Wprowadzenie do filozofii

I. Pocztki filozofii europejskiej: wczesna filozofia grecka

Periodyzacja filozofii greckiej: 1. Okres presokratejski (naturalistyczny) a. filozofowie przyrody b. atomici c. pitagorejczycy d. szkoa eleacka i Parmenides 2. Okres humanistyczny: a. sofici i Sokrates 3. Okres wielkich syntez: a. Platon b. Arystoteles 4. Okres hellenistyczny 5. Okres religijny a. Plotyn Pierwsi filozofowie greccy o Tales i szkoa malezyjska (filozofowie przyrody): - Tales z Miletu (VII/VI w. p.n.e.) uznawa wod za arch (praprzyczyn rzeczy i zarazem ich zasad) wszystko z niej powstao, w wodzie przejawia si boska moc i dusza wiata. (*We wczesnej filozofii greckiej nie byo pojcia Demiurga, stwarzajcego wiat) - Anaksymander (VI w.) arche mia by apeiron (bezkres, natura bezgraniczna, z ktrej powstaje wszystko, co istnieje). Z apeironu, nieskoczonego chaosu, wyaniaj si ogie, woda, ciepo, zimno itd. - Anaksymenes (VI w.) za arche uznawa powietrze (jako najbardziej zmienne). - Heraklit z Efezu (VI/V w.) zasad wiata (ale nie jego przyczyn) mia by ogie, symbolizujcy zmienno nieustannie obecn w wiecie (pantha rei). o Pitagoreizm: - Pitagoras z Samos (VI/V w. p.n.e.). On i jego zwolennicy, skupieni w zwizku Pitagorejczykw, gosi tez, e wszystko mona wyjani za pomoc liczb (liczba jest zasad bytu). W dziedzinie metafizyki i etyki szkoa pitagorejska postulowaa przeciwstawienie duszy i ciaa (ktre jest wizieniem duszy) oraz wdrwk dusz, z ktrej mona byo si wyzwoli przez praktyki takie jak np. wegetarianizm oraz przez cnotliwe ycie. o Eleaci: - Parmenides (VI/V w.) jego filozofia opieraa si na zaoeniu, e byt jest i nie moe nie by (byt jest jeden, niepodzielny i niezmienny w przeciwiestwie do tego, co gosili filozofowie przyrody). Uczniem Parmenidesa by Zenon z Elei.

o Atomizm: - Demokryt (V/IV w.) u podstaw rzeczywistoci s niepodzielne elementy (atomy), podlegajce cigemu ruchowi, dziki czemu mog si czy. Oglnie rzecz biorc, w okresie presokratejskim filozofowie pytali przede wszystkim o istot bytu.

Okres humanistyczny
o Sofici stawiali sobie za zadanie zbadanie jzyka, co miao swj wymiar praktyczny: sofici zajmowali si czynnie erystyk i retoryk. Przedstawiciele szkoy sofistw uwaali, e nie jest istotne co si mwi, ale jak si mwi; miar skutecznoci dyskusji byo zbicie argumentw przeciwnika. Praktyka ta doprowadzia do swoistego relatywizmu (Protagoras: Czowiek jest miar wszystkich rzeczy, co oznaczao wzgldno i subiektywno poznania). o Sokrates (V/IV w.) - krytykowa sofistw za manipulowanie prawd, chocia jednoczenie wiele im zawdzicza. Przyznawa, e czsto dotarcie do prawdy jest niemoliwe, naley jednak do niej dy (przy czym postp na tej drodze moe prowadzi do niepewnoci wiem, e nic nie wiem). Sokrates uznawa filozofi za mdro, ktr mona wydoby dziki rozmowie z innymi. W rozmowach prowadzonych na rynku stosowa dwie metody: elenktyczn (zbijanie bdnych sdw rozmwcy) i majeutyczn (budzenie sumie, doprowadzenie do prawdziwszego osdu rzeczy). Jednym z podstawowych pyta Sokratesa jest pytanie o dobro. Wg filozofa dobro to wiedza, a zo to niewiedza czowiek czyni wic zo z braku wiedzy. Arete (cnota) pynie z poznania duszy i umoliwia czynienie dobra, zachowanie umiaru, przedkadanie wartoci duchowych nad materialne. Daimonion (gos wewntrzny) przestrzega przed tym, czego nie mona robi (nie mia nic wsplnego z sumieniem w naszym rozumieniu). Sokrates zapocztkowa mylenie o wiecie, ktre oparte jest na poznaniu siebie (intelektualizm etyczny). o Platon (427-347 p.n.e.) dokonuje syntezy wielkich nurtw panujcych dotychczas w filozofii greckiej. Wg filozofa istniej dwie rzeczywistoci: ziemska i idei (dualizm platoski). wiat idei jest wieczny i niezmienny, powinien by celem ludzkich dziaa; czterema gwnymi ideami s Dobro, Pikno, Prawda, Sprawiedliwo. Relacje midzy dwoma rzeczywistociami ilustruje synna metafora jaskini. Czowiek moe dotrze do obecnej w jego duszy wiedzy o wiecie idei poprzez anamnez - przypomnienie. Platon uznawa istnienie demiurga bytu transcendentnego, ktry stworzy wiat, ale nie idee (ktre istniay ju przed nim). Platoskie pogldy na pastwo opieray si na podziale spoeczestwa na stranikw-wadcw (filozofowie), stranikw-wojownikw oraz rzemielnikw i rolnikw. Taki podzia wynika z istnienia trzech rodzajw duszy, ktre wg Platona miay by rozdzielone midzy poszczeglne stany:

wrd wadcw dominuje dusza rozumna, wrd wojownikw impulsywna, za najniej stojcy robotnicy kieruj si przede wszystkim dusz podliw. Koncepcja erosa w Uczcie pojawia si tzw. mit Arystofanesa (ludzie stanowili pocztkowo postacie podwjne; Zeus rozci ich na dwie czci, ktre pogubiy si w wiecie. Ludzkie dusze odradzaj si po mierci, dziki temu kady czowiek odczuwa potrzeb znalezienia swojej drugiej poowy tak wytumaczone jest uczucie mioci i podania). Wg Platona najwysz form mioci bya ta, ktra odcinaa si od spraw pci, czysto duchowa (mio platoniczna). o Arystoteles (384-322) w odrnieniu od Platona by materialist. Dla Platona realne byy idee, dla Arystotelesa za to, czego mona dowiadczy. wiat idei nie istnieje, co nie oznacza, e nie naley tworzy poj bdcych w zwizku z poznawanymi rzeczami. Filozofia ma za zadanie tworzy pojcia na temat rzeczy np. co sprawia, e krzeso jest krzesowate? > Wg Arystotelesa wszystkie rzeczy skadaj si z materii (zawierajcej w sobie potencj np. drewno, ale nie tylko w tym sensie, e drewno jest po prostu budulcem krzesa; moliwo wykonania np. krzesa naley bowiem do jego istoty) oraz formy, nadrzdnej w stosunku do materii, decydujcej o ksztacie rzeczy. Form i materi czy cel. Metafizyka Arystotelesowska jest filozofi pierwsz, czym wykraczajcym poza to, co fizyczne. Bg wg Arystotelesa jest czystym rozumem, pierwsz rzecz, myl, ktra stwarza sama siebie. Etyka Arystotelesa w Etyce Nikomachejskiej filozof nazywa dziaaniem etycznym takie dziaanie, ktre unika skrajnoci (etyka zotego rodka). O tym, czy co jest etyczne, moemy mwi dopiero przy penej znajomoci sytuacji.

