciążenia instalacji, kompensację wpływów temperatury, zależności czasowe
włączania i wyłączania obciążenia za pośrednictwem własnego czujnika zmierzchowego itd. Te
i wiele innych jeszcze funkcji regulatorów można elektronicznie realizować na wielorakie
sposoby z pomocą tańszej techniki analogowej oraz droższej, choć bogatszej w możliwości –
techniki cyfrowej.
Z uwagi na zróżnicowane potrzeby rynku zespół badawczy w Krakowskim Oddziale ITE
prowadzi równoległe prace nad realizacją rozwiązań analogowych i cyfrowych. Zespół ten
dysponuje doświadczeniem i wiedzą w zakresie projektowania układów regulacji i ładowania,
datującymi się jeszcze z okresu opracowywania regulatorów samochodowych.
Regulator noszący potoczną nazwę regulatora ładowania, jest podstawowym elementem każdej
autonomicznej instalacji fotowoltaicznej, służącym do powiązania ze sobą źródła energii, jakim
jest moduł fotowoltaiczny oraz akumulatora energii elektrycznej, czyli przeważnie kwasowego
akumulatora ołowiowego. Przez termin „powiązanie” rozumie się taki sposób wzajemnego
połączenia modułu i akumulatora oraz takie środki do realizacji tego sposobu, które gwarantują
maksymalną sprawność wykorzystania i gromadzenia pozyskiwanej energii fotowoltaicznej przy
zachowaniu optymalnych dla akumulatora warunków ładowania i nadzoru stanu naładowania.
Nadzór ten obejmuje z kolei także i energię elektryczną pobieraną z wyjścia instalacji, powodując
w razie konieczności odcięcie poboru tej energii w przypadkach grożących nadmiernym
rozładowaniem akumulatora, a w konsekwencji – jego zasiarczeniem.
Każdy regulator ładowania winien zatem realizować wyżej wymienione główne zadania, oprócz
których – zależnie od wymagań, stopnia skomplikowania i ceny – może dysponować funkcjami
kompensacji temperatury, obecnością przetwornic DC/DC oraz wyłączników zmierzchowych,
możliwościami dowolnej regulacji lub programowalności parametrów oraz mniej lub bardziej
rozbudowanym systemem sygnalizacji stanu parametrów całej instalacji.
Wspomniane wzajemne połączenie modułu fotowoltaicznego z akumulatorem, dokonywane za
pośrednictwem regulatora – jest przedstawione blokowo na Rys.1.
1
Instytut Technologii Elektronowej – Oddział Kraków, ul. Zabłocie 39, 30-701 Kraków

Wojciech Grzesiak
Regulator
ładowania WY=
Przetwornica WY
DC/AC
¡
Akumulator
Rys. 1.
W uproszczeniu zatem energia elektryczna prądu stałego wytworzona w module zostaje

