Seminarium nt.

JAKOŚĆ ENERGII ELEKTRYCZNEJ-

OBOWIĄZKI DOSTAWCY I ODBIORCY ENERGII
ELEKTRYCZNEJ

POLSKIE PARTNERSTWO
JAKOŚCI ZASILANIA

Europejski Program
Leonardo da Vinci

Bielsko-Biała, 17.05.2005
2
SPIS TREŚCI

17 maj 2005
seminarium z cyklu

JAKOŚĆ UŻYTKOWANEJ ENERGII ELEKTRYCZNEJ pt.:

„Jakość energii elektrycznej – obowiązki dostawcy i odbiorcy energii

elektrycznej”

1. Roman TARGOSZ - Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław,

Zbigniew HANZELKA - Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków,
Jakość Energii Elektrycznej – Edukacja przez Internet – Europejski Program LPQI
(Leonardo Power Quality Initiative)…………………………………………................................ 5

2. Zbigniew HANZELKA - Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków,

Podstawowe wymagania w zakresie jakości energii elektrycznej oraz możliwość jej
spełnienia – Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy w sprawie szczegółowych
warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, ruchu
i eksploatacji tych sieci z dnia 20 grudnia 2004r.………………………………………………… 15

3. Andrzej FIRLIT - Akademia Górniczo – Hutnicza, Kraków

Pasywne i aktywne sposoby eliminacji odkształcenia napięcia ………………………………... 27

4. Krzysztof MATYJASEK – ELMA CAPACITOR, Olsztyn,

Urządzenia do kompensacji mocy biernej w środowisku napięć i prądów odkształconych … 48

5. Mirosław BRANCZEWSKI - SIEMENS Sp. z o.o.,

Szybka i dokładna identyfikacja słabych punktów systemu elektroenergetycznego
podstawą osiągnięcia wysokiej jakości energii …………………………………………………... 69

6. Alicja MIŁOSZ – SEMICON Sp. z o.o, Warszawa,

Przyrządy do pomiaru parametrów jakości energii w ofercie firmy LEM ……………………… 76

7. Antoni DMOWSKI, Renata DZIK, Tomasz DZIK, Mariusz KŁOS – Politechnika

Warszawska, Źródła odnawialne pracujące w układzie hybrydowym ………………….......... 93

8. Piotr ROZWADOWSKI - Zakłady Wytwórcze Sprzętu Sieciowego BELOS S.A. – Bielsko-

Biała, Wpływ jakości osprzętu sieciowego na jakość dostaw energii elektrycznej …………... 107

9. Jacek ŚWIĄTEK, Paweł SZUMOWSKI – APS Energia Sp z o.o,

Nowoczesne systemy zasilania instalacji i urządzeń elektrycznych …………………………... 117

3
4
 JAKOŚĆ ENERGII ELEKTRYCZNEJ -
EDUKACJA PRZEZ INTERNET – EUROPEJSKI PROGRAM
LPQI (Leonardo Power Quality Initiative)

mgr inż. Roman TARGOSZ

Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław
prof. dr hab. inż. Zbigniew HANZELKA
Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków

1. Streszczenie

W referacie przedstawiono Europejski Program Leonardo Power Quality Initiative.

Program ten poświęcony jest edukacji o praktycznych aspektach jakości energii.
Główne jego narzędzia to poradnik i strona internetowa. Projekt ten był
sponosorowany przez Komisję Europejską w ramach programu Leonardo. Program
poimimo formalnego rozliczenia się z Komisją Europejską biegnie dalej.

Drugim tematem referatu są wyniki z porównania tradycyjnych metod nauczania

o jakości energii z nauką przez internet oferowaną przez Leonardo.
We wrześniu 2004 roku w Krakowie podczas 7. międzynarodowej konferencji
Electrical Power Quality and Utilization (EPQU’03), zorganizowano odrębną sesję
poświęconą zagadnieniom nauczania jakości energii elektrycznej. Uzupełnieniem
praktycznym tej sesji był eksperyment dydaktyczny porównujący efektywność
nauczania tradycyjnego z nauczaniem przez internet. Wykorzystano do tego celu
moduł edukacyjny strony internetowej Leonardo Power Quality Inititive.

2. Dlaczego jakość zasilania

Ilość problemów technicznych mających związek z jakością zasilania w ciągu

ostatnich dwudziestu lat dramatycznie wzrosła. Problemy te dotyczą niezawodności
pracy urządzeń i jakości napięcia w sieci zasilającej. Można je podzielić następująco:
ciągłość zasilania; krótkie i długie przerwy w zasilaniu powodują przerwanie procesu
produkcyjnego i często długą i kosztowną operację jego wznowienia
zapady napięcia; skutkują zakłóceniami w pracy urządzeń zwłaszcza sprzętu
informatycznego w tym elementów sterowania oraz napędów z płynną regulacją

5
prędkości obrotowej szybkie (tzw. fliker) lub wolne zmiany napięcia zasilającego,
niesymetria napięć, przepięcia, problemy z uziemieniem; powodujące zmiany
natężenia strumienia świetlnego i związany z tym dyskomfort dla personelu,
przegrzanie, uszkodzenie lub niestabilną pracę urządzeń elektrycznych, zakłócenia
elektromagnetyczne wysokoczęstotliwościowe np. w transmisji danych harmoniczne
napięć i prądów
i całą gamę związanych z tym problemów min. awarie silników i transformatorów,
dodatkowe straty energii, przegrzanie i upalenie przewodów zwłaszcza neutralnego,
zakłócenia w pracy urządzeń i systemów, zwłaszcza sterowanych elektronicznie
Głównym powodem takiego stanu rzeczy jest dynamiczny rozwój energoelektroniki.
Obecnie trudno sobie właściwie wyobrazić branże, w których można się całkowicie
obejść bez różnych elementów energoelektronicznych, takich jak zasilacze
impulsowe, prostowniki i falowniki. W ostatnich latach coraz częściej
energoelektronika wkracza również w obszar wytwarzania energii. W nowoczesnych
elektrowniach wiatrowych, gdzie napięcie generatora posiada częstotliwość inną od
sieciowej, czy ogniwach fotowoltaicznych wytwarzających prąd stały układy
energoelektroniczne służą do przekształcenia takiego prądu przemiennego lub
stałego na prąd przemienny o częstotliwości 50 Hz. Można się spodziewać coraz
powszechniejszego stosowania takich układów z konsekwencjami dla jakości energii
w sieci.

3. Leonardo

W 2001 roku rozpoczęto realizację projektu Leonardo. Zanim to nastąpiło czekaliśmy

na kontrakt z Komisją Europejską na sponsorowanie projektu w ramach projektu
edukacyjnego Leonardo. Komisja zgodziła się sponsorować projekt na wartość
ponad 600 tysięcy €uro. Kontrakt jak i cały projekt składał się z dwóch zasadniczych
części. Jedna to odpowiednio dobrana wiedza o praktycznych i optymalnie do
problemu dobranych rozwiązaniach problemów jakości energii. Druga część projektu
to stworzenie systemu upowszechniania wiedzy – rezultatu części pierwszej. Do
projektu przystąpiło 12 partnerów. Ponad połowa z nich to uniwersytety techniczne,
których zadaniem w projekcie jest rozwijanie części pierwszej a więc wiedzy.
Pomagają w tym inne uczelnie ale też instytucjonalni i afiliowani partnerzy
przemysłowi, którzy dołączają do projektu przez cały czas jego trwania.
Międzynarodowe Partnerstwo LPQI dzisiaj liczy łącznie ponad 70 partnerów i już od
blisko roku wykracza poza Europę.
Główne narzędzia LPQI to:
Poradnik Jakości Zasilania, unikalne źródło informacji publikowane w częściach.
Wydano już 23 części - zeszyty a w różnych fazach procesu redakcyjnego jest
kolejne ponad 30 zeszytów. Części poradnika w polskiej wersji językowej dołączane
są w miarę ich publikowania do magazynu „Elektroinfo”.
Strona internetową, www.lpqi.org, z sekcją dotyczącą nauki przez internet
stanowiącą wersją „html” poradnika z odwołaniami do słownika oraz innych części
poradnika oraz testami, weryfikującymi postęp nauczania. Inne ważne sekcje strony
internetowej to biblioteka z dokumentami poszerzającymi i pogłębiającymi zakres
prezentowanej wiedzy oraz zdjęciami, forum dyskusyjne w tym sekcja najczęściej
zadawanych pytań.

6
Programy seminaryjne omawiające podstawowe zagadnienia jakości energii,
z założenia stanowiące zaproszenie i punkt wyjściowy do korzystania z innych
narzędzi Leonardo.

3.1 Poradnik Jakości Zasilania

Poradnik składa się z sześciu rozdziałów (pierwsza cyfra numeru) oznaczających

kolejno:
1) Materiał wprowadzający
2) Koszty niskiej jakości zasilania
3) Harmoniczne
4) Odporność i niezawodność
5) Zapady napięcia (i inne odkształcenia napięcia)
6) Uziemienia i kompatybilność elektromagnetyczna

Druga cyfra oznacza kategorię tematyczną każdego z rozdziałów. I tak kolejno:

ƒ Przyczyny i skutki
ƒ Pomiar. Wielkości
ƒ Metody likwidacji i łagodzenia zaburzeń
ƒ Normy
ƒ Poradnictwo

Można przyjąć, że dwa pierwsze rozdziały mają charakter mniej techniczny

i przeznaczone są dla osób mających kluczowy wpływ na podejmowanie decyzji
o sposobach reagowania na problemy jakości energii. Z kolei kategorie tematyczne
od 3 do 5 przeznaczone są przede wszystkim dla projektantów i osób, zajmujących
się w praktyce wdrażaniem różnych rozwiązań.
Rysunek 1 Poradnik Jakości Zasilania

7
Poniżej przedstawiono wszystkie dotychczas wydane części poradnika:
1.1 Wstęp
1.2 Poradnik samodzielnej oceny jakości zasilania
2.1 Koszty niskiej jakości zasilania
2.5 Analiza inwestycyjna rozwiązań w dziedzinie jakości zasilania
3.1 Przyczyny powstawania i skutki działania
3.1.1. Interharmoniczne (w przygotowaniu do wydania polskiego)
3.1.2 Kondensatory w środowisku o dużej zawartości harmonicznych
3.2.2 Rzeczywista wartość skuteczna - jedyny prawdziwy wyznacznik
3.3.1 Filtry pasywne
3.3.3 Filtry aktywne
3.5.1 Wymiarowanie przewodu neutralnego
4.1 Odporność, Pewność, Redundancja Zasilania
4.3.1 Układy rezerwowego zasilania odbiorców
4.5.1 Niezawodnie zasilanie dużego budynku biurowego
5.1 Zapady napięcia - Wprowadzenie
5.1.3 Wprowadzenie do asymetrii
5.2.1 Obsługa zapobiegawcza - Klucz do jakości zasilania
5.3.2 Zapobieganie zapadom napięcia
5.4.2 Norma EN50160 – Charakterystyka napięcia w sieciach rozdzielczych sN
(w przygotowaniu do wydania polskiego)
5.5.1 Studium przypadku – ciągłe procesy produkcyjne
5. 1B Analiza techniczno ekonomiczna metod redukcji skutków zapadów napięcia
6.1 Systemowe Podejście do Uziemienia
6.3.1 Systemy uziemień – Podstawy obliczeń i projektowania
6.5.1 Uziemienia – podstawy konstrukcyjne

3.2 Strona Internetowa

http://www.lpqi.org
Strona jest administrowana w 11 wersjach językowych. Główne sekcje to
− Informacja o projekcie; co nowego, informacje prasowe
− Wydarzenia; szczegóły programów seminaryjnych, konferencji, targów w
dziedzinie jakości energii lub związanej z jakością energii
− Nauka przez internet; nauczanie przez internet za pomocą poradnika jakości
zasilania z elementami interaktywnymi
− Klub jakości zasilania – sekcja redagowana przez krajowe Partnerstwa jakości
zasilania, rodzaje aktywności, nowości
− Biblioteka; w tym poradnik w wersji elektronicznej, biblioteka obrazów i innych
dokumentów elektronicznych
− Forum dyskusyjne; platforma dyskusyjna typu „pear to pear” w tematach
zgodnych z rozdziałami poradnika i innymi związanymi

1 tzw. background note- ang. Zeszyt do pogłębiania wiedzy, publikacja wyłącznie elektroniczna w jęz.
angielskim

8
Rysunek 2 Strona internetowa Leonardo

4. Nauczanie o jakości energii przez internet – inicjatywa

Leonardo

W coraz większym stopniu wiedza jest przekazywana w nowoczesnej formie,

umożliwiającej interaktywny kontakt pomiędzy nauczycielem a słuchaczem, wybór
własnego tempa nauczania, szybkie pogłębianie wiedzy z innych źródeł. Uczący się,
zwłaszcza studenci studiów dziennych, posiadają umiejętność sprawnego
korzystania z internetu. Stąd między innymi wynika potrzeba stosowania takich
narzędzi nauczania jak tematyczna strona internetowa. Ważnymi elementami takiego
procesu nauczania są zadania projektowe rozbudowane o elementy nauczania
programowego rozbudzające ciekawość uczącego się i skłaniające go do
samodzielnego szukania rozwiązań również w internecie.
Eksperyment dydaktyczny towarzyszący konferencji EPQU’04 stanowił próbę oceny
skuteczności nauczania metodą tradycyjną – poprzez wykład – oraz wykorzystując
do tego celu internet, a ściślej internetowe środowisko przygotowane w ramach
europejskiego programu o jakości energii, Leonardo.

Eksperyment został zorganizowany pod patronatem europejskiego programu

dydaktycznego Leonardo Power Quality Initative (LPQI) którego uczestnikami jest
liczne grono partnerów przemysłowych i uczelni technicznych z 10 krajów Europy.
Inicjatorami i bezpośrednimi wykonawcami eksperymentu byli pracownicy Akademii
Górniczo-Hutniczej z Krakowa oraz Centrum Promocji Miedzi z Wrocławia a także
Politechniki Wrocławskiej i Łódzkiej. Data eksperymentu – dzień 17 września 2003 -

9
był pierwszym dniem organizowanej już po raz 7 w Krakowie międzynarodowej
konferencji Electrical Power Quality and Utilization (EPQU’03). Jedna z sesji tej
konferencji była poświęcona zagadnieniom nauczania jakości energii elektrycznej.
Do udziału w eksperymencie zaproszono wydziały „elektryczne” polskich uczelni
technicznych. Ostatecznie w dniu eksperymentu w AGH spotkało się 46 studentów
reprezentujących 8 uczelni (w nawiasach podano liczbę studentów): Politechnikę
Białostocką (1), Lwowską (1), Radomską (8), Warszawską (3), Wrocławską (13),
Akademię Morską z Gdyni (5), Państwową Wyższą Szkołę Zawodową z Tarnowa (3)
oraz AGH (12). Od uczestników wymagano znajomości podstaw elektrotechniki
zgodnie z programem studiów.
Studenci zostali podzieleni, w drodze losowania, na dwie grupy A i B, o czym
powiadomiono ich wcześniej. Uczestnicy grupy A wysłuchali tradycyjnego wykładu.
Uczestnicy grupy B, pracujący w laboratorium komputerowym, wykorzystywali
podczas uczenia się materiały ze strony internetowej programu Leonardo w zakresie
zgodnym z tematyką wykładów.
Grupa A wysłucha czterech wykładów – 4 x 45 min (z jedną 15 minutową przerwą) -
dotyczących jakości energii i kompatybilności elektromagnetycznej:

Wykład 1: Pewność zasilania. Układy rezerwowego zasilania odbiorców

(wykładowca: dr inż. Antoni Klajn, Politechnika Wrocławska)
Wykład 2: Uziemienia. Podstawy obliczeń i projektowania
(wykładowca: prof. dr hab. inż. Henryk Markiewicz, Politechnika
Wrocławska)
Wykład 3: Wyższe harmoniczne
(wykładowca: dr hab. inż. Zbigniew Hanzelka, prof. AGH)
Wykład 4: Zapady napięcia
(wykładowca: dr inż. Ryszard Pawełek, Politechnika Łódzka).

W tym samym czasie grupa B pracowała w laboratorium komputerowym ucząc się tej
samej tematyki w oparciu o materiały umieszczone na stronie internetowej programu
LPQI. Ponieważ studenci grupy B mogli wcześniej zapoznać się ze stroną
internetową programu LPQI, część z materiałów została udostępniona na stronie
kilka minut przed rozpoczęciem eksperymentu. Z przeprowadzonych rozmów
wynikało, że nieomal wszyscy uczestnicy grupy „internetowej” korzystali ze strony
LPQI przed rozpoczęciem eksperymentu. Zasadą było, że zakres wykładów oraz
końcowego testu nie może wykraczać poza ramy określone treściami strony
internetowej LPQI.
Studenci mogli wyjaśnić ewentualne wątpliwości w bezpośredniej rozmowie
z wykładowcami, którzy po zakończeniu wykładów byli przez godzinę do dyspozycji
uczestników eksperymentu. Nikt nie skorzystał z tej formy konsultacji.
Efekty nauczania zostały sprawdzane za pomocą pisemnego testu. Każdy
z uczestników otrzymał arkusz z 39 pytaniami, odnoszącymi się do poszczególnych
tematów, na które odpowiadał, w czasie 60 min. wybierając jedną poprawną
odpowiedz z pośród czterech podanych możliwości.

10
Rysunek 3 Zdjęcie uczestników eksperymentu w sali wykładowej

Na rysunku 4, z lewej przedstawiono średnie (w % maksymalnej możliwej liczby

punktów i w przeliczeniu na jednego uczestnika) wyniki uzyskane w grupie
wykładowej, „komputerowej” oraz dla wszystkich uczestników eksperymentu.
Widoczna jest niewielka przewaga tradycyjnego wykładu. Rysunek 4, z prawej,
przedstawia te same informacje w odniesieniu do poszczególnych wykładów.

Rysunek 4 Wyniki testu

70 70
Wykład
Internet
% 60 % 60 Srednio
zdobytych zdobytych
punktów punktów
50 50

40 40

30 30

20 20

10 10

0 0
1 2 3 4
Wykład Internet Średnie
Części testu

Średnie wyniki uzyskane w grupie Średnie wyniki dla poszczególnych wykładów

wykładowej, „komputerowej” oraz dla
wszystkich uczestników eksperymentu (w %
maksymalnej możliwej do uzyskania liczby
punktów i w przeliczeniu na jednego
uczestnika)
uzyskane w grupie wykładowej,
„komputerowej” oraz dla wszystkich
uczestników eksperymentu (w %
maksymalnej możliwej do uzyskania liczby
punktów i w przeliczeniu na jednego
uczestnika)

Eksperyment, któremu z pewnością można zarzucić wiele niedociągnięć

metodologicznych osiągnął, zdaniem organizatorów, dwa cele.
Udowodnił, że nawet w dobie intensywnego rozwoju informatycznych metod
nauczania, rewolucji komputerowej i internetu nie należy zapominać o ogromnej
wartości bezpośredniego kontaktu nauczyciela i studenta, bezpośredniej wymiany

11
informacji i myśli. Truizmem będzie stwierdzenie, że komputer i wykładowca to nie
wzajemnie konkurujące strony, lecz partnerzy których współdziałanie gwarantuje
ostateczny sukces w postaci dobrze przygotowanych do zawodowego życia
absolwentów wyższych uczelni.
Organizatorzy osiągnęli jeszcze jeden, bardzo ważny efekt. Zainteresowali
młodszych kolegów/studentów bardzo atrakcyjną dziedziną nauki i techniki jaką
z pewnością jest jakość dostawy energii elektrycznej. Narzędziem popularyzacji tej
wiedzy jest strona internetowa www.lpqi.org. Strona ta, mimo pewnych
niedoskonałości, które były omawiane podczas konferencji, posiada wiele zalet;
olbrzymi zasięg poprzez tłumaczenie na 11 języków, mnogość sekcji i narzędzi do
nauki, wymiany poglądów, szukania informacji.

5. Europejski Przegląd Jakości Energii

Zespół d/s Przeglądu Jakości Energii Leonardo realizuje obecnie projekt polegający
na zebraniu danych i opinii od użytkowników energii elektrycznej, najbardziej
narażonych na problemy z jakością energii. Jednym z głównych celów projektu, jest
oszacowanie kosztów niedostatecznej jakości energii w Europie. Leonardo jest
w fazie realizacji pilotażowego etapu projektu. Narzędziem do zbierania danych jest
plik programu MICROSOFT WORD, stanowiący kwestionariusz, który po
wypełnieniu w formie elektronicznej należy odesłać autorom projektu.

Rysunek 5 Ankieta Leonardo

12
 6. Podsumowanie

Coraz szerszego i większego znaczenia nabiera zastosowanie energii elektrycznej

w rozwoju nowoczesnego społeczeństwa. Wzrasta zatem waga jej jakości.
Potwierdzają to różne wyniki projektu w tym wspomnianej ankiety. Jakość energii jest
ciągle rzadkim przedmiotem regularnych studiów technicznych. Wiedza
o dostępnych technikach eliminacji i łagodzenia skutków złej jakości energii nie
dociera do jej adresatów bez przeszkód. Projekt Leonardo jest źródłem edukacji
o jakości energii o międzynarodowym zasięgu w wielu aspektach nowoczesnym
i innowacyjnym.

Polskie Partnerstwo Jakości Zasilania bardzo aktywnie realizuje „Inicjatywę”. W 2003

roku zrealizowało cykl seminaryjny, przeprowadziło dyskusję o nauczaniu jakości
energii na Konferencji EPQU’03, porównało nauczanie tradycyjne z uczeniem się
przez internet, przeprowadziło ankietę jakości energii.
Na tym nie koniec. Projekt będzie kontynuowany wykorzystując istniejące narzędzia
projektu ale wprowadzane są też zmiany służące zdynamizowaniu Inicjatywy.
Rozszerza się też zakres międzynarodowego partnerstwa Leonardo, które liczy już
ponad 70 partnerów a przykładem wyjścia Leonardo poza Europę jest dołączenie
EPRI PEAC z USA do grona partnerów Leonardo.

Wyrazem uznania dla LPQI jest przyznanie w grudniu 2004 roku na konferencji
w Masstricht jednej z trzech głównych nagród Programu Edukacyjnego Unii
Europejskiej naszemu projektowi. Na konkurs wpłynęło łącznie 165 projektów.

Rysunek 6 Nagroda EU Leonardo

13
Dodatkowo, szerzej jeszcze niż dotychczas Leonardo, sięga projekt Leonardo -
Energy. Leonardo Energy (www.leonardo-energu.org)polega na rozwijaniu
kompetencji w dziedzinie energii, zwłaszcza aspektów jej efektywnego
wykorzystania, również w kontekście polityki energetycznej Unii Europejskiej
elektrycznej i komunikowaniu o tym w obiektywny i fachowy sposób.

14
 Podstawowe wymagania w zakresie jakości energii
elektrycznej oraz możliwość jej spełnienia –
Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy w sprawie
szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci
elektroenergetycznych, ruchu i eksploatacji tych sieci
z dnia 20 grudnia 2004 r.

prof. dr hab. inż. Zbigniew HANZELKA

Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków

Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy w sprawie szczegółowych warunków....

będące przedmiotem niniejszego artykułu jest w praktyce wprowadzeniem do
polskim przepisów postanowień normy europejskiej PN EN 50 160: 2002
Charakterystyki napięcia w publicznych sieciach zasilających. Norma ta w jej
oryginalnej postaci ma charakter opisu stanu jakości zasilania w typowej europejskiej
sieci zasilającej w normalnych warunkach pracy. Jest to stan pracy sieci rozdzielczej,
w którym pokryte jest zapotrzebowanie na moc, obejmujący operacje łączeniowe
i eliminację zaburzeń przez automatyczny system zabezpieczeń przy równoczesnym
braku wyjątkowych okoliczności spowodowanych wpływami zewnętrznymi lub
czynnikami pozostającymi poza kontrolą dostawcy. Norma dotycząca sieci nn i SN,
została w Rozporządzeniu rozszerzona o wymagania odnoszące się do sieci WN
oraz wymagania w zakresie ciągłości dostawy energii elektrycznej.
Parametry napięcia podane w niniejszym rozporządzeniu tj. częstotliwość, wartość,
kształt przebiegu czasowego oraz symetria w układach trójfazowych nie są
przeznaczone do stosowania jako dopuszczalne poziomy emisji zaburzeń
przewodzonych dla odbiorców zasilanych z publicznych sieci rozdzielczych.
Warunkiem utrzymania dolnych parametrów napięcia zasilającego w podanych
granicach jest pobieranie przez odbiorcę mocy nie większej od mocy umownej, przy
współczynniku tgφ nie większym niż 0,4. Wymagania podane w Rozporządzeniu
mogą być zastąpione w całości lub w części kontraktem zawartym pomiędzy
indywidualnym odbiorcą a dostawcą energii elektrycznej.

15
Częstotliwość sieciowa
częstotliwość napięcia zasilającego - liczba powtórzeń w przebiegu czasowym
składowej podstawowej napięcia zasilającego zmierzona w określonym przedziale
czasu.

Znamionowa częstotliwość napięcia zasilającego powinna wynosić 50 Hz.

W normalnych warunkach pracy wartość średnia częstotliwości, mierzonej przez
10 s, powinna być zawarta w przedziale

- dla sieci połączonych synchronicznie z systemem elektroenergetycznym

50 Hz ± 1 % (tj. 49,5... 50,5 Hz) przez 95 % roku,
50 Hz + 4 %/-6 % (tj. 47... 52 Hz) przez 100 % czasu.

- dla sieci bez synchronicznego połączenia z systemem elektroenergetycznym

(np. sieci zasilających na niektórych wyspach)
50 Hz ± 2 % (tj. 49... 51 Hz) przez 95 % tygodnia,
50 Hz ± 15 % (tj. 42,5... 57,5 Hz) przez 100 % czasu.

Nie ma trudności z spełnieniem wymagań dotyczących tego zaburzenia.

W przypadku niektórych przyrządów pomiarowych (gorszej jakości) mogą wystąpić
odstępstwa zmierzonej częstotliwości w stosunku do wartości znamionowej jako
efekt błędnych algorytmów pomiarowych.

Wartość napięcia
napięcie zasilające - Wartość skuteczna napięcia w określonej chwili w złączu sieci
elektroenergetycznej, mierzona w określonym przedziale czasu.

W każdym tygodniu, 95% ze zbioru 10-minutowych średnich wartości skutecznych

napięcia zasilającego powinno mieścić się w przedziale odchyleń:
±10% napięcia znamionowego dla sieci o napięciu znamionowym 110 kV i 220 kV
+5%/-10% napięcia znamionowego dla sieci o napięciu znamionowym 400 kV
±10% napięcia znamionowego dla odbiorców zaliczanych do grup przyłączeniowych
III-V

W okresie przejściowym do końca roku 2008 dopuszcza się przedział napięcia

230/400V +6%/-10%, a po tym okresie ±10% napięcia znamionowego.

Spełnienie wymagań dotyczących tego zaburzenia to typowa praktyka dostawcy

energii, powszechnie znana i w ogromnej większości przypadków stosowana
z sukcesem. Nie należy jednakże zapominać, że przyjęcie percentyla 95% jako
podstawę regulacji wartości napięcia oznacza, że podczas 5% czasu tygodnia
(ponad 8 h) napięcie może przekroczyć dopuszczalne przedziały wartości (niekiedy
bardzo znacznie) z wszystkimi z tego faktu wynikającymi konsekwencjami.
Pomiary, szczególnie na poziomie WN, wykazują najczęściej silną korelację
pomiędzy wartością napięcia i prądem obciążenia w skali czasu: doby, tygodnia
miesiąca (rys. 1).

16
 Rys. 1. Zmiany wartości skutecznej napięć fazowych w okresie przykładowego tygodnia oraz
wzajemna zależność napięć i prądów fazowych (110 kV)

W przebiegu dobowym, na rysunku 2, wyraźnie widoczny jest wzrost obciążenia

w okresie pracy zakładów przemysłowych oraz wieczorny szczyt obciążeniowy
spowodowany głównie przez odbiorców komunalnych. Na rysunku 3 przedstawiono,
na tle przykładowego przebiegu dobowej zmiany prądu, wzrost wartości skutecznej
napięcia na skutek skokowego odciążenia linii.

Rys. 2. Przykładowa dobowa zmiana wartości Rys. 3. Przykładowa tygodniowa zmiana napięć
napięcia na tle zmian prądów fazowych i prądów

Wahania napięcia
wahania napięcia - seria zmian napięcia lub cykliczna zmiana obwiedni napięcia

Poziom dyskomfortu spowodowanego migotaniem światła, wyznaczany jest metodą

pomiarową UIE-IEC i określany za pomocą wskaźnika długookresowego migotania
światła (PIt), obliczonego w sekwencji 12 kolejnych wartości Pst występujących
w okresie dwóch godzin.

Przez 95% czasu każdego tygodnia, wskaźnik długookresowego migotania światła

PIt spowodowanego wahaniami napięcia zasilającego nie powinien być większy od:

- 0,8 dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych I i II

- 1,0 dla podmiotów zaliczanych do grup przyłączeniowych III-V.