Okres hellenistyczny
o Epikureizm zaoycielem szkoy i jej gwnym przedstawicielem by Epikur (IV/III w.). Wg niego istniej dwa stany czuciowe: przyjemno (ciaa i duszy) i bl. Szczciem jest brak blu, a wic ycie w przyjemnoci, nie mona jednak epikureizmu utosamia z hedonizmem Epikur gosi pochwa rwnowagi, umiarkowania i cnotliwoci, z przyjemnoci zmysw naley korzysta rozsdnie. Wg Epikura czowiek nie powinien ba si mierci w momencie, kiedy umieramy, nie dowiadczamy nic, a wic mier nie istnieje. o Stoicyzm szko zaoy Zenon z Kition (IV/III w.), jej filozofia powstawaa w opozycji do nauk Platona i Arystotelesa. Miar prawdy bya natura, a wic postulowano ycie w zgodzie z naturalnym porzdkiem. wiat by materialny i zarazem boski (panteizm), rzdzi si wasnymi prawami. Czowiek powinien dy do jednoci z przyrod polis miaa by niepotrzebna. Stoicy gosili idea arete cnoty; przejawiaa si ona w mdroci, umiarkowaniu, mstwie, sprawiedliwoci... czowiek jest w stanie wyksztaci w sobie te cechy. Ksztatowanie si w cnotliwym yciu miao prowadzi do egzystencji apatycznej wolnej od wszelkich namitnoci, pozwalajcej na cakowit kontrol nad sob. Specyficznym pogldem stoikw byo przekonanie o

etycznoci samobjstwa nie byo ono w ich oczach niczym zym, zaleao od indywidualnej decyzji czowieka. o Sceptycyzm twrc szkoy by Pyrron z Elidy (IV/III w.), uczestnik wyprawy Aleksandra Wielkiego, podczas ktrej zetkn si z obcymi kulturami. Gwna teza szkoy brzmiaa nastpujco: Nie ma obiektywnego i zadowalajcego kryterium prawdy, nasze sdy o przedmiotach opieraj si na subiektywnych przekonaniach i spostrzeeniach. Wobec tego naley przyj moliwo, e wszystko okae si iluzj nie moemy by pewni, e wiat istnieje. Sceptycy uczyli krytycznego dystansu do rzeczywistoci.

Okres religijny
o Plotyn (III w. n.e.) nawizywa do Platona, umieci jednak ide DobraPikna na poziomie, do ktrego ludzki rozum nie siga. Powsta w ten sposb neoplatoski system monistyczny (istnieje jeden transcendentny Absolut Jedno). Hierarchia istniejca w wiecie przedstawiaa si w sposb nastpujcy: JEDNO (cel de czowieka, mona go pozna poprzez ekstaz) > DUSZA > PSYCHE (forma duchowoci, na tym poziomie egzystuje czowiek). Dusza i Psyche s hipostazami (emanacjami) Jednego. Wg Plotyna wiat opiera si na powstawaniu kolejnych, coraz mniej doskonaych rzeczy przez emanacj. Plotyn wywar wielki wpyw na rodzc si filozofi chrzecijask.

Narodziny filozofii chrzecijaskiej

o Rnice w pojmowaniu Boga: ANTYK brak Boga jako stwrcy REDNIOWIECZE Bg w postaci Trjcy witej, Stworzyciel wiata; Bg osobowy brak pojcia duszy odpowiedzialnej istnienie niemiertelnej duszy, za swoje uczynki i nagradzanej lub podlegajcej sdowi karanej za nie historia w wymiarze cyklicznym historia ma swj cel: odkupienie brak pojcia Pieka i Nieba wiara w Niebo i Pieko

o Wczesna filozofia chrzecijaska od V do VII w. ksztatuj si podstawowe doktryny. Autorzy tacy jak Orygenes podejmuj si interpretacji Biblii (ktra, za spraw w. Hieronima, zostaje przeoona na acin). Formujcy si Koci zwalcza herezje takie jak arianizm, marcjonizm, monofizytyzm, formuujc przy tym dogmaty swojej wiary. Chrzecijastwo wnioso do obiektywistycznego wiata rdziemnomorskiego element subiektywizmu, emocjonalnoci, irracjonalizmu, wzbogacio etyk o Jezusow zot regu (znan ju m.in. w filozofii konfucjaskiej oraz w judaizmie) oraz specyficzne wezwanie do mioci nieprzyjaci. Poczenie si filozofii greckiej z chrzecijastwem wpyno na ksztat nauki Kocioa oraz europejskiej kultury.

II.

Filozofia redniowieczna
w. Augustyn

- w modoci zwizany z manicheizmem, jako dorosy czowiek przyj chrzecijastwo; - inspirowa si filozofi platosk i neoplatosk: gosi dualizm ludzkiej istoty, przeciwstawiajc sobie dusz (rzeczywisto wysz, umoliwiajc kontakt z Bogiem) i ciao (siedlisko za, przez ktre dostp do duszy czowieka ma szatan). Kontaktu z Bogiem mona dostpi przez iluminacj (osignicie jasnego ogldu tego, co boskie, we wasnej duszy). - wg Augustyna czowiek jest predestynowany do zbawienia lub potpienia przez Boga (bya to polemika z pelagianizmem, ktry gosi moliwo wpywu na wyroki boskie); - dowd noologiczny na istnienie Boga: Kiedy zagbiam si w swoje wntrze, dostrzegam odblask doskonaoci Boga; - zo wg Augustyna jest niebytem, nieobecnoci dobra (prywacyjna koncepcja za); - idee s czci umysu Boga (nie mog istnie jako niezalene od Boga); nawizanie do filozofii platoskiej; - Augustyna koncepcja pastwa: powinno w jak najwikszym stopniu odzwierciedla Civitas Dei (Pastwo Boe), bdce podporzdkowane w caoci wadzy Chrystusa; - teologia w przekonaniu Augustyna bya rwnoznaczna z filozofi.

