A N d R Z E j AfNITOSZEWSki RyszARd HERbu systemy polityczne wsj)pczesnego wiata ARCHE CdAsk 2001 KOREKTA Aleksandra Rynduch PROJEKT OKADKI

Dorota Sokotowska UKAD TYPOGRAFICZNY I SKAD Bold s c, Gdask, tel (0-58) 305-85-67 DRUK Wojskowa Drukarnia w Gdym, ul w Piotra 12 tel (0-58)620-15-55 fax (0-58) 661-55-6 3 WYDAWCA ^ Arche, Gdask 2001 tel (0-58) 551-22-08, fax (0-58) 550-44-36 ISBN 83-88445-31-6 . ,46 Biblioteka WDiNP UW 1098035532 Spis tre ci o Od autorw...................................................................... ............................................................. Rozdzia I. Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie........................... .................11 1. W poszukiwaniu typologii systemw politycznych................................ ......................................11 2. Demokracje skonsolidowane................................................... ...................................................23 3. Demokracje nieskonsolidowane................................................ .................................................29 4. Pomidzy demokracj i autorytaryzmem: szara strefa" polityczna................... ..........................34 5. Autorytaryzm nieskonsolidowany.............................................. ................................................39 6. Autorytaryzm skonsolidowany................................................. ..................................................43 7. Demokracja i autorytaryzm - paszczyzny analizy.............................. .........................................45 Rozdzia II. Pojcie i funkcje partii politycznych.................................. ........................................50 1. Kategoria partii politycznej................................................ .........................................................50 2. Funkcje partii politycznych................................................ ..........................................................59 Rozdzia III. Typy partii politycznych............................................ ..............................................87 1. Partie prosystemowe a partie antysystemowe.................................. ...........................................87 2. Poziom instytucjonalizacji jako kryterium klasyfikacji partii politycznych... ....................................93 3. Od partii kadrowej do partii wyborczej....................................... .................................................95 4. Antypartyjne sentymenty - antypartia........................................

.............................................108 Rozdzia IV. System partyjny - problemy teoretyczne............................... ................................115 1. Pojcie systemu partyjnego................................................... ...................................................115 2. System partyjny jako wyznacznik statusu oraz relewancji partii politycznych. ...........................121 3. Relewancja partii politycznej............................................... .....................................................122 4. Partie due oraz partie mae.................................................... .................................................123 5. Partie inicjujce oraz dopeniajce.............................................. ..............................................129 6. Partie ulokowane w centrum systemu partyjnego............................... .....................................130 Rozdzia V. Systemy partyjne wspczesnego wiata....................................... .........................133 1. Systemy partyjne Afryki..................................................... ......................................................133 2. Systemy partyjne Ameryki.................................................... ....................................................149 3. Systemy partyjne Australii i Oceanii........................................ ..................................................165 4. Systemy partyjne Azji....................................................... ........................................................166 5. Systemy partyjne Europy..................................................... .....................................................182 Rozdzia VI. Systemy wyborcze..................................................... ............................................207 1. Wybory jako zjawisko polityczne............................................. .................................................207 2. Uniwersalne zasady systemu wyborczego....................................... .........................................213 3. Pozostae elementy demokratycznych systemw wyborczych.......................... .........................220 4. Polityczne konsekwencje systemw wyborczych................................... ...................................229 Rozdzia VII. Wadza ustawodawcza................................................... ......................................237 1. Funkcje parlamentu we wspczesnym pastwie....................................... ..............................237 2. Struktura wspczesnych parlamentw............................................... .....................................249 3. Parlament wobec wadzy wykonawczej............................................ .......................................258 Rozdzia VIII. Wadza wykonawcza.................................................... .......................................268 1. Gtowa pastwa................................................................. .......................................................268 2. Rzd jako instytucja wadzy wykonawczej......................................... .......................................283 3. Formowanie koalicji gabinetowych........................................... ...............................................290 Rozdzia IX. Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw................................... .......................307 1. Pojcie reimu politycznego..................................................... ................................................307 2. Parlamentaryzm w demokracjach skonsolidowanych.............................. .................................312 3. Prezydencjalizm i semiprezydencjalizm......................................

...............................................320 4. System rzdw zgromadzenia...................................................... ............................................330 5. Legislatywa i egzekutywa w demokracjach nieskonsolidowanych................. ...........................333 6. Legislatywa i egzekutywa w krajach autorytarnych........................... .......................................339 7. Relacja midzy legislatyw a egzekutyw jako problem konstytucyjny i polityczny... ................343 Bibliografia.................................................................... ............................................................347 Spis tabel TABELA 1. Lista pastw uznanych w 1998 r. przez Freedom House za gwarantujce wolno (liberalne demokracje)........................................ ........................49 TABELA 2. Rozmiar deformacji spowodowanej przez system wikszo ci bezwzgldnej (na przykadzie wyborw we Francji w 1993 r.)............................ .............232 TABELA 3. Rozmiar deformacji spowodowany przez system wikszo ci wzgldnej (na przykadzie wyborw w Wielkiej Brytanii w 1992 r.)...................... ...........233 TABELA 4. Rozmiar deformacji spowodowany przez umiarkowany system proporcjonalny (na przykadzie wyborw w Hiszpanii w 2000 r.)....................... ...............233 TABELA 5. Rozmiar deformacji spowodowany przez system radykalnie proporcjonalny (na przykadzie wyborw w Danii w 1998 r.)........................... ................234 TABELA 6. Systemy wyborcze stosowane w wybranych demokracjach liberalnych..................................................................... ..................................................236 TABELA 7. Cechy strukturalne wybranych parlamentw................................ ....................................266 TABELA 8. Wybrane cechy obieralnych gw pastwa...................................... ................................306

Od autorw Wykadajc od lat problematyk systemw politycznych na studiach politologicz-nych, cora z silniej odczuwali my brak podrcznika ukazujcego rnorodno rozwiza instytucjonalnyc ktyki politycznej we wspczesnym wiecie, obejmujcym nie tylko rozwinite demokracje, al e rwnie kraje wkraczajce na t drog z mniejszymi lub wikszymi sukcesami oraz -jake je ze liczne, a niekiedy i okrutne - przypadki dyktatur. Znajomo wspczesnych ustrojw ogr anicza si najcz ciej do wiedzy o krajach przodujcych w rozwoju politycznym - gwnie o S anach Zjednoczonych i pastwach Europy Zachodniej. To swoiste ameryko- i europocen trycz-ne podej cie zdaje si dominowa w polskim pi miennictwie. W opracowaniach po-lito logicznych pomija si natomiast instytucje i do wiadczenia polityczne takich krajw, j ak Japonia, Izrael, Australia, Nowa Zelandia, bye kolonie brytyjskie w Oceanii, r epubliki basenu Morza Karaibskiego czy ustabilizowane demokracje afrykaskie. Z wy jtkiem pastw Grupy Wyszehradzkiej, Rosji czy Ukrainy, niewiele pisze si te o przypad kach, ktre w niniejszej pracy nazywamy nieskonsolidowanymi demokracjami, a do ktry ch nale - prcz postkomunistycznej Europy - rwnie kraje Ameryki aciskiej, RPA, Turcja ndie czy te azjatyckie tygrysy" (Tajwan, Korea Poudniowa, Singapur). Niewiele infor macji uzyska moe te badacz niedemokratycznych ustrojw politycznych; o ile faszyzm i komunizm doczekay si licznych -take politologicznych - opracowa, o tyle wspczesne dyk atury rzadko, przynajmniej w polskiej literaturze, staj si przedmiotem naukowej an alizy. Zamys omwienia w jednej ksice zrnicowanej panoramy ustrojw politycznych moe wydawa kowny. Instytucje polityczne, nawet je li wykazuj podobiestwa, dziaaj w rnorodnych ko kstach spoecznych i kulturowych i s wynikiem odmiennie przebiegajcych w rnych cz ciac lobu procesw politycznych. Na wietlenie owych kontekstw ju samo w sobie wydaje si zada niem wartym osobnej rozprawy. W niniejszym opracowaniu podejmujemy wstpn prb charakt

erystyki konfliktw spoecznych, wpywajcych midzy innymi na swoisto ci systemw partyjny i na struktur oraz mechanizm rywalizacji politycznej. Inn yarstw pracy stanowi anal iza instytucji wadzy ustawodawczej i wykonawczej. Systemy polityczne wspczesnego wiata Tu ponownie pojawia si trudno porwnania instytucji politycznych krajw tak ustrojowo o d siebie odlegych, jak choby Szwajcaria i Turkmenistan. Tym niemniej przyblienie Cz ytelnikowi - choby w najbardziej oglnym zarysie - wszystkich kategorii systemw part yjnych i reimw politycznych uznali my za cel godny wysiku, co nie znaczy rzecz jasna, e w peni zadawalajco zrealizowany. W niniejszym opracowaniu zastosowali my podej cie porwnawcze, wyodrbniajc pi kategorii stemw politycznych rozcigajcych si w przestrzeni wyznaczonej biegunami demokracji i autorytaryzmu. Pozwolio to na przyjcie w miar ujednoliconego schematu analizy na po dstawie wyrnionych przez nas kryteriw granicznych (zob. rozdzia I). Jedynym wyjtkiem jest problematyka systemw partyjnych (rozdzia V), ktre omawiamy w oparciu o kryteri um geograficzne (regionalne), nie wystpujce w innych cz ciach pracy. Mamy nadziej, e ksika ta zainteresuje tych wszystkich, ktrzy chcieliby pozna swoisto rnicowanie mechanizmw wadzy we wspczesnym wiecie, oraz zainspiruje dalsze badania na orwnawczym ujciem systemw politycznych. Chcieliby my rwnie, by staa si ona pomocna w ogaceniu oferty dydaktycznej studiw politologicznych, cho nie jest klasycznym podrc znikiem akademickim. Gdyby tak si stao, byby to dla nas powd do satysfakcji. 10 Rozdzia I Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie 1. W poszukiwaniu typologii systemw politycznych Badacz systemw politycznych, ktry ogranicza swe zainteresowania do wspczesno ci, nie s taje wcale przed atwiejszym zadaniem ni ich historyk. Mnogo i zrnicowanie form, w jak ch sprawowana jest wadza polityczna, to cecha uderzajca rwnie u progu XXI stulecia. Cho proces, ktry Samuel Huntington okre li mianem trzeciej fali demokratyzacji", jest dla niektrych autorw -jak np. dla Fran-cisa Fukuyamy w jego Kocu historii - podstaw wniosku o postpujcym wzajemnym upodabnianiu si, na wzr zachodnioeuropejski czy pnocno merykaski, wszystkich ustrojw politycznych, to jednak wiele przemawia za tym, e jes t to ocena i przedwczesna, i nadmiernie optymistyczna. To prawda, e w ramach trzec iej fali" upady najbardziej opresywne reimy polityczne II poowy XX wieku - jednopar tyjne dyktatury komunistyczne, poudniowoamerykaskie junty wojskowe, rasistowskie r zdy w Republice Poudniowej Afryki czy te dyktatury jednostek w Azji Poudniowo-Wschod niej i w Afryce. Stao si tak na skutek bd przewrotu (np. rewolucji go dzikw" w Portug i, spoecznej rewolty w Rumunii, aksamitnej rewolucji" w Czechosowacji), bd trze wej sa ooceny rzdzcych elit (jak w Hiszpanii czy na Wgrzech), bd cznych wysikw opozycji a wej i przedstawicieli wadz (Polska), bd wreszcie w wyniku nieprzewidzianych skutkw l iberalizacji zainicjowanej przez autorytarny reim (dziaania M. Gorbaczowa w ZSRR, A. Pinocheta w Chile, F. Marcosa na Filipinach). Jednake w ostatnim roku XX stule cia, obok coraz liczniejszej grupy pastw demokratycznych lub demokratyzujcych si, n adal funta jonuj klasyczne" reimy komunistyczne (Chiska Republika Ludowa, Kuba, Kore a Pnocna), arabskie sutanaty" dynastyczne (Arabia Saudyjska, Jordania, Oman, Zjednoc zone Emiraty Arabskie), dyktatury zrodzone przewrotem politycznym (Irak, Libia), pastwa wyznaniowe (Iran), populistyczne reimy z pogranicza autorytaryzmu (Uganda, Wenezuela, Peru) czy te dyktatury postkomuni11 Systemy polityczne wspczesnego wiata styczne (Biaoru , Turkmenistan, Kirgistan, Uzbekistan, Kazachstan). Co wicej, nic ni e wskazuje na ich rychy i zmasowany upadek, a tym bardziej na przeobraenie si w dem okracje. W wielu innych krajach elementy demokratyzmu - jak np. rywaliza-cyjne w ybory - koegzystuj z praktycznie nieograniczon wadz wykonawcz (Rosja, Ukraina), z prz ypadkami amania praw czowieka (Serbia, Albania, Turcja) lub z dyskryminacj mniejszo c i (Sowacja, Bugaria, otwa wiatach 90.). Last but not kast, ruiny Sarajeva, Pri tiny c zy Gro nego przypominaj, e rozpad dawnych dyktatur nie zapobiega masowym zbrodniom, a ludobjstwo - o czym przekonuj nas take tragedie Somalii, Sudanu czy Rwandy - nie jest wycznie reliktem przeszo ci. Wszystko to powoduje, e panorama systemw politycznyc , ktre rejestrujemy na przeomie wiekw, nie przedstawia tak uproszczonego obrazu, ja kiego spodziewa mona by si byo po obwieszczeniu koca historii". W kadym razie nic ni

prawnia do optymistycznego stwierdzenia, e wiat staje si zbiorowo ci demokratycznych p astw. Je li prawd jest to, e przez dugi jeszcze czas bdziemy mieli do czynienia z mnogo ci i cowaniem form politycznych, to aktualno sw zachowa take inny kopot: wielo i niejedno czno kategorii, za pomoc ktrych politycy i teoretycy opisuj systemy polityczne. Nale nich i te, ktre s w powszechnym uyciu, jak demokracja, autorytaryzm czy totalitary zm. Oczywi cie, potrafimy z grubsza okre li, co jest demokracj, a co ni nie jest. Nawet jednak je li w miar precyzyjnie oznaczymy to, co tworzy lini demarkacyjn midzy demokr acj a nie-demokra-cj, a nie jest to wcale zabieg bezproblemowy, wtpliwo ci nie znikn. Czy ustroje Polski, Litwy, Sowacji bd Rumunii winny by zakwalifikowane do tej samej grupy, co Stany Zjednoczone, Wielka Brytania lub Francja? Czy Portugalia, ktrej d emokra-tyzm jest stosunkowo wieej daty, moe by porwnywana ze Szwajcari? Z drugiej str ny, czy Kambod Czerwonych Khmerw wolno zestawi z reimem A. Pi-nocheta w Chile lub A. kaszenki na Biaorusi, nie gwacc przy tym rygoryzmu metodologicznego? Jak traktowa pr zypadki graniczne, tj. takie, w ktrych demokracja jest w jaki sposb zanieczyszczona" (Rosja, Ukraina, Turcja, Wenezuela, Peru)? Czy Iran ze swoimi instytucjami ochr ony islamu jako normatywnej podstawy ycia spoecznego jest tylko dyktatur wyznaniow, czy z uwagi na fakt odbywania rywalizacyjnych wyborw moe by traktowany jako kraj na pograniczu demokracji? Jak zakwalifikowa reimy polityczne tych pastw Afryki Pnocnej, ktre (jak np. Tunezja) dopuszczaj - cho w nader ograniczonym stopniu - udzia opozyc ji w wyborach parlamentarnych? To niektre tylko z pyta, na jakie trzeba znale odpowi ed , chcc w sposb w miar kompetentny i kompletny, a nade wszystko usystematyzowany, p rzedstawi mozaik wspczesnych systemw politycznych. 12 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie Jedn z drg wiodcych do uporzdkowania wiedzy w tym zakresie jest posuenie si kryteriu eograficznym. Europa Zachodnia, Ameryka Pnocna i Australia to bez wtpienia obszary ustabilizowanych demokracji (cho te ostatnie odnajdujemy take na innych kontynenta ch, by wspomnie Japoni czy Izrael). Wsplne cechy charakteryzuj rozwj polityczny Amery ki aciskiej. Nale do nich stosunkowo wczesne, bo sigajce niekiedy XIX wieku (Urugwaj, Chile, Brazylia) eksperymenty demokratyczne, tradycja republikaska, prezydencjali zm, silna pozycja polityczna armii, nade wszystko za powtarzajcy si schemat przemie nno ci rzdw demokratycznych i dyktatur wojskowych lub cywilnych (juntas). Nieco bard ziej zrnicowany obraz ustrojowy prezentuj pastwa Europy rodkowo-Wschodniej, borykajce si rwnocze nie z transformacj gospodarcz i polityczn. Za zbliony do standardw zachod ropejskich mona uzna np. rozwj polityczny Polski, Wgier, Czech, Sowenii; odbiega od n ich natomiast praktyka polityczna Sowacji, Bugarii, Rumunii, Serbii, Chorwacji, Uk rainy czy Rosji, w ktrych - przynajmniej w pewnych okresach - pojawia si pierwiast ek wadzy autorytarnej. Cakowitym zaprzeczeniem demokracji jest z kolei reim A. ukasz enki na Biaorusi. Jeszcze inaczej przedstawia si rzeczywisto ustrojowa pastw afrykaskich, z ktrych wik owstaa po II wojnie wiatowej jako efekt rozpadu kolonialnego. W rd afrykaskich reimw itycznych znajdujemy zarwno krwawe dyktatury doywotnich prezydentw (generalissimusa Idi Amina w Ugandzie wiatach 1971 -1979, marszaka, a od 1976 r. cesarza J. B. Bok assy w Republice rodkowoafrykaskiej wiatach 1966-1979), jak i dyktatury rasistowsk ie (Rodezja Poudniowa pod rzdami I. Smitha, RPA do 1989 r.), autokracje wojskowe ( pukownik Mobutu w Zairze, generaowie Y. Gowon, I. Babangida i S. Abacha w Nigerii, pukownik Kadafi w Libii) czy nawet komunizujce reimy jednopartyjne (Ghana w latach 1960-1966, Angola i Mozambik wiatach 1975-1990, Algieria wiatach 1964-1989). Z drugiej strony w Afryce funkcjonuj systemy polityczne oparte na pozorowanej rywal izacji politycznej, tolerujce ograniczon wielopartyjno oraz umoliwiajce opozycji limi owany dostp do parlamentu (Tunezja, Egipt). Odnotowa naley wreszcie prby wej cia na dr og demokracji takich krajw, jak Republika Poudniowej Afryki czy Botswana. - Znaczne zrnicowanie ustrojowe charakteryzuje te kontynent azjatycki. Japonia i Iz rael nale do grupy ustabilizowanych demokracji. Klasyczne mechanizmy demokratyczne - wielopartyjno , podzia wadz, prawa i wolno ci obywatelskie -odnajdujemy w Indiach. D o krajw wkraczajcych na drog demokracji zalicza si Filipiny, Kore Poudniow, Tajwan c Singapur. To, co odrnia te reimy od 13 Systemy polityczne wspczesnego wiata

rozwinitych demokracji z innych kontynentw, to niski poziom alternacji wadzy wynika jcy z utrwalenia si systemu partii dominujcej (w Japonii rzdzca od 1955 r. Partia Lib eralno-Demokratyczna oddaa wadz dopiero w 1993 r.). Z drugiej strony w Azji odnajdu jemy zarwno jednopartyjne dyktatury komunistyczne (Chiny, Korea Pnocna, Wietnam), j ak i reimy teokratyczne (Iran), dyktatury autokratyczne (Irak, Indonezja do 1998 r.) czy sutanizm" postkomunistyczny, w ktrym koncentracji wadzy w rkach jednostki tow arzysz takie zjawiska, jak patrona, nepotyzm i korupcja, objawiajce si na szerok skal (Uzbekistan, Kazachstan, Turkmenistan). Ta rozmaito form ustrojowych sprawia, e wyk orzystanie podej cia regionalnego" nie w kadym przypadku przynosi satysfakcjonujce re zultaty poznawcze. W niniejszej pracy wykorzystujemy je tylko w odniesieniu do p roblematyki systemw partyjnych, w ktrych rozwoju czynnik geograficzny zdaje si odgr ywa istotn rol. Biorc powysze pod uwag, bardziej interesujce wydaje si podej cie oparte na wyodrbnien ustrojowych typw idealnych", ktre grupowayby wszystkie funkcjonujce wspcze nie reim yczne w kilka wyrazi cie oddzielonych od siebie kategorii analitycznych. Tak nakre l onego zadania nie uatwia na pewno zasygnalizowana wyej wielo poj uywanych do opisu w snych ustrojw politycznych. Warto nadto zwrci uwag na okoliczno , e odmiennymi katego mi posuguje si prawoznawstwo - jeszcze do niedawna dzierce monopol w zakresie analiz y ustrojw politycznych - innymi za politologia. Sposb uycia terminw prawnych moe zres t niekiedy wprowadza w bd. Tak np. w Suplemencie do Nowej Encyklopedii powszechnej P WN, wydanym w 1999 r., do okre lenia ustrojw stosowane s cztery gwne pojcia: republika republika zwizkowa, monarchia konstytucyjna oraz monarchia absolutna. Z dokonany ch tam zestawie dowiadujemy si, e republik jest zarwno Iran, Irak i Turkmenistan z je dnej, jak i Francja, Finlandia oraz Wochy z drugiej strony. Republiki zwizkowe (fe deralne) to Niemcy i USA, ale rwnie Pakistan bd Nigeria. Do grona monarchii konstytu cyjnych zalicza si Wielk Brytani czy Szwecj, ale rwnie Maroko i Jordani. Arabia Saud ka potraktowana zostaa jako jedyny przykad monarchii absolutnej, cho mona rzecz jasn a spyta, co w istocie odrnia j od reimu Jordanii. Byoby wprawdzie przesad twierdzi, rnienie midzy republik i monarchi cakowicie stracio swj sens; bez wtpienia jednak e ono jednak rzeczywiste rnice pomidzy ramami, w jakich funkcjonuje wadza publiczna we wspczesnym pastwie. Rwnie i literatura politologiczna nie usuwa wszystkich wtpliwo ci. Posugujc si katego eimu politycznego, wyodrbnia ona reimy demokratyczne i niedemokratyczne, zwane najc z ciej autorytarnymi. Co charakterystyczne, do momentu 14 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie rozpadu imperium komunistycznego bardziej spornym problemem byo to, jak rnicowa ustr oje niedemokratyczne, ni to, jak odrni demokracj od autorytaryzmu. Podsumowujc dyskus na ten temat, woski politolog Giovanni Sartori w pracy Teoa demokracji podda analiz ie cay szereg bliskoznacznych poj uywanych do opisu tego, co stanowi przeciwiestwo de mokracji. Nale do nich m.in. tyrania, dyktatura, absolutyzm, despotyzm, autokracja , autorytaryzm czy te totalitaryzm. Abstrahujc od ich niejednoznaczno ci, naley dostr zega take i to, e odnosz si one do rnych aspektw nie-demokratyzmu, jak i to, e pow ne w odmiennych kontekstach historycznych. Je li ograniczymy si do okresu po II woj nie wiatowej, to zasadniczym problemem staje si rozrnienie dyktatur totalitarnych od autorytarnych, czemu szczegln uwag po wici Juan Linz, nadajc pojciu autorytaryzmu n znacznie wsze znaczenie. Cho kwestii tej po wicono wiele prac, trudno uzna, by dyskusj usuna wszystkie wtpliwo ci wice si z zastosowaniem obu tych kategorii do analizy rz isto ci politycznej. Przeciwnie, wydaje si, e je pomnoya. Przez duszy czas mniej wtpliwo ci wzbudzaa natomiast kwestia okre lenia demokracji. Za praw Josepha Schumpetera, autora opublikowanej w 1942 r. pracy Kapitalizm, socjal izm, demokracja, przyjto niemal powszechnie, e lini graniczn, ktra oddziela ustroje d emokratyczne od niedemokratycznych, jest fakt przeprowadzania cyklicznych i rywa lizacyjnych wyborw. Tym samym w jednowymiarowej przestrzeni politycznej, ogranicz onej biegunami demokratyzmu i autorytaryzmu, wszystkie te kraje, w ktrych regular nie przeprowadzano wybory - czyli w ktrych (uywajc sw innego klasyka teorii polityki, Seymoura Lipseta) co najmniej dwa zespoy przywdcw walcz o gosy wyborcw - lokoway si stronie demokracji. Niezalenie, dodajmy, od rnic, jakie wystpoway midzy nimi na pasz ie konstytucyjnej lub w praktyce politycznej, cho czsto byy to rnice dosy istotne. I dwrotnie, po drugiej stronie continuum umieszczano zgodnie te reimy, w ktrych uzys

kiwanie realnej wadzy politycznej dokonywao si w ramach mechanizmw pozawyborczych drog dziedziczenia, kooptacji, przewrotw, wojen, intryg itp. W tej grupie pastw mie c iy si zarwno dyktatury ideologiczne (pastwa komunistyczne, libijska Ludowo Socjalist yczna Damahirija), teokratyczne (Iran za czasw ajatol-laha Chomeiniego), wojskowe (pastwa Ameryki aciskiej, Grecja w latach 1967--1974), jak i pragmatyczne, odideolo gizowane dyktatury mniej lub bardziej charyzmatycznych przywdcw (frankistowska His zpania, Portugalia Salazara, a wspcze nie Irak Saddama Hussaina, Uganda Yomeri Mosev eniego czy Wenezuela Hugo Chaveza Friaza). Ich wspln cech byo skonstruowanie takiego mechanizmu 15 Systemy polityczne wspczesnego wiata wadzy, ktry uniemoliwia zinstytucjonalizowan rywalizacj polityczn. Konsekwencj tego u byo nie tylko niedopuszczenie do uksztatowania si realnej opozycji antysystemowej (a wic podwaajcej zaoenia ustrojowe), ale rwnie zablokowanie moliwo ci sformuowan izacji alternatywnej polityki pastwa. Z tego punktu widzenia wszystkie reimy autor ytarne miay bd lewicowy, bd prawicowy charakter. Niekwestionowanymi walorami koncepcji J. Schumpetera s jej prostota i jednoznaczn o . Autor przeciwstawia si, tak czstemu w my leniu potocznym, absolutyzowaniu demokracj i. Nie widzi w niej ani bezpo redniej wadzy ludu, ani te realizacji jego woli czy wspl nego dobra" przez jego przedstawicieli. Rezygnujc z definiowania demokracji za po moc kategorii poddajcych si rnym interpretacjom, wprowadza - jako jedyne - kryterium proceduralne. Fakt odbywania rywaliza-cyjnych wyborw, ktrych efektem moe - cho, podk re lmy to, wcale nie musi -by wymiana rzdzcych elit (alternacja wadzy), wystarcza do z aliczenia danego kraju do grupy pastw o ustroju demokratycznym. I odwrotnie, rezy gnacja z tego mechanizmu legitymizowania wadzy przesdza o wykluczeniu z rodziny de mokracji. W ten sposb uzyskujemy dychotomiczny, dostosowany skdind do adu polityczne go okresu zimnej wojny", podzia na dwa obszary ustrojowe: wiat demokracji, ktry bezp o rednio po II wojnie wiatowej tworzyy Ameryka Pnocna, Europa Zachodnia (z wyjtkiem Hi zpanii i Portugalii, p niej natomiast - jeszcze Grecji), Australia wraz z Now Zeland i, Japonia i Izrael oraz drugi" i trzeci" wiat autorytaryzmu, w ktrym uprawnienie do rzdzenia nie wynika za zwycistwa w rywali-zacyjnych wyborach. To prawda, demokracj a i autorytaryzm pozostaj wewntrznie zrnicowane. Mona jednak nalee tylko do jednego ych dwch wiatw, cho droga pomidzy nimi - i to w obu kierunkach - nie jest zamknita i, co wicej, da si j przemierza wielokrotnie. T ostatni ocen potwierdza zwaszcza powoj praktyka polityczna Ameryki aciskiej. W wikszo ci pastw tego obszaru do wiadczenia demo ratyczne przeplatane s bowiem praktyk mniej lub bardziej opresyw-nego autorytaryzm u, w czym celuj zwaszcza Argentyna (6 przewrotw wojskowych po 1930 r.), Boliwia i P eru. Trzecia fala" demokratyzacji, a zwaszcza, ten jej etap, ktrego rozpoczciem jest Jesie Narodw" w Europie rodkowo-Wschodniej w 1989 r., uzmysowia konieczno wyj cia poza trad jne kategorie pojciowe suce badaczom ustrojw politycznych okresu zimnej wojny. Mnogo rm politycznych wyrosych z rozpadu dawnych autorytaryzmw narzuca pytanie, czy nada l moliwe jest utrzymanie cisej demarkacji pomidzy demokracj a autorytaryzmem, tak jak wyobraa to sobie z gr 16 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie p wieku temu J. Schumpeter? Czy fakt odbywania rywalizacyjnych wyborw jest jedynym i wystarczajcym kryterium, ktre pozwala na precyzyjne oddzielenie dwch wiatw ustrojow ych (z tego punktu widzenia pod koniec XX wieku Stany Zjednoczone nie rni si niczym od Rosji). Czy nie istnieje pomidzy nimi szara strefa", w ktrej umie ci naley pastwa echodzce od autorytaryzmu do demokracji (lub odwrotnie)? Czy nie naley bra pod uwag take i tego, co dzieje si pomidzy elekcjami? Rozstrzygnicie tak sformuowanych dylemat moe mie istotny wpyw na konstruowanie nowych typologii i klasyfikacji wspczesnych us trojw politycznych. Odpowied na pytanie o aktualno kryterium rywalizacyjnych wyborw jako gwnego wyznaczni a demokracji podzielia rodowisko politologiczne. Niektrzy autorzy - a naley do nich przede wszystkim wspomniany ju twrca koncepcji trzeciej fali" S. Huntington - uznaj nadal jego przydatno , zwaszcza w badaniach porwnawczych. Wielu badaczy nadal podkre la , e demokracja oznacza nic innego, jak tylko to, e pewne stanowiska, takie jak sze f rzdu czy deputowany do parlamentu, s przedmiotem walki midzy co najmniej dwiema k

onkurencyjnymi grupami (partiami). Dopki parlament i premier jest wybierany, a op ozycja ma szans ubiega si o wadz, mamy do czynienia z demokracj. Szans ubiegania si s jednak tosame z szansami uzyskania wadzy. W zwizku z tym mona postawi pytanie, czy astwo, w ktrym wybory odbywaj si regularnie, we wskazanych konstytucyjnie terminach, ale nie przynosz zmiany partii (koalicji) rzdzcej, jest pastwem demokratycznym? Zda niem niektrych autorw, jak np. Adama Przewor-skiego, bez alternacji wadzy - a wic zm iany partii bd koalicji rzdzcej - nie ma demokracji (autor definiuje j jako system, w ktrym partie przegrywaj wybory"). Przyjad tego stanowiska oznaczaoby jednak, e np. Wo hy i Japonia stay si demokracj dopiero w latach dziewidziesitych, co zdaje si by oc esadzon. Nie ulega natomiast wtpliwo ci, e zmiany ekip rzdzcych dokonuj si w jednych ach cz ciej, w innych za o wiele rzadziej. Koncepcja J. Schumpetera budzi rwnie inne wtpliwo ci. Je li demokracja sprowadza si wy e do sposobu objcia wadzy, to poza polem analizy pozostaje to, w czyim interesie j est ona sprawowana i jakie s jej ograniczenia. Jednake pominicie tego, co dzieje si midzy wyborami (a tak wa nie czyni J. Schumpeter), jest powanym uproszczeniem. Zwamy b owiem, e obieralne rzdy mog realizowa polityk wyraajc interes bd szerokiej zbioro ej mniejszo ci. Zwycizca rywalizacyjnych wyborw moe potraktowa swj sukces jako upowan ie do urzeczywistnienia sformuowanej przez siebie (i niekoniecznie zgodnej BIBLIOTEKA WWzWu Wetmikaretwa i Nauk PoRtycmy Uniwersytetu Warszawskiego jL Nowy Swi.t 69. 00-046 Wfii*> ML M0-0J-U w. 295, ! 17 Systemy polityczne wspczesnego wiata z warto ciami demokracji) wizji politycznej, ktra nie podlega adnej korekcie ani naw et krytyce z czyjejkolwiek strony. Rywalizacyjne wybory nie prowadz, a przynajmni ej nie musz automatycznie prowadzi, ani do rzdw prawa, ani do respektowania praw jed nostek, ani do ogranicze arbitralno ci wadzy. Jak wskazuje przykad b. Jugosawii i Rosj i, rywalizacyjne wybory nie zapobiegaj ani wojnom domowym, ani tolerowaniu przez demokratycznie wadze drastycznych narusze praw mniejszo ci, z ludobjstwem wcznie. I od rotnie, rezygnacja z wyborw jako instytucji politycznej moe zapewnia pokj spoeczny, p raworzdno i znaczny autorytet wadzy (Jordania pod rzdami krla Husajna). Utosamiajc rawa i ochron praw jednostki nie z demokracj, lecz z liberalizmem, niektrzy autorzy -jak Fareed Zakaria czy Marc Plattner - wprowadzaj znamienne rozrnienie midzy libera lnym autorytaryzmem" i nieliberaln demokracj". Ich zdaniem, urzeczywistnianie w cod ziennym funkcjonowaniu liberalnych warto ci ma wiksze znaczenie dla ustabilizowania i konsolidacji demokracji ni ograniczenie si do przestrzegania procedur wyborczyc h. Inni badacze (np. Larry Diamond), akceptujc kryterium rywalizacyjnych wyborw, dost rzegaj konieczno wyrnienia w rodzinie demokracji jej dwch rodzajw: demokracji libera ch (penych) oraz elektoralnych (formalnych). W tych ostatnich mog wystpi przypadki am ania praw jednostki, dyskryminacji mniejszo ci czy te ograniczenia zasady rzdw prawa. Rozrnieniem takim posuguje si organizacja Freedom House, badajca stopie przestrzegan a praw czowieka. Zgodnie z prowadzonym przez ni od 1973 r. systematycznym przegldem praktyki politycznej niepodlegych pastw, wyodrbnia si trzy grupy krajw ze wzgldu z u agi na poziom przestrzegania praw politycznych i swobd obywatelskich: cakowicie wo lne (free states), ograniczajce wolno (partly free states) i amice j (not free states . To wana, dodatkowa, cho niekoniecznie rozstrzygajca wskazwka dla badacza systemw po litycznych. Wedle bada Freedom House, w kocu 1998 r. na ogln liczb 191 pastw, 117 spe ao kryteria demokracji elektoralnych, z czego 88 klasyfikowanych byo rwnocze nie jako cakowicie wolne i zasugujce na miano demokracji liberalnych. Powstaje pytanie, czy systemy dopuszczajce ograniczon rywalizacj polityczn, ale nie respektujce idei rzdw awa albo nie zapewniajce politycznej rwno ci jednostek, mog by w ogle nazwane demokrac ami? Z danych Freedom House wynika, e istnieje wcale niemaa liczba takich przypadkw (29), co bez wtpienia zwiksza trudno ci klasyfikacyjne. Racj ma zatem G. Sartori, twierdzc, e nie wystarczy odpowiedzie na pytanie, czym jest " demokracja (do czego ogranicza si J. Schumpeter), lecz trzeba si za18

Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie stanowi rwnie nad tym, w jakim stopniu jest ona obecna w konkretnym systemie polityc znym". Ustalenie cech konstytutywnych demokracji pozwala na jej odrnienie od autor ytaryzmu; okre lenie jej cech zmiennych pozwala na wyodrbnienie jej bardziej lub mn iej zaawansowanych form (rodzajw). Wynikaj one ze stopniowania poziomu demokratyzm u. Zdaniem Philippe'a Schmittera, moemy wyrni ugruntowane demokracje liberalne", demo kracje nieskonsolidowane oraz demokracje hybrydowe. W tych pierwszych instytucje polityczne dziaaj sprawnie, dziaania polityczne s w miar przewidywalne, a system pol ityczny nie napotyka powaniejszych wyzwa. Demokracje nieskonsolidowane charakteryz uj si pynno ci rozwiza instytucjonalnych, personalizacj wadzy, udziaem armii w yc nym, znaczn zmienno ci preferencji wyborczych oraz wzajemn nieufno ci rywalizujcych el politycznych. Demokracje hybrydowe przybieraj posta democraduras, w ktrych rywaliza cja polityczna istnieje, ale w ograniczonym wymiarze, lub dictablandas, w ktrych brak rywalizacji politycznej rekompensowany jest pewn liberalizacj w dziedzinie pr aw obywatelskich. Inn wersj socjopolitycznych modeli demokracji jest typologia zap roponowana przez Michaela Burtona, Richarda Gunthera ijohna Hi-gleya w pochodzcej z 1992 r. pracy Elity a konsolidacja demokracji w Ameryce aciskiej i Europie Poudn iowej. Uwzgldniaj oni zarwno proceduralne kryteria demokracji, jak i poziom porozum ienia midzy elitami oraz zakres uczestnictwa politycznego. Na tej podstawie wyrniaj demokracje skonsolidowane (sprawnie funkcjonujce instytucje, porozumienie elit, s zeroki zakres uczestnictwa), nieskonsolidowane (brak porozumienia elit), ogranic zone (brak masowego uczestnictwa) oraz tzw. pseudode-mokracje (brak zarwno porozu mienia elit, jak i masowego uczestnictwa). Jeszcze inn typologi odnajdziemy u Robe rta Dahla, dla ktrego demokracje rni si poziomem rywalizacji oraz partycypacji, co po zwala mu wyrni cztery kategorie ustrojw demokratycznych: zamknite hegemonie (closed h egemonies), hegemonie wczajce (inclusive hegemonies), rywalizacyjne oligarchie (com petitive oligarchies) oraz poliarchie, ktre mona okre li jako ugruntowane demokracje l iberalne". Wszystkie te propozycje przyjmuj za pewnik konieczno zrnicowania reimw de ratycznych w zaleno ci od tego, co dzieje si pomidzy elekcjami, cho opieraj si na odm nych kryteriach. Zapewne z powodu przedstawionych tu dylematw wikszo badaczy wspczesnych demokracji, c o nie odrzuca kryterium J. Schumpetera, to jednak w sposb istotny uzupenia katalog instytucji i procedur, ktre mog sta si wyrnikami demokracji. Np. Robert Dahl w swej k ncepcji poliarchii kadzie nacisk nie tylko na obieralno wszystkich najwyszych urzdw, le take na alternatywno rde 19 Systemy polityczne wspczesnego wiata informacji, wolno ekspresji politycznej i prawo zrzeszania si. Podobnie czyni Guille rmo 0'Donnell i Philippe C. Schmitter, konstruujc proceduralne minimum" demokracji , do ktrego zaliczaj: powszechne prawo wyborcze dla dorosych, tajno gosowania, regula no elekcji, rywalizacj midzypartyjn, uznanie swobody zakadania i faktyczny dostp do warzysze oraz odpowiedzialno egzekutywy. Jeszcze inni autorzy dodaj do tego katalogu stworzenie warunkw nie tylko dla rywalizacji, ale i dla kooperacji partii polity cznych. Wikszo badaczy jest zatem zgodna co do tego, e o istocie demokracji przesdzaj instytucje i procedury zapewniajce nie tylko cykliczne przeprowadzanie rywalizacy jnych wyborw, ale take ochron politycznych praw obywatelskich (wolno goszenia pogld itycznych, swoboda wiatopogldowa, rwnouprawnienie rnych ideologii, wolno zrzeszania prawo do alternatywnej informacji itp.). Powstaje jednak wtpliwo , czy mnoenie wymogw stawianych demokracjom nie doprowadzi nas do absurdalnego wniosku, e pojcie to nie posiada swego odpowiednika w rzeczywisto ci (warto przypomnie, e - wedug R. Dahla USA stay si poliarchi dopiero w 1964 r.). Skdind mona zauway, e z tym samym proble ykaj si badacze totalitaryzmu, traktowanego jako najpeniejsza i najbardziej zdehuma nizowana posta autorytaryzmu. Niezalenie od kontrowersji, jakie mog powsta przy poszukiwaniu definicji demokracji czy autorytaryzmu, mona przyj, e cho wikszo wspczesnych systemw politycznych mo a do jednej z tych dwch kategorii, to jednak wypada powtrzy raz ju wypowiedzian my l: z z nich mie ci si w rozcigajcej si po rodku szarej strefie". Konstruujc typologi ycznych, dostrzegamy wic potrzeb wyrnienia trzech grup pastw i okre lenia ich progw g icznych. Nasze propozycje mona stre ci w nastpujcy sposb: Po pierwsze, wyznaczajc rywalizacyjnym wyborom funkcj jednego z granicznych progw d

emokracji, musimy podkre li konieczno stworzenia prawnych i faktycznych moliwo ci zrzes ania si ludzi dla celw politycznych oraz udziau tych zrzesze w rywalizacji wyborczej , zapewniajcej wszystkim jej uczestnikom rwne warunki startu (o czym ]. Schumpeter nie wspomina). Tym samym wkraczamy w sfer praw politycznych jednostki. Je li wybor y maj by rywalizacyjne, to liczba partii biorcych w nich udzia nie moe by przez nikog zadekretowana, a system wyborczy nie moe uprzywilejowywa adnej z nich (co naruszaob y zasad politycznej rwno ci jednostek). Tylko wwczas elekcje speniaj rwnocze nie dwie cje: legitymizuj wadz zwycizcw oraz stanowi narzdzie egzekwowania odpowiedzialno ci ycznej rzdzcych. Tylko wwczas moemy mwi o wsplnej cesze 20 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie wszystkich demokracji, jak jest rywalizacyjny system partyjny, bdcy konsekwencj istn ienia rynku" politycznego. Tylko wwczas wreszcie moliwe jest uksztatowanie si ukadu k nkurencji lub kooperacji midzy lewic i prawic, swoistego wycznie dla systemw demokrat cznych. Tym, co stanowi granic demokracji, jest nie tyle sam fakt odbywania rywal izacyjnych wyborw, ile brak szykan w stosunku do opozycji bd krytykw ekipy rzdzcej. T m, gdzie wybory nie s w ogle organizowane lub stanowi fasadow instytucj polityczn, a ponentw politycznych poddaje si represjom, mamy do czynienia z autorytaryzmem lub co najwyej z szar stref". Po drugie, demokracj charakteryzuje to, e wyniki wyborw nie stanowi rda niepokojw s ych i s respektowane - w tym sensie, e adna sia polityczna nie podejmuje dziaa majcy na celu pozbawienie wadzy tych, ktrzy okazali si zwycizcami rywalizacji politycznej. To prawda, rozstrzygnicie wyborcze moe wywoa take i negatywne skutki, np. w postaci kryzysu politycznego (naj wieszym tego przykadem jest Austria, w ktrej sukces wyborcz y partii uznanej za skrajnie prawicow spowodowa w kocu 1999 r. wzrost napi wewntrznyc i negatywn reakcj krajw Unii Europejskiej) bd pogorszenia sytuacji ekonomicznej. Jed nake w ramach systemu okre lonego jako demokracja (choby tylko elektoralna, czyli fo rmalna) rozstrzygnicie to jest ostateczne, do momentu odbycia - zgodnie z konstyt ucyjnym porzdkiem - nowej elekcji. W ocenie Guillermo 0'Donnella, odbierajc moliwo dz iaania legalnie wybranemu parlamentowi, A. Fujimori zniszczy demokracj w Chile w 19 92 r., podobnie jak uczyni to B. Jelcyn w 1993 r. w Rosji. By moe jest to opinia zb yt jednoznaczna, wskazuje jednak zasadnie na realne niebezpieczestwo ewolucji syt uacji w Rosji i w Peru w kierunku autorytaryzmu. Ten ostatni bowiem - je li w ogle zezwala na wybory - dopuszcza moliwo ich uniewaniania, w przypadku gdyby ich rezulta ty okazay si niekorzystne dla rzdzcych. Po trzecie, kategoria demokracji obejmuje przypadki, ktre znacznie si od siebie rni t ym, co mona okre li jako poziom demokratyzmu. Zasadne jest przeto dokonanie jej wewnt rznego podziau na co najmniej dwie subkategorie. Aprobujemy propozycj wyodrbnienia demokracji skonsolidowanych (ustabilizowanych) oraz nieskonsolidowanych (nieusta bilizowanych). Te pierwsze charakteryzuj si tym, e s - mona by rzec - wielowymiarowe. Obejmuj nie tylko rywalizacyjne wybory, ale take i takie zjawiska, jak podzia wadz, brak o rodkw decyzyjnych nie poddanych kontroli wyborcw (takich jak armia, policja bd ko ci), ograniczenia wadzy wykonawczej, przestrzeganie praw obywatelskich, w miar abilizowany, rywalizacyjny system partyjny czy istnienie spoeczestwa obywatelskieg o. Co rwnie 21 Systemy polityczne wspczesnego wiata

wane, demokracje skonsolidowane to takie, ktre udowodniy - w duszym przedziale czasow ym - zdolno przetrwania (w tym umiejtno uporania si ze zjawiskami kryzysowymi). Demok acje nieustabilizowane to natomiast te, ktre bd powstay niedawno, bd maj oczywiste t no ci z pokonaniem wyzwa, jakie napotkay. Podkre lmy jednak wyra nie, e warunkiem zalicz nia do tej grupy jest fakt odbywania cyklicznych, rywalizacyjnych, wolnych i ucz ciwych wyborw. Przyjcie zaoenia o zrnicowaniu wspczesnych demokracji oznacza natomi onieczno poszukiwania dalszych kryteriw umoliwiajcych pomiar poziomu demokra-tyzmu. Podsumowujc dotychczasowe rozwaania, za demokratyczne uznamy te systemy polityczne , ktre speniaj nastpujce cechy: 1) wybory peni rwnocze nie funkcj mechanizmu umoliwiajcego dostp do wadzy oraz egze e politycznej odpowiedzialno ci rzdzcych, 2) s one rywalizacyjne, cykliczne oraz zapewniaj rwne traktowanie wszystkich ich uc

zestnikw przez wadze pastwowe, 3) nie s podejmowane przez rzdzcych adne dziaania, ktre bezpo rednio ograniczayby mo ernacji wadzy, 4) swoboda zrzeszania si dla celw politycznych oraz wolno goszenia pogldw polityczny i krytykowania rzdu jest prawnie i faktycznie zagwarantowana (polityczni oponenci rzdu nie podlegaj represjom), 5) kady dorosy obywatel ma mono ubiegania si o mandat deputowanego, a jedynym odstps m od tej zasady jest zakaz wynikajcy z ustawy i opartego na niej orzeczenia sdoweg o. Przeciwiestwem tak rozumianej demokracji jest autorytaryzm. Rwnie i ta forma polity czna podlega stopniowaniu poprzez wyrnienie autorytaryzmu skonsolidowanego (penego) i nieskonsolidowanego (uomnego). Autorytaryzm skonsolidowany to ustrj skutecznie, przez duszy czas przeciwdziaajcy presjom demokratyzacyjnym i nie dopuszczajcy ani do rozszerzania zakresu swobd politycznych, ani do legalizacji opozycji, ani do ins tytucjonalizacji rywalizacji politycznej. Autorytaryzm nieskonsolidowany (uomny) zezwala natomiast - formalnie bd faktycznie - na ograniczon kontestacj istniejcego re mu. Moe ona polega na liberalizacji cenzury, tolerowaniu wybranych organizacji opo zycyjnych lub nawet na dopuszczeniu opozycji do limitowanego udziau w wyborach pa rlamentarnych. Do cech wsplnych obu postaci autorytaryzmu zaliczymy to, e: 1) wybory nie s niezbdn dla systemu instytucj polityczn tam, gdzie s organizowane, ni stanowi mechanizmu uzyskiwania wadzy ani te egzekwowa22 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie nia odpowiedzialno ci politycznej rzdzcych, a jedynie instrument formalnego legitymi zowania rzdzcych; moliwo uzyskania mandatu jest zawsze limitowana przez wadze pastwo opozycja nie jest traktowana przez wadze pastwowe jako ich rwnoprawny uczestnik, a sia rzdzca - je li decyduje si na organizowanie wyborw - korzysta z rnego rodzaju p lejw; 2) wadza wykonawcza nie podlega ograniczeniom ani kontroli ze stronny innych inst ytucji politycznych (parlamentu, partii politycznych, sdw politycznych itp.); 3) nie istnieje swoboda zrzeszania si dla celw politycznych; dziaalno partii politycz nych moe by zakazana bd - w najlepszym wypadku - limitowana przez pastwo; 4) nie istnieje swoboda goszenia pogldw politycznych ani moliwo krytyki rzdu, ktra owana jest jako nielegalna i pociga za sob represje polityczne; istotnym instrumen tem sprawowania wadzy jest cenzura prewencyjna, zapewniajca kontrol nad procesem ko munikowania politycznego; 5) w rd instytucji politycznych istotn rol odgrywa rozbudowany i dcy do autonomizacji arat represji, za pomoc ktrego dokonuje si kontrola, inwigilacja i ewentualnie elim inacja rodowisk opozycyjnych. Pomidzy nieskonsolidowan demokracj i uomnym autorytaryzmem rozciga si natomiast szar trefa" ustrojowa, w ktrej umie ci naley reimy polityczne przemieszczajce si" w jedn ug stron i stanowice swoiste poczenie rywalizacyjnych wyborw z antydemokratycznymi cz wrcz autorytarnymi praktykami sprawowania wadzy. Charakteryzuje t form polityczn nie spjno i przej- ciowo : efektem ewolucji politycznej staje si doczenie - w duszym l rzedziale czasowym - do grona pastw demokratycznych albo autorytarnych. Omawiajc w spczesne ustroje polityczne, nie sposb pomin szarej strefy", tym bardziej e mieszcz niej pastwa znaczce (jak np. Rosja czy Ukraina). Poniej prezentujemy gwne cechy wyrn ych przez nas piciu kategorii: demokracji skonsolidowanej, nieskonsolidowanej, sza rej strefy", autorytaryzmu uomnego oraz autorytaryzmu penego, zastrzegajc rwnocze nie, e zaszeregowanie konkretnych pastw do jednej z tych grup moe ulega zmianom w stosun kowo krtkim czasie. 2. Demokracje skonsolidowane Cho pojcie demokracji skonsolidowanej budzi liczne kontrowersje w rd uczonych, to jed nak istnieje zgoda co do tego, jakie kraje reprezentuj t kategori ustrojow. 23 Systemy polityczne wspczesnego wiata Na przeomie lat 80. i 90. XX stulecia do grona demokracji skonsolidowanych (zaawa nsowanych) zaliczano wszystkie pastwa Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone, Kanad, Australi, Now Zelandi, Japoni i Izrael. To, co je czy, to fakt, e nieskrpowana ryw

cja polityczna nie doprowadzia - co najmniej od wierwiecza - do gro by narodzin lub p owrotu autorytaryzmu. Ich rozwizania instytucjo-nalno-proceduralne i praktyka pol ityczna stay si przedmiotem licznych bada porwnawczych, sucych wypracowaniu nowych t ii demokracji, czego przykadem s opublikowane w 1984 r. i 1999 r. monografie Arend a Lijpharta o konsensualnych i wikszo ciowych wzorcach wadzy. Uoglnienie do wiadcze kra uznanych za skonsolidowane demokracje stao si te punktem wyj cia dla stworzenia wzor ca ustrojowego, do ktrego mogyby dy pastwa politycznie zap nione. Wsplne cechy demokracji skonsolidowanych nie oznaczaj braku rnic, czsto zreszt gbok tak w sferze instytucjonalnej, jak i w praktyce politycznej. Bd one bardziej szcze gowo omawiane na dalszych stronach tej pracy. W tym miejscu podkre lmy tylko, e w gro nie demokracji skonsolidowanych odnajdujemy krlestwa (Wielka Brytania, Holandia, Belgia, kraje skandynawskie prcz Finlandii, Hiszpania), ksistwa (Liechtenstein, Lu ksemburg), cesarstwo Qaponi) oraz republiki (USA, RFN, Francja, Wochy, Austria, Po rtugalia, Grecja, Irlandia, Islandia, Izrael). Maj one posta federacji (USA, Kanad a, Australia, RFN, Austria, Belgia) lub pastw unitarnych (Wielka Brytania, Francj a, Izrael, Japonia). Forma rzdw przybiera posta parlamentaryzmu (Wielka Brytania, H olandia, Japonia, Izrael), prezydencjali-zmu (USA) bd semiprezydencjalizmu (Francj a). Wybory do parlamentu (ktry moe by jednoizbowy lub dwuizbowy) odbywaj si na podsta wie wikszo ciowych (USA, Wielka Brytania, Francja, Australia), proporcjonalnych (kr aje skandynawskie, Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Grecja) lub mieszanych (Niem cy, Nowa Zelandia) systemw wyborczych. W skonsolidowanych demokracjach funkcjonuj systemy dwupartyjne (USA, Wielka Brytania, Australia, Malta) bd wielopartyjne. W p raktyce politycznej da si wyodrbni model demokracji konsensualnej, oparty na wspdziaa iu gwnych partii politycznych (Szwajcaria, Belgia, Holandia, Austria), oraz model wikszo ciowy (zwany take westminsterskim), sprowadzajcy si do ich bezwzgldnej rywaliza ji o czasowy prymat (Wielka Brytania, Wochy, Niemcy). Wadza bywa oddawana w rce jed nej siy politycznej na duszy czas (Japonia, Szwecja, Wochy, Austria) bd zmienia si c (Irlandia, Wenezuela w latach 1958-1994). Polityka jest mniej (Austria, kraje s kandynawskie) lub bardziej (Wielka Brytania, Hiszpania, Grecja, Francja) alterna tywna, co znaczy, e rnice programowe midzy partiami rzdzcymi a opozycj s mniej lub iej wyraziSystemy polityczne wspczesnego wiata Na przeomie lat 80. i 90. XX stulecia do grona demokracji skonsolidowanych (zaawa nsowanych) zaliczano wszystkie pastwa Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone, Kanad, Australi, Now Zelandi, Japoni i Izrael. To, co je czy, to fakt, e nieskrpowana ryw cja polityczna nie doprowadzia - co najmniej od wierwiecza - do gro by narodzin lub p owrotu autorytaryzmu. Ich rozwizania instytucjo-nalno-proceduralne i praktyka pol ityczna stay si przedmiotem licznych bada porwnawczych, sucych wypracowaniu nowych t ii demokracji, czego przykadem s opublikowane w 1984 r. i 1999 r. monografie Arend a Lijpharta o konsensualnych i wikszo ciowych wzorcach wadzy. Uoglnienie do wiadcze kra uznanych za skonsolidowane demokracje stao si te punktem wyj cia dla stworzenia wzor ca ustrojowego, do ktrego mogyby dy pastwa politycznie zap nione. Wsplne cechy demokracji skonsolidowanych nie oznaczaj braku rnic, czsto zreszt gbok tak w sferze instytucjonalnej, jak i w praktyce politycznej. Bd one bardziej szcze gowo omawiane na dalszych stronach tej pracy. W tym miejscu podkre lmy tylko, e w gro nie demokracji skonsolidowanych odnajdujemy krlestwa (Wielka Brytania, Holandia, Belgia, kraje skandynawskie prcz Finlandii, Hiszpania), ksistwa (Liechtenstein, Lu ksemburg), cesarstwo (Japoni) oraz republiki (USA, RFN, Francja, Wochy, Austria, P ortugalia, Grecja, Irlandia, Islandia, Izrael). Maj one posta federacji (USA, Kana da, Australia, RFN, Austria, Belgia) lub pastw unitarnych (Wielka Brytania, Franc ja, Izrael, Japonia). Forma rzdw przybiera posta parlamentaryzmu (Wielka Brytania, Holandia, Japonia, Izrael), prezydencjali-zmu (USA) bd semiprezydencjalizmu (Franc ja). Wybory do parlamentu (ktry moe by jednoizbowy lub dwuizbowy) odbywaj si na podst awie wikszo ciowych (USA, Wielka Brytania, Francja, Australia), proporcjonalnych (k raje skandynawskie, Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Grecja) lub mieszanych (Nie mcy, Nowa Zelandia) systemw wyborczych. W skonsolidowanych demokracjach funkcjonu j systemy dwupartyjne (USA, Wielka Brytania, Australia, Malta) bd wielopartyjne. W praktyce politycznej da si wyodrbni model demokracji konsensualnej, oparty na wspdzia niu gwnych partii politycznych (Szwajcaria, Belgia, Holandia, Austria), oraz model wikszo ciowy (zwany take westminsterskim), sprowadzajcy si do ich bezwzgldnej rywaliz

cji o czasowy prymat (Wielka Brytania, Wochy, Niemcy). Wadza bywa oddawana w rce je dnej siy politycznej na duszy czas (Japonia, Szwecja, Wochy, Austria) bd zmienia si o (Irlandia, Wenezuela w latach 1958-1994). Polityka jest mniej (Austria, kraje skandynawskie) lub bardziej (Wielka Brytania, Hiszpania, Grecja, Francja) altern atywna, co znaczy, e rnice programowe midzy partiami rzdzcymi a opozycj s mniej lub ziej wyrazi24 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie ste. Partie rzdz samodzielnie (Wielka Brytania, USA, Hiszpania, Grecja, Kanada, Ko staryka, Japonia) bd tworz koalicje (Szwajcaria, Belgia, Holandia, Austria, Niemcy, Wiochy). Skonsolidowane demokracje funkcjonuj w dosy podobnym otoczeniu ekonomicznym, spoecz nym i kulturowym. Przede wszystkim osigany w ich ramach wysoki poziom rozwoju eko nomicznego jest efektem sprawnie dziaajcej gospodarki rynkowej. Chocia w niektrych k rajach - jak np. w Skandynawii do lat 90. - pojawia si silnie zaznaczony element interwencjonizmu, to jednak wolny rynek jest podstaw funkcjonowania gospodarki. G ospodark pastw okre lanych jako skonsolidowane demokracje cechuje nadto wysoki pozio m konkurencyjno ci na rynku midzynarodowym. Wzrostowi ekonomicznemu towarzysz daleko idce przeksztacenia struktury spoecznej, w ktrej tradycyjny konflikt klasowy traci na znaczeniu. Zmiany spoeczne, bdce gwnie wynikiem spadku liczby zatrudnionych w trad ycyjnych sektorach gospodarczych - przemy le i rolnictwie - oraz wzrostu poziomu w yksztacenia, oznaczaj powstanie spoeczestwa postindustrialnego, jak okre li je Daniel ell, czy - uywajc sw R. Dahla - nowoczesnego, dynamicznego spoeczestwa pluralistyczne o. Cech jego rozwoju jest te zmiana potrzeb i postaw politycznych, ktr Ronald Ingleh art nazwa milczc rewolucj". Nie bez znaczenia jest wreszcie fakt, e skonsolidowane de okracje reprezentuj (z wyjtkiem Japonii) ten sam obszar cywilizacyjny i religijny. Wszystkie te czynniki stanowi fundament konsolidowania si demokratycznych praktyk , ktre - w przeciwiestwie do innych form politycznych - nie okazay si tam dla rozwoju materialnego i kulturowego. Demokracje skonsolidowane mona charakteryzowa w rozmaity sposb. Bez wtpienia s one do jrzaymi systemami politycznymi w tym sensie, e mechanizmy demokratyczne pojawiy si w nich stosunkowo dawno i wytrzymay prb czasu. Idzie tu przede wszystkim o instytucj e zapewniajce funkcjonowanie demokracji przedstawicielskiej. W pierwszej kolejno ci wymieni naley upowszechnienie prawa wyborczego, ktre otworzyo drog do faktycznej par tycypacji politycznej. W krajach Europy Zachodniej mczy ni uzyskali je do 1919 r. (n ajwcze niej, bo jeszcze w XIX w., w Szwajcarii, Niemczech i Norwegii; najp niej w Bel gii, Wielkiej Brytanii, Irlandii i Holandii). Z op nieniem rozcignito je natomiast na kobiety (najwcze niej, bo w 1893 r., uczyniono to w Nowej Zelandii). Jeszcze po I I wojnie wiatowej nie miay one praw wyborczych we Francji i Woszech (do 1946 r.), G recji (do 1952 r.), Szwajcarii (do 1971 r.) i Portugalii (do 1974 r.). Pomijajc t e dwa ostatnie 25 Systemy polityczne wspczesnego wiata przypadki, mona powiedzie, e cech demokracji skonsolidowanych jest rwne i powszechne prawo do udziau w rywalizacyjnych wyborach, stosowane od bez maa pidziesiciu lat. Rwnie wana jest trwao i skuteczno oddziaywania innych zasad demokracji, takich jak tawodawcza parlamentu (pod wzgldem prawnym, ale ju nie w praktyce, wyjtek stanowi V Republika Francuska), ograniczenia wadzy wykonawczej, niezawiso sdownictwa, kontrola konstytucyjno ci ustaw czy - rozpowszechniona po II wojnie wiatowej - praktyka pow oywania rzecznikw praw obywatelskich. Dugotrwa tradycj cieszy si samorzdno lokaln walonych standardw ycia politycznego naley te niezaleno rodkw masowego przekazu od ecyzyjnych, stwarzajca mono ustanowienia dodatkowych form spoecznej kontroli nad pocz ynaniami rzdzcych. Dojrzao skonsolidowanych demokracji oznacza te to, e sprawdziy si one w duszym prz czasowym. Z wyjtkiem Hiszpanii, Portugalii i Grecji, w adnym z wymienionych krajw od II wojny wiatowej nie nastpio zaamanie demokracji. W tym sensie skonsolidowane de mokracje mona okre li rwnie jako systemy ustabilizowane, mimo zakce, ktre pojawiy toczeniu. Przed II wojn wiatow szereg pastw europejskich nie wytrzymao ci nienia kryzy u gospodarczego. W innych demokracja upada na skutek podboju przez nazistowskie N iemcy. Po 1945 r. krajom Europy rodkowo-Wschodniej narzucony zosta stanowicy antyte

z demokracji reim komunistyczny. Problemy gospodarcze i spoeczne stay si rdem niest o ci politycznej w Ameryce aciskiej. Natomiast wikszo pastw, ktre poczy w 1949 r. tlantycki, oraz demokracji pozaeuropejskich (USA, Kanada, Australia, Nowa Zeland ia, Japonia i Izrael) okazaa si zdolna do stawienia czoa wyzwaniom ekonomicznym i p olitycznym, a funkcjonujce w nich instytucje polityczne (parlamenty, rzdy, sdownict wo, partie polityczne) potwierdziy sw skuteczno . Jedyn reakcj na kryzysy ekonomiczne jak np. pierwszy szok naftowy) i zwikszone napicia polityczne (jak np. prba puczu w Hiszpanii w 1981 r., pat parlamentarny w Grecji na przeomie lat 80. i 90., kryzy s systemu partyjnego we Woszech czy zjednoczenie Niemiec) bya wycznie alterna-cja wad zy, a nie zmiana demokratycznych regu\ gry. Trwao norm politycznych oraz powtarzaln o opartych na nich zachowa jest rwnocze nie wyrazem wysokiego poziomu instytucjonaliza cji skonsolidowanych demokracji, co oznacza, e ich efektywno nie zaley wycznie od int ncji, dobrej woli czy talentw rzdzcych; dziaalno polityczna jest wykonywana w ramach owszechnie akceptowanych standardw. 26 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie Demokracje skonsolidowane s te systemami zintegrowanymi w tym sensie, e zapewniaj ni ezbdny poziom spjno ci pomidzy warto ciami, strukturami i zachowaniami politycznymi. Ju an Linz i Alfred Stepan podkre laj, e proces konsolidacji dokonuje si rwnocze nie na tr ech paszczyznach: konstytucyjnej, intelektualnej i behawioralnej. O konsolidacji demokracji moemy mwi wwczas, gdy normy konstytucyjne, odzwierciedlajce takie warto ci, jak wolno , rwno , pluralizm i tolerancja czy uszanowanie przez partie przegrywajce wer yktu wyborczego, znajduj odzwierciedlenie w postawach i zachowaniach zarwno elit, jak i mas. Przejawem konsolidacji demokracji jest te manifestowanie sprzeciwu wob ec postaw oraz zachowa odbiegajcych od tych norm. Tak np. w powojennej Europie uks ztatowaa si niepisana norma wykluczania od udziau w rzdach ugrupowa radykalnych, niez lenie od uzyskiwanego przez nie poparcia wyborczego. Pocztkowo odnosia si ona do kom unistw woskich, p niej zostaa przeniesiona na ugrupowania prawicowe (Front Narodowy we Francji, partie progresywne w Skandynawii, neofaszy ci we Woszech). Negatywna poczt kowo reakcja Unii Europejskiej na utworzenie przez austriackich chadekw koalicji z uznan za skrajnie prawicow Parti Wolno ciow-cw J. Haidera, moe posuy za charakter y przykad tego, jakie mog by konsekwencje amania utrwalonych standardw dziaania polit cznego, cho - rzecz jasna - adne standardy polityczne nie s wieczne. Z drugiej jedn ak strony trudno byoby orzec, e wczenie Partii Wolno ciowcw do rzdu stao si czynnik tabilizujcym i tym samym dekonsolidujcym demokracj austriack. Istotn cech skonsolidowanej demokracji jest te jej elastyczno . Demokracj skonsolidowa mona okre li jako system zdolny do tego, co mona by nazwa demokratyczn reprodukcj", o przezwyciania sytuacji kryzysowych nie tylko na gruncie demokratycznych regu gry, ale w sposb zwikszajcy zaufanie do nich (przykadem moe by rozwizywanie problemu mni zo ci rasowych, religijnych i etnicznych w takich krajach, jak USA, Kanada, Izrael , Belgia, Holandia czy Niemcy). Tak rozumiana konsolidacja demokracji umoliwia ra dykalne nawet przeobraenia w ramach demokratycznego porzdku. S one uwarunkowane zmi anami ekonomicznymi, przeksztaceniami struktury spoecznej czy niewydolno ci niektrych instytucji politycznych. Idzie tu o zdolno do transformacji reimu politycznego (np. z parlamentarnego na prezydencki lub odwrotnie), systemu wyborczego lub systemu partyj lego. Przykadem takiej zmiany potwierdzajcej konsolidacj demokracji jest po wstanie V Republiki we Francji, czy te przeobraenia, jakim podlegaj w latach 90. sy stemy polityczne Woch i RFN. Przypadki te dowodz tego, e nawet gbokie kryzysy spoeczn lub polityczne nie musz destabilizowa adu demokratycznego. 27