17
Zaburzenie to pojawia się po raz pierwszy w polskich regulacjach dotyczących
jakości energii. Można przypuszczać, że egzekucja spełniania wymagań określonych
w rozporządzeniu będzie trudna z dwóch powodów: (1) znaczącego poziomu wahań
w „miękkich” sieciach zasilających nn oraz (2) ze względu na brak dobrej aparatury
pomiarowej – mierników migotania.
Przykład 1
AL 4x35mm2 AL 4x25mm2 YAKY 4x35mm2

447m 50m 16m

Odbiorca X
15,75kV

0,4kV Miejsce
przyłączenia
przyrządu
SN=100kW
Yzn5 Odbiorca Y
4,25%
PCu=1,722kW
PFe=0,469kW
AsXS 4x50mm2 YAKY 4x35mm2

Rys. 4. Schemat ideowy analizowanego obwodu (Przykład 1)

Rysunek 4 przedstawia schemat ideowy przykładowego, analizowanego obwodu

zasilającego wraz z zaznaczonym punktem przyłączenia przyrządu pomiarowego.
Odbiorca X skarżył się na migotania światła żarówek, zbieżne w czasie z pracą
jednofazowej spawarki (4,8kVA) w zakładzie blacharskim odbiorcy Y. Tygodniowa
rejestracja wartości skutecznej napięcia wykazała, że jego wartość przez 100%
czasu pomiaru zawarta była w przedziale 230V+5%,-10% (rys. 5). Pomiar wahań
napięcia potwierdził jednakże zasadność skarg odbiorcy – rysunek 5.
Faza A
Min. 205.5V
Śred. 229.7V
Max. 236.0V
Faza B
Min. 197.0V
Śred. 228.4V
Max. 241.8V
Faza C
Min. 175.1V
Śred. 228.0V
Max. 233.7V

Rys. 5. Tygodniowa rejestracja wartości skutecznej napięcia w punkcie przyłączenia

odbiorcy X (rys. 4)

Zgodnie z Rozporządzeniem ...w dowolnym tygodniu, długookresowa uciążliwość

migotania światła spowodowanego wahaniami napięcia powinna spełniać warunek
PLt ≤ 1 przez 95% czasu pomiaru. Warunek ten nie został spełniony w fazach B i C –
rysunek 6. Warunki zasilania, jeżeli chodzi o wahania napięcia nie są więc
prawidłowe. W analizowanym przypadku znaczącą redukcję wahań uzyskano
zastępując spawarkę jednofazową, trójfazowym półautomatem spawalniczym:

18
SN=5,3kVA, cos ϕ = 0,92 , współczynnik przeciążenia = 1,11. Analiza obwodu wykazała
możliwość uzyskania maksymalnej redukcji napięcia wywołanej pracą spawarki do
wartości około 0,5%. W przypadku spawarki jednofazowej o mocy 4,8 kVA (stan
pierwotny), względny spadek napięcia szacowano na poziomie 1,13%.
Przedstawiony przykład ilustruje tezą, że w warunkach „miękkich” sieci zasilających
istotnym problemem, z punktu widzenia zarówno negatywnych skutków, jak
i trudności technicznych oraz dużych kosztów eliminacji, będą w polskich warunkach
wahania napięcia.

Przykład 2

Testowi poddano przyrządy do pomiaru uciążliwości migotania światła

skonstruowane zgodnie z postanowieniami normy PN EN 61000-4-15. Celem była
ocena przydatności tych mierników do pomiarów wahań napięcia o różnym
przebiegu w czasie, występujących w systemach zasilania. Eksperyment miał
odpowiedzieć na pytanie, czy wskazania przyrządów spełniających wymagania
stosownej normy, są zgodne między sobą w przypadku pomiaru tego samego
sygnału napięciowego o losowo zmodulowanym przebiegu czasowym.
W pomiarach wykorzystano dziesięć różnych mierników migotania światła, których
konstruktorzy w specyfikacji technicznej zdeklarowali zgodność ich produktu
z postanowieniami normy PN EN 61000-4-15.
Schemat rozdzielni wraz z zaznaczonym miejscem podłączenia poszczególnych
mierników przedstawiono na rysunku 7. Punkty pomiarowe znajdowały się po stronie
wtórnej transformatora zasilającego, na poziomie napięcia międzyfazowego
U RMS = 30 kV. Przyrządy biorące udział w pomiarach zostały podłączone poprzez
przekładniki napięciowe o wartości napięcia strony wtórnej 100 V.

WSPÓŁCZYNNIK PLT PRZEBIEG UPORZĄDKOWANY

Faza A

Faza A

1,400

1,200

1,000

0,800
PLT

0,600

0,400

0,200

0,000
1,19% 9,52% 19,05% 29,76% 39,29% 50,00% 59,52% 69,05% 80,95% 89,29% 97,62%
%czasu pomiaru

Procent czasu tygodnia podczas którego, w fazie A, wartość współczynnika PLT przekracza 1 – 2,38%.

19
 Faza B

Faza B

2,000
1,800
1,600
1,400
1,200

PLT
1,000
0,800
0,600
0,400
0,200
0,000
1,19% 9,52% 17,86%26,19% 34,52%42,86%51,19% 60,71%71,43% 80,95%89,29%98,81%
%czasu pomiaru

Procent czasu tygodnia podczas którego, w fazie B, wartość współczynnika PLT przekracza 1 – 9,6%.

Faza C

Faza C

2,500

2,000

1,500
PLT

1,000

0,500

0,000
1,2% 9,5% 17,9% 26,2% 35,7% 46,4% 54,8% 63,1% 71,4% 79,8% 88,1% 96,4%
%czasu pomiaru

Procent czasu tygodnia podczas którego, w fazie C, wartość współczynnika PLT przekracza 1 – 19,2%.

Rys. 6. Przebiegi czasowe współczynników PLT oraz wykresy uporządkowane dla poszczególnych faz
układu

Pomiar trwał siedem dni. Synchronizację pomiarów poszczególnych przyrządów

zrealizowano poprzez zsynchronizowanie wewnętrznych zegarów mierników oraz
zegarów komputerów wykorzystanych w trakcie pomiarów względem GPS. Przebieg
zmian wskaźnika Plt, wraz z powiększeniem wybranego fragmentu zamieszczono na
rysunkach 8 i 9.

20
 TR1 Instrument 1,2,3,6,7,8
160 MVA

Instrument 4,9 Instrument 5

4 5 7 8
30 kV
Ia 6 6
II
Instrument 10 105 MVA 25 MVA

21,6 Mvar + 9,0 Mvar 21,6 Mvar 20,7 Mvar

Piec Piecokadź

Rys. 7. Schemat ideowy układu zasilania elektrostalowni, miejsca przeprowadzenia testów

Rys. 8. Przebieg
zmian wskaźnika Plt

Rys. 9. Zmiany Plt w

wybranym okresie
czasu

Wartości wskaźników Plt, które nie były przekroczone przez 95 % (CP95) i 99 %

(CP99) czasu pomiaru podano w Tabeli 1.

21
 Tabela 1. Wartości wskaźnika Plt nie przekroczone przez 95% (CP95) i 99% (CP99) czasu trwania
pomiaru
Faza L1 Faza L2 Faza L3
CP95 CP99 CP95 CP99 CP95 CP99
Przyrząd 1 3,48 4,31 3,52 4,52 3,61 4,63
Przyrząd 2 7,47 9,12 7,46 9,36 7,64 9,70
Przyrząd 3 6,75 8,31 6,91 8,79 7,08 9,08
Przyrząd 4 5,70 6,91 5,58 7,50 5,83 7,42
Przyrząd 5 6,87 8,55 7,06 8,76 7,23 9,20
Przyrząd 61 15,38 16,99 15,25 17,02 15,51 17,44
Przyrząd 7 7,37 8,46 7,42 8,79 7,62 8,86
Przyrząd 82 6,92 8,42 ---- ---- ---- ----
Przyrząd 9 7,15 8,62 7,11 8,90 7,44 8,86
Przyrząd 10 7,00 8,63 7,09 9,27 7,36 9,32
1
Przyrząd (6) mierzył przez 69,35% okresu pomiaru pozostałych
przyrządów, dlatego jako 100% czasu trwania pomiaru dla tego
przyrządu przyjęto wartość 699 (w przypadku pozostałych
przyrządów 1008)
2
Przyrząd (8) mierzył wskaźnik lst tylko w fazie L1

Wszystkie mierniki uczestniczące w eksperymencie, zgodnie z deklaracją

producentów i konstruktorów, spełniały wymagania określone w normie PN EN
61000-4-15. Pomimo tego wskazania przyrządów, przyłączonych w tym samym
punkcie pomiarowym i mierzących w tym samym czasie ten sam sygnał napięcia,
różnią się znacząco pomiędzy sobą. Można stwierdzić, że wymagania stawiane
przez poprzednią wersję normy (przed jej nowelizacja w 2003 roku) nie były
wystarczająco precyzyjnie sformułowane, co zostawiało konstruktorom zbyt dużą
dowolność w opracowywaniu poszczególnych konstrukcji miernika migotania. Nie
należy zapominać, że takie przyrządy funkcjonują jeszcze na rynku i są
wykorzystywane w pomiarach.

Niesymetria
niesymetria napięcia - w sieciach trójfazowych stan, w którym wartości
skuteczne napięć fazowych lub kąty fazowe między kolejnymi fazami nie są
równe.

W ciągu każdego tygodnia, 95 % ze zbioru 10-minutowych, średnich wartości

skutecznych składowej symetrycznej kolejności przeciwnej napięcia zasilającego
powinno mieścić się w przedziale od:

0 do 1 % wartości składowej kolejności zgodnej dla podmiotów zaliczanych do grup

przyłączeniowych I i II.
0 do 2 % wartości składowej kolejności zgodnej dla podmiotów zaliczanych do grup
przyłączeniowych III-V.

Można przypuszczać, że spełnienie wymagań rozporządzenia, z wyjątkiem

szczególnych przypadków, nie powinno być trudne. Będzie to tym łatwiejsze im
wyższy będzie poziom napięcia. Na rysunku 10 przedstawiono przykładowy
tygodniowy przebieg czasowy współczynnika asymetrii (iloraz składowej przeciwnej
i zgodnej napięcia). Jego wartość jest zauważalnie większa podczas weekendu, co

22
jest stanem typowym na poziomie WN na którym dokonano pomiaru. Szczególnie
duży poziom asymetrii występuje w porze wieczornego szczytu obciążeniowego.

Rys. 10. Typowa zmiana współczynnika ka w czasie przykładowego tygodnia – poziom WN

Harmoniczne
harmoniczna napięcia - napięcie sinusoidalne o częstotliwości równej całkowitej
krotności podstawowej częstotliwości napięcia zasilającego. Harmoniczne napięcia
mogą być określone:
- indywidualnie, przez ich względną amplitudę (Un) odniesioną do napięcia
składowej podstawowej U1, gdzie h jest rzędem harmonicznej,
- łącznie, na przykład przez całkowity współczynnik odkształcenia
harmonicznymi THD, obliczany zgodnie z następującym wyrażeniem:

40

∑ (u )
2
THD = h
h=2

W ciągu każdego tygodnia, 95 % ze zbioru 10 minutowych, średnich wartości

skutecznych każdej harmonicznej napięcia powinno być mniejsze lub równe:

- wartościom podanym w Tabeli 2 ... dla podmiotów zaliczanych do grup

przyłączeniowych I i II. Ponadto, współczynnik THD napięcia zasilającego
(uwzględniający wszystkie harmoniczne, aż do rzędu 40) powinien być
mniejszy lub równy 3 %.
- wartościom podanym w Tabeli 3 ... dla podmiotów zaliczanych do grup
przyłączeniowych III-V. Ponadto, współczynnik THD napięcia zasilającego
(uwzględniający wszystkie harmoniczne, aż do rzędu 40) powinien być
mniejszy lub równy 8 %.

Poziomy odkształcenia napięcia mierzone wartością współczynnika THD lub

wartościami indywidualnych harmonicznych mogą zostać przekroczone. Są to
najczęściej przypadki lokalne, wymagające każdorazowej analizy i indywidualnego
podejścia, także w zakresie środków zaradczych. Metody redukcji odkształcenia są
zasadniczo znane, a ich wybór to zadanie techniczne i ekonomiczne. Problemami,
które mogą być przyczyną kłopotów są: (1) jakość przyrządów pomiarowych
i konieczność weryfikacji poprawności pomiarów; (2) rozproszone odbiorniki

23
nieliniowe małej mocy i trudności przeciwdziałania ich negatywnemu, kumulującemu
się wpływowi oraz problem (3) lokalizacji źródeł odkształcenia w sieci zasilającej oraz
określenia stopnia odpowiedzialności dostawcy i odbiorcy energii elektrycznej.

Tabela 2: Wartości poszczególnych harmonicznych napięcia w złączu sieci elektroenergetycznej

odbiorcy dla rzędów do 25, wyrażone w procentach Un

nieparzyste harmoniczne parzyste harmoniczne

nie będące krotnością 3 będące krotnością 3
rząd wartość rząd wartość rząd wartość
h względna h względna h względna
napięcia napięcia napięcia
5 2 % 3 2 % 2 1,5 %
7 2 % 9 1 % 4 1 %
11 1,5 % 15 0,5 % >4 0,5 %
13 1,5 % >21 0,5 %
17 1 %
19 1 %
23 0,7 %
25
>25 0,2 + 0,5 ·(25/h)

Tabela 3: Wartości poszczególnych harmonicznych napięcia w złączu sieci elektroenergetycznej

odbiorcy dla rzędów do 25, wyrażone w procentach Un

nieparzyste harmoniczne parzyste harmoniczne

nie będące krotnością 3 będące krotnością 3
rząd wartość rząd wartość rząd wartość
h względna h względna h względna
napięcia napięcia napięcia
5 6 % 3 5 % 2 2 %
7 5 % 9 1,5 % 4 1 %
11 3,5 % 15 0,5 % >4 0,5 %
13 3 % >15 0,5 %
17 2 %
19 1,5 %
23 1,5 %
25 1,5 %

Wpływ rozproszonych odbiorników nieliniowych małej mocy

Na rysunkach 11 i 12 przedstawiono typową zmianę wartości współczynnika THD
podczas doby roboczej i świątecznej. Wartości te są w większości czasu pomiaru
skorelowane ze zmianami prądu. Zmiany THD mają regularny charakter
w poszczególnych dniach tygodnia. W przebiegu tygodniowym współczynnik THD
osiąga wartość maksymalna w końcowej części weekendu (rys. 12).

24
 (a) (b)
Rys. 11. Zmiana współczynnika odkształcenia napięć fazowych podczas przykładowej doby (a) roboczej
i (b) świątecznej (WN)

THD i harmoniczne napięcia fazowego L1

2,5

2,0

1,5 CP99
CP95
[%] CP50
1,0 CP05

0,5

0,0
THD H3 H5 H7 H11

Rys. 12. Przykładowa zmienność tygodniowa THD napięcia Rys. 13. Przykładowe, typowe widmo
fazowego harmoniczne napięcia

Na rysunku 13 przedstawiono typowe widmo harmoniczne napięcia z dominującymi

harmonicznymi, z pośród których nieomal zawsze największą wartość przyjmie
składowa 5. rzędu.

Lokalizacji źródeł odkształcenia w sieci zasilającej

Często, w przypadku znaczącego odkształcenia napięcia w sieci zasilającej,
w złączu pomiędzy dostawcą i odbiorcą energii elektrycznej, występuje potrzeba
zlokalizowania źródła tego zaburzenia. Nabiera to szczególnego znaczenia w okresie
formułowania kontraktów na dostawę energii i egzekwowania, poprzez taryfy, opłat
za pogarszanie jakości zasilania. W wielu przypadkach wymagane jest także
określenie ilościowego udziału dostawcy i odbiorcy (odbiorców) energii w całkowitym
odkształceniu napięcia w punkcie wspólnego przyłączenia (PWP). Wiele
praktycznych metod lokalizacji źródeł harmonicznych opiera się na badaniu kierunku
przepływu mocy czynnej dla poszczególnych harmonicznych. Metoda ta nie zawsze
daje poprawne wyniki.

25
Podsumowanie
Rozporządzenie nie obejmuje takich zaburzeń jak: krótkie przerwy w zasilaniu
i zapady napięcia, przepięcia oraz interharmoniczne. Szczególnie ważne są dwa
pierwsze zaburzenia, ze względu na ich skutki techniczne i ekonomiczne oraz wpływ
na sposób pomiaru wszystkich innych zaburzeń – podczas ich wystąpienia nie
należy prowadzić pomiarów innych zaburzeń. Są one także przykładem zaburzeń,
które powinny być w coraz większym stopniu uwzględniane w kontraktach na
dostawę energii zawieranych pomiędzy jej dostawcą i odbiorcą.

LITERATURA:
1. Bień A., Hanzelka Z., Hartman M. i inni: Voltage fluctuations measurement – experiment in the
industrial environment. Electrical Power Quality and Utilisation, 7, 2, 2001
2. PN-EN 61000-4-15: 1999 Metody badań i pomiarów – Miernik migotania światła
3. Test Protocol – IEC Flickermeter Used in Power System Monitoring. Prepared by UIE WG2
“Power Quality” 2001.
4. PN EN 50 160: 2002 Charakterystyki napięcia w publicznych sieciach zasilających
5. PN-EN 61000-4-7: 1998 Ogólne wytyczne dla przyrządów i metod pomiarów harmonicznych
i interharmonicznych dla systemów zasilania i urządzeń przyłączonych do sieci
6. ROZPORZADZENIE MINISTRA GOSPOGARKI I PRACY z dnia 20 grudnia 2004 r. w sprawie
szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, ruchu
i eksploatacji tych sieci

26
 PASYWNE I AKTYWNE SPOSOBY
ELIMINACJI ODKSZTAŁCENIA NAPIĘCIA

mgr inż. Andrzej FIRLIT1)

Akademia Górniczo – Hutnicza, Kraków

1. WPROWADZEINIE
Przyczyną odkształcenia napięć i prądów w danym punkcie systemu
elektroenergetycznego jest powszechne stosowanie układów energoelektronicznych
oraz dużych odbiorników asymetrycznych (np. piece łukowe, indukcyjne), które są
nieliniowe i niestacjonarne. W krajach wysoko rozwiniętych, z nowoczesną
technologią przemysłu około 70% produkowanej energii elektrycznej przekształca się
przy użyciu układów energoelektronicznych. Szacuje się, że w USA w 1992r. 15%-
20% energii elektrycznej zużywały odbiorniki nieliniowe, natomiast w 2001r. było to
już 60%-80% [3][8]. Wzrost liczby odbiorników energoelektronicznych (odbiorników
nieliniowych) przyczynił się do znacznego zwiększenia poziomu zawartości
wyższych harmonicznych (wh) oraz uwidocznił ich negatywny wpływ na sieć
zasilającą. Dla przykładu, na rysunku Rys.1 [1][4] pokazano dynamikę wzrostu
zawartości piątej harmonicznej w napięciu sieci zasilającej niskiego napięcia na
przestrzeni 20 lat w Niemczech.
6,5
Zawartość 5. harmonicznej w
stosunku do podstawoj [%]

6,0
5,5
5,0
4,5
4,0
3,5
3,0
2,5
2,0
1977

1979

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

Rok

Rys.1 Zawartość 5. harmonicznej w sieci zasilającej nn w Niemczech

1)
Akademia Górniczo – Hutnicza, 30-059 Kraków, Al. Mickiewicza 30,
tel. 012 6173593, fax. 012 6332284, e-mail: firlit@kaniup.agh.edu.pl

27
Natomiast, na rysunku Rys.2 przedstawiono przykładowe przebiegi napięcia i prądu
oraz widmo przebiegu napięcia zarejestrowane w jednym z krakowskich zakładów
przemysłowych, w którym pracuje duża liczba napędów przekształtnikowych.
Zmierzone wartości współczynników odkształcenia napięcia i prądu wynosiły:
THDu = 14,5%, THDi = 120%.

Rys.2 Przebiegi napięcia i prądu zarejestrowane w środowisku przemysłowym oraz widmo napięcia

Nową jakością w dziedzinie wyższych harmonicznych jest fakt, że w coraz większym

stopniu rolę dominujących źródeł wh pełnią nie odbiorniki przemysłowe, lecz
rozproszone odbiorniki komunalne o małych mocach jednostkowych, lecz
występujące w bardzo dużej liczbie. Ich łączne negatywne oddziaływanie na sieć
zasilającą uwidacznia się szczególnie w porze wieczornego szczytu obciążeniowego
(Rys.3).

(a) (b)

Rys.3 Przykładowa dobowa wartość 5. harmonicznej w napięciu sieci 110kV (a)

oraz dobowe wartości 3., 5., 7. harmonicznej i THD w sieci nn w środowisku komunalno-
przemysłowym (b)

Na rysunku Rys.4 przedstawiono uproszczony schemat systemu

elektroenergetycznego. Składowa prądu zasilającego odbiornik nieliniowy – I (n)
wywołuje na impedancji zastępczej sieci zasilającej Z s (n ) spadek napięcia
∆U (n ) = Z s ( n ) I ( n ) . Spadek ten powoduje odkształcenie napięcia w punkcie wspólnego
przyłączenia (PWP).

28
 ∆ U (1 ) = Z S (1 ) I (1 )
I (1 ) + I ( n )
∆U (n) = Z S (n) I (n)

PWP
Z S (1)
Z S (n) Odbiornik Odbiornik
czuły na wh nieliniowy
napięcia

U(1) U PWP = U (1 ) + ∆ U (1 ) + ∆ U ( n )

t t

Rys.4 Odkształcenia napięcia w PWP będącego rezultatem spadku napięcia ∆U (n )

2. SPOSOBY ELIMINACJI WYŻSZYCH HARMONICZNYCH

Metody redukcji harmonicznych

Wzrost mocy zwarcia Filtry wh Odpowiednie skojarzenie uzwojeń

w PWP transformatora Redukcja wartości wh w prądzie odbiornika

np. w przekształtnikach

aktywne pasywne

hybrydowe Aktywne interfejsy Kształtowanie prądu w strukturze

wejściowe przekształtnika

Obwody pasywne Aktywne kształtowanie prądu Metody

wejściowego magnetyczne

Przekształtniki z jednostkowym Układy Kompensacja

współczynnikiem mocy wielopulsowe strumieni

Rys.5 Metody redukcji skutków obecności wyższych harmonicznych

Redukcja wartości wh napięcia, tym samym redukcja skutków ich obecności, to
zespół technicznych działań dotyczących każdego z trzech elementów środowiska
elektromagnetycznego: źródła zaburzenia, odbiornika oraz układu sprzęgającego
odbiornik ze źródłem harmonicznych. Błędem jest obarczanie odpowiedzialnością za
złą jakość energii elektrycznej wyłącznie końcowych jej odbiorców i zmuszanie
wyłącznie ich do ograniczenia wartości generowanych harmonicznych. Również
dostawca energii powinien wśród wielu różnych działań prowadzić ciągłą kontrolę
poziomu odkształcenia napięcia, aby wykluczyć niebezpieczeństwo jego
rezonansowego wzrostu. Rozwiązania techniczne podejmowane w celu redukcji
wartości generowanych harmonicznych zależą od rodzaju odbiornika. Dotyczą,
bowiem zmian w jego strukturze lub zmian technologicznych. Przykładowo
w przypadku pieca łukowego jest to cały zespół działań zmierzających do
„uspokojenia” pracy pieca. Na rysunku Rys.5 przedstawiono schematycznie
zestawienie różnych przedsięwzięć technicznych, celem, których jest zmniejszenie

29
szkodliwego harmonicznego oddziaływania układów nieliniowych na sieć zasilającą.
Szczegółowe omówienie każdego z nich przekracza ramy tego opracowania.
Zainteresowani czytelnicy mogą zapoznać się z nimi w licznych pozycjach
książkowych z dziedziny energoelektroniki. W dalszej części opracowania została
omówiona tylko technika filtracji pasywnej i aktywnej.

3. FILTRACJA PASYWNA

FILTRY WH

Aktywne Pasywne Wejściowe np. w układach

energoelektronicznych

Szeregowe Równoległe Szeregowo-równoległe

Proste, Tłumione Podwójnie nastrojone

jednogałęziowe

Pierwszego Drugiego rzędu Trzeciego rzędu

rzędu

Rys.6 Przykładowy schemat klasyfikujący różne rodzaje filtrów wh

3.1. Równoległe pasywne filtry wyższych harmonicznych

W przypadku, gdy współczynnik odkształcenia napięcia przekracza (dla instalacji

istniejących) lub przekroczyłby (dla nowo projektowanych instalacji) dopuszczalną
wartość, powstaje potrzeba przyłączenia do szyn zasilających filtrów wh. Są to
obecnie prawie wyłącznie filtry równoległe, które w efekcie odpowiedniego doboru
wartości elementów biernych LC stanowią gałąź o małej impedancji bocznikującą
impedancję sieci zasilającej. Spełniają podwójną rolę. Odciążają system zasilający
od wh prądu oraz są źródłem potrzebnej do kompensacji mocy biernej podstawowej
harmonicznej. Wszystkie konfiguracje filtrów dla tej harmonicznej mają charakter
pojemnościowy. Układ filtrów jest projektowany każdorazowo dla konkretnego punktu
zasilania systemu tak, aby uzyskać pożądany przebieg częstotliwościowej
charakterystyki impedancyjnej. Rys.6 przedstawia schemat klasyfikujący różne
rodzaje filtrów wh. Filtry rezonansowe proste i podwójnie nastrojone gwarantują małą
impedancję dla wybranych częstotliwości rezonansu szeregowego gałęzi, podczas
gdy filtry tłumione mają małą impedancję w szerokim przedziale wartości
częstotliwości. Stąd ich inna nazwa – filtry szerokopasmowe. Najczęściej stosuje się
filtry rezonansowe dla pojedynczych harmonicznych oraz filtr szerokopasmowy. Nie
wyklucza to oczywiście możliwości stosowania innych rozwiązań – korzystnych
technicznie i ekonomicznie - w konkretnych przypadkach zastosowań.

30
 Impedancja filtru ZF

C (XC)

n
L (XL)
ZF
(b)

R Impedancja filtru ZF oraz

sieci zasilającej

(a)
n

(c)

Rys.7 Schemat zastępczy filtru prostego (a) oraz jego typowe charakterystyki impedancyjne:
filtru (b); filtru wraz z siecią zasilającą (c)

Schemat zastępczy oraz typowe charakterystyki impedancyjne filtru prostego oraz

układu filtr prosty - sieć zasilająca przedstawia rysunek Rys.7. Rezystancja R jest
głównie rezystancją dławika, bowiem jej wartość dla kondensatorów jest praktycznie
pomijalna. Gałąź filtru przyłączona do zacisków odbiornika nieliniowego dostrojona
do generowanej przez niego harmonicznej n-tego rzędu powoduje, że w idealnych
warunkach płynie ona tylko w jego obwodzie, a nie jest obecna w sieci zasilającej.
Filtry są w zasadzie projektowane tak, aby każda z filtrowanych częstotliwości miała
swój własny obwód filtracyjny dostrojony – poprzez odpowiedni dobór wartości
indukcyjności i pojemności – do rezonansu szeregowego dla wybranej częstotliwości
filtrowanej harmonicznej. Znając wartości wh prądu występujących w miejscu
przewidywanego zainstalowania filtrów, zakłada się ich eliminację zaczynając od
najmniejszej występującej harmonicznej sprawdzając następnie kolejno
współczynnik odkształcenia napięcia, aż do uzyskania pożądanego ograniczenia
jego wartości. Rysunek Rys.8 przedstawia przykładową instalację filtrów dla napędu
przekształtnikowego prądu stałego wraz ze schematem zastępczym oraz
charakterystyką impedancyjną w PWP. Do współpracy z układem
przekształtnikowym 6-pulsowym stosuje się najczęściej filtry 5. harmonicznej,
rzadziej, głównie przy dużych mocach układów tyrystorowych – filtry 5. i 7.
harmonicznej. W tym ostatnim przypadku istotny jest optymalny – z punktu widzenia
przyjętego kryterium np. minimum strat, kosztów lub gabarytów itp. – rozdział mocy
biernej dla harmonicznej podstawowej pomiędzy poszczególne filtry.

31
 IS

Harmoniczne prądu – IF
n = 5, 7, 11, 13, ...