w. Tomasz z Akwinu - inspirowany filozofi Arystotelesa. Jego najwikszymi dzieami byy summy, w
ktrych wyoy swoje pogldy teologiczne. Od XIX wieku tomizm jest jednym z dominujcych nurtw w chrzecijaskiej refleksji filozoficznej i teologicznej; - Tomasz uwaa, e do Boga mona dotrze przy pomocy rozumu (to odrniao go od Augustyna). Sformuowa 5 synnych dowodw na istnienie Boga: z ruchu, z przyczynowoci sprawczej, z przygodnoci oraz koniecznoci (musi istnie byt konieczny, ktry by na pocztku wiata), z istnienia stopniowania w rzeczach, z celowego kierowania wiatem (d. teleologiczny). Wszystkie dowody opieray si na rozumowaniu, e obcowanie z prawami obecnymi w wiecie nieodmiennie prowadzi do wiary w jedynego Boga; - wg Tomasza czowiek jest jednoci ciaa i duszy (tutaj take nie zgadza si z Augustynem, wyznajcym dualistyczny wiatopogld); - zo, podobnie jak u Plotyna i Augustyna, jest czym negatywnym, brakiem dobra (a poniewa nie mona stworzy braku, nicoci, zo nie jest dzieem Boga); - w przeciwiestwie do Augustyna, Tomasz postulowa rozdzielenie teologii i filozofii.

III. Filozofia nowoytna

Odrodzenie (XV/XVI w.)
- Przeomowym momentem byo odnalezienie i odczytanie klasykw antycznych innych ni Platon i Arystoteles. - Reformacja przyniosa nie tylko wielkie spory teologiczne, ale zapocztkowaa rwnie donios filozoficznie dyskusj o interpretacji Pisma w. (ktra daa podwaliny europejskiej hermeneutyce). Pojawia si rwnie nowa koncepcja czowieka jako podmiotu rozumnego (taki sam pogld prezentowali woscy humanici z Mirandol na czele) oraz przeformuowane

zostao rozumienie Boga teraz punkt cikoci przesun si na Jego surowo i sprawiedliwo. - Giordano Bruno (1548-1600) gosi wielo wiatw i obecno Boga we wszystkich rzeczach (za te pogldy zosta potpiony przez Koci); uwaa jednoczenie, e wiat jest dla czowieka zagadk. - Francis Bacon (1561-1626) reformator nauki, twrca empiryzmu. Twierdzi, e aby uzyska wiarygodne dowiadczenie, trzeba speni 6 warunkw: 1. poj sztuk odkrywania, 2. przedstawi dowd na prawdziwo swego odkrycia, 3. przeprowadzi eksperyment, 4. zawrze w uzasadnieniu prawdy filozoficzne, 5. dokona syntezy rozumu z empiri (dowiadczeniem), 6. odkrycie musi suy dobru czowieka. Naukowiec powinien pozby si zudze plemiennych (waciwych naturze ludzkiej), indywidualnych (por. platoska metafora jaskini), rynku (rodz si przez niewaciwe uycie jzyka; nazwa od Sokratesa, filozofujcego na rynku), teatru (przypisywanie kademu pojciu desygnatu). Empiryzm brytyjski - John Locke (1632-1704) podj si badania natury umysu i obecnych w nim idei. Wg Lockea czowiek rodzi si jako tabula rasa; dopiero nasze dowiadczenia czyni nas tym, kim jestemy (a jedynym rdem dowiadczenia jest dowiadczenie zmysowe). Poznanie moliwe jest dziki temu, e idee zmysowe napieraj na nas i s dostpne dla zmysw; rol intelektu jest porzdkowanie tych idei, rozum w rzeczywistoci poznaje idee rzeczy, a nie same rzeczy materialne. Locke by jednym z prekursorw liberalizmu; uwaa, e spoeczestwo powinno kierowa si zasadami wolnoci i wasnoci, gosi take rwnie wolno sfery wiatopogldowej od ingerencji Kocioa. Podstaw istnienia pastwa miaa by umowa spoeczna. - David Hume (1711-1776) polemizowa z kartezjaskim racjonalizmem; postulowa oparcie caej wiedzy na dowiadczeniu (filozofowanie nie moe wyj poza dowiadczenie). wiadoma wiedza pochodzi z przeksztacenia wrae zmysowych w rozumowe idee. Hume wyznawa przy tym agnostycyzm poznawczy twierdzi, e nie mona poprzez dowiadczenie rozstrzygn np. problem istnienia Boga, wobec czego filozofia powinna dystansowa si od takich rozwaa. - George Berkeley (1685-1753) zafascynowany empiryzmem Lockea, przeformuowa jednak jego filozofi, goszc, e rzeczy, dostpne poprzez wraenia zmysowe, istniej o tyle, o ile je postrzegamy (*solipsyzja-wiat istnieje, o ile go widz). Nie istnieje wobec tego byt obiektywny, a co najwyej byt obserwowany (formua esse = percipi, byt to postrzeenie). wiatem jest to, co w danej chwili widz. Wg Berkeleya anglikaskiego biskupa Bg stwarza wiat nieustannie, podtrzymuje rzeczy w istnieniu dla kadego czowieka z osobna.

Racjonalizm kartezjaski
- Rene Descartes (1596-1650) jeden z najwybitniejszych i najbardziej wpywowych mylicieli europejskich, swoj filozofi podporzdkowa poszukiwaniu metody, ktrej brak dostrzega w nauce i z ktr wiza nadziej na dotarcie do istoty rzeczy. Kartezjusz uzna, e nie mona cakowicie zaufa

poznaniu zmysowemu, gdy zmysy mog nas zwodzi; naley wobec tego podda w wtpliwo istnienie caego wiata, ale nawet kiedy tego dokonamy, wci moemy by pewni jednego: faktu naszego wtpienia. Std formua dubito ergo sum, oraz wynikajca z niej cogito ergo sum. Poznanie dostpne jest jedynie na drodze rozumowej (wie si to z odrzuceniem sensualizmu); czowiek to stworzenie wyposaone przez Boga w rozum, dziki ktremu moe odnale w sobie prawd. Za najwaniejsze nauki Kartezjusz uwaa matematyk i logik, by twrc geometrii analitycznej. Wg Kartezjusza o istnieniu Boga wiadczy to, e nasz umys posiada ide bytu doskonaego. Bg Kartezjusza jest czystym rozumem (zapocztkowao to tradycj obecn pniej w filozofii francuskiej), nie mona jednak filozofa nazwa deist, a jego filozofia, chocia pniej suca wielu do krytyki religii, nie odrzucaa wiary religijnej zwizanej z tradycj chrzecijask. Czowiek mia skada si z substancji rozcigej (ciaa) i mylcej (rozumu). Ciao jest skoczone i nie stanowi o istocie czowieka, jest w zasadzie swego rodzaju maszyneri. Istotniejsz cz czowieka stanowi jego rozum, ktry odrnia go od zwierzt.