przekazana w sposób możliwie najbardziej racjonalny i bezstratny zarówno do akumulatora, jak
i do obciążenia dołączonego do wyjścia WY. W razie potrzeby wyjście to może być wykorzystane
do zasilania wejścia przetwornicy DC/AC, oferującej użytkownikowi napięcie przemienne np.
230V w zastępstwie napięcia sieci energetycznej. Praktykowane są również specjalne rozwiązania
takiej przetwornicy umożliwiające przekazywanie i sprzedaż energii elektrycznej do tej sieci.
Wyróżnić można wiele podziałów regulatorów ładowania z punktu widzenia zróżnicowania
rozmaitych ich cech. Może więc chodzić tu o sposób regulacji wartości prądu przekazywanego do
akumulatora i do obciążenia, o metody zabezpieczające akumulator przed nadmiernym
rozładowaniem lub przed rozładowaniem prądem zwrotnym, o specjalne kształtowanie przebiegu
prądu ładowania akumulatora w funkcji stanu naładowania oraz o bardzo ważną i obszerną
problematykę optymalizacji wykorzystania mocy elektrycznej generowanej przez moduł,
a przetwarzanej przez regulator. Osobnych podziałów regulatorów można dokonywać pod
względem obecności lub braku określonych cech technicznych i funkcji, co jednak wiąże się już
ze specjalistycznym punktem widzenia i potrzebami.
Pod względem sposobu połączenia modułu i akumulatora oraz metody regulacji prądu w tak
powstałym obwodzie wyróżnić można dwa podstawowe systemy, szeroko rozpowszechnione
w praktyce (Rys.2.)
W pierwszym z nich (a) zwanym równoległym akumulator ładowany jest pełnym prądem
oferowanym przez moduł, gdy styk W jest otwarty. Warunkiem nieodzownym zaistnienia
przepływu prądu ładowania jest przewyższenie SEM modułu powiększonej o spadek napięcia na
diodzie D ponad SEM akumulatora. Dioda D jest niezbędnym zabezpieczeniem przed prądem
zwrotnym, jaki mógłby popłynąć z akumulatora n.p. w warunkach niewielkiego oświetlenia
modułu lub braku oświetlenia. Bardzo istotną jest rola styku W, którego zwarcie odcina dopływ
prądu ładowania nawet mimo pełnego oświetlenia modułu, a rozwarcie umożliwia dopływ pełny.
Regulacja średniej wartości tego prądu jest realizowana metodą szybkich kolejnych zwarć
i rozwarć styku W, zachodzących z częstotliwością powtarzania zwykle od kilkudziesięciu do
kilkuset Hz, przy czym zmienny i regulowany jest stosunek czasu zwarcia styku W do okresu
powtarzania zadziałań. Oczywiście przy stosunku tym bliskim jedności prąd ładowania bliski jest
zeru i na odwrót, a płynna zmiana tego stosunku od zera do jedności umożliwia też płynną
regulację prądu ładowania od 100 do 0%.

STRUKTURY WEWNĘTRZNE REGULATORÓW …
D W
Akumulator Akumulator
a) b)
Rys. 2.
W drugim z systemów (b), zwanym szeregowym, pozornie prostszym układowo, warunkiem