IF5 IFSP

F5 F7 Filtr
szerokopasmowy
(a) (FSP)
I(n)

IF
Źródło
harmoniczne

IS IF5 IF7 IFSP

(b)

Z [Ω] Impedancja sieci zasilającej i filtrów

10 Impedancja sieci zasilającej

5
f [Hz]

100 200 300 400 500 600

Rys.8 Przykładowa instalacja filtrów dla napędu przekształtnikowego prądu stałego (a) wraz z:
schematem zastępczym (b)
oraz charakterystyką impedancyjną w PWP (c)

32
3.2 Szeregowe pasywne filtry wyższych harmonicznych

Szeregowy Szeregowy
filtr filtr
pasywny aktywny

Układ
energo-
elektroniczny

ZF ZF

(b)
Impedancja Impedancja
U zastępcza zastępcza Odbiornik
sieci filtru nieliniowy
zasilającej szeregowego
ZS ZF I (n)

Równoległy filtr pasywny o rzędzie

częstotliwości rezonansowej - nR
(a)
Rys.9 Filtr szeregowy do redukcji wh w sieci zasilającej (a)
oraz charakterystyki częstotliwościowe szeregowego filtru pasywnego (b)

Do grupy rozwiązań technicznych kształtujących impedancję sieci zasilającej należy

zaliczyć również filtry szeregowe. W tym przypadku celem działania nie jest redukcja
impedancji zastępczej źródła zasilania lecz wręcz przeciwnie jej wzrost dla
wybranej/wybranych wh (Rys.9b). Dzięki temu zasadniczej poprawie podlega
skuteczność działania równoległych filtrów pasywnych przyłączanych do zacisków
nieliniowego odbiornika reprezentowanego na rysunku Rys.9 przez źródło prądu I (n) .
Impedancja zastępcza filtru szeregowego ZF powinna mieć wartość:
− bliską zero dla podstawowej harmonicznej (aby nie wpływała na wymianę energii
pomiędzy źródłem zasilania i odbiornikiem w dziedzinie tej harmonicznej),
− bardzo dużą dla harmonicznej filtrowanej przez pasywny filtr równoległy (o rzędzie
nR). Spowoduje to, że prąd tej harmonicznej będzie płynął prawie wyłącznie
w obwodzie tego filtru, nie będzie obecny w sieci zasilającej.
Pasywny filtr szeregowy może być zrealizowany, w najprostszej postaci, jako dwójnik
równoległy LC połączony szeregowo pomiędzy źródło zasilania i odbiorniki, w którym
występuje rezonans równoległy dla harmonicznej o rzędzie nR. Dla tej harmonicznej
impedancja filtru ma bardzo dużą wartość, tym samym blokowany jest jej przepływ
w sieci zasilającej.

33
3.3 Wady filtrów pasywnych1

1. System elektroenergetyczny wraz z filtrami pasywnymi stanowi słabo tłumiony

układ RLC wymagający na etapie projektowania uważnej analizy charakterystyk
częstotliwościowych w celu wykluczenia zjawisk rezonansowych. Już dla
częstotliwości bliskiej częstotliwości rezonansowej następuje silne wzmocnienie tej
harmonicznej w napięciu zasilających (pod warunkiem, że występuje pobudzenie
harmoniczne w układzie).
2. Skuteczność działania filtru zależy bardzo silnie od impedancji systemu
zasilającego w punkcie jego przyłączenia. Zwykle jej wartość nie jest dokładnie
znana i zmienia się wraz ze zmianą konfiguracji sieci.
3. Filtry ulegają rozstrojeniu na skutek zmian częstotliwości zasilania oraz zmian
wartości elementów składowych LC (np. w efekcie procesu starzenia
kondensatorów). Negatywny tego skutek można zredukować między innymi
poprzez odpowiednie dostrojenie filtru lub zmniejszenie jego dobroci. Ten ostatni
sposób daje jednakże wzrost strat mocy czynnej oraz wzrost nie filtrowanej
harmonicznej w napięciu. Idealna filtracja przy pomocy filtrów pasywnych nie jest
więc możliwa szczególnie w przypadku niestacjonarnych wh.
4. W prądzie filtru zawarte są również wh płynące pod wpływem harmonicznych
napięcia źródła zasilania. Możliwy jest przypadek rezonansu szeregowego filtru
z impedancją systemu.
5. Filtrowaniu podlegają tylko wybrane wh o dominujących wartościach. Nie są
filtrowane harmoniczne uznane za niecharakterystyczne dla odbiornika, które
mogą jednakże wystąpić w jego prądzie zasilającym.
6. Filtry pasywne stanowią duży i kosztowny element systemów kompensacji.
W przypadku filtrów pojedynczych harmonicznych ich liczba odpowiada ilości
filtrowanych wh. Stosowanie w ich miejsce filtrów wyższych rzędów w praktyce
obniża skuteczność filtracji, wymaga elementów składowych o dużych mocach
oraz obniża sprawność instalacji.
7. Filtry powodują zakłócenia teletransmisyjne.

1
Opracowano wiele aktywnych układów energoelektronicznych, które instalowane w gałęziach filtrów pasywnych
poprawiają skuteczność ich działania.

34
4. FILTRACJA AKTYWNA
W obliczu intensywnego wzrostu harmonicznych zanieczyszczeń w sieciach
zasilających oraz wad tradycyjnych metod redukcji ich negatywnych skutków,
zaistniała potrzeba opracowania elastycznego, dynamicznego oraz
„samodostrajającego się” urządzenia umożliwiającego eliminację zaburzeń
i zakłóceń oraz poprawę parametrów pracy sieci elektroenergetycznych. Urządzenie
to znane jest jako energetyczny filtr aktywny2 EFA.

XS XL
Zródlo
Nieliniowy
zasilania EFA
odbiornik
SE

Odbiornik: Zródlo zasilania:

• niegenerujacy wyzszych harmonicznych • sinusoidalne
• niepobierajacy mocy biernej (DPF = 1, PF = 1) • symetryczne
• symetryczny • sztywne

Rys.10 Idea energetycznego filtru aktywnego

Zadaniem EFA Rys.10, w przypadku idealnym, jest zapewnienie takiego stanu
w danym punkcie systemu elektroenergetycznego, aby ze strony odbiornika
„widoczne” było sinusoidalne, symetryczne i sztywne zasilanie. Natomiast ze strony
systemu elektroenergetycznego „widoczny” był niegenerujący wh, niepobierający
mocy biernej oraz symetryczny odbiornik. Przy czym sam EFA nie powinien stanowić
obciążenia dla systemu energetycznego. Technika aktywnej filtracji jest już dojrzałą,
dziedziną energoelektroniki umożliwiającą w chwili obecnej:
− filtrację wyższych harmonicznych prądu,
− kompensację mocy biernej,
− filtrację wyższych harmonicznych napięcia,
− symetryzację zasilania i obciążenia,
− stabilizację napięcia,
− eliminację wahań napięcia – zjawisko migotania światła (flicker efekt),
− bezprzerwowe zasilanie – niektóre systemy EFA łączą aktywną filtrację
z funkcją bezprzerwowego zasilania.
Szeroki zakres zadań może zostać osiągnięty indywidualnie lub w kombinacji,
w zależności od konfiguracji oraz strategii sterowania EFA, które powinny zostać
odpowiednio określone w oparciu o zapotrzebowanie. Warto zwrócić również uwagę
na takie zalety EFA, jak: zabezpiecza przed zmianami częstotliwości, np. podczas
pracy generatora awaryjnego, nie występuje ryzyko rezonansu przy żadnej
częstotliwości harmonicznej, możliwość programowania przez użytkownika tak, aby
w razie potrzeby eliminował wybrane częstotliwości harmoniczne. EFA jest
rozwiązaniem stosunkowo łatwym do zastosowania nawet przy złożonych
problemach. Dzięki swojej elastyczności, co do możliwości zastosowania, może być
dalej wykorzystywany nawet po zmianach w konfiguracji w danej sieci
elektroenergetycznej.

2
W literaturze anglojęzycznej spotykane są nazwy i skróty: Active Filters AF, Active Power Line Conditioners APLC,
Instantaneous Reactive Power Compensators IRPC, Active Power Filters APF, Active Power Quality Conditioners APQC.

35
Problematyka poprawy jakości energii elektrycznej staje się w coraz większym
stopniu, jednym z pierwszoplanowych zagadnień współczesnej elektrotechniki. Stąd
ilość publikacji dotyczących aktywnej filtracji jest bardzo duża i ciągle rośnie.
Dziedzina ta stanowi obecnie jedną z intensywniej rozwijających się gałęzi
współczesnej energoelektroniki. Wynika to przede wszystkim z:
− wzrostu wymagań dotyczących jakości energii elektrycznej zarówno ze strony
producenta, dystrybutora, jak i odbiorcy;
− względów ekonomicznych: efektywna gospodarka energią elektryczną, unikanie
strat spowodowanych awariami, unikanie kosztów wynikających z ewentualnych
kar finansowych, dbałość o jakość produktu itp.;
− współczesna technika półprzewodnikowa pozwala konstruować przekształtniki
o dużej mocy i dużej sprawności – opracowano elementy energoelektroniczne
o krótkich czasach wyłączania, tj. bipolarne tranzystory BJT (bipolar junction
transistors), tranzystory typu MOSFET, tyrystory SIT (static induction thyristors),
tyrystory GTO (gate–turn–off thyristor) oraz tranzystory mocy IGBT (insulated
gate bipolar transistors);
− możliwe jest przetwarzanie sygnałów w krótkim czasie, odpowiednim do
śledzenia szybkich zmian stanu energetycznego niespokojnych i nieliniowych
odbiorników, dzięki rozwojowi technologii czujników pomiarowych,
wzmacniaczy izolacyjnych i separatorów oraz mikroelektroniki ze szczególnym
uwzględnieniem procesorów sygnałowych DSP;
− nie bez znaczenia jest również ciągły rozwój istniejących oraz poszukiwanie
nowych metod umożliwiających opracowanie układu (algorytmu) sterowania
EFA.

4.1. Klasyfikacja EFA

EFA można podzielić ze względu na typ przekształtnika, topologię i układ zasilania.

A. Typ zastosowanego przekształtnika:
ƒ typu źródło napięcia VSI3 – dominujący,
ƒ typu źródło prądu CSI4.
B. Topologia układu:
ƒ równoległa,
ƒ szeregowa,
ƒ kombinacja szeregowego i równoległego EFA – uniwersalny
EFA,
ƒ hybrydowa – kombinacja szeregowego EFA i równoległego FP.
C. Układ zasilania:
ƒ jednofazowy – dwuprzewodowy,
ƒ trójfazowy:
− trójprzewodowy,
− czteroprzewodowy.

3
ang. voltage source inverter – VSI
4
ang. current source inverter – CSI

36
4.1.1. Klasyfikacja EFA ze względu na typ przekształtnika

Przekształtnik typu źródło napięcia VSI

iS iL
Źródło
Nieliniowe
zasilania
obciążenie
SE
iC

vd

Rys.11 EFA na bazie falownika napięcia VSI

Na Rys.11 przedstawiono schemat równoległego EFA do realizacji, którego

wykorzystano falownik napięcia PWM na bazie tranzystorów IGBT, gdzie elementem
gromadzącym energię jest kondensator. Ten typ przekształtnika jest dominujący
w zastosowaniu do EFA. Do jego zalet należy możliwość tworzenia układów
wielopoziomowych i wielostopniowych w celu uzyskania lepszych parametrów pracy
oraz zmniejszenia częstotliwości łączeń.

Przekształtnik typu źródło prądu CSI

iS iL
Źródło
Nieliniowe
zasilania
obciążenie
SE
iC

id

Rys.12 EFA na bazie falownika prądu CSI

Rys.12 przedstawia schemat równoległego EFA do realizacji, którego wykorzystano

falownik prądu PWM na bazie tranzystorów IGBT z dławikiem, jako elementem
gromadzącym energię. Zachowuje się on jak niesinusoidalne źródło prądu. Układy
o topologii CSI są stosowane rzadziej niż VSI, między innymi ze względu na gabaryty
dławików stałoprądowych spełniających funkcję magazynu energii (analogiczną jak
kondensator w układach VSI). Ich główną zaletą jest wyższa odporność na zwarcia
w porównaniu do układów typu VSI.

37
4.1.2. Klasyfikacja ze względu na topologię układu

Rozróżnia się dwa podstawowe sposoby przyłączania układów EFA do linii

zasilającej: równolegle i szeregowo. W zależności od tego mówi się o równoległych
EFA i szeregowych EFA oraz filtracji (kompensacji) równoległej – prądowej
i szeregowej – napięciowej. Ponadto, jako oddzielne wyróżnia się jeszcze dwie
grupy: szeregowo-równoległe EFA nazywane uniwersalnymi EFA, będące
kombinacją szeregowego i równoległego EFA oraz hybrydowe EFA powstałe
w wyniku kombinacji najczęściej szeregowego EFA i równoległego FP.

• TOPOLOGIA RÓWNOLEGŁA
iS iL
Źródło
Nieliniowe
zasilania obciążenie
SE
iC

vd

Rys.13 Równoległy EFA

Równoległy EFA Rys.13 jest najczęściej stosowanym układem filtracji aktywnej.
Stanowi sterowane źródło prądu dodawczego iC przyłączone równolegle do
odbiornika. Suma prądu iC oraz iS pobieranego z linii zasilającej daje prąd iL
pobierany przez odbiornik. W rezultacie (w przypadku idealnym i przy
odpowiednim sterowaniu) można doprowadzić do tego, że wszystkie składowe
prądu iL niepożądane w prądzie sieci iS przepływają wyłącznie w obwodzie
odbiornik – EFA i nie obciążają źródła napięcia. Równoległy EFA wprowadza do
układu prąd kompensujący będący w przeciwfazie do niepożądanej składowej
prądu iL, aby wyeliminować wyższe harmoniczne i/lub składową bierną prądu
w punkcie wspólnego podłączenia. W ten sposób równoległe EFA umożliwiają:
ƒ filtrację wyższych harmonicznych prądu, praktycznie niezależną od impedancji
sieci i na poziomie nieosiągalnym dla filtrów biernych LC,
ƒ kompensację mocy biernej (składową bierną prądu odbiornika o częstotliwości
podstawowej),
ƒ symetryzację obciążenia,
ƒ redukcję wahań napięcia (zjawisko migotania światła).
Stosowany jest najczęściej na wejściu nieliniowego odbiornika końcowego.
Układy te, poza większymi możliwościami funkcjonalnymi, charakteryzują się
również znacznie lepszymi właściwościami dynamicznymi niż kompensatory
tradycyjne np. FC/TCR.

38
• TOPOLOGIA SZEREGOWA

iS vAF iL
Źródło
Nieliniowe
zasilania obciążenie
SE

vd

Rys.14 Szeregowy EFA

Szeregowy EFA Rys.14 dołączony jest do sieci elektroenergetycznej za pomocą

transformatora dopasowującego. Wprowadza w ten sposób w szereg ze źródłem
napięcia VSE dodatkowe sterowanie źródło napięcia dodawczego VAF. Suma
napięć źródła VSE i VAF układu szeregowego EFA pomniejszona o spadki napięcia
na impedancji linii zasilającej jest napięciem odbiornika. Szeregowe EFA można
wykorzystać np. do:
ƒ eliminacji wyższych harmonicznych napięcia wprowadzanych przez źródło
zasilania oraz odbiornik,
ƒ symetryzacji oraz regulacji (stabilizacji i redukcji załamań) napięcia na
zaciskach odbiornika lub danego punku sieci elektroenergetycznej
(umożliwiają zabezpieczenie się przed negatywnymi skutkami zapadów
napięcia),
ƒ niektóre konfiguracje umożliwiają eliminację wyższych harmonicznych prądu
odbiornika, kompensację mocy biernej oraz redukcję wahań napięcia
(zjawisko migotania światła).

• TOPOLOGIA SZEREGOWO-RÓWNOLEGŁA – UNIWERSALNY EFA

iS iL Nieliniowe
Źródło vAF obciążenie
zasilania
Linia
SE iC zasilająca

Rys.15 Uniwersalny EFA

39
 Bardzo korzystne ze względu na połączenie cech użytkowych są systemy
składające się z szeregowego i równoległego EFA Rys.15. Systemy takie,
mogące również współpracować z filtrami pasywnymi LC w połączeniu
hybrydowym, nazywane są zintegrowanymi sterownikami przepływu mocy
(układami UPFC5) lub uniwersalnymi EFA (UEFA). W układach UEFA ważną rolę
odgrywa obwód pośredniczący dc z elementem magazynującym energię, który
uczestniczy w wymianie mocy czynnej między szeregowym i równoległym EFA.
Bez niego cechy użytkowe UEFA byłyby tylko prostą sumą cech stosowanych
układów EFA. Dla układu z Rys.15 funkcję elementu magazynującego energię
spełnia bateria kondensatorów. Jeśli UEFA jest budowany na bazie układów EFA
o topologii CSI, to wspólnym magazynem energii jest dławik, nadający obwodowi
dc uczestniczącemu w wymianie mocy charakter prądowy. Możliwy jest też
łączony charakter obwodu dc, prądowo-napięciowy lub napięciowo-prądowy,
w zależności od połączenia układów EFA (CSI-VSI lub VSI-CSI). Wymiana
energii przez element źródłowy umożliwia stosowanie UEFA wtedy, gdy jeden
z układów EFA (zazwyczaj szeregowy) jest stale źródłem/odbiornikiem energii.
W szczególności taka sytuacja występuje wówczas, gdy regulowane jest napięcie
odbiornika. W przypadku zastosowania w tym celu tylko szeregowego EFA musi
być zapewniona możliwość dodatkowego dostarczania i odbioru energii
z elementów źródłowych. W układzie UEFA, przedstawionym na Rys.15, w celu
podtrzymana wartości energii zgromadzonej w kondensatorze, drugi EFA np.
równoległy pobiera/oddaje moc czynną o wartości takiej samej jak pierwszy
szeregowy EFA (powiększoną lub pomniejszoną o moc strat). Poza regulacją
(stabilizacją) napięcia odbiornika, obszar zastosowań układów UEFA w zakresie
poprawy jakości energii elektrycznej obejmuje również:
ƒ nadążną kompensację mocy biernej i szybkozmiennych wahań mocy czynnej,
ƒ symetryzację obciążenia,
ƒ symetryzację i regulację napięcia w stacjach rozdzielczych,
ƒ eliminację wyższych harmonicznych prądów i napięć.
W układach UEFA ze względów praktycznych istotna jest kolejność dołączenia
szeregowego i równoległego EFA do linii zasilającej. Na przykład łącząc EFA
w innej kolejności niż pokazana na Rys.15 w przypadku filtracji harmonicznych
prądu odbiornika oraz napięcia zasilania, przez obydwa układy EFA przepływają
odkształcone prądy, a na ich zaciskach występują odkształcone napięcia.
W takim przypadku będzie zachodziła wymiana mocy czynnej związanej
z harmonicznymi prądu i napięcia. Jeden EFA będzie niepotrzebnie pobierał
z sieci, a drugi oddawał pewną średnią moc czynną. Taka cyrkulacja mocy
czynnej nie wystąpi w układzie EFA o kolejności połączeń układów EFA jak na
Rys.15. W tym przypadku prąd płynący przez szeregowy EFA i napięcie na
zaciskach równoległego EFA są sinusoidalne i występują tylko
wysokoczęstotliwościowe pulsacje chwilowej mocy czynnej. Warto zaznaczyć, że
podobne zagadnienie występuje przy jednoczesnej symetryzacji prądu odbiornika
i napięcia zasilania. UEFA umożliwia dostarczenie tzw. czystej energii do
krytycznych odbiorników takich, jak specjalistyczny sprzęt informatyczny, czy
sprzęt medyczny itp.

5
ang. Unified Power Flow Controller – UPFC

40
• TOPOLOGIA HYBRYDOWA – kombinacja EFA i równoległego filtru pasywnego FP

iS vAF iL
Źródło
Nieliniowe
zasilania obciążenie
SE
np. i(5)

vd

iS iL
Źródło
Nieliniowe
zasilania obciążenie
SE
iC
np. i(5)

vd

iS iL
Źródło
Nieliniowe
zasilania obciążenie
SE
iC

vAF

Rys.16 Hybrydowe EFA

Filtrami hybrydowymi nazywa się ogólnie połączenia energetycznych filtrów
pasywnych LC z układami EFA. Główną częścią filtru hybrydowego jest filtr
pasywny eliminujący wyższe harmoniczne niższego rzędu. Układy EFA,
w zależności od topologii filtru hybrydowego, pracują, albo jako sterowanie źródła
napięcia, albo jako źródła prądu dodawczego. Ich zadaniem jest przede
wszystkim poprawa właściwości kompensacyjno-filtrujących FP. Z kolei
dołączenie filtru pasywnego do układu EFA pozwala poprawić jego właściwości
energetyczne, ponieważ pracując bez układów biernych mają dużą moc pozorną,
porównywalną z mocą kompensowanych składowych, co jest ich zasadniczą
wadą. W wyniku tego otrzymujemy zmniejszenie napięcia występującego na
zaciskach lub prądu wyjściowego EFA, a przez to również ustalonej jego mocy,
co pozwala na zmniejszenie rozmiaru i kosztów. Duża popularność tego
rozwiązania wynika, również z faktu pracujących już w systemie
elektroenergetycznym filtrów pasywnych. Istnieje wiele konfiguracji filtrów
hybrydowych, przykładowe pokazano na Rys.16.

41
4.1.3. Klasyfikacja ze względu na układ zasilania (liczbę faz)
• JEDNOFAZOWE – dwuprzewodowe
Jednofazowe EFA są stosowane w trzech konfiguracjach, jako: szeregowe,
równoległe i uniwersalne (kombinacja szeregowego i równoległego) z obydwoma
typami falowników PWM: napięcia VSI i prądu CSI. Szeregowe EFA zasadniczo
stosuje się do eliminacji zaburzeń o charakterze napięciowym oraz filtracji
wyższych harmonicznych napięcia. Natomiast równoległy EFA jest używany do
filtracji wyższych harmonicznych prądu i kompensacji mocy biernej.
• TRÓJFAZOWE – trójprzewodowe
Wszystkie konfiguracje EFA przedstawione na rysunkach Rys.11–Rys.16 są
stosowane w układach trójfazowych trójprzewodowych. Równoległe EFA
projektowane są również na bazie trzech jednofazowych EFA z oddzielnymi
transformatorami izolacyjnymi, w celu odpowiedniego dopasowania napięcia oraz
niezależnej kompensacji każdej fazy.
• TRÓJFAZOWE – czteroprzewodowe
Do sieci trójfazowej czteroprzewodowej oprócz odbiorników trójfazowych mogą
być dołączone odbiorniki jednofazowe. W przypadku ich dużej liczby oraz
nierównomiernego obciążenia poszczególnych faz przyczynia się to do
nadmiernej wartości prądu w przewodzie neutralnym oraz niesymetrii obok
poboru mocy biernej i obecności wyższych harmonicznych. W celu eliminacji tych
problemów opracowano trójfazowe, czteroprzewodowe EFA, których najczęściej
stosowane równoległe struktury przedstawiono na rysunkach Rys.17–
Rys.19. Oprócz równoległych EFA stosowane są również szeregowe, hybrydowe
i uniwersalne EFA, z falownikami PWM zarówno napięcia VSI, jak i prądu CSI. W
konfiguracji przedstawionej na Rys.17 zastosowano dzieloną pojemność. Układ
ten znalazł zastosowanie w zakresie mniejszych wartości nominalnych, gdyż cały
prąd przewodu neutralnego przepływa przez kondensator Cdc. Konfigurację
z falownikiem czterogałęziowym przedstawia
Rys.18. Dodatkowa gałąź falownika jest wykorzystywana do stabilizacji prądu
przewodu neutralnego EFA. Trzecia konfiguracja EFA
Rys.19, złożona z trzech jednofazowych przekształtników dołączonych do obwodu
głównego za pomocą transformatorów, umożliwia odpowiednie dopasowanie
napięcia dla elementów energoelektronicznych oraz podniesienie niezawodności
systemu.

iSa iLa

iSb iLb
Źródło
Nieliniowe
zasilania obciążenie
SE iSc iLc

iSn iLn

iCn iCc iCb iCa Cdc

a
b
c Cdc

Rys.17 Czteroprzewodowy równoległy EFA z dzieloną pojemnością

42
 iSa iLa

iSb iLb
Źródło
Nieliniowe
zasilania obciążenie
SE iSc iLc

iSn iLn

iCn iCc iCb iCa

a Cdc
b
c
n

Rys.18 Czteroprzewodowy równoległy EFA z czterogałęziowym przekształtnikiem

iSa iLa

Źródło iSb a iLb

Nieliniowe
zasilania
b iLc obciążenie
SE iSc

iSn c iLn

Tr
iCa iCb iCc

Cdc

Rys.19 Czteroprzewodowy równoległy EFA złożony z trzech przekształtników jednofazowych

43
4.2. Przykładowe przebiegi oraz widma napięć i prądów przed i po
zastosowaniu EFA
4.2.1. Równoległy EFA
Schemat blokowy badanego układu trójfazowego, równoległego EFA przedstawiono
na rysunku Rys.20.
ZS R i SR i LR R uR
R Ldc
ZS S i SS i LS R uS
Ź RÓDŁO
ZASILANIA ZS i ST i LT
T L Ldc
iF

O DBIORNIK

EFA

U KŁAD
S TEROWANIA

C dc

Rys.20 Schemat równoległego EFA

Rozważano pracę układu w warunkach odkształconego napięcia zasilania oraz
niezerowej impedancji wewnętrznej źródła zasilania. Celem EFA jest uzyskanie po
stronie źródła współczynnika mocy PF = 1 oraz sinusoidalnego prądu iS,
odpowiadającego podstawowej harmonicznej prądu odbiornika iL. Jako nieliniowy
odbiornik, którego oddziaływanie na sieć podlega kompensacji, zastosowano 6-
pulsowy sterowany przekształtnik tyrystorowy z filtrem RL po stronie dc oraz dwójniki
rezystancyjne w fazach R, S w celu wytworzenia stanu asymetrii prądowej.
Odkształcenie napięcia zasilającego uS(t), o impedancji wewnętrznej ZS, w punkcie
podłączenia odbiornika było na poziomie THDUs ≈ 4,5 %, będące w głównej mierze
skutkiem oddziaływania innych odbiorników podłączonych do tego punku. Przebieg
napięcia zasilającego uS (t), oraz jego widmo dla fazy R przedstawia rysunek Rys.21.
(a) (b)

Rys.21 Przebieg napięcia zasilającego uSR(t), uSS(t), uST(t) (a) oraz jego widmo dla fazy R (b)

6-pulsowy przekształtnik tyrystorowy wraz z dwójnikami rezystancyjnymi w fazach R i

S stanowi nieliniowe oraz niesymetryczne obciążenie. Przebiegi prądów fazowych
odbiornika iLR(t), iLS(t), iLT(t) oraz ich widma przedstawia rysunek Rys.22 (kąt
wysterowania przekształtnika α = 45°). W widmie prądów fazowych odbiornika
oprócz harmonicznych charakterystycznych pojawiły się harmoniczne potrójne ze
względu na asymetrię odbiornika.

44
 (a) (b)
iLR

iLS

iLT

Rys.22 Przebiegi prądów odbiornika iLR(t), iLS (t), iLT(t) (a) oraz ich widma (b)

Otrzymane przebiegi referencyjnych sygnałów kompensacyjnych prądu iFref

wypracowanych przez algorytmy sterowania przedstawia Rys.23b. W wyniku
eliminacji prądu iF ≈ iFref otrzymano sinusoidalne przebiegi prądów w poszczególnych
fazach po stronie źródła oraz współfazowość przebiegów napięć i prądów.
(a) (b)

Rys.23 Przebiegi prądów po stronie źródła iSR(t), iSS(t), iST(t) (a)

oraz przebiegi kompensacyjnych sygnałów referencyjnych prądu iFref(t) (b)

W tabeli Tabela 1 zestawiono wartości parametrów, po zastosowaniu równoległego

EFA, po stronie źródła oraz odbiornika.

Tabela 1 Zestawienie wartości parametrów układu po zastosowaniu EFA

po stronie źródła
po stronie odbiornika
zasilania
współczynnik mocy PF 0,65 1,0
R 48,3 0,01
współczynnik THDIR
S 39,1 0,02
[%]
T 29,83 0,02
wartość skuteczna R 11,7 8,26
prądu IRMS S 9,61 8,25
[A] T 13,55 8,25
współczynnik niesymetrii
20,0 0,0
prądu UFI [%]

45
4.2.2. Filtr hybrydowy – szeregowy EFA współpracujący z równoległym FP

Schemat blokowy rozważanego układu trójfazowego, szeregowego EFA

współpracującego z równoległym FP przedstawiono na rysunku Rys.24.

JEDNOFAZOWE

NIELINIOWE

ODBIORNIKI

Filtr pasywny Filtr pasywny

5. harmonicznej 7. harmonicznej

Rys.24 Schemat szeregowego EFA z równoległym FP dla 5. i 7. harmonicznej

Uzyskane przebiegi: prądu w przewodzie neutralnym, napięć i prądów fazowych po

stronie źródła zasilania przy włączonym i wyłączonym układzie EFA-FP pokazano na
Rys.25. Włączenie układu EFA-FP następuje w 140ms. W wyniku działania EFA-FP
otrzymujemy symetryzację napięć zasilających, filtrację wyższych harmonicznych
prądu odbiornika, eliminację przesunięcia fazowego między napięciem i prądem po
stronie zasilania (kompensacja mocy biernej) oraz redukcję wartości prądu
w przewodzie neutralnym niemalże do zera.