Pascal
- Blaise Pascal (1623-1662) od najmodszych lat zafascynowany matematyk i fizyk (prawo Pascala). Zwizany z ruchem jansenistw, dcych do odnowy Kocioa, czy refleksj filozoficzn z arliw religijnoci. U podstaw jego filozofii leao przekonanie, e porzdek rozumu nie jest w stanie rozwiza wszystkich problemw, naley siga rwnie po porzdek serca. Pascal w centrum swoich rozwaa postawi czowieka, ktry jest istot kruch i sab, ale jednoczenie wielk, poniewa dysponujc wiadomoci wasnej ndzy (synne porwnanie: Czowiek jest trzcin koysan na wietrze, ale trzcin mylc). Czowiek jest rozdarty midzy dwoma niepojtymi dla niego skrajnociami: nieskoczonoci (wszechwiatem) oraz najmniejsz struktur rzeczy, niewidoczn dla oka. Bg Pascala jest ukryty i niewidoczny, czowiekowi jawi si jako tajemnica. Czowiek nie moe by pewny swojego przeznaczenia, co budzi w nim lk, co wicej, nawet wiara nie jest pewna. Pascal sformuowa dowd na istnienie Boga (albo lepiej: na przewag wiary nad niewiar), znany jako zakad Pascala: jeli Bg jest i w niego wierz, zyskuj, jeli Go nie ma, nic nie trac; jeli z kolei nie wierz w Boga, nie zyskuj nic, ale mog straci.

Spinoza
- Baruch Spinoza (1632-1677) by holenderskim ydem. Gosi, e rzeczywisto jest przesiknita Bogiem (panteizm); wszystko, co dzieje si we wszechwiecie, jest zwizane z tak pojmowanym Bogiem i cile zdeterminowane. Reprezentowa wiatopogld racjonalistyczny, postulowa odczytywanie Pisma witego jako dokumentu historycznego (zosta za to wykluczony z Synagogi). Stworzy wasn wizj pastwa, w ktrym wolno obywateli jest oparta na koniecznych prawach natury.

Leibniz
- Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) niemiecki filozof, fizyk, matematyk i historyk. Jego ontologia opieraa si na teorii monad monad jest wszystko, co mona wyodrbni jako byt; kady z tych bytw jest w

zasadzie odrbnym wiatem, zamknitym na prby wpywania na jego istot z zewntrz. Monady s uhierarchizowane, a najwysz z nich jest Bg, ktry dodatkowo umoliwia kontaktowanie si ze sob innym monadom. Kada monada jest niezmienna i zawiera prawd o sobie samej; w zwizku z tym, wedug argumentacji Leibniza, zudzeniami s przestrze i czas, rzekomo wystpujce midzy monadami i wpywajce na nie.

Owiecenie
rda: - empiryzm brytyjski - racjonalizm (Descartes, Spinoza, Leibniz) Owiecenie francuskie: - Voltaire i Diderot pisali powiastki filozoficzne (np. Kandyd, Kubu fatalista i jego pan); - Wielka Encyklopedia systematyzacja dotychczasowej wiedzy i odkry technicznych; - krytyka przesdu, tradycji i autorytetu, majcych prowadzi do twierdze, ktrych nie sposb uzasadni; - Jean Jacques Rousseau ju na pocztku swojej kariery filozoficznej stwierdzi, e rozwj nauki nie przyczyni si do postpu ludzkoci; postulowa ycie zgodne z natur, wolne od wpyww cywilizacji (inspirowali si nim sentymentalici). Jako pierwszy z filozofw kad duy nacisk na pedagogik.

Idealizm niemiecki
Wyrs na gruncie protestantyzmu, podkrelajcego m.in. znaczenie wewntrznej religijnoci jako waniejszej od ceremoniau. Idealizm niemiecki dowartociowa przeycie wewntrzne czowieka. Immanuel Kant (1724-1804) i idealizm transcendentalny (*transcendentalny odnosi si do warunkw dowiadczenia). Kant stwierdzi, e zarwno empiryzm, jak i racjonalizm s jednostronne, postulowa dokonanie ich syntezy. Zaoenie, z jakie wyszed, byo nastpujce: rozum nie jest tylko receptywny, ale take tworzy rzeczywisto (dziki istniejcym w umyle formom a priori, czyli wyprzedzajcym dowiadczenie). ~Proces poznania wg Kanta: 1. refleksja nad warunkami dowiadczenia (podstawowe warunki: przestrze, ktr opisujemy poprzez nad i pod, oraz czas, opisywany przez przed i po; przestrze i czas tworz transcendentalne formy zmysowoci) 2. przyjcie kategorii intelektualnych, ktrymi s np. przyczynowo (rwnie a priori), fakt oraz to, co jest moliwe 3. poziom idei rozumu, ktre zawieraj w sobie pojcie pewnej caoci (np. pojcie duszy) ~Wg Kanta Idea Boga funkcjonuje jako jedna z idei regulatywnych, ale take jako byt transcendentny (*wykraczajcy poza widzialn rzeczywisto) ~Kanta wyrnia cztery rodzaje sdw: 1. analityczne a priori nie poszerzaj wiedzy, maj charakter definicji (np. sdy w logice) 2. analityczne a posteriori nie wystpuj w ogle