zaistnienia przepływu prądu ładowania jest zwarcie styku W i – oczywiście – przewyższenie SEM
modułu nad SEM akumulatora. Przy rozwarciu styku W brak jest zarówno prądu ładowania jak
i możliwości popłynięcia prądu zwrotnego. Podobnie jak i w przypadku ad a. średnia wartość
prądu ładowania może być regulowana stosunkiem czasu zwarcia styku W do okresu powtarzania
zadziałań, przy czym prąd średni rośnie wraz ze wzrostem tego stosunku i na odwrót.
W praktyce w przypadkach zarówno ad a. jak i ad b. styk W zostaje zastąpiony bezinercyjnym
elektronicznym elementem stykowym t. zn. tranzystorem typu MOS-Fet o rezystancji zwarcia
rzędu miliomów, a rozwarcia – wielu MΩ, przy czym straty mocy przełączania są sprowadzone do
minimum dzięki stromości przebiegu kluczowania.
Zasadnicze znaczenie ma tu okoliczność, że do sterowania elektronicznej wersji klucza
W zastosowana zostaje technika PWM (Pulse Width Modulation) polegająca na regulacji czasu
trwania zwierania styku W, czyli ogólnie – regulacji czasu trwania pewnych roboczych impulsów
sterujących tranzystor MOS-Fet. Czas ten jest funkcją określonego sygnału elektrycznego,
wytworzonego na podstawie kontrolnego pomiaru napięcia akumulatora. Napięcie to
oddziaływuje zwrotnie na czas zwierania styku wzgl. tranzystora W w kierunku pożądanym
z punktu widzenia stanu naładowania akumulatora. Realizacja tego właśnie oddziaływania
odbywać się może na drodze techniki analogowej lub cyfrowej z identycznym skutkiem, lecz za
pomocą odmiennych metod.
Od strony praktycznej systemy ad a. i ad b. działają bardzo podobnie w ostatecznym efekcie, lecz
inny jest stopień trudności w elektronicznej realizacji styków W, mniejszy w systemie ad a.
W tym z kolei mało „eleganckim” układowo, chociaż dopuszczalnym i często praktykowanym,
jest bezpośrednie zwieranie modułu, dozwolone dzięki stosunkowo znacznej rezystancji
wewnętrznej tego ostatniego, lecz nie preferowane przez producentów modułów. System ad b. jest
wolny od strat mocy, wynikających z obecności diody wentylowej D, cechuje się jednak
trudnościami układowymi w wysterowaniu tranzystora spełniającego rolę styku W. Zaletą jego
jest mniejsze termiczne obciążenie modułu, aniżeli ma to miejsce w systemie ad a.
Wspomniane analogowe lub cyfrowe drogi realizacji sterowania PWM są powszechnie stosowane
w konstrukcji regulatorów ładowania, przy czym wersje tańsze i o uboższych innych jeszcze
możliwościach stosują system równoległy oraz analogowe jego sterowanie. Przykładem może tu
być popularny regulator typu RSS-02 opracowany w ITE O/Kraków, ceniony na rynku z racji
bardzo dobrych parametrów i umiarkowanej ceny. Jego schemat blokowy przedstawia Rys.3,
a widok zewnętrzny Rys.4.