Rys.25 Przebiegi: a) prąd w przewodzie neutralnym, b) napięcia fazowe, c) prąd fazowy

Korzystny efekt działania szeregowego EFA ujawnia się również w przypadku
pojawienia się zapadu napięcia od strony zasilania. Utrzymuje on prawie
niezmienioną wartość napięcia na zaciskach odbiornika podczas zapadu Rys.26,
chroniąc odbiornik przed ewentualnym wyłączeniem, np. przez automatykę
zabezpieczającą.

46
 Rys.26 Działanie szeregowego EFA w przypadku zapadu napięcia

LITERATURA:
[1] “Power Quality in European Electricity Supply Networks – 1st and 2nd edition”, The Union of the Electricity
Industry EURELECTRIC, 2002, 2003
[2] Akagi H.: “Trends in Active Power Line Conditioners”, IEEE Transactions on Power Electronics,
Vol. 9, No. 3, May 1994
[3] Baranecki A., Niewiadomski M., Płatek T.: „Odbiorniki nieliniowe – problemy i zagrożenia”, Wiadomości
Elektrotechniczne nr 3, 2004, str. 24-26
[4] Gawlik W. H. M.: ” Time Domain Modelling of Active Filters for Harmonic Compensation”, 2003 IEEE
Bologna PowerTech, June 23th-26th, Bologna, Italy
[5] Hanzelka Z.: “Jakość energii elektrycznej”, www.twelvee.com.pl
[6] Hanzelka Z.: “Wyższe harmoniczne napięć i prądów”, Materiały Sympozjum Ciągłość i Jakość Zasilania,
25.11.2003, Tarnów, str. 98-111
[7] Morán A. L., Dixon W. J., Espinoza R. J., Wallace R. R.: „Using active power filters to improve power
th
quality”, 5 Brazilian Power Electronics Conference, COBEP’99
[8] Pasko M., Maciążek M.: “Wkład elektrotechniki teoretycznej w poprawę jakości energii elektrycznej”,
Wiadomości Elektrotechniczne nr 7-8, 2004, str. 37-46.
[9] Pinheiro R. F., Jacobina C. B., Lima A. M. N, Cabral da Silva E. R.: “A Revision Of The State Of The Art In
Active Filters”, Congresso Brasileiro de Eletrônica de Potência, Foz do Iguaçu. Anais do 5o Congresso
Brasileiro de Eletrônica de Potência, 1999, p. 857-862
[10] Piróg S.: „Energoelektronika – negatywne oddziaływania układów energoelektronicznych na źródła energii
i wybrane sposoby ich ograniczenia”, AGH, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne Kraków
1998
[11] Rudnick H., Dixon J., Morán L.: “Delivering Clean and Pure Power”, IEEE Power & Energy Magazine,
09/10 2003
[12] Singh B., Al–Haddad K., Chandra A.: „A review of active filters for power quality improvement”, IEEE
Trans. on Industrial Electronics, Vol. 46, No. 5, October 1999
[13] Strzelecki R., Supronowicz H.: „Współczynnik mocy w systemach zasilania prądu przemiennego i metody
jego poprawy”, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2000
[14] www.lpqi.org

47
URZADZENIA DO KOMPENSACJI MOCY BIERNEJ W ŚRODOWISKU
NAPIĘĆ I PRĄDÓW ODKSZTAŁCONYCH

dr inż. Krzysztof Matyjasek

ELMA capacitors, Olsztyn

1. Informacje wstępne

Jednym z podstawowych zadań przemysłowych służb elektroenergetycznych jest

właściwa gospodarka energią bierną często, w znaczeniu bardzo wąskim, określana
jako poprawa współczynnika mocy. W tradycyjnym, powszechnym jeszcze kilka lat
temu, ujęciu zagadnienia gospodarki mocą bierną (kompensacji mocy biernej)
obejmowały takie aspekty ekonomiczno-techniczne, jak:

a) likwidacja opłat za energię bierną pobraną i oddaną,

b) zwiększenie możliwości przesyłania mocy czynnej bez zmiany
przepustowości (obciążalności prądowej) elementów układu zasilająco-
rozdzielczego,
c) minimalizacja przesyłowych strat mocy i energii (w przypadku
zachowania obciążenia mocą czynną na stałym poziomie przed i po
zainstalowaniu urządzeń kompensacyjnych),
d) ograniczenie spadków napięć,
e) polepszenie warunków rezerwowania i niezawodności układów
zasilania.

Powyższe cele kompensacji mocy biernej w pełni zachowują swą aktualność.

W przypadku zdecydowanej większości odbiorców przemysłowych likwidacja opłat
za energię bierną będzie stanowiła podstawę rachunku ekonomicznego przy
podejmowaniu decyzji dotyczących zakupu i zainstalowania urządzeń do poprawy
współczynnika mocy. Dla dystrybutorów energii elektrycznej główne znaczenie będą
miały pozostałe, wyszczególnione powyżej, aspekty kompensacji mocy biernej.
Uwzględniając fakt radykalnego wzrostu wymagań w zakresie jakości energii, na
zagadnienia poprawy współczynnika mocy należy spojrzeć znacznie szerzej. Tym
bardziej, że włączenie urządzeń kompensacyjnych do sieci może znacząco

48
poprawiać parametry jakościowe energii, ale w przypadku wyboru niewłaściwych
rozwiązań technicznych, możemy spowodować ich pogorszenie. Potencjalne skutki
zainstalowania urządzeń kompensacyjnych przedstawiono w tablicach 1 i 2.

Tablica 1. Możliwe efekty kompensacji mocy biernej dla właściwie dobranych

urządzeń kompensacyjnych.

KOMPENSACJA MOCY BIERNEJ

I POPRAWA PARAMETRÓW
JAKOŚCI ENERGII ELEKTRYCZNEJ

OGRANICZENIE LUB
LIKWIDACJA POBORU Z SIECI
ENERGII BIERNEJ

REGULACJA NAPIĘCIA
NA ZACISKACH
ODBIORNIKÓW

FILTRACJA WYŻSZYCH
HARMONICZNYCH (OGRANICZENIE
LUB LIKWIDACJA SKŁADOWYCH
ODKSZTAŁCENIA

SYMETRYZACJA
NAPIĘĆ
FAZOWYCH

OGRANICZENIE
WAHAŃ NAPIĘCIA
I FLIKERINGU

Tablica 2. Potencjalne negatywne skutki będące konsekwencją włączenia do sieci

niewłaściwie dobranych urządzeń kompensacyjnych.

POGORSZENIE
JAKOŚCI
ENERGII

GENEROWANIE STANÓW
PRZEJŚCIOWYCH,
NIEUSTALONYCH
SKUTKI SPECYFIKI ZASTOSOWANYCH
ROZWIĄZAŃ TECHNICZNYCH Z ZAKRESU
REGULACJI MOCY BIERNEJ URZĄDZEŃ
GENEROWANIE WYŻSZYCH KOMPENSACYJNYCH
HARMONICZNYCH
(SKŁADOWYCH ODKSZTAŁCENIA)

DŁUGOTRWAŁE WZROSTY
NAPIĘCIA
W WYNIKU ZJAWISK REZONANSOWYCH
(BŁĘDNEGO DOBORU RODZAJU URZĄDZEŃ
KOMPENSACYJNYCH LUB NIEWŁAŚCIWEJ
WZMACNIANIE WYŻSZYCH EKSPLOATACJI FILTRÓW W.H.
HARMONICZNYCH
(SKŁADOWYCH ODKSZTAŁCENIA)

ZJAWISKA CHARAKTERYSTYCZNE DLA ZWARĆ,

KRÓTKOTRWAŁE
KRÓTKOTRWAŁE PRZEPIĘCIA
PRZEPIĘCIA KTÓRE MOGĄ BYĆ KONSEKWENCJĄ BŁĘDÓW
ZAPADY
ZAPADY NAPIĘCIA
NAPIĘCIA W SZTUCE PROJEKTOWANIA, NIEWŁAŚCIWEJ
PRZERWY
PRZERWY ZASILANIA
ZASILANIA EKSPLOATACJI LUB ZASTOSOWANIA
NIEWŁAŚCIWYCH PODZESPOŁÓW

INNE ZAKŁÓCENIA

49
 2. Maszyny i urządzenia do kompensacji mocy biernej

Aktualnie stosowane urządzenia kompensacyjne można podzielić generalnie

w następujący sposób:

Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje energoelektronicznych filtrów aktywnych

APF:

- aktywne filtry równoległe,

- aktywne filtry szeregowe.

Filtry APF równoległe pozwalają na nadążną:

- likwidację składowej biernej prądu odbiorników,

- likwidację wyższych harmonicznych prądu (w wysokim stopniu),
- symetryzację obciążenia.

Dzięki aktywnym filtrom szeregowym możemy uzyskać nadążną:

- filtrację wyższych harmonicznych napięcia,

- symetryzację napięcia,
- kompensację reaktancji indukcyjnej układu zasilającego.

Podstawową wadą filtrów aktywnych jest ich cena. Znaczne obniżenie kosztów
przy dużej skuteczności kompensacji mocy biernej i filtracji wyższych harmonicznych
uzyskuje się w układach hybrydowych. Stanowią one połączenie filtrów aktywnych
oraz kompensatorów LC (filtrów pasywnych) na bazie kondensatorów
energetycznych.
W przypadku maszyn synchronicznych i asynchronicznych maszyn
synchronizowanych wykorzystuje się zjawisko oddawania mocy biernej
pojemnościowej przy odpowiednio wysokiej wartości prądu wzbudzenia
(przewzbudzaniu maszyny synchronicznej). Możliwości wykorzystania silnika
synchronicznego charakteryzują tzw. krzywe V, przedstawione na rys. 1.

50
 Prąd wzbudzenia
Rys. 1. Krzywe V silnika synchronicznego

Należy zwrócić uwagę na fakt, że w przypadku maszyn synchronicznych nie

występują zagrożenia występowaniem groźnych zjawisk rezonansowych.
Jednakże pozyskiwanie energii biernej przy wykorzystywaniu napędów
synchronicznych wiąże się ze stosunkowo wysokimi stratami mocy czynnej. Straty te
mogą osiągać poziom od 80kW do 120kW na 1MVar mocy biernej pojemnościowej.
Ze względu na efekty ekonomiczne oraz niewątpliwe walory eksploatacyjne, do
których można zaliczyć:

- minimalne straty mocy czynnej (od 0,1 do 0,4W/kVar),

- stosunkowo małe gabaryty,
- możliwość zastosowania w urządzeniach o złożonych wymaganiach
(kompensacja nadążna, symetryzacja napięć fazowych, filtracja wyższych
harmonicznych),
- możliwość budowy instalacji na najwyższe napięcia,
- możliwość przystosowania instalacji kompensacyjnych opartych na
kondensatorach energetycznych do skrajnych warunków klimatycznych (m.in.
temperatura pracy od -40°C do +55°C),
- brak części ruchomych (poza łącznikami stykowymi),
- minimalne wymagania w zakresie konserwacji i napraw,
- duża żywotność nowoczesnych kondensatorów i ich odporność na skutki stanów
nieustalonych oraz długotrwałe odstępstwa od znamionowych parametrów
zasilania,
- łatwość montażu i wymiany,
- stosowanie w nowoczesnych kondensatorach materiałów biodegradalnych
i nieszkodliwych ekologicznie,

w dalszych rozważaniach uwzględniono instalacje oparte na kondensatorach

energetycznych. Dotyczy to zarówno urządzeń niskich, jak i średnich napięć.

51
 3. Źródła wyższych harmonicznych prądu i napięcia

Dynamiczny rozwój energoelektroniki i związane z tym szerokie stosowanie

w przemyśle nieliniowych przekształtników (stacje prostownikowe trakcji elektrycznej,
regulowane napędy elektryczne, technika grzewcza) wiąże się z generowaniem
w sieci wyższych harmonicznych. Do innych odbiorników nieliniowych, generujących
wyższe harmoniczne należy zaliczyć przede wszystkim:

- piece łukowe,
- zgrzewarki,
- spawarki.

W tych przypadkach, oprócz przesyłu mocy czynnej i biernej, mamy do czynienia

z przesyłaniem mocy odkształcenia przebiegów sinusoidalnych. Przesyłanie zarówno
mocy biernej, jak i mocy odkształcenia wywołuje szereg ujemnych skutków,
charakterystycznych dla przesyłania dużych mocy pozornych.
Odbiorniki nieliniowe generują spektrum wyższych harmonicznych obejmujące od
kilku do kilkudziesięciu wyższych harmonicznych. Przykładowo, na rys. 2
przedstawiono spektrum w.h. prądów generowanych przez piec łukowy 120Mg/30kV.
200,0
180,0
160,0
Prąd harmonicznej [A]

140,0
120,0
100,0

80,0
60,0
40,0
20,0
0,0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
Rząd harmonicznej n

Rys. 2 Spektrum w.h. prądów generowanych przez piec łukowy 120Mg/30kV.

W przypadku przekształtników tyrystorowych zasilanych z prostownika 6-cio

pulsowego znaczącymi harmonicznymi będą:

5h, 7h, 11h, 13h, 17h, 19h, ...

a dla prostownika 12-to pulsowego:

11h, 13h, 23h, 25h, ...

Zgrzewarki i spawarki 1-fazowe generują spektrum zbliżone rzędami wyższych

harmonicznych do pieca łukowego.

52
 4. Zjawiska rezonansowe w przypadku pracy kondensatorowych
urządzeń kompensacyjnych w środowisku napięć i prądów
odkształconych

W złożonych obwodach o reaktancji indukcyjno-pojemnościowej, na które składają

się elementy indukcyjne sieci rozdzielczej lub zasilająco-rozdzielczej oraz
pojemnościowe związane z zainstalowanymi kondensatorami do kompensacji mocy
biernej, w przypadku występowania wyższych harmonicznych prądu i napięcia
(odkształceń liniowych) mogą wystąpić zjawiska rezonansowe, których skutkiem
będzie:

- wzrost zawartości wyższych harmonicznych powyżej wartości normatywnych,

- wzrost napięcia na szynach zbiorczych do wartości uniemożliwiającej zasilanie
odbiorników energii elektrycznej (zadziałanie zabezpieczeń nadnapięciowych),
- praca kondensatorów w stanie permanentnego przeciążenia lub uniemożliwienie
ich pracy wskutek zadziałania zabezpieczeń nadmiarowo-prądowych.

Jednym z najbardziej niebezpiecznych, zagrażających zarówno samej instalacji

kompensacyjnej jak również aparaturze rozdzielczej w miejscu zainstalowania baterii
jest rezonans równoległy (rezonans prądów). Zjawisko to występuje, gdy dla jednej
harmonicznej (lub kilku w przypadku baterii wielostopniowych) reaktancja sieci
przyjmuje wartość równą lub zbliżoną do reaktancji baterii kondensatorów.
Uproszczony schemat takiego przypadku (z pominięciem elementów
rezystancyjnych) przedstawiono na rys. 3, a schemat zastępczy dla n-tej
harmonicznej występującej w prądzie i napięciu na rys. 4.

SZ

Reaktancja układu
zasilającego X S
Tr dla 50Hz

Odbiorniki energii Generatory Bateria kondensatorów

elektrycznej nie generujące wyższych o reaktancji Xc (dla 50Hz)
wyższych harmonicznych harmonicznych
(np. napędy asynchroniczne)

Rys. 3. Przykładowy, prosty schemat układu zasilającego ze źródłem wyższych harmonicznych prądu
i napięcia

53
 In ICn

ISn

In - wartość skuteczna
n-tej harmonicznej XC
nXS n

XC
nXS = n

Rys.4. Schemat zastępczy układu zasilającego z rys.3 dla n-tej harmonicznej (z pominięciem
elementów rezystancyjnych)

Reaktancję zastępczą baterii kondensatorów i sieci względem źródła prądu n-tej

harmonicznej możemy zapisać:

XS XC
X Wn = , (1)
XC
nX S −
n
gdzie: oznaczenia jak na rys. 4.

W przypadku idealnego rezonansu równoległego zachodzi dla n-tej harmonicznej

równość:

XC
nX S = (2)
n
Stąd mianownik wyrażenia (1) na reaktancję wypadkową osiąga wartość zerową,
a tym samym reaktancja wypadkowa XWn osiąga teoretycznie wartości nieskończenie
duże. Dla wydatku In źródła prądowego, niezależnego od obciążenia, na zaciskach
baterii (szynach zbiorczych) napięcie wzrasta teoretycznie do nieskończenie dużej
wartości. To napięcie wymusi nieskończoną wartość prądu ISn obciążającego sieć
(wzmocnienie n-tej harmonicznej).
W układach praktycznych elementy rezystancyjne oraz brak idealnej równości
w zapisie równania (2) sprawiają, że prądy i napięcia towarzyszące rezonansowi
osiągają wartości skończone, lecz na tyle wysokie aby uważać je za bardzo groźne.
Na rys. 5 przedstawiono przykładową zależność stopnia przeciążenia baterii
kondensatorów w funkcji mocy baterii dołączonej do sieci o określonych warunkach
zwarciowych (reaktancji indukcyjnej i rezystancji) wskutek wystąpienia rezonansu
prądu dla konkretnej n-tej harmonicznej.

54
Parametry określone: SZ – moc zwarciowa układu zasilająco-rozdzielczego (reaktancja XS, rezystancja
RS); spektrum wyższych harmonicznych

Rys. 5. Stopień przeciążenia prądowego baterii kondensatorów w funkcji załączonej mocy

pojemnościowej w środowisku napięć i prądów odkształconych

5. Ochrona baterii kondensatorów przed zjawiskami

rezonansowymi

Zjawiskom rezonansowym możemy skutecznie zapobiec włączając szeregowo

z kondensatorami właściwie dobrany dławik, zwany zgodnie z PN-EN60289
dławikiem strojeniowym lub filtracyjnym (rys. 6).

UN

XL

XC

Rys. 6. Bateria kondensatorów z szeregowym dławikiem strojeniowym (filtr pasywny 2-giego rzędu).

55
Ponieważ reaktancja indukcyjna jest wprost proporcjonalna do częstotliwości:

XL = ωL (3)

a pojemnościowa odwrotnie proporcjonalna:

1
XC = (4)
ωC

parametry LC możemy tak dobrać, że dla pewnej częstotliwości charakterystycznej

obie wartości reaktancji będą sobie równe, a wypadkowa reaktancja układu bateria-
dławik będzie równa zeru. Dla tej częstotliwości, zwanej częstotliwością
rezonansową własną fr (nr), zachodzi szeregowy rezonans napięć. Określa ją
zależność:

XC
fr = fN (5),
XL

a przy wykorzystaniu pojęcia rzędu częstotliwości:

XC
nr = (6).
XL

Charakterystyki częstotliwościowe dwójnika LC z rys. 6 przedstawiono na rys. 7.

Rys.7. Charakterystyki częstotliwościowe dwójnika z szeregowymi elementami LC

56
 Dla częstotliwości o wartościach poniżej rezonansowej fr (nr), w tym podstawowej
50Hz, dwójnik posiada charakter pojemnościowy i pełni funkcję kompensatora mocy
biernej indukcyjnej. Po przekroczeniu wartości fr, dla wyższych harmonicznych
charakter kompensatora pasywnego LC zmienia się na indukcyjny. Ponieważ
indukcyjność z indukcyjnością nie może tworzyć obwodów rezonansowych, taka
bateria może pracować bezpiecznie pomimo występowania wyższych
harmonicznych prądu i napięcia. Jeżeli częstotliwość rezonansowa własna fr pokrywa
się z częstotliwością (rzędem częstotliwości) jednej z występujących w sieci
wyższych harmonicznych, wówczas mamy do czynienia z pasywnym filtrem tej
harmonicznej. Schematy zastępcze sieci i filtru LC dla n-tej harmonicznej
przedstawiono na rys. 8.
In Ifn

ISn

RF

Źródło prądowe
n-tej harmonicznej
o wydatku In nXS
nXL

Reaktancja sieci
dla n-tej
harmonicznej

XC
n

XC
n = nr , nXL − = 0,RF ≈ 0
n
In ~In

ISn ≈ 0

nXS
ZF= 0,
ponieważ dla
n = nr
XC
nXL =
n

Rys. 8. Schemat zastępczy sieci i filtru LC dla n-tej filtrowanej harmonicznej. Zasady filtracji przy
wykorzystaniu filtrów pasywnych.

57
 Ponieważ dla rozpatrywanego przypadku filtru, dla danej wyższej harmonicznej
impedancja dwójnika LC jest w przybliżeniu równa zeru, zgodnie z prawami
elektrotechniki, cały prąd tej harmonicznej przepłynie przez filtr, odciążając sieć. Tym
samym również spadek napięcia dla rzędu filtrowanej harmonicznej na impedancji
systemu zasilająco-rozdzielczego jest zbliżony do zera (nie występuje w napięciu na
szynach zbiorczych filtrowana wyższa harmoniczna napięcia).
Jeżeli zasadniczym celem stosowania dławików szeregowych jest ochrona baterii
przed zjawiskami rezonansowymi, co praktycznie występuje w zdecydowanej
większości przypadków instalacji kompensacyjnych automatycznie regulowanych,
częstotliwość rezonansowa własna przyjmuje wartości mniejsze niż najniższa
częstotliwość wyższej harmonicznej występującej w sieci. W stosowanej terminologii
możemy wówczas mówić o bateriach z dławikami ochronnymi lub pasywnych filtrach
odstrojonych.
Przykładowo, jeżeli w sieci najniższą występującą wyższą harmoniczną jest 5-ta
(250Hz), częstotliwość rezonansowa dwójnika LC w wykonaniu ochronnym
zazwyczaj zawiera się w przedziale od 170 do 210Hz.
O wyborze konkretnej wartości częstotliwości rezonansowej własnej dwójnika LC
decyduje wiele czynników, takich jak:

- wartość skuteczna prądów wyższych harmonicznych,

- proporcje reaktancji sieci i reaktancji baterii dla rozpatrywanych harmonicznych
(wykluczenie możliwości przeciążenia kondensatorów),
- napięcie znamionowe kondensatorów,
- oczekiwania odnośnie stopnia filtracji danej harmonicznej.

Instalacje z dławikami ochronnymi pełnią również funkcję filtru, z reguły

dominującej wyższej harmonicznej, a rzędu najniższego w występującym spektrum.
Oczywiście, skuteczność filtracji, wskutek odstrojenia filtru, będzie na znacznie
niższym poziomie niż w przypadku filtru klasycznego. Z reguły waha się w granicach
od 20% do 60%. Taka instalacja spełnia również pozytywną rolę w odniesieniu do
harmonicznych wyższych rzędów. Należy brać jednak pod uwagę fakt, że im wyższy
rząd harmonicznej, tym skuteczność filtracji jest mniejsza.

6. Ocena możliwości pracy baterii kondensatorów bez dławika

szeregowego w obecności wyższych harmonicznych prądu
i napięcia

Występowanie w układzie zasilająco-rozdzielczym odbiorników nieliniowych

i przekształtników tyrystorowych stanowiących generator wyższych harmonicznych
prądu nie oznacza konieczności stosowania baterii kondensatorów z dławikami
rezonansowymi, co wiąże się ze wzrostem kosztów zakupu instalacji
kompensacyjnej o 30% do 60%. Ponadto, w przypadku instalacji z dławikami
wzrosną koszty eksploatacyjne wynikające ze strat mocy czynnej w dławiku, które
kształtują się na poziomie 2÷8kW/MVar, podczas gdy w bateriach bez dławików
wynoszą one 0,15÷0,40kW/MVar.

58
 O możliwości zastosowania baterii kondensatorów bez dławików rezonansowych
decyduje analiza możliwości wystąpienia zjawisk rezonansowych w obwodzie:
reaktancja indukcyjna układu zasilającego-reaktancja pojemnościowa baterii.
Podstawowym kryterium możliwości pracy baterii kondensatorów w obecności
wyższych harmonicznych jest sumaryczny prąd obciążenia baterii kondensatorów,
który nie może przekroczyć wartości 1,3ICN (prądu znamionowego kondensatorów).
Taka analiza musi uwzględniać:

- wszystkie znaczące źródła wyższych harmonicznych występujące w sieci

(spektrum wyższych harmonicznych prądu lub napięcia),
- wszystkie możliwe konfiguracje układu zasilającego i ich parametry reaktancyjne
i rezystancyjne (kierunki zasilania, odczepy transformatorów zasilających),
- wszystkie możliwe poziomy mocy załączonych urządzeń kompensacyjnych,
- inne urządzenia kompensacyjne.

Firma ELMA capacitors posiada oryginalne, własne oprogramowanie komputerowe

pozwalające na modelowanie układów zasilająco-rozdzielczych z bateriami
kondensatorów i pełną analizę zjawisk rezonansowych.
Przykładowe wyniki dla trzech obiektów przemysłowych (UN = 6,3kV) zostały
przedstawione w formie graficznej na rys. 8.

a)

b)

59
 c)

Rys. 8. Stosunek prądu Irms obciążenia baterii do prądu znamionowego baterii ICN dla konkretnych
obiektów przemysłowych o napięciu rozdziału energii UN = 6,3kV: a), b) – cementownia; c) – huta
miedzi dla trzech odczepów transformatora zasilającego

Z zaprezentowanych wykresów wynika, że istnieją „obszary” mocy znamionowych

baterii kondensatorów dla których zjawiska rezonansowe nie występują
i, uwzględniając wszystkie wcześniej wyszczególnione warunki skutecznej analizy,
można wyznaczyć moce baterii bez dławików szeregowych, które można załączyć do
sieci z wyższymi harmonicznymi. Zastosowanie instalacji kompensacyjnych bez
dławików rezonansowych będzie możliwe, jeżeli „obszary” mocy baterii
kondensatorów spełniających warunek Irms<1,3Icn pokrywają się z zapotrzebowaniem
na moc bierną pojemnościową zarówno co do mocy całkowitej instalacji, jak i stopni
regulacji dla instalacji wielostopniowych, w tym automatycznie regulowanych.
Znacznie prostszy jest dobór baterii o stałej mocy znamionowej. Należy jednak
zwrócić uwagę, że w przypadku rozpatrywanej cementowni (rys. 8 a i b) bez
problemu można zainstalować automatycznie regulowaną baterię złożoną z członów
o mocach: 600kVar, 1200kVar i 2400kVar (szereg regulacyjny 1:2:4). Daje to łączną
moc 4,2MVar, stopień regulacji 0,6MVar i 7 możliwych poziomów mocy bez ryzyka
zagrożeń zjawiskami rezonansowymi.
W przypadku huty (rys. 8 c), taką instalacją, pod warunkiem że nie występują inne
konfiguracje układu zasilającego, może być automatycznie regulowana bateria
o mocach członów 1200kVar i 2400kVar.

7. Klasyfikacja kondensatorowych urządzeń do kompensacji

mocy biernej przystosowanych do pracy w środowisku napięć
i prądów odkształconych. Przykłady rozwiązań.

Klasyfikacji urządzeń kompensacyjnych z dławikami rezonansowymi należy

dokonać w oparciu o szereg istotnych kryteriów.

Ze względu na wysokość napięcia:

- niskich napięć: do 1kV

- średnich napięć: do 60kV
- wysokich napięć: powyżej 60kV

60
 Foto 1. Automatycznie regulowana bateria niskich napięć KMD720R 400V z
dławikami (filtry odstrojone) fr = 189Hz. Produkcja firmy ELMA capacitors. Eksport do
Holandii.

Foto 2. Filtry odstrojone średnich napięć 6,3kV (fr = 189Hz). Realizacja firmy ELMA
capacitors w Hucie Głogów S.A.

Z punktu widzenia sposobu zasilania:

- jednofazowe,
- trójfazowe.

61
 Foto 3. Jednofazowy kompensator nadążny 400V do zgrzewarek punktowych
i liniowych. Produkcja ELMA capacitors (eksport do Indii)

Uwzględniając warunki środowiskowe (miejsce zainstalowania), baterie

kondensatorów można generalnie podzielić na instalacje w wykonaniu:
- wnętrzowym,
- napowietrznym,
- wnętrzowo-napowietrznym,
- do specjalnych warunków środowiskowych (np. do podziemi kopalń, do montażu
na statkach, do pomieszczeń zapylonych, itp.).

O wyborze rozwiązań napowietrznych lub wnętrzowo-napowietrznych (np. człony

kondensatorowe są w wykonaniu napowietrznym, pola regulacyjne w wykonaniu
wnętrzowym) często decyduje brak miejsca w istniejących rozdzielniach zakładów
przemysłowych, które podjęły decyzję o zainstalowaniu lub rozbudowie układów
kompensacji mocy biernej.

Foto 4. Napowietrzna, nasłupowa bateria kondensatorów 15kV. Produkcja ELMA

capacitors

62
Foto 5. Automatycznie regulowana bateria BSCR-3 6,3kV dopuszczona do podziemi
kopalń. Produkcja ELMA capacitors

Częstotliwości rezonansowe własne instalacji kompensacyjnych, zgodnie

z wcześniejszymi ustaleniami, pozwalają podzielić przedmiotowe urządzenia na:

- filtry odstrojone (baterie z dławikami rezonansowymi chroniącymi przed

zjawiskami rezonansowymi),
- pasywne filtry wyższych harmonicznych.