3. syntetyczne a priori dostarczaj wiedzy powszechnej i pewnej, spotykane np. w metafizyce; przykadem jest te twierdzenie Pitagorasa 4. syntetyczne a posteriori wywiedzione z dowiadczenia, poszerzaj nasz wiedz (np. w naukach przyrodniczych) Sdy analityczne wypowiadaj w orzeczeniu to, co jest zawarte w podmiocie i nie poszerzaj wiedzy; sdy syntetyczne, w ktrych orzeczenie wykracza poza podmiot, su poszerzaniu wiedzy. Sdy a priori s niezalene od dowiadczenia i maj swoje rdo w umyle; sdy a posteriori mona wywie z dowiadczenia. ~Rozum praktyczny (opisany Krytyce praktycznego rozumu) czyni przedmiotem samego siebie; odnosi si do krytyki i moralnoci, dziki czemu poznaje w ten sposb niepodwaalne prawa etyczne, w tym synny imperatyw kategoryczny : postpuj tak, aby zasada twojego postpowania staa si zasad powszechn. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) twrca ostatniego do tej pory caociowego systemu fil., obejmujcego m.in. ontologi, epistemologi, filozofi przyrody, filozofi prawa, filozofi religii. ~Podejmujc prb okrelenia na nowo przedmiotu i zada filozofii, stwierdzi, e powinna ona zajmowa si przede wszystkim Absolutem w jego rozwoju i sta si nauk, w ktrej wszystko, co rzeczywiste, jest rozumne, a to, co rozumne rzeczywiste. Filozofia Hegla jest skrajnym idealizmem absolutnym (Absolutowi albo Duchowi wiata przyznane jest istnienie obiektywne oraz pierwszestwo przed przyrod). (*Duch wiata wg Hegla to, co umoliwia zmienno historii na zasadzie dialektycznej, determinujcy poczynania ludzi; co podobnego do ducha czasw, tyle e obdarzonego dodatkowo si sprawcz). ~W swojej ontologii Hegel wychodzi od pojcia (Idei), ktrego antytez jest przyroda (materia); syntez obu jest Duch. (Heglowska Idea, jak kady byt, ma zdolno do rozwoju, std system triad). Heglowska filozofia ducha opieraa si na tezie mwicej o koniecznym rozwoju Ducha w dziejach ludzkoci: Duch subiektywny, przejawiajcy si przede wszystkim w ludzkiej psychice, zostaje zniesiony przez ducha obiektywnego, wykraczajcego poza subiektywno, a wyraajcego si w pastwie, prawie, moralnoci; najwysz form rozwoju ducha jest duch absolutny, ktrego przejawami s sztuka, religia i filozofia. ~Hegel uznawa histori za rozwj wiadomoci wolnoci; wg filozofa wolno moe by urzeczywistniona jedynie w pastwie, bdcym tworem czynnikw duchowych. Nie moe istnie ustrj doskonay, gdy Rozum rzdzcy wiatem (i histori) zmierza do form coraz doskonalszych). ~Niejednoznaczna filozofia Hegla ktra opiera si przede wszystkim na idealistycznej koncepcji bytu oraz, z drugiej strony, teorii rozwoju wiata suya za podstaw zarwno materialistycznej myli Marksa i Engelsa, jak i wielu systemom idealistycznym, a take ideologii faszystowskiej (Giovanni Gentile). System Hegla nie by konsekwentny i zawiera w sobie sprzecznoci, jednak wywar ogromny wpyw na XIX-wieczn i wspczesn filozofi.

Marksizm

System stworzony przez Karola Marksa (1818-1883) i Fryderyka Engelsa (1820-1895). Opiera si na: 1) klasycznej filozofii niemieckiej (Kant, Hegel, Feuerbach), 2) klasycznej angielskiej ekonomii politycznej (Smith, Ricardo), 3) francuskim socjalizmie utopijnych (Saint-Simon, Fourier, Owen). Powstanie marksizmu umoliwi gwatowny rozwj kapitalizmu w XIX w., ktry skania do uznania czynnika ekonomicznego za nadrzdny w rozwoju ludzkoci. ~Marks i Engels, obserwujc wspczesne im spoeczestwo oraz czerpic z dzie filozoficznych, stworzyli system materializmu dialektycznego i historycznego. (Negacja metafizyki, rozwj ludzkoci ujmowany w kategoriach dialektycznej zmiany.) ~Czciowe odrzucenie dotychczasowego dorobku filozofii (zgodnie z dialektycznym ujmowaniem rozwoju; z zagadnie poruszanych przez filozofi naleao odrzuci pseudoproblemy, a rozwin problemy rzeczywiste). Do tej pory filozofowie interpretowali wiat, idzie jednak o to, by go zmienia z Tez o Feuerbachu. (~Alienacja pracy, krytyka kapitalizmu, rewolucja spoeczna kluczowe zagadnienia; omawialimy do szczegowo na Systemachstrukturach).

Pozytywizm
Filozofia pozytywna (okrelenie Comtea) rozwijaa si od l. 30-tych XIX w. Opieraa si przede wszystkim na empiryzmie, fenomenalizmie (tym, co poznajemy, s nasze doznania i treci psychiczne), naturalizmie (istnieje jedynie rzeczywisto przyrodnicza), indywidualizmie (istniej jedynie przedmioty jednostkowe). Auguste Comte (1798-1857) trzyma si stanowiska skrajnego empiryzmu, wg ktrego dowiadczenie jest jedynym rdem poznania, postulowa badanie rzeczywistoci przyrodniczej metodami matematycznymi; cakowicie odrzuci metafizyk jako nauk jaow, a razem z ni logik, epistemologi, psychologi. Twierdzi, e mylenie przeszo rozwj od stadium teologicznego (staroytno-redniowiecze), poprzez stadium metafizyczne (nowoytno) po stadium pozytywne (czyli naukowe, XIX w.). Wg Comtea zadaniami nauki byo opisywanie faktw i ustalanie praw za pomoc indukcji. Comte rozumia spoeczestwo jako organizm, w ktrym wszystkie elementy s wzajemnie zalene. Struktury spoeczne miay by emanacj struktur organicznych czowieka. W pogldach dotyczcych spoeczestwa Comte odstpi od indywidualizmu, twierdzc, e spoeczestwo jest swego rodzaju bytem pierwotnym, stanowicym jedn cao. Herbert Spencer (1822-1903) przedstawiciel organicyzmu oraz ewolucjonizmu. Uwaa, e ewolucja (jej teori sformuowa jeszcze przed Darwinem) przebiega na wszystkich poziomach rzeczywistoci, nie tylko w przyrodzie. Spoeczestwo, zgodnie z zaoeniami organicyzmu, pojmowa jako ukad wzajemnie powizanych elementw, na wzr organizmu ludzkiego. John Stuart Mill (1806-1873) przedstawiciel prdu w etyce zwanego utylitaryzmem: opiera si on na przekonaniu, e najwyszym celem dziaa czowieka jest poytek, uyteczno moralna. Na gruncie filozofii oraz nauki reprezentowa empiryzm, uwaa, e nie ma nauki bez waciwej metody. W zakresie filozofii pastwa sformuowa podstawowe zasady pastwa liberalnego; by zwolennikiem rwnouprawnienia kobiet, wyranie podkrela rol wartoci w demokracji.