Wojciech Grzesiak
WY
Analogowy układ
kontrolno-sterujący
Akumulator
Rys. 3.
Rys. 4.
Regulator RSS-02 jest urządzeniem uniwersalnym, stosowanym zarówno w instalacjach

o znamionowym napięciu wyjściowym 12V jak i 24V. Przełączenie regulatora i dostosowanie do
napięcia znamionowego danego systemu solarnego odbywa się automatycznie. Zadaniem
regulatora jest:
• nadzór nad procesem ładowania akumulatorów i niedopuszczenie do ich przeładowania
• odłączanie obciążenia systemu z chwilą osiągnięcia minimalnego dopuszczalnego poziomu
naładowania akumulatora, co zapobiega procesowi pełnego rozładowania i zasiarczenia
• załączanie obciążenia dopiero z chwilą osiągnięcia przez akumulator pewnego określonego
wymaganego poziomu naładowania
Dane techniczne:
12V lub 24V napięcie pracy regulatora
30A maks. wartość prądu ładowania z ogniwa fotowoltaicznego
30A maks. wartość prądu w odbiorniku energii
5mA maks. własny pobór prądu przez regulator

13,7±0,2V (27,4±0,4V) końcowe napięcie ładowania

11,1±0,2V (22,2±0,4V) napięcie odłączenia obciążenia
12,6±0,2V (25,2±0,4V) napięcie włączenia obciążenia
30A bezpiecznik topikowy
-25OC÷+50OC zakres temperatury pracy
95x45x135mm wymiary
ok. 500g waga
Wstępnie opracowane w ITE wersje regulatorów ładowania z mikroprocesorowymi układami

kontrolno-sterującymi przedstawiono na Rys.5 i 6. Rys.5 pokazuje opracowanie wykorzystujące
system a. regulacji prądu ładowania (Rys.2), natomiast Rys. 6 – system b., przy czym
uwidoczniona tam dioda D1 jest użyta wyjątkowo z ubocznych powodów układowych.
Rys. 5.
Rys. 6.