Istotnym problemem z punktu widzenia skuteczności kompensacji jest

dostosowanie mocy urządzeń kompensacyjnych do chwilowego zapotrzebowania na
moc bierną pojemnościową w danym węźle sieci zasilająco-rozdzielczej. Z tego
punktu widzenia możemy wyodrębnić baterie:

- włączone do sieci na stałe (bez możliwości regulacji),

- regulowane ręcznie,
- regulowane automatycznie.

Należy podkreślić fakt, że pierwsze dwa z powyższych rozwiązań spotykane są

obecnie coraz rzadziej.
W nowoczesnych automatycznie regulowanych bateriach, do sterowania ich pracą
wykorzystuje się mikroprocesorowe sterowniki, pełniące wiele funkcji (np. pomiary,
zabezpieczenia, alarmy) i współpracujące z łącznikami stykowymi lub bezstykowymi.
O wyborze konkretnego urządzenia decydują przede wszystkim dynamika zmian
obciążenia oraz rachunek ekonomiczny.

Według powyższego kryterium urządzenia kompensacyjne można podzielić na:

- przeznaczone dla obciążeń wolnozmiennych (z czasem reakcji 1 minuta dla

baterii nn i 5 minut dla baterii SN i WN),

63
- przeznaczone do obciążeń o średnim poziomie dynamiki zmian obciążenia
(czasy reakcji układu kompensacyjnego 1...3sek.) – kompensacja quasi-
nadążna,
- przeznaczone do obciążeń szybkozmiennych (czas reakcji kompensatorów
poniżej 40ms) – kompensacja nadążna.

W pierwszym przypadku, odpowiadającym większości zakładów przemysłowych

i praktycznie wszystkim przypadkom kompensacji w sieciach dystrybutorów energii
elektrycznej, mikroprocesorowy regulator dobiera właściwą ilość członów bateriii
wysyła sygnały napięciowe do łączników stykowych (styczniki, wyłączniki)
wytypowanych członów baterii. Jest to więc regulacja skokowa z określoną mocą
stopnia regulacji. Na rysunku 9 przedstawiono schemat automatycznie regulowanej
baterii kondensatorów o łącznej mocy 60MVar/30kV. Baterię stanowią: filtr 2-giej
harmonicznej typu „C” z rezystorami tłumiącymi oraz dwa filtry 2-giej harmonicznej.
Widok instalacji – Foto 6.

ACZ ASP ASO

Energia bierna oddana
110kV Energia bierna pobrana
Energia czynna
2x75MVA
30kV
OP OA OB OC
WP ZA 3 ZB ZC
MA MB MC

ŁA ŁB ŁC

Filtr 2h 3h 3h
Moc 20MVar/30kV 20MVar/30kV 20MVar/30kV
Bateria A B C
Czas
60s (!) 300s 300s
rozładowania

Rys. 9 . Schemat automatycznie regulowanej baterii kondensatorów o łącznej mocy 60MVar/30kV.

64
 Filtr typu „C” 2-giej harmonicznej z rezystorami tłumiącymi. Zdjęcie w trakcie prac montażowych.

Filtry 3-ciej harmonicznej wysokiego napięcia (42kV – 2x35MVar) pieca łukowego w Hucie Ostrowiec
S.A.

Foto 6. Automatycznie regulowany zespół filtrów do kompensacji mocy biernej pieca

łukowego 120Mg, 30kV. Łączna moc zainstalowana kondensatorów 116,2MVar.
Realizacja ELMA capacitors.

Ze względu na konieczność łagodzenia stanów nieustalonych, towarzyszących

łączeniu pojemności, w bateriach kondensatorów stosuje się następujące aparaty:

- dla kompensatorów nn – styczniki powietrzne z rezystancjami wstępnego

zwierania styków głównych,
- dla kompensatorów SN – styczniki i wyłączniki próżniowe lub z izolacją SF6,
- dla kompensatorów WN – wyłączniki próżniowe lub z izolacją SF6.

65
 W kompensatorach quasi-nadążnych (czas reakcji układu kompensacyjnego od 1
do 3 sekund) właściwy efekt uzyskuje się najczęściej poprzez wprowadzenie do
baterii z łącznikami stykowymi układów szybkiego rozładowania baterii
kondensatorów. W bateriach nn są to najczęściej dodatkowe rezystory dołączane do
zacisków kondensatora w momencie odłączenia członu baterii. W bateriach średnich
i wysokich napięć, w zależności od mocy baterii, są to przekładniki napięciowe lub
transformatory energetyczne. Celem uzyskania przebiegu tłumionego
aperiodycznego należy zagwarantować odpowiednie obciążenie obwodów wtórnych
tych urządzeń.

Foto 7. Transformator 63kVA/30kV do szybkiego rozładowania baterii głównej filtra C

2-giej harmonicznej w Hucie Celsa. Moc baterii 33MVar/38,48kV. Realizacja ELMA
capacitors

Do takich odbiorów jak zgrzewarki, piece łukowe, maszyny wyciągowe kopalń,

należy stosować kompensatory nadążne. W tym przypadku uproszczona klasyfikacja
będzie obejmowała;
- jedno- lub wieloczłonowe kompensatory z regulacją skokową (TSC),
- systemy regulacji bezstopniowej SVC.

Foto 8. Bateria KMT-3...D (z dławikami rezonansowymi) 400V w systemie TSC.

Produkcja ELMA capacitors

66
 W kompensatorach nadążnych stosowane są tylko i wyłącznie łączniki bezstykowe,
najczęściej tyrystorowe. Takie rozwiązania nie tylko gwarantują dużą szybkość
reakcji układu kompensacji, ale również brak stanów nieustalonych. Kompensatory
TSC z regulacją skokową (rys. 9) wyposażone są w określoną ilość członów
załączanych łącznikami tyrystorowymi.
W systemach SVC (rys. 10) baterie kondensatorów, najczęściej w układzie filtrów
wyższych harmonicznych, włączone są na stałe do sieci. Do wspólnych szyn
dołączone są dławiki robocze, których moc QL jest równa mocy rzeczywistej
pojemnościowej QC układu kompensacyjnego. Sterownik, poprzez regulację kąta
zapłonu łączników tyrystorowych w obwodzie indukcyjności roboczych (w każdej
fazie indywidualnie), płynnie reguluje moc indukcyjną pobieraną przez kompensator
z sieci. Różnica mocy pojemnościowej baterii kondensatorów i indukcyjnej dławika
roboczego (QC – QL) odpowiada chwilowemu zapotrzebowaniu na moc bierną
pojemnościową. Systemy SVC najczęściej stosowane są przy piecach łukowych.

Rys. 10. System TSC skokowej regulacji nadążnej

Rys. 11. System SVC kompensacji nadążnej

67
 8. Podsumowanie

Poprzez prawidłowy wybór i dobór urządzeń kompensacyjnych możemy nie tylko

zlikwidować opłaty za energię bierną, lecz również wydatnie poprawić parametry
jakościowe energii elektrycznej. Szczególnie ostrożnie należy postępować
w przypadku projektowania instalacji kondensatorowych mających pracować
w środowisku napięć odkształconych. Stosując szeregowe dławiki rezonansowe,
kosztem wzrostu nakładów inwestycyjnych oraz zwiększonych strat mocy czynnej,
możemy skutecznie zapobiegać występowaniu zjawisk rezonansowych oraz
ograniczać wartości skuteczne wyższych harmonicznych w układzie zasilającym.

68
 SZYBKA I DOKŁADNA IDENTYFIKACJA SŁABYCH
PUNKTÓW SYSTEMU ELEKTROENERGETYCZNEGO
PODSTAWĄ OSIĄGNIĘCIA WYSOKIEJ JAKOŚCI ENERGII

mgr inż. Mirosław BRANCZEWSKI

Siemens Sp. z o.o.,
na podstawie materiałów informacyjnych firmy Siemens.

W dzisiejszych czasach wzrasta konkurencja wśród dostawców energii elektrycznej.

Równocześnie rosną wymagania klientów przemysłowych i komercyjnych w zakresie
jakości odbieranej energii elektrycznej. Zakłócenia w postaci zwarć
i nieprawidłowości w jakości napięcia zasilania tj. spadki napięcia, wahania oraz
długotrwałe zmiany muszą być wykrywane i analizowane bezzwłocznie, aby mieć
możliwość szybkiego zapobiegania im.

SIMEAS R to cyfrowy rejestrator zakłóceń oraz urządzenie do kontroli parametrów

jakości energii dla elektrowni, sieci śN, WN i NN jak również do zastosowań
w przemyśle.
W zakresie jakości energii SIMEAS R mierzy i rejestruje kluczowe dane,
zdefiniowane w normie międzynarodowej EN50160.
Dzięki dużej liczbie zintegrowanych funkcji, szybko i pewnie identyfikuje słabe punkty
w zasilaniu. Jeśli pojawi się zwarcie, wszystkie znaczące dane są zapisywane oraz
przesyłane do dalszego przetworzenia i archiwizacji. Do transmisji danych można
wykorzystać Ethernet, modemy ISDN oraz analogowe. Umożliwia to szybkie
podejmowanie decyzji i rozwiązywanie pojawiających się problemów.

Wielofunkcyjność SIMEAS R – upraszcza życie

SIMEAS R jest wielofunkcyjnym rejestratorem z następującymi funkcjami:

Cyfrowy Rejestrator Zakłóceń do dynamicznej rejestracji zwarć

Rejestrator zakłóceń rejestruje kanały analogowe prądu i napięcia oraz kanały
binarne, gdy tylko pojawi się zwarcie na stacji lub linii. W przypadku wyzwolenia,
wszystkie wejścia analogowe i binarne są rejestrowane łącznie z okresem

69
przedzwarciowym, zmiennym czasem trwania zwarcia (zależnym od sposobu
wyzwolenia rejestracji) oraz zdefiniowanym okresem pozwarciowym.
Oprogramowanie „Diagnosis” można wykorzystać do wyliczenia odległości do
miejsca zwarcia. Przy pomocy wejść binarnych można rejestrować informacje
o stanach np. położenia wyłączników odłączników itp.
Inteligentny system kontroli sekwencji wyzwalania zapewnia, że rejestrowane są
tylko te dane, które są niezbędne do analizy zakłócenia. Inną doskonałą zaletą tego
urządzenia jest bardzo dynamiczny zakres prądów znamionowych i zwarciowych,
dzięki 16 bitowej rozdzielczości z częstotliwością próbkowania 256 próbek / cykl.

Rejestrator mocy i częstotliwości do rejestracji napięcia i kołysań mocy

w elektrowniach

Funkcja rejestracji mocy i częstotliwości koncentruje się na równowadze mocy oraz

stabilności częstotliwościowej w elektrowniach i sieci. W przypadku zwarcia w sieci
elektroenergetycznej, mogą pojawić się problemy ze stabilnością w związku z utratą
mocy generowanej. Wówczas, występuje nagła zmiana mocy generowanej
w elektrowniach nie dotkniętych zwarciem. W SIMEAS R, zmiana równowagi mocy
w elektrowni a tym samym możliwa zmiana częstotliwości systemu zostanie
szczegółowo zarejestrowana łącznie z czasem przed zakłóceniem.
Podczas gdy, opisany powyżej rejestrator zakłóceń zapisuje przebiegi krótkich
zdarzeń trwających kilka sekund, o tyle rejestrator mocy i częstotliwości został
zaprojektowany do rejestracji zdarzeń trwających godzinami. Obie funkcje mogą być
aktywne równocześnie o ile tak skonfigurujemy urządzenie. Np. rejestrator mocy
i częstotliwości może nadzorować i rejestrować z dużą rozdzielczością
i dokładnością 30 minut przed zakłóceniem oraz dodatkowo 2 godziny zmian
częstotliwości i mocy po zwarciu w sieci.

Cyfrowy rejestrator ciągły – wartości skutecznych oraz rejestrator parametrów

jakości energii – 450MByte rocznie

Rejestrator wartości skutecznych i jakości energii monitoruje i rejestruje sygnały

wejściowe w długim okresie czasu. Dzięki takiej rejestracji ciągłej opartej na buforze
cyklicznym, można rejestrować wszystkie ważne dane systemu
elektroenergetycznemu tj. wartości skuteczne napięć i prądów, moc czynną i bierną,
harmoniczne prądu i napięcia, współczynnik mocy, częstotliwość, składowe zgodne
i przeciwne oraz współczynnik zniekształceń THD sygnałów prądowych
i napięciowych. Funkcja ta może zostać wykorzystana również do rejestracji krótkich
spadków napięcia oraz efektu migotania napięcia w stacja elektroenergetycznych.
Przy rejestracji zgodnie z normą jakości energii IEC50160, ilość danych
w rejestratorze wynosi ok. 450MByte rocznie. Z taką ilością danych radzi sobie
zintegrowana pamięć oparta o flash-disk, o ile zarejestrowane dane zbierane są dwa
razy do roku. Szybka transmisja w połączeniu z kompresją danych pozwala przesłać
taką ilość danych.
Rejestrator umożliwia dodatkową ochronę: jest on kontrolą jakości on line. Jakość
systemu elektroenergetycznego jest określana zgodnie z normą IEC50160 i może
służyć do celów weryfikacji w przypadku sporów. Dostarcza również ważne
informacje oraz dane do optymalizacji urządzeń pierwotnych, które jest ważnym
kryterium do inwestycji w przyszłości.

70
Rejestrator zdarzeń – szybszy od milisekundy
Rejestrator zdarzeń rejestruje operacje łączeniowe na stacji oraz inne informacje
binarne tj. zadziałanie zabezpieczenia lub stan pracy zabezpieczenia. Wszystkie
sygnały binarne próbkowane są, co 0,5ms i rejestrowana jest każda zmiana stanu we
właściwej sekwencji czasowej. Jeśli np. mamy zarezerwowane dla tej funkcji 5MByte
w pamięci flash, odpowiada to120 000 zmian stanu sygnałów, co wystarcza na wiele
lat – w rozproszonym archiwum danych.
Dzięki przyporządkowaniu sygnałów binarnych do rejestracji analogowych,
użytkownik otrzymuje szczegółowe informacje nt pracy systemu
elektroenergetycznego w formie graficznej. Dodatkowo, dane przedstawiane
są w formie listy ze znacznikiem czasu rzeczywistego, z rozdzielczością do 1ms oraz
z opisem tekstowym.

Wysoka rozdzielczość i dokładność

Aby możliwa była szczegółowa rejestracja zjawisk związanych z jakością energii,
sygnały prądowe i napięciowe muszą być próbkowane z dużą dokładnością
w zakresie ich wielkości znamionowych. Z drugiej strony, rejestrator zakłóceń musi
rejestrować w przypadku zwarcia z dużą dokładnością wartości do 50x wartość
znamionowa, nawet w przypadku występowania w prądzie dużej składowej stałej.
Dzięki nowej koncepcji przetworników w SIMEAS R oraz 16 bitowemu przetwarzaniu
A/C, wymagania te mogą zostać spełnione bez utraty jakości.

SIMEAS R jest głównym elementem rozwiniętego systemu wykrywania i rejestracji

zakłóceń, w skład którego wchodzą:

Rejestrator SIMEAS R
Urządzenie dostępne jest w dwóch typach obudowy. Mniejsza wyposażona jest
w jeden moduł akwizycji danych (DAU), natomiast większy 19” można wyposażyć
w max. 4 moduły DAU.

OSCOP P oprogramowanie do parametryzacji i przetwarzania danych

Wszystkie dane zarejestrowane przez SIMEAS R mogą być analizowane przy
pomocy pakietu oprogramowania OSCOP P. OSCOP P służy również do
parametryzacji SIMEAS R oraz do archiwizacji rejestracji zakłóceń
i wartości skutecznych. Przy pomocy opcji „COMTRADE file Import and Export”,
rejestracje zakłóceń można analizować bardziej szczegółowo przy pomocy innych
elementów oprogramowania.

DAKON komputer przemysłowy

Dakon jest komputerem przemysłowym, do którego można podłączyć kilka SIMEAS
R oraz zabezpieczeń cyfrowych z protokołem IEC60870-5-103. W trybie
automatycznym, DAKON może zbierać dane z SIMEAS R jak również rejestracje
zakłóceń z zabezpieczeń oraz zapisywać je w pamięci wewnętrznej. Ponadto
DAKON umożliwia synchronizacje czasu podłączonych SIMEAS R z wystarczającym
stopniem dokładności. Jeśli wymagana jest bardziej dokładna synchronizacja czasu,
należy stosować odbiornik GPS z modułem Sychbox.

71
Komputery do przetwarzania oraz elementy komunikacji
Bezpośrednie podłączenie komputera z SIMEAS R umożliwia jego parametryzację
oraz analizę danych. Ponadto w skład elementów komunikacyjnych wchodzą np.
przetworniki światłowodowe, hub’y, koncentratory oraz modemy.
Komunikacja ethernet’owa pomiędzy kilkoma SIMEAS R, komputerami DAKON oraz
komputerem roboczym można zrealizować na kilka sposobów, np. w formie sieci
WAN (Wide Area Network) lub sieci LAN (Local Area Network) z protokołem TCP/IP
z połączeniami elektrycznymi i światłowodowymi poprzez konwertery jak również
hub’y.
Alternatywnie, można zestawić komunikację poprzez modemy analogowe lub ISDN
oraz koncentratory (starcoupler).

Elementy synchronizacji czasu

Aby mieć możliwość porównywania zapisów rejestratorów zakłóceń oraz
zabezpieczeń rozmieszczonych w różnych miejscach, konieczna jest dokładna
synchronizacja czasu wszystkich SIMEAS R oraz DAKON. Można to zrealizować
przy pomocy dodatkowych elementów tj. odbiorniki GPS z protokołem IRIG-B lub
DCF77 oraz modułu Synchbox.

Oprogramowanie SICARO PQ oraz Diagnose

Opcjonalne oprogramowanie SICARO PQ służy do przetwarzania i wizualizacji
danych jakości energii oraz tworzenia raportów.
Moduł oprogramowania Diagnose jest modułem opcjonalnym oprogramowania
OSCOP P. Przy pomocy tego modułu można obliczyć odległość do miejsca zwarcia.

KAŻDA SŁABOŚĆ ZOSTANIE ODKRYTA

Im więcej rejestrujesz tym więcej danych zbierzesz. W myśl tej prostej zasady należy
się liczyć z pewnymi komplikacjami w przypadku rozległych zakłóceń w sieci, gdy
trzeba w bardzo krótkim czasie przesłać i przetworzyć wszystkie dane. SIMEAS R
i OSCOP P zdejmują z ekspertów od sieci elektroenergetycznych znaczą część
presji, umożliwiając szybkie przesłanie do biura informacji potrzebnych do analizy.
Ponadto zintegrowany lokalizator miejsca zwarcia w połączeniu z pakietem OSCOP
P umożliwiają diagnostykę systemu elektroenergetycznego w biurze lub w centrum
dyspozytorskim.

Systemy rejestracji – automatyczna analiza danych z OSCOP P

OSCOP P działa w systemie MS Windows i służy do automatycznego zbierania
danych z rejestratorów SIMEAS R jak również do zdalnej parametryzacji tych
urządzeń. Zebrane dane można przetworzyć szybko dla celów analizy zakłócenia. To
coś więcej niż graficzne oprogramowanie do obróbki danych – monitoruje on również
cały system rejestracji zakłóceń. W zależności od nastaw, wyniki rejestracji można
przesłać automatycznie i zapisać w rozległej bazie danych.
Dzięki OSCOP P przetwarzanie danych i analiza zakłóceń jest prosta i zajmuje
niewiele czasu ponadto oprogramowanie jest przyjazne użytkownikowi. Wiele
czynności zostało zautomatyzowanych: przesył rejestracji zakłóceń, wizualizacja na
ekranie, wysłanie wyników na drukarkę lub fax itp. Użytkownik nie musi naciskać ani
jednego klawisza w celu aktywacji któregokolwiek z tych zadań.

72
Wyszukiwanie danych jest proste
OSCOP P jest wydajnym oprogramowaniem do nowoczesnego zarządzania danymi
oraz posiada zintegrowaną bazę danych. W połączeniu z bazą danych na kartach
flash każdego z podłączonych SIMEAS R, posiada ogromną rozproszoną bazę
danych.
Dzięki instalacji dodatkowych serwerów, użytkownik może stworzyć firmową sieć
danych rozproszonych dla rejestracji zakłóceń, danych rejestratora częstotliwości
i mocy, rejestratora wartości skutecznych, rejestratora jakości energii oraz
rejestratora zdarzeń.
Stąd, możliwy jest dostęp do zarejestrowanych i zapisanych danych z każdego
miejsca w firmie bez problemów, nawet dla rejestracji sprzed kilku lat.

Koncepcja sprzętowa SIMEAS R – technologia jutra stosowana dziś

SIMEAS R składa się z modułu jednostki centralnej, max. 4 modułów zbierania
danych (DAU) oraz zasilacza.
Moduł zbierania danych VCDAU posiada 4 wejścia prądowe i 4 napięciowe, CDAU
posiada 8 wejść prądowych natomiast VDAU – 8 wejść napięciowych. Moduł DDAU
może rejestrować 8 sygnałów DC. Równocześnie wszystkie te moduły mogą
rejestrować 16 sygnałów binarnych. Jeśli musimy rejestrować dodatkowe sygnały
binarne można posłużyć się modułem BDAU z 32 wejściami binarnymi.
Przez co SIMEAS R oferuje wysoki stopień elastyczności konfiguracji a przez to
może optymalnie adaptować się do dowolnych aplikacji rejestracji i kontroli. SIMEAS
R dzięki temu, że wszystkie potrzebne sygnały są rejestrowane lub obliczane przez
szybkie procesory sygnałowe z dużą dokładnością czyni inne urządzenia rejestrujące
przestarzałymi.
Integracja w jednym urządzeniu cyfrowego rejestratora zakłóceń, Oszczędność kosztów, uproszczone

1 rejestratora mocy i częstotliwości, rejestratora wartości skutecznych,

rejestratora jakości energii oraz rejestratora zdarzeń
połączenia zewnętrzne (odrutowanie)

Przekładniki prądowe i napięciowe zostały zintegrowane w Dzięki temu ogranicza się dodatkowe koszty

2 urządzeniu i dopasowane do zastosowania na stacja

elektroenergetycznych
boczników, materiałów łączeniowych,
okablowania i dokumentacji.
Dzięki wysokiej częstotliwości próbkowania, rozdzielczości, Odgrywa to ważną rolę w przypadku

3 dokładności jak również synchronizacji GPS, możliwe jest

porównywanie różnych rejestracji zakłóceń z różnych miejsc w sieci
reklamacji odbiorców energii, i pozwala
oszczędzić koszty.
Krótkie czasy transmisji dzięki zintegrowanej bazie danych, Oszczędzasz koszty połączeń

4
automatyczne zbieranie danych oraz wysoki stopień kompresji telefonicznych przy wykorzystaniu połączeń
danych modemowych analogowych i ISDN.
Personel może skoncentrować się analizie
rzeczywistych problemów
Kompaktowa obudowa 7XP Oszczędza miejsce w szafie i obniża koszty

5 montażu

Istniejącą infrastrukturę sieci telefonicznej analogowej, ISDN lub Wynikiem tego są niskie koszty

6 Ethernet 802.3 z protokołem TCP/IP można przystosować do

przesyłu danych na duże odległości
Kalibracja i strojenie nie jest potrzebne
inwestycyjne dla wysokiej jakości transmisji
danych. System staje się prosty i łatwy w
rozbudowie na przyszłość
Oszczędza koszty pracy i uruchomień

7
Uruchomienie możliwe jest z biura poprzez połączenie na duże Oszczędza koszty pracy i uruchomienia

8 odległości

Dzięki rozwiązaniu inteligentnej rozproszonej bazy danych, wszystkie Umożliwia to obserwacje zmian w

9 zarejestrowane dane dostępne są przez kilka lat zachowaniu systemu oraz pozwala na łatwe
planowanie modernizacji

73
Pojemność pamięci i kompresja danych skracają czas transmisji
Wysoka częstotliwość próbkowania zwykle skutkuje długimi czasami transmisji a tym
samym wysokimi kosztami połączeń telefonicznych oraz kosztami stosowania
większych pamięci masowych. Ale nie przy naszym systemie kompresji danych dla
rejestracji zakłóceń. Zwiększa on wydajność pamięci oraz zdecydowanie skraca
czasy transmisji.

Ogromna pamięć danych

Dane zebrane przez SIMEAS R zapisywane są do pojemnej wewnętrznej pamięci
masowej. Dla zastosowań w sieci elektroenergetycznej, elektrowniach lub przemyśle,
w normalnych warunkach, aby zapełnić pamięć o takiej pojemności potrzeba kilku
miesięcy. Jeśli się to zdarzy pamięć zacznie pracować w trybie cyklicznym. Oznacza
to, że najstarsze wartości zostaną nadpisane przez najnowsze. Zapisane dane są
przesyłane z każdego SIMEAS R do komputera DAKON lub stacji roboczej
z oprogramowaniem OSCOP P. Może się to odbywać ręcznie lub automatycznie.
W stacji roboczej również znajduje się pamięć masowa o dużej pojemności oraz
wydajna baza danych. Zapewnia to, że przesłane dane zostaną zapisane, przez co
mogą być dostępne przez bardzo długi czas nawet kilku lat.

Proste połączenia
Dopasowanie wejścia prądowego, problemy z maksymalnym prądem zwarciowym,
potencjometry i przełączniki do kalibracji, to rzeczy, którymi nie ma potrzeby już
więcej się zajmować. SIMEAS R zawsze rejestruje właściwy prąd z wysoką
rozdzielczością i w szerokim zakresie. Urządzenie jest całkowicie bezobsługowe, nie
ma potrzeby kalibrować wejścia sygnałowe. Montaż jest również bardzo prosty,
wejścia prądowe i napięciowe znajdują się na zaciskach z tyłu urządzenia. Całe
uruchomienie można przeprowadzić wygodnie z biura.

Wbudowany UPS –bezpieczny po wszystkie czasy

Wbudowany moduł zasilacza może być wyposażony w moduł akumulatora. Nawet
w przypadku zaniku zasilania na stacji SIMEAS R może kontynuować rejestrację
wszystkich potrzebnych danych. Możliwe jest również określenie przyczyny zaniku
zasilania na stacji o ile odpowiednie sygnały są rejestrowane.

Transmisja danych na duże odległości – koncepcja sieci

Rozproszony system rejestracji zakłóceń na stacji obejmujący kilka SIMEAS R
można zbudować w prosty sposób z zastosowaniem Ethernet’u. W standardowej
aplikacji urządzenia należy połączyć przy pomocy hub’a do komputera DAKON PC
jako jednostki centralnej. Z DAKON PC dane można przesyłać do serwera
np. w centrali lub centrum dyspozytorskim.
Wydajny algorytm kompresji danych zastosowano również przy wymianie danych
pomiędzy DAKON PC a serwerem. Dlatego, pomimo zastosowania powolnych łączy
przez linie telefonii analogowej, czas transmisji danych nadal będzie znajdował się
w akceptowalnym zakresie.

74
Inteligentna analiza zakłóceń i problemów z jakością energii
Zwarcia oraz zdarzenia związane z jakością energii w systemie
elektroenergetycznym stają się coraz bardziej skomplikowane. Szczególnie jest to
widoczne w przypadku, gdy podczas zwarcia rozwijającego się działa wiele
zabezpieczeń. W zależności od rodzaju zwarcia oraz rodzaju linii wymagane są
różne sposoby analizy zakłócenia. Przykład, obliczenie miejsca zwarcia na linii
przesyłowej złożonej z odcinka napowietrznego, kablowego i zbliżenia równoległego
z inną linią będzie bardziej złożone niż obliczenie odległości do miejsca zwarcia dla
linii jednorodnej.
Opcjonalny wydajny system diagnostyczny zintegrowany w OSCOP P pomaga
analizować zwarcia i identyfikować miejsce wystąpienia zwarcia w bardzo krótkim
czasie.
Przy pomocy opcjonalnego modułu oprogramowania do analizy jakości energii
SICARO PQ, można monitorować jakość napięcia systemu elektroenergetycznego
oraz tworzyć raporty. Oprogramowanie to przedstawia wyniki w formie graficznej
w bardzo czytelny sposób.

Prezentacja graficzna – stworzona specjalnie do analizy zwarć

Oprogramowanie OSCOP P zostało stworzone dla ekspertów zajmujących się
problemami systemów elektroenergetycznych. Dzięki narzędziu „Eval” z OSCOP P,
mają oni możliwość analizy przebiegów rejestracji zakłóceń na różne sposoby oraz
mogą tworzyć raporty zawierające szczegółowe wykresy. Dzięki elastyczności,
można dodawać lub usuwać z raportu w formie wykresu różne kanały, aby uzyskać
np. najważniejszą informację w formie jednej strony papieru.
Dzięki wydajnym narzędziom parametryzacji, możliwe jest zarządzanie wszystkimi
dostępnymi danymi oraz parametrami podłączonych rejestratorów SIEMEAS R oraz
zabezpieczeń z protokołem IEC60870-5-103.