Systemy polityczne wspczesnego wiata Najistotniejsz cech demokracji skonsolidowanych jest to, e s one demokracjami libera lnymi. Najoglniej mwic, oznacza to, e adnej grupie spoecznej nie odmawia si moliwo resji jej interesw politycznych, prawa do zorganizowania si dla politycznych celw, uczestnictwa w wyborach, prawa do reprezentacji parlamentarnej oraz do walki w o bronie jej interesw. Z drugiej strony ochronie podlega zarwno wolno , jak i polityczn a rwno jednostek. Zdaniem L. Diamon-da, demokracje liberalne cechuje to, e wadza nale do wybieralnych i odpowiedzialnych wycznie przed elektoratem funkcjonariuszy publ icznych, wadza wykonawcza podlega ograniczeniom, mniejszo ci etniczne, kulturowe, r

eligijne itp. maj prawo do zachowania odrbno ci, ochrony tosamo ci oraz do reprezentacj i politycznej, brak jest barier dla rozwoju spoeczestwa obywatelskiego, istnieje s ystem alternatywnej informacji, za rzdy prawa, na stray ktrych stoj niezawise sdy, c ni jednostk przed naduyciami wadzy. Jest to rozwinicie wcze niejszej koncepcji poliarc ii R. Dahla, dla ktrego liberalna demokracja wyraa si w czterech wymiarach: rywaliz acji, partycypacji, wolno ci i pluralizmie. Jak ju wspomniano, organizacja Freedom House zalicza do grona liberalnych demokracji 88 pastw, w ktrych odbywane s cyklicz ne, rywalizacyjne wybory oraz rwnocze nie gwarantowane s wolno ci polityczne. Jednake d o grona demokracji skonsolidowanych mog by zaliczone tylko te, w ktrych owe cechy u trwaliy si w stopniu pozwalajcym na stwierdzenie ich instytucjonalizacji. Wszystkie opisane wyej wa ciwo ci stanowi prg dzielcy demokracje skonsolidowane od tyc ktrym cechy tej naleaoby odmwi. W literaturze podkre la si, e najistotniejsze znacze aj takie kwestie, jak brak wewntrznych konfliktw militarnych (wojen domowych, zamac hw stanu itp.), ochrona praw obywatelskich (brak dyskryminacji politycznej), prze strzeganie prawa opartego na demokratycznych standardach oraz poszanowanie praw mniejszo ci, izolacja skrajnych, antydemokratycznych partii politycznych, niekonfr ontacyjne relacje pomidzy centralnymi organami wadzy pastwowej i brak obszarw ycia pu blicznego pozostajcych pod kontrol instytucji nie pochodzcych z wyboru, takich jak armia czy ko ci (G. 0'Donnell, L. Diamond, J. Wiatr). Nie oznacza to jednak, e demokr acje skonsolidowane wolne s od zagroe. Przeciwnie, rutynizacja i rytualizacja zacho wa politycznych, rozbudowa biurokracji, rozprzestrzenienie si patologii polityczny ch, takich jak klientelizm czy korupcja - mog sta si rdem niepokojw spoecznych i de lizacji demokracji take w tych krajach, ktrym dotd udao si tego niebezpieczestwa unik 28 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie 3. Demokracje nieskonsolidowane Oprcz krajw wymienionych powyej w punkcie 2, do grona demokracji zalicza si take i te pastwa, w ktrych przyjcie reguy rywalizacyjnych wyborw dokonao si stosunkowo niedaw a warto ci liberalizmu nie zdoay jeszcze przenikn cakowicie praktyki politycznej, a t m bardziej si w niej utrwali. R. Dahl nazywa je demokracjami nowszymi" lub niedojrzay mi", P. Schmitter - neodemokracjami", L. Diamond - demokracjami wyborczymi". Jak s i podkre la, mog one osign stadium konsolidacji, ale nie jest to przesdzone. Odbywani ywalizacyjnych wyborw oraz proklamowanie takich zasad ustrojowych, jak podzia wadz, rzdy prawa oraz ochrona praw obywatelskich, nakazuj zaliczenie tych krajw do grupy demokracji - mimo mniej lub bardziej oczywistych uomno ci praktyki politycznej. Rwn ie i one s zrnicowane, cho - jak si wydaje - w mniejszym stopniu ni demokracje skons dowane. Wikszo krajw nalecych do tej grupy przyjmuje prezydenck form rzdw, lecz s Nie ma w rd nich monarchii. Rywalizacja polityczna toczy si w ramach nieustabilizowa nych systemw wielopartyjnych. W rd instytucji publicznych, ktre uczestnicz w yciu poli ycznym, odnajdujemy take i takie, ktre nie pochodz z wyboru, jak np. wojsko, zwizki zawodowe czy ko cioy, co zdaniem niektrych autorw uniemoliwia okre lenie owych systemw litycznych jako demokracji skonsolidowanych. Dokonujc syntezy pogldw L. Dia-monda, G. O'Donnella, J. Linza i P. Schmittera, powiemy, e demokracje nieskonsolidowane to takie, w ktrych standardy wa ciwe liberalnej demokracji nie uzyskay jeszcze monopo lu w rd norm regulujcych ycie publiczne 0- Linz i A. Przeworski stwierdzaj, e nie s o jeszcze the only gam in town"), a wzorce rywalizacji politycznej zmieniaj si dosy rad ykalnie z elekcji na elekcj. W ramach omawianej kategorii naley wyrni dwie grupy pastw. Pierwsz z nich stanowi te tre wykazuj zdecydowan wikszo cech demokracji skonsolidowanych, a jedynym powodem, dl ktrego nie s do nich zaliczone, jest zbyt krtki okres demokratycznego eksperymentu . Przykadem mog by przodujce neodemo-kracje Europy rodkowo-Wschodniej: Polska, Czechy , Wgry i Sowenia, oraz - w nieco mniejszym stopniu (z uwagi na ograniczenia praw m niejszo ci etnicznych) - Litwa, Estonia i otwa, a na kontynencie afrykaskim - Republ ika Poudniowej Afryki. W krajach tych z powodzeniem uruchomiono instytucje demokr acji przedstawicielskiej, wprowadzono w ycie zasad podziau wadz, poddano cywilnej ko ntroli armi oraz zapewniono ochron praw obywatelskich. Przyjto parlamentarn, a nie p rezydenck form rzdw oraz proporcjonalne prawo wyborcze. W regularnie 29 Systemy polityczne wspczesnego wiata odbywajcych si wyborach zwyciaj partie umiarkowane, a ugrupowania ekstremalne s margi

alizowane. Nie wywoaa napi spoecznych alternacja wadzy (a pamita trzeba, e na Wgr Polsce na pewien czas rzdy objy partie postkomunistyczne), ktra jednak nie dokonaa si ani w Czechach (pomimo przegranych w 1996 r. wyborw Obywatelska Partia Demokratyc zna V. Klausa zawara nieformaln koalicj ze zwyciskimi socjalistami M. Zemana), ani w Sowenii. Jedynym powaniejszym problemem politycznym w tej grupie pastw jest nieroz wizanie kwestii stosunku do przeszo ci, co owocuje uchwalaniem ustaw ograniczajcych z asad rwno ci dostpu do stanowisk publicznych (ustawa o dekomunizacji w Czechach, usta wy lustracyjne w Polsce i na Wgrzech). Z uwagi na zdolno do alterna-cji wadzy i mono spresji interesw mniejszo ci, wgierski politolog Attila Agh zalicza. Polsk, Czechy, Wg ry i Soweni do grona demokracji liberalnych, co oznacza, e ich przeobraenie si w demo kracje skonsolidowane jest w zasadzie tylko kwesti czasu (warto doda, e w my l ostatn iego przegldu Freedom House wszystkie wymienione kraje zaliczone s do grupy pastw w peni przestrzegajcych prawa czowieka, czyli speniajcych kryteria demokracji liberaln ych). Poziom zaawansowania demokratycznych przemian w pozostaych europejskich pastwach p ostkomunistycznych jest natomiast generalnie niszy. Charakteryzuj je nierozwizane k onflikty etniczne i wzrost znaczenia ruchw nacjonalistycznych (Sowacja, Bugaria, Ru munia, Bo nia i Hercegowina), uywanie siy w rozstrzyganiu konfliktw wewntrznych (Serbi a, Rosja), utrzymujcy si przez duszy czas immobilizm polityczny, a wic niezdolno do ernacji wadzy (Rumunia do 1996 r., Chorwacja do 1999 r., Rosja, Serbia), otwarty konflikt w onie elit rzdzcych (Sowacja). Z wyjtkiem Bugarii i Sowacji, w krajach tyc unkcjonuje system prezydencki, wzmacniajcy faktyczn pozycj polityczn przywdcw majcyc apdy dyktatorskie (zwaszcza S. Milo evi w Serbii, F. Tudjman w Chorwacji czy S. Beris ha w Albanii). Wspomniany ju A. Agh wyrni w 1997 r. w tej grupie pastw dwie subkatego rie: semidemokracje - w ktrych alternacja wadzy bya powanie utrudniona, ale, co zres zt potwierdziy p niejsze wydarzenia, moliwa (Sowacja, Chorwacja, Macedonia, Rumunia i ugaria), oraz pseudodemokracje - w ktrych, mimo istnienia legalnej opozycji, nie m a ona moliwo ci przejcia rzdw inaczej ni drog przewrotu (Serbia, Albania). Warto zwr y okazji uwag, e do tak scharakteryzowanych semidemokracji zaliczy moemy rwnie pastw ktre nie do wiadczyy komunizmu (Korea Poudniowa, R\ipiny, Tajwan). Naszym zdaniem, u progu XXI wieku nie wszystkie europejskie pastwa postkomunistyczne mog by zaliczone do grupy nieskonsolidowanych demokracji. Rosja i Ukraina mieszcz si raczej 30 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie w szarej strefie", cho ewolucja w kierunku demokracji w adnym z tych krajw nie jest wykluczona. Natomiast Serbia czy Biaoru stanowi przykady autorytaryzmu. Do grupy drugiej zaliczymy te pastwa, ktre posiadaj ugruntowane tradycje demokratyc znych rzdw oraz w peni uksztatowane rywalizacyjne systemy wielo-partyjne, ale w ktryc h kontrol nad yciem politycznym - przynajmniej w pewnych okresach - sprawuj siy nie pochodzce z wyborw. Powoduje to, e demokracja, nawet je li funkcjonuje sprawnie, jest potencjalnie zagroona. To przede wszystkim Turcja (cho armi uznaje si tam za stranik a demokracji wa nie!) oraz wikszo pastw Ameryki aciskiej, do wiadczonych licznymi pr mi wojskowymi, stanowicymi na og reakcj na pogarszajc si sytuacj ekonomiczn (naj w dokonanym na pocztku 2000 r. przykadem jest groteskowy zamach stanu w Ekwadorze, w wyniku ktrego armia odebraa wadz prezydentowi J. Mahuadowi po to, by po kilku godz inach przekaza j w rce wiceprezydenta G. Noboa). To take -cho z nieco innych wzgldw ndie, borykajce si z separatystycznymi deniami Sikhw i reagujce zawieszaniem swobd p tycznych (1975-1977), demokratycznych procedur przekazywania wadzy (1983 r.) czy uyciem brutalnej przemocy wobec separatystw (zajcie i zniszczenie wityni w Amritsarze w 1984 r.). Wszystkie te pastwa maj za sob dusze (Indie, Turcja, Chile, Kostaryka, U rugwaj) lub krtsze (Argentyna, Peru, Kolumbia) do wiadczenia z wielopartyjn rywaliza cj; we wszystkich jednak doszo w ktrym momencie do jej zawieszenia, poczonego niekied ze zmasowanymi i okrutnymi represjami (Paragwaj w latach dyktatury A. Stro-essn era, Chile po 1973 r., Argentyna wiatach 1976-1982). Przywrcenie demokracji - pod obnie jak w przypadku pastw postkomunistycznych - wyania kwesti odpowiedzialno ci za zbrodnie dyktatury (Argentyna, Chile), co moe sta si rdem dodatkowych napi. Jednak licznych przeszkd, w ostatnim dziesicioleciu demokracja umocnia si w takich krajach , jak Chile, Argentyna, Urugwaj czy Brazylia. Pojawiy si jednak objawy demokratycz nego regresu. Dostrzec mona je midzy innymi w Turcji (denia fundamentalistw islamskic h i delegalizacja partii Refah), w Wenezueli (populizm H. Chaveza), w Peru (auto

rytarne zapdy A. Fuji-mori, dcego za wszelk cen do trzeciej reelekcji, zakwestionowan e uczciwo ci wyborw i ucieczka prezydenta) oraz na Filipinach (wymuszona dymisja le galnie wybranego prezydenta Raula Erapa" Estrady w styczniu 2001 r.). Warto podkr e li t niestabilno , bowiem zaliczajc pastwa Ameryki Poudniowej i rodkowej i Azji do demokracji nieskonsolidowanych, mamy na my li ich powojenne do wiadczenie traktowane jako cao ; w poszczeglnych momentach historii wykazyway 31 Systemy polityczne wspczesnego wiata one cechy bd demokracji liberalnych, bd skonsolidowanych autorytaryzmw (jak np. Chile przed i po 1973 r. czy Turcja w okresie powojennym). Wspln cech demokracji nieskonsolidowanych jest to, e funkcjonuj one w niesprzyjajcym toczeniu ekonomicznym, spoecznym i kulturowym. Europa rodko-wo-Wschodnia boryka si z problemami wychodzenia z gospodarki centralnie sterowanej, co pociga za sob bole sne zjawiska spoeczne, takie jak pogorszenie stopy yciowej czy wzrost bezrobocia. Nawet w krajach nalecych do cisej czowki reformatorskiej (Czechy, Wgry) wystpiy w at 90. objawy zaamania gospodarczego. Poza kontrol funkcjonuje w tych pastwach szara strefa" ekonomiczna, wydatnie uszczuplajca dochody Skarbu Pastwa. Powane problemy ekonomiczne wystpuj rwnie w RPA oraz w wielu pastwach Ameryki aciskiej - m.in. w Chi Boliwii, Brazylii (zaamanie finansowe w 1998 r.), Ekwadorze, Peru i Wenezueli. N iektre pastwa tego regionu s nadto uwikane w konflikty wewntrzne ( masakra boonarodze wa" w Boliwii w 1996 r.), przeradzajce si niekiedy w przeduajc si wojn domow (Kolu ikaragua, Salwador, Gwatemala). Problem przeludnienia rzutuje na sytuacj wewntrzn w Indiach. Wszystko to sprawia, e demokratyczne reguy gry ustpuj niekiedy przed daniam ekonomicznymi lub potrzeb zaprowadzenia adu spoecznego. Istotnym problemem, przed ktrym stoj demokracje nieskonsolidowane, jest take mnogo i intensywno wewntrznych konfliktw politycznych. Zagraaj one nie tylko adowi demokraty emu, ale i szeroko rozumianej stabilno ci politycznej. Ze szczeglnym nasileniem kon flikty takie wybuchaj w Ameryce Poudniowej. To dziaalno guerrilli z jednej strony, al e take aktywno zwalczajcych si nawzajem i walczcych z rzdem gangw narkotykowych (Se Luminese i Tupa Atnaru w Peru). Konsolidacji demokracji nie sprzyja rwnie obecno pod ziaw na tle etnicznym bd religijnym. Kwestia ta obecna jest w Turcji (problem kurdyj ski), w Indiach (Si-khowie), w RPA (biaa mniejszo ). Na rozwoju demokracji poudniowoa frykaskiej ci antagonizmy zrodzone polityk apartheidu. Zaszo ci historyczne maj swj stosunki narodowo ciowe w niektrych krajach postkomunistycznych (mniejszo rosyjska w republikach nadbatyckich, wgierska w Rumunii i Sowacji, turecka w Bugarii). Konflik ty etniczne, na ktre naoyy si podziay wyznaniowe, zaowocoway krwawymi i niezwykle ok nymi wojnami w b. Jugosawii. Warto zwrci przy okazji uwag na fakt, e adne z komunisty znych pastw federalnych (ZSRR, Czechosowacja, Jugosawia) nie przetrwao testu demokra cji, ktra umoliwia ich rozpad, co wiadczy o tym, e mechanizm demokracji konsensualnej (uzgodnienio-wej), zaproponowany dla pastw wielonarodo ciowych przez A. Lijpharta, nie oka32 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie za si recept uniwersaln. Mwic o konfliktach wewntrznych, nie sposb pomin take an midzy konstytucyjnymi organami wadzy, co cechuje take kraje uznane za przodujce w pr ocesie demokratyzacji (spory midzy rzdem i prezydentem w Polsce i w Czechach), ora z dziaalno ci partii antysystemowych (zdelegalizowana w 1998 r. fundamentalnie isla mska partia Refah w Turcji). Naley wreszcie podkre li, e demokracje nieskonsolidowane nie s w peni demokracjami lib ralnymi w takim znaczeniu, o jakim bya ju mowa. Cho konstytucje omawianych krajw pro klamuj zasady podziau wadz i rzdw prawa oraz czsto zawieraj liczne gwarancje praw i bd obywatelskich, to nie zawsze standardy te znajduj swj wyraz w praktyce polityczn ej. Przede wszystkim wystpuj w niej tendencje do koncentracji wadzy w rkach jednostk i - najcz ciej prezydenta, jak dzieje si to w Ameryce aciskiej czy w Chorwacji do 1999 r., czasem take premiera (V. Me-riar na Sowacji, I. Gandhi w Indiach). Siy rzdzce jak w Polsce, Czechach i na Wgrzech - d niekiedy do kontroli nad dziaalno ci rodkw o przekazu, zwaszcza telewizji (najbardziej spektakularnym przejawem walki o medi a jest konflikt wok obsady stanowiska szefa czeskiej telewizji publicznej, ktry osig n swe apogeum na przeomie lat 2000 i 2001). Mno si zjawiska korupcji politycznej (cho bd my szczerzy, problem ten dotyka take demokracji skonsolidowanych, takich jak Wochy

, Belgia, Niemcy czy Izrael - by wspomnie tylko przykady najnowsze). W postkomunis tycznej Europie stanowiska publiczne s bez umiaru zawaszczane przez zwyciskie parti e. Denie do sanacji moralnej ycia publicznego, cechujce gwnie partie wywodzce si z omunistycznej opozycji, owocuje uchwalaniem ustaw, ktre ograniczaj prawo do obrony (ustawa lustracyjna w Polsce). Wiele partii odwouje si do idei nacjonalistycznych , uzyskujc znaczce poparcie (V. Me\riar na Sowacji, F. Tudjman w Chorwacji). Nard" je st znacznie waniejszy od spoeczestwa obywatelskiego", ktremu skdind V. Perez--Diaz p pisa decydujc rol w odbudowie demokracji w Hiszpanii. Liczne s przykady ksenofobii (g sprawa budowy muru oddzielajcego ulic zamieszkan przez Romw w czeskim mie cie Usti na d ab jesieni 1999 r.). W dziaaniach politycznych bardziej preferowane jest bezwarunk owe zwycistwo wizji popieranej przez wikszo ni wypracowanie decyzji uwzgldniajcej ta nteresy mniejszo ci. Partie polityczne - jak zauwaa George Schpflin - reprezentuj prz ede wszystkim sakrali-zowany i zjednoczony Nard, a nie zrnicowane, pluralistyczne s poeczestwo, bagatelizujc takie kwestie, jak kompromis, przetargi, wzajemno czy koniec zno samoograniczenia. Stwarza to, jego zdaniem, luk midzy demokratyczn form a realn ri" postkomunistycznej polityki. Cecha ta zdaje si wystpowa take i w innych 33 Systemy polityczne wspczesnego wiata krajach zaliczanych do grupy nieskonsolidowanych demokracji. Jednake to, czego im brakuje, to nie tylko obecno warto ci liberalnych w yciu publicznym, ale przede wszy stkim czas na ich przyswojenie. 4. Pomidzy demokracj i autorytaryzmem: szara strefa" polityczna Podstaw wyrnienia szarej strefy" jest istnienie pastw, ktre mniej lub bardziej mozoln e pokonuj drog od autorytaryzmu ku demokracji bd odwrotnie, zachowujc - przynajmniej przez pewien czas - elementy jednego i drugiego. W obszarze tym mieszcz si pastwa, o ktrych moemy powiedzie, e eksperyment polityczny zwizany z jako ciow zmian systemo dua si lub trwa zbyt krtko. Do najistotniejszych przyczyn tego stanu rzeczy naley tru dna sytuacja ekonomiczna oraz stan kultury politycznej. Nakadaj si na to zap nienia w rozwoju politycznym: brak uwzgldniajcego faktyczne podziay spoeczne systemu partyjne go oraz nieistnienie spoeczestwa obywatelskiego. Do krajw szarej strefy" -przy uwzgld nieniu istotnych rnic, ktre je dziel - zaliczymy przede wszystkim Meksyk do 1997 r., Ugand, Wenezuel, Peru, Ukrain, Chorwacj, Albani, Rosj, Indonezj i - cho ten przyk udzi najwiksze wtpliwo ci - Nigeri do 1999 r. Do najistotniejszych cech charakteryzujc ch pastwa szarej strefy" naley zaliczy koncentracj wadzy w rkach prezydenta pochodz z rywalizacyjnych wyborw, wyborcz dominacj partii wadzy" (tj. bezideowego ugrupowania popierajcego gow pastwa), pozbawienie wyborw do parlamentu realnego znaczenia polity cznego, zablokowanie moliwo ci uksztatowania si opozycji oraz uchybienia w przestrzeg aniu praw czowieka. Spo rd krajw zaliczonych przez nas do szarej strefy" na uwag zasuguje zwaszcza Meksyk u choby z uwagi na to, e przebywa w niej tak dugo. Historia tego kraju od momentu ob alenia dyktatury Porfirio Diaza w 1911 r. nie zna rzdw w peni autorytarnych - nie z na jednak rwnie rywalizacyjnej demokracji, w ktrej szans obozu rzdzcego i opozycji by y, choby teoretycznie, rwne. Utworzona w 1929 r. Partia Narodowo-Rewolucyjna (noszc a od 1946 r. nazw Partii Rewolucyjno-Insty-tucjonalnej), mimo e dopu cia do dziaania k ncesjonowan opozycj", ktr staa si uformowana w 1936 r. Partia Akcji Narodowej, rzdzi modzielnie do 1997 r., kontrolujc zarwno stanowisko prezydenta, jak i wikszo miejsc w parlamencie. To wa nie do wiadczenia polityczne Meksyku stay si rdem koncepcji syste rtii dominujcej, polegajcego na stworzeniu opozycji moliwo ci dziaania, 34 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie przy rwnoczesnym wykluczeniu moliwo ci przejcia przez ni wadzy. Rok 1997 przynis jed yom w tej praktyce, ktry zdaje si zapowiada zdecydowan ewolucj Meksyku w kierunku dem kracji, potwierdzon wynikami wyborw parlamentarnych w 2000 r.: najsilniejsz okazaa s i proreformatorska Allianza por Cambio (Sojusz na Rzecz Zmiany), ktra pokonaa PRL Uganda po 1986 r. (pod rzdami Y. Museveniego), Peru po 1992 r., kiedy to przewrot u (autogolpe) dokona A. Fujimori, i Wenezuela po 1998 r. (po wyborze na stanowisk o prezydenta H. Chaveza-Friaza) stanowi przykady systemw politycznych, ktre - nawizuj do koncepcji G. 0'Donnella - mona nazwa demokracjami de-legatywnymi", stanowicymi z aprzeczenie demokracji przedstawicielskiej. Opieraj si one na zaoeniu, e ktokolwiek w grywa wybory prezydenckie, maprawo rzdzi w sposb, ktry uzna za wa ciwy", opierajc si

uchu, ktry ma przezwyciy frakcyjno i konflikty, czone zwykle z partiami polityczny ezydent demokracji delegatyw-nej" nie prowadzi rokowa z partiami politycznymi, sta rajc si umniejszy ich znaczenie poprzez bezpo rednie odwoanie do narodu bd do szeroki ruchu spoecznego, bdcego jego emanacj. Tak rol spenia Ruch Oporu Narodowego (MRN) w andzie oraz Movimento Republica (MVR) w Wenezueli. Rezultatem takich posuni jest e rozja systemu partyjnego, degradacja parlamentu oraz koncentracja wadzy w rkach pr ezydenta. Towarzysz temu czsto prby zmiany konstytucji, majce na celu przeduenie czas trwania prezydentury lub zwikszenie liczby kadencji. W grudniu 1999 r. Wenezuelc zycy zaaprobowali w referendum zniesienie zakazu reelekcji prezydenta, co daje H . Chavezowi mono rzdzenia do 2012 r. W 1996 r. parlament peruwiaski, zdominowany prze z zwolennikw A. Fujimori skupionych w Alianza Cambio'90 Nueva Mayoria, uchwali ust aw umoliwiajc mu ubieganie si o urzd prezydenta po raz trzeci, co zostao zaaprobowan rzez Centraln Komisj Wyborcz na pocztku 2000 r. Pomimo protestw opozycja polityczna w ydawaa si zbyt saba, by moga marzy o wysuniciu kandydata majcego choby cie szansy istwo. Jednake sukces jej przedstawiciela Alejandro Toledo w I turze wyborw prezyde nckich, ktry uniemoliwi zwycistwo urzdujcego prezydenta, dowid tego, e rywalizacja czna nie zostaa - jak mogo si wydawa - cakowicie unicestwiona. Cho A. Fujimori ostate znie obj wadz (w wyniku wyborw powszechnie uznanych za sfaszowane), opozycja nie zrez gnowaa z walki o obalenie jego rzdw. Po licznych demonstracjach stanowicych wyraz so lidarno ci z A. Toledo, A. Fujimori zdecydowa si we wrze niu 2000 r. na ogoszenie decyz ji o rozpisaniu przedterminowych wyborw, zapowiadajc rwnocze nie rezygnacj z kandydowa nia. Inaczej przedstawia si natomiast sytuacja w Wenezueli, w ktrej, 35 Systemy polityczne wspczesnego wiata z zachowaniem demokratycznych procedur, konkurenci H. Chaveza zostali faktycznie wyeliminowani, a system od 1999 r. wyra nie skania si ku autoryzmowi. Wie si z tym idoczny szczeglnie w Ugandzie i Peru - spadek znaczenia partii jako podmiotw polit yki oraz uwid systemu partyjnego (w stosunku do wymienionych krajw uywa si takich ok re le, jak polityka postpartyjna" lub wrcz niepartyjna"). Chorwacja do 1999 r. i Ukraina stanowi rwnie przykady demokracji delega-tywnych, a w ic krajw przemieszczajcych si od demokracji ku autorytaryzmowi pod wodz przywdcw rea ujcych historyczn misj uksztatowania silnego pastwa narodowego. Znajdujemy tu empiryc zn egzemplifikacj teoretycznych rozwaa G. 0'Donnella, ktry do gwnych - prcz ju wsp ch - cech demokracji delegatywnej zalicza to, e prezydent traktowany jest jako uci ele nienie narodu i gwny stranik jego interesw - a take jako ten, kto te interesy ucie e nia", wystpujc w roli przywdcy politycznego pozostajcego ponad podziaami partyjnymi. Tym, co czy Chorwacj i Ukrain, jest niski poziom rywalizacyjno ci systemu partyjnego, ktry sprawia, e prezydentom stosunkowo atwo zapewni sobie poparcie wikszo ci, zwaszcz rzy uyciu argumentw nacjonalistycznych. O ile jednak w Chorwacji Franjo Tudj-man p raktycznie nie dzieli si wadz z nikim i nie mia konkurenta, o tyle na Ukrainie dokona si klasyczna aternacja wadzy na podstawie demokratycznych regu gry. W 1991 r. wybor y wygra L. Krawczuk, wywodzcy si z komunistycznego establishmentu, natomiast w 1994 r. stanowisko to obj L. Kuczma, zwizany z orientacj centroprawicow. W cigu piciu la odporzdkowa sobie rzd, stajc si jego faktycznym szefem. W 1999 r., po wyborach prezyd enckich, ktre przyniosy L. Kucz-mie ponowny sukces (pokona w nich kandydata najsiln iejszej partii parlamentarnej, ktr od 1998 r. byli neokomuni ci), podj on prb stworze proprezydenc-kiej wikszo ci w Radzie Najwyszej. Zakoczyo si to faktycznym rozbiciem p rlamentu, ktry w pocztkach 2000 r. obradowa przez trzy tygodnie w dwch oddzielnych f rakcjach, oraz zapowiedzi referendum prowadzcego do przedterminowych wyborw i ogran iczenia uprawnie Rady Najwyszej. Nie da si jednak zaprzeczy, e L. Kuczma dysponuje ud zielon przez wyborcw delegacj" do kierowania polityk wewntrzn i zagraniczn. Podobni ni mona prezydentur F. Tudjmana w Chorwacji, cho wyniki osignite przez jego parti (H w wyborach parlamentarnych z grudnia 1999 r. i rozstrzygnicie rywalizacji o stan owisko prezydenta (w ktrych kandydat HDZ nie przeszed do II tury) wiadcz o chci radyk alnej zmiany tej polityki, ktra bya realizowana w latach 90. i ktra utrudnia Chorwac ji drog do militarnej i gospodarczej integracji z Europ. 36 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie Rosja stanowi przypadek innego rodzaju, z tego wzgldu, e znajduje si ona -przynajmn iej po 1993 r. - na drodze od autorytaryzmu ku demokracji (co odrnia j od pastw omaw

ianych powyej, w ktrych kierunek ewolucji politycznej jest raczej odwrotny). Przyt oczyli my wyej ocen, e dokonujc czogowego ataku na siedzib parlamentu, B. Jelcyn znis y demokracj rosyjsk. Nie bdzie jednak dalekie od prawdy stwierdzenie, e p niej j rat onstytucja, ktr uchwalono w 1993 r., daa prezydentowi Rosji znaczne uprawnienia, ta k w stosunku do Dumy (rosyjskiego parlamentu), jak i do rzdu, ktry de facto jest g abinetem prezydenckim, za stosunki midzy wadz ustawodawcz i wykonawcz zyskay w liter rze miano superprezydencjalizmu" (Michael McFaul). Pozwolio to B. Jelcynowi powoywa i odwoywa premierw wedle wasnego uznania. Konstytucja, uznana przez publicystw za nar zie polityczne o wielkiej sile raenia", nie posuya jednak za instrument w walce z re guami demokratycznej gry. Przede wszystkim nie zostaa zablokowana rywalizacja poli tyczna. Od 1993 r. w Rosji elekcje parlamentarne i prezydenckie byy przeprowadzan e w konstytucyjnych terminach. Inna rzecz, e ich wpyw na ewolucj sytuacji polityczn ej by niewielki. Wybory parlamentarne z 1999 r. nie przyniosy adnego decydujcego roz strzygnicia, cho sukces tzw. partii wadzy" Miedwied' (skupionej wok premiera Wadimir utina) uatwi Jelcynowi rozegranie kwestii sukcesji. W przedostatni dzie 1999 r. spe ktakularnie zrezygnowa on ze stanowiska gowy pastwa, desygnujc na swojego nastpc wa . Putina -ostatniego powoanego przez siebie premiera. Posunicie to w decydujcym sto pniu ograniczyo poziom rywalizacyjno ci elekcji prezydenckiej w marcu 2000 r., zakoc zonej zwycistwem W. Putina ju w I turze. Przy tej okazji ponownie ujawnio si to, co wydaje si w Rosji najistotniejsze: brak ustabilizowanego systemu partyjnego, ktry mgby stanowi ramy rywalizacji politycznej, oraz szczeglna pozycja gubernatorw, traktu jcych niekiedy terytoria poddane ich wadzy jako swoiste lenna. Patologie zwizane ze sposobem sprawowania wadzy przez gubernatorw mog wzmaga pokus signicia po rodki na zajne. Przeduanie si tej sytuacji moe z kolei oznacza zwolnienie i tak niezbyt szybki ego tempa marszu ku demokracji - mimo jednoznacznych deklaracji wykluczajcych pow rt do systemu autorytarnego, zoonych przez W. Putina w momencie objcia obowizkw prezy enta Rosji. Na ocen t nakada si take dramat Czeczenii, ktry ujawnia cakowit niezdol izania tego konfliktu przez Kreml drog pokojow. Niewiele mona natomiast powiedzie o Nigerii, ktr Paul Lewis okre la jako kraj permanen nej tranzycji". Od momentu uzyskania niepodlego ci, tj. od 1960 r., pozostawaa ona gwn ie pod rzdami wojskowych (wyjtek to lata 1979-1983). 37 Systemy polityczne wspczesnego wiata Poczynajc od 1985 r., kiedy to wadz w wyniku przewrotu przej genera I. Baban-gida, za nicjowano dziaania majce na celu ustanowienie demokracji. Przeprowadzone w 1992 r. wybory prezydenckie zostay uniewanione, a kolejny przewrt wynis do wadzy nastpnego eraa, S. Abach. Jak si wydaje, mier dyktatora w 1998 r. otwiera drog ku kolejnym prb demokratyzacji (w 1999 r. przeprowadzone zostay rywalizacyjne wybory prezydenckie i parlamentarne oraz uchwalono now konstytucj). Jednake z ocen politycznej ewolucji Nigerii trzeba si jeszcze wstrzyma. Podobnie mona si wypowiedzie na temat sytuacji p olitycznej w Indonezji po ustpieniu generaa Suharto, sprawujcego dyktatorsk wadz od 1 65 do 1998 r. Wydarzenia we Wschodnim Timorze oraz ustpliwo cywilnych wadz przed arm i zdaj si wiadczy o moliwo ci powrotu autorytaryzmu. Z drugiej strony podkre la si, parlamentarne z 1999 r. oraz dokonana pi miesicy p niej elekcja prezydencka byy w pe wolne i uczciwe. Czas pokae, czy Indonezja stanie si trzeci co do liczby ludno ci dem okracj wiata, czy - stosujc to samo kryterium - powrci do roli drugiej dyktatury, cz y wreszcie utrzyma si przez duszy czas w szarej strefie", ju choby z uwagi na konflik y etniczne i niezdolno ich przezwycienia. Pobyt w szarej strefie", cho moe si przedua, jest wszake przej ciowy. Efektem ewolu itycznej moe by doczenie do grona pastw demokratycznych lub autorytarnych. Czynnikiem przesdzajcym kierunek rozwoju politycznego jest nie napotykajca na powaniejsze ogra niczenia wola jednostki lub wskiej grupy albo nieprzewidywalne wydarzenia (nie ul ega wtpliwo ci, e mier F. Tudjmana w grudniu 1999 r. zniosa istotn barier na drodze ratyzacji Chorwacji). Najcz ciej jest to ewolucja w kierunku autorytaryzmu. Uatwia j nie tylko konstytucyjna dominacja jednoosobowej wadzy wykonawczej, ale przede wsz ystkim brak porozumienia elit co do warto ci demokratycznych regu gry; przewysza j czs to warto samej wadzy. Nacjonalizm i populizm, do ktrych odwouj si przywdcy politycz krajach szarej strefy", zapewniaj poparcie, nierzadko wyraane w manifestacyjny sposb . Nie sprzyja to rywalizacji programw politycznych, odwoujcych si do interesw poszcze glnych grup spoecznych. Daje natomiast moliwo ukonstytuowania si - na bazie rywalizac

jnych wyborw - tego, co A. Agh nazwa tyrask wikszo ci", narzucajc sw wol zarwno i wszystkim mniejszo ciom, i odmawiajc pj cia na kompromis w sprawach o doniosym znacze iu politycznym. Op nia to bez wtpienia proces demokratyzacji, a zwaszcza rozwj prodemo kratycznej kultury politycznej. Dopki jednak zasada wyaniania wadzy poprzez wolne i uczciwe wybory nie zostaje cakowicie odoona do lamusa, 38 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie dopty nadzieja na uksztatowanie i okrzepnicie demokratycznych rzdw nie jest cakiem be podstawna. 5. Autorytaryzm nieskonsolidowany Brak rywalizacyjnych wyborw, oznaczajcy pozbawienie obywateli wpywu na to, kto spra wuje wadz, oraz zapewnienie dostpu do stanowisk publicznych tylko osobom cieszcym si zaufaniem przywdcy politycznego lub grupy rzdzcej - to klasyczne wa ciwo ci autorytaryz u: systemu politycznego opartego na braku odpowiedzialno ci politycznej wadzy przed obywatelami i na blokowaniu przed duszy czas moliwo ci uksztatowania si politycznej k nkurencji. Skuteczno dziaa w tym zakresie moe stanowi kryterium podziau autorytaryzm a jego odmian uomn i skonsolidowan. W obu formach wystpi jednak charakterystyczne cec y wsplne, o ktrych bya ju mowa: wysoki poziom koncentracji wadzy (najcz ciej, cho ni ko, w rkach jednostki), brak rywalizacyjnego systemu partyjnego oznaczajcy dominac j jednej partii (ruchu politycznego), skanalizowanie aktywno ci politycznej obywate li w ramach partii dominujcej, autonomia aparatu represji (zwaszcza tajnej policji , tropicej rzeczywistych bd wyimaginowanych wrogw ustroju) oraz nagminne i nierzadko drastyczne praktyki amania praw czowieka. Charakterystycznym i dobrze widocznym n a zewntrz przejawem autorytaryzmu jest pozbawienie politycznego znaczenia instytu cji parlamentu, ktry staje si ciaem legitymizujcym decyzje podjte poza nim (w jzyku a gielskim przyja si nazwa rubber-stamp parliaments). Dla niektrych autorw jest to zres zt czynnik przesdzajcy o autorytarnym ksztacie rzdw. Za F. Ryszk moemy przytoczy c rystyczn definicj E. Noltego z 1962 r., utosamiajc autorytaryzm z kad form ustrojow j przyznaje si wysz pozycje innemu skadnikowi wadzy naczelnej ni parlament". Cho pol politolog pogld ten zakwestionowa, to jednak sam wskaza na liczne przykady, ktre tak definicj uzasadniaj. Dodajmy w tym miejscu rwnie, e w pewnej grupie wspczesnych pas my zetkn si z dugotrwa lub czasow rezygnacj w ogle z instytucji wyborw powszechny lenie od tego, czy maj one rywalizacyjny, czy pozorny charakter. W 2000 r. zarejes trowano 24 takie kraje, a w rd nich m.in.: Afganistan, Angol, Biaoru , Birm, oba pastw ongijskie, Libi, Pakistan, Rwand oraz absolutne monarchie bliskowschodnie. Autorytaryzm, ktry nazywamy w niniejszej pracy nieskonsolidowanym lub uomnym, to t aki, w ktrym - na skutek zaplanowanej nieszczelno ci" systemu, nieza39 Systemy polityczne wspczesnego wiata mierzonych efektw dziaa ekipy rzdzcej lub jej nieudolno ci - pojawia si, choby ogran a, moliwo ekspresji niezadowolenia spoecznego i postawienia dania zmiany regu polity ej gry. Innymi sowy, autorytaryzm nieskonsolidowany dopuszcza istnienie ograniczo nej opozycji, cho rozwizania instytucjonalne stoj na stray tego, by nie dosza ona do wadzy. Klasycznymi przykadami bd tu i fran-kistowska Hiszpania od poowy lat 60., i Po rtugalia z okresu wiosny politycznej", tj. po nominacji M. Caetano na stanowisko szefa rzdu, i Polska w latach 1980-1981 oraz po 1986 r., i ZSRR od momentu objcia funkcji sekretarza generalnego KPZR przez M. Gorbaczowa, i Wgry pod koniec lat 80 . We wszystkich tych krajach proces demokratyzacji zosta w kocu uruchomiony, ale p rzykadem autorytaryzmu uomnego jest rwnie Algieria, w ktrej efektu tego nie udao si ychczas osign. Teoretycy analizujcy proces przej cia Hiszpanii od autorytaryzmu do demokracji, pod kre laj fakt, e istotnym uatwieniem pokojowej ewolucji politycznej by charakter reimu rankistowskiego w ostatniej fazie jego istnienia. Juan Linz akcentuje zwaszcza ro l ograniczonego pluralizmu (istnienie i rozwj spoeczestwa obywatelskiego), niejednol ito ideologiczn ruchu politycznego stanowicego spoeczne zaplecze dyktatora oraz zjawi sko tzw. semiopozycji, ktr stanowi grupy politykw krytycznych wobec reimu, ale nie po dwaajcych jego podstaw i nie kwestionujcych jego legitymizacji. Zdaniem J. Linza, s emiopozycja przypomina nieco opozycj w koalicji rzdzcej", wystpujc w krajach demokra znych, rnic si jednak od tej ostatniej tym, e nie ponosi odpowiedzialno ci przed obywa elami. Jak wskazuje przykad Hiszpanii - a take, przy zachowaniu wszystkich proporc

ji, ZSRR, Polski i Wgier - dziaalno semiopozycji moe stworzy sprzyjajce warunki do u homienia procesu demokratyzacji bez uciekania si do krwawego bd bezkrwawego przewro tu politycznego. Z drugiej strony liberalizacja nie zawsze prowadzi bezpo rednio d o upadku autorytaryzmu, czego dowodzi przykad Polski. Po bezprecedensowym wmontow aniu w system polityczny w 1980 r. niezalenych od komunistycznej partii zwizkw zawo dowych nastpia reakcja wadz w postaci wprowadzenia stanu wojennego, oznaczajcego nie tylko zmasowan represj wobec opozycji, ale take pozbawienie wpywu politycznego tych zwolennikw liberalizacji, ktrzy tworzyli polsk semiopozycj". Ponowna liberalizacja r eimu nastpi dopiero kilka lat p niej, a jej umowny prg wyznaczy decyzja o zwolnieniu w i niw politycznych, podjta jesieni 1986 r. Liberalizacja autorytaryzmu, polegajca na rozszerzeniu zakresu swobd obywatelskich (w tym zwaszcza swobody wypowiedzi) oraz na stworzeniu limitowanych moliwo ci organ izowania si dla celw politycznych, nie jest rwnoznaczna z roz40 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie poczciem procesu demokratyzacji. Autorytaryzm - choby podlegajcy liberalizacji - ni e stwarza warunkw dla autentycznej rywalizacji politycznej, wyznaczajc wyborom rol wycznie aprobujc: zarwno w stosunku do istniejcego porzdku politycznego, jak i do dz cieli wadzy. Ograniczenie cenzury oraz dopuszczenie opozycji do parlamentu stanow i jednake wyomy w autorytarnej logice i mog doprowadzi do erozji systemu. Oznacza to jego dekonsolidacj w tym sensie, e pogbia luk pomidzy warto ciami uzasadniajcymi jeg nienie (wizj nowego adu spoecznego) a normami i zachowaniami ksztatujcymi praktyk pol tyczn. Autorytaryzm uomny - je li oprze si na wymienionych wyej przykadach -moe stworzy war dla zorganizowania si si prodemokratycznych i przejcia przez nie wadzy, celem ustano wienia i konsolidacji nowych regu gry politycznej. Zupenie odmiennym przykadem uomne go autorytaryzmu jest Algieria - kraj, w ktrym prba przej cia do demokracji poprzez zorganizowanie rywalizacyjnych wyborw zakoczya si uyciem przemocy wobec zwyciskiej an ydemokratycznej opozycji. Przypomnijmy, e rzdzcy Algieri od momentu uzyskania niepod lego ci Front Wyzwolenia Narodowego (realizujcy koncepcj tzw. socjalizmu algierskiego ) zdecydowa si na stopniow liberalizacj polityczn w latach 80., doprowadzajc do rywal zacyjnych wyborw, najpierw do wadz lokalnych (1990 r.), p niej - do parlamentu (1991 r.). W wyborach lokalnych zwyciy fundamentalny islamski Front Ocalenia Narodowego ( FIS), zdobywajc ponad poow gosw. Taki sam wynik przyniosa pierwsza tura wyborw parla tarnych przeprowadzona w grudniu 1991 r. Podstaw programu politycznego FIS bya lik widacja buruazyjnej" demokracji i stworzenie islamskiego pastwa wyznaniowego na wzr Iranu. Przy aprobacie pastw zachodnich wyniki wyborw zostay uniewanione, FIS - zdele galizowany, za wadz przeja armia. Doszo do krwawej i przeduajcej si wojny domowej malizacji politycznej, obejmujce rwnie rokowania z przedstawicielami ugrupowa muzumas ich, nie powiody si. Po przyjciu w 1996 r. w drodze referendum nowej konstytucji wz mocnieniu ulega pozycja prezydenta, nie doszo natomiast do uzgodnienia zasad midzyp artyjnej rywalizacji politycznej. W wyborach parlamentarnych z 1997 r. zwyciyo prop rezydenckie Zgromadzenie Narodowe na Rzecz Demokracji (RND). Po zbojkotowanych p rzez partie islamskie wyborach prezydenckich z 1999 r., w wyniku ktrych stanowisk o gowy pastwa obj Abdelaziz Bouteflika (74% poparcia), uksztatowaa si trjpartyjna k ja skupiona wok RND i stanowica polityczne zaplecze prezydenta, ktry nadal stoi prze d dylematem, czy prowadzi rokowania z ugrupowaniami fundamentalistycznymi (nie kr yjcymi zamiaru odej cia od demokratycznej rywalizacji), czy te kontynuowa ograniczon r ywalizacj, wykluczajc partie cieszce si znacznym poparciem. 41 Systemy polityczne wspczesnego wiata Autorytaryzm uomny wystpuje take w tych pastwach, w ktrych istniej pozory rywalizacyj ych wyborw. Najbardziej charakterystycznym wspczesnym przykadem jest Iran, bdcy dykta ur wyznaniow. Konstytucja z 1979 r. formuuje zasad, e system rzdw Iranu opiera si n rze w jedynego Boga, w boskie pochodzenie praw i w sd ostateczny, a wszystkie nor my prawne stanowione przez pastwo winny by zgodne z normami Koranu. Znajduje to wy raz w swoistej strukturze wadzy pastwowej, ktr tworz republikaskie organy wybieralne prezydent i parlament) oraz organy specyficznie islamskie: Rahbar (sprawujcy wadz w imieniu zaginionego XII imama - Mahdiego) oraz Rada Stranikw (Shura e nigah-bar), kontrolujca zgodno ustawodawstwa z Koranem i aprobujca kandydatw na deputowanych do

parlamentu, w ktrym zdecydowan wikszo maj ortodoksyjni lub umiarkowani islami ci. Jed wybory parlamentarne z marca 2000 r. wskazuj na moliwo przejcia wadzy przez zwolenni reform, cho nie przesdzaj ich powodzenia. Jeszcze inn odmian autorytaryzmu uomnego odnajdziemy w praktyce politycznej Serbii i Biaorusi. Konstytucje obu tych krajw gwarantuj zarwno swobod zakadania partii polit cznych, jak i przeprowadzanie cyklicznych, rywalizacyjnych wyborw. W ich wyniku d o wadzy doszli S. Milo evi w Serbii oraz A. ukaszenka na Biaorusi. Cho zasada wyanian wadz w drodze wyborw nie zostaa przez nich uchylona, to praktyka polityczna potwier dzia w peni autorytarne zapdy obu prezydentw. Zarwno w Serbii, jak i na Biaorusi parl ment zosta pozbawiony realnej wadzy, a prawa opozycji ulegy znacznemu ograniczeniu. Osignito to likwidujc niezaleno rodkw masowego przekazu oraz odsuwajc od stanowis cznych ludzi, ktrzy okazali si, zdaniem prezydentw, nielojalni. Je li idzie o przestr zeganie praw politycznych i swobd obywatelskich, w ostatnim przegldzie Free-dom Ho use oba kraje zostay zakwalifikowane jako amice prawa czowieka. Przeciw uznaniu ich za przykad skonsolidowanego autorytaryzmu przemawia jednak fakt utrzymania zasady rywalizacyjnych wyborw oraz limitowana, ale nie zakazana cakowicie, aktywno opozycj i politycznej. Warto jednak podkre li, e mimo niekorzystnych warunkw dla opozycji, je sieni 2000 r. dokonao si to, co jeszcze nieco wcze niej wydawao si cakowicie nierealn a mianowicie usunicie S. Milo evica w wyniku przegranych przez niego wyborw prezyden ckich. Nieustabilizowany system partyjny Serbii oraz utworzenie niespjnej polityc znie koalicji, skupionej wok osoby nowego prezydenta Vojislava Kosztunicy, mog jedn ak okaza si powan barier na drodze uksztatowania i okrzepnicia demokratycznych stand ycia politycznego. 42 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie 6. Autorytaryzm skonsolidowany W przeciwiestwie do autorytaryzmu uomnego, autorytaryzm skonsolidowany oznacza wza jemne dostosowanie wszystkich elementw reimu politycznego: warto ci i norm odnoszcych si do uzyskiwania i sprawowania wadzy z rozwizaniami instytucjonalno-proceduralnym i i zachowaniami politycznymi. Aksjologiczn podstaw autorytaryzmu jest negacja war to ci oraz instytucji demokracji liberalnej: konieczno ci przestrzegania praw polity cznych i wolno ci obywatelskich, podziau wadzy oraz ograniczenia jej arbitralno ci, rzd prawa, uznania autonomicznej wobec pastwa (lecz nie prywatnej) sfery spoeczestwa o bywatelskiego, pluralizmu kulturowego i politycznego oraz nieskrpowanej, zinstytu cjonalizowanej rywalizacji politycznej. W ich miejsce autorytaryzm proponuje prz yporzdkowanie jednostek szerszym grupom spoecznym, do ktrych przynale (klasie, wsplno ie wyznaniowej, narodowi, rasie), konieczno stworzenia i utrzymania adu spoecznego take za pomoc represji wobec wszystkich, ktrzy go naruszaj, w tym zwaszcza tych, ktr y ustawiaj si w opozycji wobec systemu lub rzdzcych - koncentracj wadzy oraz, co wyda e si najistotniejsze, bezalternatywno polityczn (zmiana polityki moe by jedynie wyraz m woli o rodka przywdczego, ktry - nie ponoszc odpowiedzialno ci przed kimkolwiek, prc oga i historii" - samodzielnie decyduje o celach i rodkach politycznych). Zanegow anie warto ci i instytucji demokracji liberalnej, w tym zwaszcza instytucji przedst awicielstwa, umoliwia realizacj zada szczeglnych (zdobycia przestrzeni yciowej", zbud wania spoeczestwa bez-klasowego, stworzenia prawdziwej wadzy ludu", nadania normom r eligijnych statusu norm prawnych, podziau na obywateli pierwszej" i drugiej" katego rii itd.). Przykady autorytaryzmu skonsolidowanego to - w perspektywie historycznej -przede wszystkim ideologicznie zorientowane dyktatury okre lane jako totalitarne: nazizm i komunizm. O ile jednak totalitaryzm hitlerowski przetrwa tylko do 1945 r., 0 tyle widmo komunizmu kryo po Europie (cho tylko Srodkowo-Wschodniej 1 Wschodniej) do przeomu lat 80. i 90. Odrzucajcy warto ci, zasady i procedury demok racji liberalnej komunizm przechodzi rne stadia rozwojowe, przez cay czas jednak zac howujc gwne pryncypia ustrojowe: jednolito wadzy pastwowej, kierownicz rol partii kaz dziaania opozycji. Najbardziej wynaturzone cechy komunistycznej dyktatury uja wniy si ZSRR (Archipelag Guag", polityczna rola tajnej policji, zanik praworzdno ci, k lt jednostki), w Chinach w trakcie rewolucji kulturalnej" oraz w Kambody podczas l udobjczych rzdw Czerwonych Khmerw wiatach 1975-1978. Ten typ systemu politycznego re prezentuj nieliczne ju 43