Wojciech Grzesiak
Omówione pokrótce analogowe i cyfrowe układy z Rys.Rys.3,4 i 5 należą w sposób oczywisty do

grupy konstrukcyjnej, w której SEM modułu fotowoltaicznego nie wiele przewyższa wzgl. jest
rzędu nominalnego napięcia ładowanego akumulatora, współpracującego z danym regulatorem.
W grupie tej zachodzi najprostszy, naturalny sposób przekazywania energii fotowoltaicznej do
akumulatora, przy czym łatwo wykazać, że z reguły przekazanie to nie odbywa się
z wykorzystaniem 100% energii oferowanej przez moduł. Szczególnie przy silnych oświetleniach
modułu sprawność tego przekazania jest rzędu 70-80%, co wynika z energetycznego
niedopasowania źródła tj. modułu oraz obciążenia czyli akumulatora. Warunkiem pełnego
dopasowania byłoby zastosowanie elementu transformacji, jakim jest transformator w przypadku
prądów przemiennych, a pewna wysokosprawna przetwornica DC/DC w przypadku opisywanym.
Właśnie tego typu przetwornicą jest działający na zasadzie „step - down” układ źródła E,
indukcyjności L, zwieracza Z, pojemności C oraz 2-ch diod D (Rys.7).
Z L D
E D C Wy
Rys. 7.
Jego cechą jest wytwarzanie na wyjściu Wy napięcia proporcjonalnego do stosunku czasu zwarcia
styku Z do okresu powtarzania tego zwierania, napięcia regulowanego od zera do 100%E ze
sprawnością liczoną stosunkiem mocy wejściowej do wyjściowej przekraczającą 90%. Układ taki
jest tym samym doskonałym transformatorem mocy DC/DC, nie wiele ustępującym klasycznemu
transformatorowi w przypadku prądu przemiennego. Wprowadzenie zatem takiego układu do
regulatorów wg.Rys.Rys.5 i 6 umożliwia dobranie zawsze optymalnego dopasowania mocy
modułu i cech akumulatora, oczywiście pod warunkiem, że pewien skomplikowany
mikroprocesorowy układ pomiarowy zrealizuje stosowne wysterowanie czasu zwierania styku
Z (Rys. 7) na drodze wspomnianego już procesu PWM.
Owo optymalne dopasowanie mocy nosi nazwę MPPT (Maximal Power Point Tracking) i stanowi
aktualnie ostatnie słowo techniki niemal pełni oferowanej cennej energii fotowoltaicznej. Właśnie
tego rodzaju własne opracowanie ITE o sprawności rzędu 93% przedstawia Rys. 8
Rys. 8.

Szczególną, choć oczywistą cechą wszystkich poprzednich regulatorów jest okoliczność, że

proces ładowania akumulatora może zostać zapoczątkowany wyłącznie w warunkach, gdy SEM
modułu fotowoltaicznego przewyższa SEM akumulatora. Praktyka uczy jednak, że energia
fotowoltaiczna potencjalnie oferowana przez moduł słabiej oświetlony, a nie wykorzystywana
z przyczyn jak wyżej – mogłaby pozwolić na znacznie wcześniejsze zapoczątkowanie ładowania
akumulatora o świcie oraz znacznie późniejsze zakończenie o zmierzchu, gdyby tylko dokonać
stosownej transformacji napięcia modułu na poziom przewyższający SEM akumulatora. Proces
taki wymagałby zatem znów zastosowania układu elektrycznego, będącego odpowiednikiem
transformatora dla napięć przemiennych, a powodującego podwyższanie stałego napięcia
wyjściowego w stosunku do wejściowego. Takim układem jest zestaw z Rys.9 wykorzystujący
efekt somoindukcji w cewce L w warunkach przerywania obwodu prądu stałego zwieraczem.
Zaistniałe przepięcia poddane detekcji szczytowej w układzie D i C składają się na napięcie
wyjściowe, mogące osiągać wartości znacznie przewyższające wejściowe ze sprawnością mocy
również przekraczającą 90%
L D
E C
Z
Rys. 9.
Stosunek czasu zwierania styku Z do okresu zwierania decyduje o napięciu wyjściowym

i regulowany jest podobnie jak w przypadku z rys.7 – sygnałem z mikroprocesorowego układu
kontroli napięć modułu i akumulatora.
Kompletny mikroprocesorowy układ regulatora ładowania o możliwościach ładowania
w warunkach niskiego poziomu oświetlenia modułu, a zarazem z zachowaniem kryteriów MPP
przedstawia rys.10. To opracowanie ITE nosi cechy pełnej oryginalności i nic zbliżonego nie
udało się napotkać w odnośnej literaturze.
Rys. 10.