75
 PRZYRZĄDY DO POMIARU PARAMETRÓW JAKOŚCI
ENERGII W OFERCIE FIRMY LEM

mgr inż. Alicja MIŁOSZ

SEMICON Sp. z o.o Warszawa

1. Informacje ogólne
Oferta firmy LEM w dziedzinie analizatorów parametrów jakości energii
elektrycznej skierowana jest do szerokiego kręgu odbiorców. Oferowane przyrządy
(lub całe systemy) umożliwiają rejestrację parametrów jakości w sieciach wysokiego
napięcia, średniego oraz niskiego, w konfiguracji trójkąta oraz gwiazdy. LEM oferuje
przyrządy typu przenośnego lub stacjonarnego. Łączy je możliwość pomiaru
zasadniczych parametrów napięcia zasilającego według normy P EN 50160, którymi
są:
¾ wahania napięcia
¾ harmoniczne napięcia (zwykle do 40-tej)
¾ THD U (współczynnik zawartości harmonicznych napięcia)
¾ Współczynniki migotania Pst i Plt
¾ zdarzenia (zapady, przepięcia, krótkie i długie przerwy w zasilaniu)
¾ niesymetria
¾ częstotliwość
¾ sygnały napięciowe do transmisji informacji (z wyjątkiem ANALYST-a 3Q)

Wyposażenie prezentowanej aparatury w wejścia prądowe zwiększyło zakres

pomiarów o pomiary mocy i energii. Pomiary wielkości elektrycznych dokonywane
są wg obowiązujących norm metrologicznych. Analizatory przeznaczone do pracy w
trudnych warunkach atmosferycznych posiadają stopień ochrony obudowy IP65
(TOPAS 1000, MEMOBOX 300 smart).

SEMICON Sp. z o.o, 04-761 Warszawa, ul. Zwoleńska 43

tel. (48-22) 6157371, 6156431 fax. (48-22) 6157375
e-mail: info@semicon.com.pl; http:/WWW.semicon.com.pl
76
Wykonywane pomiary umożliwiają:
Zapewnienie jakości dzięki
¾ Analizie jakości napięcia zgodnie z P EN 50160 w okresie 7 dni
¾ Sprawdzaniu otrzymanych wartości z wymaganiami standardu

Analizę zniekształceń poprzez

¾ Długoterminową analizę napięcia sieci
¾ Rozwiązywanie problemów z zapadami napięcia i składowymi harmonicznymi
¾ Pomiar współczynników migotania
¾ Sprawdzanie poziomu napięciowych sygnałów do transmisji informacji
¾ Poszukiwanie przyczyn zakłóceń na podstawie korelacji mierzonych wielkości
(prądu, napięcia, migotania) z czasem wystąpienia zjawiska i ich
powtarzalnością

Optymalizację sieci poprzez:

¾ Pomiar obciążenia (badanie możliwości podłączenia nowych odbiorców energii)
¾ Pomiar prądów
¾ Wychwytywanie skoków prądu
¾ Badanie skuteczności systemów kompensacji

Pomiary mocy polegającej na:

¾ Długoterminowej analizie mocy czynnej, biernej i pozornej
¾ Długoterminowej analizie współczynnika mocy i symetrii

W przypadku analizatorów jakości energii bardzo ważną rolę odgrywają

programy analizujące zarejestrowane dane. W firmie LEM poddawane one są
ciągłym modyfikacjom realizując potrzeby zgłaszane przez użytkowników.
Długoletnie doświadczenie w tej dziedzinie sprawia, że są doskonałym narzędziem
ułatwiającym poszukiwanie związków między niepożądanymi zjawiskami w sieci.

Każdy z przyrządów generuje graficzny obraz sytuacji w wybranym punkcie

sieci elektroenergetycznej (wg P EN 50160) w obserwowanym okresie, uśrednianych
w interwałach czasowych wymaganych przez normę np. 10 minut (można
zaprogramować dowolne).

Rys 1. Graficzny obraz sytuacji w sieci elektroenergetycznej w badanym okresie

77
 Wybrane parametry (kilka na jednym wykresie) można oglądać na ekranie
komputera w postaci przebiegów (programowany czas uśredniania), w postaci
widma napięcia fazowego(harmoniczne, THD). Generowane są również raporty
zgodności z normą, zestawienia, statystyki, histogramy, pliki tekstowe do
wykorzystania np. w arkuszu EXCEL. Tworzona jest tabela UNIPEDE , DISDIP lub
krzywa CBEMA klasyfikujące zarejestrowane zdarzenia pod względem czasu trwania
i amplitudy. Dzięki pracy w trybie ON LINE przyrządy umożliwiają obserwację zmian
parametrów sieci w czasie rzeczywistym.
Do najciekawszych przenośnych analizatorów z punktu widzenia korzyści
osiąganych przez użytkownika należą: TOPAS 1000, MEMOBOX 808, MEMOBOX
300 smart, ANALYST 3Q.

2. WYBRANE PRZYRZĄDY DO BADANIA JAKOŚCI ENERGII

ELEKTRYCZNEJ I ICH ZASTOSOWANIE

2.1 Analizator TOPAS 1000

WYKONYWANE POMIARY:

¾ Analiza zakłóceń i ich przyczyn.

¾ Określenie rezerw obciążalności transformatorów
¾ Wykrywanie i analiza stanów nieustalonych HF
(transiens)
¾ Monitorowanie jakości napięcia wg normy P EN
50160
¾ Wykrywanie interferencji i uciążliwych udarów mocy
¾ Analiza sygnałów napięciowych do transmisji
informacji
Rys.2. Analizator TOPAS 1000

TOPAS 1000 jest wielozadaniowym analizatorem sieci zasilającej średniego i

niskiego napięcia.. Posiada możliwość pomiaru stanów nieustalonych wysokiej
częstotliwości (częstotliwość próbkowania - 100kHz ÷10MHz ) oraz możliwość pracy
oscyloskopowej (przebiegi napięcia i prądu). Użytkownik ma możliwość
programowania trybów wyzwalania pomiarów (dodatkowa opcja TRIGGER).
Przekroczenie progów ( wartości chwilowej lub wartości rms) może wyzwolić
rejestrację harmonicznych (1-50), wartości skutecznych napięć, prądów i mocy,
wartości chwilowych prądu i napięcia, stanów nieustalonych HF oraz napięć
sygnałowych. Wszystko to czyni przyrząd idealnym narzędziem do diagnostyki
w zakłóceń wpływających na jakość sieci. Topas 1000 jest wyposażony w funkcję
autotestowania. Badane są kanały wejściowe, sondy, pamięć, interfejs i baterie.
Wynikiem jest raport wyjściowy. Analogowe kanały są testowane za pomocą pomiaru
napięcia szumu i napięcia offsetu. Możliwe jest wykonanie kalibracji. Menu
kalibracji pokazuje dane kalibracyjne dla wszystkich ośmiu wejść analogowych
i podłączonych sond. Menu to może być użyte do kalibracji kanałów, sond a także do
sprawdzenie odchyleń w porównaniu z odpowiednim referencyjnym przyrządem
oraz źródłem sygnału.

78
 Mechaniczna konstrukcja obudowy (IP65) umożliwia wykonywanie pomiarów
w warunkach dużych zanieczyszczeń i wilgotności. Wewnętrzna pamięć
o pojemności ( ok. 1GB ) zapewnia długotrwały okres rejestracji stanowiąc bardzo
rozbudowaną bazę danych.
TOPAS 1000 posiada 8 identycznych, izolowanych kanałów pomiarowych,
które mogą być skonfigurowane jako 4 wejścia napięciowe i 4 wejścia prądowe lub 8
wejść napięciowych. Częstotliwość próbkowania jest automatycznie
synchronizowana do częstotliwości podstawowej harmonicznej 45 – 65 Hz ( błąd <
10 ppm). Przyrząd wykonany jest w klasie dokładności A wg Normy EN 61000–4–7.

Przykłady zastosowania przyrządu w badaniach jakości energii elektrycznej

Przykład 1: Poszukiwanie przyczyny migotania światła

Na oscylogramach pokazano przebiegi zmian wartości skutecznej napięcia i prądu
(rys.3) oraz przebieg wartości chwilowej prądu (rys. 4). Widoczne są (rys 3) wahania
napięcia o amplitudzie 8V powtarzające się co 0.7 s wywołane okresowym
włączaniem grzałki 2kW.

Rys. 3 Zmiany wartości skutecznych napięcia i prądu

Rys.4. Oscyloskopowy przebieg prądu z widocznym momentem włączenia grzałki

(sterowanie grupowe)

79
Przykład 2: Analiza harmonicznych prądu w elektrowni wiatrowej

Rys.5. Oscyloskopowe przebiegi napięcia i prądu – widoczny wpływ 5-tej harmonicznej

Rys. 6. Analiza widmowa napięcia – dominująca harmoniczna podstawowa

80
 Rys.7. Analiza widmowa prądu – dominująca piąta harmoniczna

2.2 Analizatory MEMOBOX 808 i MEMOBOX 300 smart

Rys. 8. Analizator MEMBOX 808 Rys. 9. MEMOBOX 300 smart

WYKONYWANE POMIARY:

¾ Monitorowanie jakości napięcia wg normy P EN 50160

¾ Analiza zakłóceń i ich przyczyn
¾ Optymalizacja sieci zasilającej
¾ Pomiar poziomu sygnałów napięciowych do transmisji
informacji

81
 MEMOBOX 808 i MEMOBOX 300 smart są uniwersalnymi urządzeniami do
analizy sieci elektrycznych, analizy zniekształceń i optymalizacji sieci niskich i
średnich mocy. Dopasowane do konkretnego zastosowania funkcje pomiarowe
pozwalają na pomiar najbardziej istotnych parametrów z punktu widzenia
konkretnego zastosowania Za pomocą programu CODAM PLUS wybiera się jedną
z dwóch funkcji pomiarowych:

Q: Analiza jakości napięcia i lokalizacja zakłóceń

P: Pomiar mocy i optymalizacja sieci
A Kombinacja funkcji P + Q

Analizatory (funkcja A) rejestrują sygnały doprowadzone do wejść pomiarowych:

napięcia L1,L2,L3 oraz prądy L1,L2,L3,N . Wyliczają parametry mocy i energii sieci
3-fazowych. Dokonują analizy harmonicznych napięcia i prądów (do 50-tej, metoda
FFT) oraz wyliczają współczynniki THD U, THD I

40

∑U 2 50

n=2
n ∑ I n2
THD U = THD I = n=2

U1 I1
Un wartość RMS n-tej harmonicznej In wartość RMS n-tej
harmonicznej
U1 wartość RMS harmonicznej podstawowej I1 wartość RMS harmonicznej
podstawowej

MEMOBOX 808 posiada stopień ochrony obudowy IP50, MEMOBOX 300 smart –
IP65.
Analizatory mierzą, rejestrują i wyliczają wszystkie parametry jakości napięcia
wymagane przez normę PEN 50160 oraz parametry mocy i energii, a także
harmoniczne prądu.
Analogowe sygnały wejściowe poddawane są konwersji na sygnał cyfrowy przez 16-
sto bitowy konwerter A/C. Częstotliwość próbkowania wynosi 10.24 kHz. 2048
próbek sygnału służy do obliczenia 200ms wartości skutecznej rms sygnału
wejściowego (U i I).

Te wartości są podstawą do obliczania średniej wartości skutecznej

w zaprogramowanym interwale pomiarowym (1s, 3s,s, 10s, 30s, 1min, 5 min,10min,
15min, 60 min).

82
 1 interval

UN

time
Measuring period

Rys. 10. Zasada obliczania wartości średniej RMS w interwale czasowym

Dokładność pomiaru napięć wynosi 0,1% wartości mierzonej, prądów z użyciem

cęgów - <0,3% , a z użyciem elastycznych cegów LEM-flex - <2 %.
Rozdzielczość pomiaru wynosi 10 ms(=1/2 okresu) co oznacza, że rejestrator
zapamięta zapady lub przepięcia o minimalnym czasie trwania równym 10 ms .

Heigth
110% Un
100% Un
90% Un
Depth

Duration Duration

Zeit

Rys. 11 Zasada pomiaru parametrów zdarzeń

Jest to również minimalna wartość programowanego czasu uśredniania przy

pomiarach wartości minimalnych i maksymalnych sygnału mierzonego.

U
Max. value

Min. value

Interwał pomiarowy
Rys 12. Zasada pomiaru wartości ekstremalnych

83
Zakres pomiaru jest programowany i wynosi:
Napięcie wejściowe
F-N: 115 V/ 230 V/ 480 V AC
F-F: 200 V/ 400 V/ 830 V AC
Napięcie nominalne < 999 kV zależy od przekładnika
Prądy wejściowe
Pomiar z cęgami LEMflex L1, L2, L3, N: 15 / 150 / 1500 / 3000 A AC
Zakres pomiaru: 0,75 A … 3000 A AC,
Pomiar z użyciem cęgów
Zakresy wejść I I : nominalnie 0.5 V AC (dla I I )
Transformator prądowy przekładnia : ≤ 999 kA / ≤ I I
Prąd nominalny < 999 kA zależy od przekładnika

Pamięć typu Flash pozwala na długookresowe pomiary. Można zarejestrować

13 000 zdarzeń (zapady, przepięcia i przerwy). Sposób zapełniania pamięci (liniowy
lub cykliczny) jest programowany. Wyniki pomiarów zapamiętywane są wraz ze
znacznikami czasowymi.
Analizator MEMOBOX 808 może być wyposażony opcjonalnie w wewnętrzny
UPS zapewniający zasilanie awaryjne przez co najmniej 5 godzin.
Transmisja danych do komputera odbywać się może za pośrednictwem
interfejsu RS232 lub (opcjonalnie) modemu analogowego, modemu GSM lub
siecią Ethernet.
Rejestrator programowany jest za pośrednictwem komputera. Programuje się czas
rejestracji, rodzaj startu rejestracji, wartości progowe dla zdarzeń oraz dla normy
PEN 50160, interwały pomiarowe, zakresy wejściowe, konfiguracja sieci (F-N, F-F),
model pamięci, przekładnie transformatorów itp.
Analizatory automatycznie rozpoznają przyłączone cęgi prądowe lub LEM-flexy
wprowadzając odpowiednie korekcje współczynników.
Ważną zaletą przyrządów jest możliwość oglądania mierzonych wielkości w czasie
pomiaru (funkcja ON LINE).
Przyrządy dostarczane są z programem CODAM PLUS służącym do
programowania pomiaru, odczytu i analizy danych. Program tworzy tabele zdarzeń
DISDIP, statystyki, wykresy...
Zarejestrowane parametry jakości energii wymagane przez normę EN50160 są
podstawą do generowania raportów zgodności z normą. Zmiany wymagań normy są
łatwe do wprowadzenia, polegają bowiem jedynie na programowej zmianie wartości
progów.
Zdarzenia w obserwowanej sieci są łatwe do analizy , gdyż jednocześnie na ekranie
można oglądać do 9-ciu przebiegów, wykorzystując funkcje graficzne takie jak np.
funkcja ZOOM. Zgromadzone dane można przesłać do arkusza kalkulacyjnego MS-
EXCEL celem dalszej obróbki. Przykłady możliwości programu CODAM PLUS:

84
Rys 13. Graficzne zestawienie wg normy EN50160:

Rys 14. Zmiany wybranych parametrów w czasie ( tu: 7 parametrów )

85
Rys 15. Rozkład harmonicznych

Rys 16. Tabela zdarzeń UNIPEDE DISDIP

Rys 17. Eksport danych typu ASCII

86
Przykład: Zastosowanie przyrządu do analizy wahań napięcia (migotanie światła)

Na rys.18 pokazano układ sieci zasilającej biurowiec oraz plac budowy.

Pracownicy biurowca uskarżali się na wadliwie działające oświetlenie. Wykonane
pomiary parametrów jakości energii elektrycznej, których wyniki pokazano na rys.19,
wykazały znaczne przekroczenie wskaźników migotania światła we wszystkich
fazach napięcia zasilającego.

Memobox 808 - Migotanie światła

skutkiem pracy dźwigu budowlanego
Skargi pracowników biurowca na
zjawisko migotania światła

pomiary

sposób
rozwiązania
problemu

Punkt pomiarowy
prykład - dźwig 1

Rys.18. Schemat sieci zasilającej badany obiekt – algorytm rozwiązania problemu

Rys. 19. Zbiorcze zestawienie wyników pomiarów parametrów jakości energii elektrycznej w badanej
sieci

87
 Analiza otrzymanego obrazu sieci w punkcie pomiarowym wykazała:
¾ współczynnik migotania światła przekroczył limit we wszystkich fazach
¾ zarejestrowano zapady i przepięcia
¾ zmiany napięcia zasilającego nie przekroczyły dozwolonej wartości + 10 %

Ponadto stwierdzono, że:

¾ Wskaźnik Pst znacznie przekraczał ustalony limit od poniedziałku do piątku
(dni robocze) – wyniki pomiarów pokazano na rys.20.
¾ Migotanie światła występuje w godzinach pracy dźwigu (od godz. 7:00 do
godz. 12:30), a w przebiegach widoczna jest przerwa śniadaniowa operatora
dźwigu (około godz.9:00) – rys.21.

Rys.20. Przebieg zmian krótkookresowego wskaźnika migotania światła w okresie tygodnia

Rys.21. Przebieg zmian krótkookresowego wskaźnika migotania światła w okresie doby

88
WNIOSEK: Dźwig musi być zasilany autonomicznie, bezpośrednio ze stacji
transformatorowej.

2.3. Rejestrator ANALYST 3Q

WYKONYWANE POMIARY:

¾ Monitorowanie jakości napięcia wg normy P EN

50160
¾ Analiza zakłóceń i ich przyczyn
¾ Pomiar mocy i energii
¾ Rejestracja stanów nieustalonych (> 500 µs)

Rys.22. Rejestrator ANALYST 3Q

ANALYST 3Q został opracowany z myślą o pracownikach serwisu i utrzymania

ruchu, umożliwiając im bardzo szybką ocenę jakości energii, co w sytuacji
obowiązujących przepisów czyni go doskonałym narzędziem w przypadku reklamacji
odbiorców.

Przyrząd został wyposażony w duży, kolorowy wyświetlacz z podświetleniem

pozwalając na przedstawienie mierzonych parametrów jakości zasilania w sposób
cyfrowy lub graficzny, w trybie pracy ONLINE lub trybie rejestratora o długim czasie
rejestracji.

ANALYST 3Q ma możliwość
¾ przedstawiania przebiegów czasowych napięć i prądów (tryb oscyloskopu).
¾ tworzy wykres wektorowy dla szybkiej oceny niesymetrii i przerw.
¾ zapamiętania do 50 chwilowych przebiegów z wyświetleniem.
¾ transmisji danych do komputera oraz aktualizacji oprogramowania wewnętrznego
przyrządu za pośrednictwem interfejsu RS232
¾ tworzy pliki w formacie PQDIF, które można przeglądać wykorzystując
przeglądarki internetowe (Rys. 23 i 24 .)
¾ dostarczany jest z programem PQlog (Rys. 25 i Rys. 26)

Rys.23. Wynik rejestracji parametrów według normy EN50160.

89
 Rys.24. Współczynnik migotania PLT1 (analiza pliku PQDIF)

Przykład : Pomiar 1-fazowy , odbiorniki prądu : lamka i czajnik, interwał 10 s

Rys. 25 Wartości RMS na wejściach pomiarowych 3 U + 4 I

90
Ostatnie trzy przebiegi są obrazem szumów w nie podłączonych przewodach L2, L3, N.

Aby uzyskać bardziej przejrzysty obraz, w menu można wybrać tylko 1 kanał
napięciowy i 1 kanał prądowy. Wtedy wykresy (górny to napięcie RMS, a dolny prąd
RMS) będą następujące :

Rys.26 Wartości RMS napięcia L1 i prądu L1

Rys. 27 Statystyka wartości mierzonego napięcia

91
Rys. 27. Statystyka wartości mierzonego prądu

Przyrządy opisane w niniejszym artykule są jedynie częścią oferty firmy LEM w tej
dziedzinie. Szersze informacje można znaleźć na stronie internetowej www.lem.com.
oraz w firmie Semicon Sp. z o.o.

92
 ŹRÓDŁA ODNAWIALNE PRACUJĄCE
W UKŁADZIE HYBRYDOWYM

prof. dr hab. inż. Antoni DMOWSKI, admowski@ee.pw.edu.pl

mgr Renata DZIK, rdzik@op.pl
mgr inż. Tomasz DZIK, tdzik@op.pl
mgr inż. Mariusz KŁOS, mariusz_klos@wp.pl
Politechnika Warszawska

1. STRESZCZENIE

W referacie przedstawiono definicję oraz omówiono zalety i wady hybrydowych

jednostek wytwórczych, wykorzystujących odnawialne źródła energii pierwotnej, tj.:
słońca i wiatru, pracujących w układach wyspowych jak również zintegrowanych
z siecią elektroenergetyczną. Referat zawiera opis podstawowych odnawialnych
źródeł energii (OZE). Omówiono układy elektrowni słonecznych, wiatrowych i małych
elektrowni wodnych ze szczególnym uwzględnieniem ich wad. Przedstawiono układy
hybrydowe, w skład których wchodzi źródło pierwotne ze swoim układem
energoelektronicznym i magazynem energii. Dalsze zwiększenie niezawodności
i dyspozycyjności źródeł odnawialnych jest możliwe poprzez połączenie kilku źródeł
w jeden system energetyki rozproszonej. W referacie opisano dwa przykładowe takie
systemy. W opisie tych systemów szczególną uwagę zwrócono nie tylko na część
elektryczną, ale również na część sterowania i nadzoru, bez których praca tego typu
układów nie jest możliwa. Przedstawiono także metodykę oceny efektywności
pozyskiwanej energii elektrycznej ze źródeł odnawialnych.

93
 2. WSTĘP
Wzrost zapotrzebowania na energię przy jednoczesnym kurczeniu się zasobów
kopalnianych jak również względy ekologiczne i społeczne zwiększyły
zainteresowanie nowymi sposobami wytwarzania energii. Zakłada się, że
w niedalekiej przyszłości odnawialne źródła energii, współpracujące
z wysokosprawnymi urządzeniami energoelektronicznymi, będą miały znaczący
udział w globalnym bilansie energetycznym.
Odnawialne źródła energii można podzielić na źródła pierwotne i wtórne. W tych
pierwszych następuje bezpośrednia zamiana energii promieniowania słonecznego,
wiatru i wody na prąd elektryczny. Natomiast we wtórnych OZE, do których należą:
energia geotermalna, biomasa i biogaz, energia uprzednio skumulowana jest
zamieniona na energię cieplną lub elektryczną za pośrednictwem dodatkowych
przemian energetycznych. Pierwotne źródła odnawialne w stosunku do wtórnych
wykazują podstawową wadę, która polega na silnej zależności ilości produkowanej
energii od warunków atmosferycznych (natężenia promieniowania słonecznego, siły
wiatru, itp.), w wyniku czego prognozowanie ilości energii produkowanej przez te
źródła jest bardzo kłopotliwe. Chcąc zwiększyć możliwości wykorzystania tych źródeł
do produkcji zaczęto stosować układy hybrydowe.
Hybrydowe układy (systemy) wytwórcze są to małe zespoły współpracujących
jednostek wytwórczych energii elektrycznej albo energii elektrycznej i ciepła,
o zróżnicowanych nośnikach energii pierwotnej (odnawialne i nieodnawialne), przy
czym sterowanie i koordynacja ich współpracy odbywa się przy wykorzystaniu
zaawansowanych układów energoelektronicznych.

3. ENERGIA ELEKTRYCZNA POCHODZĄCA Z MAŁYCH

ELEKTROWNI WODNYCH

Ze względu na bezpieczeństwo powodziowe i dający się odczuć brak wody

w wielu regionach kraju konieczna stanie się odbudowa już istniejących i budowa
nowych małych zbiorników wodnych. Woda z tych zbiorników może być użyta
jednocześnie do produkcji energii elektrycznej. Produkcja tej energii będzie możliwa,
jeśli woda nie będzie potrzebna jednocześnie do produkcji rolnej, zwierzęcej lub dla
celów konsumpcyjnych. Jest to wadą omawianego źródła energii, ponieważ lokalni
właściciele zbiorników wodnych będą sami decydować o przeznaczeniu wody, która
dopiero, jeśli będzie jej w nadmiarze zostanie użyta do produkcji energii elektrycznej.
Z tego powodu energetyka zawodowa może w małym stopniu liczyć na dostarczanie
w sposób planowy energii z tych źródeł. Może to prowadzić do określonych
niestabilnych stanów w pracy systemu energetycznego, który będzie współpracował
z wieloma małymi elektrowniami wodnymi. Opisaną poprzednio wadę małych
elektrowni wodnych można by znacznie ograniczyć lub całkowicie zlikwidować gdyby
udało się opracować długookresowy magazyn energii elektrycznej. Energia
pobierana z tego magazynu mogłaby być w sposób stały doprowadzona do
odbiornika niezależnie od poziomu wody w zbiorniku. W przypadku nadmiaru energii
wodnej, wytworzona w tym czasie energia elektryczna, mogłaby być magazynowana.

94
 4. ELEKTROWNIE SŁONECZNE
Jedną z pierwszych idei było połączenie baterii słonecznej z baterią
akumulatorów. Na rys. 1 przedstawiono schemat blokowy takiej elektrowni,
pracującej na odbiornik wydzielony stałoprądowy. W tym układzie bateria
akumulatorów pracuje jako zasobnik energii, umożliwiając zasilanie odbiornika
w okresach niedostatecznej wydajności energetycznej baterii słonecznej (niskie
nasłonecznienie, godziny nocne).

Rys. 1. Schemat blokowy elektrowni słonecznej z baterią akumulatorów

Zaletą tego rozwiązania jest prosta budowa i proste sterowanie. Wadą układu
jest to, że bateria słoneczna nawet podparta baterią akumulatorów nie jest w stanie
zasilić odbiornika w ciągu całej doby, gdyż energia produkowana w tym układzie jest
silnie zależna od warunków nasłonecznienia i pory roku. Układ jest w stanie
magazynować i oddawać energię elektryczną tylko w krótkich okresach czasu.
Nadaje się do zasilania odbiorników, gdzie ciągłość zasilania nie jest sprawą
priorytetową.
Elektrownie słoneczne mogą współpracować z siecią energetyczną lub
pracować na sieć wydzieloną. [2]
Wartość energii elektrycznej uzyskiwaną w tych elektrowniach w ciągu roku
przedstawia rysunek 2. [2]

Rys. 2. Roczna produkcja energii elektrycznej w elektrowni słonecznej

W przypadku elektrowni sieciowej fluktuacja produkowanej energii może być

pokrywana z systemu energetycznego. Jeśli system taki nie będzie dostatecznie
duży w stosunku do mocy elektrowni fotowoltaicznej to niestabilność wartości
produkowanej energii przez elektrownie fotowoltaiczne może się odbić na stabilnej

95
pracy tego systemu (wahania napięć). Na przedstawionym rysunku nr 2 wykresie
średniej produkcji energii elektrycznej przez elektrownię fotowoltaiczną można
zauważyć wyraźny deficyt energii w miesiącach zimowych. Rozwiązaniem problemu
byłby tu „magazyn” energii, który mógłby zmagazynować nadmiar energii
w miesiącach letnich i oddać tę energię w miesiącach zimowych. Sprawność tego
typu układów zależy, w znacznym stopniu, od sprawności zastosowanych urządzeń
energoelektronicznych. Sprawności tą można poprawić dobierając odpowiedni typ
urządzenia przetwarzającego energię do danej instalacji oraz poprawiając sprawność
samego układu energoelektronicznego.

5. ELEKTROWNIE WIATROWE
Obecnie instalowane elektrownie wiatrowe mają moce 0,1 - 4,5 MW.
W warunkach polskich elektrownie wiatrowe charakteryzują się czasem
wykorzystania mocy zainstalowanej około 1500 - 2000 h na rok. W elektrowniach
tych, w wyniku zmian prędkości wiatru następują znaczne zmiany w ilościach
produkowanej energii, co widać jest na rys 3.

14

12

10
prąd [A]

0
00:03:03
00:43:03
01:23:03
02:03:03
02:43:03
03:23:03
04:03:03
04:43:03
05:23:03
06:03:03
06:43:03
07:23:03
08:03:03
08:43:03
09:23:03
10:03:03
10:43:03

12:03:03
12:43:03
13:23:03
14:03:03
14:43:03
15:23:03
16:03:03
16:43:03
17:23:03
18:03:03
18:43:03
19:23:03
20:03:03
20:43:03
21:23:03
22:03:03
22:43:03
23:23:03
11:23:03

Rys. 3. Przykładowy dobowy wykres prądu wytwarzanego przez turbinę wiatrową (17 kwiecień)

W przypadku dołączania dużej liczby elektrowni wiatrowych do sieci

energetycznej mogą powstać problemy związane z niestabilnością systemu
energetycznego (wahania napięć). Problem ten można częściowo złagodzić stosując
w elektrowni wiatrowej złożone systemy maszyn elektrycznych pracujące
w połączeniu z układami energoelektronicznymi jak przedstawiają to rysunki nr 4
i nr 5.