Systemy polityczne wspczesnego wiata dzisiaj kraje: Chiny (co prawda zamieszkane przez 1/5 ludno ci wiata), Wietnam, Dem okratyczna Ludowa Republika Korei i Kuba. Podobny mechanizm wadzy odnajdziemy w L ibii, stanowicej wedle Zielonej ksiki autorstwa Muammara al-Kad-dafiego przykad kraj u podajcego drog wskazan przez Trzeci Teori wiatow", bdc negacj tak kapitaliz atyckiego komunizmu. Ideologia wyoona w Zielonej ksice sprowadza si do negacji takich zasad, jak podzia wadz czy reprezentacja, oraz takich instytucji politycznych, ja k parlament, referendum czy partie polityczne, i do postulatu zastpienia ich syst emem kongresw ludowych -jedynym rozwizaniem zapewniajcym faktyczn wadz ludu oraz zwia tujcym prawdziw wolnos' mas ludowych i szcz liwe zrzucenie kajdan naoonych im przez oty wadzy". Klasyczny autorytaryzm skonsolidowany charakteryzowa wikszo krajw Ameryki aciskiej w resach, gdy w wyniku zamachu stanu wadz zawaszczay junty wojskowe. Po II wojnie wiato wej to oczywi cie rzdy A. Stroessnera w Paragwaju (1954-1989), A. Pinocheta w Chile (1973-1988, cho zakoczone niespodziewanym referendum, w wyniku ktrego dyktator - z achowujc poprzez armi kontrol nad systemem politycznym - przekaza wadz politykom cywi nym, otwierajc drog ku wielopartyjnej rywalizacji), dyktatura H. Banzera w Boliwii (1971-1978) czy rzdy wojskowych w Argentynie (1976-1982), Brazylii (1964-1974), Peru (1948--1956 i 1965-1975), Wenezueli (1948-1958) i Urugwaju (1972-1980). To wreszcie despotyczne dyktatury w Ameryce rodkowej (reimy R. Trujillo w Dominikanie wiatach 1930-1960, F. Duvaliera w Haiti wiatach 1958-1971 r. oraz rzdy rodziny S omozw w Nikaragui wiatach 1937-1979, zastpione zreszt komunizujc dyktatur sandinistw rwajc do 1989 r.), okupione krwi tysicy ofiar rzdowych represji. Podobny model system u politycznego odnajdziemy w Indonezji, zwaszcza w czasie rzdw generaa Suharto (1966 -1998), i na Filipinach (dyktatura R Marco-sa, 1972-1986). Jak podkre la Adrian Karatnycky, komentator bada przeprowadzonych przez Fre-edom Ho use w 1998 r., najmniej otwarty na procesy demokratyzacyjne jest wiat islamski. ad en z krajw reprezentujcych ten krg kulturowy nie jest liberaln, skonsolidowan demokra cj; nieliczne (Turcja, Mali) mog by zaliczone do grona demokracji nieskonsolidowany ch. W wikszo ci krajw islamskich (zwaszcza na Bliskim Wschodzie) funkcjonuj reimy okre ne za Maxem Weberem jako su-taskie". Opieraj si one na wymuszonym posuszestwie podda h, gwarantowanym na og obecno ci armii, niezalenie od tego, czy mamy do czynienia z re publik (Irak, Jemen, Liban, Syria), czy z monarchi (Arabia Saudyjska, Bahrajn, 44 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie Jordania, Katar, Kuwejt, Zjednoczone Emiraty Arabskie). Ten model systemu polity cznego odnajdziemy rwnie w postradzieckich islamskich republikach azjatyckich (Uzb ekistan, Tadykistan, Turkmenistan), ktrych prezydenci (z reguy byli sekretarze part ii komunistycznej) sprawuj absolutn wadz, zapewniajc sobie jej doy-wotno , nadajc s my lne tytuy oraz odnajdujc szczeglnych przodkw (wadca Turkmenistanu Saparmurad Nijazo nosi tytu Turkmenbaszy - Gowy Wszystkich Turkmenw, za powoana przeze komisja history ustalia, e jest on w prostej linii potomkiem Aleksandra Macedoskiego). W pastwach i slamskich nie istnieje opozycja - w niektrych z nich dziaalno partii politycznych je st zakazana (Arabia Saudyjska, Bahrajn, Katar, Kuwejt, Oman, ZRA), w innych dziaa j jako jedyna sia polityczna islamskie fronty narodowe (Irak, Jemen, Syria), w jes zcze innych stanowisko deputowanych obejmuj bezpartyjni (Jordania), w wikszo ci z ni ch parlament ma wycznie kompetencje doradcze. Efektem stosowanej na Bliskim Wschod zie praktyki politycznej jest wykluczenie opozycji z ycia politycznego, nawet je li , jak w Tunezji, gwarantuje si jej okre lony (niewielki) procent miejsc w parlamenc ie (w 182-osobowym Majlisie 34 miejsca przypadaj ugrupowaniom opozycyjnym). Trzecia fala" demokratyzacji doprowadzia do upadku wielu skonsolidowanych reimw auto rytarnych. Liczba pastw, ktre s choby tylko uomnymi, nieliberal-nymi demokracjami, st ale wzrasta (w roku 1987 byo ich wedug Freedom House 69, od 1995 r. liczba demokra cji elektoralnych wynosi 117). Wzrasta te liczba ludzi yjcych w krajach, w ktrych pr zestrzegane s podstawowe wolno ci czowieka, w ktrych moe on decydowa o tym, komu powie zy wadz, i w ktrych moe za pomoc kartki wyborczej wystawi rzdzcym rachunek. I cho ryzm nie powiedzia zapewne ostatniego sowa, nie wydaje si on by u progu XXI wieku ty pem ustroju politycznego, do ktrego naley przyszo . 7. Demokracja i autorytaryzm - paszczyzny analizy Na koniec niniejszych rozwaa sformuujemy podstawowe zaoenia metodologiczne naszego st

udium. Podejmujc zadanie analizy znacznej liczby systemw politycznych rnicych si pod ak licznymi wzgldami, niezbdne jest wypracowanie schematu analizy, ktry pozwoli na znalezienie klucza umoliwiajcego ich wielowymiarow komparatystyk. Warto przy tym zwrc i uwag na fakt, e badania porwnawcze odnosz si na og do przypadkw empirycznych mie si 45 Systemy polityczne wspczesnego wiata w ramach tej samej kategorii teoretycznej. Stosunkowo wiele miejsca po wicono na pr zykad komparatystyce wspczesnych skonsolidowanych demokracji lub ich elementw skadowy ch, takich jak reim polityczny, prawo wyborcze czy systemy partyjne. Chtnie porwnuj e si systemy demokratyzujce si, wskazujc na rnice pomidzy procesem demokratyzacji w opie Poudniowej, Ameryce aciskiej czy Europie rodkowo-Wschodniej. Brak jest natomias t dojrzaych koncepcji metodologicznych, ktre miayby uniwersalne zastosowanie i day s i zaaplikowa do bada porwnawczych nad wszystkimi systemami politycznymi, niezalenie o d tego, czy maj one demokratyczny, czy autorytarny charakter. Opracowanie nasze nie jest prb wypracowania takiej koncepcji, a jedynie jej wstpn pr opozycj. Jako punkt wyj cia dla bardziej szczegowych analiz przyjli my zaoenie trjwa j struktury obiektu bada, ktry stanowi dowolny system polityczny. Pierwsz z tych wa rstw jest podoe spoeczno-kulturowe, charakteryzowane przede wszystkim przez pryzmat struktury dominujcych konfliktw i podziaw politycznych (tj. rozstrzyganych przy uyci u instrumentw wadzy pastwowej). Analiza podoa spoeczno-kulturowego obejmuje ustalenie tego, czy mamy do czynienia ze spoeczestwem jednolitym (homogenicznym), czy te sfra gmenta-ryzowanym - na bazie takich czynnikw, jak narodowo , jzyk czy te religia. Innym elementem podoa spoeczno-kulturowego jest tradycja rozwizywania konfliktw, wspierana przez dominujcy typ kultury politycznej oraz aspiracji i lojalno ci politycznych. Jeszcze innym - istnienie (bd nieistnienie) spoeczestwa obywatelskiego. Analiza tej warstwy systemu politycznego jest domen zainteresowania gwnie socjologii i historii . Warstw drug stanowi ukad instytucjonalny, obejmujcy ramy organizacyjne zachowa polity cznych. Tworzy je caoksztat norm wyznaczajcych struktur i dziaanie instytucji funkcjo nujcych w obszarze wadzy publicznej. Do norm tych zaliczamy zasady ustrojowe (jak np. podzia lub jedno wadzy) oraz wikszo norm konstytucyjnych regulujcych sposb pow organw pastwowych i relacje pomidzy poszczeglnymi o rodkami wadzy (np. pomidzy legisl w i egzekutyw). Ukad instytucjonalny tworz te normy charakteryzujce polityczn pozycj nostek (prawa i wolno ci obywatelskie). Jest on przedmiotem szczeglnego zainteresow ania nauk prawnych. Pomidzy ukadem instytucjonalnym a podoem spo-eczno-kulturowym kad go systemu politycznego zachodzi sprzenie zwrotne: typ konfliktw i podziaw spoecznych determinuje ksztat instytucji politycznych, ktrych dziaanie moe owe konflikty i podz iay zaostrza bd u mierza. Co wymaga szczeglnego podkre lenia, ukad instytucjonalny j nnikiem poddajcym si 46 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie zaplanowanej aktywno ci czowieka, stanowic przedmiot inynierii politycznej. Zmiany in stytucjonalne s stosunkowo atwe do wprowadzenia - pod warunkiem osignicia porozumien ia przez znaczcych aktorw politycznych. Inna rzecz, e bardzo czsto jest ono trudne d o osignicia. Tym, w czym wyraa si istota systemu politycznego, jest struktura rywalizacji polit ycznej - przejawiajca si w zachowaniach podejmowanych przez jego uczestnikw. Elemen t ten stanowi trzon kadego systemu politycznego i - w przeciwiestwie do dwch poprze dnich, ktrymi interesuj si inne dyscypliny naukowe, takie jak socjologia, historia czy prawo - pozostaje w centrum uwagi politologii. Struktura rywalizacji polityc znej jest determinowana z jednej strony charakterem podoa spoeczno-kulturowego, z d rugiej natomiast - ksztatem ukadu instytucjonalnego, ktry, jak bya ju o tym mowa, sta nowi jej organizacyjne ramy. Nie jest to jednak oddziaywanie jednostronne; ksztat i charakter rywalizacji (jawna, ukryta, konsen-sualna, agresywna itp.) wpywaj na p ostawy polityczne ludzi oraz na rozwizania instytucjonalne. Analizujc struktur rywa lizacji politycznej, kierujemy sw uwag przede wszystkim na partie polityczne i ich strategie, determinujce charakterystyk systemu partyjnego, na dziaalno grup nacisku oraz na przejawy partycypacji politycznej obywateli. Wyodrbnienie powyszych paszczyzn analizy moe uatwi odpowied na pytanie o perspektywy

mokracji - jedno z kluczowych zagadnie, przed ktrymi staje politologia u progu XXI wieku. Formuujemy hipotez, e najmniejsze szans rozwoju maj systemy nieskonsolidowane - tj. te, ktre charakteryzuj si niskim poziomem spjnoici podoa spoeczno-kulturowego kadu instytucjonalnego oraz struktury rywalizacji politycznej. Niedopasowanie do siebie trzech warstw" systemu politycznego stanowi powan si destrukcyjn, powodujc z oczekiwa, a w rezultacie norm lub zachowa politycznych. Dlatego wa nie to, co okre lil i my wyej jako demokracje nieskonsolidowane, szar stref" oraz uomny autorytaryzm, trak ujemy jako przej ciowe formy polityczne. Nie rozstrzyga to podstawowego dylematu: czy przyszo naley do skonsolidowanych demokracji, czy do skonsolidowanego autorytary zmu? Czy bariery kulturowe (podoe spoeczno--kulturowe) umoliwiaj eksport" demokracji iberalnej do krajw spoza krgu cywilizacji zachodniej? Czy rozwizania autorytarne mo gyby zosta zaakceptowane w spoeczestwach yjcych w skonsolidowanych demokracjach? Czy reszcie przepa midzy universum demokracji i autorytaryzmu pogbi si, stanowic swoisty zejaw wojny midzy - jak uj to Beniamin Barber - Dihadem a Mac wiatem? 47

Systemy polityczne wspczesnego wiata W ostatnim roku XX wieku trudno o jednoznaczn odpowied . Zbyt wiele bowiem mona przy toczy faktw, ktre przemawiaj za cakowicie przeciwstawnymi hipotezami. Upadek komunizm u, niemal globalne odrzucenie autorytaryzmu w Ameryce Poudniowej, prby recepcji de mokratycznych wzorcw w niektrych pastwach Azji i Afryki zdaj si by powanym argumente a rzecz obwieszczenia ostatecznego zwycistwa liberalnej demokracji - jak uczyni to Francis Fukuyama. Z drugiej strony nie mona pomin faktu, e wiat islamski liczcy pona 900 min wyznawcw pozostaje nadal oporny wobec rozprzestrzeniania si wolno ci polity cznych i osobistych w ich liberalnym rozumieniu (wedug Freedom House, w 1998 r. s po rd 43 krajw charakteryzujcych si muzumask wikszo ci tylko jeden - Mali - mona pektujcy wolno ci obywatelskie; pozostae bd je ograniczay, bd amay). Cho, jak pod Huntington, doktryna islamu nie jest cakowitym zaprzeczeniem demokracji (tak w s ensie aksjologicznym, jak i proceduralnym), to muzumaski fundamentalizm zdaje si by - przynajmniej w momencie, w ktrym piszemy te sowa - barier dla wprowadzenia rzdw opa rtych na konkurencji politycznej oraz porozumieniu. wiadcz o tym wydarzenia w Algi erii czy w Nigerii, w ktrych to krajach prbom demokratyzacji towarzyszy eskalacja konfliktu wewntrznego na tle prb wprowadzania si modelu pastwa wyznaniowego. Niezbyt zachcajce s take dotychczasowe do wiadczenia Rosji i niektrych byych republik radziec h. Symptomy zmczenia materiau" dostrzegamy take w skonsolidowanych demokracjach, w k trych do gosu dochodz siy przeciwne liberalnemu pojmowaniu wolno ci (austriackie wybor y z 1999 r. i tryumf partii J. Haidera, wzrost notowa nacjonalistycznej Duskiej Pa rtii Ludowej, ktr kieruje Pia Kjrs-gaard). Majc na uwadze te fakty, trudno dziwi si s eptycyzmowi, ktry wyraaj coraz czstsze polemiki ze stanowiskiem F. Fukuyamy. Nie spo sb jednak zaprze-czy, e spo rd rozlicznych alternatyw dla liberalnej demokracji adna n e okazaa si dostatecznie atrakcyjna poza krgiem kulturowym, w ktrym zostaa sformuowan . Demokracja liberalna, jako jedyna forma polityczna, dowioda swej efektywno ci w rny ch warunkach spoeczno-kulturowych. I by moe jest to gwny powd, by ceni j wyej ni to, co proponuj jej krytycy. 48 Demokracja i autorytaryzm we wspczesnym wiecie Tabela 1. Lista pastw uznanych w 1998 r. przez Freedom House za gwarantujce wolno (l iberalne demokracje) REGION KRAJ AFRYKA Benin, Botswana, Malawi, Mali, Mauritius, Namibia, Republika Zielonego P rzyldka, Sao Tom i Prfncipe, Republika Poudniowej Afryki AMERYKA PNOCNA Kanada, Stany Zjednoczone Ameryki Pn. AMERYKA RODKOWA Bahamy, Barbados, Belize, Dominika, Dominikana, Grenada, Hondura s, Jamajka, Kostaryka, Nikaragua, Panama, Saint Christopher i Nevis, Saint Lucia , Saint Vincent i Grenadyny, Salwador, Trynidad i Tobago AMERYKA POUDNIOWA Argentyna, Boliwia, Chile, Ekwador, Gujana, Urugwaj, Wen ezuela AUSTRALIA 1 OCEANIA Australia, Kiribati, Mikronezja, Nauru, Nowa Zelandia, P alau, Papua-Nowa Gwinea, Samoa, Wyspy Marshalla, Wyspy Salomona AZJA Filipiny, Indie, Izrael, Japonia, Korea Poudniowa, Mongolia, Tajlandia, T

ajwan EUROPA ZACHODNIA Andora, Austria, Belgia, Cypr, Dania, Finlandia, Francja , Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Liechtenstein, Luksemburg, Ma lta, Monako, Niemcy, Norwegia, Portugalia, San Marino, Szwajcaria, Szwecja, Wiel ka Brytania, Wiochy EUROPA RODKOWOWSCHODNIA Bugaria, Czechy, Estonia, Litwa, otwa, Polska, Rumunia, S acja, Sowenia, Wgry rdo: Journal ofDemocracy 1999, vol. 10, nr 1, ss. 124-125. 49 Rozdzia II Pojcie i funkcje partii politycznych 1. Kategoria partii politycznej Istnieje szereg definicji partii politycznej. Propozycje zgaszane przez poszczegln ych autorw niejednokrotnie rni si midzy sob, cho w zdecydowanej wikszo ci przypadk o z obranej przez nich perspektywy postrzegania partii politycznej. Partia polit yczna jako instytucja aktywna w sferze dziaa politycznych na pewno winna by analizo wana w sposb wielopaszczyznowy, co oznacza, i zrnicowanie funkcji przez ni wypeniany i to w ukadzie powiza spoecznych, publicznych czy nawet organizacyjnych, pozwala na traktowanie jej zarwno w kontek cie otoczenia, w ktrym dziaa, jak i pewnych wa ciwo ci powych dla niej samej jako szczeglnego typu organizacji politycznej. Wielu autorw akcentuje jednak w swoich definicjach jeden lub kilka aspektw funkcjonowania part ii, przypisujc im wyjtkowe znaczenie dla okre lenia jej istoty. Na pewno najbardziej rozpowszechnione s tzw. definicje wyborcze partii polityczne j, a to chociaby z tego wzgldu, e najsilniej kojarzone s z demokratycznym otoczeniem , w ramach ktrego przyszo im spenia okre lone funkcje. Partia traktowana jest jako dob rowolna organizacja polityczna, ktrej zasadniczym celem jest zdobycie lub utrzyma nie wadzy pastwowej. Skoro w demokracjach jedynym instrumentem sucym osigniciu tego u s wybory, to w definicji tego typu pojawiaj si np. stwierdzenia, i partie wysuwaj s woich kandydatw w wyborach powszechnych lub uczestnicz w procesie wyborczym, czyli bezpo rednio w selekcji kandydatw zasiadajcych w ciaach legislacyjnych, a po rednio rw ie kandydatw zajmujcych stanowiska w ciaach wykonawczych (egzekutywnych). W tego typ u definicjach zostaje zaakcentowane z jednej strony szczeglne znacznie aktywno ci w yborczej partii politycznej ( rodek sucy osigniciu celu), a z drugiej - fakt, e o spe ice partii jako organizacji politycznej decyduje jej udzia w przetargach wadczych na poziomie struktury pastwa (zasadniczy cel). Pojcie i junkcje partii politycznych Silnie zaakcentowany element wyborczy znajdujemy w tzw. definicjach prawnych par tii politycznej, zamieszczonych w ustawach o partiach politycznych lub (i) w kon stytucjach. W ten sposb nastpuje proces prawnej instytucjonalizacji partii polityc znej, zjawisko szczeglnie widoczne po II wojnie wiatowej. Z reguy w definicjach tyc h partia postrzegana jest jako organizacja biorca udzia w yciu publicznym kraju, ktr ej zasadniczymi funkcjami - obok funkcji wyborczej (wysuwanie i popieranie kandy datw) - s funkcja rzdzenia (sprawowanie wadzy publicznej) oraz funkcja artykulacji i nteresw i potrzeb obywateli (wyraanie woli politycznej narodu). W definicjach praw nych partii politycznej pojawia si z reguy silniej lub sabiej zaakcentowany element negatywny - ktre organizacje polityczne z racji celw, do osignicia ktrych d, czy t d, ktre stosuj lub zamierzaj stosowa, nie mog zosta uznane za partie polityczne (odmo a rejestracji lub gro ba delegalizacji). Np. w portugalskiej ustawie o partiach po litycznych znajduje si stwierdzenie, i partie polityczne musz w sposb demokratyczny uczestniczy w yciu publicznym kraju, stosujc si do konstytucyjnych praw i zasad. Z k olei polska ustawa o partiach mwi o stosowaniu demokratycznych metod w procesie w pywania na ksztatowanie polityki pastwa lub sprawowania wadzy publicznej. Art. 13 te j ustawy zawiera do szczegowy katalog cech, ktrych ujawnienie si w aktywno ci partii itycznej moe sta si podstaw do jej delegalizacji (np. odwoywanie si do totalitarnych etod i praktyk dziaania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, szerzenie nienawi ci rasowej i narodowo ciowej). Art. 21 niemieckiej ustawy zasadniczej stanowi, i porzdek wewntr zny partii musi odpowiada zasadom demokratycznym (ust. 1), a partie, ktre swymi ce lami lub zachowaniem si ich zwolennikw zmierzaj do naruszenia lub obalenia wolno ciow ego demokratycznego porzdku ustrojowego lub zagroenia trwao ci Republiki, s sprzeczne z konstytucj (ust. 2). Podobny w charakterze zapis znajdujemy np. w konstytucji Wo

ch. Konstytucja Korei Poudniowej z 1987 r. w art. 8 ust. 1 gwarantuje funkcjonowa nie pluralistycznego systemu partyjnego, opartego na wolno ci w tworzeniu partii p olitycznych. Musz one jednak by demokratyczne, jeeli chodzi o formuowane cele, struk tur organizacyjn oraz formy aktywno ci (ust. 2). Podobnie stanowi art. 69 konstytucj i Turcji z 1982 r. Partie polityczne znajdujemy jednak nie tylko w pastwach demokratycznych, ale rwni e w reimach autorytarnych, totalitarnych czy te takich, ktre dopiero s w trakcie proc esu demokratyzacji i istniej uzasadnione obawy, czy przeprowadzone w nich wybory mona okre li jako wolne i w peni rywalizacyjne. Uwzgldniajc w definicji partii polityc nej i takie sytuacje, naleaoby przyj, i jest to organizacja 51

Systemy polityczne wspczesnego wiata polityczna, ktra dy do zdobycia wadzy publicznej lub stara si j utrzyma nie tylko me ami demokratycznymi (mechanizm wyborczy), aJe rwnie przy wykorzystaniu cakiem odmie nnych instrumentw i metod, takich jak np. rewolucyjny przewrt, ideologiczna racjon alizacja legitymacji, stosowanie przemocy i terroru, plebiscytarny lub symbolicz ny charakter elekcji. W ten sposb oczywiste staje si, e tym, co czy partie polityczne w reimach demokratycznych i niedemokratycznych (quasi-demokratycznych), jest denie do zdobycia wadzy ewentualnie jej utrzymania, rodki za temu suce mog by rnorodne o" odmienne z racji uznawanych w okre lonym ukadzie warto ci i sposobw legitymowania wa dzy. W pewnych sytuacjach, okre lmy je mianem rewolucyjnych (np. tworzenie nowego ustroju politycznego, przewrt polityczny, zamach paacowy"), pojawiaj si do czsto or acje, ktrych liderzy wiadomie unikaj nazwania ich mianem partii politycznej, a w ic h nazwie pojawiaj takie okre lenia, jak np. ruch", kongres", porozumienie", konwencja" Powd tego wydaje si do prosty. Chodzi nie tyle o akcentowanie tego, co dzieli rnorod e grupy spoeczne, ale raczej tego, co czy. Z reguy tosamo takiej organizacji budowan est na podstawie kryterium negatywnego, a wic np. stwierdzenia, e rnorodne grupy spoe czne czy niech do istniejcego reimu politycznego i jest to cel zasadniczy, ktry wyma od uczestnikw odsunicia na plan dalszy interesw sekcjonalnych, jeeli oczywi cie istnie j. Przykadem mog by organizacje polityczne, ktre kieroway procesem wyzwalania si kra frykaskich spod zaleno ci kolonialnej (lata 60.), a po uzyskaniu niepodlego ci przekszt aciy si w ugrupowania dysponujce monopolem w zakresie sprawowania wadzy (np. w Ghanie w latach 1960-1966, Malawi, Tanzanii czy Gwinei). Taka monoorganizacja" winna zo sta uznana za parti polityczn, ale z natury rzeczy rni si, i to do znacznie, od kon onalnego sposobu definiowania tego typu organizacji w ramach procedur demokratyc znych. W niektrych krajach Europy Wschodniej i Centralnej dominujlc rol w procesie p rzejmowania wadzy z rk komunistw odegray tzw. organizacje typu forum" (np. Forum Obyw atelskie w Czechach, Solidarno " w Polsce czy Sajudis" na Litwie), koalicje rnorodnych si politycznych, ktrych zasadniczym celem stao si obalenie istniejcych reimw. W obu ypadkach ugrupowania te wypeniay na pewno funkcje typowe dla partii politycznych ( przejmowanie wadzy), ale ze wzgldu na charakter i rozmiar przeobrae, ktrymi kieroway, musiay posugiwa si niejednokrotnie metodami daleko odbiegajcymi od klasycznej alterna cji wadzy znanej w demokracjach. Wypeniay one okre lone zadania o charakterze program owym i to stanowio zasadniczy element tosamo ci tych grup. Fakt zdobycia czy przejcia wadzy stanowi prost kon52 Pojcie i funkcje partii politycznych sekwencj przyjtych zaoe programowo-ideologicznych. Ugrupowania te speniay funkcj, o bardzo czsto wspominali klasycy liberalizmu, podnoszc j do rangi zasadniczej cechy partii politycznej - podejmoway dziaania suce interesowi narodowemu. W miar jednak r zwoju tej instytucji w dwudziestowiecznych demokracjach, ta jednorodno programowa (celw i da o wymiarze narodowym) jako podstawa definiowania partii politycznej zostaa zastpiona inn cech: jej grupow orientacj, ci le zwizan z realizacj interesw sekc Mamy w tym wypadku do czynienia ze swoistym europocentryzmem w definiowaniu part ii politycznej. Unikanie przez niektre ugrupowania polityczne w swej nazwie sowa partia" to problem szerszej natury, charakterystyczny zarwno dla pastw demokratycznych, jak i niedem okratycznych. Rne s rwnie motywy skaniajce elity polityczne do dokonania takiego zab u. W pastwach o ustabilizowanych wzorcach rywalizacji demokratycznej z reguy chodz

i o tzw. partie mae i nowe, ktre pojawiaj si na obrzeach systemu partyjnego i staraj i zaadaptowa strategie antypartyjne" jako sposb zwrcenia uwagi cz ci spoeczestwa (z temat antypartyjno ci w dalszej cz ci pracy). Jest to wic dziaanie celowe i intencjonal ne, oparte na zaoeniu, i przynajmniej cz spoeczestwa jest znudzona partyjn logik ji, ktra wcale nie oferuje elektoratowi jasnych alternatyw politycznych. Unikajc w nazwie sowa partia", zaoyciele takich ugrupowa pragn zaakcentowa, i oto reprezentu resy zwykego" obywatela, masowego wyborcy, nie kierujc si jakimikol-wiek sekcjonalny mi uprzedzeniami czy koniunkturalnymi racjami. Z reguy za tego typu populistyczny mi strategiami kryje si proste przesanie polityczne. Oto lider i twrca partii oferu je swoj osob jako warto polityczn, przyrzekajc bezpo redni - bez po rednikw" partyj ntakt ze spoeczestwem. Tego typu tendencje mona zauway chociaby w rd ugrupowa polit zaliczanych do kategorii populistycznej prawicy (np. woska Forza Italia). Podobn e zjawisko obserwujemy w ugrupowaniach politycznych okre lanych mianem personalisty cznych", ktrych zasadniczym argumentem w rywalizacji wyborczej staje si osoba lide ra (np. partie tego typu w Peru czy w Wenezueli). Warto zwrci uwag, i w systemach ni edemokratycznych albo charakteryzujcych si erozj procedur demokratycznych unikanie w nazwie ugrupowania sowa partia" jest rwnie zabiegiem intencjonalnym, zwaszcza wwcza , gdy dotychczasowy styl rywalizacji partyjnej zosta negatywnie oceniony przez ma sowego wyborc i uznany powszechnie za nieefektywny. Mona spotka rwnie definicje akcentujce inne wa ciwo ci czy te cechy partii polityczn , o ktrych ju wspomnieli my (np. tosamo programowa czy 53 Systemy polityczne wspczesnego wiata ideologiczna). Takie jednowymiarowe definicje mog sta si niejednokrotnie rdem nieporo umie. Dla niektrych autorw partia polityczna to przede wszystkim organizacja, ktrej zasadniczym celem staje si promowanie okre lonych interesw grupowych. Naley jednak pa mita, i jest to rwnie cecha innego typu organizacji, aktywnych zwaszcza w ramach stru tury spoeczestwa obywatelskiego. Chodzi nam w tym przypadku o grupy interesu czy n awet ruchy polityczne. Mona oczywi cie wskaza na rnice wystpujce midzy parti polity mi grupami. Po pierwsze, partie polityczne d do zdobycia wadzy, czego nie mona powiedzie na og pach interesu. Cho jak wspomniano wcze niej, ruchy polityczne w pewnych ekstremalny ch przypadkach rwnie wyznaczaj sobie takie cele. Co jednak zrobi z maymi partiami pol itycznymi, zgaszajcymi kandydatw w wyborach, ktrych jednak celem wcale nie jest zdob ycie wadzy, a jedynie przetestowanie nowych kwestii problemowych i zaistnienie w w iadomo ci przynajmniej cz ci elektoratu? Okre lane s one mianem partii promujcych" lub artii protestu. Bez wtpienia wypeniaj one okre lon rol w ramach systemu partyjnego, np atwiej ni partie ustabilizowane wychwytuj zmian nastrojw elektoratu, suc jako sys esnego ostrzegania" dla tych pierwszych. Jednak bez wtpienia ich celem nie jest z dobycie wadzy. Po drugie, wspomina si, i cech partii jest instytucjonalizacja zasady czonkostwa (je j sformalizowanie). Kategoria taka wystpuje jednak w grupach interesu, a w bardzi ej ograniczonym zakresie - nawet w ruchach politycznych. Wystpuj jednak partie pol ityczne o spersonalizowanym charakterze, powoywane tylko i wycznie jako narzdzie wyb orcze, majce zapewni kandydatowi sukces polityczny. Niejednokrotnie s one tworzone tu przed wyborami, a formalizacja zasady czonkostwa nie jest ani moliwa, ani nawet przewidywana. Nie czonek si liczy, ale wyborca. Generalnie, we wspczesnych partiach zasada czonkostwa schodzi na plan dalszy (zob. na ten temat dalej). Po trzecie, niektrzy badacze akcentuj fakt, i partie polityczne oferuj bardzo szerok platform polityczna, okre lajc swe stanowisko wobec wszystkich istotnych kwestii pro blemowych kojarzonych z polityk publiczn pastwa. Grupy interesu natomiast prezentuj okre lone wskie" postulaty, gotowe do natychmiastowego przeniesienia w sfer polityki. Istniej jednak partie polityczne tzw. jednej kwestii (single-issue parties), ktre bardzo przypominaj grupy interesu. Taki charakter, przynajmniej w pocztkowej fazi e ewolucji, miay niektre partie ekologiczne, a take np. obie Partie Postpu (w Danii i Norwegii). Do grupy tej mona zaliczy, aczkolwiek z pewnymi zastrzeeniami, partie ultraprawicowe nowego typu, oferujce przede wszystkim image ugrupowania antyimigr anckiego. 54 Pojcie i funkcje partii politycznych

Jak wynika z dotychczasowych rozwaa, partia polityczna to organizacja aktywna w ra mach okre lonej przestrzeni politycznej, ktra moe przybiera charakter: 1) rywalizacyjnego rynku politycznego, w ramach ktrego nastpuje konfrontacja i neg ocjowanie rnorodnych interesw politycznych, majcych zapewnione przynajmniej potencja lne doj cie do sfery przetargw toczcych si wok polityki publicznej pastwa; 2) ukadu nierywalizacyjnego, w ramach ktrego - z przyczyn ideologicznych czy pragm atycznych nie wystpuj formy zachowa pluralistycznych, a jedyna funkcjonujca partia p olityczna - monopartyjno moe by gwarantowana przez prawo (de iure) lub sta si efektem wystpienia okre lonych faktw dokonanych (de facto) - lub partia hegemoniczna (gdy wy stpuj inne ugrupowania), dysponuj monopolem w zakresie artykulacji interesw spoecznyc h przy wykluczeniu form alternacji wadzy. Rnice wynikajce z charakteru rodowiska, w ktrym funkcjonuje partia polityczna, maj wi wpyw na jej sposb organizacji, tre programu oferowanego odbiorcom, sposb powiza ze s zestwem, aspiracje oraz sposb rywalizacji o wadz. Mona mwi, biorc pod uwag wspomni enne, o partiach demokratycznych oraz partiach niedemokratycznych (np. autorytar nych, totalitarnych, so/r authoritarians" - jak np. w przypadku Zjednoczonej Naro dowej Organizacji Malaj-skiej - UMNO czy Partii Akcji Ludowej - PAP w Singapurze ). Miejsce, ktre zajmuje partia w przestrzeni politycznej, determinuje sposb formuowan ia przez ni okre lonej konfiguracji celw politycznych, ktre mog by definiowane zarwno kategorii interesu grupowego (np. partie zwane klasowymi), jak i interesu indywi dualnego (np. tzw. personalist parties, ugrupowania majce zapewni sukces w wyborac h konkretnego kandydata, takie jak np. Ruch V Republiki i Convergencia National w Wenezueli, Proyecto National w Nikaragui, Alianza Cam-bio'90 Nueva Mayoria w P eru czy Narodowa Patriotyczna Partia w Liberii). W zasadzie partie d do osignicia trz ech zasadniczych celw, cho sposb ich realizacji przez poszczeglne ugrupowania moe by dmienny. Chodzi o: 1) zdobycie poparcia wyborczego, co w praktyce oznacza denie do maksymalizacji zdo byczy wyborczych, gdy w systemach demokratycznych stanowi to warunek wstpny i koni eczny do wczenia si w przetargi wadcze. W systemach niedemokratycznych wybory, jeeli s w ogle przewidywane, nabieraj charakteru symbolicznego i plebiscytarnego, co ozna cza, i partia polityczna traktuje je jako sposb potwierdzenia swojej dominujcej poz ycji i std potrzebuje masowej aprobaty; Systemy polityczne wspczesnego wiata 2) przechwycenie stanowisk publicznych. W systemach demokratycznych prost konsek wencj dysponowania przez parti okre lonym poziomem poparcia wyborczego staje si oczek iwanie otrzymania pewnej puli stanowisk publicznych. Mog one zosta wykorzystane ja ko rodek do realizacji innego wanego (czasem waniejszego) celu, jakim jest wpywanie na tre polityki pastwa, ale rwnie mona je potraktowa jako cel sam w sobie, sposb za nienia partii w aparacie pastwa jako alternatywna czy wspierajca metoda zakorzenia nia si jej w spoeczestwie. W systemach niedemokratycznych chodzi nie tyle 0 przechwycenie stanowisk publicznych, bo partia dysponuje tu cakowitym monopolem , co raczej o stworzenie systemowego modelu organizacji aparatu pastwa, w ramach ktrego proces rekrutacji i selekcji opiera si na kluczu partyjnym. Partie komunist yczne w reimach totalitarnych dysponoway (lub dysponuj) pen kontrol nad aparatem pas , ale np. w afrykaskich systemach monopartyjnych zdarzao si, i partia tracia centraln pozycj w pastwie, i to z reguy na rzecz ksztatujcej si biurokracji (np. w Kenii, Zamb i, Mali czy Tanzanii organizacje partyjne ulegay swoistej atrofii, co byo efektem przeniesienia ich pierwotnych uprawnie na struktury biurokratyczne; dotyczy to zwa szcza tego pierwszego kraju). Badacze zaczli okre la te pastwa mianem pastw administra yjnych" (administrative states), dajc w ten sposb do zrozumienia, i zasadniczym agen tem" rozwoju tych krajw nie byy ju partie, ale stopniowo wchaniajce je biurokracje; 3) realizacj okre lonej koncepcji programowej. Zarwno partie demokratyczne, jak i n iedemokratyczne oferuj okre lon tosamo programow, cho mog si rni np. spjno ci strukturyzacji (np. ofert ideologiczn lub pragmatyczn). Zasadnicza jednak rnica dotyc zy sposobu usytuowania programu w ramach przestrzeni politycznej. W systemach de mokratycznych mamy do czynienia z odrbnym rynkiem ofert programowych, ktre jednak mieszcz si w tzw. programowej przestrzeni, stanowicej element konsensu midzy paniami politycznymi. Rywalizacja ofert programowych staje si w konsekwencji jednym z za sadniczych sposobw icszta/towania rynku wyborczego

1 zdobywania przez partie gosw wyborczych. W dalszej perspektywie moe sta si bardzo w anym wyznacznikiem sposobu zachowania partii politycznej w przetargach gabinetowy ch. W systemach niedemokratycznych przestrze programowa zostaje wyznaczona z regu iy przez jedn parti polityczn, a jeeli nawet jest ich wicej, to i tak warunkiem ich i stnienia pozostaje akceptacja oferty prezentowanej przez ugrupowanie hegemoniczn e. W partiach totalitar56 Pojcie i funkcje partii politycznych nych oferta programowa przybiera form sztywnej ideologii, opartej na przyjtych a p riori zaoeniach i warto ciach (np. Partia Pracy Korei). W reimach autorytarnych parti e polityczne prezentuj pragmatyczn ofert programow, a jej celem staje si raczej demob ilizacja i depolityzacja spoeczestwa, np. poprzez stworzenie korporacyjnego stylu kierowania pastwem (kontrola ycia spoecznego oraz aktywno ci gospodarczej przez pastwo drog wykorzystania rnorodnych stowarzysze, np. zawodowych, zwizkowych, a nawet polit ycznych) i stworzenie paternalistycznej wizji pastwa, opiekujcego si kadym obywatele m, gwarantujcego relatywn rwno ekonomiczn (np. strategie stosowane przez Kuo-min Tang na Tajwanie do pocztkw lat 90. czy przez partie konserwatywne w Korei Poudniowej). Z takim pragmatycznym uciskiem" korporacyjnego typu mieli my do czynienia w Meksyku do koca lat 90., gdy status partii rzdzcej miaa Partia Instytucjonalno-Rewolucyjna (PRI). Do pocztkw lat 70. pragmatyzm programowy dominowa raczej w partiach afrykaski ch, ktre odeszy od idei pluralizmu na rzecz stworzenia ukadu mono-partyjnego. Niektr e z tych partii okre lay si mianem socjalistycznych, ale by to socjalizm pragmatyczny , afrykaski" i reformistyczny, a nie rewolucyjny. Tak byo np. w przypadku Tanzaskiej Afrykaskiej Unii Narodowej (TANU) czy Kenijskiej Afrykaskiej Unii Narodowej (KANU ). Socjalizm lat 60. mia orientacj narodow, a partie propagujce go miay jeden cel: zb udowanie nowego spoeczestwa. Silna ideologiczna orientacja programowa ujawnia si w partiach afrykaskich dopiero w poowie lat 70. (afromarksizm), a przykadami mog by Lud owy Ruch Wyzwolenia Angolii (MPLA) czy Afrykaska Partia Niepodlego ci Gwinei i Zielo nego Przyldka (PAIGC) w Gwinei Bissau. Sposb realizacji przez partie polityczne pr zedstawionych powyej celw moe -jak ju wspomnieli my - przybiera rne formy, co wie waniem przez nie bardzo zrnicowanych strategii politycznych. Tre tych strategii moe w adczy z kolei o zrnicowanym poziomie aspiracji partii politycznych. W reimach demokr atycznych o poziomie aspiracji partii politycznej decyduje szereg czynnikw, w tym m.in. jej sia wyborcza i parlamentarna (np. partia dua z reguy dysponuje wyszym poz iomem relewancji politycznej ni partia maa), charakter systemu partyjnego (np. sys tem, w ktrym istniej dwie due partie lub bloki partii, z ktrych aden nie kontroluje a bsolutnej wikszo ci w parlamencie, wpynie na wzrost poziomu aspiracji partii trzecich "), charakter reimu politycznego (np. reimy prezydenckie wpywaj zazwyczaj na ogranic zenie aspiracji partii politycznych, z wyjtkiem moe tzw. partii prezydenckiej), is tnienie bd te brak sponsora zewntrznego 57 Systemy polityczne wspczesnego wiata czy te sposb osadzenia partii w strukturze spoeczestwa i pastwa (np. poparcie udzielo ne przez siln funkcjonaln grup interesu). Partie polityczne na miar aktualnych aspir acji formuuj okre lone strategie polityczne. Partie due chtniej ni partie mae bd si ategie maksymalistyczne. Ugrupowania, ktre dysponuj znacznymi zasobami (np. organi zacyjnymi, ludzkimi czy finansowymi), bd preferowa strategie ofensywne, dc do powiks ia swego stanu posiadania w parlamencie, co oznacza, e decyduj si jednocze nie na sto sowanie strategii konfrontacyjnych. Z kolei partie dysponujce silnym mandatem wyb orczym mog zdecydowa si nawet na przyjcie strategii zmierzajcych do przeksztacenia is niejcej struktury spoeczestwa (rwnie katalogu warto ci), by w ten sposb wykreowa jes bardziej sprzyjajce im otoczenie spoeczne (np. zmiana struktury zatrudnienia czy z miana stosunkw wasno ciowych). Natomiast partie w reimach niedemokratycznych czy te sy stemach poszukujcych nowej tosamo ci politycznej maj tendencj do posugiwania si instr ntami politycznymi (z si przymusu wcznie) jako sposobem gwarantowania realizacji swy ch aspiracji, niejednokrotnie racjonalizowanych w postaci hase ideologicznych lub w formie przesania i posannictwa spoecznego. Ich aspiracje nie s ksztatowane i weryf ikowane w ramach rywalizacyjnego ukadu oddziaywa politycznych, ale raczej narzucane jednostronnie poprzez podejmowanie konkretnych decyzji politycznych. W wielu no wo powstaych pastwach partie polityczne, ktre kieroway procesem wyzwalania spod zalen

o ci kolonialnej, ujawniaj siln skonno do petryfikowania ukadu mono-partyjnego, nawet formie zapisu ustawowego czy konstytucyjnego. Np. rzdzca w Bangladeszu Liga Awami (Ludowa) w 1973 r. wprowadzia system prezydencki, oparty na rzdach jednej partii, oraz zakaz funkcjonowania wszystkich partii z wyjtkiem jej samej. W podobny sposb postpoway partie w Afryce. Np. w Kenii, poczynajc od 1969 r., mieli my do czynienia z systemem de facto jednopartyjnym po likwidacji ostatniej partii opozycyjnej - K enijskiej Unii Ludowej (KPU), a w 1982 r. monopol KANU zosta ostatecznie zalegali zowany. W Malawi od 1966 r. jedyn legaln parti bya Partia Kongresu Malawi (MCP), za w Zambii od 1973 r. partia prezydenta Kennetha Kaundy - Zjednoczona Narodowa Part ia Niepodlego ci (UNIP). Jeeli w wypadku dwch pierwszych krajw afrykaskich oraz Bangla eszu partie polityczne w latach 90. plasuj swe aspiracje polityczne w ramach rywa lizacyjnego rynku politycznego, to w Zambii nowa partia, Ruch na rzecz Wielopart yjnej Demokracji (MMD) prezydenta Frederika Chiluba, stara si kontynuowa strategie ograniczania wobec pozostaych ugrupowa, stosowane wcze niej przez UNIP. 58 Pojcie i funkcje partii politycznych Podsumowujc dotychczasowe rozwaania, mona przyj, i partia polityczna to organizacja, tra dy do zdobycia lub utrzymania wadzy pastwowej, a przynajmniej podjte przez ni dz ia daj racjonaln podstaw do sformuowania takiego przypuszczenia, wykorzystujc w tym c elu okre lone metody i rodki dostpne lub kreowane w ramach przestrzeni politycznej, w ktrej dziaa, prezentujc zrnicowany poziom aspiracji politycznych, ktrych wyrazem st j si stosowane przez ni strategie polityczne, suce realizacji okre lonej konfiguracji lw. 2. Funkcje partii politycznych Jak ju wspomnieli my, partie polityczne s aktywne w ramach zinstytucjonalizowanej pr zestrzeni spoecznej oraz politycznej i wa nie w tym kontek cie naley analizowa zagadnie ie funkcji, jakie maj do wypenienia. Nie oznacza to, e autorzy uznaj zasad determiniz mu spoecznego (strukturalnego) i sugeruj, i podstawow funkcj partii politycznej jest jedynie dostosowanie si do rodowiska. Partie polityczne z racji chociaby osignitego p oziomu instytucjonalizacji (np. formalizacji zasad i regu gry wewntrzpartyjnej czy sposobw odtwarzania i pomnaania zasobw politycznych), co wydaje si by funkcj m.in. w eku ich samych czy te reimu politycznego, do wiadczenia wyborczego lub politycznego, s w stanie do pewnego stopnia kreowa swoje otoczenie, agodzc negatywne dla nich imp ulsy, a wykorzystujc potencjalne zasoby. Niektrzy autorzy sugeruj, i istot partii pol itycznej (w rozumieniu funkcjonalnym) jest zmiana. To ona ma zagwarantowa partii politycznej sprawniejsze i efektywniejsze wypenianie przez ni okre lonych funkcji. J awi si wic zmiana jako supergwarancja trwao ci partii politycznych, jako swoista supe rfunkcja pozwalajca na wypenianie przez ni okre lonych funkcji systemowych. Jeeli zjaw isko permanentnej zmiany partii politycznej dotyczy raczej sfery jej powiza z dals zym lub bliszym otoczeniem, to struktura organizacyjna partii charakteryzuje si ra czej znacznie sabsz dynamik zmian, a wielu autorw sugeruje, i okazuje si ona bardzo k nserwatywna i ostrona. Charakter funkcji wypenianych przez partie polityczne wydaje si by pochodn usytuowan ia icl gdzie na przeciciu si dwch systemw: spoecznego oraz politycznego. W naturalny ic sposb w swej dziaalno ci partia prbuje czy pierwiastek spoeczny", jako okre lon tymowania roli, ktr pragnie odegra (np. prezentacja interesw klasowych, ideologiczni e motywowany kreator i reprezentant interesu spoecznego), z pierwiastkiem politycz nym", czyli zaanga59 Systemy polityczne wspczesnego wiata owaniem si jej w proces wybirczej polityzacji kwestii spoecznych (problemowych), pop rzez kontrol procesu decyzyjnego przebiegajcego w strukturze wadzy pastwowej. Po redni czy wic partia polityczna w szeroko rozumianym procesie komunikowania si elit poli tycznych z masowym odbiorc. Dotyczy to nie tylko partii w reimach demokratycznych, ale rwnie w niedemokratycznych. Oczywi cie, w tym drugim przypadku sposb odgrywania roli ogniwa po redniczcego (ogniwa czcego) przybiera drastycznie odmienne formy ni w r mach demokratycznych. Bez wtpienia jednak kady system polityczny musi stworzy okre lo ny ukad powiza strukturalnych i funkcjonalnych, konfiguracj m.in. podmiotw formalnych i nieformalnych, mechanizmw i procedur, dziaa i zachowa, form kontroli i nadzoru, w arto ci i norm, w ramach ktrego z reguy partie polityczne maj do wypenienia szczegln