Wojciech Grzesiak
LITERATURA
[1]. Wojciech Grzesiak, Tomasz Maj, Jerzy Początek, Jan Koprowski, „DC/AC and DC/DC Inverters”
Proc. XXIV IMAPS Conf. , Rytro 25-29.09.2000, p. 329-334.
[2]. Wojciech Grzesiak, Tomasz Maj, Jerzy Początek, „An Intelligent Electronic System of a Reserve
Mains Voltage Source” Proc. XXIV IMAPS Conf. , Rytro 25-29.09.2000, p.321-323.
[3]. M.Ciez, W. Grzesiak, W. Kalita, T. Maj, J. Początek “Selected Applications of Microcomputers in
Electric Energy Transformations in Low and Medium Power Devices”,5th Symposium on
Microelectronic Technologies, Microsystems and MEMS, Pitesti, 7-9.06.2001, p.78-83.
[4]. MM.Ciez, W. Grzesiak, W. Kalita, T. Maj, J. Początek „Wybrane zastosowania mikroprocesorów w
układach przetwarzania energii elektrycznej w urządzeniach małej i średniej mocy”, Elektronizacja
3/2002 s.2-6
[5]. Cież M., Grzesiak W., Początek J, Maj T., Kalita W., Sabat W.: “Microcomputer Equipped Sine- and
Trapezoidal Output Wave DC/AC Inverters – Comparison of Features.”, Proc. of XXVI International
Conference of IMAPS Poland Chapter, Warszawa, 25-27 wrzesień 2002, p. 130- 133
[6]. Grzesiak W., Cież M., Początek J., Zaraska W., Wietrzny K., Koprowski J.: “Photovoltaic Systems as
the Clean Energy Source for the Present and for To-Morrow.”, Proc. of the 27th Int. Conference and
Exhibition IMAPS - Poland 2003, Podlesice-Gliwice, Poland, 16-19 Sept. 2003 p. 303-311.
[7]. Grzesiak W., Początek J., Witek K., Wietrzny K., Koprowski J.: “Complete Solar Systems of Output
Equipped with 230V 50Hz DC/AC Inverters.”, Proc. of the 27th Int. Conference and Exhibition
IMAPS - Poland 2003, Podlesice-Gliwice, Poland, 16-19 Sept. 2003 p.162-164.
[8]. Grzesiak W., Początek J., Zaraska W., Wietrzny K.: ”Solar Home Station Systems.”, Proc. of the 27th Int.
Conference and Exhibition IMAPS - Poland 2003, Podlesice-Gliwice, Poland, 16-19 Sept. 2003 p.165-167.
[9]. W.Grzesiak, M.Cież, S.Nowak, J.Początek, W.Zaraska, K.Wietrzny, “Zastosowanie diod
elektroluminescencyjnych o wysokiej luminacji w systemach oświetleniowych, zwłaszcza
fotowoltaicznych”, Konferencja LED, Warszawa 21.03.2003, publikacja na CD-ISBN 83-917944-0-7
[10]. Grzesiak W., Cież M., Początek J., Zaraska W., Wietrzny K., Koprowski J.:” Systemy fotowoltaiczne
jako źródło czystej energii na dzisiaj i na jutro”, XVII Szkoła Optoelektroniki. "Fotowoltaika - ogniwa
słoneczne i detektory", Kazimierz Dolny, 13-16.10.2003 (referat)
[11]. Grzesiak W., Cież M., Początek J., Zaraska W., Wietrzny K.: „Solar Electric Lighting Systems
Utilizing Tungsten Bulbs or LED’s of High Brightness”, XVII Szkoła Optoelektroniki "Fotowoltaika -
ogniwa słoneczne i detektory", Kazimierz Dolny, 13-16.10.2003
[12]. Grzesiak W., Początek J., Witek K., Wietrzny K., Koprowski J.: ”Complete Solar Systems of Output
Equipped with 230V 50 Hz DC/AC Inverters” XVII Szkoła Optoelektroniki "Fotowoltaika - ogniwa
słoneczne i detektory", Kazimierz Dolny, 13-16.10.2003
[13]. Grzesiak W., Początek J., Zaraska W., Wietrzny K.: ”Solar Home Station Systems”, XVII Szkoła
Optoelektroniki "Fotowoltaika - ogniwa słoneczne i detektory", Kazimierz Dolny, 13-16.10.2003
[14]. Grzesiak W., Maj T., Początek J., Wietrzny K.:” Solar Regulators Equipped with One-chip
Microcomputer”, XVII Szkoła Optoelektroniki "Fotowoltaika - ogniwa słoneczne i detektory",
Kazimierz Dolny, 13-16.10.2003
[15]. W. Grzesiak, M. Cież, T. Maj, J. Początek, K. Witek, W. Zaraska: „Praktyczne aspekty zastosowania
hiperjasnych diod LED w systemach oświetleniowych, zwłaszcza fotowoltaicznych”, 2 Konferencja
LED publikacja na CD, ISBN 83-917-944-3-1, Warszawa, 12.03.2004 (referat)
[16]. W. Grzesiak, M. Ciez ,T. Maj, W.Zaraska, K. Wietrzny, „Solar Regulators Equipped
With One-Chip Microcomputer”, 19th European Photovoltaic Solar Energy Conference and Exhibition,
Paris, France, 6-10.06.2004
[17]. WW. Grzesiak, M. Cież ,T. Maj, J. Początek, K. Wietrzny: „Applications of One-Chip Microcomputers
in Solar Charge Controllers”, Proc. of the 28th Int. Conference and Exhibition IMAPS - Poland 2004,
Wrocław, Poland, 26-29.09.2004, p. 245-248
[18]. W. Grzesiak, M. Cież , J. Początek, W. Zaraska, K. Wietrzny: „Solar Electric Lighting Systems
Utilizing LEDs of High Brightness”, Proc. of the 28th Int. Conference and Exhibition IMAPS - Poland
2004, Wrocław, Poland, 26-29.09.2004, p.253-256
[19]. W. Zaraska, P. Thor, M. Lipiński, M. Cież, W. Grzesiak, J. Początek: „Design and Fabrication of
Neurostimulator Implants Selected Problems”, Proc. of the 28th Int. Conference and Exhibition IMAPS -
Poland 2004, Wrocław, Poland, 26-29.09.2004, p. 430-435