Hippolyte Taine (1828-1893) francuski filozof i historyk sztuki, wyznawa pogld, wg ktrego rozwj kultury determinuj czynniki zewntrzne (np. klimat)

Przewrt antypozytywistyczny
Friedrich Nietzsche (1844-1900) filozof, pisarz i poeta. Swoje pogldy filozoficzne opar na krytyce: - tradycji greckiej wyobcowaa si ona wedug niego z wasnego rda (ktrym jest mit Dionizosa), a winni s temu Sokrates, Platon i Arystoteles, ktrzy zapocztkowali kult rozumu, odczajcy czowieka od pierwotnej siy ycia i kreatywnoci pyncej ze spontanicznoci; - chrzecijastwa ktre oskara o wytworzenie czowieka sabego, przecitnego, o mentalnoci niewolnika (przykazanie mioci bliniego, oparte wg Nietzschego na hipokryzji poniewa religia judeochrzecijaska miaa w jego mniemaniu od pocztku dy do dominacji; owe denie zreszt skonio kapanw do stworzenia idei jednego Boga). Jakkolwiek, zdaniem Nietzschego, ydzi potrzebowali idei Boga, nie mona wybaczy przywizania do niej chrzecijanom.. ~Nietzsche sformuowa tez o mierci Boga, ktrego idea nie bya ju wicej potrzebna ludziom. Logiczn tego konsekwencj byo przewartociowanie wszystkich wartoci, ktre jednak nie byo nihilizmem, a wezwanie do stworzenia systemu wartoci od podstaw. ~Idee Nietzschego zostay wykorzystane przez nazistw (w czym duy udzia miaa jego siostra, dopuszczajca si nawet cenzury jego dzie), tymczasem sam filozof by jak najdalszy od pruskiego imperializmu i niemieckiego nacjonalizmu. Co ciekawe, rda swojego charakteru oraz pogldw szuka Nietzsche w rzekomym zwizku z polsk szlacht. Wilhelm Dilthey (1833-1911) niemiecki filozof zwizany z hermeneutyk, nurtem w filozofii zapocztkowanym przez Lutra (jego interpretacja Pisma witego). Twierdzi, e hermeneutyka powinna zosta podniesiona do rangi nauki humanistycznej (istot nauk humanistycznych jest, wg Diltheya, interpretacja, nie za wyjanianie, jak to ma miejsce w przypadku nauk przyrodniczych). Wizao si z tym przekonanie, e nie wolno pomija sfery sensw w ludzkiej psychice, trzeba odrzuci wszelkie metody wyjaniania oparte na metodzie przyczynowo-skutkowej. Dilthey podj rwnie refleksj nad kultur, ktra wg niego stanowi najwysz form ycia, zapocztkowujc jego refleksj nad samym sob (medium w tej samorefleksji dokonywanej przez ycie jest czowiek).

Filozofia jzyka (filozofia analityczna)

~Powstaa na przeomie XIX/XX w., istniay trzy gwne orodki jej rozwoju: Wlk. Brytania (Moore, Russel), Wiede (Wittgenstein), Lww-Warszawa (K. Twardowski). ~Gwne zaoenia: 1) rzeczywisto nie jest adnym problemem; naley po prostu zaoy jej faktyczne istnienie (realizm) i nie roztrzsa go filozoficznie (George Moore); 2) filozofia powinna skoncentrowa si na analizie jzyka, nie powinna za zajmowa si ani poznaniem, ani metafizyk; filozofia ma by pomocna nauce (dziki logicznej wykadni poj naukowych). ~Przedstawiciele filozofii jzyka stawiali sobie za cel stworzenie podstaw powszechnego, idealnego jzyka (m.in. koncepcja atomizmu logicznegoopartego na przekonaniu o istnieniu najprostszych zda atomowych,

prawdziwych z logicznego punktu widzenia, za pomoc ktrych mona opisywa rzeczywisto). Okazao si to niemoliwe w pnym okresie swojej twrczoci od tych zaoe odszed Ludwig Wittgenstein, wedug ktrego jzyk miay okrela rne gry jzykowe, rzdzce si swoimi reguami; nie sposb wobec tego stworzy w peni konsekwentny i skoczony system jzykowy.

Egzystencjalizm
Pocztki filozofii egzystencjalnej sigaj XIX w. (Soren Kierkegaard, Nietzsche), ale czerpaa ona z motyww od dawna obecnych w rnych nurtach filozoficznych: motywu humanizmu (istnienie ludzkie jako waciwy przedmiot filozofii), tragizmu (istnienie ludzkie wypenione groz), pesymizmu. Kierkegaard (1813-1855) duski filozof i teolog. W przeciwiestwie do Hegla uwaa, e ludzka egzystencja nie daje si wytumaczy w sposb rozumny. Dostrzega tragizm czowieka, rozpitego midzy skoczonoci swojego ycia a pragnieniem nieskoczonoci. Odnoszc si do wiary religijnej, stwierdzi, e prawdziwa wiara wymaga przyjcia tego, co absurdalne, zawiera w sobie zarwno rozpacz, jak i nadziej (trwoga Abrahama co czu Abraham podczas drogi na wzgrze Moria, gdzie mia zoy w ofierze Izaaka?). Zarwno w wierze, jak i w caej egzystencji, czowiek styka si ze sprzecznociami, ktrych nie sposb rozwiza. Kierkegaard wyrnia trzy formy egzystencji: 1) estetyczn (zmysow) np. hedonista, ale rwnie czowiek oddajcy si kontemplacji dziea sztuki, 2) etyczn (spoeczn) czowiek kierujcy si obowizujcymi normami, 3) religijn (chrzecijask) czowiek uznajcy to, co absolutne i wieczne, a jednoczenie autonomiczny moralnie. Martin Heidegger (1889-1976) ju w swoim synnym dziele Byt i czas (1927) podj problem swoistoci istnienia czowieka, porzuconego w wiecie i zmierzajcego do nicoci. Podstawow kategori Heideggerowskiej refleksji nad yciem czowieka jest byt-tu (Dasein) , implikujcy bycie-w-wiecie (mona istnie jedynie w wiecie, a co za tym idzie, wesp z innymi rzeczami). Czowiek, ktrego egzystencja wspistnieje wraz z egzystencj innych bytw, musi uwiadomi sobie fundamentalne kwestie: - jest on porzucony w wiecie, ktry nie ma innego sensu ni ten, ktry nada mu on sam; - to, gdzie yjemy i kim jestemy, jest cakowicie przypadkowe i przez to absurdalne; - mimo i yjemy wrd innych ludzi i musimy z nimi wspy, niemoliwy jest autentyczny kontakt z nimi; - egzystencja czowieka moe by pomylana jedynie jako skoczona, zmierzajca nieuchronnie do mierci. Jednostka yjca w wiecie jest zmuszona podporzdkowa si bezosobowej sile, ktr Heidegger nazywa Si (Das Man), i ktra narzuca prawa i normy moralne. Czowiek, aby zyska autentyczno, musi podj trud wyzwolenia si spod wadzy Si, co jednak powoduje w nim cierpienia zwizane z trwog (ktr wywouje w nim wiadomo beznadziejnoci jego egzystencji, wyrwanej spod wygodnego podporzdkowania Si).