Z reguy, gdy pojawiaj si niekiedy odmienne koncepcje, kwestionujce uniwersaln przyda no partii politycznej jako ogniwa czcego, ktre moemy okre li zbiorczym mianem antyp (zob. na ten temat w dalszej cz ci opracowania). W reimach demokratycznych partie polityczne staraj si wypenia dwie zasadnicze i kompl ementarne role. Z jednej strony siy spoeczno-mobilizacyjnej, aktywnej w ramach str uktury spoeczestwa, co z reguy gwarantuje im okre lony poziom spoecznego zakorzenienia , tak istotnego w rozgrywce wyborczej, za z drugiej -rol aktora polityczno-instytu cjonalnego, ktry zostaje zaangaowany w proces ksztatowania polityki pastwa i decyduj e, wspdecyduje lub tylko ma wpyw na kierunek jej ewolucji. Odgrywanie pierwszej rol i zwizane jest z otrzymaniem przez parti polityczn legitymacji spoecznej, a tak napr awd - legitymacji wyborczej, zezwalajcej na chwilowe przejcie odpowiedzialno ci za po lityk pastwa. Weryfikacja tej legitymacji z reguy nastpuje w trakcie odgrywania prze z parti drugiej roli - aktora polityczno-instytucjonalnego. Przedstawiony schemat wydaje si dominowa w ustabilizowanych demokracjach, w ktrych polityka opiera si na tzw. kwestiach problemowych (issues), a gosowanie na partie zaczyna nabiera cech i nstrumentalnego decydowania. Gos oddany zostaje na t parti, ktra oferuje wyborcy pos tulaty programowe mu bliskie, z ktrymi si identyfikuje, i co wicej, bdc u wadzy, okaz si by sprawnie i racjonalnie dziaajc organizacj ( pragmatyczny" wymiar legitymacji). niektrych jednak krajach, zwaszcza tworzcych dopiero porzdek demokratyczny, w polity ce dominuje tzw. schemat tosamo ci (identity). Jest to widoczne w pastwach o zrnicowan ej strukturze spoecznej, w ktrych podziay askryptywne (np. rasa, etniczno czy nawet r eligia) odgrywaj du rol w polityce partyjnej. Wwczas legitymacja spoeczna partii do r zenia nie zostaje 60 Pojcie i funkcje partii politycznych zweryfikowana poprzez ocen jej efektywno ci dziaania (np. jeeli chodzi o dostarczenie dbr materialnych), ale przyjmuje form trwaej lojalno ci partyjnej. Wyborca nie kalku luje, jak odda swj gos. On z gry wie, i z racji zajmowania okre lonego miejsca w struk urze spoecznej musi podj jednoznaczn decyzj polityczn. Rola wypeniana przez parti z e zdeterminowana przez parametry" strukturalne spoeczestwa. Tego typu schemat tosamo c i ujawni si w wielu krajach afrykaskich i azjatyckich, co skania niektrych badaczy do sugerowania, e proces ten osabia i tak wte mechanizmy pluralizmu politycznego. Klas ycznym dzi przykadem moe by Republika Poudniowej Afryki. Oto Afrykaski Kongres Narodo y (ANC), w istocie ruch spoeczny stosujcy strategie charakterystyczne dla partii p olitycznej, artykuuje aspiracje czarnej ludno ci, i to w takim rozmiarze, i mona mwi p awie o wyczno ci. Czarna" opozycja pozostaje saba i ograniczona tylko do kilku regionw kraju, a wiadomo, e tylko partia, ktra przycignie poparcie czarnej ludno ci, zdobdzie wikszo absolutn w parlamencie. W efekcie alternacja wadzy praktycznie nie wchodzi w r achub, gdy innego typu konflikty maj cakowicie marginalne znaczenie. Wa nie w tym kont k cie pojawia si czsto stwierdzenie, i dominacja rasowego schematu gosowania czyni pol ityk tego kraju re-racialized" (ponownie rasow). W systemach demokratycznych wypenianie przez parti polityczn roli ogniwa po redniczceg o midzy pastwem a spoeczestwem moe przybiera form ogniwa partycypacyjnego, wyborczeg ub klientelistycznego. Z reguy scenariusz przygotowany przez parti, a oferowany w celu maksymalizacji poparcia spoecznego, uwzgldnia strategie mieszane, a wic oparte na procedurach charakterystycznych dla kadego z trzech wspomnianych sposobw struk turyzowania aktywno ci elektoratu. Naley jednak zaznaczy, e w demokracjach ustabilizo wanych partie wystpuj przede wszystkim w roli ogniwa wyborczego, co czsto skania bad aczy do okre lania wspczesnych demokracji mianem wyborczych. Zasadnicz konsekwencj teg o faktu pozostaje zjawisko elityzacji wspczesnej polityki partyjnej. Realizacja fu nkcji wyborczej przez partie oznacza przecie, i centralna rol w tym procesie zajmuj elity partyjne, ktre uzyskuj wpyw na proces selekcji kandydatw na stanowiska publicz ne, kontroluj ich zachowanie, wcznie z moliwo ci zdecydowania o ich odwoaniu. Proces toralizacji" wspczesnych demokracji, po okresie dominacji w polityce schematw tosamo c owych" (zob. wcze niej na ten temat), przynajmniej w Europie Zachodniej, a rwnie np. w Australii czy Nowej Zelandii, wydaje si by zjawiskiem intencjonalnym, a przynaj mniej akceptowanym przez elektorat. Wspczesne partie polityczne straciy raczej mono pol w zakresie 61 Systemy polityczne wspczesnego wiata

aktywizacji politycznej elektoratu, a on sam poszukuje odmiennych ni partyjne for m i kanaw zaspakajania potrzeby partycypacji w yciu politycznym. Mnoy si liczba rnor ych organizacji interesu, obywatelskich struktur aktywizmu politycznego, co ozna cza, i partia moe pozwoli sobie na luksus ograniczenia w zasadzie swojej aktywno ci d o sfery dziaa wyborczych (elektoralnych). W tym zakresie zachowuje ona z reguy pozy cj monopolisty (moe wyjtkiem s Stany Zjednoczone). Niektre jednak kategorie partii politycznych, np. partie zielonych czy tzw. parti e lewicowo-libertariarne, prbuj powrci do korzeni, a wic staraj si zapewni swoim cz i sympatykom udzia w wewntrzpartyjnym procesie decyzyjnym. Polityka w tych partiac h ma by tworzona inaczej ni w tradycyjnych, a zasada demokracji wewntrzpartyjnej op arta na inicjatywie oddolnej ma dominowa. Z jednej wic strony chodzi o stworzenie struktury organizacyjnej sprzyjajcej partycypacji obywatelskiej (np. decentraliza cja procesu podejmowania decyzji, federacyjna struktura partii), a z drugiej o o graniczenie roli liderw politycznych, gdy proces instytucjonalizacji elit partyjny ch traktowany jest jako zasadniczy krok w kierunku elek-toralizacji" funkcji part ii (np. kolektywne podej cie do przywdztwa, zakaz ponownego ubiegania si o stanowisk a kierownicze, zakaz czenia stanowiska w partii z mandatem w parlamencie). Tego ty pu partie miay wic - przynajmniej w zaoeniach ich twrcw - wystpowa przede wszystkim li ogniwa partycypacyjne-go, a aktywno wyborcza bya jakby wymuszona przez wspczesn lo ik rozwoju demokracji, ktra zreszt winna zosta zmieniona. Organizacje tego typu znal azy si jednak w puapce, gdy okazao si, i preferowany model partii-ruchu (wywodz si tzw. Nowych Ruchw Spoecznych -New SocialMovements) stoi w sprzeczno ci z procesem par lamentaryzacji" polityki partii, bdcym prost konsekwencj poddania si proceduralnym re guom gry wyborczej. Wej cie w ukady przetargw parlamentarnych, a niekiedy i gabinetow ych (np. w Niemczech, Finlandii czy Francji), zrodzio dylemat. Wystpowanie w nowej roli wymaga zmiany np. charakteru struktury organizacyjnej w kierunku przyjcia b ardziej scentralizowanych form, ale to godzi w ideay deklarowane przez Now Polityk. Dylemat ten wydaje si wynika z do prostej zasady, ktra dyktuje rwnie rozstrzygnici eeli partia chce funkcjonowa w sferze wadzy publicznej, to musi wyglda, zachowywa si my le tak, jak pozostae. Std wa nie ten konflikt pomidzy stosowaniem strategii spoec akcentujcych tosamo partii jako ogniwa partycypacyjnego, a strategii parlamentarnopolitycznych, mieszczcych si w schemacie dziaa elektoralnych" (partia przede wszystki m jako ogniwo wyborcze). Wystpowanie partii w roli ogniwa klientelistycznego we wspczesnych demokracjach ule go daJeko idcym ograniczeniom. Chodzi w tym przypadku o tzw. wySystemy polityczne wspczesnego wiata aktywizacji politycznej elektoratu, a on sam poszukuje odmiennych ni partyjne for m i kanaw zaspakajania potrzeby partycypacji w yciu politycznym. Mnoy si liczba rnor ych organizacji interesu, obywatelskich struktur aktywizmu politycznego, co ozna cza, i partia moe pozwoli sobie na luksus ograniczenia w zasadzie swojej aktywno ci d o sfery dziaa wyborczych (elektoralnych). W tym zakresie zachowuje ona z reguy pozy cj monopolisty (moe wyjtkiem s Stany Zjednoczone). Niektre jednak kategorie partii politycznych, np. partie zielonych czy tzw. parti e lewicowo-libertariarne, prbuj powrci do korzeni, a wic staraj si zapewni swoim cz i sympatykom udzia w wewntrzpartyjnym procesie decyzyjnym. Polityka w tych partiac h ma by tworzona inaczej ni w tradycyjnych, a zasada demokracji wewntrzpartyjnej op arta na inicjatywie oddolnej ma dominowa. Z jednej wic strony chodzi o stworzenie struktury organizacyjnej sprzyjajcej partycypacji obywatelskiej (np. decentraliza cja procesu podejmowania decyzji, federacyjna struktura partii), a z drugiej o o graniczenie roli liderw politycznych, gdy proces instytucjonalizacji elit partyjny ch traktowany jest jako zasadniczy krok w kierunku elek-toralizacji" funkcji part ii (np. kolektywne podej cie do przywdztwa, zakaz ponownego ubiegania si o stanowisk a kierownicze, zakaz czenia stanowiska w partii z mandatem w parlamencie). Tego ty pu partie miay wic - przynajmniej w zaoeniach ich twrcw - wystpowa przede wszystkim li ogniwa partycypacyjne-go, a aktywno wyborcza bya jakby wymuszona przez wspczesn lo ik rozwoju demokracji, ktra zreszt winna zosta zmieniona. Organizacje tego typu znal azy si jednak w puapce, gdy okazao si, i preferowany model partii-ruchu (wywodz si tzw. Nowych Ruchw Spoecznych -New SocialMovements) stoi w sprzeczno ci z procesem par lamentaryzacji" polityki partii, bdcym prost konsekwencj poddania si proceduralnym re guom gry wyborczej. Wej cie w ukady przetargw parlamentarnych, a niekiedy i gabinetow

ych (np. w Niemczech, Finlandii czy Francji), zrodzio dylemat. Wystpowanie w nowej roli wymaga zmiany np. charakteru struktury organizacyjnej w kierunku przyjcia b ardziej scentralizowanych form, ale to godzi w ideay deklarowane przez Now Polityk. Dylemat ten wydaje si wynika z do prostej zasady, ktra dyktuje rwnie rozstrzygnici eeli partia chce funkcjonowa w sferze wadzy publicznej, to musi wyglda, zachowywa si my le tak, jak pozostae. Std wa nie ten konflikt pomidzy stosowaniem strategii spoec akcentujcych tosamo partii jako ogniwa partycypacyjnego, a strategii parlamentarnopolitycznych, mieszczcych si w schemacie dziaa elektoralnych" (partia przede wszystki m jako ogniwo wyborcze). Wystpowanie partii w roli ogniwa klientelistycznego we wspczesnych demokracjach ule go daleko idcym ograniczeniom. Chodzi w tym przypadku o tzw. wy62 Pojcie i funkcje partii politycznych miar masowy klientelizmu. W istocie rzeczy polega on na silnym ujawnieniu si w po lityce pastwa interesw lokalnych i regionalnych, przenoszonych na ten poziom przez partie polityczne. W ich strategiach winien wic dominowa pierwiastek lokalizmu", c o wspcze nie stanowi raczej do rzadk metod ksztatowania tosamo ci ustabilizowanych litycznych (mona go spotka np. w Irlandii czy Islandii, cho nie w czystej formie, a rwnie w dziaalno ci m.in. tzw. partii komu-nitarnych - np. woskiej Ligi Pnocy-Federa Wochy, Kanadyjskiej Partii Reform czy kataloskiego ugrupowania Zbieno i Zwizek). Mam tu do czynienia z nie zawsze uchwytn wymian gosw wyborczych za okre lone dobra czy pr zywileje, realizowane przez lokalnie zwizanego" polityka. Ujawnienie si silnych ten dencji klientelistycznych zazwyczaj towarzyszy okre lonym zjawiskom ocenianym jako negatywne w sferze polityki narodowej, takim jak np. sabo instytucji pastwowych w w ypenianiu okre lonych funkcji wobec obywateli, oddalenie" lokalnych problemw od zaint eresowania centrum, nieefektywno centralnej biurokracji, niewa ciwe funkcjonowanie me chanizmw rynkowych. Wwczas partie uzyskuj szczeglnie silny motyw do ksztatowania wymi any o charakterze klientelistycznym, co z jednej strony mona traktowa jako uzupenie nie luki w procesie dystrybucji okre lonych dbr politycznych, a z drugiej jako natu ralny sposb wykorzystania istniejcego otoczenia do ksztatowania spoecznie umotywowan ych (lokalnie) strategii politycznych. Wydaje si jednak, i strategie klientelistyc zne partii politycznych w demokracjach naley wiza przede wszystkim z innym aspektem funkcjonowania pastwa, a mianowicie z deniem do wywierania wpywu na administracj pas wow. Zjawisko to okre lane jest niekiedy mianem klientelizmu biurokratycznego. Oto partie polityczne, przejmujc odpowiedzialno za kierowanie pastwem, wczaj w ten proce kre lon konstelacj interesw sektoralnych, jako np. form wywizania si z wcze niejszych rzecze wyborczych. W ten sposb partie polityczne przyczyniaj si do filtrowania" inter esw grupowych, ktre ujawniaj si w ramach agendy programowej rzdu czy samej administra cji publicznej. P biedy, jeeli interesy te s reprezentatywne dla okre lonej duej grupy spoecznej. Problem zaczyna si jednak, gdy tak nie jest. Partie polityczne, blokujc dopyw okre lonych informacji do procesu decyzyjnego, wystpuj w roli kreatora jednych grup interesu kosztem innych, jednak nie zawsze jest to oparte na obiektywnej oc enie ich eksperckiego czy profesjonalnego przygotowania. W pastwach niedemokratycznych partie prbuj, jak ju wspomnieli my, stworzy rwnie uka czcych, jednak zdecydowanie na plan pierwszy wysuwa si ich rola jako ogniwa nakazow o-kierowniczego. Zreszt charakter reimu ma tu 63 Systemy polityczne wsptczesnego wiata do istotne znaczenie dla wykorzystania poszczeglnych form powiza ze spoeczestwem. Pa e w reimach totalitarnych d przede wszystkim do objcia kontrol wszelkich form aktywno spoeczestwa i dlatego stopniowo zacieraj naturalne, wydawa by si mogo, rnice midz ubliczn a prywatn. Partia przejmuje kontrol nad pastwem, ktre staje si w jej rkach e tywnym mechanizmem manipulowania spoeczestwem. Oddziaywania typu nakazowo-kierowniczego maj stworzy wraenie, e spoeczestwo w istocie legitymuje poczynania partii w imi ferowanego przez ni dekalogu" prawd i warto ci o wymiarze ponadczasowym. Szereg inst ytucji czy procedur przypominajcych z nazwy te funkcjonujce w systemach demokratyc znych w istocie rzeczy ma charakter fasadowy. Dotyczy to rwnie wyborw. Partie stara j si stworzy wraenie, i oto kreuj ukad powiza ze spoeczestwem oparty na okresowe ji elit pastwowych, jednak w wyborach zostaje zaakcentowana ich rola plebiscytarn a bez moliwo ci naruszenia wadzy partii. Odgrywa wic partia rol swoistego ogniwa wybor

czego, ale chodzi raczej o wytworzenie nawyku" wyborczego i podkre lenie ceremonial nego charakteru wyborw, skoro i tak alternacja wadzy nie moe nastpi. Partie w reimach totalitarnych mog wzmocni form dziaa nakazowo-kierownicznych instrumentami strategii klientelistycznej, cho na pewno przede wszystkim w wersji biurokratycznej" (zob. n a ten temat powyej). Partia uzyskuje wyczno w zakresie obsadzania bardziej eksponowan ych stanowisk w administracji pastwowej, kierujc si w zasadzie tylko i wycznie kryter ium lojalno ci w procesie selekcji. W ten sposb okazuje si by dysponentem okre lonych d r politycznych i przywilejw, a wszelkie moliwe do zaakceptowania przez reim interes y zewntrzne" mog zosta przeniesione w sfer wadzy pastwowej jedynie poprzez struktur ii-mo-nopolisty. W reimach autorytarnych, zwaszcza azjatyckich opartych na tradycji konfucjani-zmu (np. Tajwan czy Korea Poudniowa), partia dominujca staraa si ksztatowa powizania ze czestwem przede wszystkim przez wykorzystanie formy oddziaywa klientelistycznych wy stpujcych w postaci ukadu paternalistycznego. Pastwo kontrolowane przez parti ma tros zczy si o swoich obywateli, a wadca (prezydent czy lider partii) kreuje si na ojca n arodu, przestrzegajcego tradycyjnych norm obyczajowych. W istocie rzeczy jednak w tym postkonfucjaskim rodowisku kulturowym partia odgrywa jedynie symboliczn rol, wo k niej politycy s w stanie skupi swoich zwolennikw. Liderom potrzebny jest symbol" pa tii jako skuteczny instrument prezentowania deklaracji politycznych ex cathedra i dlatego oferuj one bardzo niejasne programy i pynne platformy. Ukad paternalistyc zny opie64 Pojcie i funkcje partii politycznych ra si m.in. na akcentowaniu supremacji grupy (zespou) nad jednostk, dyscypliny nad zasad wolno ci, obowizku nad prawem, osobistej mdro ci nad prawem stanowionym. Zarwno n Tajwanie, jak i w Korei Poudniowej obserwujemy procesy demokratyzacji systemu po litycznego, co wyraa si m.in. w osabieniu roli tradycyjnych partii o autorytarnej t osamo ci, jednak procesowi tworzenia ograniczonej proceduralnej demokracji nie towa rzyszy na masow skal zjawisko zastpowania tradycyjnych postaw kulturowych obywateli przez demokratyczne. Stawia to nowe, prodemokratyczne partie w do trudnej sytuacj i, gdy musz one w swoich programach wyborczych uwzgldni fakt istnienia w wiadomo ci pr ynajmniej cz ci elektoratu tradycyjnych schematw postrzegania roli pastwa w yciu spoec estwa. Jest to szczeglnie trudne, zwaywszy, e s to organizacje mao spjne, raczej zor towane na promowanie okre lonego kandydata przy wykorzystaniu do pynnych programowo p latform wyborczych (np. Narodowy Kongres na rzecz Nowej Polityki w Korei czy Dem okratyczna Partia Postpu na Tajwanie). Z kolei w modych demokracjach afrykaskich charakterystyczny rys polityki partyjnej stanowi nie tyle programowa rnica midzy partiami, co raczej proces dystrybucji pat ronau, czy szerzej - ukady klientelistyczne oparte na powizaniu partii z konkretn gr up etniczn lub nawet jej cz ci, zwan klanem". Partie traktuj wic jako zasadniczy in t w rywalizacji wyborczej formuowanie tosamo ci etnicznych, a z kolei reprezentanci poszczeglnych grup etnicznych preferuj swoj parti, jako gwarancj obecno ci ich interes na poziomie centralnym w trakcie dystrybucji bardzo szczupych zasobw politycznych. Mona odnie wraenie, i przywrcenie modelu rywalizacji wielopartyjnej dao dodatkowy i ls do oferowania przez partie polityczne strategii patronau czy ksztatowania form klienteli-stycznych relacji z elektoratem. Polityczny patrona w tym regionie opie ra si na wykorzystaniu szeregu odmiennych mechanizmw. Po pierwsze, decydenci wykre owani przez partie w ramach centrum politycznego mog dy do stworzenia silnych powiza poszczeglnymi lokalnymi wsplnotami poprzez bezpo rednie powizanie z ich liderami. Uka d taki pojawi si ju w fazie walki z kolonializmem, ale ma tendencj do stabilizowania si, zwaszcza w krajach, w ktrych odbyway si regularnie elekcje i przetrway partie po ityczne (np. Tanzania, Botswana czy Senegal), a nawet tych, w ktrych kolejne rzdy wojskowe i cywilne zdecydoway si na jego wykorzystanie (np. Nigeria). Liderzy wspln ot lokalnych s zjednywani np. przyrzeczeniem otrzymania okre lonych stanowisk publi cznych, osobistych przywilejw czy wiadcze na rzecz wsplnoty. Wystpuj oni w roli media ora, tzn. reprezentuj wsplnot lokaln na poziomie centralnym, a jednocze nie - interesy 65 Systemy polityczne wspczesnego wiata centrum wobec wsplnoty. Ksztatuje si wic w efekcie patrona oparty na schemacie: centr um - wsplnota lokalna, o czym wspominaj autorzy ksiki Politics and Society in Contem

porary Africa, opublikowanej w 1999 r. Partie opozycyjne mog podj prby osabienia tego zwizku, np. poprzez kreowanie nowego opiekuna" wsplnoty lokalnej. Ten rodzaj patro nau moe opiera si na zwizkach typu wyborczego i raczej nabiera charakteru partnerskie go. Po drugie, wymiana typu klientelistycznego moe przybra charakter administracyjny ( biurokratyczny), zwaszcza w tych krajach, w ktrych funkcjonuje wyjtkowo saby system partyjny, a partie polityczne tradycyjnie utraciy pozycj agenta" zmiany politycznej na rzecz struktur biurokratycznych. Przykadami mog by Kenia, Malawi, Gabon czy Uga nda. Z reguy ten typ klientelizmu politycznego opiera si na zaleno ciach hierarchiczn ych, a centrum dy do kontrolowania poszczeglnych poziomw organizacyjnych administrac ji poprzez wykorzystanie mechanizmw zaleno ci subowej. Relacje midzy patronem a klient m przybieraj charakter ukadu wertykalnego, a ten pierwszy z reguy reprezentuje inte resy wyej usytuowanych mocodawcw, np. w zakresie rekrutacji i selekcji pracownikw. Po trzecie, organizacja ogniwa klientelistycznego przez partie polityczne moe zos ta oparta, jak ju wspomnieli my, na tzw. bazie solidarno ci grupowej (etnicznej, relig ijnej czy rasowej). W oczywisty sposb strategia ta ujawnia si w spoeczestwach sfragm entaryzowanych, gdzie istniej rnorodne tosamo ci kulturowe ewentualnie istnieje jedna, dominujca. Tak jest np. w RPA, Sudanie czy Rwandzie. Po czwarte, powizania klientelistyczne mog zosta uksztatowane podczas kreowania prze z liderw, czsto charyzmatycznych, populistycznego typu polityki. Stare ukady typu k lientelistycznego zostaj zastpione przez nowe, w ktrych centraln rol zaczyna odgrywa rzywizanie do konkretnego lidera politycznego i oferowanej przez niego polityki. Przykadem moe by polityka prowadzona przez prezydenta Jerry Rawlingsa w Ghanie czy Daniela arap Moi w Kenii. Obaj wykorzystuj spersonalizowane organizacje typu part yjnego - odpowiednio Narodowy Demokratyczny Kongres (NDC) oraz Kenijsk Afrykask Uni Narodow (KANU) -jako ciaa po redniczce w procesie dystrybucji dbr politycznych. Dodatk owo, w obu przypadkach bardzo wan rol w procesie kreowania ukadu klientelistycznego odgrywaj tosamo ci etniczne, o czym moe wiadczy np. fakt, i w wyborach w latach 90. z aa silnie zaznaczona rola cenzusu etnicznego jako motywu podjcia decyzji wyborczej . Po p/te, w niektrych krajach zwizki o charakterze klientelistycznym mog wynika z fakt u prawie e cakowitego upadku instytucji pastwa (np. w Liberii czy Czadzie). Wwczas o bywatele czy nawet cae grupy spoeczne szukaj Pojcie i funkcje partii politycznych bie silnego czowieka" (lidera politycznego czy dowdcy wojskowego), ktry potrafi zape wni im przynajmniej minimum bezpieczestwa. Charles Taylor, prezydent Liberii od 19 97 r. i lider Narodowo-Patriotycznej Partii (NPP), stosuje strategie przetrwania , tworzc nieformalny rynek wymiany dbr politycznych jako form sponsorowania wiernej mu klienteli. Pastwa tego typu okre lane s niekiedy mianem sha-dow state (cie pastwa) . Strategie klientelistyczne, zwaszcza w formie patronau administracyjnego, stosuj rwn ie partie w byych krajach postkomunistycznych Europy Wschodniej i Centralnej. Jest to konsekwencja specyfiki samego procesu demokratyzacji w tym regionie. Proces biurokratyzacji pastwa nastpi w okresie funkcjonowania rzdw komunistycznych. Mode dem kracje szybko zdecydoway si na wymian starej kadry, postrzeganej jako dysfunkcjonal na w nowych warunkach spoecznych. Proces przeobrae strukturalnych w tym zakresie oz nacza ponown rebiurokratyzacj pastwa, oczywi cie kontrolowan przez nowe partie polityc ne. Demonta starej struktury oznacza wic, i strategie patronau administracyjnego stay si do istotnym dla partii mechanizmem kreowania nowej klienteli politycznej. Zdecyd owao o tym szereg przyczyn. Po pierwsze, patrona biurokratyczny okaza si by alternatywn wobec strategii zakorzeni ania w spoeczestwie form tworzenia wzgldnie stabilnych form lojalno ci partyjnej. Po drugie, stosowanie tego typu strategii wynika z olbrzymiego rozmiaru potencja lnych upw, jakie partia polityczna moe zawaszczy. Strukturyzacja polityki, a zwaszcza regu gry politycznej, nastpuje na nowo, co oznacza, e nieobecni nie maj gosu, a wic m g znale si w rodowisku politycznym, na ksztat ktrego nie mieli wpywu. Przechwycenie roli nad przebiegiem tej fazy kreowania nowych zasad gry politycznej, a przynajm niej wpywanie na ni, pozwala partii na usytuowanie si w ramach nowej konfiguracji p rzetargw, co automatycznie gwarantuje dopyw okre lonych zasobw politycznych (np. stan owisk, rodkw finansowych, szantau" programowego, regulacji prawnych).

Po trzecie, usytuowanie si partii w roli dysponenta okre lonych zasobw i dbr daje jej szans na stworzenie wzgldnie stabilnych formacji politycznych, opartych na wsppracy z grupami interesu. Jest to o tyle istotne, i z reguy partie polityczne nie s w st anie przechwyci kontroli nad konkretnymi grupami spoecznymi i stworzy stabilnej for my lojalno ci wyborczej, a sojusze z grupami interesu pozwalaj na uzyskanie, przyna jmniej w sposb po redni, wpywu na okre lone segmenty elektoratu. 67 Systemy polityczne wspczesnego wiata Mona sformuowa hipotez, i moliwo stosowania przez partie polityczne strategii patro rokratycznego" wynika przede wszystkim dostpno ci" struktur administracyjnych. W mody ch demokracjach czy te oglniej, w nowo powstajcych systemach politycznych, konieczn o stworzenia funkcjonalnej administracji publicznej albo przeobraenia ju istniejcych struktur traktowana jest jako jeden z warunkw sukcesu zmiany politycznej. Z reguy etapem wstpnym tego procesu jest wymiana urzdnikw i zastpienie ich personelem lojaln ym wobec politycznego dysponenta odpowiedzialnego za zmiany polityczne. Jeeli wic przeobraenia polityczne silnie zostaj powizane z transformacj ukadw biurokratycznych zy te z tworzeniem nowych struktur, to dynamika tego procesu sprzyja stosowaniu s trategii klientelistycznych. Tam natomiast, gdzie istnieje silna biurokracja, st anowica zasadniczy impuls dla zmiany politycznej i bdca jakby jej dysponentem i kre atorem, strategie tego rodzaju mog by stosowane przez partie polityczne tylko w og raniczonym zakresie. Uwikanie si partii politycznych w tworzenie struktur powiza kli entelistycznych, zwaszcza na poziomie biurokratycznym, nie zawsze wychodzi im na zdrowie. Jak ju sygnalizowali my, w latach 60. w wielu krajach afrykaskich (dotyczy to rwnie sytuacji w niektrych krajach azjatyckich tu po uzyskaniu niepodlego ci) ukszt owao si tzw. administracyjne pastwo, co niejednokrotnie oznaczao, i struktury adminis tracyjne stay si zasadniczym czynnikiem przemian politycznych kosztem samych parti i politycznych (np. w Kenii, Tanzanii czy Zambii). W ten sposb pierwotna strategi a partii staa si niejednokrotnie rdem jej sabo ci, a nawet przyczyn eliminacji z pro przemian spoecznych (przykadem moe by Zjednoczona Narodowa Partia Niepodlego ci - UNIP w Zambii). Postaramy si teraz przedstawi niektre z funkcji wypenianych przez partie polityczne, cho naley z caym naciskiem zaznaczy, e ujawnienie si ich w dziaalno ci poszczeglny powa politycznych naley traktowa jako fenomen sytuacyjny. W zaleno ci od ukadu spoecz politycznego, w jakim partii przyszo dziaa, moe ona akcentowa znaczenie jednych funkc ji kosztem innych i stosownie do tego promowa okre lon konfiguracj strategii politycz nych. Chodzi nam przede wszystkim o funkcje: a) artykulacji i agregacji interesw spoecznych, b) rekrutowania i formowania elity politycznej, c) rzdzenia i formuowania celw polityki pastwa, d) organizacyjnego przetrwania. 68 Pojcie i funkcje partii politycznych Artykulacja i agregacja interesw spoecznych. Z reguy partie polityczne, podobnie jak inne organizacje, wchodzc do wiata polityki , prezentuj okre lone warto ci, preferencje czy oczekiwania, w kontek cie ktrych zostaj formuowane pewne kolektywne cele polityczne. Oznacza to, e mog one w tym wzgldzie za stosowa przynajmniej jedn z czterech strategii politycznych. Po pierwsze, mog zdecydowa si na uksztatowanie wyra nej tosamo ci grupowej, co oznacza staj si reprezentantem konkretnej grupy spoecznej w sferze przetargw politycznych (n p. klasy, grupy etnicznej, religijnej czy rasowej). Powstay w ten sposb sojusz z j ednej strony gwarantuje partii politycznej stabiln klientel polityczn, co odgrywa d u rol w rywalizacji wyborczej, ale z drugiej strony osabia jej adaptacyjne wa ciwo ci, oro nastawia si ona na dysponowanie" okre lonym segmentem elektoratu bez podejmowani a dziaa w kierunku penetrowania pozostaej cz ci rynku wyborczego. Jeeli strategie grup we dominuj w ramach tego rynku, to nastpuje stabilizacja lojalno ci politycznych i w efekcie jego zamknicie. To zamknicie rynku moe nastpi w warunkach dominacji jednej g rupy spoecznej, co kreuje ukad o wyra nej asymetrii siy politycznej. Alternatywna jes t sytuacja, gdy rozmiar grup spoecznych jest zbliony i w konsekwencji sia polityczn a reprezentujcych je partii - podobna. Symetria siy politycznej wywouje m.in. efekt w postaci czstej alternacji wadzy czy tworzenia powiza koalicyjnych. Dziaania partii

zmierzajce do kontrolowania okre lonej grupy spoecznej, czyli artykuowania i zaspaka jania jej interesw na poziomie przetargw politycznych, mog charakteryzowa si rnym po mem penetracji, co znajduje wyraz w stosowanych w tym celu rodkach. Przykadowo par tie komunistyczne dyy do zamknicia lojalnej im cz ci elektoratu robotniczego poprzez o erowanie spjnej tosamo ci indywidualnego wyborcy, opartej na cechach politycznych, k ulturowych, stylu ycia czy mental-no ciowych. W istocie rzeczy chodzio o zerwanie po wiza komunikacyjnych" czonkw tego segmentu z otoczeniem, postrzeganym jako wrogie. Po dobne strategie stosoway pocztkowo partie socjaldemokratyczne, jednak odej cie od st rategii antysystemowych pozwolio im na stosowanie agodniejszych" form kontroli loja lnego im elektoratu. Znalazo to wyraz w procesie deideologizacji apelu polityczne go. Strategie tego typu okre lane s mianem masowych, podobnie zreszt jak i partie po lityczne je stosujce (zob. na ten temat w dalszej cz ci rozdziau). Po drugie, partie polityczne mog podj dziaania zmierzajce do penetrowania wicej ni j ej grupy spoecznej i w efekcie czenia ich interesw w postaci spjnego programu polityc znego. Nastpuje w tym przypadku agregacja rnorodnych 69 Systemy polityczne wspczesnego wiata interesw partykularnych, ktre musz podlega cigemu procesowi przetargw i negocjacji, oznacza, e mamy do czynienia ze zmienn geometri" priorytetw i siy politycznego wpywu lasycznym przykadem mog by obie wielkie partie w Stanach Zjednoczonych (Demokraci i Republikanie), ktre mona okre li mianem struktur skonfederowanych" interesw grupowych o celach wyborczych. Partie tego typu stosuj tzw. strategie inkluzywne, znane rwni e jako strategie typu catch-all. Proces artykulacji i agregacji interesw grupowych zostaje w tym przypadku podporzdkowany jednemu zasadniczemu celowi, cho jego char akter moe by rny w przypadku poszczeglnych rodzajw czy te grup partii politycznych. omniane wcze niej partie amerykaskie czy partie wyborcze Europy Zachodniej zdecydow ay si na stosowanie tego typu strategii ze wzgldw wyborczych, cho istotn rol odegra u wypadkach kontekst regionalny". W Stanach Zjednoczonych nie uksztatowa si, tak jak w Europie Zachodniej, strukturalny model zachowa wyborczych, gdzie przynaleno wybor cy do okre lonej grupy spoecznej ma wpyw na sposb jego zachowania w sferze polityki. Fakt ten wie si rwnie z tym, i symboliczny (ideologiczny) typ apelu wyborczego nie od rywa w partiach amerykaskich duej roli. Zwizek wyborcy z parti przybra form tzw. ide fikacji psychologicznej (proces przejmowania przez kolejne generacje wyborcw rodzi nnych" czy te ssiedzkich" tradycji politycznych - proces socjalizacji wyborcy), co oznacza m.in., e mamy do czynienia z indywidualn predyspozycj wyborcy pozwalajc mu id entyfikowa si z parti, cho sposb gosowania moe niejednokrotnie odbiega od domnieman chematu lojalno ci. W efekcie partie polityczne staraj si apelowa do rnych grup spoec ch, liczc na przechwycenie cz ci gosw wyborczych. Ujawnia si w przypadku partii ameryk kich pewna genetyczna" wa ciwo , a mianowicie to one ksztatoway swoj klientel wyborc na proces strukturyzacji zachowa amorficznego pocztkowo elektoratu. Natomiast w E uropie Zachodniej proces przeobrae struktury spoeczestw (tzw. zmiany typu post-indus trialnego) wymusi na partiach odej cie od stosowania wskiego grupowego apelu wyborcz ego na rzecz oferowania hase o wymiarze ponadgrupowym. Partie w pastwach Trzeciego wiata", ktre uzyskay niepodlego po okresie zaleno ci k j, stosoway rwnie strategie inkluzywne, przede wszystkim w celu stworzenia spjnej tos amo ci narodowej. Widoczne to byo zwaszcza w Afryce w latach 60. i znalazo swj wyraz m .in. w procesie centralizacji wadzy w rkach jednej partii politycznej. Liderzy tyc h partii, czsto dysponujcy charyzmatycznymi przymiotami, piastujc po uzyskaniu niep odlego ci urzd prezydenta (np. Julius Nyerere w Tanzanii czy Kwame Nkrumah w Ghanie) , stawiali sobie z reguy jeden 70 Pojcie i funkcje partii politycznych cel - przezwycienie rnic etnicznych, a rzadziej religijnych, i w oparciu o proces mid zyetnicznej kooperacji zbudowanie od podstaw spjnej tosamo ci narodowej. Proces arty kulacji i agregacji interesw mia w istocie doprowadzi do likwidacji wszelkich form tosamo ci sekcjonalnych, a pierwszym krokiem w tym kierunku bya z regua likwidacja pa rtii reprezentujcych subnarodowe interesy. Dominujce partie polityczne miay wic prze de wszystkim peni funkcj integracyjn poprzez artykuowanie interesw oglnonarodowych. Po trzecie, partie polityczne mog podj dziaania w kierunku zaoferowania elektoratowi nowych kwestii programowych i w ten sposb szukaj szansy wej cia na rynek wyborczy.

One nie tyle reprezentuj ju istniejce grupy spoeczne, co raczej d do stworzenia was Dzieje si tak z reguy w przypadku partii nowych, ktre maj powane kopoty z wej ciem w y zamknitego rynku wyborczego. Oferowanie okre lonych warto ci czy te propozycja dokon ania zasadniczych zmian w dotychczasowym ukadzie agendy programowej pastwa maj na c elu resegmentacje dotychczasowego elektoratu, cho z reguy dysponuj one przynajmniej oglnym wyobraeniem, kto moe by potencjalnym odbiorc ich hase politycznych. Partie te nie tyle wic artykuuj i agreguj ju istniejce interesy (przynajmniej w fazie genetycz "), co raczej prbuj dokona polityzacji pewnych kwestii czy sentymentw spoecznych. Lid erzy tych partii maj jednak nadziej, i bdzie nastpowaa stopniowo krystalizacja nowego segmentu elektoratu, nad ktrym ich ugrupowanie przejmie kontrol. Tego typu strateg ie s widoczne w dziaaniach tzw. partii Nowej Lewicy (m.in. partii zielonych) oraz partii ultraprawicowych nowego typu. Po czwarte, partie polityczne mog stosowa strategie artykulacyjne i agregacyj-ne, czynic punktem ich odniesienia osob konkretnego polityka, zaoyciela czy sponsora ugr upowania. Politycy ci wykorzystuj sprzyjajc sytuacj, np. kryzys polityczny czy zjawi sko erozji dotychczasowych form lojalno ci wyborczej, jako sposb promowania nowej o rganizacji, a w istocie - wasnej osoby. Bardzo czsto mamy tu do czynienia z wykorz ystaniem strategii populistycznych jako sposobu artykulacji i agregacji interesw spoecznych. Przykadem mog by dziaania prezydenta Peru Alberto Fujimori i strategie pr zyjte przez jego parti Alianza Cambio'90 Nueva Ma-yoria (C'90). Zreszt w Ameryce Pou dniowej ujawnia si silna tendencja do wchodzenia tzw. klas niszych w ukady wertykaln ych, klientelistycznych powiza z rnego typu populistycznymi" osobowo ciami. Wydaje si by konsekwencj braku lub sabnicia autonomicznych, horyzontalnych form kolektywnego dziaania. Polityczne lojalno ci wyborcw nie podlegaj strukturyzacji przez partie poli tyczne czy organizacje spoeczne (np. zwizki zawodowe), czego efektem moe by sabnicie 71 Systemy polityczne wspczesnego wiata

lub zanik form klasowej identyfikacji. Np. w Peru czy Wenezueli tradycyjny wzorz ec klasowego gosowania klas niszych uleg erozji i w konsekwencji kolektywne dziaania zostay zastpione bezpo rednim apelem lidera do masy zindywidualizowanych wyborcw. Po pulistyczni liderzy wykorzystuj wic fakt dekompozycji spoecznych i politycznych ins tytucji, w tym rwnie partii politycznych, ktre wcze niej po redniczyy" w tworzeniu loj o ci klas niszych dla opcji lewicowej. Pojawia si zamiast kolektywnego" bardzo zindyw idualizowany wyborca, ktry poszukuje ma opatrzno ciowego. Dotychczasowe partyjne form y lojalno ci elektoratu zostaj zastpione przez bezpo rednie relacje z populistycznym l iderem. Zjawisku temu sprzyja dominacja w Ameryce Poudniowej modelu reimu prezyden ckiego, ktry przejawia tendencj do kreowania silnych powiza typu personalistycznego w sferze wadzy politycznej. Z wypenianiem funkcji artykulacji i integracji interesw spoecznych przez partie pol ityczne czy si szereg innych dziaa, co skania wielu badaczy do prezentowania poszerzo ego katalogu funkcji artykulacyjnych" i akcentowania znaczenia niektrych z nich. C zsto zwracaj oni uwag na funkcj reprezentacji, czyli na zdolno partii politycznych do prezentowania pogldw, opinii i warto ci swoich czonkw, jak i elektoratu. Moliwo wype tej funkcji przez partie polityczne pojawia si w warunkach istnienia rodowiska ry walizacyjnego, a wic wwczas, gdy mamy do czynienia z otwartym" systemem politycznyc h, i w efekcie zostaj one zmuszone do prezentowania spoecznych preferencji elektor atu. Funkcja reprezentacji jest wic wypeniana poprzez artykuowanie spoecznych opinii . W efekcie partie polityczne przenosz te opinie na poziom parlamentarno-rzdowy, k sztatujc agend programow pastwa (tre polityki pastwa). Funkcja reprezentacji w demo cznych ukadach stanowi wic istot zjawiska wystpowania partii politycznych w roli ogn iwa po redniczcego. Sposb jej wypeniania przez partie polityczne skania jednak do sfor muowania pewnych sugestii, co pozostaje zreszt w zwizku z niektrymi wcze niej prezento wanymi ustaleniami. Partie nie tylko odzwierciedlaj opinie elektoratu, przenoszc j e na poziom przetargw wadczych, ale bardzo czsto je ksztatuj. Stosuj wic w tym przyp u strategie aktywne" i staj si one istotnym elementem procesu kreowania sprzyjajcego im rodowiska politycznego. To zjawisko stosowania aktywnej reprezentacji" jako ro dzaj strategii politycznej naley powiza z pewnymi faktami wywoujcymi konsekwencje w s ferze polityki. Trudno przypuszcza, by elektorat in corpore stanowi przykad grupy d ysponujcej pen informacj o polityce. Nie podwaa tej tezy nawet zjawisko wzrostu pozio

mu edukacji w rd obywateli, cho w tym przypadku potencjalne moliwo ci racjonalizacji wy 72 Pojcie i funkcje partii politycznych boru politycznego znacznie wzrastaj. Pozostaje jednak pytanie, czy lepiej wyeduko -wany elektorat automatycznie bdzie stara si przenie swj potencja intelektualny na p om rozstrzygni politycznych. Przecie zauwaamy w ustabilizowanych demokracjach silnie zaznaczon tendencj do depolityzacji spoeczestwa i zanik klasycznych" form mobilizacj i, np. poprzez partie polityczne. Nie oznacza to jednak, i nie jest ono aktywne p olitycznie, ale w inny sposb (np. obywatelskie formy aktywizmu, grupy lokalne czy regionalne, aktywno ukierunkowana"). Na poziomie wyborczym, gdzie wci dominuj partie polityczne (zob. wcze niej prezentowane uwagi na ten temat), elektorat oczekuje ok re lonych propozycji z ich strony (np. oferty programowej, racjonalizacji czy post racjonalizacji okre lonych dziaa, sposobu wyja nienia i interpretacji pewnych wydarze c zy zjawisk, personalizacji polityki) i na tym polega potencjalna moliwo odwoania si d o strategii aktywi-zacyjnych i kreacyjnych, a nie tylko reaktywnych. Trudno wic z akada z gry, e elektorat w ustabilizowanych demokracjach jest w peni poinformowany, r acjonalny w swych dziaaniach i decyzjach oraz dysponuje wyra n orientacj programow. Je li nawet widoczny jest proces zmierzajcy w tym kierunku, to i tak partie politycz ne dysponuj znacznymi moliwo ciami w zakresie stylizowania" postaw i opinii elektorat u. W tym wa nie kontek cie formuowana jest kolejna funkcja artykulacyjna" partii polity cznych - ksztatowania opinii spoecznej. Moliwo wypeniania przez partie tej funkcji uzaleniona jest od pojawienia si wielu czy nikw o do zrnicowanym charakterze. W ustabilizowanych demokracjach partie w coraz mni ejszym stopniu skaniaj si do realizacji tej funkcji. Wynika to przede wszystkim z f aktu, e w rd elektoratu sabn formy identyfikacji grupowej z partiami. Utraciy one prak ycznie zdolno do strukturyzowania zachowa i opinii wielkich grup spoecznych, zwaszcza w kontek cie radykalnej zmiany w strukturze zatrudnienia wspczesnych spoeczestw posti ndustrialnych i pojawienia si zmiennej w swych afiliacjach politycznych nowej kla sy redniej. W efekcie zmieniy si oczekiwania znacznej cz ci elektoratu wobec partii po litycznych. Dla przecitnego wyborcy np. w Europie Zachodniej liczy si obecnie nie tyle zdolno partii politycznej do kreowania tosamo ci ideologicznej (grupowej), co ra czej umiejtno efektywnego kierowania polityka publiczn pastwa. Oczekiwania elektoratu s wic bardzo konkretne i mog dotyczy np. sprawnego zarzdzania przez parti polityczn spodark pastwa. Relacje midzy parti polityczn a potencjalnym elektoratem przybieraj b rdziej techniczny" i racjonalny charakter, a schematy tosamo ciowe w procesie wzajem nego komunikowania schodz zdecydowanie na plan dalszy. Zjawisko to naley czy m.in. z dokonujc si rewolucj" komunikacyjn, 73 Systemy polityczne wspczesnego wiata ktrej efektem staa si utrata przez partie polityczne monopolu informacyjnego. Patrzc z kolei na charakter ofert wyborczych partii politycznych, zauwaamy coraz mniejs zy wpyw tradycyjnych ideologii (np. socjaldemokratycznej czy konserwatywnej) na i ch tre i w konsekwencji sposb stylizacji. Programy gwnych partii politycznych staj si ardzo podobne, zwaszcza jeeli chodzi o sfer zarzdzania ekonomi. Takie zjawiska, jak g lobalizacja gospodarcza i finansowa czy powstanie globalnego systemu komunikacyj nego, maj bez wtpienia wpyw na proces zacierania rnic ideologicznych midzy partiami p litycznymi. Jednym z efektw tego procesu staje si z kolei osabienie zdolno ci partii politycznych do ksztatowania opinii spoecznej poprzez wykorzystanie argumentw ideol ogicznych czy schematw tosamo ciowych (grupowych). Partiom chodzi przede wszystkim o zaistnienie w wiadomo ci wyborcy w danym miejscu i czasie, np. przez prowadzone ka mpanie polityczne z wykorzystaniem niezalenych mediw. W pastwach, w ktrych formy identyfikacji strukturalnej (grupowej) wci odgrywaj du ro polityce i s zasadniczym motywem podjcia decyzji wyborczej, partie mog konsekwentni e stosowa strategie polityczne nastawione na zamykanie" grup spoecznych (np. etnicz nych czy religijnych w niektrych pastwach afrykaskich i azjatyckich). Wwczas to funk cja ksztatowania opinii spoecznej odgrywa bardzo istotn rol w procesie rywalizacji p artii o wadz i wpywy polityczne. Charakter rodowiska, w ktrym przyszo dziaa partiom tycznym, podsuwa im gotowe schematy rozstrzygni strategicznych, z ktrych one oczywi c ie korzystaj. Co wicej, skoro ten rodzaj strategii politycznej (wyborczej) okazuje

si skuteczny, to partie d do stabilizacji tych schematw identyfikacji, a wic traktuj ealizacj funkcji wpywania na opini spoeczn jako jedn z zasadniczych metod gwarantujc kontrol nad polityk. Rekrutowanie i formowanie elity politycznej. Zarwno w pastwach demokratycznych, jak i niedemokratycznych, oczywi cie w ktrych part ie polityczne s dopuszczane w sfer przetargw wadczych (wyjtkiem s np. Oman, Kuwejt, Z ednoczone Emiraty Arabskie, a praktycznie te Bru-nei), s one odpowiedzialne za dost arczanie" liderw politycznych. Bardzo czsto staj si one jedynym rdem rekrutacji elit litycznych, a politycy zdobywaj urzdy i stanowiska pastwowe z racji penienia chociaby okre lonych funkcji w strukturze organizacyjnej partii czy te zdobycia zaufania je j wadz. W reimach prezydenckich szans na zdobycie stanowiska gowy pastwa maj praktycz ie osoby popierane przez partie polityczne lub ich liderzy. W reimach parlamentar nych stanowiska 74 Pojcie i funkcje partii politycznych w rzdzie, w tym rwnie stanowisko premiera, obsadzane s wedug klucza partyjnego i z re guy piastuj je wysi funkcjonariusze partii politycznych, tworzcych lub wsptworzcych inet. Partie uzyskay wic praktycznie status monopolisty w procesie rekrutowania i formowania elit politycznych, odpowiedzialnych na ksztatowanie polityki pastwa. W ustabilizowanych demokracjach partie z reguy kreuj wic krg osb z relatywnie dug ka r w strukturach wewntrzpartyjnych, spo rd ktrych zostaj wyselekcjonowani kandydaci na tanowiska w aparacie pastwa, a zwaszcza na stanowiska ministerialne bd rwnorzdne. Kr ych osb kontroluje rwnie proces selekcji kandydatw, majc rwnie wpyw na ich odwoani anowisk publicznych. Wystpuj oczywi cie w tym zakresie wyjtki, a do nich mona zaliczy tany Zjednoczone czy niektre reimy prezydenckie Ameryki Poudniowej (np. Brazyli). Si lny prezydencjalizm, federalizm, prawybory jako sposb selekcji kandydatw czy niski poziom dyscypliny partyjnej albo lojalno ci - to czynniki, ktre powoduj, i partie zo staj pozbawione silnego centrum decyzyjnego i w efekcie partie lokalne czy region alne dysponuj znacznym zakresem autonomii. Proces selekcji kandydatw opiera si wic n a konfrontacji opinii i stanowisk poszczeglnych organizacji lokalnych (regionalny ch) lub te koterii kontrolujcych ich funkcjonowanie. Nie tyle wic partia jako organ izacja decyduje o selekcji kandydatw, co raczej konfiguracja interesw ujawnionych w danym momencie. W przypadku obu wielkich partii amerykaskich mwi si o zjawisku imp lozji" partii, a wic penej decentralizacji procesu decyzyjnego i autonomii interesw sekcjonalnych oraz lokalnych. Z procesem selekcji elit politycznych wie si problem kontroli politycznej. Wydaje s i oczywiste, e skoro partia desygnowaa swoich kandydatw na stanowiska publiczne, to musi dysponowa rwnie moliwo ci ich odwoania. Zaoenie to jest zgodne z modelem tzw. ii, ale w praktyce politycznej ujawnia si szereg zjawisk skaniajcych przynajmniej w pewnych przypadkach do sformuowania nieco" odmiennego pogldu. W wypadku partii dys ponujcej siln struktur organizacyjn i oferujcej jednoznaczn tosamo programow (ide moemy mie do czynienia ze zjawiskiem podporzdkowania rzdu ( saby" gabinet). Wynika to np. z faktu, i taka organizacja dba o zachowanie spjnego oblicza programowego, pr zede wszystkim na potrzeby elektoratu, i nie chce ryzykowa osabienie swej pozycji z racji chociaby dziaa rzdu, ktry musi zawiera kompromisy. Jednak taki model partii w demokracjach ustabilizowanych to raczej przeszo , nawet w przypadku silnych ideologi cznie partii lewicy. W wielu krajach Europy Zachodniej i nie tylko w nich zauwaon o pewne prawidowo ci, na ktre wskazuj 75 Systemy polityczne wspczesnego wiata m.in. J. Blondel i M. Cotta w pracy Party and Government z 1996 r. Ot w reimach, w ktrych istnieje schemat tworzenia gabinetw jednopartyjnych, ujawnia si do silna tende ncja w kierunku fuzji elity partyjnej i rzdowej, a w konsekwencji do kontrolowani a przez rzd dziaa partii. Przykadem moe by Wielka Brytania, ale rwnie kraje pozaeur kie - Botswana, Ghana i Kenia czy mae demokracje Ameryki rodkowej, takie jak np. A ntigua i Barbuda, Barbados oraz Jamajka. Podobna sytuacja wystpi, gdy pojawi si ga binet koalicyjny, ale o znacznej spjno ci programowej - np. Australia w przypadku k oalicji Liberalnej Partii Australii (LPA) z Narodow Parti Australii (NPA). Z kolei w pastwach, w ktrych budowane s bardzo niespjne koalicje gabinetowe i rodz si do u nione obawy co do ich trwao ci, liderzy partyjni wol nie wchodzi w ich skad i kontrolu

j swoich" ministrw z zewntrz. W reimach niedemokratycznych, w ktrych mamy do czynienia z pragmatycznie lub ideol ogicznie legitymowan jednopartyjno ci, konkretna partia polityczna wypenia rol gate-ke epera w procesie o rekrutacji i selekcji politykw na stanowiska publiczne. Monopo list nie staje si partia jako kategoria instytucji politycznej, jak to ma z reguy m iejsce w przypadku reimw demokratycznych, ale konkretna organizacja. Wcale nie mus i to oznacza, i proces selekcji kandydatw nastpuje spo rd czonkw i aktywistw partii a zachowuje w oczywisty sposb prawo do zawaszczenia" stanowisk, ktrych kontrola w sp osb bezpo redni wie si z gwarantowaniem cigo ci wadzy. W sytuacji obsadzania pozosta owisk wystpuje ona jako podmiot filtrujcy", ktrego decyzja przyzwalajca oznacza moliw ej cia w sfer wadzy politykw niepartyjnych, ale lojalnych. Rzdzenie i formuowanie celw polityki pastwa. W tzw. definicjach politologicznych partii politycznej zostaje z reguy zaakcentow any wa nie ten aspekt dziaalno ci partii politycznej - partie d do zdobycia i utrzyman wadzy pastwowej. Proces ich przechodzenia ze sfery aktywno ci spoecznej w ramy ukadw p twowo-publicznych traktowany jest jako nobilitacja" organizacji, ale rwnie dodatkow e wyzwanie, ktremu sprostanie musi wiza si z daleko idcymi zmianami w niej samej (np. zmianami w strukturze organizacyjnej, odmiennym modelem przywdztwa). Wej cie parti i politycznej do parlamentu otwiera przed ni moliwo wzicia udziau w pastwowym proces decyzyjnym, cho rzeczywista rola, jak bdzie w stanie odegra, jest determinowana prze z szereg czynnikw, ktre nie zawsze jest w stanie kontrolowa. Przekroczenie progu re prezentacji, czyli wej cie do parlamentu na pewno oznacza dla elity partyjnej ko76 Pojcie i funkcje partii politycznych nieczno wypracowania okre lonej strategii programowej, ktrej odbiorcami stan si pozost partie polityczne. Hasa wyborcze nie wystarcz ju jako sposb komunikowania si na foru m parlamentu, chociaby z racji odmiennej natury ich adresatw. W apelu wyborczym pa rtie w sposb zamierzony posuguj si instrumentem polaryzacji nastrojw i opinii elektor atu, gdy w ten sposb pragn podkre li swoj odrbno . To z kolei moe uatwi wyborcy nej decyzji. W trakcie kampanii wyborczej partie prbuj dystansowa si wzajemnie, posz ukujc bezpiecznej przestrzeni, w ktrej mogyby osadzi sw ofert programow. Na forum pa mentu stosowanie takich strategii polaryzacyjnych moe grozi izolacj partii politycz nej. W reimach demokratycznych nie jest to celem zdecydowanej wikszo ci partii polit ycznych. Musz one podda sw ofert programow pewnej stylizacji i przerbce, co niejednok otnie okre lane jest mianem parlamentaryzacji strategii politycznej. Naley raczej a kcentowa to, co czy ze sob partie polityczne, i jednocze nie przekona o gotowo ci do n cjowania punktw spornych. Oczywi cie zabiegi te maj jeden cel: udowodnienie przydatn o ci partii jako ewentualnego partnera w rozmowach koalicyjnych. Strategia program owa nie musi by skierowana do wszystkich partii obecnych na arenie parlamentarnej , co zreszt w przypadku wielu systemw politycznych byoby zabiegiem bardzo trudnym. Z reguy jej adresatem staj si ugrupowania pooone w bliszym lub dalszym ssiedztwie pa i politycznej, ktre tworz okre lon opcj polityczn (np. lewicow lub centrolewicow). U nienie przez parti swojej przydatno ci w ramach tej opcji moe otworzy jej drog do udzi au w koalicji gabinetowej. Z reguy strategie programowe stanowi co w rodzaju warunku wstpnego otwarcia" dla ewentualnych rozmw koalicyjnych. Oczywi cie sposb formuowania strategii programowych i koalicyjnych jest determinowan y poziomem aspiracji konkretnej partii politycznej. Silne parlamentarnie partie polityczne mog zdecydowa si na stosowanie strategii maksymalistycz-nych. Ich celem jest stworzenie czysto jednopartyjnego rzdu, a wic decyduj si na aplikacj strategii p olaryzacyjnych. Jeeli jednak ich sia nie pozwala na stworzenie takiego gabinetu, t o musz liczy si konieczno ci miarkowania" swojej oferty programowej w zaleno ci od ob o kierunku (np. bardziej na lewo lub na prawo) poszukiwania ewentualnych koalicj antw. Partie mae z kolei, po prezentacji z reguy ukierunkowanej strategii programow ej, oczekuj zaproszenia do rozmw, ktre i tak moe nie nadej . Partie due i ustabilizow , oferujc okre lone strategie programowe czy koalicyjne, mog zmierza w ten sposb do zm iany regu gry politycznej, za mae musz wykorzysta ju istniejce reguy. 77 Systemy polityczne wspczesnego wiata Wypenianie przez partie polityczne funkcji rzdzenia w reimach demokratycznych mona r ozpatrywa na kilku paszczyznach: tworzenia rzdu, zapewnienia mu spjno ci i stabilno ci

trwao ci), stworzenia ukadu powiza kooperacyjnych midzy legislatyw i egzekutyw. Po pierwsze, partie polityczne s odpowiedzialne za sformowanie rzdu. W reimach parl amentarnych s praktycznie jedynymi podmiotami, ktre uczestnicz w tym procesie. Fakt dysponowania monopolem w tym zakresie znalaz wyraz w posugiwaniu si kategori rzdw p ii" (party government) jako modelem podejmowania decyzji w ramach gabinetu. Ozna cza to, e a) wszystkie decyzje polityczne s podejmowane przez partyjnych" politykw w zgldnie decydentw przed nimi odpowiedzialnych, b) kierunek polityki pastwa zostaje okre lony przez parti lub partie rzdzce oraz c) partie decyduj o obsadzie wszystkich n ajwaniejszych stanowisk w administracji publicznej. Model rzdw partii" moe zosta podd ny pewnym ograniczeniom w reimach semiprezydenckich, zwaszcza w przypadku dysponow ania przez parti prezydenck wikszo ci absolutn w parlamencie. Silny prezydent, stojcy czele partii prezydenckiej, staje si istotnym czynnikiem w przetargach polityczn ych, w tym rwnie w procesie organizacji egzekutywy politycznej. Poziom partyjnej" s tylizacji rzdw uzaleniony zostaje jednak od sposobu postrzegania swej roli przez pr ezydenta. Moe on wystpowa przede wszystkim w roli lidera partii politycznej i repre zentanta jej interesw na poziomie przetargw politycznych i wwczas ujawnia si zjawisk o rzdw partii prezydenckiej", a proces podejmowania decyzji zaczyna przypomina premi erowski czy kanclerski model rzdw. Prezydent moe si jednak zdecydowa na prowadzenie n iezalenej od partii prezydenckiej polityki, a wic bdzie dy do efektywnego wykorzystan a konstytucyjnych kompetencji, traktujc parti jako osobisty instrument w dostarcza niu pewnych potrzebnych mu zasobw. Prezydencjalizacja reimu mieszanego staje si wwcz as faktem. Przyjcie przez prezydenta jednej z tych dwch strategii uzalenione jest j ednak od charakteru partii prezydenckiej. Jeeli stoi on na czele spjnego organizac yjnie ugrupowania, o znacznym poziomie instytucjonalizacji zachowa politycznych, dysponujcego wyra n tosamo ci programow, to strategia prowadzenia rzdw partii" moe y ze wzgldu na to, e proces socjalizacji politycznej osoby prezydenta postpowa w ram ach milieu partyjnego". Moe si jednak zdarzy, e partia prezydencka to w istocie ugrup owanie o lu nych formach organizacyjnych, powoywane lub przywracane do ycia jako ins trument majcy zapewni kandydatowi sukces wyborczy. W takim przypadku dziaania parti i politycznej zostaj podporzdkowane prezydentowi. Z pojawieniem si bardzo podobnego scenariusza moemy mie do czynienia w reimach prezydenckich. 78 Pojcie i funkcje partii politycznych Po drugie, partie polityczne i obecno ich reprezentantw w skadzie rzdu nadaje mu znac zny poziom spjno ci i trwao ci. Oczywi cie poziom ten jest znacznie wyszy w przypadku tw rzenia czysto jednopartyjnych gabinetw, ktrych czonkowie zostaj powizani ukadem zale organizacyjnych, funkcjonalnych czy programowych. Pewne komplikacje mog pojawi si w przypadku koordynowania dziaa gabinetw koalicyjnych, jednak i w tym przypadku ist nieje pewna paszczyzna zgody czy porozumienia, ktra sprzyja zachowaniu spjno ci wewntr zkoalicyjnej i w efekcie trwao ci gabinetu. Proces tworzenia gabinetw koalicyjnych w ustabilizowanych demokracjach z reguy opiera si na porozumieniu partii polityczny ch, ktre znaj si do dobrze i niejednokrotnie ju kooperoway ze sob. Mamy wic do czy z instytucjonalizacj zachowa politycznych aktorw uczestniczcych w przetargach koalic yjnych, co dodatkowo sprzyja spjno ci i trwao ci gabinetw. Po trzecie, partie polityczne umoliwiaj stworzenie ukadu kooperacyjno-rywali-zacyjn ych powiza midzy legislatyw a egzekutyw. W reimach parlamentarnych istnienie takiego kadu wynika z zasadniczej ich cechy, a mianowicie z tego, i gabinety s tworzone prz ez parti lub partie, ktre dysponuj wygodn wikszo ci w parlamencie (niekoniecznie wik bsolutn), co pozwala na kontrolowanie jego dziaania. Problem nieco odmiennie wyglda w krajach, w ktrych ugruntowaa si zasada konsensualnych przetargw i negocjacji (prz ynajmniej na poziomie elit politycznych), oraz w krajach, gdzie dominuje ukad pow iza konfrontacyjnych. W tym pierwszym przypadku mog pojawia si gabinety mniejszo ciowe ktre, cho nie dysponuj absolutn wikszo ci w parlamencie, to jednak maj jego przyzwo na prowadzenie polityki pastwa. Wa nie dlatego uyli my zwrotu dysponuj wygodn wiksz lamencie", co moe niejednokrotnie oznacza, e partie tworzce gabinet dziaaj na rzecz s worzenia wspierajcej koalicji parlamentarnej. W tym przypadku ujawnia si ze szczegl n moc konieczno utrzymania przez partie delikatnego ukadu rwnowagi midzy parlamentem rzdem. Z kolei w krajach, w ktrych utrwalia si wyra na dychotomia midzy konfiguracj r a opozycyjn, partia lub partie tworzce t pierwsz musz kontrolowa absolutn wikszo parlamencie. Fakt ten jest praktycznie jedyn gwarancj utrzymania asymetrycznego uka

du rwnowagi midzy parlamentem a rzdem, dziaajcego w istocie na rzecz wzmocnienia tego drugiego. W zasadzie partie polityczne mog i musz niejednokrotnie spenia podobn rol w reimach zydenckich. W reimach tego typu, a zwaszcza w Ameryce Poudniowej, do czsto pojawia si ytuacja, i partia prezydencka nie dysponuje wikszo ci w legislatywie. Oznacza to, e pr ezydent moe mie powane kopoty z przefor79 Systemy polityczne wspczesnego wiata sowaniem swoich decyzji w parlamencie. Konsekwencj tego moe by impas polityczny w s tosunkach legislatywa - egzekutywa. W takiej sytuacji prezydent zostaje zmuszony do tworzenia gabinetw koalicyjnych, zapraszajc do nich reprezentantw partii polity cznych, ktre kontroluj znaczny odsetek mandatw w parlamencie. Naley jednak pamita, i prezydenckie koalicje rzdowe znacznie si rni od koalicji w reimach parlamentarnych. ho uczestnicz w nich czonkowie rnych partii politycznych (np. w Brazylii czy Boliwii) , to jednak one jako instytucje nie odpowiadaj za funkcjonowanie rzdu. Taka odpowi edzialno spoczywa jedynie na prezydencie. Przedstawiciele tych partii mog opu ci koali cj rzdow, co i tak nie spowoduje jej upadku. Obecno w rzdzie reprezentantw innych pa i ni prezydencka wcale nie gwarantuje, e deputowani z tych ugrupowa popr inicjatywy prezydenta na forum parlamentu. Jest to uzalenione m.in. od poziomu dyscypliny we wntrz partii parlamentarnej, co z kolei jest konsekwencj spjno ci wewntrzor-ganizacyjn ej w partii jako cao ci. Np. partie brazylijskie czy kolumbijskie raczej nie nale do ugrupowa o zdyscyplinowanym charakterze i dlatego deputowani bardzo czsto zachowuj si w sposb trudny do przewidzenia, a w efekcie parlamentarne poparcie dla prezyden ta, nawet przez partie reprezentowane w rzdzie, jest niestabilne. Na koniec rozwaa o funkcji rzdzenia partii politycznej naley wskaza na inny jej aspek t, a mianowicie na fakt, i strukturalnym i funkcjonalnym elementem tego procesu p ozostaje instytucja opozycji, ktr stanowi rwnie partie (lub partia), gotowe do wzicia udziau w alternacji wadzy. Wystpowania opozycji w reimach demokratycznych nie naley r ozpatrywa jedynie w kategoriach instrumentu umoliwiajcego kontrol polityczn poczyna e ipy rzdzcej. Jest to oczywi cie bardzo wany element strategii opozycji, ktra chtnie up blicznia debaty parlamentarne, prezentujc przy okazji wasne stanowisko w istotnych kwestiach problemowych. W demokracjach wikszo ciowych uksztatowa si model bezsilnej", acz lojalnej opozycji, ktra, majc nike moliwo ci wpywania na decyzje rzdzcej partii ycznej, wystpuje w roli reprezentanta niezadowolonej cz ci elektoratu i cierpliwie c zeka na swoj szans. Jednak w demokracjach o nastawieniu konsensualnym, gdzie istni eje tradycja negocjowania kwestii problemowych w ramach szerokich koalicji polit ycznych, opozycja staje si niejednokrotnie strukturalnym elementem procesu podejm owania decyzji pastwowych. Moe o tym wiadczy chociaby schemat tworzenia tzw. gabinetw mniejszo ciowych. W tego typu strategii politycznej zostaje przyjte jako pewnik, i p artie opozycyjne stanowi aktywny element struktury przetargw wadczych, gdy bez ich z gody gabinet mniejszo ciowy nie mgby 80 Pojcie i funkcje partii politycznych funkcjonowa. Strategie mniejszo ciowe stanowi wic przykad mechanizmu politycznego, ktr pozwala na wczenie partii opozycyjnych w proces podejmowania decyzji. Organizacyjne przetrwanie. Oczywiste jest stwierdzenie, i zasadniczym celem partii politycznej jako organiza cji jest przetrwanie w rodowisku politycznym. Chodzi rzecz jasna o przetrwanie or ganizacyjne. Nie chcemy sugerowa czytelnikowi, i jest to zasadnicza raison d'etre partii politycznej. Sposb wewntrznej organizacji partii politycznej i wynikajcy z t ego np. ukad powiza z otoczeniem mog mie wpyw na wypenianie przez ni pozostaych fu Naley pamita, e partia reprezentuje raczej typ organizacji o rynkowym charakterze, c o oznacza, i pojawia si w ramach rywalizacyjnego rodowiska i musi sama wywalczy sobi e okre lon pozycj na miar aspiracji politycznych. Midzy parti i jej bezpo rednim otocz em (np. elektoratem) nastpuje wymiana dbr i zasobw. Oferuje ona okre lone dobra kolek tywne lub indywidualne, a w zamian oczekuje wymiernych korzy ci, np. w postaci pop arcia wyborczego. Ten rynkowy charakter partii politycznej nakazuje zwrci szczegln u wag na znaczenie organizacji jako czynnika po redniczcego w procesie wymiany i nieje dnokrotnie decydujcego o jej efektywno ci albo uyteczno ci dla osignicia przez konkretn ugrupowanie zakadanych celw. Potencja organizacyjny staje si wyjtkowym rodzajem zaso

bu w ukadzie rywalizacyjnych i otwartych powiza, ktre przecie charakteryzuj demokraty zny styl przetargw politycznych. Mona sformuowa szereg hipotez dotyczcych zasad organizacji partii politycznej, ktre p ozwol jej w sposb efektywny uczestniczy w rywalizacji politycznej. Po pierwsze, jej organizacja powinna do wiernie odzwierciedla struktur potencjalnego elektoratu, a wic klienteli, ktr partia prbuje przycign, oferujc okre lone strateg rcze czy problemowe. Kwestia ta wydaje si do prosta, gdy partyjna oferta jest skier owana do konkretnej grupy spoecznej, a wic partia posuguje si w kontaktach z elektor atem schematem tosamo ci" (np. etnicznej, klasowej czy wyznaniowej). Ugrupowania np. etniczne, farmerskie (chopskie) czy klasowe s w stanie stworzy spjn struktur organiz cyjn nastawion na penetracj tych wa nie rodowisk, co moe znale odbicie m.in. w prz m" sposobie organizacji, charakterze wewntrzpartyjnego procesu decyzyjnego czy rdach finansowania. Inaczej wyglda ten problem w sytuacji, gdy partia penetruje rne grup y spoeczne albo stawia sobie ambitny cel - sformuowanie apelu oglnonarodowego. Char akter strategii wyborczej powinien znale odbicie w strukturze 81 Systemy polityczne wspczesnego wiata organizacyjnej partii politycznej, np. w postaci pojawienia si odrbnych komrek repr ezentujcych poszczeglne grupy spoeczne czy te segmenty elektoratu. Mog pojawi si ogn organizacyjne skupiajce np. farmerw, krgi biznesu, robotnikw bd kobiety. Ten zabieg gmentalizacji" struktury organizacyjnej moe suy jedynie celowi zorganizowania czonkw aktywistw, a niekiedy i sympatykw, cho znacznie cz ciej prowadzi on do zjawiska frakc jonalizacji partii, a poszczeglne ogniwa uzyskuj status jednostek autonomicznych, uczestniczcych w procesie podejmowania decyzji wewntrzpartyjnych. Chodzi wic o zape wnienie im zinstytucjonalizowanego wpywu na jego przebieg i wczenia ich liderw w ram y tzw. dominujcej koalicji (wskiego kierownictwa partii). Partie posugujce si schemat em tosamo ci" mog wic preferowa mniej lub bardziej scentralizowany model organizacyjny partii (np. partie klasowe czy etniczne), w ktrym jednak musi zosta silnie zaznacz ony element odpowiedzialno ci politycznej elity partyjnej oraz pierwiastek legitym izacyjny. W przypadku struktury sfrakcjonalizowanej model organizacyjny partii p odlega rnemu poziomowi decentralizacji, a charakter dominujcej koalicji zdeterminow any zostaje przede wszystkim wymogiem reprezentatywno ci interesw wewntrzpartyjnych. Odpowiedzialno polityczna (wyborcza) elity partyjnej ulega pewnemu rozproszeniu, a to chociaby z racji charakteru oferowanego programu, ktry staje si bardziej oglny i oparty raczej na uniwersalnych hasach i deklaracjach. Po drugie, organizacja musi zapewni partii podejmowanie decyzji, i to w do rozsdnym przedziale czasowym. Skoro partia jest przykadem organizacji rynkowej (zob. wyej n a ten temat), musi dysponowa zasobami strukturalnymi pozwalajcymi jej na szybkie p odjcie decyzji albo natychmiastow reakcj na zmiany zachodzce w rodowisku politycznym (np. na rynku wyborczym). Racjonalna decyzja to rwnie i taka, ktra zostaje podjta we wa ciwym momencie, co gwarantuje partii spodziewane korzy ci w wymianie dbr z otoczen iem. Zjawisko optymalizacji strategii politycznych jest w duym stopniu uzalenione od organizacyjnych moliwo ci reagowania partii na przesunicia w ramach np. rynku wyb orczego czy te nawet rynku przetargw koalicyjnych. Gra jest warta zachodu, zwaszcza w reimach demokratycznych czy demokratyzujcych si, gdy na poziomie indywidualnych z achowa wyborczych obserwujemy siln tendencj do podejmowania przez wyborcw decyzji w ostatniej fazie kampanii wyborczej (wyborcy niezdecydowani). Znacznie wzrasta rwn ie odsetek tzw. floating voters, a wic wyborcw zmieniajcych do czsto lojalno party statnia kategoria moe sta si szczeglnym obiektem zainteresowania partii politycznych wwczas, gdy rywalizacja wyborcza charaktery82 Pojcie i funkcje partii politycznych uje si znaczn intensywno ci, a rnice w zdobyczach wyborczych gwnych partii politycz inimalne. Przejcie kontroli nad t kategori zmiennych wyborcw moe stanowi wic klucz d statecznego sukcesu. Konieczno szybkiego reagowania na tego typu rynkowe" zmiany po zwala liderom partyjnym doceni uyteczno zasobw organizacyjnych pozostajcych w ich dys ozycji. Wcale jednak nie musi to oznacza, e partia powinna stworzy rozbudowan i scen tralizowan struktur organizacyjn. Istniej alternatywne sposoby optymalizacji decyzji politycznych. Partie polityczne mog stworzy wski sztab profesjonalnie przygotowany ch ekspertw, ktrych jedynym zadaniem jest zapewnienie im silnej pozycji rynkowej.