Rys. 4. Turbina wiatrowa z prądnicą synchroniczną, prostownikiem i falownikiem.

96
 Rys. 5. Turbina wiatrowa z maszyną dwustronnie zasilaną (pierścieniową) i układem
energoelektronicznym.

Są to jednak rozwiązania znacznie droższe niż układy z maszyną asynchroniczną

i tylko częściowo rozwiązują problem. Ze względu na negatywny wpływ elektrowni
wiatrowych, wraz z wzrastającą ich mocą, na sieć energetyczną w Polsce
koniecznym jest włączenie tych elektrowni do sieci WN.. Rozwiązanie takie jest
akceptowalne z punktu widzenia techniki. Pociąga za sobą jednak znaczne koszty.
Poza nakładami inwestycyjnymi związanymi z typem oraz mocą siłowni wiatrowej
należy uwzględnić również takie elementy jak wyprowadzenie mocy (GPZ).
Z punktu widzenia operatora systemu jak również odbiorcy energii najlepszym
rozwiązaniem byłoby zainstalowanie generatora wiatrowego w węźle systemu, do
którego dołączono odbiorców (sieć dystrybucyjna np.: 15 kV). Dzięki temu
konsumpcja energii miałaby miejsce w punkcie jej wytworzenia. Takie rozwiązanie
zmniejszyłoby znacznie koszty całej inwestycji jednocześnie zwiększając
dyspozycyjność całego układu.
SYSTEM
ENERGETYCZNY
15 kV

ODBIORY

ZASOBNIK ENERGII
PRZETWORNICA ENERGOELEKTRONICZNA

UKŁAD STEROWANIA I NADZORU

BATERIA CHEMICZNA LUB OGNIWO PALIWOWE

Rys. 6. Turbozespół wiatrowy z zasobnikiem energii i transformatorem izolującym

Układ zasobnika (np.: bateria akumulatorów + przetwornica energioelektro-

niczne DC/AC) kompensuje „niedobory” i „nadwyżki” energii w węźle sieci
energetycznej [14]. Układ jest w pełni dyspozycyjny. Takie rozwiązanie umożliwi
uśrednienie mocy w węźle systemu elektroenergetycznego.

97
 6. ELEKTROWNIE HYBRYDOWE
Pewnym rozwiązaniem w miarę stabilnego przekazywania energii do odbiornika
lub sieci energetycznej wydaje się łączenie elektrowni wykorzystujących źródła
odnawialne w elektrownie hybrydowe. Rysunek 7 przedstawia schemat blokowy
hybrydowej elektrowni słoneczno - wiatrowej.

Rys. 7. Hybrydowa elektrownia słoneczno – wiatrowa.

Przeprowadzone badania wykazały, że w układzie jest stosunkowo łatwo

realizować zasadę „maksimum energii ze źródła najtańszego”. Niestety system nie
pokrywa zapotrzebowania na energię przez cały czas. Wynika to z faktu, że
w warunkach polskich występują znaczne przedziały czasu, w których brak jest
jednocześnie dostatecznego promieniowania słonecznego i wiatru.
Rozwiązaniem tego problemu może być połączenie trzech źródeł: baterii
słonecznej (BS) z generatorem wiatrowym (TW) i generatorem prądu przemiennego
napędzanym silnikiem Diesla (GD). Na rys. 8 przedstawiono schemat blokowy takiej
elektrowni [3]. Przy niesprzyjających warunkach atmosferycznych (bateria słoneczna
i generator wiatrowy nie pracują) odbiornik jest zasilany z agregatu prądotwórczego,
w skład którego wchodzą: silnik Diesla i sprzęgnięty z nim generator prądu
przemiennego.

Rys. 8. Schemat blokowy hybrydowej elektrowni słoneczno-wiatrowej z generatorem prądu

przemiennego napędzanym silnikiem Diesla

98
 W celu zapewnienia możliwości pełnego wykorzystania elektrowni słonecznej
niezależnie od pory roku i intensywności oświetlenia słonecznego zaproponowano tu
rozszerzenie elektrowni o dołączenie dwu dodatkowych źródeł energii. Autorzy tego
rozwiązania zaproponowali maksymalne wykorzystanie źródła słonecznego, turbina
wiatrowa ze względu na zużywanie się części mechanicznych zostanie włączona w
celu szybkiego doładowania baterii akumulatorów przy braku dostatecznego
oświetlenia słonecznego, a generator napędzany silnikiem Diesla jest włączony tylko
w przypadku głębokiego rozładowania baterii i będzie wyłączony po pełnym
naładowaniu baterii akumulatorów. Wadą układu są duże koszty całej instalacji.
Nadzór nad pracą całego systemu sprawuje mikroprocesorowy system sterowania
i nadzoru. Sprawność takiego układu zależy od użytych przetwornic
energoelektronicznych.

7. MAGAZYNY DO DŁUGOTRWAŁEGO PRZECHOWYWANIA

ENERGII

Rysunek 9 przedstawia blokowy schemat układu, który zapewnia

zapotrzebowania w energię domu mieszkalnego.
Maksymalne wykorzystanie energii produkowanej przez elektrownię
fotowoltaiczną jest możliwe w wyniku wprowadzania „magazynu wodoru”. Pełne
zaopatrzenie w energię budynku jest jednak możliwe przy współpracy z siecią
elektryczną i gazową.

Rys. 9. Zaopatrzenie w energię domu mieszkalnego.

99
Rysunek 10 przedstawia inny przypadek zastosowania „magazynu - wodoru” dla
usprawnienia pracy układu z turbiną wiatrową.

Rys. 10. Elektrownia wiatrowa z magazynem wodorowym.

Na rysunku 10 przedstawiono elektrownie wiatrową, w której dla wydłużenia czasu

wykorzystania energii elektrycznej produkowanej przez turbinę wiatrową użyto
elektrolizera, zbiornika wodoru i turbiny napędzanej wodorem sprzężonej
z generatorem energii elektrycznej. Na obecnym etapie rozwoju ogniw paliwowych
turbinę gazową i elektrolizer można zastąpić rewersyjnym ogniwem paliwowym.
Ogniwo paliwowe może pracować jako przetwornik energii zawartej w wodorze na
energię elektryczną lub jako ogniwo rewersyjne tzn. produkując wodór i zamieniając
wodór w energię elektryczną. Ta zamiana odbywa się w tym samym ogniwie.

8. OGNIWA PALIWOWE
Rysunek 11 przedstawia schemat blokowy najprostszej wersji ogniwa
zasilanego wodorem.

Rys. 11. Zasada działania ogniwa paliwowego.

100
 Przez zastosowanie odpowiedniego przemiennika chemicznego zwanego
reformerem ogniwo paliwowe zasilane wodorem może być zasilane np.: gazem
ziemnym lub metanolem. Tabela nr 1 zawiera zestawienie różnego rodzaju ogniw
paliwowych.
Tabela 1 Porównanie różnych typów ogniw paliwowych
Typ ogniwa Z membraną
Stopione
„Zestalone tlenki” Kwasowy Zasadowy wymiany
paliwowego węglany
protonów
Elektrolit Ceramika Stopiona sól H3PO4 KOH Polimer
Temperatura
1000 °C 650 °C 190 °C 80 – 120 °C 80 – 140 °C
pracy
Wodór Wodór Wodór Wodór
Paliwo Tlenek węgiel Produkty Produkty Wodór Produkty
Produkty reformowania reformowania reformowania reformowania
Zewnętrzne,
Reformowanie Zewnętrzne, wewnętrzne Zewnętrzne Zewnętrzne
wewnętrzne
Sprawność > 60% > 60% 40 – 50 % 40 – 50 % 40 – 50 %
200kW 100W 10W
Zakres mocy > 100MW > 100MW
do 10MW do 20kW do 10MW

Rysunek 12 przedstawia przykładowe porównania sprawności energetycznej

elektryczną. Porównanie to wypada na korzyść ogniwa paliwowego.

Rys. 12. Porównanie sprawności różnych przetworników energii.

Sprawność układu można zwiększyć wykorzystując ogniwo paliwowe w tak

zwanym układzie skojarzonym.

9. UKŁADY ELEKTRONICZNE W SYSTEMACH ZE ŹRÓDŁAMI

ODNAWIALNYMI I OGNIWAMI PALIWOWYMI

W skład układów ze źródłami odnawialnymi i ogniwami paliwowymi wchodzi

dzisiaj wiele urządzeń energoelektronicznych umożliwiających współpracę
odnawialnych źródeł między sobą, z układami energetyki rozproszonej lub z siecią
energetyczną.

101
 Zadaniem tych urządzeń jest:
• zamiana napięcia stałego z ogniwa paliwowego na przemienne napięcie
sieci energetycznej umożliwiając przesyłanie energii z ogniwa
paliwowego do tej sieci
• ochrona ogniwa paliwowego od przeciążeń.

Układy energetyki ze źródłami odnawialnymi i ogniwami paliwowymi są

dzisiaj przygotowane do pracy w bezobsługowych układach energetyki rozproszonej.
Oznacza to, że jedno centrum sterująco - serwisujące będzie nadzorowało pracę
kilku lub kilkunastu układów energetyki rozproszonej. Takie sterowanie
i nadzorowanie nie będzie możliwe bez wykorzystanie nowoczesnych mediów
komunikacyjnych a w tym:
ƒ sieci telekomunikacyjnych
• sieci GSM
• sieci LAN
• internet itp.

Rysunek 13 przedstawia schemat blokowy systemu OZE z ogniwem

paliwowym, który jest sterowany i nadzorowany przez sieć GSM.

Rys. 13. Systemy sterowania i nadzoru w układach z OZE i ogniwem paliwowym.

Rysunek 14 przedstawia schemat lokalnego systemu energetycznego z wieloma

źródłami energii zaproponowany do zastosowania w energetyce niemieckiej [7].
W skład układu wchodzą zarówno źródła odnawialne jak i klasyczne.

102
 Rys. 14. Struktura sieci komunikacyjnej w elektrycznych sieciach rozdzielczych z rozproszonymi
źródłami energii

Sterowanie pracą rozproszonych źródeł energii (RZE) okazało się w praktyce

możliwe i dzięki zastosowaniu sieci informacyjnej opartej na złączach
komunikacyjnych (rysunek 15) uzyskano wysoki stopień wykorzystania mocy
wytwarzanej. Z praktyki wynika, ze do sterowania rozpływami mocy powinno używać
się źródeł od mocy powyżej 3% mocy zainstalowanej w sieci.

Rys. 15. Sieć informacyjna oparta na złączach komunikacyjnych.

103
 Rysunek 16 przedstawia opracowany wspólnie Instytut Energetyki PW oraz
firmę APS Energia przykładowy zasilacz z wodorowym ogniwem paliwowym.
Przyjęta modułowa koncepcja zasilacza umożliwia bezprzerwowe zasilanie
odbiorników energii o mocy od 2,5 do kilkudziesięciu kilowatów. Układ nie wymaga
stosowania baterii chemicznych jak i też źródeł energii elektrycznej z silnikami
spalinowymi.

Rys. 18. System zasilania z ogniwem paliwowym typu PULSAR.

W trakcie opracowywany jest system zasilany metanolem.

10. PROPOZYCJA ZINTEGROWANEJ METODYKI OCENY

EFEKTYWNOŚCI HYBRYDOWYCH UKŁADÓW
WYTWÓRCZYCH

Dzisiejsze czasy zmuszają potencjalnych inwestorów do przeprowadzenia

szeregu analiz, na podstawie których szacuje się opłacalność danej inwestycji
(w naszym przypadku opłacalność budowy elektrowni hybrydowej) i ich wpływ na
środowisko naturalne.
W wysoko rozwiniętych krajach zachodnich wprowadzono bardzo szeroki
zakres oceny oddziaływania przedsięwzięć inwestycyjnych na środowisko. Są to
oceny o charakterze inter i multidyscyplinarnym. Uwzględnia się w tej ocenie
w równym stopniu aspekty mierzalne, jak też i niewymierne. Zmierza się do
zintegrowanych ocen obejmujących ocenę społeczną, techniczną, środowiskową czy
analizę ryzyka, przy wykorzystaniu wielu metod i technik analizy [6].
Przyjmując za cel zastosowania metody kompleksową ocenę
ogólnogospodarczej, długookresowej efektywności inwestycji w źródła odnawialne
można tę metodę przedstawić jak na rys. 19.
Dane
techniczne

Dane Ocena
ekologiczne i wydajności Dane
społeczne energetycznej ekonomiczne

Efektywność
społeczno - Efektywność
Rys. 19. Schemat metodyki oceny efektywności ekologiczna ekonomiczna

pozyskiwanej energii elektrycznej ze źródeł

odnawialnych
Wyznaczenie
efektu
ekologicznego

Efektywność
inwestycji
proekologicznej

104
 Dokonując oceny technicznej należy wyznaczyć roczną wydajność
energetyczną elektrowni hybrydowej. Jest to niezbędne do dalszej oceny
ekonomicznej, gdyż na tej podstawie można oszacować wielkość przychodów ze
sprzedaży. Jest to również konieczne dla wyznaczenia efektywności społeczno-
ekologicznej, ponieważ od wielkości produkcji zależą korzyści ekologiczne.
Szacując efektywność ekonomiczną możemy się posłużyć metodami
statycznymi takimi jak: okres zwrotu (Payback Period), księgowa stopa zwrotu
(Accounting Rate of Return) oraz metodami dynamicznymi do których należą:
metoda wartości zaktualizowanej netto (NPV - Net Present Value), wewnętrzna stopa
zwrotu (IRR - Internal Rate of Return), wskaźnik zyskowności (PI – Profitability Index)
[7].
Miary statyczne są łatwe do zastosowania, jednak nie uwzględniają zmiany
wartości pieniądza w czasie. Służą zwłaszcza do wstępnej selekcji projektów
inwestycyjnych i są stosowane głównie na etapie studiów przedrealizacyjnych .
Miary dynamiczne są najbardziej precyzyjnym narzędziem oceny opłacalności
przedsięwzięć, uwzględniającym rozłożenie w czasie przewidywanych wpływów
i wydatków związanych z inwestycją.
Jednak metody te nie uwzględniają efektu ekologicznego, który należy brać pod
uwagę w ocenie efektywności inwestycji proekologicznych.
Dla tego typu inwestycji warto zastosować metodę dynamicznego kosztu
jednostkowego (DGC - dynamic generation cost). Wskaźnik DGC jest łatwy do
zrozumienia nawet przez osoby, które go nie znają, ponieważ posługuje się
wielkościami, z którymi każdy człowiek spotyka się na co dzień. Jest wyrażony
w złotówkach na jednostkę efektu ekologicznego.

Charakteryzuje go wzór:

t =n
KI t + KE t
∑ (1 + i )
t =0
t
DGC = p EE = t =n
EE
∑ (1 + i )
t =0
t
t

gdzie: pEE - cena za jednostkę efektu ekologicznego, KIt - koszty inwestycyjne

poniesione w danym roku, i – stopa dyskonta, KEt - koszty eksploatacyjne
poniesione w danym roku, EEt - efekt ekologiczny w danym roku [8].

Przy ocenie inwestowania w elektrownie z OZE należy dodać, że Unia

Europejska stworzyła programy, których celem jest dofinansowanie działań na rzecz
racjonalnego gospodarowania energią.

105
 11. WNIOSKI
Odpowiednie wykorzystanie pierwotnych odnawialnych źródeł energii
szczególnie zwiększenie ich dyspozycyjności jest możliwe dzięki wprowadzeniu na
szeroką skale przetwarzających urządzeń energoelektronicznych.
Budowa wieloźródłowych systemów energetycznych będzie możliwa jedynie
przy zastosowaniu do celów sterowania i nadzoru układów elektroniki informacyjnej.
Obserwując gwałtowny rozwój energetyki rozproszonej można stwierdzić, że
systemy energetyczne będą przeradzały się do postaci, w której do minimum
skracane będą drogi przesyłu energii elektrycznej. Eliminowane będą zbędne
przemiany energetyczne oraz zagospodarowywane będą wszelkie dostępne formy
energii (np. źródła odnawialne, energia odpadowa, itp.). Budowa hybrydowych
jednostek o średniej i małej mocy bazujących na odnawialnych źródłach energii
pierwotnej, które będą zlokalizowane blisko odbiorców pozwolą uniknąć części
kosztów przesyłu i dystrybucji. Niebagatelne znaczenie ma rola tego typu układów
w zakresie ochrony środowiska, gdyż wiele z tych źródeł nie emituje żadnych
zanieczyszczeń do atmosfery.

LITERATURA:

[1] Buchholz, Styczyński: Elektryczne sieci rozdzielcze z rozproszonymi źródłami energii. VII
Międzynarodowa Konferencja Naukowo-Techniczna „Nowoczesne urządzenia zasilające
w energetyce” Warszawa 2004
[2] Christian Wunderlich and Franz Reichenbach, PEM Fuel Cell Cogeneration Power Plant
Optimization – On the way to a commercial product, Fuel Cell Home, Lucerne/Switzerland,
2001
[3] Dmowski, Biczel, Kras: „Stand-alone telecom power system supplied by PEM fuel cell and
renewable sources”. International Fuel Cell Workshop 2001, str.244, Kofu, Japonia, 12-13
listopada 2001
[4] Dmowski, Biczel, Kras: Aspekty techniczno-ekonomiczne wykorzystania wybranych
odnawialnych źródeł energii w energetyce. Ekologiczne Aspekty Wytwarzania Energii
Elektrycznej, Warszawa, 14-16.11.2001
[5] Europa auf dem Weg zur Energiewende Solarbrief 1/98
[6] Łojewski S.: Ekonomia środowiska. Wydawnictwo ATR, Bydgoszcz 1998.
[7] Pazio W.: Analiza finansowa i ocena efektywności projektów inwestycyjnych przedsiębiorstw.
Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2002.
[8] Rączka J.: Analiza efektywności kosztowej w oparciu o wskaźnik dynamicznego kosztu
jednostkowego, Wydawnictwo NFOŚiGW, Warszawa 2002
[9] Szczupak: Optymalizacja układów energoelektronicznych hybrydowej elektrownii z baterią
słoneczną i turbiną wiatrową. Rozprawa doktorska Politechniki Warszawskiej, Warszawa,
kwiecień 2001

106
 WPŁYW JAKOŚCI OSPRZĘTU SIECIOWEGO
NA JAKOŚĆ DOSTAW ENERGII ELEKTRYCZNEJ

mgr inż. Piotr ROZWADOWSKI

Zakłady Wytwórcze Sprzętu Sieciowego
BELOS S.A. Bielsko-Biała

1. Wstęp

Problem jakości dostawy energii elektrycznej staje się w Polsce, podobnie jak
w wielu innych krajach, w których dokonano lub dokonuje się przekształceń
w sektorze elektroenergetyki, kategorią nie tylko techniczną, lecz przede wszystkim
ekonomiczną.
Zrezygnowano z modelu, w którym istniał jeden, państwowy właściciel elektrowni,
sieci przesyłowych i rozdzielczych na rzecz modelu, w którym konkurują ze sobą na
rynku niezależne podmioty w trzech podsektorach.
Energia elektryczna stała się towarem i jak w przypadku każdego towaru zaczęto
zwracać większą uwagę na problemy jakości. Nowe wyzwania, jakie stanęły przed
dostawcami polegają na dostarczeniu energii elektrycznej o ściśle określonych
parametrach jakościowych. Problem jakości dotyczy również samej usługi tzn.
można mówić o jakości zasilania odbiorców. Ważnym elementem pozwalającym
osiągnąć wysoką jakość zasilania jest niezawodność poszczególnych elementów
systemu elektroenergetycznego. Jakość stosowanego osprzętu sieciowego jest
bardzo ważnym, choć często nie docenianym czynnikiem wpływającym na pewność
zasilania odbiorców.

2. Parametry jakości
Na jakość dostaw energii elektrycznej składają się: jakość napięcia (zwana też
jakością energii), niezawodność (ciągłość) zasilania i jakość obsługi odbiorców.
Nie należy jednak utożsamiać jakości energii z jakością zasilania ponieważ czym
innym jest jakość realizacji procesu dostarczania energii elektrycznej jako „towaru“,
a czym innym są istotne parametry tego towaru, określające jego jakość.

107
 Jakość energii elektrycznej jest identyfikowana w rozporządzeniu
„przyłączeniowym“ [1] przez parametry napięcia: częstotliwość, poziom napięcia,
kształt krzywej napięcia. Natomiast w normie [2] zdefiniowane są charakterystyki
napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych, dotyczące:
częstotliwości, wartości, kształtu przebiegu czasowego, symetrii napięć w układzie
trójfazowym.
Dla systemu dystrybucyjnego obliczanymi wskaźnikami niezawodności są
zwykle: oczekiwana liczba zakłóceń (przerw w zasilaniu), średni czas trwania
zakłócenia, roczna niedyspozycyjność (wskaźnik nieciągłości zasilania) węzła
odbiorczego czy też wartość odłączonej mocy lub niedostarczonej energii. Do
najczęściej stosowanych wskaźników oceny ciągłości dostaw energii elektrycznej
należą [3]:
a) SAIFI (System Average Interruption Frequency Index) – systemowy wskaźnik
średniej liczby (częstości) przerw na odbiorcę, zdefiniowany jako iloraz liczby
wszystkich przerw nieplanowanych w ciągu roku do liczby odbiorców
przyłączonych do sieci. Zatem jest to średnia liczba nieplanowanych przerw
w zasilaniu, jakiej może oczekiwać odbiorca w ciągu roku. Jeżeli nie ustalono
inaczej, SAIFI nie obejmuje krótkich przerw o czasie trwania poniżej 3 minut (lub
1 minuty w zależności od przyjętej konwencji);
b) CAIFI (Customer Average Interruption Frequency Index) – średnia liczba przerw
na dotkniętego wyłączeniem odbiorcę, zdefiniowana jako iloraz liczby wszystkich
przerw nieplanowanych w ciągu roku do liczby wyłączonych odbiorców;
c) CAIDI (Customer Average Interruption Duration Index) – średni czas trwania
przerwy. Jest to średni czas potrzebny do przywrócenia zasilania odbiorcy
w przypadku wystąpienia przerw nieplanowanych. Obliczany jest jako suma
czasu trwania wszystkich przerw w zasilaniu odbiorców (w minutach) podzielona
przez liczbę wszystkich wyłączeń odbiorców. Jeżeli nie ustalono inaczej, CAIDI
nie obejmuje krótkich przerw o czasie trwania poniżej 3 minut (lub 1 minuty);
d) ASAI (Average Service Availability Index) – wskaźnik dyspozycyjności zasilania,
określony jako stosunek czasu w ciągu roku (w odbiorco-godzinach) gdy zasilanie
było dostępne do czasu, gdy było ono zapotrzebowane;
e) AENS (Average Energy Not Supplied) – średnia (oczekiwana) roczna ilość energii
niedostarczonej, określona jako stosunek energii niedostarczonej odbiorcom
w ciągu roku do liczby odbiorców przyłączonych do sieci.

3. Gwarancje jakości osprzętu sieciowego

Jakość zaopatrywania odbiorców w energię elektryczną w dużym stopniu jest
zdeterminowana przez niezawodność poszczególnych elementów systemu
elektroenergetycznego, w tym również przez jakość zastosowanego osprzętu
sieciowego. Wieloletnie doświadczenie w konstruowaniu i produkcji osprzętu
sieciowego uzyskane m.in. dzięki kontaktom z naszymi klientami powoduje, że
bierzemy pełną odpowiedzialność za wyroby i skutki ich eksploatacji.
Jesteśmy producentem o wysokiej renomie co potwierdza System Zarządzania
Jakością Spółki, który został pozytywnie oceniony przez holenderską firmę
certyfikującą N.V. KEMA zrzeszoną w międzynarodowej organizacji IQNet. W 1999 r.
otrzymaliśmy certyfikat potwierdzający, że wdrożony System Zarządzania Jakością
spełnia wymagania normy ISO 9001. Wysoka jakość kolejny raz została
potwierdzona otrzymaniem w maju 2001r. wyróżnienia Śląskiej Nagrody Jakości.

108
 Nasz System kładzie nacisk na następujące elementy:
- określenie wymagań i potrzeb klientów,
- jakość konstrukcji wyrobu,
- odpowiedni proces technologiczny wytwarzania wyrobów,
- dbałość o optymalny dobór dostawców materiałów i surowców,
- prawidłowy przebieg procesu produkcyjnego,
- skuteczna kontrola jakości dostaw materiałów i surowców, wyrobów w toku
produkcji oraz kontrola końcowa.
Każdy z wymienionych elementów ma bezpośredni wpływ na jakość wyrobu
finalnego tym nie mniej wiąże się z koniecznością ponoszenia nakładów finansowych
i przez to znajduje swe odbicie w cenie wyrobu finalnego, co zilustrowano na
poniższych rysunkach.

Na rynku krajowym coraz częściej możemy spotkać się z wyrobami niezgodnymi

z normami, których jakość nie odpowiada wymaganiom stawianym osprzętowi
przeznaczonemu do stosowania w energetyce. Należy pamiętać o tym, że
stosowanie takiego osprzętu może okazać się katastrofalne w skutkach, a przede
wszystkim powoduje zwiększenie kosztów eksploatacji w dłuższym okresie. Można
to zobrazować na wykresie, gdzie w sposób ideowy porównano koszty zakupu
i koszty eksploatacji.

109
 W ostatnim czasie rośnie świadomość, że produkty tanie nie gwarantują
odpowiedniej jakości, a ich zakup wiąże się z ryzykiem ponoszenia dodatkowych
kosztów w dłuższym horyzoncie czasowym. Podstawowymi czynnikami branymi pod
uwagę przez nabywcę przy zakupie są cena, jakość i terminowość dostaw. Ważnym
elementem jest też wiarygodność producenta. Wartość tych współczynników według
naszych badań kształtuje się w sposób pokazany na poniższym rysunku.

4. Wady występujące w osprzęcie sieciowym dostępnym na

rynku - skutki wynikające z zastosowania takich produktów

Wszystkie omawiane wady występują w produktach zbliżonych lub identycznych

do produktów ZWSS BELOS S.A. jednak wyprodukowanych przez innych (czasami
nieznanych) producentów.

Brak cechy producenta lub oznaczenie wykonane w sposób nietrwały

Taki sposób oznaczania uniemożliwia identyfikację producenta w przypadku

uszkodzenia lub zniszczenia wyrobu w trakcie eksploatacji. Ponadto jest niezgodny
z Polską Normą [4], która określa, że znakowanie powinno zapewnić możliwość
identyfikacji każdej części składowej osprzętu.
Osprzęt produkowany przez ZWSS „Belos” oznaczany jest naszym znakiem
towarowym. Umieszczany jest też numer katalogowy lub minimalne obciążenie
niszczące oraz data produkcji. Stosuje się też oznaczenie zakresu średnic przewodu
przy zestawach osprzętu, a także wymiary szczęk do zaprasowania w przypadku
osprzętu zaprasowywanego na przewodzie.
Osobny problem stanowi sprzedaż przez niektórych producentów wyrobów
oznakowanych znakiem firmowym Belos-u. Wyroby te są dość łatwo rozróżnialne
ponieważ posiadają zazwyczaj bardzo niską jakość i oferowane są w cenie
odbiegającej od naszej oferty cennikowej.

110
Elementy osprzętu cynkowane galwanicznie

Doświadczenie wskazuje, że cynkowanie galwaniczne zapewnia skuteczną

ochronę metalu od 1 do 5 lat, w zależności od intensywności narażeń
eksploatacyjnych (warunki klimatyczne, zanieczyszczenia, itp.). Polska Norma [4]
precyzuje, że wszystkie części składowe osprzętu wykonane z materiału
zawierającego żelazo (oprócz części wykonanych ze stali nierdzewnej) powinny być
chronione przez cynkowanie ogniowe lub w inny sposób zapewniający równoważną
ochronę.
Zważywszy na trwałość, powłokę galwaniczną o grubości ok. 10 µm należy
traktować jako dekoracyjną a nie ochronną, a więc nie spełniającą kryteriów normy.
Elektrolityczna powłoka cynkowa może mieć teoretycznie grubość do 25 µm, jednak
praktycznie uzyskuje kilkanaście µm, podczas gdy powłoki uzyskane za pomocą
cynkowania ogniowego powinny, w zależności od gatunku i postaci materiału,
osiągać minimum wartości 55-85 µm, a w praktyce można uzyskiwać znacznie
większe grubości. Przyjmując, że roczny ubytek warstwy cynku w wyniku utleniania
wynosi ok. 4 µm można założyć, że w normalnych warunkach eksploatacyjnych
element osprzętu ocynkowany ogniowo jest skutecznie chroniony powłoką cynku
przez minimum 20 lat

Ostre krawędzie

Występowanie ostrych krawędzi w osprzęcie wynika z niewłaściwego procesu

technologicznego lub też z pominięcia obróbki wykańczającej. Ostre krawędzie
oprócz poważnych konsekwencji funkcjonalnych utrudniają montaż i mogą stanowić
zagrożenie dla monterów.