[20]. W. Grzesiak, M. Cież, T. Maj, J. Początek, K. Witek, W. Zaraska, K. Wietrzny: „Hiperjasne diody
LED – nowe ekologiczne źródła światła”, Materiały konferencyjne, III Krajowa Konferencja
Naukowo-Techniczna „Ekologia w Elektronice”, Warszawa, 30.09-1.10.2004,p.237-248 (referat)
[21]. www.iverter.pl

Wojciech Grzesiak

#10 Kraków

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

#10 Kraków

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISBN 83-88309-21-8

Jakoœæ i efektywne u¿ytkowanie

LEONARDO POWER QUALITY INITIATIVE

Leonardo Power Quality Initiative

Centrum Promocji Jakości CENTRUM PROMOCJI JAKOŚCI

J. Strojny Akademia Górniczo-Hutnicza

J. Chojnacki Akademia Górniczo-Hutnicza

A. Guła Akademia Górniczo-Hutnicza

Polskie Centrum Promocji

Kraków, 17-18 listopada 2004r.

IX Targi Elektrotechniki, Elektroniki i Elektroenergetyki,

Redakcja, opracowanie graficzne i skład: Ryszard Klempka

1. Kazimierz Maj – Centrum Targowe Chemobudowa Kraków S.A., 7

2. Roman Targosz - Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław 11

3. Szymon Liszka - FEWE Katowice 19

4. Jerzy Chojnacki, Janusz Teneta, - AGH Kraków, 25

5. Jerzy Chojnacki, Łukasz Więckowski - AGH Kraków 37

6. Piotr Tomczyk, Dorota Obłąkowska - AGH Kraków 45

7. Antoni Dmowski, Tomasz Dzik, Mariusz Kłos - Politechnika Warszawska 55

8. Wiesław Nowak - AGH Kraków 67

9. Andrzej Raźniak, , Mariusz Filipowicz - AGH Kraków, 83

10. Paweł Król - Dipol Sp.z o.o. Kraków 95

12. Roman Targosz - Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław 107

13. Janusz Oleksa - ENION – Oddział Kraków 117

14. Jerzy Szkutnik - Politechnika Częstochowska 129

15. Maciej Mróz - ENION – Oddział Kraków 139

16. Andrzej Tonia, Krzysztof Trojak - AGH Kraków 147

17. Piotr Krzyżostaniak - ASTAT sp. z o.o. Poznań 159

18. Waldemar Szpyra - AGH Kraków 169

20. Wojciech Grzesiak - Instytut Technologii Elektronowej – Oddział Kraków 193

Targi Elektrotechniki, Elektroniki i Elektroenergetyki „ELEKTRO-ENERGY” odbywają się od

Na Targach przyznawany jest - Medal Prezesa Stowarzyszenia Elektryków Polskich

z uwzględnieniem metodyki badania i analizy parametrów jakości energii w oparciu o Power

W drugiej sesji seminarium „NIEZAWODNOŚĆ ZASILANIA URZĄDZEŃ

• Sesja 1 - „Racjonalne użytkowanie energii elektrycznej” w dniu 17 listopada,

STRATY ENERGII W TRANSFORMATORACH

Słowa kluczowe: transformatory rozdzielcze, oszczędność zużycia energii elektrycznej,

Tabele 1 do 3 przedstawiają dane, które posłużyły do oszacowania potencjału zaoszczędzonej

Zużycie energii Straty sieciowe Straty

Tabela 2 Potencjał oszczędności energii w transformatorach rozdzielczych

Potencjalne Roczna redukcja

Zainstalowane Zainstalowane Rynek – roczna sprzedaż

Standardy strat w transformatorach

Rys. 1. Porównanie światowych standardów strat transformatorowych

Przegląd istniejących regulacji

a zatem sprawność dla transformatorów, jest oparty na sprawności najlepszego obecnie

Amerykańska Agencja Ochrony Środowiska (EPA) włączyła niektóre kategorie transformatorów

POLSKI PROGRAM EFEKTYWNEGO WYKORZYSTANIA

POLISH ENERGY EFFICIENT MOTOR PROGRAMME

Cel projektu PEMP

Sposób osiągnięcia celu projektu

Bezpośrednie działania objęte Projektem

Instytucje realizujące i finansujące projekt oraz ich zadania

Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju UNDP

Krajowa Agencja Poszanowania Energii KAPE SA

Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii FEWE

Finansowanie UNDP / GEF

Doradztwo, opiniowanie, nadzór

PMU - Jednostka kierująca projektem

Polska - roczna emisja CO2 318 mln ton

W wyniku produkcji energii elektrycznej na potrzeby napędów elektrycznych

Najbardziej znaczącym zastosowaniem układów elektrycznych napędowych (60 procent zużycia

Kto może być beneficjentem programu

Fundacja na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii FEWE