Chodzi nie tylko o tworzenie wyborczego image partii w trakcie kampanii wyborcze j, ale rwnie, a moe przede wszystkim, o kreowanie jej profesjonalnego statusu na co dzie, co wydaje si skuteczniejsz reklam partii, zwaszcza w demokracjach ustabilizowa nych. Sztab profesjonalistw i ekspertw moe stanowi element struktury organizacyjnej partii, co sugeruje tworzenie permanentnej" tosamo ci. Partie mog jednak zleca okre lon usugi w tym zakresie wyspecjalizowanym organizacjom, co dotyczy zwaszcza dziaa mark etingowych i public relations w trakcie kampanii wyborczej. Po trzecie, wewntrzpartyjny proces decyzyjny musi umoliwi podjcie jednobrzmicych decy zji, ktre stanowi bd wyraz i potwierdzenie istniejcego w partii konsensusu co do zasa dniczych kwestii problemowych. Struktura organizacyjna partii powinna wic z jedne j strony gwarantowa ujawnianie si rnorodnych opinii i przekona, ale z drugiej - suy sposb ograniczania i kanalizowania" nadmiernego poziomu polaryzacji opinii i stan owisk, ktre w przeciwnym razie mog sta si rdem destrukcji. Zasady demokracji wewntr yjnej winny by gwarantowane, wczajc w to czsto niepisane prawo czonkw partii do sece , ale musi ona wystpi na arenie przetargw politycznych (rynkowych) jako spjny -cho o kilku twarzach" - podmiot (zob. na ten temat w dalszych rozwaaniach), zmuszony nie jednokrotnie do ukrywania przed oczami opinii publicznej rzeczywistych ukadw i kon figuracji decyzyjnych. Naley w tym momencie zaznaczy, i wspczesne partie, jak przysta na organizacje rynkowe, oferuj dobra i korzy ci o kolektywnym charakterze, ktrych o dbiorc jest cay elektorat. Oferuj one kandydatw na stanowiska publiczne czy programy , ktre staj si z czasem wyznacznikiem polityki pastwa, a wic dobra, z ktrych korzysta kady, i to bez wzgldu na to, jak gosowa w wyborach. Jak podkre la Joseph Schlesinger w artykule zamieszczonym w Journal of Politics z 1984 r., zjawisko to w sposb zasa dniczy rni rynek polityczny od ekonomicznego, gdy w przypadku tego ostatniego stron y biorce udzia 83 Systemy polityczne wspczesnego wiata w transakcji otrzymuj jedynie" dobra prywatne (indywidualne) i selektywne. Jednak na parti mona spojrze rwnie w inny sposb. Oto istnieje kategoria indywidualnych dbr orzy ci, ktre otrzymuje jedynie partia i jej kandydaci. Chodzi przede wszystkim o t zw. officeseekers, a wic o osoby, dla ktrych partia staje si zasadniczym instrument em umoliwiajcym uzyskanie stanowisk publicznych. Nie jest w tym momencie wane, czy zdobycie stanowiska to cel sam w sobie, czy raczej rodek do realizacji okre lonego programu. Kategoria tych osb stanowi bez wtpienia najbardziej aktywny element w pa rtii politycznej i to one potrzebuj struktury organizacyjnej jako sposobu kreowan ia i rozwijania wcze niej wspomnianych dbr i korzy ci kolektywnych. Fakt istnienia or ganizacji naley wic rozpatrywa w kontek cie kojarzenia" kolektywnych oraz indywidualny ch (prywatnych) dbr i korzy ci, a z czasem moe si zdarzy, e partia polityczna jako org nizacja stanie si dobrem kolektywnym. Partia jako organizacja musi wic przynajmnie j na zewntrz stwarza wraenie monolitu, gdy tylko w ten sposb jest ona w stanie efekty wnie czy proces kreowania dbr obu wspomnianych rodzajw. W tym kontek cie wydaje si je k uzasadniona hipoteza, e organizacja jest potrzebna przede wszystkim elitom part yjnym. Dotyczy to zwaszcza modelu partii koca XX wieku, ktry uksztatowa si w ustabili owanych demokracjach (zob. na ten temat w dalszej cz ci rozdziau). Po czwarte, w partii jako organizacji naley wyodrbni trzy subsystemy, ktre, wypeniajc okre lone funkcje, wchodz ze sob w okre lone relacje, z reguy o stabilnym charakterze. Chodzi - zgodnie z sugesti R. Katza i R Maira zawart w artykule Ewolucja organizac ji partii w Europie: trzy twarze organizacji partii (The Evolution of Party Orga nization in Europ: The Three Faces of Party Organization) - o parti jako organizac j sprawujc urzd publiczny (party in public office), parti jako organizacj grupujc c aktywistw i sympatykw, aktywn w rd elektoratu (party on the ground), oraz parti jako u zd centralny (party in central office). W przypadku partii sprawujcej urzd publiczny chodzi o formy organizacyjne obejmujce aktywno jej reprezentantw, zasiadajcych w parlamencie lub (i) w rzdzie. Chodzi np. o parlamentarne partie zwane czsto frakcjami parlamentarnymi, ktre skupiaj deputowan ych zasiadajcych w legislatywie. Naley do tego subsys-temu zaliczy rwnie reprezentant partii piastujcych rne stanowiska publiczne, w tym rwnie rzdowe. W niektrych partia wystpuje zjawisko oddzielenia poszczeglnych form organizacji partyjnych reprezenta ntw zasiadajcych w organach pastwa. Np. w Stanach Zjednoczonych obie due partie poli tyczne dysponuj odrbnymi i autonomicznymi organizacjami w Izbie Reprezentantw i Sen

acie; w dodatku prezydent posiada wasn struktur organizacyjn. Podobnie jest w wielu par84 Pojcie i funkcje partii politycznych tiach w Ameryce aciskiej, czego przejawem moe by zjawisko wewntrzpartyjnej opozycji" idzy parti prezydenck a parti w Kongresie (np. w Brazylii, Ekwadorze czy Peru). Z ko lei w partiach europejskich moe wystpi zjawisko oddzielenia organizacyjnego partii w poszczeglnych izbach parlamentu, jednak przy zachowaniu przez parti parlamentarn znacznych uprawnie w zakresie koordynowania dziaa politycznych (np. w Partii Konser watywnej w Wielkiej Brytanii czy w partiach woskich). Obecno przedstawicieli partii w konstytucyjnych organach pastwa daje jej moliwo dysponowania okre lonymi zasobami, ktre mog zosta wykorzystane w prowadzeniu polityki wewntrzpartyjnej. Chodzi przede w szystkim o fakt, e uczestnicz oni w procesie podejmowania decyzji pastwowych, a wic maj wpyw na ich tre . Partia kontrolujca stanowiska publiczne moe posugiwa si ponad tegiami patronau, o czym pisali my wcze niej. Nie bez znaczenia jest rwnie fakt, e urz cy partyjni obecni w strukturach biurokratycznych pastwa maj dostp do informacji or az ekspertyz. Partia jako organizacja grupujca aktywistw, czonkw i lojalnych wyborcw opiera si prze e wszystkim na zasadzie dobrowolno ci, a wic przynaleno do niej jest efektem prywatnej decyzji osoby zainteresowanej. Z reguy w jej ramach szczegln rol spenia narodowy kon gres czy komitet oraz szereg podobnych organizacji usytuowanych na niszych poziom ach. Maj one okre lon kadencj, w ich skad wchodz pewne kategorie urzdnikw, dysponuj cowanymi i wyra nie zdefiniowanymi kompetencjami. Zasadniczym motywem przynaleno ci d o party on the ground wydaj si by racje solidarystyczne i korzy ci kolektywne (zob. n a ten temat uwagi powyej), co niejednokrotnie powoduje, e czonkowie tego subsystemu organizacyjnego pozostaj szczeglnie niechtni zmianom i modyfikacjom tosamo ci program owej (ideologicznej) w imi np. wyborczych czy koalicyjnych racji. Na tym tle doch odzi zreszt czsto do konfliktw, zwaszcza z organizacj skupiajc reprezentantw partii stytucjach pastwa. Ten subsystem moe odgrywa szczegln rol w partiach odwoujcych si nie wyborczej do apelu opartego na schemacie tosamo ci. Wane wwczas staje si legitymiz acyjne powizanie midzy parti a jej klientel, ale rwnie zasada masowego czonkostwa. S tegie na poziomie przetargw parlamentarno-gabinetowych charakteryzuje raczej maa e lastyczno , gdy zasadniczym celem partii o wyra nie grupowej tosamo ci staje si wypeni raczej funkcji reprezentacyjnych ni integracyjnych. Sia party on the ground, trakt owana jako zasb istotny z punktu widzenia celw partii politycznej, opiera si przede wszystkim na tym, i dostarcza ona gosy wyborcze oraz jest rdem jej finansowania. Ten pierwszy czynnik jest zawsze wany dla partii, cho charakter 85

Systemy polityczne wspczesnego wiata stosowanych przez ni strategii penetrowania elektoratu moe spowodowa osabienie relew antno ci tego sybsystemu. Konieczno zerwania z wyborczym modelem lojalno ci grupowej o znacza przecie rozmycie tosamo ci programowej (ideologicznej), co powoduje jakby aut omatycznie m.in. przekazanie pozostaym subsystemom, zwaszcza party in public offic e, znacznej autonomii w zakresie stylizowania tre ci manifestu wyborczego czy zawi eranych ukadw koalicyjnych. Z kolei obserwowany w demokracjach cisy zwizek partii pol itycznej ze strukturami pastwa powoduje m.in. szerszy zakres jej finansowania z b udetu pastwa. Jednocze nie trac na znaczeniu inny rda finansowania partii, w tym rwn y ze skadek czonkowskich. Efektem tego typu zmian staje si osabienie partii jako sub -systemu skupiajcego czonkw i aktywistw (party on the ground), cho nie jest uzasadnio na w tym kontek cie teza o sabniciu partii jako takiej, gdy tworz j rwnie pozostae systemy. Party in central office to w zasadzie subsystem, ktrego centralnym ogniwem jest k watera gwna partii, usytuowana z reguy w stolicy kraju. W jej skad wchodz urzdnicy pa tyjni tworzcy np. komitet wykonawczy partii, na ktrego czele stoi przewodniczcy lub sekretarz generalny oraz tzw. pracownicy biurowi. Ta pierwsza kategoria pracown ikw moe by powoywana w rny sposb. Mog by oni wybierani np. przez kongres partii, c za, e reprezentuj parti jako organizacj czonkowsk, jak rwnie przez parti parlament kad centralnej biurokracji partyjnej mog wchodzi take reprezentanci rnych organizacji np. afiliowanych przy partii politycznej. Mona chyba przyj, e wyjtkow rol ten subsy

m partii mia do odegrania (lub wci ma) w partiach masowych, posugujcych si np. schema em tosamo ci jako podstawowym motywem wyboru politycznego (zob. na ten temat w dals zej cz ci pracy). Centralna struktura biurokratyczna partii odgrywaa w nich bowiem r ol ogniwa po redniczcego midzy pozostaymi subsystema-mi, ale o specyficznym charakterz e - miaa gwarantowa w zasadzie dominacj partii czonkowskiej nad parti parlamentarn. J dn z jej zasadniczych funkcji bya m.in. realizacja odpowiedzialno ci tej ostatniej p rzed masowym czonkiem. Ewolucja modelu partii politycznej spowodowaa jednak znaczn e ograniczenie moliwo ci takiego typu oddziaywania na pozostae subsystemy. Specyficzn y charakter przybieraj relacje midzy subsystemem biurokratycznym partii a subsyste mem parla-mentarno-rzdowym. Oto szereg partii, i to zarwno liberalnych, socjaldemo kratycznych, jak i konserwatywnych, upowszechnia zasad, e czonkami centralnych orga nw partii staj si przede wszystkim reprezentanci partii parlamentarnej; mona jednak spotka wiele wyjtkw, jak np. w belgijskich partiach socjalistycznych czy partiach h olenderskich. 86 Rozdzia Typy partii politycznych Mona wskaza na szereg typologii i klasyfikacji partii politycznych, proponowanych przez rnych autorw. W zaleno ci od przyjtego kryterium klasyfikacji zostaj wyrnione eglne kategorie partii politycznych. Dobr kryterium w znacznym stopniu uzaleniony j est od zainteresowa badawczych autora i moe opiera si na uwzgldnieniu konkretnego asp ektu, charakteryzujcego np. formy aktywno partii politycznej, sposb jej powizania z o toczeniem spoecznym czy te charakter struktury organizacyjnej. Niektrzy autorzy stosuj proste" kryteria klasyfikacyjne, biorc za punkt wyj cia jedn z ienn. Przykadowo M. Duverger w pracy Political Parties: Their Organiza-tion and Ac tivity in the Modern State (1965 r.) bierze pod uwag charakter czonkostwa w partia ch politycznych i na tej podstawie wyrnia: partie bezpo rednie" oraz partie po rednie". Te pierwsze charakteryzuj si tym, e ich czonkami s indywidualni obywatele, ktrzy wype aj deklaracj przystpienia i uczestnicz w spotkaniach lokalnych organizacji. Natomias t partia po rednia" to organizacja, w ktrej wystpuje zasada zbiorowego (grupowego) czo nkostwa. Czonkami partii staj si np. stowarzyszenia czy organizacje (zwizki zawodowe , stowarzyszenia farmerw, izby handlowe, organizacje spdzielcze itp.), co oznacza, e indywidualny obywatel aktywny w ich ramach zostaje zwizany z parti poprzez udzia w tzw. ciaach po redniczcych. Z kolei S. Neumann w artykule pt. Towards a Comparative Study of Political Parties opublikowanym w 1956 r. uwzgldnia kryterium funkcji, jakie peni partie w systemie politycznym. Na tej podstawie wyrnia partie reprezentac ji oraz partie integracji. Te pierwsze staraj si raczej reprezentowa interesy poszc zeglnych segmentw elektoratu, starajc si je wkomponowa w ramy oferty programowej. Par tie stosuj wic przede wszystkim strategie o charakterze reaktywnym, reagujc na zmia ny w rodowisku wyborczym. Czyni tak dlatego, e ich zasadniczym celem jest maksymali zacja zyskw wyborczych, a one same staj si doskonaym przykadem organizacji, dla ktrej wadza jest celem samym w sobie. Partie integracji d przede wszystkim do mobilizacji z reguy okre lonej kategorii elektoratu, 87 Systemy polityczne wspczesnego wiata podejmujc m.in. przedsiwzicia o charakterze edukacyjnym czy socjalizacyjnym. Dominu j w rd nich strategie aktywne, nastawione na kreowanie sprzyjajcego rodowiska wyborcze go, przy wykorzystaniu niejednokrotnie typu apelu ideologiczno--programowego. Pa rtia reprezentacji bardzo przypomina kategori ugrupowania okre lanego mianem pragma tycznego czy wyborczego (catch-all), za partia integracji charakteryzuje si cecham i typowymi dla ugrupowania masowego, dcego do stworzenia strukturalnych form identy fikacji wyborczej, m.in. przy pomocy apelu ideologicznego. 1. Partie prosystemowe a partie antysystemowe Pojawia si wiele klasyfikacji partii politycznych opartych na ocenie ich funkcjon alno ci (czy te jej braku) wobec np. ustroju politycznego (reimu) lub demokracji jak o takiej. Mamy wic do czynienia z partiami prosystemowymi, ktre akceptuj konstytucy jne i polityczne zasady gry politycznej, oraz z partiami antysystemowy-mi, ktre p odejmuj rnorodne dziaania nastawione na podwaenie lub osabienie legitymacji systemu d mokratycznego. Niektrzy autorzy t pierwsz kategori ugrupowa nazywaj konstytucyjnymi, a drug - rewolucyjnymi. Mamy tu do czynienia z systemowym podej ciem do klasyfikacji

partii politycznych z charakterystyczn dla niego prb dokonania oceny ich funkcjona lno ci wobec poszczeglnych kategorii systemw, w ktrych s aktywne. Kilka sw wyja nieni aga kategoria partii antysystemowej. Jest to bez wtpienia fenomen sytuacyjny, ktry naley rozpatrywa w kontek cie konkretnego ukadu spoeczno-politycznego. W reimach demo ratycznych bd to ugrupowania, ktre prezentuj postulaty programowo-ideologiczne majce stanowi - w przekonaniu ich twrcw - antytez dla demokratycznego procesu ewolucji sys temu politycznego. Jak ju wspomnieli my, partia an-tysystemowa jest dysfunkcjonalna wobec demokratycznych ukadw politycznych, kwestionujc m.in. ich legitymacj spoeczn, asady gry politycznej czy nawet zdolno do zaspokojenia enigmatycznie rozumianych o czekiwa spoecznych. Jednak w rd piszcych zarysoway si dwa sposoby ujmowania w tym kon ie antysys-temowo ci. Jedni traktuj kwalifikator antysystemowa" (partia) w sposb mocn y i sugeruj, i takiego charakteru nabiera ugrupowanie, ktrego postulaty i zachowani a wyra nie maj delegitymizujc wa ciwo wobec demokratycznego ustroju politycznego (sys politycznego). Taka partia podwaa legitymacj spoeczn demokracji jako takiej. Do taki ego wniosku moemy doj po dokonaniu m.in. oceny 88 Typy partii politycznych celw stawianych sobie przez parti, zachowa jej liderw, czonkw i sympatykw oraz stoso ych strategii politycznych. Partie komunistyczne lub lewackie, zwaszcza do moment u rozpadu wiatowego systemu komunistycznego, naley zakwalifikowa do tej kategorii. Jednak rodz si uzasadnione wtpliwo ci co do trafno ci takiego zabiegu w stosunku do prz ynajmniej niektrych partii tzw. dalekiej lewicy w ustabilizowanych demokracjach, zwaszcza poczynajc od lat 70. (np. Woskiej Partii Komunistycznej, Komunistycznej Pa rtii Grecji). Tak postrzegana antysystemowo jest rwnie wa ciwo ci partii politycznych uowanych po przeciwnej stronie ukadu lewica - prawica, a odwoujcych si w sposb mniej lub bardziej otwarty do ideologii faszystowskiej. Ujawnia si jednak do czsto dodatko we kryterium kwalifikacji konkretnego ugrupowania jako antysystemowego, oparte n a czynniku subiektywnym. Chodzi o stosunek do niego pozostaych partii politycznyc h, ktre tworz tzw. opcj prosystemow. Zastosowana przez te partie strategia wykluczen ia czy izolacji nie musi wcale znajdowa uzasadnienia w racjach obiektywnych (np. w tre ci programu czy proponowanych celach), pozostajc np. odpryskiem historycznych zaszo ci czy uprzedze. Z takim zjawiskiem mieli my do czynienia zarwno w demokracjach ustabilizowanych (np. strategia wykluczenia wobec Woskiej Partii Komunistycznej), jak i przechodzcych faz transformacji demokratycznej (np. stosunek wobec tzw. par tii postkomunistycznych). To subiektywne kryterium antysystemowo ci w istocie rzeczy budowane jest na podsta wie sposobu funkcjonowania systemu partyjnego, a partie go tworzce postrzegaj konk retne ugrupowanie, kierujc si zreszt rnymi motywami, jako dysfunkcjonalne. Pojawia si wic sabsze rozumienie antysystemowo ci okre lonej kategorii partii politycznych, ktrej punktem odniesienia jest nie tyle kwestionowanie liberalnego (demokratycznego) p orzdku spoecznego jako takiego, co raczej pewnych zasad gry politycznej, zwizanych przede wszystkim z funkcjonowaniem systemu partyjnego (zob. na ten temat w kolej nym rozdziale). Partie zaliczane do tej kategorii okre lane s m.in. mianem partii p rotestu, partii antykonsensualnych czy partii-promotora, a czy je fakt, e s to z zas ady ugrupowania relatywnie mode, niedue i szukajce swego miejsca w toczcych si przeta rgach politycznych. Niejednokrotnie oferuj one hasa o populistycznym charakterze, chcc w ten sposb przenikn do gwnego nurtu toczcej si dyskusji spoecznej, mwic po odbiorcom to, co chc usysze. Dotyczy to przede wszystkim partii dalekiej prawicy, o kre lanych czsto mianem partii ultraprawicowych nowego typu (nowy prawicowy populiz m). 89 Systemy polityczne wspczesnego wiata Kategoria partii protestu jest do pojemna i naley j traktowa przede wszystkim jako an tytez partii ustabilizowanych, tworzcych funkcjonalny kartel ugrupowa prosystemowyc h. Stawiaj one sobie za cel rewizj polityki pastwa w wybranym obszarze jego aktywno c i, oferujc niejednokrotnie postulaty idce do daleko. Nie kwestionuj one zaoe demokr nego systemu politycznego, wykorzystujc jego instytucje i procedury do ujawnienia wasnego stanowiska i realizacji wasnych celw politycznych. Do kategorii partii pro testu mona zaliczy do szeroki wachlarz ugrupowa, biorc pod uwag chociaby charakter ostulatw przez nie wysuwanych. Naley jednak pamita, i w ramach kadego systemu polityc

nego istnieje tzw. szara strefa akceptacji", w ktrej znajduj si partie polityczne ni eakceptowane, z rnych zreszt wzgldw, przez ugrupowania prosystemowe. Przynaleno do trefy moe okaza si jednak fenomenem przej ciowym i partie pocztkowo tam sytuowane z cz asem zostaj zaakceptowane i wchonite w ramy przetargw politycznych. Partie protestu rozpoczynaj swoj histori organizacyjnej ewolucji wa nie w tej szarej strefie akceptacj i, niektre z nich tam pozostaj, a inne j opuszczaj. Partie zielonych z reguy zaczynay jako ugrupowania protestu, postulujc niejednokrotnie do radykaln zmian polityki pastw w zakresie ochrony i ksztatowania rodowiska naturalnego czowieka. Podnoszone przez nie postulaty i oferowane warto ci godziy jednak w konsens programowy partii ustab ilizowanych, oparty przede wszystkim na tzw. warto ciach materialnych (ekonomiczny ch). Kolejn grup partii protestu s tzw. partie dalekiej prawicy nowego typu, ktre do magaj si m.in. rewizji polityki pastwa wobec cudzoziemcw oraz zaostrzenia prawa azyl owego (np. Front Narodowy we Francji czy Republikanie w Niemczech). Niektre z nic h, zwaszcza ugrupowania skandynawskie, opowiadaj si za likwidacj modelu pastwa dobrob ytu i wprowadzeniem nowej polityki podatkowej (np. Partie Postpu w Danii czy Norw egii). Do kategorii partii protestu mona rwnie zaliczy ugrupowania kwestionujce proce s integracji europejskiej i domagajce si rewizji dotychczasowej proeuropejskiej" po lityki (np. ugrupowania centrowe w pastwach skandynawskich). Przedstawione przykady partii protestu wskazuj jednoznacznie, i zasadniczym motywem ich dziaania w ramach rywalizacyjnego rynku politycznego pozostaje danie zmiany do tychczasowego konsensu programowego (katalogu kwestii problemowych), stanowicego podstaw dziaania systemu partyjnego. Przesanka ta nakazuje wic zaliczy przynajmniej n iektre z nich do kategorii partii-promotora. R. Harmel i J. Robertson w opracowan iu pt. Formation and Success of the New Parties. A Cross-National Analysis z 198 5 r. jako jedni z pierwszych zaproponowali wprowa90 Typy partii politycznych dzenie klasyfikacji partii politycznych opartej na wyodrbnieniu dwch kategorii: pa rtii-promotora (promoter party) oraz partii-rywala (contender party). Liderzy ty ch pierwszych uznaj za mao prawdopodobne zdobycie wikszej liczby gosw i mandatw parla entarnych, a wic z gry wykluczaj moliwo wej cia w sfer przetargw wadczych, a nawet si do parlamentu. Zasadniczym ich celem staje si wykorzystanie partii politycznej jako sposobu zwrcenia uwagi opinii publicznej na konkretne kwestie i problemy sp oeczne. D one do rozpoczcia procesu polityzacji okre lonych kwestii spoecznych przy z u, e inne partie polityczne, ustabilizowane i parlamentarne, przejm odpowiedzialno " z a ich dalsze promowanie. Nosz one, jak ju wspomnieli my, wiele cech typowych dla gru p interesu. Znaczny odsetek partii promujcych znika do szybko z areny konfrontacji wyborczej lub funkcjonuje na jej obrzeach, cho niektre z nich po osigniciu znaczcego otencjau mobilizacyjnego wczaj si w proces rywalizacji na arenie parlamen-tarno-gabin etowej. Wwczas czsto okre lane s mianem partii protestu i nabieraj cech partii-rywala, a wic ugrupowania, ktrego liderzy sukces wyborczy traktuj jako zasadnicz racj jego d alszego istnienia. Za specyficzny typ partii promujcej naley uzna tzw. partie jednego przedsiwzicia, ofe rujc jedn kwesti problemow (enterpreneuria issue parties). S to organizacje, ktre n niy si z ruchw (jak np. partie zielonych czy szerzej partie lewicowo-libertariarne) lub grup spoecznych, ale zostay stworzone przez osob niejednokrotnie niezwizan z pol ityk, a przynajmniej na tyle przedsibiorcz, e udaje si jej przycign zwolennikw. Os odgrywa du rol w procesie instytucjonalizacji partii, przynajmniej w pocztkowej jej fazie, stajc si jej kreatorem, nosicielem informacji dla zwolennikw oraz charyzmaty cznym przywdc. Przykadem partii tego typu mog by ugrupowania ultraprawicowe nowego ty pu, w ktrych zasadnicz warto ci apelu staje si osoba lidera. S to w istocie organizacj przywdztwa", o bardzo ograniczonym zakresie wewntrznego zrnicowania organizacyjnego. Przykadem mog by dwie partie woskie: Liga Pnocy oraz Forza Italia. Warto jednak nadm eni, i podobny fenomen wystpuje na innych kontynentach, cho przybiera troch odmienne formy. W krajach Ameryki Poudniowej, moe z wyjtkiem Chile i Urugwaju, wystpuj partie polityc zn s, o ktrych ju mieli my okazj pisa, zwane personalist parties. Nie musz to by ugru ania populistyczne, cho niektre z nich nosz tak cech (np. Partia Sprawiedliwo ci w Arg ntynie, Partia Narodowej Odbudowy - PRN w Brazylii czy Alianza Cambio'90 Nueva M ayoria - C'90 w Peru). czy je jedna cecha: w mniejszym lub wikszym stopniu staj si in

strumentem w rkach polityka, niejedno91 Systemy polityczne wspczesnego wiata krotnie prezydenta, majcym zapewni mu sukces wyborczy. Z reguy program oferowany pr zez te ugrupowania ma znaczenie marginalne, gdy ma on jedynie podkre la i tak sperso nalizowany charakter apelu wyborczego. W przypadku C'90 w Peru i Ruchu na rzecz V Republiki (MVR) w Wenezueli oferta programowa ma due znaczenie, a to z tej racj i, e obie te partie oferuj wyborcy koncepcje programowe swych liderw, nastawione ni e tylko na radykalne przeobraenie stosunkw spoecznych, ale rwnie wyraajce determinac kwidacji dotychczasowych regu gry politycznej. W zasadzie jednak partie tego typu promuj przede wszystkim osob polityka i niekiedy jego wizj rozstrzygania konkretny ch kwestii problemowych. W konsekwencji staj si swoistymi machinami wyborczymi, po szukujcymi dla swych liderw miejsca w przetargach politycznych. Za przykady mog posuy boliwijska Unia Solidarno ci Obywatelskiej (UCS), utworzona w 1988 r. jako machina wyborcza Fernandeza Rojasa w walce o urzd prezydenta, brazylijska PRN wspierajca prezydenckie ambicje Fernando Collor de Mello czy peruwiaska Unia na rzecz Peru ( UPP), powoana do ycia w 1994 r. przez byego Sekretarza Generalnego ONZ Ja-vier Pere z de Cuellar, rywalizujcego w wyborach w 1995 r. o urzd prezydenta. Kategoria personalist parties wystpuje rwnie na kontynencie afrykaskim, ale maj one b ardzo specyficzny charakter, wynikajcy ze struktury przetargw wadczych. S one z reguy okre lane mianem partii autorytarnych i jako takie swoje istnienie i rozwj zawdzicz aj konkretnemu politykowi, piastujcemu urzd prezydenta. Nie tyle s to wic machiny wyb orcze, cho liderowi potrzebne s i w tym celu, co raczej machiny wadzy, pozwalajce na penetrowanie struktur spoecznych i instytucji pastwa. S to partie wadzy, ale o bard zo spersonalizowanym charakterze apelu politycznego, suce m.in. kolonizacji aparatu pastwa oraz kontroli nad systemem zarzdzania gospodark. Przykadem tego typu partii s m.in.: Narodowy Kongres Demokratyczny (NDC) w Ghanie, narzdzie w rku prezydenta J erry Raw-lingsa, byego oficera stojcego w latach 1981-1992 na czele quasi-militarn ego rzdu, a od 1992 r. kierujcego rzdem cywilnym, wyanianym w drodze wyborw (1992 i 1 996 r.); Zwizek Konstytucyjny i Demokratyczny (RCD) w Tunezji, pozostajcy pod cakow it kontrol prezydenta Zayn al-Abidin Ben Ali, generaa, ktry dokona zamachu paacowego 1987 r.; Kameruski Ruch Ludowo-Demokratyczny (CPCM), pozostajcy pod kontrol Paula Biya, prezydenta tej republiki od 1982 r., czy wreszcie Demokratyczna Partia Gab onu (PDG), wierna wobec Omara Bongo, prezydenta od 1967 r. We wszystkich tych kr ajach mamy do czynienia z patriarchalnym stylem przywdztwa opartym na wykorzystan iu instrumentw patronau (zob. na ten temat uwagi zawarte powyej). Ujawnia si silna t endencja do kreowania osobistych 92 Typy partii politycznych rzdw (personal rule), a wic ukadu wadzy zdominowanego przez lidera, kontrolujcego naj ysze stanowiska w pastwie oraz wykorzystujcego dla wasnych celw system powiza klient stycznych. W konsekwencji partia polityczna staje si jednym z instrumentw (obok np . ukadw biurokratycznych) gwarantujcych liderowi (prezydentowi) dysponowanie monopo lem w zakresie podejmowania decyzji. 2. Poziom instytucjonalizacji jako kryterium klasyfikacji partii politycznych W literaturze po wiconej partiom politycznym znajdujemy do czsto rozwaania po wicone sowi ich instytucjonalizacji. Dla wielu autorw jednym z zasadniczych kryteriw klas yfikacji partii politycznych okazuje si by poziom ich instytucjonalizacji. Mamy tu do czynienia z kontinuum przypadkw, gdzie na jednym biegunie znajduj si partie o b ardzo wysokim poziomie instytucjonalizacji, a na przeciwnym - o bardzo niskim. N ie jest wic to klasyfikacja dychotomiczna, oparta na wystpowaniu poszczeglnych jasn o zdefiniowanych kategorii organizacji (modeli), ale ukad dynamiczny, ktrego istot jest proces zmiany, a elementem koncep-tualizujcym te zmiany jest katalog czynnikw sprzyjajcych bd utrudniajcych proces instytucjonalizacji. Kluczem do zrozumienia zj awiska instytucjonalizacji i jej wpywu na charakter partii politycznych, a niejed nokrotnie i systemu partyjnego, jest sposb interpretowania tej kategorii. Przykado wo partie w ustabilizowanych demokracjach, a zwaszcza socjaldemokratyczne, chadec kie czy nawet konserwatywne, zalicza si do kategorii organizacji zinstytucjonaliz owanych, za np. partie afrykaskie czy niektre azjatyckie (np. w Korei Poudniowej, na Tajwanie czy w Bangla-deszu) umieszcza si na przeciwnym biegunie kontinuum. Wska

zuje si jednak, e w rd partii europejskich wystpuj rodziny ugrupowa o relatywnie nisk poziomie instytucjonalizacji, jak np. partie liberalne czy ultraprawicowe nowego typu. Z kolei wielu autorw sugeruje, i partie lewicowe z reguy charakteryzuj si znac znie wyszym poziomem instytucjonalizacji ni prawicowe. Ocena poziomu instytucjonal izacji partii politycznej staje si jedn ze zmiennych pozwalajcych na wyodrbnienie ug rupowa ustrukturyzowanych oraz ugrupowa bdcych narzdziem w rku konkretnego polityka, romujcych jego wizj programow lub osobiste interesy (personalist parties lub (i) pa rtie populistyczne). W przypadku demokracji ustabilizowanych proces instytucjonalizacji partii polity cznej kojarzony jest zazwyczaj z pojawieniem si stabilnych wzorcw wewntrz93 Systemy polityczne wspczesnego wiata partyjnych zachowa, swoistych organizacyjnych i politycznych regu gry. Instytucjon alizacja oznacza wic stabilizacj i rutynizacj zachowa. Zostaj uksztatowane zasady, pr cedury, wyznaczone role oraz rnorodne wzorce zachowa, co powoduje stabilizacj dziaa w wntrzpartyjnych, wywoujc z jednej strony ograniczenie i ujcie w okre lone ramy organiz cyjne aktywno ci podmiotw wewntrznych", a z drugiej wzmacniaj oczekiwania podmiotw ze znych" co do przewidywal-no ci dziaa tych pierwszych. W efekcie powstaje trwaa strukt ura wewntrzorga-nizacyjna, ktra peni rol nie tylko regulatora, ale rwnie staje si pu em odniesienia dla dziaa innych aktorw politycznych, wzmacniajc stabilno wzajemnych r lacji. Mona postawi hipotez, e powstanie i efektywne funkcjonowanie systemu partyjne go w duym stopniu jest determinowane wa nie istnieniem zrutynizo-wanych ukadw zachowa ewntrzpartyjnych w ramach podmiotw go tworzcych. Partie o duym poziomie instytucjona lizacji istniej z reguy, jak ju wspomnieli my, w demokracjach ustabilizowanych, ponie wa na proces ten maj duy wpyw m.in. wiek partii i wiek samej demokracji, wyborcza i parlamentarna stabilno partii politycznych. Za determinant intensywno ci poziomu inst ytucjonalizacji partii politycznej mona wic uzna stopie zaawansowania w danym system ie politycznym rozwoju rynkowych regu gry politycznej (np. strukturyzacji rynku w yborczego czy przetargw koalicyjnych). Naley zaznaczy, e proces instytucjonalizacji rozpatrujemy jako zjawisko zwizane tylko i wycznie z istnieniem rywalizacyjnego ukad u przetargw politycznych ewentualnie z jego ksztatowaniem si. Jeeli poziom instytucjonalizacji partii politycznej ocenia bdziemy przez pryzmat je j organizacyjnego rozwoju, to rzeczywi cie gros ugrupowa w krajach demokratyzujcych si wzgldnie w reimach so/t-autorytarnych trzeba zaliczy do kategorii charakteryzujcej si bardzo niskim jej poziomem lub wrcz brakiem. Jednak s autorzy, np. A. Panebianc o (1988), sugerujcy, e instytucjonalizacja jest procesem, poprzez ktry organizacja inkorporuje warto ci i cele jej zaoycieli. W tym m.in. kontek cie sugeruj oni, e instyt cjonalizacja to value infusion" ( napyw warto ci"). Oznacza to, e mamy z ni do czynieni wwczas, gdy - jak pisze P Selznick w ksice pt. Leadership in Administration: A Soc iological Interpretation z 1957 r. - organizacja zostaje wyposaona w warto ci dalek o wykraczajce poza czysto techniczne instrumenty, stosowane dla osignicia konkretne go, biecego celu. Moe si okaza, i organizacja staje si warto ci sam dla siebie i r jakby samodzielne ycie, niezalene od funkcji, ktre ma do wypenienia w danym momenci e. Jej czonkowie i sympatycy mog z czasem zapomnie o pierwotnych celach partii, wy94 Typy partii politycznych suwajc na plan pierwszy jej organizacyjne przetrwanie. Z tak sytuacj mieli my do czyn ienia w latach 50. i 60. w wielu krajach afrykaskich i azjatyckich, gdy partie mu siay przystosowa si do nowych postkolonialnych warunkw, co niejednokrotnie wizao si zmian programowych i ideologicznych celw. Sytuacja powtrzya si zwaszcza w krajach afr kaskich, gdy w latach 90. proces demokratyzacji znw wymusi na partiach - w imi organ izacyjnego przetrwania - reorientacj zasadniczych celw, w tym oblicza programowego i stylu dziaania. Okazao si, e niski poziom instytucjonalizacji tych partii polityc znych, rozumianej jako rutynizacja zachowa wewntrzpartyjnych, uczyni je bardziej el astycznymi w reagowaniu na zmieniajc si sytuacj otoczenia spoecznego. Partie bardzo c zsto przetrway faz rewolucyjnych przeobrae, gdy jej czonkowie, aktywi ci i sympatycy rzegali je jako warto sam w sobie, ktra pozwala na osiganie coraz to nowych celw i wy enianie zmieniajcych si funkcji. W ustabilizowanych demokracjach proces instytucjonalizacji mona na og rozpatrywa jak o zjawisko dwuaspektowe. Oznacza to, e procesowi rutynizacji zachowa wewntrzpartyjn

ych towarzyszy zjawisko infuzji warto ci, czyli docenienia partii jako warto ci same j w sobie. Wywouje to jednak okre lone konsekwencje. Oto instytucjonalizacja organiz acyjna" partii drastycznie ogranicza swobod dziaania wewntrznych podmiotw, co powodu je, e takie ugrupowanie podlega tylko bardzo ograniczonym i ewolucyjnym zmianom s truktury organizacyjnej. Natomiast partie w krajach Trzeciego wiata, ktre kontrolu j proces demokratycznej transformacji, przechodz instytucjonalizacj traktowan jako i nfuzj warto ci, a raczej bardzo rzadko jako rutynizacj i stabilizacj wewntrzpartyjnych zachowa. Partia reprezentuje okre lon warto dla jej czonkw i dlatego pragn oni jej izacyjnego przetrwania. 3. Od partii kadrowej do partii wyborczej W opracowaniach po wiconych partiom politycznym do powszechnie akceptowana jest klasy fikacja oparta na wyrnieniu trzech podstawowych typw ugrupowa: kadrowych, masowych o raz wyborczych. Klasyfikacja ta opiera si na uwzgldnieniu szeregu czynnikw, zarwno z ewntrznych (bliszego i dalszego otoczenia), jak i wewntrznych (np. charakteru struk tury organizacyjnej, roli przywdztwa), ktre w efekcie prowadz do procesu zmiany par tii politycznej. W tej klasyfikacji szczeglnie istotne wydaje si zaoenie, e uksztatow nie si okre lonego typu partii 95 Systemy polityczne wspczesnego wiata jest w duym stopniu warunkowane pojawieniem si odmiennych koncepcji demokracji. Po jawienie si np. modelu partii masowej to nie tylko proces przystosowania si organi zacji politycznych do nowych warunkw spoeczno-politycznych, ale rwnie prba zweryfikow ania dotychczas akceptowanego mechanizmu funkcjonowania systemu demokratycznego. Ulegaj modyfikacji i zmianie zarwno aksjologiczne, jak i organizacyjne parametry demokracji jako okre lonego ukadu sprawowania wadzy. Zanim przejdziemy do scharakteryzowania tych trzech podstawowych typw partii poli tycznych, warto wskaza na pewne zaoenia, ktre stanowi istot interesujcego nas schema klasyfikacyjnego. Po pierwsze, partie polityczne, jak ju wcze niej wspomnieli my, musz adaptowa si do ro iska i proces ten przybiera z reguy form zmian stopniowych. rodowisko to tworzy z j ednej strony pewien ukad zacht, szans i moliwo ci, ktre partia bdzie staraa si wykor w celu optymalizacji wasnego systemowego pooenia, a z drugiej - konstytuuje ogranic zenia, ktre rwnie musz by brane pod uwag. Tak wic spoeczno-polityczne i instytucjon wa ciwo ci rodowiska wyznaczaj partii struktur potencjalnych moliwo ci i ogranicze. P ktra nie potrafi czy te nie chce uzna tych realiw, staje si nieefektywna. Wyodrbnieni tych trzech typw partii, a precyzyjniej mwic - faz w ich rozwoju, opiera si wa nie na uwzgldnieniu zmian zachodzcych w otoczeniu i potencjalnych zdolno ci poszczeglnych ug rupowa do adaptowania si do zmieniajcych warunkw oraz stylu, w jakim to nastpuje. Po drugie, nie mona poddawa si cakowicie tej deterministycznej wizji, gdy naley pami fakty spoeczne jako takie nie mog automatycznie wywoa zmiany w partii politycznej. Tak wic, by zmiana w otoczeniu miaa wpyw na zmian partii, musi zosta odebrana przez e lity partyjne, ktrych zadaniem jest ocena prawdopodobiestwa jej oddziaywania na syt uacj partii. Ten odbir zmiany spoecznej przez elity partyjne naley traktowa jako zmie nn po redni, ulokowan midzy obiektywnymi faktami a reakcj partii na te fakty. Przekona ie to opiera si na idei racjonalnego wyboru. Zmiana czy te ewolucja partii polityc znej pozostaje do pewnego stopnia efektem wiadomej decyzji, racjonalnego wyboru, a jej rda tkwi niejednokrotnie w samej partii jako organizacji, wynikaj z wewntrznej ystrybucji wadzy. Po trzecie, klasyfikacja opiera si na zaoeniu, e partii nie mona traktowa jako unitar ego aktora, poniewa wystpuj w jej ramach, o czym wcze niej pisali my, trzy odrbne pozio y (subsystemy): party on the ground, party in public office oraz party in centra l office. Wa nie charakter powiza midzy nimi staje si jedn z zasadniczych zmiennych w aczajcych wa ciwo kadego z typw partii. 96 Typy partii politycznych Po czwarte, typy partii kadrowej, masowej oraz wyborczej to pewne konstrukcje mo delowe, uwzgldniajce pewne tendencje zauwaone w sposobie reagowania poszczeglnych pa rtii politycznych na dynamik zmiany otoczenia spoecznego czy te w stylu kreowania s przyjajcego im otoczenia. Nie oznacza to jednak, e poziom zaawansowania w stosowan iu np. strategii masowych czy wyborczych musi by taki sam lub podobny we wszystki

ch partiach. Przykadowo w niektrych krajach Europy Zachodniej proces erozji strukt uralnych form lojalno ci partyjnej (np. w Norwegii czy Szwecji) postpowa znacznie wo lniej ni w innych, a wic partie tam funkcjonujce mogy i wci mog posugiwa si strat sowymi jako uzupeniajc form planowania oferty wyborczej. Oznacza to, e partie z reguy kumuluj swoje do wiadczenia, niejednokrotnie czc rne rodzaje dziaa strategicznych ( si np. czynnikami koniunkturalnymi czy warunkami narodowymi"), jeeli oczywi cie uznaj ten zabieg za efektywny w danym miejscu, czasie i warunkach. Po pite, wspomnieli my, e te trzy typy partii politycznych mog by traktowane jako fazy w rozwoju organizacyjnym poszczeglnych organizacji. Dotyczy to zwaszcza demokracj i ustabilizowanych, i to w dodatku tych, w ktrych mieli my do czynienia z podobnym schematem ewolucji stosunkw spoeczno-politycznych i ekonomicznych. Partie rzdzce czy wsprzdzce przechodziy podobny cykl przemian, co potwierdzao tez o konformistycznym elu zmiany. Konkretna partia, jeeli chciaa znale si i pozosta w krgu wadzy, musiaa zachowywa si i my le tak, jak pozostae. Musiao to mie wpyw na charakter strategii po znych. Rol swoistego gwaranta w tym zakresie spenia system partyjny, a deklarowana przez niektre ugrupowania inno " stawaa si rdem ich izolacji. Jednak naley pamita p. strategii masowych czy wyborczych w duym stopniu jest determinowane warunkami, w jakich partia si znajduje. Moe si wic okaza, jak to ma przykadowo miejsce w krajac Europy Wschodniej i Centralnej, e nieracjonalne byoby stosowanie strategii masowy ch, gdy nie wystpuj w nich stabilne wzorce lojalno ci wyborczej. W wielu krajach afry kaskich model partii masowej z tych samych powodw nie moe by adaptowany, chyba e wyst uj w nich wzorce tosamo ci grupowej (np. etnicznej). Generalnie w krajach przechodzcy ch faz transformacji demokratycznej istniej raczej warunki dla stworzenia modelu p artii wyborczej poszukujcej dopiero swojej klienteli. Po szste, z dotychczasowych rozwaa pynie do oczywista nauka. Ot partia funkcjonuje e lonym rodowisku, ktre dostarcza jej zasobw (np. ekonomicznych, kulturowych, finanso wych, ludzkich, technologicznych), stanowicych zarw97 Systemy polityczne wspczesnego wiata no rda potencjalnych szans, jak i ogranicze. Kada partia w miar swoich moliwo ci, a terminowane s m.in. sposobem zachowania elity partyjnej i dokonywanymi przez ni wy borami, prbuje wykorzysta zasoby. Jedne czyni to lepiej, inne gorzej. Formuowane str ategie na miar aspiracji masowych czy wyborczych winny wic by rozpatrywane przez pr yzmat czynnikw ograniczajcych oraz stymulujcych, charakterystycznych dla danego mie jsca i czasu. Typ partii kadrowej. Partie kadrowe z reguy pojawiaj si wwczas, gdy mamy do czynienia z ograniczonym mode lem demokracji albo wystpuje wyra na tendencja do marginalizacji politycznej okre lon ej kategorii obywateli. W Europie Zachodniej pierwsze partie konserwatywne i lib eralne ograniczay swoj aktywno do paszczyzny parlamentarnej, gdy na przeomie wiekw XX miao miejsce zjawisko ograniczenia powszechno ci prawa wyborczego. Mona wa ciwie po stawi tez, i wczesna faza rozwoju nowoczesnych partii politycznych winna by kojarzon a z typem partii elity-stycznej. Istniejce przed II wojn wiatow partie afrykaskie cha rakteryzoway si bardzo lu n struktur organizacyjn i byy to stowarzyszenia w zasadzie ywne w rodowisku miejskim. Dominowali w nich reprezentanci klasy redniej. Przykadow o Nigeryjska Narodowo-Demokratyczna Partia (NNDP) stworzona w 1923 r. apelowaa pr zede wszystkim do miejskiej i wyksztaconej cz ci populacji i do niej wa nie zaadresowan y by program bardzo ograniczonych reform. W zasadzie partie kadrowe s organizacjami lokalnymi czyli swoist konfederacj lokaln ych grup notabli, tworzcych ukad nieformalnych i interpersonalnych powiza. Lokalny p olityk dysponowa klientel wspierajc, prowadzc kampani wyborcz o ograniczonym (teryto lnie) zasigu. Niezbdne rodki finansowe rwnie byy organizowane lokalnie. Oznacza to, zasobw pozostajcych w dyspozycji osoby starajcej si o stanowisko publiczne byy osobi ste kontakty kandydata z lokalnymi elitami. W efekcie partia kadrowa nie dysponu je centraln organizacj. Kandydaci, a po wyborze czonkowie partii sprawujcej urzd publ iczny (party in public office), to z reguy liderzy lokalni bd ich reprezentanci. Na stpuje wic poczenie dwch subsystemw partii: partii czonkowskiej (on the ground) oraz rtii sprawujcej urzd publiczny (in public office). Mona wa ciwie postawi tez, i part nkowska skada si w zasadzie z liderw (notabli), tworzcych sie powiza lokalnych. Jedy ogniwem organizacyjnym na poziomie centralnym pozostaje partia parlamentarna, k

tra koordynuje dziaalno deputowanych i ewentualnie ministrw, gdy jest organizacj kont olujc gabinet. Partia traktowana jako urzd centralny 98 Typy partii politycznych wa ciwie nie istnieje, moe z wyjtkiem pewnych nieformalnych struktur, tworzonych prze z lokalnych liderw i opartych na dobrowolnej ich kooperacji. Kampania wyborcza je st organizowana lokalnie i jakakolwiek prba wpywania na jej przebieg przez centrum zostanie potraktowana jako mieszanie si w cudze sprawy. Jak ju wspomnieli my, partie kadrowe pojawiy si w XIX wieku w Europie i Ameryce Poudni owej. Naley wic fakt ich powstania czy z istnieniem struktur pro-todemokratycznych, a le liberalnych - w sytuacji obowizywania okre lonych cenzusw politycznych. Model par tii kadrowej zachowa si w wielu organizacjach, zwaszcza o orientacji prawicowej. Typ partii masowej. Partie masowe pojawiy si jako organizacje zewntrzne", stosujc kategorie M. Duvergera, co oznacza, i stay si przede wszystkim form organizacji wielkich grup spoecznych poz a ukadem formalnych przetargw parlamentarno-gabineto-wych. Pocztkowo partie masowe dyy do realizacji cakowicie odmiennych celw ni ugrupowania ustabilizowane. Wcale nie hodzio o zdobycze wyborcze. W przypadku partii masowych tworzonych w Europie chodzio przede wszystkim o zorga nizowanie tej cz ci populacji, ktra zostaa wykluczona z procesu partycypacji politycz nej w ramach systemu politycznego. Naturalnym wic oparciem dla nowo tworzonych pa rtii staa si klasa robotnicza. Cel ten mg zosta osignity tylko poprzez zastosowanie ategii antysystemowej", czyli zakwestionowanie zasad istniejcego porzdku liberalneg o. Jedynym skutecznym instrumentem w tej sytuacji, ktry organizacje te mogy zastos owa, okazaa si strategia masowej integracji. Stawk w tej grze byo nie tyle zastpienie jednego porzdku instytucjonalnego innym, co stworzenie nowego typu demokracji - d emokracji masowej. Partia masowa okazaa si wic by nie tylko strategi organizacyjn, al rwnie wyrazicielem odmiennej ni dotychczas obowizujca koncepcji demokracji i miejsca w jej ramach partii politycznej jako funkcjonalnej instytucji. Partia masowa si lnie akcentowaa fakt reprezentowania okre lonej grupy spoecznej i w tym kontek cie szc zegln rol wyznaczano demokratycznej strukturze organizacyjnej, ktra miaa stanowi uzas dnienie tego faktu (wrcimy do tego problemu w dalszej cz ci rozwaa). Tego typu wyzwani om moga sprosta tylko potna i sprawna organizacyjnie partia typu masowego, ktrej dzia nia byy legitymowane reprezentowaniem olbrzymiej liczby czonkw i sympatykw. W krajach afrykaskich oraz niektrych azjatyckich po II wojnie wiatowej powstay organ izacje typu kongresowego", ktre formuoway wyra ne strategie 99 Systemy polityczne wspczesnego wiata masowe. Deklaroway one, e reprezentuj wszystkich obywateli". W krajach afrykaskich mi ay one z reguy federacyjn struktur, ktra obejmowaa szereg afiliowanych stowarzysze. ztkowo cele organizacji typu kongresowego" byy do zrnicowane, cho zdecydowana wiks ezentowaa hasa penej niepodlego ci. W koloniach brytyjskich partie ograniczay si z re do dania wprowadzenia mniej lub bardziej rozwinitych form rzdw autonomicznych, za w k loniach francuskich - forsoway hasa dotyczce rwno ci praw politycznych i spoecznych. P zykadami organizacji typu kongresowego" byy Narodowa Rada Nigerii i Kamerunu (NCNC) , stworzona w 1944 r., Zwizek na rzecz Demokratycznej Afryki (RDA), partia stworz ona w 1946 r. i funkcjonujca na terenach Francuskiej Afryki, Zjednoczona Konwencj a Zotego Wybrzea (United Gold Coast Convention - UGCC), zawizana w 1947 r., oraz Pnoc norodezyjski Kongres Afrykaski (NRAC), ktry powsta w 1948 r. Mona te partie okre li mi nem - co wydaje si blisze tradycji europejskiej - frontw narodowych. Sekretarz gene ralny RDA Gabriel d'Arboussier stwierdzi, i jest to szeroka organizacja polityczna, w ramach ktrej istniej rnego rodzaju ideologie; otwarta dla rnorodnych grup narodowy h, ludzi o rnym statusie spoecznym, mieszkacw rnych Terytoriw, ktrym przy wieca je eczny cel". Wypowied tego polityka prezentuje W. Tardoff w swej ksice pt. Governmen t and Politics in Africa z 1997 r. Wiele spo rd organizacji typu kongresowego" do szyb ko przestao istnie, a z niektrych wyoniy si partie polityczne o cechach typowych dla rganizacji typu masowego. Np. w 1949 r. z UGCC wyonia si organizacja o do radykalnym obliczu, na czele ktrej stan Kwame Nkrumah. W ten sposb powstaa partia masowa o wyra n e nacjonalistycznym i antykolonialnym obliczu: Partia Konwencji Ludowej (Convent ion People's Party - CPP), ktra zwyciya w pierwszych po uzyskaniu niepodlego ci wybora