W zależności od grupy wyrobów występowanie ostrych krawędzi powoduje

następujące konsekwencje:
• Osprzęt ochronny - brak zaokrągleń krawędzi elektrody powoduje intensyfikację
zjawiska ulotu i zwiększenie zakłóceń radioelektrycznych;
• Uchwyty przelotowe, uchwyty odciągowe i wszystkie elementy osprzętu mające
styczność z przewodem – występowanie ostrych krawędzi w uchwytach
powoduje uszkodzenie linek, osłabienie miejscowe przewodu i w konsekwencji
może doprowadzić do zerwania przewodu i przerwy w zasilaniu odbiorców;
• Elementy cynkowane – nietrwałość powłoki ochronnej na powierzchniach
zakończonych ostrymi krawędziami skutkuje powstawaniem korozji i może
doprowadzić zniszczenia elementów.

Niewłaściwe wykonanie zacisków Al-Cu

Do najistotniejszych wad zacisków spotykanych na rynku należą:

• powierzchnie stykowe nie szlifowane w celu uzyskania odpowiedniej gładkości,
• korpusy mosiężne nie zabezpieczone powłoką cynową,
• brak zabezpieczenia w miejscu połączenia korpus-łapa.

Norma [4] określa, że konstrukcja połączenia powinna być taka, aby zapewnić
stabilną rezystancję elektryczną połączenia oraz temperaturę połączenia nie
przekraczającą temperatury przewodu. Wymienione wyżej wady powodują
zwiększenie rezystancji złącza Al-Cu, co w konsekwencji skutkuje podwyższeniem

111
temperatury pracy (możliwość obserwacji na kamerze termowizyjnej)
i w konsekwencji prowadzi do upalenia się złącza.

5. Przykłady wyrobów zbliżonych lub identycznych do

produktów ZWSS BELOS S.A.

ŁĄCZNIK PRZEDŁUŻAJĄCY JEDNOWIDLASTY NK 3837

1) brak cechy producenta;

2) niesymetrycznie zespawane okładzin
powodujące nierównomierny rozkład obciążeń
mechanicznych;
3) pozostawione ostre krawędzie;
4) zawleczka stalowa-cynkowana galwanicznie.

UCHWYT ODCIĄGOWY ZAPRASOWYWANY NK 2571

1) elementy złączne cynkowane galwanicznie;
2) powierzchnie stykowe nie zabezpieczone
przed utlenianiem pastą stykową;
3) powierzchnie stykowe nie są obrabiane
mechanicznie celem poprawienia ich
przewodności - mniejsza powierzchnia
stykowa;
4) wyjście z tulei nie jest zakończone
promieniem – ostra krawędź.

112
ŁĄCZNIK DWUUCHOWY SKRĘCONY NK 3532

1) brak ulepszania cieplnego, co powoduje

pozostawienie wewnętrznych naprężeń
powstałych przy kuciu i skutkuje niższą
wytrzymałością na rozciąganie;
2) bezprawne użycie znaku towarowego ZWSS
BELOS S.A.

ŁĄCZNIK GŁÓWKOWY DO ROŻKÓW NK 3422

1) niedopuszczalne zakucia na szyjce, na
powierzchni współpracującej z gniazdem;
2) widoczne pozostałości wypływu po kuciu;
3) łączniki nie są ulepszane cieplnie;
4) wygląd i oznaczenia identyczne jak w łączniku
produkcji ZWSS BELOS;
Wady łącznika powodują poważne
zagrożenie wytrzymałości zmęczeniowej na
skutek drgań eolskich.

PIERŚCIEŃ JEDNOELEKTRODOWY- DOLNY NK 32955

1) elementy złączne cynkowane galwanicznie;
2) brak zaokrągleń krawędzi elektrody co
powoduje zwiększenie zakłóceń
radioelektrycznych, podobnie w przypadku
powierzchni kuli, która posiada zbyt dużą
chropowatość;
3) brak oznaczeń producenta.

113
ROŻEK OCHRONNY NK 32010

1) elementy złączne cynkowane galwanicznie;

2) ostre krawędzie;
3) pozostałości wypływki na kuli;
4) mała estetyka wykonania;
5) brak oznaczeń producenta.

UCHWYT PRZELOTOWY WAHLIWY KABŁĄKOWY NK 2161

1) fatalny stan powłoki cynkowej;
2) śruby kabłąkowe, strzemię, podkładka
i zawleczka cynkowane galwanicznie;
3) sworzeń wykonany z pręta i przyspawanej
cienkiej podkładki pełniącej rolę łba;
4) niesymetryczne wygięcie strzemiona;
5) szerokość śruby kabłąkowej nie pasuje do
rozstawu otworów;
6) bardzo ostre krawędzie podkładki;
7) bezprawne umieszczenie znaku BELOS.

ZACISK Al.-Cu NK 570146

1) powierzchnia mosiężna niezabezpieczona

poprzez cynowanie;
2) pozostawione wióry po obróbce
mechanicznej;
3) brak zabezpieczenia w miejscu połączenia
korpus-łapa;
4) brak oznaczeń producenta.

114
ŁĄCZNIK ORCZYKOWY DWURZĘDOWY NK 38253

1) pozostawione ostre krawędzie;

2) sworznie i zawleczki cynkowane
galwanicznie;
3) zbyt duża długość sworzni;
4) otwory nieskrawędzone;
5) bezprawne użycie znaku towarowego BELOS.

6. Podsumowanie
Przedstawione produkty są tylko przykładami. Oceniamy, że skala problemu jest
znacznie większa niż zaprezentowano i może mieć w przyszłości duży wpływ na
AWARYJNOŚĆ LINII ELEKTROENERGETYCZNYCH oraz występowanie
problemów eksploatacyjnych. Należy podkreślić, że przepisy norm nie są
oderwanymi od praktyki aktami administracyjnymi, lecz stanowią wynik wieloletnich
badań i doświadczeń eksploatacyjnych. Producenci, którzy przy projektowaniu
i wytwarzaniu osprzętu sieciowego nie przestrzegają tych zasad pomimo
konkurencyjnej ceny, nie gwarantują jakości oferowanego przez siebie osprzętu,
a tym samym przyczyniają się do obniżenia jakości dostarczania energii elektrycznej.

Czas eksploatacji poszczególnych elementów systemu elektroenergetycznego

wynosi niekiedy nawet kilkadziesiąt lat. Dlatego przy podejmowaniu decyzji
o budowie czy modernizacji tych elementów należy kierować się rachunkiem
ekonomicznym, uwzględniającym nie tylko składnik kosztów zakupu, ale także takie
czynniki jak koszty remontów i wyłączeń linii, koszty niedostarczonej energii czy też
koszty niedyspozycyjności zasilania. Znaczenie wszystkich tych kosztów będzie rosło
wraz z rozwojem rynku energii i powiększającą się ilością odbiorców finalnych
uprawnionych do wyboru dostawcy energii elektrycznej.

115
Literatura:

[1] Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 25 września 2000 r. w sprawie szczegółowych

warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, obrotu energią
elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji sieci oraz
standardów jakościowych obsługi odbiorców.
[2] PN-EN 50160: Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych.
[3] Paska J.: Jakość energii elektrycznej, niezawodność zasilania, bezpieczeństwo energetyczne.
„Elektroenergetyka”. Nr 4, 2003.
[4] PN-EN 61284 Elektroenergetyczne linie napowietrzne. Wymagania i badania dotyczące
osprzętu.
[5] Hanzelka Z., Kowalski Z.: Kompatybilność elektromagnetyczna i jakość energii elektrycznej
w dokumentach normalizacyjnych .„Jakość i użytkowanie Energii Elektrycznej”. Tom V,
Zeszyt1,1999.

116
 NOWOCZESNE SYSTEMY ZASILANIA INSTALACJI
I URZĄDZEŃ ELEKTRYCZNYCH

mgr inż. Jacek ŚWIĄTEK, Tel. (22) 762 0025, 0-606-740-562,

e-mail: jacek.Swiatek@apsenergia.pl
dr inż. Paweł SZUMOWSKI Tel. (22) 762 0000, 0-602-133-805,
e-mail: pawel.szumowski@apsenergia.pl
APS Energia sp. z o.o. ul. Marecka 47, 05-220 Zielonka.

Wstęp

W wielu instalacjach przemysłowych istnieje konieczność zapewnienia awaryjnego,

gwarantowanego zasilania o jak najwyższej niezawodności. W zależności od rodzaju
instalacji stosuje się zasilanie awaryjne prądem stałym lub przemiennym.
Jakie cechy powinien spełniać taki system spełniać :
1) Niezależnie od tego jaka energia potrzebna jest do tego zasilania,
magazynowana jest ona w baterii akumulatorów. Z tego powodu
niezawodność takiego zasilania w dużym stopniu zależy od kondycji baterii
akumulatorów oraz aktualnego stanu jej naładowania. Niezwykle ważnym jest
więc zapewnienie baterii szybkie uzupełnienie zgromadzonego w niej
ładunku.
2) Niezbędne jest zapełnienia odpowiedniej jakości prądu ładowania czyli
minimalnej zawartości składowej zmiennej w prądzie buforowym baterii. Jest
to ważny element powodujący wydłużenie żywotności baterii.
3) Ważnym elementem systemu jest zapewnienie informacji – czyli ciągły
monitoring parametrów zasilania oraz stanu baterii;

Poniżej omówimy każdy z wyżej wymienionych elementów.

1. Ładowanie akumulatora.

117
Ładowanie jest odnowieniem własności funkcjonalnych akumulatora, czyli procesem
odwrotnym do rozładowania. Jest to proces zamiany energii elektrycznej
doprowadzonej do akumulatora wtórnego na energię chemiczną. Parametrami
ładowania są :
- prąd ładowania ;
- napięcie ładowania;
- temperatura w ogniwach podczas ładowania;
Ładowanie możemy sklasyfikować ze względu na tryb pracy akumulatora, w którym
jest przeprowadzane oraz ze względu na dobór parametrów. Pokazuje to tabela nr 1.

Tabela 1. Klasyfikacja ładowania

Ze względu na tryb pracy
Ładowanie odtwarzające energię chemiczną po
rozładowaniu
Ładowanie buforowe konserwacyjne uzupełniające
ubytek energii na skutek samo- rozładowania
Ładowanie wyrównawcze uzupełniające energię w
najsłabszych ogniwach połączonych szeregowo.
Ze względu na dobór parametrów
Stałoprądowe - przy stałym prądzie ,
charakterystyka I;
Stałonapięciowe - przy stałym napięciu,
charakterystyka U;
Stałomocowe - przy stałej mocy,
charakterystyka W.

Najtrudniejsze jest dobranie odpowiedniej charakterystyki ładowania odtwarzającego.

Można to przeprowadzić przy stałym napięciu, prądzie lub mocy) lub charakterystyką
kombinowaną, Ładowania buforowe i wyrównujące wykonywane są tylko metodą
stałonapięciową.
Jak dobrać optymalnie prąd i napięcie na każdym etapie ładowania odtwarzającego,
aby nie dopuścić do przegrzania wnętrza ogniwa (temperatura elektrolitu nie może
przekroczyć 45-50oC). Z tego powodu bezpieczniej jest stosować łagodne
charakterystyki ładowania (napięciowe), a przy prądowych ograniczenia wartości
prądu (do 0.1- 0.3C10). Jednakże z drugiej strony należy jak najszybciej odtworzyć
pojemność ogniwa, zapewnić jego walory użytkowe i uchronić przed pozostawaniem
przez długi okres w stanie nawet częściowo rozładowanym. Poniżej jak możemy
ładować baterię stacjonarną o pojemności C10=200Ah po jej całkowitym,
dopuszczalnym rozładowaniu. Dla porównania jak szybko naładować taki akumulator
przyjęto następujące modyfikacje charakterystyki ładowania IU:
Rysunek 1: faza 1 ładowanie stałym prądem I1= 20A do napięcia 2,23V, faza 2
ładowanie stałym napięciem buforowym U2=2,23V);
Rysunek 2: faza 1 ładowanie stałym prądem I1= 20A do napięcia 242V (dla całej
baterii), faza 2 ładowanie stałym napięciem 242 V (zwykle ok. U1 =
2,30V/ogniwo) faza 3 ładowanie stałym napięciem buforowym
U2=2,23V/ogniwo);
Omawiając wykresy przedstawione na rysunkach 1, 2 widzimy, jak trudno jest
naładować akumulator. W pierwszym wariancie na rysunku 1 czas naładowania
akumulatora do pełnej pojemności będzie trwał ponad miesiąc. Zastosowanie takiej,
zbyt powolnej metody ładowania może skutkować zbyt długim utrzymywaniem baterii
w stanie nie naładowanym, co powoduje zasiarczenie elektrod i utratę pojemności.
Przy wykonaniu ładowania charakterystyką przedstawioną na rysunku 2 (gdzie
wystarczy dłużej ładować fazą prądową do wyższego napięcia. Przełączanie na
ładowanie napięciem buforowania jest z zastosowaniem kryterium prądowego.
Podczas ładowania stałym napięciem prąd spada – jeżeli prąd spadnie do ok. 20%
prądu 10 godzinnego – wtedy nastąpi przełączenie na ładowanie buforowe. Jest to
metoda ładowania DBC (Dynamic Battery Charging) przy której zastosowaniu czas

118
ładowania skraca się już do 2-3 dni. Jeszcze szybsze czasy ładowania uzyskamy
przy podniesieniu ograniczenia prądowego do 0,2 lub 0.3 C10 lub stosując bardzo
szybkie ładowanie stałym prądem lub wysokim napięciem równym i większym niż
2.40V/ogniwo. W takich przypadkach może już występować zagrożenie
przeładowania ogniw co będzie powodowało korozję elementów akumulatora,
puchnięcie płyt lub uszkodzenie od zbyt wysokiego napięcia elementów w rozdzielni
potrzeb własnych.

Rysunek 1 Krzywa ładowania akumulatora kwasowego, charakterystyka IU

gdzie - I1= 20A, U2=2,23V;

Napięcie U [V]

2,4 U=2,23V/ogniwo
2,3
2,2
2,1
2,0
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 24 Czas rozładowania [godz.]

Prąd I [A] .
40
30 I=20A
20
10 C= 100Ah, t=5 h C = 155Ah, t=12 h C= 170 Ah, t=24h
5 50% C10 78% C10 85% C10 Czas pełnego naładowania
2 t = 30-40 dni
1 Ik=0,06A
0,1
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 24 Czas rozładowania [godz.]

Rysunek 2: Krzywa ładowania akumulatora kwasowego, charakterystyka I U1 U2

gdzie - I=20A do U1=242V (ok. 2.30V/ogn.) i potem U2 = 2,23V/ogniwo;

Napięcie U [V]

119
2,4 U=242V co daje ok. 2.30V/ogniwo
2,3 U =2,23V/ogniwo
2,2
2,1
2,0
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 24 Czas rozładowania [godz.]

Prąd I [A]
40 C= 190Ah, t=18h
30 I=20 A 95% C10
20
10
5 C = 170Ah, t= 8.5h C = 198 Ah, t=24h, 99% C10
2 85% C10 Czas pełnego naładowania 30-40 godz. (1.5-2 dni)
1 Ik=0,06A
0,1
2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 24 Czas rozładowania [godz.]

Rysunek 2: Krzywa ładowania akumulatora kwasowego, charakterystyka IU

gdzie - I1=20A do U1=2,40V i potem U2 = 2,23V/ogniwo;

Szczegółowo metoda ładowania DBC została opisana w artykule [1] podanej

literatury.

2. Składowa zmienna w prądzie ładowania baterii akumulatorów:

Podczas przetwarzania energii prądu przemiennego na energię prądu stałego w

prostownikach stosowanych do ładowania baterii akumulatorów występuje efekt
uboczny, którym jest składowa zmienna, czyli tętnienia prądu ładowania. Zjawisko to
jest konsekwencją ograniczonej dokładności procesu przetwarzania energii.
Zawartość tętnień w prądzie wyprostowanym zależy od typu zasilacza i sposobu
przetwarzanie energii. Jeżeli prostownik został wykonany w starszej technologii, a
przetwarzanie energii realizowane było przez prostszy układ z zastosowaniem
elementów starszej generacji, zawartość składowej zmiennej prądu stałego była
większa. Poniżej przedstawimy dlaczego jest to szkodliwe dla baterii (pełne
wyjaśnienie zjawiska przedstawiono w pozycji [2] literatury). W tabeli nr 2 zestawiono
przykładowe wartości tętnień dla różnych typów obecnie stosowanych prostowników.

Tabela nr 2 . Przykładowe porównanie składowej zmiennej w różnych typach zasilaczy.

LP. Typ zasilacza Zawartość składowej zmiennej w

napięciu wyjściowym pp.
1 Tyrystorowy < 10 %
2 Tyrystorowy z filtrami LC < 2.5%
3 Impulsowy < 0.5 %

Dla baterii akumulatorów, którą obsługuje prostownik ideałem jest ładowane prądem
stałym o możliwie jak najmniejszej zawartości tętnień. Wynika to z tego, że zbyt duża

120
zawartość składowej zmiennej w procesie ładowania jest szkodliwa powodując
między innymi: nadmierne gazowanie akumulatorów, podniesienie temperatury
elektrolitu, zwiększoną korozję elementów ogniw lub mikro-cykle (czyli cykliczne,
płytkie rozładowania baterii).
Skutkiem powyższego jest ograniczenie żywotności ładowanych baterii
a w przypadku akumulatorów VRLA (z rekombinacją gazu) może to nawet
doprowadzić do ich szybkiego zniszczenia. Szczególnie niebezpiecznym jest
przypadek tętnień „rozładowujących” oraz tryb pracy buforowej kiedy następują
okresowe, cykliczne rozładowania baterii przez jej obciążenie od strony odbiorów.
Wszystko to powoduje mikro-cykle.

Rysunek nr 3: Przykładowy oscylogram prądu wyprostowanego w zasilaczu tyrystorowym.

T
Prąd 5A/dz

1>
1>
TT Napięcie 100V/dz

2> T
1) Ch 1: 100 Volt 10 ms
2) Ch 2: 500 mVolt 10 ms

Zalecenia eksploatacyjne i DTR producentów baterii oraz przyjęte standardy podają

oczywiście dopuszczalne limity, których nie powinny przekraczać tętnienia, aby
zapewnić nominalną żywotność eksploatowanych baterii.
a) EUROBAT : „ ... Międzyszczytowa wartość składowej zmiennej napięcia
ładowania buforowego baterii pp. (peak to peak) nie może być większa niż
2.5% od zalecanej wartości napięcia idealnego ...” [3].
b) NORMA EN 50272-2: „ ... We wszystkich momentach składnik prądu
ładowania konserwacyjnego powinien wykazywać dodatnią wartość i być w
typowym zakresie od 0.1 mA do 1.0mA na 1 Ah.. W warunkach ładowania
konserwacyjnego i ładowania przyspieszonego zaleca się aby wartość
skuteczna składowej zmiennej prądu ładowania I EFF (RMS) była ograniczona
do wartości ….. dla ładowania konserwacyjnego max. 5A/100Ah (5%) dla
ładowania przyśpieszonego max. 10A/100Ah (10%). [4].
Każde z ww. zaleceń ma na celu eliminowanie sytuacji kiedy zachodzą mikro-cykle.
Występuje to przy napięciu DC prostownika zawartością tętnień niższych niż 2.5%.
W takim przypadku nie dochodzi więc do mikro-cyklicznego rozładowywania baterii,
ale maksymalne wartości chwilowe wartości napięcia ładowania wywołują przepływ
prądu o znacznej wartości szczytowej. Skutkiem takiego kształtu prądu jest jego zbyt
duża wartość skuteczna, wpływająca na niepożądane zwiększone wydzielanie się
ciepła w ładowanej baterii. Omówione powyżej zależności nie występują przy
ładowaniu baterii napięciem o maksymalnej zawartości składowej zmiennej napięcia
nie przekraczającej 0.5% (max. do 1%). W tym przypadku najniższe wartości
chwilowe napięcia ładowania nie powodują mikro-cykli a jednocześnie szczytowe

121
wartości prądu ładowania nie wywołują nadmiernego wydzielania się ciepła w
ładowanej baterii i nie wywołują skrócenia żywotności baterii.
Dlaczego mikro-cykle są szkodliwe dla baterii? Podczas ładowania baterii, która
jeszcze nie osiągnęła pełnej pojemności należy wyodrębnić dwa stany:
- Stan ładowania baterii od 0 –do 80 % pojemności - wtedy akumulator dostarczoną
energię elektryczną zamienia na energię elektrochemiczną (występujące straty
związane są tylko ze sprawnością ładowania).
- Ładowanie akumulatora powyżej 80% pojemności jest spowolnione – część
energii zamieniana jest na energię elektrochemiczną a część energii rozpraszana
jest w postaci ciepła. Ilość traconej energii i wydzielanego ciepła zwiększa się
w miarę dochodzenia do stanu pełnego naładowania.
- Po osiągnięciu przez akumulator 100% pojemności energia jak już wspomniano
jest całkowicie przetwarzana w ciepło.
Jeżeli podczas ładowania buforowego występują mikro-cykle wówczas ładowanie
buforowe (następujące po mikro rozładowaniu) tylko nieznacznym stopniu spowoduje
odtworzenie energii elektrochemicznej zaś spowoduje wydzielanie się dużej ilości
ciepła. W tym przypadku jedynie niewielka część energii ładowania przekształcana
jest w energię elektrochemiczną. Niestety pomimo tego, że energia pobrana z baterii
podczas takiego rozładowania jest mniejsza od energii dostarczonej, to bilans
energetyczny przeprowadzony dla energii elektrochemicznej jest dla tej ostatniej
niekorzystny. Oznacza to w praktyce, że tylko niewielka część energii zużywana jest
na odtworzenie materiału aktywnego płyt. Powoduje to powolne rozładowywanie
baterii. Zjawisko to doprowadziłoby do całkowitego jej rozładowania gdyby nie fakt,
że jak już wspomniano wraz ze zmniejszaniem się pojemności dysponowanej baterii
procentowy udział energii cieplnej w fazie mikrocyklicznego ładowania maleje na
korzyść energii elektrochemicznej.
W konsekwencji bateria osiąga stan równowagi, w którym (przy określonej
pojemności) ilość energii elektrochemicznej dostarczonej podczas ładowania jest
równa energii pobranej podczas rozładowania (w ramach jednego mikro-cyklu).
Okazuje się, że w zależności od typu baterii i „głębokości” mikro-cykli pojemność
dysponowana baterii spada po 6 do 12 miesiącach w do około 80% pojemności
znamionowej. Powyższe spowoduje ograniczenie pojemności baterii akumulatorów
i konieczność jej przedwczesnego wycofania z eksploatacji.

3. Monitoring parametrów zasilania.

Nowoczesne układy są bardzo rozbudowane co do dostępnych możliwości ale liczba

elementów które trzeba sprawdzać i czynności eksploatacyjnych takiego sprzętu
często rośnie Z drugiej strony ekonomiści ograniczają środku na eksploatacji a co za
tym idzie ilość pracowników którzy mogą nadzorować układ. Spory inżyniersko -
ekonomiczne zwykle kończą się kompromisem, który najczęściej pozostawia
niedosyt dla obu stron. Ekonomistom wydaje się, że służby ruchowe są
przeinwestowane , Inżynierowie nie zawsze mogą podołać wszystkim swoim
obowiązkom i zadaniom. Wyjściem z takiej sytuacji jest automatyzacja pewnych
czynności eksploatacyjnych w tym wdrożenie, dedykowanego pod potrzeby

122
użytkownika systemu monitoringu, zapewniającego zarówno kontrolę
i diagnozowanie stanu pracy elementów systemu. System monitoringu powinien być
prosty i przekazywać wszystkie najistotniejsze informacje. Musi zapewnić dużą
efektywność pracy przy minimalizacji kosztów wykonania. W systemach zasilania
gwarantowanego nadzorem trzeba objąć układ zasilający oraz baterię. Biorąc pod
uwagę powyższe do oceny pracy baterii należy objąć:
- Kontrolę napięcia baterii;
- Pomiar prądu baterii;
- Kontrolę napięć poszczególnych ogniw/ monobloków np. 18 punktów
pomiarowych;
- Kontrola stanu izolacji baterii;
- Pomiar temperatury otoczenia baterii.
Operator powinien w każdej chwili uzyskać informacje o stanie układu, dotyczy to
zarówno normalnego i alarmowego stanie. Przykładowa synoptyka opisana
w literaturze [5] pokazana jest na poniższym rysunku:

Rys. 4. Okno szczegółowej synoptyki układu.

Pola z wartościami wielkości mierzonych mają kolor tła zależny od stanu danej
wielkości pomiarowej. Jeżeli pomiar jest bezbłędny i nie przekracza progów
ostrzeżeń i alarmów tło ma kolor zielony. Wystąpienie ostrzeżenia zmienia kolor na
żółty, alarmu na czerwony a w przypadku wystąpienia błędu pomiaru pojawia się tło
w kolorze niebieskim. Kolejną możliwością systemy jest w formie graficznej rozkładu
napięć na poszczególnych monoblokach. Kolor słupka jest zależny od wartości
napięcia. Jeżeli napięcie nie przekracza progów ostrzeżeń kolor słupka jest zielony.
Kolor żółty oznacza przekroczenie progów ostrzeżeń a kolor czerwony progów
alarmowych. Kolor niebieski oznacza wystąpienie błędu pomiaru, a więc chwilowy
brak wiarygodności wskazywanej wartości (rys. 5).

Rys. 5. Okno rozkładu napięć na monoblokach.

123
Oprócz rozkładu napięć na monoblokach pojawia się informacja o napięciu baterii,
prądzie baterii, ładunku baterii oraz jej temperaturze. Dodatkowo wyświetlana jest
informacja kiedy ostatnio bateria była konserwowana (został przeprowadzony cykl
rozładowania – ładowania) oraz kiedy powinna być przeprowadzona następna
konserwacja. Jest możliwe również zdalne przeprowadzenie cyklu rozładowania
i ładowania baterii. Operator ma wybór co do sposobu rozładowania, warunków
zakończenia rozładowania i sposobu ponownego ładowania (rys. 6).

Rys. 6. Okno wyboru opcji konserwacji baterii

5. Podsumowanie.

Współczesne układy zasilania gwarantowanego z jednej strony muszą spełniać

oczekiwania niezawodności, z drugiej strony muszą także poprawnie pracować przy
ograniczonym zakresie nadzoru i czynności eksploatacyjnych. Wszystko to implikuje
konieczność zastosowania wysoko jakościowych urządzeń. Przy pracy baterii bardzo
ważnym zagadnieniem jest zapewnienie jej jak najlepszych parametrów prądu
ładowania buforowego jak i szybkie odzyskanie pojemności po rozładowaniu.
Okazuje się, że jest to dużo istotniejsze dla współczesnych akumulatorów niż dla
typów produkowanych w latach 60 i 70. Rosnące wymagania rynku wymuszają na
producentach pogoń za coraz lepszymi parametrami akumulatorów i minimalizację

124
kosztów ich wytwarzania – powoduje to, że są to urządzenia delikatne. Rozwój
energoelektroniki szczególnie w dziedzinie przyrządów półprzewodnikowych
spowodował, że dziś producenci prostowników są w stanie sprostać rosnącym
wymaganiom. Nie można już technicznie zaakceptować starych układów ładowania
dla wszystkich typów akumulatorów. Dotyczy to zarówno akumulatorów VRLA
z rekombinacją gazu jak i klasycznych z odgazowaniem swobodnym. Należy
ładować je prostownikami impulsowymi z zawartością tętnień (napięcia) mniejszą niż
1% (najlepiej mniej niż 0,5%). Prostowniki takie coraz częściej umożliwiają również
realizowanie ładowania według ściśle określonej dla danego typu baterii
charakterystyki (np. prostowniki firmy APS Energia realizujące program DBC ang.
Dynamic Battery Charging).

Literatura :

[1] Paweł Szumowski, Paweł Ozimek “DBC - metoda dynamicznego ładowania baterii
akumulatorów” V Międzynarodowa Konferencja Naukowo Techniczna Kozienice 2002
[2] Jacek Świątek, Paweł Ozimek „Składowa zmienna w prądzie ładowania baterii
akumulatorów”
Elektro-Info 12/2004.
[3] Eurobat – Zbiór pojęć podstawowych dla ogniw i baterii ołowiowo kwasowych
z odgazowaniem przez zawór, COSiW SEP, 2002.
[4] Dariusz Krawczyk, “Wybrane zagadnienia normy EN 50272-2” V Konferencja
Naukowo Techniczna – Kozienice 6-8.03.2002
[5] Dr inż. Rafał BUGYI, mgr inż. Jacek DRĄŻKIEWICZ, mgr inż. Bartłomiej KRAS,
„Zaawansowany monitoring baterii na przykładzie systemu wdrożonego na Stacji
Energetycznej 400/220/110kV Wielopole” VII Konferencja Naukowo Techniczna – Kozienice
10-12.03.2004 .

125