Jean Paul Sartre (1905-1980) razem z Heideggerem by gwnym przedstawicielem ateistycznego nurtu egzystencjalizmu. Odrzuca ide Boga jako wewntrznie sprzeczn, gdy istota absolutnie wolna nie moe by jednoczenie absolutnie tosama ze sob. ~Etyka Sartrea opieraa si na synnym twierdzeniu: Egzystencja poprzedza esencj. Znaczyo to, e czowiek najpierw istnieje, a dopiero potem jest musi si okreli, wzi odpowiedzialno za ksztatujce go wybory (dlatego np. tchrz nie moe oskary losu czy okolicznoci za swoje tchrzostwo-jest on za nie w peni odpowiedzialny, gdy dokona takich a nie innych wyborw). Odpowiedzialno, na ktr skazany jest czowiek, rodzi niepokj, poczucie osamotnienia (pieko to inni) i beznadziejnoci. Czowiek jest cakowicie wolny (gdy nie istnieje Bg ani obiektywne normy moralne), jednak nie jest to dla niego sytuacja korzystna.

Fenomenologia
Fenomenologia to nurt w filozofii, zajmujcy si opisem wszelkiego obcowania z fenomenem. Za jej pocztek uwaa si opublikowanie na pocztku XX w. Bada logicznych Husserla. Przedmiotem filozofii fenomenologicznej s fenomeny rozumiane jako bezporednie i naoczne dane (Husserl postulowa powrt do rzeczy samych, czyli powtrne zainteresowanie filozofii tym, co naoczne, badanie rzeczy takimi, jakimi s, ni za jedynie zwizanych z nimi poj). Edmund Husserl (1859-1938) - wg Husserla pod wpywem zewntrznych impulsw powstaj w nas obrazy rzeczywistoci (empiryzm w stylu Lockea). wiadomo ma charakter intencjonalny (zawsze jest skierowana ku czemu), wic patrzc na rzecz, widz po prostu t rzecz; mog j spostrzega dziki istniejcym w wiadomoci oglnym pojciom. Filozofia ma wanie bada sposb zjawiania si rzeczy w ludzkiej wiadomoci. ~W celu poznania naley dokona redukcji fenomenologicznej: zawiesi przekonanie o istnieniu wiata (przekonanie, ktre przeszkadza w pojmowaniu rzeczy tak, jak naprawd si jawi); redukcja umoliwia zdobycie wiedzy absolutnie pewnej i prawomocnej. ~Husserlowska fenomenologia jest zradykalizowan form transcendetalnej teorii Kanta (bada warunki pojawiania si rzeczy w wiadomoci). Filozof powinien znale absolutn podstaw istnienia rzeczy jest ni ja transcendentalne (ja idealne). Umoliwia ono postrzeganie wiata. ~Na sposb tego postrzegania wpywa take socjalizacja. Husserl sformuowa pojcie Lebeswelt s to rne mniemania, ktre uwaamy za co rzeczywistego do tego stopnia, e nie dostrzegamy ich kulturowego uwarunkowania.

Wspczesna hermeneutyka
Hans-Georg Gadamer (1900-2002) wsptwrca nowoczesnej hermeneutyki, ucze Heideggera. Za wyznacznik ludzkiego rozumienia uznawa dziejowo czowieka; sceptycznie podchodzi do kryterium racjonalnoci, nie odrzuca w zupenoci (jak to czynili filozofowie owiecenia) tradycji i autorytetu (za autorytet uznawa tego, kto okaza si mie racj w rnych sporach). Nasze mylenie, powiada Gadamer, jest zaoeniowe na wszystko patrzymy z okrelonej perspektywy. Nie istnieje wobec tego poznanie obiektywne, interpretacja tekstu (nie tylko literackiego, chodzi o szeroko pojte teksty kultury) zasadza si na dialogu midzy tym tekstem a czowiekiem, tekst

odczytuje si przez pryzmat pewnych uprzedze lub zaoe. (*koncepcja koa hermeneutycznego: przystpujc do interpretacji tekstu, mamy ju jakie o nim wyobraenie; nie da si rozpocz interpretacji od zera, eby zrozumie, trzeba mie ju jakie rozumienie).

Strukturalizm
Strukturalizm jest obecnie jednym z najwaniejszych i wywoujcych najwiksze spory nurtw w filozofii. Obejmuje strukturalizm lingwistyczny (Ferdinand de Saussure), strukturalizm etnologiczny (Levi-Strauss), strukturalizm antropologiczny (Foucault), strukturalizm psychoanalityczny (Lacan). Wszystkie odmiany strukturalizmu czy uczynienie struktury przedmiotem filozofii (podobnie jak w egzystencjalizmie gwnym przedmiotem bya egzystencja, w personalizmie osoba ludzka itd.) Ferdinand de Saussure (1857-1913) zajmowa si analiz jzyka (albo raczej: systemu jzykowego) ze strukturalistycznego punktu widzenia. Punktem wyjcia analizy jzyka powinna by prba uchwycenia podstawowych waciwoci jzyka, niezalenych od osb mwicych. Wg Saussurea, jeli bdziemy bada jzyk jako system (a nie skupia si na jego historycznym rozwoju lub analizowa wypowiedzi rnych osb), dostrzeemy istnienie pewnego trwaego systemu, pozwalajcego waciwie zrozumie mow poszczeglnych ludzi. Saussure za najwaniejsze w kadym jzyku uznawa opozycje istniejce midzy rnymi sowami; sowa okrelaj si nie przez odniesienie do swych desygnatw, lecz przede wszystkim poprzez wzajemne zwizki. Claude Levi-Strauss (1908-2009) francuski antropolog. Wedug niego etnologia nie zajmuje si badaniem caoksztatem danej kultury, lecz poszczeglnymi jej poziomami, ktre z kolei skadaj si ze staych elementw, umoliwiajcych porwnywanie i klasyfikacj rnych kultur. Przy tym co naley zaznaczy struktura w przypadku etnologii nie odnosi si do rzeczywistoci empirycznej, a jedynie do ksztatowanych w oparciu o ni modeli. Modele pozwalaj nie tylko analizowa poszczeglne kultury, ale take np. przewidywa, co si stanie, jeli z jakiej kultury usuniemy taki czy inny element. Levi-Strauss dostrzega w kulturach pierwotnych zalety, ktrych nie ma cywilizacja nowoczesna np. istnienie trwalszych wizi midzyludzkich, nie postuluje jednak (jak np. w swoim czasie Rousseau) powrotu do natury. Refleksja Levi-Straussa zawieraa elementy humanistyczne, np. potpienie niszczenia kultur prymitywnych. W swoich badaniach uwzgldnia kryteria racjonalnoci wrd tubylcw; bardzo wanym elementem jego antropologicznych rozwaa by stosunek badacza do podmiotu badanego. Michel Foucault (1926-1984) francuski historyk, filozof, socjolog, przedstawiciel poststrukturalizmu. Zaproponowa metod bada okrelan mianem archeologii wiedzy: rekonstruowaa ona panujce w danych epokach pola znaczeniowe, powizane z jzykiem i tworzce rne rodzaje dyskursw (np. zajmowa si analiz dyskursu dotyczcego seksualnoci lub szalestwa na przestrzeni wiekw). Wg Foucaulta owe dyskursy oraz ich ksztatowanie -zwizane s nieodmiennie z deniem do dominacji (pojcie wiedzawadza- to wadza ksztatuje dyskursy). Jacques Lacan (1901-1981) francuski psychiatra i psychoanalityk. Zwizany z koncepcj poststrukturaln, znajdowa si pod duym wpywem