h w 1957 r. Z kolei proces erozji i decentralizacji struktury RDA spowodowa pojaw ienie si szeregu odrbnych, terytorialnych" partii o masowym charakterze, w tym m.in . Demokratycznej Partii Wybrzea Ko ci Soniowej (Parti Democratique de Cote d'Ivoire - PDCI). Partia ta staa si jednym z gwnych narzdzi w rku Houphouet Boigny, ktry stwo przy jej pomocy reim autorytarny (1960-1993). Partia przeya swego zaoyciela ipiastuna , kontynuujc po 1993 r. tradycj rzdw autorytarnych, przy zachowaniu pozorw demokratyc zno ci. W krajach azjatyckich rwnie powstao szereg partii o charakterze masowym, ktre kieroway procesem uzyskania niepodlego ci, a potem niejednokrotnie przejmoway na dugie lata odpowiedzialno za sprawowanie rzdw. W Indiach do 1989 r. status partii predomi nujcej mia Indyjski Kongres Narodowy (Indian National Con-gress), w Bangladeszu ja ko pierwsza model partii masowej przyja Liga Ludowa (Awa100 Typy partii politycznych mi League), organizacja powstaa w 1949 r., za w Pakistanie - Pakistaska Liga Muzumask a (Pakistan Muslim League - PML). Na Cejlonie (obecnie Sri Lanka) na przeomie lat 40. i 50. XX wieku powstay dwie organizacje typu masowego, a mianowicie Partia W olno ci Sri Lanki (Sri Lanka Freedom Party - SLFP) oraz Zjednoczona Partia Narodow a (United National Party - UNP), ktre rzdziy krajem same lub stay na czele koalicji przez cay okres po uzyskaniu niepodlego ci. W Malezji w 1946 r. zostaa stworzona orga nizacja o masowym charakterze, Zjednoczona Narodowa Organizacja Malajw (United Ma lays National Organization - UMNO), ktra negocjowaa warunki uzyskania niepodlego ci, a potem staa si organizacj o predominujcym statusie. Proces umasowienia" polityki jako racja bytu partii oznacza konieczno stworzenia roz budowanej organizacji. Z reguy inicjatywa tworzenia partii masowej spoczywaa w rkac h subsystemu, ktry okre lili my mianem party in central office. Pozostae dwa subsystem y byy tworzone przez t organizacj pozaparlamentarn. Baz partii staj si czonkowie, k staj zorganizowani w formie lokalnych jednostek, tworzonych z reguy na okre lonych p oziomach administracyjnego podziau kraju. Niekiedy obok tych jednostek lokalnych mog by tworzone organizacje zakadowe (np. w partiach komunistycznych) lub organizac je o militarnym czy paramilitarnym charakterze (np. w partiach faszystowskich). Jednostki te wyaniaj swoich reprezentantw i delegatw, ktrzy wchodz w skad wyszych p organizacyjnych partii. Na szczycie tej piramidy znajduje si, jak ju wspomnieli my wcze niej, narodowy kongres, ktry przynajmniej formalnie skupia w swoim rku wadz najwy z w partii. Z reguy jednak faktyczna sia decydowania w partii jako organizacji in c entral office naley do narodowych organw wykonawczych, wyanianych przez kongres. Pa rtia jako organizacja centralna stanowi wic dominujcy sybsystem w organizacji, mim o formalnego deklarowania, e pozostaje tylko wykonawc decyzji party on the ground. W istocie rzeczy ta pierwsza kontroluje t drug, co w efekcie tworzy tzw. kaskadow y model organizacyjny (decyzje spywaj" z poziomw wyszych na nisze). Partia parlamenta na wydaje si by najsabszym spo rd tych trzech sub-systemw, chociaby dlatego, e to te pozostae kontroluj proces pozyskiwania zasobw finansowych, niezbdnych np. do prowadz enia kampanii wyborczej czy utrzymania organizacji car\amer\tame\. Mona wskaza na kilka podstawowych cech modelu partii masowej, ktre w szczeglny sposb wpywaj na charakter stosowanych strategii. Po pierwsze, d one przede wszystkim do politycznego zorganizowania duych grup spoeczn ych. W krajach Europy Zachodniej, niektrych krajach Ameryki aci101 Systemy polityczne wspczesnego wiata skiej (np. Chile, Kolumbii i moe Brazylii) czy w Australii partie masowe przybray charakter organizacji majcych wyra n tosamo grupow, kontrolujc segmenty elektoratu, ych przynaleno determinowana jest miejscem wyborcy w so-cjoekonomicznej strukturze spoeczestwa. Dotyczy to przede wszystkim partii lewicowych i do pewnego stopnia wy znaniowych, ktre staray si stworzy tzw. wsplnoty solidarystyczne". Procesy dekoloniza ji w Azji oraz Afryce (lata 50. oraz 60.) stworzyy odmienny rodzaj partii masowej - organizacji, ktra staraa posugiwa si tzw. apelem oglnonarodowym, skierowanym do ca o spoeczestwa. W krajach afrykaskich pierwsze partie masowe budoway swj apel politycz ny na ideach nacjonalizmu. Ich liderom chodzio o stworzenie wyra nej tosamo ci narodow ej w niepodlegych pastwach, ktre z reguy byy tworami sztucznymi powoanymi do ycia pr mocarstwa kolonialne. Te ostatnie, wyznaczajc granice obszarw bdcych pod ich zarzdem , z reguy nie kieroway si adnymi przesankami o charakterze historycznym ani nie uwzgl

niay tradycyjnych ukadw etniczno-plemien-nych. W efekcie w latach 60. na kontynenci e afrykaskim pojawiy si niepodlege pastwa o bardzo heterogenicznej strukturze etniczn ej i wa nie dlatego zasadniczym elementem apelu partii masowych byo haso tworzenia na nowo" pastw narodowych. Liderzy tych partii idee nacjonalizmu uczynili zasadniczy m motywem dziaania, gdy zdawali sobie spraw, e byy one w sposb naturalny zwizane z a ykolonializmem. Te unifikacyjne" zapdy doprowadziy jednak bardzo szybko do centrali zacji wadzy w rkach jednej partii politycznej i likwidacji szcztkowych elementw ukadw pluralistycznych (zob. na ten temat w rozdziale V). Nastpio to np. w Kenii, Ghanie , Malawi czy Tanzanii. W krajach afrykaskich i azjatyckich partie masowe w fazie mobilizacji posugiway si przede wszystkim retoryk narodow, rzadko wykorzystujc konfli ty o charakterze socjoekonomicznym (klasowym). Po drugie, partie masowe wypeniay przede wszystkim funkcj mobilizacyjn, posugujc si eguy instrumentem kolektywnej tosamo ci jako sposobem ksztatowania polityki. Pojawia s i wic np. apel klasowy, etniczny, religijny czy oglnonarodowy ( historyczny"). Po trzecie, partie masowe opieray si na formule masowego czonkostwa zwaszcza tam, gd zie argument ilo ciowy" by jedynym rodzajem strategii, umoliwiajcej zmian dotychczasow ch regu gry politycznej. Tak byo np. w krajach Europy Zachodniej. Masowe czonkostwo stao si jednocze nie zasadniczym rdem finansowania partii politycznej, ktre pocztko zasady byy pozbawione moliwo ci korzystania z zasobw pastwa. W pastwach Trzeciego wia partie masowe mobilizoway spoeczestwo (nard) do stworzenia niepodlegego pastwa. 102 Typy partii politycznych W momencie osignicia tego celu to one dysponoway aparatem pastwa i struktur biurokrat yczn, co zapewniao im dysponowanie ogromnymi zasobami. Zwolennicy i sympatycy byli tym partiom bardziej potrzebni ni czonkowie. Niekiedy partie masowe zachowyway w n owych warunkach pozycj zasadniczego decydenta politycznego i gwnego animatora rozwo ju kraju, ale do czsto zdarzao si, e byy cakowicie marginalizowane i speniay jedy liczna rol (np. w Gwinei czy Ghanie w latach 60.). W tym ostatnim przypadku struk tura organizacyjna partii bya w zaniku i bardzo czsto funkcje mobilizacyjne oraz p romowanie rozwoju spoecznego przejmowaa moda" narodowa biurokracja. Typ partii wyborczej (catch-all). Partie wyborcze niejednokrotnie wygldaj i zachowuj si jak partie masowe, cho pojawia si szereg nowych cech, ktre zmieniaj stopniowo ich nastawienie wobec stylu prowadze nia rywalizacji politycznej. Wprowadzenie modelu partii wyborczej bardzo czsto tr aktowane jest w literaturze poitoogicznej jako wynik wymuszonej adaptacji, dostoso wania si partii masowych do zmieniajcego si rodowiska politycznego, na zmian ktrego t ostatnie miay niejednokrotnie spory wpyw. We my przykadowo model pastwa dobrobytu (pa twa socjalnego), preferowany w Europie Zachodniej zarwno przez partie socjaldemok ratyczne, jak i chadeckie. Zdobywajc wadz, a zdarzao si to po 1945 r. do czsto, par e wprowadzay w ycie programy, ktrych celem bya poprawa warunkw ycia (bezpieczestwa e omicznego) reprezentowanych przez nie grup spoecznych. Czynic tak, partie masowe w pyway na zmian struktury spoeczestw, a wic jakby niszczyy ukad, ktry gwarantowa i nie bez ogranicze strategii masowych i strategii zamykania" grup spoecznych. Wzrost np. poziomu edukacji, otwarcie szybkiego procesu awansu spoecznego, profesjonali zacja polityki, to tylko niektre z czynnikw prowadzcych do erozji dotychczasowej ba zy spoecznej partii masowych. W dodatku proces budowy pastwa dobrobytu ujawni jeszcze jedn prawidowo . Oto okazao s polityka publiczna pastwa jest prowadzona w interesie wszystkich, a przynajmniej zdecydowanej wikszo ci, a rnice partyjne czy grupowe z upywem czasu zaczy odgrywa co niejsz rol. Sia partii masowej tkwia w jej zdolno ci do przekonania elektoratu, e kole tywne formy dziaania to jedyny skuteczny sposb wymuszania okre lonych zmian i reform . Proces stabilizacji modelu pastwa dobrobytu w Europie Zachodniej doprowadzi do z akwestionowania skuteczno ci takich form aktywno ci. 103 Systemy polityczne wspczesnego wiata Generalnie, stosowanie strategii masowych okazuje si uyteczne wwczas, gdy chodzi o przeprowadzenie okre lonych reform politycznych i spoecznych w warunkach wymuszajcyc h zmian czy modyfikacj regu gry politycznej. Oznacza to, e niejednokrotnie rzeczniki em tych zmian staje si podmiot spoza oficjalnego" ukadu wadzy politycznej. Walka o t e reformy konsoliduje parti i grup, a ta pierwsza ma moliwo posugiwania si argumenta

typu ideologicznego lub te schematem apelu tosamo ciowego" (np. etnicznego, religijne go). Problem komplikuje si jednak, gdy te reformy zostaj wprowadzone w ycie. Czonkow ie grupy przestaj ju by tak podatni na apel partii i zaczyna w rd nich ksztatowa si iej zindywidualizowany stosunek zarwno do niej samej, jak i zgaszanych propozycji programowych. Osabienie kolektywnych form identyfikacji w rd elektoratu moe by rwnie sekwencj niepowodzenia partii masowej w realizacji okre lonych grupowych interesw. N astpuje wwczas indywidualizacja zachowa wyborczych jako efekt utraty zaufania, co w niektrych sytuacjach stwarza szans dla np. apelu typu populistycznego. Przedstawimy teraz niektre z cech typowych dla modelu partii wyborczej. Po pierwsze, partie te kieruj z reguy apel polityczny (wyborczy) do szerszego krgu spoeczestwa ni ugrupowania masowe. Nie chodzi ju tylko o konkretn grup spoeczn, ale zo czsto o elektorat narodowy". Jak podkre la twrca modelu partii wyborczej O. Kirchhe imer w opracowaniu zatytuowanym The Trans-formation ofthe Western European Party Systems z 1966 r., zamieniaj one styl penetrowania w gb" okre lonej grupy spoecznej na penetrowanie szerszej publiczno ci dla osignicia natychmiastowego sukcesu wyborczego . Oznaczao to odrzucenie bd zagodzenie apelu typu ideologicznego i oparcie procesu p oszukiwania potencjalnego elektoratu na kryterium programowej blisko ci. Apel poli tyczny, zwaszcza w miar doskonalenia strategii wyborczych, podlega indywidualizacj i i staje si zdecydowanie bardziej ofensywny i konfrontacyjny. Po drugie, partie wyborcze z reguy s w znacznie mniejszym stopniu ni masowe zainter esowane realizacj funkcji ekspresywnej. Wynika to z jednej strony z naturalnej" ko nieczno ci wynikajcej m.in. ze zjawiska kurczenia si tradycyjnych grup spoecznych (np . klasy robotniczej w Europie), a z drugiej - z przyjcia odmiennej ni w dobie domi nacji strategii masowej koncepcji partyjnej demokracji. Ta ostatnia kwestia wyma ga kilku sw wyja nienia. Mianowicie partie zaczynaj wystpowa coraz cz ciej w roli po (broker) midzy poszczeglnymi interesami oraz midzy interesami a pastwem. Przestaj wa lczy o realizacj konkretnych interesw. Nie s jedynie reprezentantem i rzecznikiem ok re lonych zewntrznych intere104 Typy partii politycznych sw, ale staj si samodzielnym podmiotem polityki. W demokracjach ustabilizowanych pr zedmiotem konfliktu przestaj by cele, do ktrych si dy, czy te ideologie, ktre oferu retne cele, a staj si nim rodki, ktre maj zapewni efektywne osignicie uniwersalnyc godnionych celw. Partie zaczynaj postrzega swoj rol jako podmiotu odpowiedzialnego pr zed caym narodem (elektoratem), a nie jako rzecznika poszczeglnych sekcjonalnych i nteresw. Pozostawia to im znaczny zakres autonomii wobec otoczenia zewntrznego, al e i wymagania elektoratu rosn. Wystpowanie w roli niezalenego po rednika, swoistej qu asi-publicznej instytucji oznacza, i partie polityczne typu wyborczego (jeden z wo skich politologw okre la je mianem partii wyborczo-profesjonalnych) zbliaj si" do pas i jego struktury organizacyjnej, za stopniowo powiksza si dystans dzielcy je od spoe czestwa obywatelskiego. Procesy te przebiegaj jednocze nie, a ci lejsze powizanie parti z aparatem pastwa daje jej niejednokrotnie zasoby polityczne, ktrych przestao z rnyc h wzgldw dostarcza spoeczestwo. Po trzecie, w konsekwencji wcze niej scharakteryzowanych zjawisk nastpuje do radykaln a zmiana w relacjach pomidzy organizacyjnymi" subsystemami partii politycznej. Sko ro partia utracia zdolno do strukturyzowania elektoratu, to w jej relacjach z nim z aczyna dominowa schemat identyfikacji programowej. W efekcie w modelu partii wybo rczej jako aktywnego podmiotu na arenie wyborczej zaczyna ujawnia si coraz mocniej tzw. orientacja konsumencka" (consumer-logk). Zadaniem partii staje si dostarczen ie okre lonego produktu, czy to w postaci kwestii programowej, czy te osoby polityk a, ktry bdzie odpowiada coraz bardziej zindywidualizowanym i koniunkturalnym oczeki waniom konsumentw" (wyborcw). W konsekwencji argumentem przemawiajcym do wyborcy, e n aley odda swj gos na konkretn parti, staje si zindywidualizowana ocena efektywno ci ziaa jako organizacji rzdzcej lub wsprzdzcej, ewentualnie uzasadnione przekonanie, ona tego typu oczekiwania, gdy przejmie odpowiedzialno za kierowanie pastwem. Przy wizanie do partii staje si wic funkcj realnych bd potencjalnych jej zdolno ci do zarz ia sprawami pastwa. W takiej sytuacji szczegln rol w strukturze organizacyjnej parti i zaczyna odgrywa party in public office. Przedstawiciele partii wchodzcy w skad in stytucji pastwa odpowiadaj za prowadzon polityk nie tyle przed parti czonkowsk" (pa n the ground) czy organami wewntrzpartyjnymi (party in central office), co raczej

bezpo rednio przez elektoratem. W partiach masowych, jak wcze niej pisali my, uksztato wa si okre lony model wzajemnych relacji midzy subsystemami: partia jako wewntrzorgani zacyjna struktura (central office) wystpowaa jako reprezentant interesw partii czonko wskiej" (on the 105 Systemy polityczne wspczesnego wiata ground), nadzorujc w imieniu tej drugiej dziaania partii sprawujcej funkcj rzdzenia ( m public office). W modelu partii wyborczej triada" powiza przybraa odmienny charakt er. Aparat partyjny wystpuje w roli przedstawiciela subsystemu sprawujcego funkcj r zdzenia, kierujc i racjonalizujc dziaania partii czonkowskiej". Ten ostatni subsystem jest potrzebny partii wyborczej jako forma legitymizowania dziaa i potwierdzenia f aktu istnienia odpowiedzialno ci wewntrzorganizacyjnej, ale lepiej, by jedynie istn ia, nie dysponujc realnymi uprawnieniami. Konsekwencj przesunicia w modelu partii wy borczej punktu ciko ci" w kierunku party in public office wydaje si by m.in. osabieni oli czonkostwa, zarwno w sferze finansowania partii, jak i udziau w kampanii wyborc zej. Do szczeglnego rodzaju partii wyborczej naley zaliczy typ ugrupowania, okre lony prze z R. Katza i E Maira w ich publikacji z 1995 r. pt. Changing Models of Party Org anization and Party Democracy: The Emergence of the Cartel Party mianem partii-k arte-lu. Sama nazwa wydaje si by mylca, gdy kartel to ukad, system z reguy zamknity, skad ktrego wchodz okre lone podmioty (mog by to rwnie partie), dce przede wszyst opolizowania konkretnej sfery aktywno ci, m.in. poprzez ograniczenie, a niekiedy i wykluczenie moliwo ci doj cia podmiotw z zewntrz. Mamy wic w tym przypadku do czynieni z kartelem partii politycznych, czyli systemem partii ustabilizowanych o bardzo kooperacyjnym nastawieniu, ktre zdominoway proces rzdzenia. Partie, ktre znalazy si tym ukadzie, zachowuj si jak ugrupowania kartelu. Model partii-kartelu to fenomen sytuacyjny, ktrego pojawienie jest determinowane przez zasady gry politycznej okre lajce funkcjonowanie systemu partyjnego, a punkte m odniesienia pozostaje pastwo (aparat pastwa). Partie zaczynaj si zachowywa jak czo wie" kartelu wwczas, gdy w ramach systemu partyjnego ujawnia si mechanizm gwarantu jcy, e adne z ugrupowa nie staje si ostatecznym zwycizc i jednocze nie adna z parti zuje si przegranym. Zasoby polityczne rozdzielane poprzez instytucje pastwa trafia j do wszystkich czonkw" kartelu, a wic dominuje zjawisko ograniczonej inkluzji polity cznej. Jednym z efektw takiego zjawiska moe by zacieranie rnic midzy rzdzcymi a opo jako konsekwencja zawarcia systemowego kompromisu i udziau partii w strukturze pa tronau. Model partii-kartelu niesie ze sob okre lon koncepcj demokracji partyjnej, zreszt bard zo podobn do tej prezentowanej przez partie wyborcze. Akcent zostaje jednak pooony na profesjonalizacj dziaa partii politycznych, w tym rwnie poprzez wykorzystanie nowy ch technologii w procesie komunikowania si z elektoratem. Rywalizacja nie dotyczy ideologii czy nawet konkretnych kwestii problemowych. Jej 106 Typy partii politycznych przedmiotem i punktem odniesienia dla oceny wyborcy staj si, wspomniane ju wcze niej, umiejtno ci menederskie partii politycznej (jej liderw czy zatrudnionych przez ni eks pertw). Proces profesjonalizacji polityki ( zarzdu" instytucjami pastwa) upodabnia pa rtie polityczne do agencji pastwa. Decydujcym krokiem w tym kierunku stao si wprowad zenie w wielu krajach systemu publicznych subsydiw i dotacji. Partie w ten sposb p rzestay by zalene od wewntrznych rde finansowania, z reguy niewystarczajcych na po kosztw np. kampanii wyborczej. Poniewa subwencje pastwowe z reguy trafiaj w pierwszym rzdzie do party in public office, zjawisko to wpyno na usamodzielnienie si tego subs ystemu wobec dwch pozostaych, zwaszcza partii czonkowskiej". W wielu krajach wprowadzono zasad wypacania z budetu pastwa tzw. bezpo rednich subwenc ji. Jeeli chodzi o podmiot formalnie uprawniony do ich otrzymania, zastosowano w tym wzgldzie kilka alternatywnych rozwiza. W niektrych pastwach otrzymuj je bezpo red tylko partie polityczne (np. w Finlandii, Meksyku, Hiszpanii, Turcji czy Wenezu eli), w innych - partie oraz kandydaci (np. w Australii), a w jeszcze innych - p artie oraz parlamentarne grupy (np. w Austrii, Woszech, Szwecji). W Danii i Wielk iej Brytanii formalnym odbiorc subwencji pozostaj tylko parlamentarne grupy, za na Tajwanie i w Japonii - jedynie zgaszani kandydaci. Podstaw do okre lenia rozmiaru be

zpo rednich subwencji s: liczba zdobytych gosw (np. w Australii, Meksyku, Hiszpanii c zy na Tajwanie), liczba zdobytych mandatw (np. w Danii, Finlandii, Izraelu, Norwe gii) lub cznie" liczba zdobytych gosw i mandatw (np. w Szwecji). W niektrych krajach stay wprowadzone dodatkowe wymogi, ktre musi speni podmiot, aby otrzyma subwencj. Np. w Australii partia musi zdoby przynajmniej 4% gosw wyborczych, w Polsce podstaw do o trzymania tzw. dotacji celowej jest uzyskanie co najmniej 3% gosw wyborczych w ska li kraju, za w Meksyku - 1,5% gosw. Niekiedy pojawia si kilka warunkw, ktre musz zos penione, by podmiot uzyska prawo do otrzymania subwencji budetowej. Np. we Woszech p artia musi zgosi listy kandydatw w wicej ni 2/3 okrgw wyborczych i uzyska nie mniej 0 tys. gosw lub 2% gosw w skali kraju. W niektrych pastwach subwencje wypacane s ty o wyborach (np. w Kanadzie, Japonii czy Wenezueli), co roku (np. w Danii, Finlan dii, Szwecji, Turcji), ewentualnie zarwno po wyborach, jak i w formie corocznych wypat (np. w Izraelu, Meksyku czy w Hiszpanii). Obok formy bezpo rednich subwencji z budetu, w wielu krajach partie polityczne lub kandydaci otrzymuj dotacje finansowe na pokrycie okre lonych wydatkw bd pewnego rodzaj u wiadczenia (usugi). Najpowszechniejsz form tych pierwszych 107 Systemy polityczne wspczesnego wiata jest zwrot kosztw zwizanych z prowadzeniem kampanii wyborczej. Chodzi m.in. o wyda tki na reklam partii w mass mediach. W niektrych krajach ustawy przewiduj dotacje c elowe dla partii politycznych z zastrzeeniem, e otrzymaj je organizacje kobiet albo modzieowe (np. w Danii, Holandii czy Woszech). W rd wiadczenia rnorodnych usug naj odzi o zapewnienie publicznego transportu (np. w Japonii czy Australii). 4. Antypartyjne sentymenty - antypartia Istnieje we wspczesnym wiecie wiele krajw, ktre expressis verbis odrzucaj instytucj tii politycznej jako dopuszczaln form organizacji ycia politycznego. Z reguy chodzi o systemy niedemokratyczne, w ktrych elita rzdzca oferuje nie-rywalizacyjny styl ki erowania polityk, z reguy oparty na mechanizmie personaliza-cji wadzy przy wykorzys taniu np. tradycyjnego ukadu patron - klient. W krajach tych nie s brane pod uwag a lternatywne wobec partii formy po redniczenia" midzy rzdzcym a rzdzonymi, po prostu dl tego, e ci ostatni s pozbawieni praw politycznych albo ich katalog jest bardzo okr ojony. Pastwa, ktre wykluczaj parti jako kategori instytucji politycznej, wystpuj w . pastwach Trzeciego wiata", i to tylko w pewnych regionach, zwaszcza kontynentu azj atyckiego oraz sporadycznie - afrykaskiego. S to pastwa mae, jeeli chodzi o ich obsza r oraz ludno . W zdecydowanej wikszo ci obowizuje tam monarchistyczna forma pastwa, a f nkcj gowy pastwa piastuje doywotni i zazwyczaj dziedziczny monarcha (np. krl, emir, s zejk, sutan). Na tle procesu demokratyzacji, ktra zwaszcza od poowy lat 80. staa si d minujcym zjawiskiem w procesie ksztatowania wspczesnego oblicza pastw Trzeciego wiat kraje odrzucajce rywalizacyjn form organizacji" polityki, czego wyrazem jest m.in. zakaz dziaania wszelkich partii politycznych, mona potraktowa jako rodzaj skamieniao c ". Najwiksz regionaln grup pastw, w ktrych istnieje zakaz tworzenia i dziaalno ci parti itycznych, stanowi kraje poudniowo-zachodniej Azji, usytuowane na Pwyspie Arabskim. Chodzi o 6 krajw, a mianowicie: Arabi Saudyjsk, Bahrajn, Katar, Kuwejt, Oman oraz Z jednoczone Emiraty Arabskie. W przypadku Bahrajnu, Kuwejtu i Omanu mamy do czyni enia z tzw. monarchiami konstytucyjnymi, co oznacza jedynie zadeklarowanie zasad y, i krl panuje z woli ludu, przy jednoczesnym wykluczeniu uznania jakichkolwiek f orm ograniczenia za pomoc prawa jego uprawnie. Konstytucje istniejce w tych krajach naley zaliczy do kategorii oktro108 Typy partii politycznych jowanych, a wic nadawanych przez wadc. Ostatni taki przypadek mia miejsce w Omanie, gdy Jego Wysoko Sutan Qaboos bin Said nada ludowi konstytucj Krlewskim Dekretem z 6 l stopada 1996 r. Jej art. 33 deklaruje zasad wolno ci tworzenia stowarzysze przy zaoeni u, e zakazane jest tworzenie stowarzysze, ktrych aktywno jest sprzeczna z porzdkiem cznym, przyjmuje formy sekretnych dziaa wzgldnie ma natur dziaalno ci militarnej". Pod bny zapis znajdujemy w konstytucji Bahrajnu z 1972 r. (art. 27). Mimo do pokrtnej i wcale nie jednoznacznej tre ci obu artykuw, w obu krajach obowizuje zakaz dziaalno ci artii politycznych. Np. w Kuwejcie przeprowadzane s wybory powszechne do jednoizb owego Zgromadzenia Narodowego, jednak partie polityczne s wykluczone z udziau w ni

ch (obowizuje generalnie zakaz ich tworzenia), a kandydaci zostaj zgrupowani zgodn ie z ich afiliacj ideologiczn. W wyborach w 1999 r. liberaowie zdobyli 14 miejsc w parlamencie, tzw. prorzdowi kandydaci - 12, islami ci - 20, za niezaleni - 4. Arabia Saudyjska i szejkanat Katar to monarchie absolutne, w ktrych wadcy, dysponu jc pastwem, nie postrzegaj w zasadzie swej wadzy jako funkcji publicznej. W tych dwch krajach rwnie obowizuje de facto zakaz tworzenia partii politycznych, a gowa pastwa skupia w swych rkach najwysz wadz wykonawcz, sdownicz oraz prawodawcz. W Azji istniej jeszcze przynajmniej 3 kraje, w ktrych obowizuje zakaz tworzenia i d ziaalno ci partii politycznych. Bhutan i Brunei to monarchie (w tym drugim sutanat) konstytucyjne, usytuowane odpowiednio w poudniowej oraz poudnio-wo-wschodniej cz ci k ontynentu. W Bhutanie zostao utworzone w 1953 r. Zgromadzenie Narodowe, ciao o leg islacyjnych uprawnieniach, w ktrym cz deputowanych wybieranych jest w wyborach powsz echnych na trzyletni kadencj (obowizuje zasada powszechno ci prawa wyborczego). Jedna k podobnie jak w Kuwejcie, partie polityczne zostay wykluczone z procesu rywaliza cji wyborczej. W Bhutanie nie ma legalnie dziaajcych partii politycznych, a grupy dysydentw tworz tego typu ugrupowania na terenie Nepalu i Indii. Z kolei w Brunei, zgodnie z konstytucj z 1959 r., wadza najwysza spoczywa w rkach sutana. Do 1988 r. w pastwie tym istniay partie polityczne, nawet opozycyjne. Po uzyskaniu niepodlego ci w 1984 r. dwie partie polityczne uzyskay status legalnie dziaajcych ugrupowa: prorzdo wa Zjednoczona Partia Narodowa Brunei (BNUP) oraz umiarkowanie islamska, opozycy jna Narodowo Demokratyczna Partia Brunei (BNDP). Jednak ta pierwsza ulega atrofii politycznej i zaprzestaa dziaalno ci, za druga zostaa wa nie w 1988 r. przez wadze r na. Wiatach 90. reim jeszcze bardziej zaostrzy polityk wobec wszelkiego rodzaju org anizacji spoecznych, a jedn z ofiar stao si 109 Systemy polityczne wspczesnego wiata wielkie ugrupowanie islamskie o charakterze kulturalno-edukacyjnym, Stowarzyszeni e Przyjaci", ktre oskarono o goszenie nauk sprzecznych z islamem. Trzecim krajem azja tyckim, w ktrym zakazana zostaa dziaalno partii politycznych, jest wyspiarska republi ka prezydencka Malediwy, stanowica - podobnie jak Brunei, Bhutan czy monarchie pou dniowo-zachodniej Azji - przykad autorytarnego reimu. Do grupy azjatyckich pastw o antypartyjnym nastawieniu naley chyba zaliczy rwnie Liban, cho w tym wypadku pojawia si szereg wtpliwo ci. W tej prezydenckiej republice, poonej w poudniowo-zachodniej cz ontynentu, istnieje szereg partii politycznych i ugrupowa o podobnym charakterze (np. islamski Amal - Nadzieja, Partia Narodowo-Liberalna - Hizb al-Ahrar al-Wata ni), jednak zostay one wykluczone z rywalizacji wyborczej, a ich funkcje w zakres ie nominowania kandydatw do parlamentu przejy wsplnoty religijne. W 1992 r. odbyy si tym kraju pierwsze od 20 lat wybory oparte wa nie na zasadzie reprezentacji komuna lnej. W Narodowej Karcie Pojednania znajdujemy zapis, i miejsca w parlamencie win ny zosta przyznane w rwnej liczbie spoeczno ci chrze cijaskiej oraz muzumaskiej, a w ym etapie - proporcjonalnie kadej z sekt tworzcych wspomniane wcze niej kategorie. Na kontynencie afrykaskim praktycznie jedynymi pastwami, w ktrych obowizuje zakaz tw orzenia i dziaalno ci partii politycznych, pozostaj monarchia konstytucyjna Suazi (S waziland) oraz Libia. W tym pierwszym kraju zasada ta zostaa wprowadzona do konst ytucji z 1978 r. Jednak w 1996 r. panujcy tam krl Mswati III, pod wpywem naciskw rzdu RPA, obieca przygotowanie nowej konstytucji oraz wprowadzenie umiarkowanych refo rm. Jedyn legalnie dziaajc w tym kraju organizacj jest Narodowy Ruch Imbokodvo (INM), ugrupowanie krlewskie utworzone w 1964 r. Jest to w istocie organizacja o charak terze kulturowo-etnicznym, reprezentujca interesy grupy etnicznej stanowicej w tym kraju zdecydowan wikszo , czyli Suazi. Jest to zreszt jeden z niewielu krajw afrykas h, obok np. Lesotho czy Somalii, w ktrych wystpuje jednorodna struktura etniczna. W Libii, kraju rzdzonym od 1969 r. przez Muammara Kadafiego, panie polityczne i w szelkie formy opozycji politycznej zostay wykluczone jako stojce w sprzeczno ci z ko ncepcj populistycznego socjalizmu, narzucon przez dyktatora. Odrbn kategori pastw bez partii politycznych stanowi mae kraje wyspiarskie, pooone cyfiku. Chodzi o pi krajw, okre lanych niekiedy mianem demokracji bez partii polityczn ych": Federacj Pastw Mikronezji, Kiribati, Nauru, Tu-vaJu oraz Wyspy MarshaJla. W opinii wielu autorw, m.in. fiskiego politologa Daga Ancara, interesujcych si tym reg ionem wiata, a szerzej tzw. maymi pastwami 110

Typy partii politycznych wyspiarskimi, wszystkie te kraje naley zaliczy do kategorii demokracji. Na tzw. sk ali demokratyczno ci Hedeniusa (od 0 do 10) mieszcz si one w przedziale od 9,6 do 10 , a wic - penej demokratyczno ci". Z wyjtkiem Tuvalu, ktre jest monarchi konstytucyjn zostae to republiki prezydenckie (np. Federacja Pastw Mikronezji) albo parlamentar ne (Nauru). Uzasadnienia braku w tych krajach partii politycznych naley szuka praw dopodobnie w tradycji rozwoju politycznego i kulturowego, ale fakt ten wynika rwn ie z samego rozmiaru krajw oraz ich geograficznego odseparowania. Ludno zamieszkujca poszczeglne wyspy, czy nawet dystrykty w ich ramach, rni si, i to do znacznie, np. tr dycj, jzykiem czy innymi kulturowymi zmiennymi. W tej sytuacji stworzenie partii o oglnonarodowym zasigu jest praktycznie niemoliwe. Pojawiaj si niekiedy efemerydy prz ypominajce partie polityczne, ale naleaoby je zaliczy do kategorii tzw. partii meteor ". Np. na Kiribati pojawiy si w latach 90. ugrupowania (trudno je jednak okre li mian em politycznych) aktywne w procesie wyborczym. Chodzi m.in. o Mwaneaaban te Maur i Party (MMP), najsilniejsze ugrupowanie na wyspie, ktre zdobyo w wyborach w 1998 r. 14 mandatw. W zasadzie jednak polityka, zwaszcza na Tuvalu, Kiribati i Nauru, j est oparta raczej na indywidualno ciach oraz miejscu zamieszkania ni ideologii czy trwalszych strategiach programowych. Co wicej, w tych krajach rodka" Pacyfiku, zwasz cza na Kiribati, gdzie zauwaamy pewne inklinacje w kierunku tworzenia protopartii , istnieje silny sprzeciw w onie jednoizbowych parlamentw wobec jakichkolwiek prb pa rtyjnej" ich organizacji. Wyjtkowe sfragmen-taryzowanie Mikronezji (kraj pooony na ponad sze ciuset wyspach) wpywa na szczeglne zaakcentowanie czynnika regionalnego w polityce, znajdujcego wyraz w dominacji interesw poszczeglnych wadcw czy krlw plemie ch; podobnie ma si sytuacja w republice Nauru - a wic w dwch krajach o wyjtkowo wyso kim poziomie etnicznego zrnicowania. Dotychczasowe rozwaania w tym punkcie po wicone zostay kwestii pastwa bez partii polit ycznej. Istniay jednak przypadki - uycie czasu przeszego wydaje si wa ciwe - gdy niech partii politycznej jako instytucji, znajdujca wyraz w zakazie ich tworzenia czy dziaalno ci (niekiedy de iure, ale i de facto), ujawniaa si w pastwach Trzeciego wiat i przybieraa form tworzenia jednopartyjnego pastwa. Wystpuje wic w takim wypadku part ia polityczna o predominujcych wa ciwo ciach, co moe zosta odebrane przez Czytelnika ja o odbieganie od tematu. Jednak w rozwoju fenomenu pastwa jednej partii (czemu tow arzyszyo wykluczenie rywalizacyjnych form tworzenia polityki), co charakteryzowao wiele krajw afrykaskich, pojawiay si i takie przypadki, gdy partia kierujc ruchami na odowymi 111 Systemy polityczne wspczesnego wiata po uzyskaniu wadzy faktycznie zanikaa (wspominali my ju o tym w tym rozdziale). Takie zjawisko atrofii struktur organizacyjnych, wice si rwnie z utrat wpywu na proces p owania decyzji, przydarzyo si np. Demokratycznej Partii Wybrzea Ko ci Soniowej (Parti Democratiue de la Cdte d'Ivoire - PDCI) oraz CPP w Ghanie. Oznaczao to, e w gruncie rzeczy partie te wystpoway w roli symbolw, a rdem decyzji stawa si prezydent oraz rzdkowany mu aparat biurokratyczny. O PDCI mwiono, e odgrywa rol Izby Lordw, dajc zau anym prezydenta moliwo doczekania zasuonej emerytury i bdc rdem dodatkowego dla n du. Partia nie miaa jednak adnej wadzy politycznej. Wybrzee Ko ci Soniowej, zwaszcza anowania" prezydenta Felix Houphouet-Boigny (1960--1993), oraz Ghana w drugiej p oowie lat 60., to kraje, w ktrych nie ujawnia si styl uprawiania partyjnej polityki, a dominowa model niepartyjnego", paternali-styczno-biurokratycznego reimu politycz nego. Byy to w istocie kraje bez partii politycznej, gdy ta jedyna" podlegaa proceso wi degeneracji, a dziaalno innych zostaa zakazana. Schemat tego typu wystpowa do cz astwach Trzeciego wiata", gdy partie polityczne stojce na czele ruchw narodowowyzwol eczych, po uzyskaniu niepodlego ci i zainstalowaniu wasnych instytucji publicznych za czy sabn i w efekcie niejednokrotnie zostay sprowadzone do symbolu. Z podobnym zjawiskiem, cho ju wspczesnym, mamy do czynienia w Ugandzie. W kraju tym w roku 1986 wadz przejli wojskowi, na czele ktrych sta\ Yoweri Museveni, p niejszy pre ydent (od 1986 r.) oraz twrca koncepcji obywatelskiej demokracji" (movement democr acy). Zasadniczym filarem pomysu Museveniego byo zaoenie, e partie polityczne nie pow inny uczestniczy zarwno w wyborach narodowych, jak i lokalnych, a system polityczn y musi zosta oparty na formule masowej, partycypacyjnej demokracji. Prezydent Y. Museveni stworzy Narodowy Ruch Oporu (National Resistance Movement - NRM), ktrego

czonkami z racji obywatelstwa" stali si wszyscy ugandyjczycy. NRM sta si jdrem moveme t democracy, bdcej de facto kontynuacj systemu politycznego jednej partii z okresu rzdw Miltona Obote (1962-1971). Partie polityczne zostay zmuszone do zawieszenia sw ej aktywno ci po wstpieniu do Ruchu. Partie mogy zatem istnie, ale zostay wykluczone z politycznej aktywno ci, stajc si biernym ogniwem szerszej struktury. Administracyjn a struktura Ruchu opiera si na dziaalno ci tzw. Lokalnych Komitetw (rad lokalnych), t worzonych na wszystkich poziomach administracyjnego podziau kraju, do poziomu dys tryktu wcznie. W skad rad lokalnych kadego wyszego poziomu wchodz reprezentanci wybra i przez rady niszego poziomu organizacyjnego, Mamy wic do czynienia ze struktur prz ypominajc piramid, na szczycie ktrej lokuje 112 Typy partii politycznych si prezydent. Model demokracji propagowany przez Y. Museveniego w istocie rzeczy nawizuje do starej" koncepcji systemu jednej partii politycznej, prezentowanej prz ez byego prezydenta Tanzanii Juliusa Nyerere. Zgodnie z t koncepcj, istnienie dwch l ub wicej partii politycznych w pastwach afrykaskich - w ktrych nie ma fundamentalnyc h podziaw socjopolitycznych, a wic spoeczestwa pozostaj jednorodne (jedna wielka klas rolnikw) - zachca tylko do dziaa o charakterze sek-tarialnym". Powoduje to w efekcie rozbicie jedno ci narodowej i sztuczn polityzacj kwestii spoecznych. Przynajmniej ja k na razie, prezydent Museveni i jego pomysy na nowy model demokracji uzyskuj szer ok akceptacje spoeczestwa, czego wyrazem s chociaby wyniki elekcji prezydenckich. Np. w ostatnich wyborach w 1996 r. prezydenta poparo ponad 74% gosujcych, a niezaleni o bserwatorzy okre lili je jako demokratyczne, wolne i bez manipulacji ze strony rzdzc ych. W pastwach demokratycznych pojawiaj si rwnie sentymenty czy opinie, ktre czy negaty tosunek do partii politycznych oraz modelu demokracji partyjnej. Jest to bez wtpi enia wspczesny fenomen, przynajmniej w Europie, ktry ujawni si zarwno na poziomie mas wego wyborcy, jak i elit politycznych. Antypartyjno , bo tak to zjawisko moemy okre li, jako postawa, filozofia" uprawiania polityki czy nawet koncepcja ideologiczna, j est fenomenem do zoonym i przybierajcym rne formy i stany natenia. Mona j rozpat oriach tylko" protestu politycznego, skierowanego przeciwko aktualnie rzdzcym parti om politycznym, ktre uosabiaj - w przekonaniu rzecznikw takiej postawy - wszystkie niedoskonao ci partii jako instytucji. Z reguy w takim przypadku nie nastpuje podwaeni e legitymacji demokratycznego systemu politycznego. Wydaje si jednak, e antypartyj no to co wicej ni tylko protest polityczny, cho z reguy co mniej ni nastawienie an mowe. W ten sposb moe brzmie diagnoza zjawiska antypartyj-no ci, jednak trzeba zastrz ec, e dotyczy ona demokracji ustabilizowanych, skazanych" na rozwj liberalnych zasa d politycznych. Kwestionowanie efektywno ci partii politycznych i sposobu, w jaki wpisuj si w ukad po wiza midzy rzdzcymi a rzdzonymi, wynika z utraty zaufania do elit tradycyjnych, ustab lizowanych ugrupowa politycznych. Moe to w okre lonych sytuacjach rodzi wtpliwo ci co d demokratyczno ci funkcjonowania reimu politycznego, a pewne segmenty elektoratu st aj si bardziej skonne do formuowania twierdze o utracie spoecznego" zaufania do syst politycznego i dziaa w nim podejmowanych. Oto w manifestach wyborczych i enuncjac jach politycznych niektrych politykw, czy nawet organizacji nie chccych by partiami", pojawiaj si argumenty, e tradycyjne partie wypaczyy idee demokracji, a ich strategi e prowadz 113 Systemy polityczne wspczesnego wiata do oderwania polityki pastwa od jej kontekstu spoecznego. W ten sposb pojawia si w p olityce mit antypartii, organizacji o wyra nych celach politycznych, ktra poprzez s tosowanie strategii organizacyjnych, programowych i - szerzej - spoecznych, pragn ie udokumentowa w ten sposb denie do odrzucenia zasad i norm typowych dla partii pol itycznych (ustabilizowanych). Organizacje tego typu charakteryzuj si pewnymi cecha mi. Po pierwsze, na plan pierwszy wysuwaj spoeczny" (publiczny) aspekt swojej dziaal no ci. Deklaruj, e reprezentuj interesy okre lonej cz ci elektoratu, ktre nie mog zna a w oficjalnej polityce pastwa. Liderzy antypartii prezentuj wic swoje cele w konte k cie walki o interesy niezadowolonego wyborcy. Po drugie, bardzo czsto antypartie unikaj tworzenia formalnej struktury organizacyjnej, oferujc styl podejmowania dec yzji oparty na bezpo rednim udziale czonkw i zwolennikw. Warto ci sam w sobie staje si

zachowania statusu lu nie zorganizowanego ruchu spoecznego, ktry w sposb bezpo redni m a gwarantowa przenoszenie opinii publicznej w sfer przetargw wadczych. Po trzecie, a ntypartia z reguy podnosi kwestie problemowe, ktre nie mieszcz si w gwnym nurcie rywa izacji ustabilizowanych partii politycznych. Z tego wzgldu mona j okre li mianem organ izacji oderwanej". Cecha ta wystpuje do czsto w pierwszej, genetycznej fazie jej rozw oju. Konsekwencj tego staje si wykorzystanie przez antypartie specyficznego - przy najmniej w warunkach zachodnioeuropejskich - typu apelu wyborczego (politycznego ). Stara si ona mobilizowa obywateli w oparciu o konkretne warto ci, zrywajc z tradyc yjnym schematem identyfikacji grupowej, opartym na artykulacji i reprezentacji m aterialnych interesw o charakterze sekcjonalnym. Po czwarte, antypartie czsto kad na cisk w swej aktywno ci politycznej na formy symbolicznych dziaa, posugujc si niekonwen jonalnym stylem uprawiania polityki. Zasadnicz paszczyzn ich aktywno ci nie jest aren a parlamentarno-wyborcza, ale bardzo czsto ulice i place miast. Tosamo antypartii prezentoway swego czasu partie ekologiczne (zielonych). Chodzi prz ede wszystkim o pierwsza faz ich rozwoju, gdy prboway przekona elektorat do hase o po stmaterialnym charakterze. Charakter taki miay niektre ugrupowania etniczne czy re prezentujce interesy regionalne (np. woska Liga Pnocy--Federalne Wochy czy Kanadyjska Partia Reform). Do arsenau hase i dziaa typowych dla antypartii sigali niejednokrotn ie liderzy ugrupowa ultraprawicowych i oferujcych radykalne hasa programowe (np. Pa rtie Postpu w Danii czy Norwegii). 114 Rozdziat IV System partyjny - problemy teoretyczne 1. Pojcie systemu partyjnego System partyjny naley postrzega jako co wicej ni tylko prost sum partii politycznych tywnych w narodowej przestrzeni rywalizacji. Partie tworz system partyjny i w ten sposb rozpoczynaj proces instytucjonalizacji zasad gry politycznej. Uyli my w sposb w adomy liczby mnogiej, mwic o partiach, gdy w ramach przestrzeni politycznej winny i stnie co najmniej dwie partie polityczne, by proces ksztatowania systemu partyjneg o mg zosta zapocztkowany. Nie sugerujemy w ten sposb, e liczba partii politycznych w ystemie politycznym ma wpyw na ocen jego demokratycznej jako (np. im wicej partii, ty m system jest bardziej demokratyczny). Chodzi jedynie o przyjcie prostego zaoenia, e wystpowanie jednej wyjtkowo silnej partii politycznej i marginalizacja pozostaych w ramach ukadw wyborczych czy parlamentarnych, nawet w warunkach gwarantowania w k onstytucji wielopartyjnego modelu rywalizacji politycznej, rodzi pewne wtpliwo ci c o do rzeczywistej demokratyczno ci systemu politycznego jako cao ci. Dotyczy to zwaszc za krajw, ktre dalekie s od stabilizacji demokratycznych zasad gry politycznej i po dlegaj dopiero procesowi demokratyzacji. Taka podejrzliwo bya uzasadniona wobec np. monopartyjno ci (faktycznej, a nie de iure) istniejcej w Meksyku do 1997 r. i na Ta jwanie do pocztkw lat 90., czy wci jest uzasadniona wobec Malezji. W wielu krajach a frykaskich (np. w Ugandzie czy Botswanie) faktyczna monopartyjno , nie wynikajca z pr zyjtych kanonw ideologicznych czy te zapisw konstytucyjnych, stawia badacza tego reg ionu w do trudnej sytuacji, gdy przychodzi do okre lenia natury istniejcych tam syste mw partyjnych. Natomiast dominacja jednej partii w systemach w peni demokratycznyc h (ustabilizowanych demokracjach) nie wywouje takich wtpliwo ci, gdy po pierwsze, jes t to z reguy fenomen przej ciowy, a po drugie jest efektem wiadomego" zachowania elek toratu w warunkach istniejcego poszanowania, zarwno w sferze normatywnej, jak 115 System polityczne wspczesnego wiata i faktycznej, pluralistycznych regu gry politycznej (wyborcza legitymacja, i to b ez wzgldu na efekt, jest wystarczajcym uzasadnieniem dla dominacji jako ci demokraty cznych). Pojawia si w tym momencie problem tzw. monopartyjno ci. Jak ju wspomnieli my, zjawisko to zdecydowanie nie mie ci si w kategorii demokratycznych systemw partyjnych, choci aby dlatego, e towarzyszy mu wykluczenie rywalizacyjnych form tworzenia polityki bd znaczce ich ograniczenie. Monopartyjno w krajach Trzeciego wiata, zwaszcza w pierwszy m okresie ich funkcjonowania, tu po odzyskaniu niepodlego ci, prowadzia z reguy do ins tytucjonalizacji zasad pastwa jednej partii. Nastpowao to poprzez wprowadzenie zapi su ustawowego (konstytucyjnego), ktry zakazywa tworzenia i dziaalno ci innych" partii

politycznych (monopartyjno de iure), wzgldnie byo efektem stabilizowania nieformalny ch regu gry politycznej, zazwyczaj narzucanych przez lidera monopartii" tu po przejc iu funkcji publicznych - najcz ciej stanowiska prezydenta (monopartyjno de facto). Je ste my przekonani, e okre lenie pastwo jednej partii" znacznie lepiej charakteryzuje na tur przedstawionego w tym momencie zjawiska ni kategoria system jednopartyjny", zre szt do powszechnie stosowana przez autorw zajmujcych si problematyk klasyfikacji sys partyjnych. Wrcimy do tej kwestii w dalszej cz ci rozdziau. Partie polityczne stanowi wic kreatywny element systemu partyjnego, ale raczej o st atycznym" charakterze. Jest to element konieczny w procesie tworzenia systemu pa rtyjnego, ale znajomo samych partii, np. ich organizacji, funkcji, ktre wypeniaj, nie pozwala jeszcze na precyzyjne scharakteryzowanie systemu partyjnego. Wiemy, i de mokracje nie mog nosi znamion monopartyjno ci, ale zaoenie, e wystpowanie wielopartyj (te w wersji dwupartyjnego ukadu) stanowi o demokratycznej jako ci systemu partyjne go, niewiele nam mwi o jego wa ciwo ciach i faktycznej dynamice rywalizacji polityczne j. System partyjny powinien by traktowany zarwno jako statyczna" konfiguracja parti i politycznych aktywnych na narodowej arenie politycznej, jak i dynamiczny" ukad w zajemnych powiza midzy nimi, ktrego cechy s determinowane przez schemat rywalizacji o gosy elektoratu (kada partia, przynajmniej w jakim stopniu, dy do maksymalizacji gos wyborczych) oraz przez denie do przechwycenia odpowiedzialno ci za ksztatowanie (lub wspksztatowanie) polityki publicznej pastwa. Naley wic traktowa system partyjny jako ukad (konfiguracj) wzajemnych powiza midzy ami politycznymi, ktre ksztatuj si stopniowo jako reakcja kadej z nich na zachowania pozostaych. W efekcie prowadz one do ujawnienia si 116 System partyjny - problemy teoretyczne swoistej korporacyjnej" strategii partii en bloc, tworzcych system partyjny, ktrej celem jest instytucjonalizacja okre lonych schematw, regu i wzorcw prowadzenia gry po litycznej jako sposobu kontrolowania i sterowania rozwojem systemu politycznego. Tradycja takiej interpretacji systemu partyjnego wywodzi si od M. Du-vergera, fr ancuskiego politologa, dla ktrego jest on szczeglnym rodzajem wzajemnych powiza midzy okre lonymi cechami czy te parametrami" konkretnej konfiguracji rywalizujcych partii politycznych, takimi jak np. liczba partii, ich wielko , wzorce tworzenia koalicji czy te geograficzna lokalizacja. Po raz pierwszy zaprezentowa on taki sposb interp retacji systemu partyjnego w pracy Political Parties; Their Organization and Act ivity in the Modern State z 1965 r. D. Rae z kolei w swojej definicji systemu pa rtyjnego, przedstawionej w pracy The Political Conseuences ofElec-toral Laws z 19 71 r., zwraca uwag na fakt, i uksztatowany schemat powiza midzy partiami (istota syst mu partyjnego) decyduje o nadaniu im unikalnego znaczenia. Sam autor nie do koca wyja nia, jak naley rozumie unikalne znaczenie partii jako funkcji systemu partyjneg o. Sdzimy jednak, e D. Rae mg mie na my li np. fakt, i szczeglne znaczenie (np. wyj ola w przetargach koalicyjnych) konkretnej partii politycznej moe wynika ze znalez ienia si jej w ramach okre lonej konfiguracji rywalizacyjnych i przestrzennych powiz a (typu systemu partyjnego), ktrej zmiana moe wywoa natychmiastowy efekt w postaci os bienia lub wzmocnienia jej przetargowej pozycji. Dobrym przykadem moe by niemiecki system partyjny i rola, jak odgrywa w nim Partia Wolnych Demokratw (FDP). Do 1998 r. funkcjonowa w tym kraju tzw. dwuippartyjny system, co m.in. oznaczao, e w centrum, a precyzyjniej mwic, pomidzy dwoma duymi partiami plasowaa si trzecia (relatywnie ma , wa nie FDP. Skoro adna z duych partii z reguy nie zdobywaa absolutnej wikszo ci w p encie, to jedyn dla nich szans stworzenia gabinetu byo zawarcie sojuszu z FDP. Maa p artia okazaa si wic wyjtkowo rele-wantna (znaczca), a zawdziczaa to faktowi, i w te kretnej konfiguracji uzyskaa status tzw. partii trzeciej" (jedyna partia centrowa czy te rodka systemu, otwarta na wspprac zarwno z socjaldemokratami, jak i chadekami) Gdy po wyborach w 1998 r. Partia Zielonych okazaa si by interesujc ofert dla socjald mokratw, jeeli chodzi o stworzenie gabinetu koalicyjnego (i tak te si stao), to znacz enie FDP w nowej konfiguracji rywalizacyjnych powiza znacznie osabo. Woski politolog G. Sartori zdaje si sugerowa w pracy pt. Parties and Party Systems: A Framework for Analysis z 1976 r., e partia polityczna (partie) jako taka nie p owinna by brana pod uwag przy definiowaniu istoty systemu partyjnego, gdy [...] jest to ukad wzajemnych oddziaywa bdcy efektem rywalizacji midzy partiami [...]. 117

System partyjny - problemy teoretyczne swoistej korporacyjnej" strategii partii en bloc, tworzcych system partyjny, ktrej celem jest instytucjonalizacja okre lonych schematw, regu i wzorcw prowadzenia gry po litycznej jako sposobu kontrolowania i sterowania rozwojem systemu politycznego. Tradycja takiej interpretacji systemu partyjnego wywodzi si od M. Du-vergera, fr ancuskiego politologa, dla ktrego jest on szczeglnym rodzajem wzajemnych powiza midzy okre lonymi cechami czy te parametrami" konkretnej konfiguracji rywalizujcych partii politycznych, takimi jak np. liczba partii, ich wielko , wzorce tworzenia koalicji czy te geograficzna lokalizacja. Po raz pierwszy zaprezentowa on taki sposb interp retacji systemu partyjnego w pracy Political Parties; Their Organization and Act ivity in the Modern State z 1965 r. D. Rae z kolei w swojej definicji systemu pa rtyjnego, przedstawionej w pracy The Political Conseuences ofElec-toral Laws z 19 71 r., zwraca uwag na fakt, i uksztatowany schemat powiza midzy partiami (istota syst mu partyjnego) decyduje o nadaniu im unikalnego znaczenia. Sam autor nie do koca wyja nia, jak naley rozumie unikalne znaczenie partii jako funkcji systemu partyjneg o. Sdzimy jednak, e D. Rae mg mie na my li np. fakt, i szczeglne znaczenie (np. wyj ola w przetargach koalicyjnych) konkretnej partii politycznej moe wynika ze znalez ienia si jej w ramach okre lonej konfiguracji rywalizacyjnych i przestrzennych powiz a (typu systemu partyjnego), ktrej zmiana moe wywoa natychmiastowy efekt w postaci os bienia lub wzmocnienia jej przetargowej pozycji. Dobrym przykadem moe by niemiecki system partyjny i rola, jak odgrywa w nim Partia Wolnych Demokratw (FDP). Do 1998 r. funkcjonowa w tym kraju tzw. dwuippartyjny system, co m.in. oznaczao, e w centrum, a precyzyjniej mwic, pomidzy dwoma duymi partiami plasowaa si trzecia (relatywnie ma , wa nie FDP. Skoro adna z duych partii z reguy nie zdobywaa absolutnej wikszo ci w p encie, to jedyn dla nich szans stworzenia gabinetu byo zawarcie sojuszu z FDP. Maa p artia okazaa si wic wyjtkowo rele-wantna (znaczca), a zawdziczaa to faktowi, i w te kretnej konfiguracji uzyskaa status tzw. partii trzeciej" (jedyna partia centrowa czy te rodka systemu, otwarta na wspprac zarwno z socjaldemokratami, jak i chadekami) Gdy po wyborach w 1998 r. Partia Zielonych okazaa si by interesujc ofert dla socjald mokratw, jeeli chodzi o stworzenie gabinetu koalicyjnego (i tak te si stao), to znacz enie FDP w nowej konfiguracji rywalizacyjnych powiza znacznie osabo. Woski politolog G. Sartori zdaje si sugerowa w pracy pt. Parties and Party Systems: A Framework for Analysis z 1976 r., e partia polityczna (partie) jako taka nie p owinna by brana pod uwag przy definiowaniu istoty systemu partyjnego, gdy [...] jest to ukad wzajemnych oddziaywa bdcy efektem rywalizacji midzy partiami [...]. 117 Systemy polityczne wspczesnego wiata Opiera si na wzajemnym uzalenieniu si partii; na tym, i kada partia jest funkcj (w se sie matematycznym) innych partii i reaguje [...] na zachowania pozostaych partii politycznych". G. Sartori prbuje w ten sposb przekaza informacj, e dla niego istot sy temu stanowi nie tyle statyczne" elementy konfiguracji (liczba czy nawet rozmiar p artii), co raczej dynamika wzajemnych powiza midzy partiami, a precyzyjniej - sposb, w jaki partie si wzajemnie postrzegaj, oraz tre przygotowywanych strategii bdcych re kcj na sam fakt ich obecno ci i aktywno ci w przestrzeni rywalizacji politycznej. Aut or ten wprowadza kategori formatu systemu partyjnego, czyli liczby relewantnych p artii politycznych (zob. na temat relewantno ci w dalszej cz ci rozdziau), uczestniczcy ch w rywalizacji politycznej. Format ma wic suy statycznemu", a zarazem numerycznemu" ujciu systemu partyjnego. Mona jednak odnie wraenie, e znacznie wiksz wag w zdefin systemu partyjnego przykada G. Sartori do elementu dynamiki systemu partyjnego, nazywajc go mechanizmem systemu partyjnego. Jest to nic innego, jak ukad wzajemnyc h powiza midzy partiami, w ktrym akcja" jednej z nich wywouje skutek w postaci reakc pozostaych. Czynnikiem odpowiedzialnym za dynamik systemu partyjnego - wedug woskie go politologa - jest przede wszystkim zjawisko polaryzacji, definiowane jako dys tans ideologiczny midzy partiami. Chodzi o wzajemne pooenie partii w ramach przestr zeni rywalizacji (np. ukadu lewica - prawica), co pozostaje funkcj tre ci ofert prog ramowych przez nie prezentowanych. Zachowania partii wobec siebie mog charakteryz owa si wwczas zastosowaniem bardziej lub mniej kooperacyjnych albo konfrontacyjnych strategii, a nawet mog prowadzi do preferowania strategii wykluczenia (zob. na te n temat w dalszej cz ci rozdziau). System partyjny to z jednej strony konfiguracja partii politycznych w ramach kon

kretnego narodowego systemu politycznego, a z drugiej ukad wzajemnych powiza midzy p artiami politycznymi i schematw zachowa, bdcy efektem midzypartyjnej rywalizacji, zde terminowany przede wszystkim walk o gosy wyborcze oraz konieczno ci poszukiwania, w p rzypadku wielopartyjno ci, ewentualnych partnerw gotowych do wzicia udziau w procesie formowania gabinetw koalicyjnych. Podejmujc na tej podstawie prb okre lenia istoty systemu partyjnego, mona przyj pewne talenia. Po pierwsze, to co wicej ni tylko prosta suma partii politycznych obecnych na narod owej arenie rywalizacji politycznej. Obok elementu statycznego" (formatu systemu partyjnego) wystpuje drugi, zwany dynamicznym (mechanizm systemu partyjnego), ktre go istot stanowi ukad wzajemnych powiza midzy partiami politycznymi, starajcymi si k erowa i rywalizowa, oparajc si na ustabilizowanych wzorcach zachowa. 118 System partyjny - problemy teoretyczne Po drugie, wzorce zachowa, charakteryzujce system partyjny, mog podlega zrnicowanej i stytucjonalizacji. Instytucjonalizacja systemu partyjnego oznacza, e zostaj stworz one i podlegaj stabilizacji okre lone schematy zachowa partii politycznych. Partia p olityczna moe przewidzie w tych warunkach, jakie dziaania zostan podjte przez pozosta partie. Ujawniaj si wic w kontaktach midzy nimi pewne rutynowe zachowania. Konsekwe ncj instytucjonalizacji systemu partyjnego staje si okre lenie fundamentalnych konturw oraz zasad rywalizacji midzypartyjnej oraz zachowa", jak stwierdza S. Mainwaring w artykule Party Systems in the Third Wave z 1998 r. Jak ju wspomniano, systemy p artyjne mog rni si poziomem instytucjonalizacji, a wic stabilno ci zasad i regu gry cznej, stosowanych przez partie. Moe si zdarzy, e system partyjny ulegnie deinstytuc jonalizacji, a ukad wzajemnych powiza midzy partiami - zmianom jako ciowym. Znacznie c z ciej zjawisko takie ujawnia si w systemach demokratyzujcych si ni w demokracjach ust bilizowanych. W Peru i Wenezueli obserwowali my w latach 90. proces deinstytucjona lizacji systemu partyjnego, ktrego rysem charakterystycznym stao si zastpowanie klasy cznych" partii politycznych (partii jako stabilnych struktur organizacyjnych, o wyra nej orientacji grupowej, dysponujcych okre lonym perspektywicznym programem) org anizacjami o wyra nie spersonalizowanym charakterze, ktre miay suy konkretnym liderom ako rodek do osignicia sukcesu wyborczego (np. Alianza Cambio'90 Nueva Mayoria w Pe ru jako instrument w rkach prezydenta Alberto Fujimori czy Movimento V Republica w Wenezueli, osobista" partia prezydenta Hugo Chaveza). Zjawisko deinstytucjonali zacji sporadycznie wystpuje w demokracjach ustabilizowanych (np. Wochy w pierwszej poowie lat 90. czy Kanada), jednak uksztatowanie nowego jako ciowo ukadu powiza midz artiami nastpuje bardzo szybko, przy zachowaniu demokratycznych regu gry. W dodatk u moe zdarzy si i tak, e nastpuje faktyczna wymiana" partii (np. pojawiaj si nowe, zmieniaj nazwy), czyli przesunicia w formacie systemu partyjnego, ale mechanizm r ywalizacji wcale nie ulega istotnym zmianom (np. system partyjny V Republiki we Francji czy nawet system partyjny Kanady). Mona zaryzykowa stwierdzenie, i poziom i nstytucjonalizacji systemu partyjnego jest uzaleniony (wprost proporcjonalnie) od takich czynnikw, jak np. wiek partii, ich zdolno do zakorzenienia w spoeczestwie, st abilno regu gry politycznej na poziomie wyborczym i parlamentarnym, wiek" demokracji . Po trzecie, wzajemne powizania midzy partiami, konstytuujce system partyjny, podleg ajc procesowi instytucjonalizacji, wyznaczaj struktur przestrzeni rywalizacji syste mu politycznego (pooenie partii wobec siebie np. w ukadzie lewica119 Systemy polityczne wspczesnego wiata -prawica) oraz determinuj charakter ofert programowych partii politycznych (przes trze programow). W konsekwencji mona przyj, e partie, dc do maksymalizacji zdobycz czych, prezentuj jednocze nie okre lone i preferowane w danej sytuacji strategie prog ramowe i koalicyjne. Konkretna partia, znajc pozycj innych partii w przestrzeni or az tre ich manifestw wyborczych - a bardzo rzadko ustabilizowane partie dokonuj nagyc h i radykalnych zmian w tym zakresie - jest w stanie przesia do precyzyjne informac je otoczeniu", odno nie np. moliwych przetargw programowych i ich zakresu lub ewentua lnych konfiguracji koalicyjnych. Partia polityczna, proponujc tzw. nowe kwestie p roblemowe (np. ochrona rodowiska w latach 70., problem zaostrzenia prawa azyloweg o we Francji czy w Niemczech, ograniczenie modelu pastwa dobrobytu w Danii i Szwe

cji), co do ktrych w rywalizacji politycznej brak jest konsensu w rd pozostaych, moe n arazi si na izolacj, przynajmniej w ukadzie powiza parlamentarnych, a zwaszcza koali nych. Po czwarte, rywalizacyjne powizania midzy partiami naley rozpatrywa na rnych po iomach systemu politycznego, a zwaszcza wyborczym oraz parlamentar-no-gabinetowym . Skania to wielu autorw do odrnienia tzw. wyborczego systemu partyjnego od parlamen tarnego (czy parlamentarno-gabinetowego). Format tego pierwszego systemu jest z reguy wikszy od drugiego. Partie po spenieniu pewnych, niezbyt wymagajcych warunkw, z wizanych z prezentacj list wyborczych, wchodz bez przeszkd na aren wyborcz. Demokraty zne systemy polityczne unikaj z reguy posugiwania si instytucjami, ktre mogyby prowad i do wykluczenia z rywalizacji wyborczej okre lonych si politycznych i reprezentujcyc h je partii. Wej cie jednak partii do parlamentu moe zosta utrudnione wskutek zastos owania restryktywnego systemu wyborczego (np. wikszo ciowego) czy te pewnych instytu cji prawa wyborczego (w systemach proporcjonalnych), takich jak np. klauzula zap orowa lub may rozmiar okrgu. W efekcie niektrym partiom, nalecym do kategorii partii maych (zob. na ten temat w dalszej cz ci rozdziau), nie udaje si sforsowa bariery repr zentacji i wej do parlamentu. Oba systemy partyjne mog si rwnie rni mechanizmami. ie wyborczej partie do czsto prbuj akcentowa to, co je odrnia od pozostaych (np. t mw), gdy staj si one wwczas wyra niejsze" jako oferenci. W dodatku ch przycignici segmentw elektoratu kae partiom pozna nastroje i opinie wyborcw i przynajmniej koni unkturalnie stylizowa tre manifestw wyborczych. Z kolei wej cie do parlamentu oznacza niejednokrotnie dla partii akcentowanie tego, co je czy, a przynajmniej nie rni. Ofe rta programowa staje si przez to bardziej wyrafinowana", w tym sensie, e nie moe blo kowa partii moliwo ci wzicia udziau w prze120 System partyjny - problemy teoretyczne targach koalicyjnych. Ukad wyborczy moe wic zachca partie do podejmowania dziaa pola acyjnych, jeeli jest to podyktowane presj ich grup elektoratu, a ukad parlamentarno -gabinetowy - do dziaa depolaryzacyjnych, zwaszcza wwczas, gdy zaley im na uzyskaniu okre lonych zdobyczy" (np. stanowisk ministerialnych) lub (i) wczeniu si w proces kszt atowania polityki publicznej pastwa. 2. System partyjny jako wyznacznik statusu oraz relewancji partii politycznych System partyjny to konfiguracja niekiedy bardzo rnicych si midzy sob partii polityczn ch. Jedne z nich moemy okre li np. mianem ugrupowa duych, inne - maych. Niektre peni temie wielopartyjnym rol dyktatora, inicjujc np. proces tworzenia koalicji polityc znych, za inne musz cierpliwie oczekiwa, a zostan do niego zaproszone. Poszczeglne pa tie tworzce system partyjny rni si wic m.in. wielko ci, rol, ktr im przyszo odeg em w przestrzeni rywalizacyjnych powiza czy tre ci oferty programowej. Jedna kwestia jednak nie ulega wtpliwo ci - konkretny system partyjny jako ukad organizacyjnych i funkcjonalnych powiza ma wpyw na wyznaczenie statusu poszczeglnych tworzcych go parti i politycznych. Niekiedy w tym kontek cie posugujemy si kategori relewancji partii po litycznej, czyli jej donioso ci w okre lonym ukadzie rywalizacyjnych powiza. Mona wa proponowa kolejny sposb klasyfikacji partii politycznych (por. na ten temat rozwaan ia w rozdziale II), oparty na uwzgldnieniu kryterium roli, jak odgrywaj w ramach ko nkretnego systemu partyjnego. Klasyfikacja taka w zasadzie oparta jest na zmienn ych funkcjonalnych, ktrych punktem odniesienia staje si problem relewancji partii politycznych, determinowany zasadami gry politycznej obowizujcymi" w systemie party jnym. Pragniemy jednak nadmieni, e piszc o tego typu determinantach systemowych, zd ajemy sobie spraw, i istnieje szereg innych czynnikw, np. o charakterze spoecznym (m .in. rodowisko spoeczne partii politycznej) czy instytucjonalnym (m.in. charakter reimu), ktre wpywaj na charakter systemu partyjnego i bezpo rednio - na status partii w jego ramach. Pisali my ju o nich w rozdziale po wiconym partiom politycznym i do nie go odsyamy czytelnika. W tym momencie chodzi nam o wskazanie pewnych kategorii partii politycznych, ktry ch status i pozycja systemowa" jest pochodn roli, jak odgrywaj w ramach systemu part yjnego. T rol partii politycznej moemy okre li, posugujc si 121 Systemy polityczne wspczesnego wiata kategori relewancji politycznej. Naley jednak pamita, e zjawisko rnicowania poziomu ewancji partii politycznych jest charakterystyczne dla rywalizacyjnych systemw pa rtyjnych. W ukadach pozbawionych tej wa ciwo ci kadej partii politycznej (jeeli oczywi

nie mamy do czynienia z monopartyjno ci) zostaje z gry przypisana okre lona rola. Pro ces instytucjonalizacji takiej konfiguracji partii politycznych nie jest determi nowany wynikami wyborw powszechnych, a moe wynika np. z zaoe ideologicznych czy przyj ch rozwiza prawnych (konstytucyjnych). W rywalizacyjnych systemach partyjnych wystpuje szereg kategorii partii polityczn ych, biorc na punkt wyj cia okre lenie ich poziomu relewancji systemowej". Nas bd inter soway tylko te spo rd nich, ktre w naszym przekonaniu maj szczeglny wpyw na wyznaczen mechanizmu funkcjonowania systemu partyjnego i charakter rywalizacyjnych powiza we wntrzsystemowych. Chodzi wic o kategorie partii: duych i maych, inicjujcych i dopenia ych oraz centrowych. Zanim jednak przejdziemy do charakterystyki poszczeglnych ka tegorii partii politycznych, kilka sw po wicimy zjawisku relewancji politycznej i spo sobowi jej konceptuali-zacji. 3. Relewancja partii politycznej G. Sartori w cytowanej ju pracy z 1976 r. zaproponowa test relewancji jako sposb lic zenia" partii politycznych, ktry pozwala na okre lenie ich donioso ci w okre lonej konfi guracji rywalizacyjnych powiza, zwanej systemem partyjnym. Opiera si on na uwzgldnie niu potencjau koalicyjnego partii, tzn. stwierdzeniu, czy bya ona kiedykolwiek bra na pod uwag jako ewentualny partner w przetargach koalicyjnych, oraz potencjau sza ntau politycznego, a wic moliwo ci wymuszenia na pozostaych partiach przyjcia okre lon taktyki politycznej, ktrej nie zastosowayby w normalnej" sytuacji. Oba testy traktu je on jako alternatywne, co oznacza, e zastosowanie pierwszego ogranicza tylko do partii prosystemowych, znajdujcych si w krgu zainteresowania w procesie konstruowa nia koalicji gabinetowych, za drugiego - tylko do partii antysystemowych, i to ty lko tych, ktre dysponuj znacznym poziomem poparcia wyborczego. W obu testach mamy do czynienia z poten-cjalno ci oddziaywania, czyli w pierwszym przypadku z moliwo ci we ia partii do koalicji, a nie z samym w niej udziaem, za w drugim - z moliwo ci wymusze nia okre lonego zachowania, a nie realnym zachowaniem tego rodzaju. Woskiemu 122 System partyjny - problemy teoretyczne politologowi test relewancji oparty na potencjale koalicyjnym potrzebny by w zasa dzie jako sposb liczenia" partii maych. Nie widzimy jednak przeszkd dla cznego zastosowania obu testw jako sposobu okre lenia poziomu relewancji partii politycznych. Niektre z nich mog stosowa szanta polityczny lub grozi jego uyciem jako metod suc poprawieniu wasnej pozycji przetargowej w ram ystemu partyjnego. Z reguy z takimi sytuacjami mamy do czynienia, oczywi cie w rywa lizacyjnych systemach partyjnych, w procesie formowania koalicji gabinetowych bd s zerokich, wspierajcych sojuszy parlamentarnych. Jeeli przyjmiemy, e stosowanie szan tau politycznego - jako sposobu denia do zmodyfikowania czy zmiany strategii polity cznych innych partii politycznych - staje si instrumentem w rkach partii nie tylko antysystemowych, to czsto potencja szantau politycznego stanie si funkcj potencjau k alicyjnego ugrupowania. Potencjaem tego rodzaju mog dysponowa rwnie partie antysys-te mowe, antykonsensuane czy protestu, jednak w tym przypadku ewentualne jego zastos owanie nie wywouje w zasadzie skutkw w sferze potencjau koalicyjnego. Co wicej, pote ncja szantau politycznego wspomnianych ostatnio ugrupowa z reguy wywouje skutek w pos taci przyjcia przez partie ustabilizowane strategii wykluczenia jako jednej z zas ad organizacyjnych systemu partyjnego (zob. np. we Woszech do 1994 r., w Norwegii i Danii, czy nawet w Polsce w latach 1991-1993). Mamy wic w tym przypadku do czy nienia raczej z efektem w postaci modyfikacji strategii en bloc partii niechtnych" wobec ugrupowa antykonsensualnych czy postrzeganych jako takie. 4. Partie due oraz partie mae Obie kategorie partii politycznych mona zdefiniowa, posugujc si zmiennymi rozmiaru po parcia wyborczego oraz stanu posiadania w parlamencie. Mona nawet przyj, aczkolwiek w sposb arbitralny, pewn granic, np. poziomu poparcia wyborczego, ktrej przekroczen ie pozwala zaliczy parti do kategorii duych (np. 15% gosw). Wydaje si jednak, i znac e bezpieczniej jest konceptualizowa zmienn wielko ci partii w kontek cie konkretnego s ystemu, co dotyczy zwaszcza kategorii ugrupowa maiych. Partie due w ramach konkretnego systemu partyjnego z reguy dysponuj znacznym poziom em relewancji, co znajduje wyraz przede wszystkim w procesie formowania koalicji gabinetowych czy te szerzej - procesie tworzenia rzdu. Jej poziom 123

Systemy polityczne wspczesnego wiata moe jednak ulega zmianie w zaleno ci od istniejcej konfiguracji rywalizacyjnych powiza idzy partiami. Np. w systemach dwupartyjnych czy wielopartyjnych, gdzie wystpuj dwi e wyra ne opcje programowe (np. lewicowa i prawicowa), poziom relewancji partii duy ch ro nie, zwaszcza w sytuacji - co dotyczy tego drugiego przypadku - gdy stanowi on e jdro" tych opcji. Sprawa komplikuje si wwczas, gdy istniej wicej ni dwie due part lityczne, a system partyjny przybiera charakter ukadu wielopolarnego (z szeregiem opcji programowych) o znacznej frag-mentaryzacji. W takim ukadzie nawet najsilni ejsza wyborczo partia polityczna moe nie by w stanie stworzy gabinetu, co rzutuje n a ocen poziomu jej relewancji. Istniejcy mechanizm przetargw, ktry ujawni si w okre l j fazie ewolucji systemu partyjnego, staje si odpowiedzialny za miarkowanie" pozio mu relewancji partii duych. W systemach parlamentarnych istnieje bariera, ktrej pr zekroczenie gwarantuje partii peni" relewancji - chodzi o dysponowanie absolutn wiksz o ci miejsc w parlamencie. W takiej sytuacji sabnie poziom relewancji pozostaych part ii duych, co jednak nie oznacza, i trac one j cakowicie. Podobnie jest w systemach pr ezydenckich, cho wystpuje tu zmienna modyfikujca sposb rywalizacji politycznej - par tyjna przynaleno prezydenta. Moe si przecie zdarzy, e jego partia nie dysponuje wi solutn w parlamencie, a jednak poziom jej relewancji pozostaje bardzo wysoki i wy kluczenie jej ze skadu gabinetu nie wchodzi w rachub. Moe to by kolejna przesanka wia czca o tym, e w systemach prezydenckich logika rywalizacji midzypartyjnej doznaje z nacznego ograniczenia. Inn przesank, ktra moe mie wpyw na miarkowanie" relewancji partii duych, jest trad orzenia tzw. rzdw mniejszo ciowych. Gabinet moe zosta sformowany przez jedno ze sabszy h ugrupowa politycznych, co bez wtpienia wpywa na zwikszenie poziomu jego relewancji rzdowej. Stosujc pierwszy test (potencja koalicyjny), diagnoza sytuacji wydaje si w ic prosta. Naley jednak pamita, e rzdy mniejszo ciowe, zwaszcza w reimach parlament wystpuj z reguy w ukadach rywalizacyjnych powiza okre lanych mianem konsensual-nych. k ju wcze niej wspomnieli my, sprzyjaj one kartelizacji" systemu partyjnego (zob. rozdz ia II), ktrego istot stanowi konsens programowy w rd partii ustabilizowanych. Fakt, e zdzi jedna partia dua, wcale nie musi osabia relewancji pozostaych ugrupowa tego typu Jest to efektem uwzgldnienia w ocenie relewancji partii politycznej drugiego tes tu - potencjau szantau politycznego. W tym przypadku samo okre lenie wydaje si bardzo mylce, gdy partie znajdujce poza sfer rzdzenia nie tyle szantauj", co raczej wyst li gwaranta realizacji wcze niej przyjtego konsensu programowego. Co wicej, czyni to w sposb 124 System partyjny - problemy teoretyczne aktywny poprzez udzia w procesie decyzyjnym (nie tylko na poziomie parlamentarnym ), dysponujc ostatecznym argumentem w przypadku naruszenia konsensu -moliwo ci odwoani a gabinetu. Relewancja opozycyjnych partii duych w istocie nie ulega ograniczeniu , gdy mechanizm konsensualny gwarantuje im udzia w procesie podejmowania decyzji, co w kapitalny sposb ogranicza swobod dziaania partii rzdzcej. Mona odnie wraenie, okracjach konsensualnych, gdzie istnieje tradycja tworzenia gabinetw mniejszo ciowy ch (np. w Danii, Norwegii, Szwecji), o relewancji partii duych, i nie tylko, decy duje nie tyle test potencjau koalicyjnego, co raczej potencjau szantau politycznego (w rozumieniu przez nas zmodyfikowanym). Test relewancji wydaje si by znacznie istotniejszy jako sposb okre lenia roli partii maych. Z reguy, jak pisali my, partie due naley traktowa jako relewantne, co pozostaje oczywi cie efektem zmiennej rozmiaru. Ta z kolei wa ciwo powoduje, e staj si bardziej datne w rachunkach" koalicyjnych (potencja koalicyjny) oraz wzrasta ich zdolno przeko nywania" pozostaych ugrupowa (potencja szantau). O kwalifikacji politycznej partii d uych decyduje wic argument o charakterze uniwersalnym i zdroworozsdkowym, co wcale nie wyklucza ujawnienie si w rd tej kategorii ugrupowa o wikszym czy mniejszym poziomi e relewancji. Partie mae natomiast staj si w zdecydowanej wikszo ci podmiotami kreowan ymi przez system partyjny i obowizujce w jego ramach zasady gry politycznej. W rd tej kategorii ugrupowa zdarzaj si partie o znacznym poziomie relewancji, ale rwnie nie d ysponujce takim przymiotem. Naley rwnie pamita, e z zasady to partie due okre laj walizacji politycznej i tylko w przypadkach wyjtkowych partie mae zostaj wczone do te go elitarnego klubu. Mona odnie wraenie - chyba suszne - e przynaleno ugrupowania gorii partii maych nie tyle determinowana jest rozmiarem poparcia im udzielanego

(np. w wyborach), co raczej wa nie poziomem relewancji, kalkulowanym dla kadego konk retnego systemu partyjnego wzgldnie wyodrbnionego typu systemw partyjnych. Np. w sy stemach dwupartyjnych, gdzie jedna z partii duych zdobywa absolutn wikszo w parlamenc ie i tworzy czysto jednopartyjny gabinet, ugrupowania mae pozbawione s relewancji. Poziom relewancji partii maych ro nie w systemach wielopartyjnych, zwaszcza w tych, w ktrych wystpuje znaczna fragmentaryzacja systemu partyjnego i dominuje zjawisko wielopolarnej rywalizacji, przy zachowaniu jednak umiarkowanego dystansu progra mowo-ideologicznego midzy poszczeglnymi opcjami politycznymi. Wzrost tego dystansu (znaczny poziom polaryzacji) moe wywoa efekt ograniczenia relewantno ci partii maych tylko w ramach poszczeglnych blokw 125 Systemy polityczne wspczesnego wiata (opcji). Niekiedy system wielopartyjny przybiera form ukadu zwanego dwuip-partyjnym - wspcze nie ten typ systemu partyjnego wystpuje do rzadko - ktrego mechanizm maksym je" relewantno partii maej, oczywi cie jeeli zostan spenione pewne warunki. Chodzi o by partia maa bya usytuowana w przestrzeni pomidzy dwoma duymi ugrupowaniami, co oz nacza gotowo przyjcia - w zaleno ci od aktualnej koniunktury politycznej - oferty prog ramowej jednego z nich. Generalnie centrowe usytuowanie w przestrzeni rywalizacj i sprzyja podniesieniu relewantno ci partii maej, co wynika chociaby z faktu, e jej p rogram, a przynajmniej pewna jego cz , jest do zaakceptowania zarwno przez partie usy tuowane od niej bardziej na lewo, jak i na prawo. W przypadku systemu dwuip-partyj nego wystpowa moe w centrum tylko jedna partia maa, gdy pojawienie si kolejnych zmien a mechanizm rywalizacji - np. w kierunku ujawnienia si rywalizacji dwublokowej (l ewica - prawica). Wwczas to partie mae zachowuj relewantno , ale jej poziom znacznie s pada (np. przypadek systemu niemieckiego po wyborach w 1998 r.). System dwuipparty jny ulega erozji rwnie wtedy, gdy jedna z dwch duych partii zdobywa absolutn wikszo rlamencie i samodzielnie tworzy gabinet. Mona przyj, e relewancja partii maych i jej poziom w ramach systemu partyjnego s ci izane z wystpieniem pewnych zjawisk w mechanizmie systemu partyjnego. Po pierwsze, du rol odgrywa, o czym ju wspomnieli my, usytuowanie partii maej w przestrzeni rywali acji. Partiom znajdujcym si w centrum znacznie atwiej jest nawiza kontakt z pozostaym ugrupowaniami, a to z racji chociaby blisko ci programowej. Z kolei ugrupowania us ytuowane na dalekiej lewicy albo prawicy podlegaj z reguy samomarginalizacji", niek iedy dlatego, e oferuj one skrajne programy polityczne, ktre odstraszaj nawet najblis zych ssiadw. Wczenie takiej partii do koalicji gabinetowej usztywnia polityk rzdu, co wywouje natychmiastowy efekt w postaci podniesienia poziomu polaryzacji systemu p artyjnego jako cao ci. Dla duych partii lewicowych czy prawicowych moe si to okaza bar zo niewygodne ze wzgldw wyborczych. Usytuowanie w centrum czy te w rodku" systemu par tyjnego (zob. na ten temat w dalszej cz ci rozdziau) moe sprzyja podniesieniu poziomu relewantno ci partii maych, a jest to wynikiem obserwowanej w pastwach demokratyczny ch tendencji do koncentracji systemu partyjnego, powizanej z do rodkow rywalizacj pol ityczn (ruch ku centrum) i agodzeniem rnic programowo-ideologicznych pomidzy partiami . Proces ten naley oczywi cie rozpatrywa w kategorii zmniejszania si dystansu program owego midzy partiami, reprezentujcymi strony w konfliktach politycznych. 126 System partyjny - problemy teoretyczne Po drugie, poziom relewancji partii maych moe by determinowany przez dominujce w dan ym systemie politycznym modele tworzenia gabinetw oraz relacje midzy rzdem a opozyc j. Wspomnieli my ju o tym, rozpatrujc problem demokracji konsensualnych poprzez pryzm at tworzenia gabinetw mniejszo ciowych. Uzasadniona wydaje si by hipoteza, e demokracj e wikszo ciowe (westminsterskie), silnie powizane z tradycj stabilizowania systemw dwu partyjnych ewentualnie dwu-blokowych, sprzyjaj na og marginalizacji partii maych (wy jtkiem moe by -cho raczej dyskusyjnym - system australijski). Partie due nie potrzebu j wsparcia ugrupowa mniejszych w procesie tworzenia gabinetu, co eliminuje moliwo sto sowania form szantau politycznego przez te ostatnie. Rola opozycji ogranicza si je dynie do krytyki i upublicznienia niektrych debat, ale i w tym przypadku istnieje monopol partii duej. W demokracjach konsensualnych, ktrych ewolucji towarzyszy zj awisko wielopartyjno ci i fragmentaryzacji systemu partyjnego, z reguy dominuje mod el gabinetw koalicyjnych, co automatycznie stwarza wiksz szans wpywu partii maych na olityk pastwa. Jeeli do tego dodamy istnienie konsensu programowego midzy partiami,

to potencja koalicyjny partii maych ro nie. Z racji funkcjonowania w tych demokracja ch otwartego" procesu decyzyjnego i proporcjonalnego w nim udziau wszystkich ustab ilizowanych partii, relewancj zachowuj nawet te partie mae, ktre pozostaj w opozycji. Wspomnieli my wcze niej o mechanizmie rzdw mniejszo ciowych, cho moe nie tyle to zjawi ma bezpo redni wpyw na wyznaczenie poziomu relewancji partii maych, co raczej tworz enie tzw. wielkich koalicji. Istota tego instrumentu polega na tym, e do gabinetw koalicyjnych zostaj wczone wszystkie partie polityczne, ktre reprezentuj strony domin ujcych w spoeczestwie konfliktw politycznych. Dotyczy to rwnie partii maych, cho w rzypadku ich relewancja wyznaczana jest rwnie przez zmienn o charakterze spoeczno-po litycznym (np. pozycj grupy spoecznej w konfiguracji konfliktw, ktr partia reprezentu je). Niekiedy tradycj jest formowanie tzw. koalicji nadwykowych, a wic takich, ktryc h uczestnicy kontroluj zdecydowan wikszo mandatw w parlamencie (znacznie przekraczaj ziom wikszo ci absolutnej). W tych warunkach potencja koalicyjny partii maych ro nie, a le tylko tych, ktre zachowuj umiarkowany dystans programowy wobec ugrupowa duych, in icjujcych proces przetargw politycznych. Warto jednak nadmieni, i model koalicji nad wykowej nie musi by charakterystyczny dla demokracji konsensualnych (zob. na ten t emat w rozdziale o partiach politycznych). Po trzecie, rola partii maych moe wzrosn wwczas, gdy system partyjny ulega zmianom, c o najcz ciej wie si z modyfikacj (rzadziej rewolucyjnymi" zmianami) 127 Systemy polityczne wspczesnego wiata dotychczasowych zasad gry politycznej. Partie due z reguy wystpuj w roli swoistego g ate keepera przy wchodzeniu nowych partii w przetargi parlamentarno-gabi-netowe. Chodzi przede wszystkim o zachowanie dotychczasowych mechanizmw funkcjonowania s ystemu partyjnego, sprawdzonych i wygodnych. Jednak przeobraenia zachodzce zwaszcza w otoczeniu spoecznym systemu mog zmusi dotychczasowych dyktatorw" do zagodzenia obo izujcych zasad i stopniowego otwierania ukadu przetargw parlamentarno-gabinetowych. Moe to by rezultatem np. zmiany struktury grupowej spoeczestwa i poziomu poparcia wy borczego, pojawienia si nowych kwestii problemowych. Partie dominujce w systemie p artyjnym podejmuj dziaania agodzce negatywne dla nich zjawiska, co moe polega m.in. n wczeniu nowych ugrupowa w struktur przetargw politycznych. Te nowe ugrupowania to z reguy partie mae. Naley jednak pamita, e partie ustabilizowane dyktuj warunki wej ci unkcjonowania nowo przybyych" w systemie partyjnym, co niekiedy jest bardzo bolesn e dla tych ostatnich. Wydaje si jednak uzasadnione twierdzenie, i spo rd tych partii maych najwiksz szans przebicia si do systemu partyjnego maj te, ktre dysponuj tzw. jaem mobilizacyjnym". Proponuj one nowe idee czy kwestie problemowe, ktre zdobywaj a kceptacj cz ci elektoratu. W ten sposb wczaj si w proces negocjowania czy te renego a norm i zasad gry politycznej. Przykadem tego typu ugrupowa mog by, zwaszcza w Europ ie Zachodniej, partie Zielonych czy tzw. lewicowo-libertariarne, a nawet niektre ultraprawicowe (np. woskie Przymierze Narodowe czy francuski Front Narodowy). W k rajach o nieustabilizowanym jeszcze mechanizmie rywalizacji demokratycznej nowo p rzybyli" oferuj niekiedy wyborcy populistyczn tosamo , skrywajc spersonalizowany typ lu politycznego. Zjawisko to jest charakterystyczne dla niektrych krajw Ameryki Pou dniowej (np. Peru). Tworzone jednak tam partie, dysponujce potencjaem mobilizacyjny m", nie zawsze mona zaliczy do kategorii ugrupowa maych. Niekiedy przechwytuj one zna czcy odsetek gosw wyborczych, co pozwala im zaj pozycje dominujc. Jest to moliwe, d o e w odrnieniu od demokracji ustabilizowanych nie wystpuj tam stabilne formy lojalno i partyjnej. Zanim przejdziemy do charakterystyki kolejnych kategorii partii politycznych, ktr ych poziom reYewancji jest kreowany" przez mechanizm systemu partyjnego, warto na dmieni, e ich rola w duym stopniu jest determinowana przez zmienn rozmiaru, a wic czy s to ugrupowania due, czy te mae. 128 System partyjny - problemy teoretyczne 5. Partie inicjujce oraz dopeniajce Kategorie tych partii s wyodrbniane na podstawie kryterium roli, jak odgrywaj w proc esie tworzenia koalicji gabinetowych. Partia inicjujca to prawie zawsze ugrupowan ie due, majce znaczny poziom reewancji, ktrego stan posiadania w parlamencie predysp onuje je do inicjowania procesu przetargw koalicyjnych, zmierzajcych do sformowani a rzdu. Zreszt w reimach parlamentarnych obowizuje zasada polityczna, e gowa pastwa

ierza misj tworzenia gabinetu partii, ktra zdobya najwicej gosw wyborczych, i wwczas j lider wystpuje w roli formateu-ra. Sytuacja wyglda odmiennie w reimach prezydenck ich, gdzie mamy do czynienia z rzdem prezydenckim - stoi on niejednokrotnie na cz ele gabinetu i za po rednictwem premiera kieruje jego pracami. Rol partii inicjujcej przejmuje wwczas partia prezydencka, ktra wcale nie musi mie statusu ugrupowania n ajwikszego, a niekiedy nawet duego. Partia inicjujca w reimach parlamentarnych wcale nie musi mie statusu ugrupowania dominujcego, a w systemach o wielopartyjnym form acie moe wystpowa wicej ni jedno ugrupowanie tego typu. Partia dopeniajca rwnie naley do ugrupowa relewantnych, cho jej poziom reewancji po je znacznie niszy od partii inicjujcych. Partie tego typu zazwyczaj nale do kategori i ugrupowa maych, cho nie jest to regua. Sia przetargowa partii dopeniajcej wynika z ktu, e dysponuje ona okre lonym odsetkiem mandatw w parlamencie, niezbdnym dla sformo wania gabinetu wikszo ciowego. Ugrupowanie (ugrupowania) tego typu dopenia" stan posi adania partii inicjujcej, co gwarantuje dysponowanie przez rzd wikszo ci absolutn w pa lamencie. Obie kategorie partii to zjawiska w zasadzie sytuacyjne, a wic w duym stopniu waru nkowane takimi czynnikami, jak np.: wynik rywalizacji wyborczej, struktura podzi au mandatw w parlamencie, charakter i poziom polaryzacji systemu partyjnego, model tworzenia gabinetw. Mona przyj jednak pewien upraszczajcy schemat interpretacyjny, o ktrym zreszt ju wspominali my. Oto partie inicjujce wywodz si z kategorii partii du za dopeniajce - z kategorii partii maych. Rni te kategorie partii politycznych poziom reewancji. Oznacza to w uproszczeniu, e mechanizm systemu partyjnego naley uzna za j eden z najistotniejszych czynnikw w kreowaniu reewancji partii obu kategorii. W sy stemie dwupartyjnym partie dopeniajce nie wystpuj, co wynika przede wszystkim z mode lu formowania rzdu. W ukadzie rywalizacji dwublokowej, a wic wwczas, gdy uksztatowa s schemat tworzenia gabinetu przez parti lub partie reprezentujce jedn opcj programow ( lewicow lub prawicow), ugrupowania dopeniajce nale do tej opcji bd 129 Systemy polityczne wspczesnego wiata pochodz z centrum systemu. W systemach wielopartyjnych, w ktrych dystans pro-gramo wo-ideologiczny midzy partiami pozostaje umiarkowany, moe wystpi kilka partii dopenia jcych, ktre zachowuj ten status bez wzgldu na konfiguracj tworzonych koalicji polityc znych. 6. Partie ulokowane w centrum systemu partyjnego Jest to bardzo szeroko pojmowana kategoria partii politycznych, ktra obejmuje prz ynajmniej dwa odrbne typy ugrupowa. Pierwszy typ to partie ulokowane w centrum sys temu partyjnego lub w jego pobliu. Centralna pozycja jako wycinek przestrzeni ryw alizacji zostaje wyznaczona jako miejsce na kontinuum programowo-ide-ologicznym, charakterystycznym dla systemu partyjnego jako takiego. Partia centrowa znajduj e si wic w metrycznym" centrum kontinuum programowo-ideologiczne-go lub w jego pobl iu, co oznacza, e relatywnie podobny dystans dzieli j od obu skrajnych opcji polity cznych. W ten sposb wyznaczony odcinek zwany centrum, przy wykorzystaniu katalogu kwestii problemowych charakterystycznych dla poszczeglnych opcji politycznych (p unktem wyj cia moe by zdefiniowanie lewicy oraz prawicy), ma uniwersalny charakter. Oznacza to, e prbujemy wyznaczy centrum systemu partyjnego na podstawie wcze niej prz ygotowanej skali, w ramach ktrej zostaj umieszczone poszczeglne partie polityczne. Naley zaznaczy, e konstrukcja centrum staje si moliwa jako efekt porwnania szeregu sy temw partyjnych (np. konkretnego regionu politycznego) i stworzenia na tej podsta wie uniwersalnej matrycy rywalizacji przestrzennej partii politycznych jako kate gorii zbiorczej. Centrum budowane jest na podstawie katalogu kwestii problemowyc h, charakterystycznych dla tej opcji politycznej i znajdujcych si tam partii. Np. F. Castles i P. Mair zaproponowali w artykule Left-Right Political Scales: Some Expert ]udgements z 1984 r. 10-punktow skal lewica - prawica, w ramach ktrej umie cil i poszczeglne partie polityczne, rywalizujce w 16 badanych krajach Europy Zachodni ej. Podstaw wyznaczenia partiom politycznym miejsca w przestrzeni rywalizacji byy opinie ekspertw. Za partie centrowe zostay uznane te ugrupowania, ktre znalazy si na skali pomidzy punktem 3,75 oraz 6,25. Na tej podstawie do kategorii partii centro wych zostay zaliczone m.in. niektre partie socjaldemokratyczne, blisko poowa partii chadeckich oraz prawie wszystkie partie liberalne. Ruch partii politycznych ku centrum systemu partyjnego moe wiadczy m.in. o ich programowym upodabnianiu si, a wic

o powstawaniu coraz wyra niej zaznaczanego konsensu problemowego. 130 System partyjny - problemy teoretyczne Mona zaryzykowa twierdzenie, e partie znajdujce si w centrum lub zmierzajce ku niemu rbuj w ten sposb podnie swj poziom relewancji, zwaszcza interpretowanej jako potencj alicyjny. Drugi typ partii centrowej mona okre li mianem ugrupowania rodka". Kwalifikacja ugrupo wania jako centrowego opiera si na analizie funkcjonowania konkretnego systemu pa rtyjnego i uksztatowanej w jego ramach konfiguracji partii politycznych. Partie p ierwszego typu mog, ale nie musz posiada status ugrupowa rodka". Partia rodka" wcal musi zajmowa metrycznego" centrum i moe znajdowa si od niego bardziej na prawo lub l ewo. Wynika to std, e konkretny system partyjny jako cao moe przesun si w kierunku ze skrajnych opcji i wwczas tosamo ideologiczno-programowa partii rodka" staje si p odn jej lokacji. Nie szukamy w tym przypadku uniwersalnego centrum, ale chcemy zn ale partie, ktre - kierujc si zreszt rnymi wzgldami - lokuj si pomidzy skrajnym itycznymi. Wydaje si nam, e i w tym przypadku takie usytuowanie w przestrzeni rywa lizacji ma suy podniesieniu relewancji partii politycznej. Warto w tym miejscu nadm ieni, e status partii rodka" mog mie partie due i wielkie, a wspomniane wcze niej sk opcje polityczne mona konstruowa na podstawie wyborczego katalogu kwestii problem owych i reprezentujcych je ugrupowa. W ustabilizowanych i demokratycznych systemach partyjnych z powodu ich koncentra cji programowej wok do hermetycznego katalogu kwestii problemowych (widoczne jest to zwaszcza w sferze postulatw ekonomicznych, potwierdzajcych uniwersalizm kapitalist ycznej drogi rozwoju), partie centrowe maj z reguy status partii rodka", co dotyczy zwaszcza ugrupowa socjaldemokratycznych oraz cha-deckich. W zdecydowanej wikszo ci za chodnioeuropejskich systemw partyjnych partie socjaldemokratyczne oscyluj wok centro wej pozycji (4,0-5,0), co nadaje im wyra nie centrolewicowy charakter. W krajach, gdzie wystpuj due partie cha-deckie, lokuj si one tu po przeciwnej stronie metryczne centrum (opcja centroprawicowa). W zaleno ci od konfiguracji systemu partyjnego, p artie centrowe, a precyzyjniej te majce dodatkowo status ugrupowa rodka", staj si tzw partiami obrotowymi. Z reguy wic status partii obrotowej nabywaj ugrupowania centr owe (z racji podnoszonych kwestii problemowych i proponowanych rozstrzygni), ktre w dodatku znajduj si w rodku" konkretnego systemu partyjnego. Status partii obrotowej ma szereg duych partii chadeckich, ktre potrafi wykorzystywa sw pozycj przetargow w kajc z pooenia midzy blokiem partii lewicowych a prawicowych. Stao si prawie regu, niczym reprezentantem bloku 131 Systemy polityczne wspczesnego wiata prawicowego w takim ukadzie rywalizacyjnych powiza s partie liberalne. Prawidowo ta tpuje lub wystpowaa np. w Austrii, Belgii, Holandii, Woszech czy Irlandii. W przypad ku ujawnienia si innej konfiguracji partii politycznych, opartej na wystpowaniu si lnej opcji lewicowej oraz prawicowej, przy czym gwnym reprezentantem tej drugiej s typowe ugrupowania konserwatywne, status partii obrotowej mog uzyska mae partie cha deckie i (lub) liberalne. Rwnie i w tym przypadku s to z reguy ugrupowania centrowe i rodka". Dzieje si tak m.in. dlatego, e partie konserwatywne w wielu wypadkach star aj si zachowa wyra n tosamo programow, osabiajc tempo zbliania si ku centrum sy o. Zjawisko to wystpuje np. w Danii, Finlandii, Francji, Irlandii, Norwegii czy S zwecji. 132 Rozdzia V Systemy partyjne wspczesnego wiata W przeciwiestwie do innych kwestii, charakterystyk wybranych systemw partyjnych wspcz esnego wiata przedstawimy posugujc si prostym kryterium: geopolityczn swoisto ci ich lucji na poszczeglnych kontynentach. Sdzimy, e komparatystyka wyznaczona tymi ramam i jest w peni uzasadniona, chociaby ze wzgldu na to, e kraje tworzce kontynent, a w p ewnych wyjtkowych sytuacjach -subregion w jego ramach, czy niejednokrotnie podobny rytm rozwoju politycznego, spoeczno-kulturowego i ekonomicznego. Dodatkowym argum entem przemawiajcym za przyjciem takiego wa nie sposobu prezentowania ewolucji systemw partyjnych wydaje si by zjawisko demokratyzacji. Proces demokratyzacji przybiera nie tylko posta fal", nastpujcych w pewnych sekwencjach czasowych, ale rwnie na wyra

entacj" kontynentaln, ujawniajc si jako zjawisko uniwersalne dla poszczeglnych region . Widoczne jest to zwaszcza w przypadku krajw Ameryki aciskiej, w ktrych proces demok ratyzacji zosta zapocztkowany w poowie lat 80., oraz kontynentu afrykaskiego, gdzie jest to wyra nie fenomen lat 90. I. Systemy partyjne Afryki Zanim przejdziemy do charakterystyki wspczesnych systemw partyjnych krajw tego konty nentu, warto wskaza na pewne zjawiska, ktre ujawniy si znacznie wcze niej w jego rozwo ju politycznym i wcale nie nale do przeszo ci. Chodzi oczywi cie o pewne uniwersalne ko tynentalne" tendencje polityczne, ktre wpyny i niejednokrotnie wci wpywaj na proces oju systemw partyjnych. Warto zwrci uwag czytelnika przede wszystkim na zjawisko, ktre ujawnio si w latach 60 i polegao na odchodzeniu bardzo wielu krajw afrykaskich od odziedziczonego" po okre sie kolonialnym pluralizmu i rozpoczciu procesu centralizacji wadzy politycznej w rkach jednej partii. Zostay uksztatowane systemy 133 Systemy polityczne wspczesnego wiata jednej partii (monopartyjno ), w ktrych rywalizacja polityczna, jeeli bya dopuszczana, nie toczya si midzy partiami, lecz w ramach organizacyjnych jednej partii politycz nej. Jak ju wspomnieli my w rozdziale II, te systemy jednej partii ksztatoway si na po dstawie tzw. polityki faktw dokonanych, co oznaczao stopniowe eliminowanie i wchani anie przez superparti rnego rodzaju organizacji politycznych, bd monopartyjno bya g towana de iure, np. w postaci zapisu konstytucyjnego wykluczajcego aktywno innych p artii politycznych. Co wicej, procesowi centralizacji wadzy politycznej przez jedn parti towarzyszyo inne zjawisko, a mianowicie skupienie tej wadzy w rkach jej lidera , ktry przejmowa urzd prezydenta. Proces centralizacji i personalizacji wadzy polity cznej sta si tak powszechny, e na pocztku lat 70. tylko nieliczne kraje afrykaskie zd oay zachowa systemy wielopartyjne, oparte na rudymentarnych formach powiza rywalizacy jnych (np. Botswana czy Gambia). W latach 90. rozpocz si proces demokratyzacji krajw kontynentu afrykaskiego, ale wiel e eksperymentw zwizanych z wprowadzaniem wielopartyjno ci albo si nie powiodo, albo pr zybraa charakter fasadowych" rozwiza, co naley czy m.in. z wci siln tendencj w entralizacji i personalizacji wadzy. Niejednokrotnie mamy do czynienia jedynie z formalnymi gwarancjami wielopartyjno ci w warunkach wykluczenia jakichkolwiek form rzeczywistej rywalizacji politycznej. Naley jednak zaznaczy, e odpowiedzialno ci za t aki stan rzeczy naley niejednokrotnie obarczy liderw partii opozycyjnych, ktrzy nie potrafi zaprezentowa w wyborach spjnej alternatywy politycznej dla partii dominujcej . W wielu jednak wypadkach partie rzdzce i ich liderzy, piastujcy funkcje publiczne , wykorzystuj instrumenty manipulacji wyborczej, a nawet przemoc, zastraszenie cz y skrytobjstwo. W krajach afrykaskich, pomimo powszechnie deklarowanej wielopartyjno ci, do charakter ystyczny sta si mechanizm systemu partyjnego, oparty na wystpowaniu partii dominujce j, ktra regularnie zdobywa przytaczajcy odsetek gosw wyborczych i tworzy czysto jedno partyjny rzd. Opozycja z reguy jest sfragmentaryzowa-na, co niejednokrotnie uatwia zadanie partii dominujcej. Pojawienie si systemu partyjnego z parti dominujc - jako k walifikacja mechanizmu rywalizacji midzypartyjnej - nastpuje wwczas, gdy ugrupowani e okre lane przez nas jako dominujce zdobywa ponad 50% miejsc w parlamencie, a dyst ans w stanie posiadania w legislatywie midzy nim i kolejnym przekracza 30%. O dom inacji jednej z partii moe wiadczy rwnie warto indeksu efektywnej liczby partii, kal owanego na podstawie formuy M. Laakso i R. Taagepera, zaprezentowanej w artykule Effecti134 Systemy partyjne wspczesnego wiata ve Number ofParties: A Measure with Application to West Europ, opublikowanym w 19 79 r. Jeeli jego warto spada poniej poziomu 2,0, to jest to sugestia, e mamy do czyni enia z procesem powstawania ukadu opartego na dominacji jednej partii politycznej . W miar zbliania si warto ci indeksu do poziomu 1,0 wzrasta rozmiar dominacji. Przyj mujc wspomniane kryteria, naley jednak zaznaczy, e demokratyzacja systemw partyjnych w pastwach afrykaskich rozpocza si w zasadzie w latach 90. i kalkulacji mona dokona ko na podstawie wynikw dwch lub trzech elekcji. Jest to zdecydowanie zbyt skpa info rmacja, by na jej podstawie zdefiniowa parametry systemu partyjnego jako stabilne

go mechanizmu rywalizacji. Tam, gdzie jest to moliwe, uwzgldniamy w kalkulacjach w yniki wyborw wcze niejszych, poprzedzajcych tzw. elekcje tranzycyjne". Typ systemu partyjnego z parti dominujc funkcjonuje na kontynencie afrykaskim w do zr owanym otoczeniu politycznym i spoecznym. Niektre z tych systemw uksztatoway si w ro isku demokratycznym czy te quasi-demokra-tycznym, dopuszczajcym formy rywalizacji politycznej. Przykadem mog by systemy partyjne RPA, Botswany czy Namibii. W Republi ce Poudniowej Afryki status partii dominujcej ma Afrykaski Kongres Narodowy (ANC), reprezentujcy interesy czarnej ludno ci tego kraju. Jak ju wspomnieli my w rozdziale p o wiconym partiom politycznym, dominacja ANC pozostaje konsekwencj stabilizacji w rd el ektoratu lojalno ci partyjnych opartych na konflikcie rasowym. Ludno czarna stanowi zdecydowan wikszo populacji, oddajc gosy przede wszystkim na ANC. Dominacja kwestii r sowej w polityce RPA, modyfikowanej jedynie w sposb kosmetyczny przez inne subwym iary konfliktw, kreuje ANC jako parti dominujc, ktra ju samodzielnie tworzy rzd. Sko tosamo rasowa staa si zasadniczym motywem indywidualnych zachowa wyborczych, to mona zypuszcza, e zagroenie dla dominacji ANC kryje si w niej samej. Tylko zjawisko rozamu w jej szeregach i wyonienie si w ten sposb nowego ugrupowania moe doprowadzi do zrw aenia" systemu partyjnego. Istniejce partie polityczne nie stanowi w adnym przypadku realnego zagroenia dla supremacji ANC. W wyborach w 1999 r. ANC kontrolowa tylko" 66,5% mandatw w Zgromadzeniu Narodowym, ale kolejna pod wzgldem siy parlamentarnej Partia Demokratyczna (DP) dysponowaa 38 mandatami (10%). Botswana to jeden z bardzo niewielu krajw afrykaskich, ktre mog poszczyci si nieprzer anym procesem rozwoju wielopartyjnej rywalizacji. Pierwsze wybory odbyy si w 1965 r., a w polityce kraju dominuje Demokratyczna Partia Botswany (BDP). Wiatach 196 5-1989 stan posiadania BDP w parlamencie nie spad poniej 135 Systemy polityczne wspczesnego wiata progu 77% miejsc, a po wyborach w 1979 i 1989 r. kontrolowaa 91% mandatw. W 1994 r . rozmiar dominacji zosta ograniczony do poziomu 68% mandatw, ale jak si p niej okazao byo to zjawisko przej ciowe. W wyborach w 1999 r. BDP zwikszya stan posiadania w jed noizbowym Zgromadzeniu Narodowym do poziomu 82,5%. Partiom opozycyjnym nigdy nie udao si zmniejszy dystansu do BDP poniej poziomu 30% miejsc. rednia warto indeksu e tywnej liczby partii wynosi 1,2 - wynik wrcz zaskakujcy nawet jak na warunki afryk askie, zwaywszy chociaby fakt, e kraj ten zasuguje na miano demokratycznego. BDP to u grupowanie o wyra nie konserwatywnej tosamo ci, promujce kapitalistyczny charakter prz emian spoecznych. Jednak nie ten fakt wydaje si istotny dla wyja nienia dominacji BD P. Partia jest reprezentantem politycznym grupy etnicznej Tswana, ktra stanowi 2/ 3 populacji kraju. W efekcie zosta uksztatowany rozbudowany system patro-nau polity cznego, ktry gwarantuje dominacj w wyborach tzw. gosu etnicznego. Namibia uzyskaa niepodlego w 1990 r. Dwukrotnie przeprowadzono w tym kraju wybory pa rlamentarne (w 1994 i 1999 r.) i zwyciaa w nich Organizacja Ludu Afryki Poudniowo-Za chodniej (SWAPO). W pierwszych wyborach zdobya ponad 73% mandatw w izbie niszej par lamentu, za w kolejnych - 76%. Opozycja pozostaje sfragmentaryzowana, a najwikszym ugrupowaniom (m.in. Kongresowi Demokratw) nie udao si w wyborach w 1999 r. przekro czy bariery 10% mandatw. rednia warto indeksu efektywnej liczby partii wynosi 1,7. Systemy partyjne z dominacj jednej partii spotykamy w wielu innych krajach kontyn entu, cho ocena ich poziomu zaawansowania w procesie demokratycznych przemian nie moe by tak jednoznacznie pozytywna, jak w przypadku pierwszej grupy. Mona je okre li mianem systemw politycznych nie w peni demokratycznych. Chodzi m.in. o systemy par tyjne Ghany, Mali, Senegalu (z do istotnym zastrzeeniem), Tanzanii, Zambii oraz Zim babwe. W Ghanie odpowiedzialno za proces demokratycznej tranzycji przej Jerry John R awlings, prezydent od 1981 r., tzw. silny czowiek armii, ktry wa nie w tym roku zorga nizowa zamach wojskowy. W 1993 r. zostaje przywrcona za jego spraw republika (IV), cho w do dwuznacznych okoliczno ciach. Pierwsze wybory tranzycyjne zostay zbojkotowane przez opozycj i w efekcie partia Rawlingsa, Kongres Narodowo Demokratyczny (NDC) , kontrolowaa 99% miejsc w Parlamencie. Oznaczao to de facto powstanie systemu jed nej partii poJ/tyczney / to pom//no co/h/da w J992 r. zakazu dotyczcego aktywno ci p an// po/itycznycJi. Wwyborac/i iv 7996r. partie opozycyjne /czn/e zdobyJy 66m/ej sc Systemy partyjne wspczesnego wiata opozycj prb stworzenia spjnej alternatywy dla partii prezydenckiej. Jak na razie, l