Freuda. Podejmujc refleksj nad czowiekiem (jego psychik), sformuowa koncepcj lustra, w ktrym czowiek, dostrzegajc swoje odbicie, widzi w nim idealny obraz siebie i identyfikuje si z nim. (Eksperyment, w ktrym przed lustrem postawiony zosta szympans i dziecko: szympans nie okaza adnego zainteresowania, dziecko byo podekscytowane tym, co zobaczyo). ~Czowiek wpisany jest w nastpujce warstwy: 1) warstw wyobrae (obejmujc jego idealny obraz siebie-czyli owo odbicie w lustrze); 2) poziom jzykowo-symboliczny 3) poziom realny ad.1) logika dualistyczna (mio-nienawi do siebie samego) ad.3) porzdek w rzeczywistoci jest fikcj, iluzj. ~Kobieco-msko Lacan wiele miejsca powici analizie rnic midzy kobiet a mczyzn. Podobnie jak u innych psychoanalitykw (Freud, Jung), du rol odgrywa tu koncepcja znaczcego fallusa, ktry nie jest jednoznaczny z mskim penisem, ale ucielenia raczej peni ycia, siy witalnej. Zarwno kobieta jak i mczyzna nie mog mwi wg Lacana o posiadaniu fallusa (oboje s wykastrowani). ~Czowiek od urodzenia yje w iluzji peni (wizja Raju, penej szczliwoci); w ten sposb przesania sobie trudn prawd: wiat powsta z NIC. ~Jzyk ma struktur otwart; Lacan wyrnia w nim znaczone, bdce pustk, oraz znaczce, powodujce ruch w jzyku oraz tworzenie nowych utopii. Nie mona wic powiedzie ostatniego sowa, w jzyku panuje ciga zmienno. (! nie bardzo ogarniam tego caego Lacana, a prof.Dybel jest bardzo do niego przywizany; zachcam do zagbienia si w temat, tutaj dwa linki, ktre mog co nieco rozjani (albo i nie): http://www.videodigitallive.com/lauramulvey/lacan.html http://docs9.chomikuj.pl/76628278,0,0,Lacan---kategoria-p%C5%82ci.odt#nb6

Filozofia feministyczna
Luce Irigaray (ur.1932) francuska mylicielka i dziaaczka feministyczna. Zajmowaa si problemem istnienia mskich przesdw wobec kobiet (np. u Freuda kobieta to mczyzna z brakiem). Ciao jest wg Irigaray punktem wyjcia symbolicznego dyskursu. Kobieta nie jest jedynie dopenieniem mczyzny, zreszt istoty kobieca i mska nie przystaj do siebie, s asymetryczne. Julia Kristeva (ur.1941) francuska psychoanalityk i filozof pochodzenia bugarskiego. Rnice midzy mczyznami a kobietami pojmuje w kategoriach symbolicznych i semiotycznych (np. msko symbolizuje sfer adu i porzdku). Judith Butler (ur.1956) uczennica Gadamera, teoretyk teorii queer. Krytykowaa feminizm, ktry kaza jednoznacznie si okrela (a tymczasem pojcie kobiecoci nie jest wcale takie jasne). Kobieco, wg Butler, jest pojciem otwartym. Butler przeciwstawiaa pci biologicznej (sex) pe kulturow (gender), ktra jest pewn konstrukcj.

~W swojej teorii hermeneutyki Butler stworzya metod dekonstrukcji jako metod analizy wytworw kultury (tekstw kultury). Tekst nie stanowi caoci, najciekawsze s w nim wanie pknicia, braki, rnice; jest ponadto niejednoznaczny, co wynika ze struktury jzyka. Wszystkie trzy badaczki wpisuj si w nurt filozofii/humanistyki wspczesnej, czerpic z dorobku psychoanalizy i strukturalizmu. W nowy sposb ujmoway kategorie mskoci i kobiecoci oraz relacje midzy nimi. Dysharmonia istniejca w wiecie zmusza czowieka do cigego ruchu powstaj nowe teorie itd. Jzyk ludzki jest popkany ma dziury i luki; wyrwy w jzyku cz si czsto z traumatycznymi przeyciami (koncepcja wywodzca si z psychoanalizy).

Postmodernizm Derridy
Jacques Derrida (1930-2004) gosi zasad powszechnej dekonstrukcji (oznaczajcej brak wiary w moliwoci poznawcze czowieka, dotarcie do prawdy). Uzna, e jzyk metafizyki jest zbyt stateczny; naley go wobec tego pomyle jako pewien proces, opierajcy si na nieustannym wytwarzaniu rnic (difference). Tutaj wicej o Derridzie: http://bb.ph-f.org/teksty/bb_derrida.pdf

Levinas
Emmanuel Levinas (1906-1995) francuski filozof litewsko-ydowskiego pochodzenia. Krytykowa wspczesn filozofi za odwrcenie si od etyki (Etyka poprzedza ontologi, gosi Levinas). Ludzie ju z gry rozpoznaj swoj odpowiedzialno etyczn wobec innego du rol peni tu Twarz Innego, bdca symbolem czowieka, pozwalajca dostrzega czowieczestwo w drugim. Twarz Innego jest wyzwaniem; wobec wymaga, ktre stawia, czsto pojawia si tendencja do zerwania relacji z Innym, uznania go nie za czowieka, a za zwierz (por. stosunek nazistw do ydw czy Cyganw). Czowiek, stykajc si z Innym, ma do wyboru odrzuci go, wyrzekajc si odpowiedzialnoci, albo przyj mu z pomoc.