iderw ugrupowa opozycyjnych czy przede wszystkim denie do usunicia Raw-lingsa i trud mwi o tworzeniu jasnej i pozytywnej" alternatywy programowej. Nie ulega jednak wtpli wo ci fakt, e wybory w 1996 r. i towarzyszc im kampani naley oceni bardzo pozytywnie unktu widzenia demokratyczno ci. W 1992 r. partie opozycyjne oskaryy prezydenta o ma nipulacje wyborcze, a w 1996 r. w peni zaakceptoway wynik elekcji. Perspektywa dla skdind autorytarnej formacji politycznej, jak bez wtpienia jest NDC, nie rysuje si w zbyt rowych kolorach. Osoba prezydenta cieszy si znacznie wiksz popularno ci ni sam tia i ewentualne jego odej cie z polityki moe utrudni proces instytucjonalizacji ugr upowania. Wydaje si, e silna osobowo prezydenta pozwala na wykorzystywanie w polityc e etniczno ci jako karty przetargowej, co z kolei umoliwia stabilizacj ukadw pa-tronau etnicznego. Jego odej cie moe spowodowa zachwianie rwnowagi w ukadzie stosunkw etniczn ch, co wydaje si by gro ne nie tylko dla NDC, ale dla stabilizacji politycznej kraju . Do optymistycznym sygnaem w polityce Ghany wydaje si by proces wzmacniania pozycji wyborczej Nowej Partii Patriotycznej (NPP), w chwili obecnej zdecydowanie najsil niejszego ugrupowania opozycyjnego. Partia ta nawizuje do demokratycznej i republ ikaskiej tradycji kraju (tzw. II Republiki), zwizanej z krtkimi rzdami Kofi Busia i jego Partii Postpu. NPP zdecydowanie dominuje w stworzonym wraz z Parti Ludowej Ko nwencji (PCP) Wielkim Przymierzu, ktre m.in. wysuno wsplnego kandydata w wyborach pr ezydenckich w 1996 r. (John Agyekum Kufuor). Z kolei PCP to ugrupowanie, ktrego l iderzy pragnli obudzi" ducha Kwame Nkrumacha, posugujc si socjalistyczn i populistyc etoryk. Widoczne jest to chociaby w samej nazwie partii. W Tanzanii i Zimbabwe status ugrupowania dominujcego utrzymuj partie o do jednoznacz nie autorytarnym charakterze, ktre cakowicie kontroluj proces tworzenia prezydenckic h" gabinetw. W Tanzanii chodzi o Rewolucyjn Parti Pastwow (Chama Cha Mapinduzi - CCM) , ktra w pierwszych wyborach tranzycyjnych w 1995 r. zdobya 78% miejsc w parlamenc ie, za w Zimbabwe dominuje Afrykaska Unia Narodowa Zimbabwe-Front Patriotyczny (ZA NU-PF), partia urzdujcego od 1987 r. prezydenta Roberta Mugabe. Proces demokratyza cji w Tanzanii rozpocz si do p no, bo w poowie lat 90. Wcze niej, podobnie jak w wie ch krajach afrykaskich, funkcjonowa tam system jednej partii, formalnie uksztatowan y w 1965 r. Tzw. przej ciowa" konstytucja deklarowaa semirywalizacyjne wybory parlam entarne, ktrych istota polegaa na tym, e o kade miejsce miao rywalizowa dwch kandyda zgaszanych jednak w ramach jednopartyjnej struktury organi137 Systemy polityczne wspczesnego swmta zacyjnej, a wic przez frakcje Afrykaskiej Unii Narodowej Tanzanii (TANU). Dominujca dzi CCM w prostej linii kontynuuje tradycj TANU, a zmiana nazwy nastpia w 1977 r. P anowao zreszt do powszechne przekonanie, e Tanzania bya jednym z nielicznych krajw A ki w ktrych obowizywaa relatywnie agodna wersja jednopartyjnego pastwa. W pierwszej p oowie lat 90. obserwowali my proces ksztatowania si ukadu wielopartyjnego. Powstao wie e nowych partii politycznych, jednak adnej z nich nie mona okre li mianem oglnonarodow ej. S to w zasadzie partie regionalne, o bardzo hermetycznej bazie poparcia. Przy kadem moe by chociaby druga sia polityczna w Tanzanii, Zjednoczony Front Obywatelski (CUF), partia reprezentujca ludno Zanzibaru. W dodatku nie oferuj one wyra nej tosamo programowej, czynic zasadniczym przedmiotem wystpie krytyk istniejcego systemu polity cznego. Partiom opozycyjnym chodzi przede wszystkim o wprowadzenie federalnego s ystemu organizacji wadzy politycznej oraz proporcjonalnego systemu wyborczego. W Tanzanii obserwujemy bardzo ciekawe zjawisko. Oto ustawa o partiach z 1992 r. wy klucza m.in. moliwo rejestracji ugrupowania religijnego, etnicznego czy regionalneg o, co ma gwarantowa, e partie bd narodowe". Jest to pozostao koncepcji programowej wanej przez TANU i jej lidera Juliusa Nyerere, e zasadnicz przeszkod w tworzeniu na rodu staj si segmen-talne sentymenty i interesy, reprezentowane przez partie polit yczne. Jednak rywalizacja wielopartyjna w Tanzanii ujawnia siln obecno etniczno ci i r eligijno ci jako bazy dla politycznych lojalno ci czy podziaw. Partie opozycyjne nie m og oficjalnie posugiwa si tego typu argumentami, jednak w istocie rzeczy maj one, jak wspominali my, siln lokaln orientacj, co przecie oznacza preferowanie pro-etnicznych nastawie w rd elektoratu. CCP, czyli partia wadzy, rwnie zaczyna wykorzystywa etniczn ojalno ci jako sposb wzmocnienia swej pozycji wyborczej. Podobnie jak np. w Ghanie, polityczne manipulowanie etniczno ci, zwaszcza przez parti rzdzc, moe doprowadzi d zenia etnicznej rwnowagi w kraju. Zimbabwe uzyskao niepodlego w 1980 r. Lata 80. to w zasadzie okres zmian o charakter

ze autorytarnym, a prezydentowi i liderowi ZANU Mugabe marzyo si wprowadzenie mode lu pastwa socjalistycznego, zasad marksizmu-leninizmu oraz jednopartyjno ci. ZANU s topniowo wchaniaa istniejce partie polityczne, cznie z jej gwnym rywalem w walce o n odlego , Afrykask Uni Ludow Zimbabwe (ZAPU). Lata 90. to stopniowy proces wymuszonej okratyzacji i otwarcia przestrzeni dla partii opozycyjnych. Jednak opozycja bya w yjtkowo saba i podzielona. W latach 1980-1995 zostay przeprowadzone cztery elekcje, ktrych wyniki wiadcz o stopniowym procesie przejmowania przez ZANU pozycji partii predomi138 Systemy partyjne wspczesnego wiata nujcej. W 1980 r. partia kontrolowaa jedynie" 71% mandatw w jednoizbowym parlamencie , w 1990 r. - 97%, za w 1995 r. - 98%. rednia warto indeksu efektywnej liczby partii politycznych wiatach 90. (bez elekcji z 2000 r.) wyniosa 1,1. Sytuacja ulega do rad ykalnej zmianie po wyborach w 2000 r. Oto stan posiadania ZANU-PF w parlamencie spad do rekordowo niskiego poziomu 52% mandatw, a zjednoczona opozycja wystpujca pod nazw Ruch na rzecz Demokratycznych Zmian (MDC) zdobya ponad 47% mandatw. Uksztatowa si wic ukad dwupar-tyjny. Ma on jak na razie cech asymetryczno ci, a to za spraw faktu e ZANU-PF kontroluje urzd prezydenta. Musimy poczeka na kolejne elekcje, gdy tylko w ten sposb bdziemy w stanie oceni, czy wyniki wyborw w 2000 r. to efekt chwilowego zawirowania politycznego, czy te symptom otwarcia procesu w kierunku trwaej zmiany mechanizmu systemu partyjnego. Spo rd pozostaych trzech krajw, zaliczonych do typu systemu partii dominujcej w warunk ach ograniczonej demokratyczno ci, najsilniej zostaa zaznaczona dominacja w Zambii. W demokratycznych wyborach prezydenckich i parlamentarnych w 1991 r. system jed nej partii zosta zastpiony przez ukad wielopartyjny. Dotychczasowy prezydent Kennet h Kaunda i jego monopartia" - Zjednoczona Narodowa Partia Niepodlego ci (UNIP), dozn ali poraki i zostali zastpieni przez nowego prezydenta Fredericka Chiluba i Ruch n a rzecz Wielopartyjnej Demokracji (MMD). Jednak po doj ciu do wadzy nowy prezydent wprowadzi stan wyjtkowy i rozpocz aresztowania w rd liderw partii opozycyjnych, zwas UNIP. Stao si widoczne, e traci popularno w rd spoeczestwa i kolejne wybory w 1996 oprowadzi do powrotu Kennetha Kaundy i si go wspierajcych. Prezydent zdecydowa si na jawne manipulowanie przepisami ordynacji wyborczej, uruchamiajc rodki pozostajce w dyspozycji pastwa jako sposb marginalizacji opozycji. Zdecydowa si rwnie na wprowadze ie dwch zmian konstytucyjnych, ktre zdecydowanie bardziej pasoway do tradycji dziaa a utorytarnych ni demokratycznych. Bezpo redni przyczyn uchwalenia nowych regulacji pra wnych sta si fakt, e Kaunda uzyska poparcie wszystkich znaczcych partii opozycyjnych i oficjalnie ogosi swj powrt do polityki (decyzj o kandydowaniu w wyborach prezydenck ich). Pierwsza poprawka konstytucyjna wymagaa, by rodzice kandydata na prezydenta byli z urodzenia Zambijczykami, za druga wprowadzaa zasad, e prezydent moe sprawowa rzd tylko przez dwie kadencje. W ten sposb z grona kontrkandydatw Chi-luby zosta wye liminowany jedyny polityk zdolny do pozbawienia go urzdu w najbliszych wyborach. C hodzi o Kaund, ktrego rodzice urodzili si w ssiedniej Malawi, on za by prezydentem kr ju przez 27 lat (1964-1991). Wybory zostay 139 Systemy polityczne wspczesnego wiata okre lone przez niezalenych obserwatorw jako zdecydowanie niedemokratyczne, a kilka partii politycznych (m.in. UNIP) je zbojkotowao. W tej sytuacji Chiluba i MMD odn ie li ponownie wielki" sukces w rwnolegle przeprowadzonych wyborach prezydenckich i parlamentarnych. Po wyborach w 1991 r. MMD kontrolowa ponad 83% mandatw, za w 1996 r. - 84%. Opozycja okazaa si saba i sfragmentaryzowana. redni poziom indeksu efektyw nej liczby partii wynis 1,4. W Zambii, podobnie jak w Zimbabwe, obserwujemy proces konsolidacji opozycji, ktra podejmuje pierwsze prby tworzenia szerszych przymierz y wyborczych. Przykadem moe by Zambijskie Przymierze na rzecz Postpu, stworzone prze z cztery partie opozycyjne. Moe to doprowadzi w przyszo ci do pojawienia si bipolarneg o ukadu rywalizacji. W Mali dominacja jednej partii politycznej nie jest tak silnie zaakcentowana, ja k we wcze niej przedstawionych reimach politycznych. Status partii dominujcej ma Prz ymierze na rzecz Demokracji w Mali-Panafrykaska Partia Wolno ci, Solidarno ci i Spraw iedliwo ci (Adema), ugrupowanie utworzone w 1990 r. Jej zaoyciel i lider, Alpha Ouma r Konare, piastuje urzd prezydenta od 1992 r. W pierwszych demokratycznych wybora

ch w 1992 r. Adema zdobyo tylko" 59% mandatw w jednoizbowym parlamencie, znacznie p oprawiajc swj stan posiadania po wyborach w 1997 r. (87% mandatw). Wiatach 1992-199 7 partia rzdzia praktycznie samodzielnie, a po wyborach w 1997 r. do gabinetu zost ali zaproszeni przedstawiciele dwch ugrupowa parlamentarnych: Partii Narodowej Odn owy (Parena) oraz Partii Demokracji i Sprawiedliwo ci. Duo emocji w rd obserwatorw poli tycznych wywoay wybory w 1997 r. Zostay one jednoznacznie uznane za niedemokratyczn e, a manipulacje stosowane przez rzdzcych w trakcie kampanii wyborczej spowodoway b ojkot wyborw przez prawie wszystkie najsilniejsze partie polityczne. Jeeli w 1992 r. warto indeksu efektywnej liczby partii wyniosa 2,7, to w kolejnych wyborach - 1, 3. Panuje do jednoznaczna opinia, e Mali naley do krajw, ktre stopniowo, acz konsekwe tnie, psuj" mechanizmy demokratyczne. Opozycja w tym kraju jest bardzo sfragmentar yzowana, a najwikszym ugrupowaniom nigdy nie udao si zdoby wicej ni 9 mandatw w parl ncie. Otwarta pozostaje kwestia stosowania bojkotu wyborw jako formy protestu pol itycznego. Czy w ten sposb dziaajce partie polityczne nie uatwiaj zadania ugrupowaniu rzdzcemu? W Senegalu zmiany konstytucyjne, wprowadzone wiatach 1976-1981, umoliwiy stabiliza cj rywaizacyjnego stylu w polityce, dajc partiom opozycyjnym realn - jak si okazao w yborach prezydenckich w 2000 r. - moliwo podwaenia dominacji Socjalistycznej Partii Senegalu (PSS). Jednak regularnie przeprowadzane do 140 Systemy partyjne wspczesnego wiata 2000 r. wybory potwierdzay dominacj PSS, a jej kolejni liderzy piastowali urzd prez ydenta (Leopold Senghor do 1980 r. oraz Abdou Diouf od 1981 r.). W wyborach parl amentarnych w 1998 r. PSS zdobya ponad 66% mandatw w Zgromadzeniu Narodowym, za kol ejna pod wzgldem siy parlamentarnej partia, Senegalska Partia Demokratyczna (PDS), kontroluje jedynie ponad 16% miejsc. Zasad stao si tworzenie przez PSS czysto jedn opartyjnych gabinetw. W porwnaniu do wielu wcze niej przedstawionych reimw politycznyc h, zakres dominacji PSS w Senegalu przyjmowa raczej form umiarkowan, cho w peni uzasa dnia kwalifikacj systemu partyjnego jako ukadu z parti dominujc. Warto indeksu efek j liczby partii wyniosa w wyborach w 1998 r. 2,1, co sugerowaoby istnienie raczej zbalanso-wanego ukadu bipolarnego. Jednak taki w rzeczywisto ci nie istnia, a to za spraw charakteru opozycji parlamentarnej. Prosty rachunek arytmetyczny (zsumowani e zdobyczy partii opozycyjnych) wskazuje, e opozycja moe stanowi istotn alternatyw po lityczn dla PSS. Jednak jest ona bardzo sfargmentaryzowana, a w wyborach w 1998 r . tylko dwie partie zdobyy wicej ni 10 mandatw. Z 11 ugrupowa reprezentowanych w parl amencie a 6 dysponuje tylko po jednym mandacie. Warto rwnie zwrci uwag, e PSS w spos awie e doskonay kontroluje stworzony przez siebie ukad patronau. Jego struktura, opa rta na relacjach midzy centrum a wsplnotami komunalnymi, stanowi doskonay przykad in strumentu w rkach partii, pozwalajcego na stabilizowanie podanych form zachowa polity cznych. Jest to zreszt do typowe zjawisko w krajach, w ktrych przetrway partie polity czne jako istotne ogniwo w pastwowym" procesie decyzyjnym, nie ograniczajc si jedyni e do wypeniania funkcji symbolicznych czy fasadowych". Z podobnym zjawiskiem mamy przecie do czynienia np. w Botswanie, Zambii czy nawet w Tanzanii. W przypadku Se negalu dominacja partii rzdzcej bya determinowana przez jeszcze jedn okoliczno , do izan ze zjawiskiem patronau - liderzy partii rzdzcej maj moliwo wykorzystania zaso jako sposb zjednania sobie marabutw, liderw organizacji religijnych znanych jako i slamskie braterstwa. Jest to bardzo istotne, po pierwsze dlatego, e elity tych or ganizacji kontroluj nieformalne ukady i powizania w kraju, sfery tradycyjnie wyjte s pod kurateli instytucji pastwa, po drugie okoo 94% populacji Senegalu to muzumanie, a po trzecie w kraju tym religia ma duy wpyw na stabilizowanie zachowa politycznyc h, a kwestie moralno-religijne stanowi podstaw dla ksztatowania si podziaw socjopolit cznych. Mona wa ciwie zaryzykowa twierdzenie, e w Senegalu zostay uksztatowane dwie s ktury patronau. Jedna - cywilna", stworzona przez PSS, oparta przede wszystkim na wykorzystaniu struktur biurokratycznych pastwa, 141 Systemy polityczne wspczesnego wiata oraz druga - religijna", wykreowana przez marabutw, tworzcych hierarchiczn struktur, ktrej kady poziom kontroluje i zabiega o poparcie zwizanych z nim wyznawcw islamu. T en, kto kontroluje oba ukady, ma zagwarantowan dominacj w polityce. Prawidowo ta wyja a prawdopodobnie natur zjawiska dominacji PSS w polityce Senegalu. Jednak, jak ju

wspomnieli my, w wyborach prezydenckich w 2000 r. zwyciy kandydat opozycyjnej PDS, Ab doulaye Wad. Moe to oznacza koniec dominacji PSS, jednak, by tak si stao, radykalnej zmianie musi ulec stworzony w tym kraju system patronau. Z ostateczn ocen wymiaru" z miany naley wic poczeka do kolejnych elekcji. Z typem systemu partyjnego z parti dominujc, jednak w warunkach dalekich od akcepto wania zasad demokratycznych przetargw, mamy do czynienia m.in. w na-stpujcyh pastwac h: Egipcie, gdzie dominuje Partia Narodowo-Demokratyczna (Hizb al-Dimuqratiyah a l-Wataniyah - HDW), ktrej lider i zaoyciel Husni Mubarak jest prezydentem od 1981 r . (w wyborach parlamentarnych w 1995 r. HDW i jej sojusznicy zdobyli ponad 93% m andatw); Islamskiej Republice Mauretanii, gdzie rzdzi od 1991 r. Socjaldemokratycz na Partia Republikaska (PRDS) prezydenta Say-yidi Ahmad Taya, ktry w 1984 r. sta na czele zamachu wojskowego (w wyborach w 1996 r. partia zdobya 71 spo rd 79 mandatw w izbie niszej parlamentu); Tunezji, w ktrej, podobnie jak w Egipcie, ugrupowania is lamskie zostay zakazane i w warunkach formalnej wielopartyjno ci (od 1981 r.) statu s ugrupowania dominujcego ma Zgromadzenie Konstytucyjno-Demokratyczne (RCD), part ia prezydenta Zine el Abidine Ben Ali (w wyborach w 1999 r. partia zdobya 81% mie jsc w parlamencie); Togo, gdzie rzdzi od 1969 r. Zwizek Ludu Togo (RPT), osobista" partia dyktatora i prezydenta w jednej osobie, Gnassingbe Eyadema, sprawujcego swj urzd od 1967 r. Przypadek tego ostatniego kraju wydaje si by pod pewnym wzgldem do c ekawy. Togo, ale np. rwnie Mali, to kraje, w ktrych ujawni si pewien schemat instalow ania wadzy politycznej. Wojskowy dyktator kraju staje si prezydentem, tworzy parti polityczn, ktra pozoruje rzdy cywilne i organizuje symboliczne elekcje. Co wicej, w Togo proces demokratyzacji ku zaskoczeniu opozycji zapocztkowa Eyadema, prbujc w ten sposb uwiarygodni si politycznie. Wybory z 1993 r. okazay si sukcesem partii opozycy jnych, a najwicej mandatw zdoby Komitet Dziaania na rzecz Odnowy (CAR). RPT zdoby jed nak tylko o jeden mandat mniej ni CAR. Podjta przez prezydenta prba rozsadzenia" blo ku opozycji powioda si i RPT przy pomocy mniejszych partii opozycyjnych zdoa zachowa status partii rzdzcej. Wybory z 1999 r. zostay zbojkotowane przez opozycj i w parlam encie zasiadaj praktycznie tylko reprezentanci RPT. Bardzo podobny do funk142 Systemy partyjne wspczesnego wiata cjonujcego w czterech powyej scharakteryzowanych krajach (dominacja partii autoryt arnej, bdcej instrumentem w rkach prezydenta w warunkach organizowania symbolicznyc h i plebiscytarnych elekcji) schemat organizacyjny systemu partyjnego uksztatowa s i rwnie w Burkina Faso (rzdzcy od 1987 r. prezydent Blais Com-paore i ekstremalnie le wicowa partia Kongres na rzecz Demokracji i Rozwoju - CDP), Gabonie (prezydent E l Hadj Bongo rzdzi od 1967 r., posugujc si Demokratyczn Parti Gabonu - PDG), Gwinei ( rezydent Lansana Conte piastuje urzd od 1984 r. i stoi na czele zalegalizowanej w 1993 r. Partii Jedno ci i Postpu - PUP) oraz Di-buti. W tym ostatnim kraju do 1992 r. obowizywa model pastwa jednej partii. Jedyn legaln partia polityczn byo Ludowe Zg adzenie na rzecz Postpu (RPP), partia nacjonalistyczna reprezentujca interesy najw ikszej grupy etnicznej Issa. Partia gwarantowaa dominacj polityczn tej grupy, jednak prezydent i lider partii Hassan Goulded Aptidon (piastowa urzd prezydenta wiatach 1977-1999) promowa polityk balansu etnicznego, wprowadzajc do gabinetu przedstawic ieli innych mniejszo ci etnicznych, zwaszcza wywodzcych si z grupy Afarw. Afarowie poc zuli si jednak zagroeni polityczn dominacj grupy etnicznej Issa i podjli prb obaleni zdu Aptidona. Rozpocza si wojna domowa, a centraln organizacj kierujc politycznymi itarnymi dziaaniami Afarw sta si Front na rzecz Przywrcenia Jedno ci i Demokracji (FRU ). RPP podjo jednak skuteczn prb osabienia ofensywy militarnej Afarw, organizujc wy parlamentarne i prezydenckie (odpowiednio w 1992 i 1993 r.). Partia Aptidona ocz ywi cie zwyciya w wyborach, ktre nie miay nic wsplnego z procedurami demokratycznymi. UD zbojkotowa wybory. W 1993 r. bunt Afarw zosta stumiony, co zapewnio kontynuacj pol tycznej dominacji grupy etnicznej Issa. Stopniowo powrcono do polityki balansu et nicznego, a w wyborach w 1997 r. obie partie (RPP i FRUD) utworzyy koalicj wyborcz, ktra zdobya wszystkie mandaty w parlamencie. RPP otrzymao 54 miejsca, za FRUD - 11. Obie partie przedstawiy rwnie wsplnego kandydata w wyborach prezydenckich (w 1999 r .), Ismail Omar Guelleh (polityk z grupy etnicznej Issa), ktry oczywi cie zwyciy. RPP w sposb oczywisty ma status partii dominujcej, a polityka utrzymywania balansu etn icznego ma jeden cel: spacyfikowanie nastrojw niezadowolenia w rd mniejszych grup et nicznych. Fakt ten tumaczy fenomen stworzenia po wyborach w 1997 r. gabinetu koal

icyjnego, obejmujcego politykw z obu partii. Obserwatorzy polityczni okre laj Dibuti l at 90. jako gotujcy si kocio", ktry w kadej chwili moe eksplodowa. Drugi spotykany w Afryce typ systemu partyjnego to ukad charakteryzujcy si mniej lu b bardziej zrwnowaon rywalizacj polityczn, a wic brakiem dominacji 143 Systemy polityczne wspczesnego wiata jednej partii politycznej, niejednokrotnie wystpowaniem koalicji rzdowych o zrnicowa nej konfiguracji i w konsekwencji przynajmniej potencjaln alternacj wadzy. Jest to do oglna charakterystyka mechanizmu systemu partyjnego i dlatego postaramy si wskaza na pewne specyficzne kategorie subsystemw. Pierwszy typ subsystemu przypomina swoim mechanizmem ukad rywalizacji dwupartyjne j. Do tej kategorii mona zaliczy systemy partyjne Angoli i Mozambiku. Naley jednak zastrzec, e dostrzegamy w ich ewolucji pewne elementy charakterystyczne dla rywal izacji dwupartyjnej, cho sposb jej prowadzenia wci jest gboko osadzony w tradycji aut rytarnej (dotyczy to zwaszcza Angoli). Mwic ogldnie, te systemy mog potencjalnie ewol uowa w kierunku ukadu dwupartyj-nego. W pa dzierniku 1992 r. po dugich negocjacjach z ostao zawarte w Mozambiku porozumienie pokojowe, ktre zakoczyo okres wojny domowej. Stronami porozumienia byy dwie organizacje: Front Wyzwolenia Mozambiku (Frelimo), lewicowy ruch spoeczno-polityczny, sprawujcy formalnie wadz w kraju od 1975 r., ora z Narodowy Ruch Oporu Mozambiku (Renamo), struktura skupiajca oddziay partyzanckie walczce z komunistycznym rzdem, wspierana m.in. przez RPA. W 1994 r. odbyy si pierw sze wybory (parlamentarne i prezydenckie), w ktrych zwyciy dotychczasowy prezydent J oaquim Chissano (sprawuje urzd od 1986 r.) i jego partia Frelimo. Zdobya ona w jed noizbowym parlamencie blisko 52% mandatw i sformowaa czysto jednopartyjny gabinet. Renamo by tylko minimalnie gorszy, kontrolujc blisko 45% mandatw. Jeszcze tylko je dna partia polityczna, Unia Demokratyczna (UD), zdoaa wprowadzi swoich reprezentantw do parlamentu (9). W wyborach w 1999 r. sytuacja si powtrzya. W prezydenckich zwyc iy Chissano, ale ze znacznie mniejsz przewag, ni to byo wcze niej (kontrkandydat Mac Dhlakama uzyska 47,7% gosw wobec 33% w 1994 r.). W wyborach prezydenckich Frelimo z doby ponad 53% mandatw, za Renamo - blisko 47%. Znw powsta gabinet zoony z reprezent Frelimo. adna inna partia nie zdoaa wej do parlamentu, co byo konsekwencj nieprzekr enia 5-procentowej klauzuli zaporowej. Powsta wic klasyczny ukad dwupartyjny, ale o pewnej asymetrii. Jedna partia, jak na razie, ma status ugrupowania rzdzcego, za d ruga - opozycyjnego. rednia warto indeksu efektywnej liczby partii wynosi blisko 2, 1. Znacznie trudniejsza jest ocena systemu partyjnego Angoli. Przede wszystkim dlat ego, e sam reim wydaje si by znacznie sabiej zaawansowany w procesie demokratyzacji n i Mozambiku, a podstaw oceny mechanizmu rywalizacji mog by tylko jedne wybory (1992 r.), gdy kadencja parlamentu zostaa wyduona w 1996 r. praktycznie o 4 lata. Podobnie jak w Mozambiku, w 1975 r. wadz przeja organi144 Systemy partyjne wspczesnego wiata zacja o wyra nie marksistowsko-leninowskim obliczu programowym, bardzo mocno wspie rana finansowo i militarnie przez ZSRR i Kub. Chodzi o Ludowy Ruch Wyzwolenia Ang oli (MPLA). Gwnymi organizacjami militarnymi, przeciwstawiajcymi si wadzy MPLA, byy Z izek na rzecz Cakowitej Niepodlego ci Angoli (UNITA) oraz Narodowy Front Wyzwolenia A ngoli (FNLA). W 1990 r. MPLA odrzucia zasady marksizmu-leninizmu, deklarujc proces pluralizacji politycznej kraju. W 1991 r. zostao zawarte porozumienie pokojowe m idzy MPLA i UNITA, zwane Przymierzem z Estoril". Ju w nastpnym roku zostay przeprowad zone wybory powszechne, zarwno prezydenckie, jak i parlamentarne. W tych pierwszy ch zwyciy dotychczasowy prezydent Jose Eduardo dos Santos (piastuje urzd od 1979 r.) , za w drugich - jego partia, czyli MPLA. Zdobya ona blisko 59% mandatw w Zgromadze niu Narodowym, za drug si okazaa si UNITA, kontrolujc 35% miejsc. Do parlamentu wesz szcze 10 partii, ale ich stan posiadania waha si pomidzy 5 a 1 mandatem. Inaczej j ednak ni w klasycznym ukadzie dwupartyjnym, obie due partie utworzyy gabinet koalicy jny. Za odrbny typ systemu rywalizacji wielopartyjnej (subsystem) naley uzna ukad polityc zny, w ktrym uczestnicz wicej ni dwie partie polityczne, kada dysponujca okre lonym p omem relewancji, a regu staj si gabinety koalicyjne, niekiedy o zmiennej konfiguracj i partnerw. Co wicej, partie dominujce w okresie przed-tranzycyjnym stay si jednym z

aktorw politycznych, tracc monopol na sprawowanie wadzy politycznej. Nie oznacza to jednak, e zostay wykluczone z procesu alternacji rzdowej. Typ tego systemu mona okr e li mianem wielopartyjne-go bez partii dominujcej z potencjalnie zmienn konfiguracj r zdw koalicyjnych. Jako przykady mog posuy systemy partyjne m.in. w Beninie, Malawi i uritiusie. W Beninie proces tranzycji demokratycznej rozpocz si w 1991 r., po 19 latach funkcj onowania dyktatury wojskowej. Kraj ten stanowi jeden z nielicznych na kontynenci e afrykaskim przykadw podwjnej alternacji wadzy. Po wyborach parlamentarnych w 1991 r . do wadzy doszy partie opozycyjne, ktre stworzyy gabinet koalicyjny. W wyborach pre zydenckich (1991 r.) zwyciy rwnie kandydat opozycji, Nicephore Soglo. Najsilniejszym ugrupowaniem rzdzcym bya partia prezydencka, Partia Odrodzenia Beninu (PRB). W kole jnych wyborach parlamentarnych w 1995 r. PRB znw okazaa si najsilniejszym ugrupowan iem parlamentarnym (24,1% mandatw). Jednak po obu elekcjach, a zwaszcza w 1995 r., partia ta miaa w parlamencie bardzo nik przewag nad kolejnymi ugrupowaniami. Prezyd ent Soglo i zwizane z nim partie nigdy nie dysponowali absolutn wikszo ci 145 Systemy polityczne wspczesnego wiata w parlamencie. W wyborach prezydenckich w 1996 r. zwycia Matthieu Kerekou, byy dykt ator z lat 1972-1991. Powstaje nowa koalicja gabinetowa, oparta na wsppracy a 9 par tii politycznych, ktrej zasadniczy trzon stanowi dwa ugrupowania: Partia Odnowy De mokratycznej (PRD) i partia prezydencka Front Dziaania na rzecz Odnowy i Rozwoju (FARD). Najsilniejsz parti parlamentarn po wyborach z 1999 r. wci pozostaje PRB (32% miejsc), znacznie powikszajc dystans dzielcy j od drugiego ugrupowania (PRD - 13%). Nie wchodzi ona jednak do rzdu koalicyjnego. Gabinet prezydenta Kerekou ma w zasa dzie status mniejszo ciowego. System partyjny Beninu cechuje znaczny poziom fragme ntaryzacji, ktra nabiera jednak ukierunkowanego charakteru. Ot zauwaalna jest tenden cja do tworzenia ukadu rywalizacji protobipolarnej, co naley wiza m.in. z prezydenck im charakterem reimu politycznego. Parlamentarny system partyjny pozostaje jednak bardzo sfragmentaryzowany, a warto indeksu efektywnej liczby partii po wyborach z 1999 r. wyniosa 6,1. W Malawi pierwsze wybory wielopartyjne zostay zorganizowane w 1994 r. Podobnie ja k w Beninie, ich efektem byo odsunicie od wadzy dotychczasowego dyktatora Hastingsa Kamuzu Banda i jego partii, Partii Kongresu Malawi (MCP). Banda sprawowa rzdy dyk tatorskie od 1964 r. Nastpstwem wyborw w 1994 r. byo utworzenie trjpartyjnego ukadu r ywalizacji. Jedynymi liczcymi si partiami stay si: Zjednoczony Front Demokratyczny ( UDF), Przymierze dla Demokracji (AFORD) oraz MCP. Kandydat UDF, Elson Bakili Mul uzi, muzumaski biznesmen z regionu poudniowego, zwyciy w wyborach prezydenckich w 199 r. W grudniu 1994 r. zosta stworzony przez dwie partie opozycyjne, UDF i AFORD, gabinet koalicyjny. Wyra nie zaznaczon pozycj dominujc w rzdzie zachowaa jednak najwi partia parlamentarna, UDF (48% mandatw). AFORD z racji dysponowania znacznie mni ejszymi wpywami w parlamencie (20% miejsc) mia status modszego partnera. Autorytarn e ugrupowanie Bandy, MCP, kontrolowao 32% miejsc w jednoizbowym parlamemcie. W ko lejnych wyborach, zarwno prezydenckich, jak i parlamentarnych (w 1999 r.), sytuac ja powtrzya si i znw tylko trzy partie polityczne wprowadziy swoich kandydatw do parl mentu, a prezydentem zosta ponownie Muluzi. Rozkad miejsc w parlamencie po wyborac h z 1999 r. jest zbliony do tego z 1994 r., z pewnymi jednak wahniciami dotyczcymi dwch sabszych partii politycznych. MCP nieznacznie zwikszya swj stan posiadania do 34 % miejsc, za sia parlamentarna AFORD spada do poziomu 15% mandatw. Tym razem powsta g abinet jednopartyjny UDF, majcy status mniejszo ciowego w legislatywie. System part yjny charakteryzuje si znaczn koncentracj, zarwno na poziomie wyborczym, 146 Systemy partyjne wspczesnego wiata jak i parlamentarnym. rednia warto indeksu efektywnej liczby partii w tym drugim pr zypadku wynosi 2,7. Koncentracja systemu partyjnego jest efektem procesu stabili zacji w Malawi regionalnego (etnicznego) wzorca gosowania. Oznacza to m.in., e w p olityce, rwnie wyborczej, zwizki i afiliacje regionalne dominuj, stajc si zasadniczym motywem indywidualnych zachowa wyborczych. Kada z trzech partii politycznych dyspo nuje poparciem swego regionu, a ich rozmiar w zasadzie determinuje poziom poparc ia wyborczego w kolejnych elekcjach. Wiksze poparcie dla UDF wynika z tego, e obok gosw ludno ci zamieszkujcej region poudniowy, partia dysponuje sporymi wpywami w wik

ch miastach (ugrupowanie okre lane jest mianem partii biznesu i handlu") oraz w rd lud no ci muzumaskiej (region centralny). Mauritius jest bardzo nietypowym krajem tego regionu. Obok Botswany to praktyczn ie drugi kraj afrykaski, ktry moe poszczyci si nieprzerwan tradycj rozwoju demokraty ych instytucji. Co zaskakujce, proces ten przebiega w warunkach bardzo znacznej f ragmentaryzacji etnicznej tego wyspiarskiego spoeczestwa. Tak jak w Malawi, podziay etniczno-regionalne decyduj o strukturyzacji polityki i maj wpyw na ukad rwnowagi w systemie partyjnym. Mauritius wydaje si by jedynym afrykaskim krajem, ktry zasuguje n a miano demokracji konsensualnej, tak jak j pojmowa A. Lijphart. Do regularnie nastpu je alternacja wadzy midzy rzdzcymi a opozycj, a regu stay si gabinety koalicyjne. ityka, bez wzgldu na charakter tworzcych je partii, ma na celu przede wszystkim ut rzymanie balansu etnicznego i agodzenie konfliktw religijnych (tego typu podziay rwn ie wystpuj na Mauritiusie). Baz kadego gabinetu staj si szerokie koalicje parlamenta , gwarantujce przestrzeganie w polityce podstawowych zaoe konsensu spoecznego. Jak ju wspomnieli my, partie polityczne w zasadzie odbijaj linie podziaw etnicznych i jedyni e Walczcy Ruch Mauritiusu (MMM), partia socjalistyczna, nie miao prbuje akcentowa podz iay o charakterze klasowym. Od chwili uzyskania niepodlego ci w 1968 r. do 1982 r. r zdzio szereg koalicji gabinetowych kierowanych przez Parti Pracy (LP), ugrupowanie powstae w latach 30., ktre z czasem stao si reprezentantem ludno ci hinduskiej (okoo p wy populacji na wyspie). W 1982 r. do wadzy dosza MMM, ktra stworzya koalicj z Parti ocjalistyczn Mauritiusu. Ju w roku nastpnym lider MMM i premier rzdu Anerood Jugnaut h opu ci wraz ze zwolennikami parti i stworzy Ruch Socjalistyczny Mauritiusu (MSM). D o 1995 r. MSM kierowao kilkoma gabinetami koalicyjnymi. W wyborach przeprowadzony ch wa nie w tym roku zwyciya koalicja wyborcza Partii Pracy i MMM, ktra zdobya 92% ma tw. W 1997 r. gabinet opu ci MMM i Partia 147

Systemy polityczne wspczesnego wiata Pracy w zasadzie sprawuje rzdy samodzielnie. Gabinet zachowa status wikszo ciowego. W arto zwrci uwag na jeszcze jeden szczeg - mianowicie w Mauritiusie, co bardzo rzadko wystpuje w Afryce, gow pastwa wybiera parlament. Do tej kategorii systemw partyjnych mona zaliczy rwnie konfiguracj rywa-lizacyjnych p wiza midzypartyjnych, ksztatujc si na Madagaskarze oraz -z pewnymi zastrzeeniami ublice Centralnej Afryki. Mechanizm rywalizacji politycznej w kilku innych krajach afrykaskich przypomina u kad wielopartyjny bez partii dominujcej, z mniejszym lub wikszym poziomem fragmenta ryzacji oraz skonno ci czy te konieczno ci formowania gabinetw koalicyjnych. Ale ich o a nie moe by ju tak jednoznaczna, jeeli chodzi 0 mechanizm, jak to byo w przypadku Beninu, Malawi czy Mauritiusu. Mamy powane wtpl iwo ci, czy w tych krajach istnieje w ogle system partyjny jako funkcjonalny ukad po wiza midzypartyjnych. Przykadem mog by Czad oraz Sierra Leone. W obu wypadkach w rach b wchodzi czynnik czasu. Pierwsze wybory tran-zycyjne odbyy si w 1996 r. i ich wyni ki oraz uksztatowany ukad rywalizacji jeszcze nie wiadcz o ewentualnej stabilizacji systemu partyjnego. W obu krajach zostay sformowane gabinety koalicyjne, przy czy m w Sierra Leone - w warunkach znacznej koncentracji ukadu parlamentarnego. O obu krajach mona powiedzie tyle, e proces demokratyzacji wreszcie si rozpocz. Tak na dobr spraw oba kraje, a zwaszcza Czad, s przykadami tzw. wirtualnych" demokrac i, okre lanych niekiedy rwnie mianem oszukaczych" (decepti-ve). Trudno wic w takich wa unkach doszukiwa si istnienia faktycznych procedur demokratycznych (rywalizacyjnyc h), stanowicych warunek wstpny i konieczny rozpoczcia procesu instytucjonalizacji s ystemu partyjnego. Lista wirtualnych" demokracji na kontynencie afrykaskich jest du ga i mona wskaza jeszcze m.in. na Niger, Etiopi, Liberi czy nawet Nigeri. W kilku inn ych krajach afrykaskich nie prbuje si nawet zachowa pozorw demokratyczno d. Z reguy n odbywaj si w nich wybory, obowizuje permanentny stan wyjtkowy, niejednokrotnie nie i stnieje konstytucyjna struktura organw pastwa, a sposobem alternacji wadzy staj si cz to zamachy wojskowe. Z tak sytuacj mamy do czynienia np. w Burundi (krtki okres dem okratyzacji wiatach 1992-96 i zamach wojskowy), w Demokratycznej Republice Kongo (Kinszasa), gdzie od 1965 r. Mobutu Sese Seko sprawowa rzdy dyktatorskie, a w 199 7 r. zosta obalony w wyniku puczu wojskowego i peni wadzy ustawodawczej i wykonawcze j przej samozwaczy" prezydent Laurent--Desire Kabila, ktrego pierwszymi decyzjami byo

m.in. zawieszenie konstytucji 1 zakaz dziaania partii politycznych, w Kongo (Brazzaville), w Erytrei, pastwie st wo148 Systemy partyjne wspczesnego wiata rzonym w 1993 r., w ktrym obowizuj tzw. rzdy tymczasowe, a wybory jeszcze nie zostay zorganizowane, czy w Rwandzie. Z kolei Somali naleaoby okre li mianem wirtualnego" pa a, jako e panuje w tym kraju stan penej anarchii. W wyniku wojny domowej pnocna jego cz jednostronnie zadeklarowaa powstanie nowego pastwa, Somalilandu. 2. Systemy partyjne Ameryki W naszych rozwaaniach o systemach partyjnych tego regionu wyodrbnimy trzy subregio ny polityczno-spoeczne: Ameryk Pnocn, Ameryk rodkow, ktra nazywana jest rwnie re nu Morza Karaibskiego, oraz Ameryk Poudniow. Ameryka Pnocna obejmuje trzy kraje: Kanad, Meksyk i Stany Zjednoczone (USA). System y partyjne Kanady i USA w zasadzie zaliczane s do kategorii systemw dwupartyjnych. Oznacza to, e nastpia stabilizacja ukadu bipolarnego, zdominowanego przez dwie due p artie polityczne, ktrych szans przejcia wadzy s zblione. System dwupartyjny charakter zuje si po pierwsze wystpowaniem rwnie szeregu mniejszych partii, ale tylko dwie due dysponuj, jak ju wspomnieli my wcze niej, wystarczajc si wyborcz i parlamentarn, by nie my le o przejciu wadzy, po drugie - wiksza w danym momencie partia polityczna rzdz samodzielnie, za druga tworzy lojaln opozycj, po trzecie - alternacja wadzy nastpuje midzy dwiema duymi partiami w mniej lub bardziej regularnych sekwencjach czasowyc h. W przypadku jednak systemw partyjnych Kanady i USA dwupartyjno ulega niekiedy zn acznym modyfikacjom, co wcale nie musi wynika jedynie z faktu, e w obu krajach fun kcjonuj odmienne typy reimw politycznych (Kanada jest monarchi parlamentarn, za Stany Zjednoczone - republik prezydenck). System partyjny Kanady zdominowany zosta w zasadzie przez dwie partie: Liberaln Pa rti Kanady (LPC) oraz Konserwatywn Parti Postpu (PCP). Ukad rywalizacji charakteryzow aa jednak spora asymetria wpyww, co byo zwaszcza widoczne wiatach 1935-1993. Np. wiat ach 1963-1993 silniejsza parlamentarnie LPC zdobywaa rednio blisko 47% mandatw wobe c 37% kontrolowanych przez PCP. Efektem tego bya m.in. do nieregularna alternacja wa dzy. Generalnie do 1993 r. funkcjonowa ukad dwupartyjny, a jedyn parti, ktra uzupenia mechanizm rywalizacji parlamentarnej, bya lewicowa, o profilu socjaldemokratyczny m Nowa Partia 149 Systemy polityczne wspczesnego wiata Demokratyczna (NDP). Jednak wyniki wyborw w 1993 r. otworzyy okres zmian mechanizm u systemu partyjnego, ktry przesta by prawie e klasycznym przykadem rywalizacji bipol arnej. W wyborach tych wielki sukces odniosa LPC, za konserwaty ci ponie li klsk, wprow dzajc do parlamentu jedynie dwch reprezentantw. W parlamencie znalazo si w sumie pi tii, a dwie spo rd nich to ugrupowania nowe - Blok Cjuebeku (BQ) oraz Kanadyjska Pa rtia Reform (RPC), ugrupowanie regionalne, reprezentujce zachodnich Kanadyjczykw" i o nastawieniu anglofilskim. Uzyskay one odpowiednio status drugiej oraz trzeciej siy w parlamencie. Uksztatowa si wic mechanizm parlamentarny wci przypominajcy ryw cj dwupartyjn, jednak w istocie rzeczy mieli my do czynienia z jedn parti du, dysponu solutn wikszo ci w parlamencie, oraz dwiema mniejszymi. Warto indeksu efektywnej liczb partii wyniosa 2,3, co wci sugerowao dwupartyjny typ rywalizacji. Po wyborach w 199 7 r. znw 5 partii politycznych znalazo si w parlamencie, a liberaowie ponownie zdoby li absolutn wikszo mandatw. Status drugiej siy parlamentarnej (60 mandatw) i oficjal opozycji uzyskaa RPC. Znacznie jednak wzrosa warto indeksu efektywnej liczby partii , osigajc rekordowy poziom 3,0. Oznacza to, e postpuje proces fragmentaryzacji parla mentu i stopniowo wyrwnuje si sia partii w nich reprezentowanych. Z jednej strony m amy wic do czynienia z umiarkowan" (zwaszcza po wyborach z 1997 r.) dominacj LPC, a z drugiej - z fragmentaryzacj opozycji. Mechanizm tego typu odbiega jednak od klas ycznej rywalizacji dwupartyjnej i zaczyna przypomina ukad wielo-partyjny z parti do minujc w warunkach do znacznego poziomu polaryzacji. Jest to efektem tego, e znaczce artie opozycyjne - BQ_ oraz RPC - reprezentuj do skrajne opcje programowe, odpowied nio lewicow i prawicow. W dodatku te dwie partie przyczyniy si do polityzacji nowego wymiaru rywalizacji - podziau etno-regionalnego. W procesie formowania gabinetw u czestniczyy jedynie dwie partie, LPC oraz PCP. Po 1945 r. ci pierwsi stworzyli dw

a razy wicej gabinetw ni konserwaty ci. Wszystkie gabinety (21) byy czysto jednopartyj ne, a zdecydowana ich wikszo miaa status wikszo ciowych (14). Dwupartyjno w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pn. wydaje si by zjawiskiem znacznie trwa lszym ni w Kanadzie. Dwubiegunowo systemu partyjnego ujawnia si tu po powstaniu tego astwa, a kad z opcji politycznych reprezentowaa zawsze jedna dua partia polityczna, k tra bya w stanie kontrolowa absolutn wikszo przynajmniej w Izbie reprezentantw. Dwu jno amerykaska" rni si od europejskiej" tym, e zdecydowanie mniejsz rol w proces ytucjonalizacji odegra konflikt klasowy. W USA to partie polityczne zapocztkoway pr oces 150 Systemy partyjne wspczesnego wiata kreowania klienteli wyborczej, oferujc jej okre lony katalog kwestii problemowych j ako sposb socjalizacji politycznej. Proces instytucjonalizacji partii politycznyc h nastpowa w swoistej prni" spoecznej, co oznacza, e ich zasadniczym zadaniem bya s uryzacja polityczna elektoratu, ktrego przedstawiciele na og nie kierowali si poczuc iem przynaleno ci grupowej. Obie wielkie partie amerykaskie, Demokraci i Republikani e, to typowe machiny wyborcze, ktre kieruj swj apel wyborczy do rnorodnych grup spoec nych, co od pocztku decydowao o ich zdecydowanie pragmatycznym nastawieniu w konst ruowaniu programw. Jako machiny wyborcze partie wchodz w rywalizacj polityczn, majc n a wzgldzie selekcj i promocj kandydatw na obieralne urzdy, czemu sprzyja m.in. tzw. s ystem upw. Duy wpyw na mechanizm systemu partyjnego ma reim prezydencki, oparty na za sadzie separacji wadz. Najwaniejszym upem partii staje si wa nie ten urzd i rywalizac polityczna zostaje podporzdkowana wa nie osigniciu tego celu. Obie partie jawi si jak zgldnie spjne organizacje tylko w okresie poprzedzajcym wybr prezydenta, potem znw pr zybieraj form lu nej konfederacji lokalnych i stanowych organizacji. Moe zabrzmi to p aradoksalnie, ale amerykaska dwupartyjno daje zna o sobie tylko w momencie kampanii wyborczych. Faktyczny mechanizm sprawowania wadzy opiera si na multipolarnych prze targach o zmiennej geometrii wpyww ich uczestnikw, ktrzy staraj si tworzy ad hoc gru presji i wsplnoty interesw. Powd wydaje si prosty. Ot prezydent moe napotka w Kongr niechtn mu wikszo , co komplikuje i hamuje proces decyzyjny. Rozwizaniem tego pata pol tycznego jest wprowadzenie do procesu decyzyjnego silnych pierwiastkw konsensualn ych, co m.in. powoduje, e opozycja prezydencka ma zagwarantowany wpyw na tre decyzji . Mechanizm dwupartyjny w warunkach klasycznego" prezydencjalizmu znacznie wic odb iega od funkcjonujcego w reimach parlamentarnych. Do 1997 r. mechanizm systemu partyjnego w Meksyku by bardzo prosty. Mieli my do czy nienia z absolutn dominacj jednej partii politycznej, Instytucjonalnej Partii Rewo lucyjnej (PRI). Polityczny monopol PRI skania do uznania systemu partyjnego Meksyk u za system z dominacj jednej partii politycznej - faktycznej mono-partyjno ci w wa runkach formalnie akceptowanej konstytucyjnie zasady rywalizacji wielopartyjnej. Z tego powodu Meksyk niekiedy okre lano mianem niezgrabnej" demokracji. W systemie partyjnym z parti dominujc mamy do czynienia z istnieniem nieskrpowanej" egzekutywy (prezydent), brakiem gotowo ci po stronie partii do rozproszenia wadzy politycznej, a wic traktowaniem opozycji jako nielojalnej. Istota tego systemu opiera si na br aku alternacji wadzy. Naley pamita, e 151 Systemy polityczne wspczesnego wiata dominacja PRI nie zostaa narzucona jednostronnie, ale opieraa si na do powszechnym w r elektoratu przekonaniu, i jest ona jedynym reprezentantem narodu. Proceduralnie r zecz ujmujc, blisko 70-letnia dominacja PRI opieraa si na korporacyjnym konsensusie stworzonym w wyniku zawarcia paktu politycznego midzy biznesem a zwizkami zawodow ymi. Ukad globalnej ekonomii, ktrego cz ci sta si Meksyk, zwaszcza w latach 80. i 90 yczyni si do procesu stopniowej erozji korporacyjnego status quo. Pierwszym widocz nym symptomem erozji stay si wybory z 1997 r., w wyniku ktrych PRI stracia po raz pi erwszy wikszo w Izbie Deputowanych. Prezydent Ernesto Zedillo (PRI) musia prowadzi po lityk w sytuacji funkcjonowania sfragmentaryzowanego parlamentu, co osabio model tr adycyjnego presidencialismo". PRI wci rzdzia, ale zostaa zmuszona do kooperacyjnych z chowa na forum parlamentu. Efektem wyborw stao si pojawienie silnej, w zasadzie dwup artyjnej opozycji, ktr tworzyy konserwatywna Partia Akcji Narodowej (PAN) oraz socj alistyczna Partia Rewolucyjno-Demokratyczna (PRD). Oba ugrupowania dysponoway bar dzo zblionym stanem posiadania w Izbie Deputowanych (odpowiednio 24% i 25% mandatw

). Ostateczny upadek ekstremalnego presidencialismo", uksztatowanego w 1929 r., ktr y zablokowa na dugie lata rozwj silnych i niezalenych instytucji, nastpi w wyborach p ezydenckich w 2000 r. Zwyciy w nich kandydat PAN Vincente Fox (okoo 45% gosw), przery ajc dominacj PRI jako partii rzdzcej. Region Basenu Morza Karaibskiego obejmuje kraje usytuowane na przesmyku centraln oamerykaskim oraz kraje wyspiarskie ulokowane na Morzu Karaibskim. Spotykamy w ty m regionie zarwno silna tradycj autorytarnych mechanizmw politycznych, jak i tradyc j stabilizowania procedur demokratycznych. Zasadnicz cech tego regiony jest silny k ontrast, wystpujcy midzy tzw. Wsplnot Karaibsk (Commonwealth Caribbean), anglojzyczn krajami wyspiarskimi, w ktrych uksztatowa si model reimu westminsterskiego, a krajam i przesmyku kontynentalnego oraz niektrymi wyspiarskimi, kojarzonymi w zasadzie z tradycj hiszpaskojzycz-n (niekiedy rwnie francuskojzyczn). Te pierwsze od samego p opary sw polityk na instytucji demokracji reprezentacyjnej, wolnych wyborach, rywa li-zacyjnym systemie partyjnym oraz pokojowej alternacji wadzy politycznej. S to w zasadzie kraje demokratyczne o ustabilizowanych formach rozwizywania konfliktw po litycznych. W tym drugim subregionie bardzo dugo obowizywaa tradycja caudillismo or az autorytarna. Wyjtkowy pozostaje jedynie przypadek Kostaryki, ktra po zakoczeniu wojny domowej w 1948 r. moe poszczyci si nieprzerwanym okresem demokratycznych zmia n. 152 Systemy partyjne wspczesnego wiata Tzw. subregion Wsplnoty Karaibskiej obejmuje kraje wyspiarskie znacznie rnice si od p ozostaych zarwno struktur spoeczn, jak i tradycj ewolucji kultu-rowo-historycznej. Du wpyw na proces ewolucji systemu politycznego, jak ju wspomnieli my, miaa kolonialna t radycja brytyjska, ktrej pozostao ci jest m.in. stabilizacja w tym regionie polityczn ym dwupartyjnego systemu partyjnego. Przykadem mog by zarwno dwa najwiksze kraje wysp iarskie w tym regionie, Jamajka oraz Trynidad i Tobago, jak i mniejsze, m.in. An tigua i Barbuda, Bahamy, Barbados, Saint Christopher i Nevis czy Saint Vincent i Grenadyny. Na Jamajce proces przemian demokratycznych rozpocz si w 1944 r. Silny" system dwupar tyjny opiera si na rywalizacji dwch partii politycznych, powstaych ju w latach 30. C hodzi o Ludow Parti Narodow (PNP), majc charakter ugrupowania centrolewicowego, oraz Parti Pracy Jamajki QLP), usytuowan bardziej na prawo od PNP. Historia polityczna tego kraju to proces alternacji wadzy midzy tymi dwoma ugrupowaniami. Np. wiatach 1962-1972 rzdzia JLP, a nastpnie do 1980 r. PNP. Lata 80. i 90. to znw regularna wym iana ekip rzdzcych, z tym e od 1989 r. wadz sprawuje PNR W wyborach w 1997 r. PNP zdo bya ponad 83% mandatw w izbie niszej parlamentu. rednia warto indeksu efektywnej licz y partii politycznych po 1945 r. wynosi 1,62, co moe sugerowa, e dwupartyjno regularn ie przybiera form asymetrycznej, a partia rzdzca zdecydowanie dominuje w parlamenci e. Podobny charakter mechanizmu rywalizacji przybra m.in. na Bahamach, Barbadosie oraz Trynidadzie i Tobago. rednia warto indeksu efektywnej liczby partii oscyluje midzy 1,7 a 1,8. W tym ostatnim kraju proces strukturyzacji systemu partyjnego ni e opiera si konfliktach klasowych, lecz raczej etnicznych. Do czsto cech dwupartyjnej w zasadzie rywalizacji w pastwach tego subre-gionu staje s i zjawisko predominacji jednej z partii politycznych. Np. na Trynidadzie i Tobago konserwatywny Ludowy Ruch Narodowy (PNM) rzdzi nieprzerwanie do 1986 r., a w lata ch 1970-1976 kierowa polityk pastwa bez opozycji, gdy Demokratyczna Partia Pracy zni kna ze sceny politycznej. Poczynajc od 1986 r., mechanizm rywalizacji nabra cech zrwn owaonego. W tyme roku PNP przeszed do opozycji, a wadz przejy gabinety koalicyjne adkie zjawisko w tym subregionie. Z podobnym zjawiskiem predominacji jednej z pa rtii politycznych w warunkach mechanizmu rywalizacji dwupartyjnej mamy obecnie d o czynienia m.in. na Antigui i Barbudzie (Partia Pracy rzdzi nieprzerwanie od 198 4 r.) czy na Saint Vincent i Grenadynach (Nowa Partia Demokratyczna kieruje poli tyk rzdu od 1984 r.). Wystpowao ono rwnie na Saint Lucia do 1997 r. (rzdzia Zjednoc Partia Robotnicza) oraz na Dominice do 1993 r. (Partia Wolno ci Dominiki). 153 Systemy polityczne wspczesnego wiata Na Bahamach przez dugi okres rzdzia Liberalna Partia Postpu (PLP), jednak w 1992 r. nastpio zaamanie i do wadzy doszed opozycyjny Narodowy Ruch Wolno ci (FNM), ktry potw dzi sw dominacj w kolejnych wyborach.

Pastwa drugiego subregionu Basenu Morza Karaibskiego charakteryzuje duga tradycja rzdw autorytarnych (z wyjtkiem Kostaryki) i stopniowy proces demokratyzacji, zapoczt kowany przynajmniej w niektrych z nich w latach 90. Wyjtkowa na ich tle jest, jak ju wspominali my, Kostaryka. Reim stworzony po wojnie domowej przez Jose Figuerasa z osta oparty na porozumieniu elit politycznych, ktre wyszy z niej zwycisko. W kraju t ym uksztatowa si mechanizm rywalizacji dwupartyjnej z regularn alternacj wadzy midzy rti Wyzwolenia Narodowego (PLN), ugrupowaniem o socjaldemokratycznej tosamo ci, a Sp oeczno-Chrze cija-sk Parti Jedno ci (PUSC). Ugrupowania te z reguy tworz czysto jedno jne gabinety. Spo rd 13 stworzonych gabinetw, 7 miao status wikszo ciowy. Oznacza to, rezydenci kierujcy rzdami mniejszo ciowymi musz zabiega o poparcie partii opozycyjnej w parlamencie. rednia warto indeksu efektywnej liczby partii wynosi 2,4. Pozostae pastwa trudno nazwa demokratycznymi. Ich systemy partyjne jeszcze w peni ni e wyksztaciy si i w dalszym cigu widoczne s mechanizmy polityczne oraz ukady spoeczn gboko osadzone w tradycji autorytarnej. Spektrum typw systemw partyjnych w tym regio nie jest do szerokie, co wynika przede wszystkim z faktu, e przybieraj czsto hybrydal ne, czyli mieszane formy. System najbardziej przypominajcy ukad wielopartyjny z pa rti dominujc (nawet predo-minujc) uksztatowa si na Haiti. Proces tranzycji demokrat j, ktry rozpocz si w 1986 r., wyksztaci mechanizm rywalizacji absolutnie zdominowany rzez amorficzny i spersonalizowany ruch spoeczny zwany Lavalas (Kaskada, Lawina), ktrego gwne skrzydo polityczne to Organizacja Polityczna Lavalas. Poza t parti-ruche istnieje szereg mniejszych ugrupowa, ktre zdobywaj minimalny odsetek mandatw w izbi e niszej parlamentu. Lavalas to w istocie ruch kilku wybitnych osobowo ci polityczn ych, a polityka w Haiti nabraa w efekcie bardzo elitystycznego charakteru. Obecni e w wyborach czy konfliktach politycznych nie tyle licz si partie czy frakcje, co osobowo lidera Lavalas, Jean-Bertrand Aristide, pierwszego demokratycznie wybraneg o prezydenta, ktry po wyborach w 2000 r. ponownie obj ten urzd. On kreuje zwycizcw i ecyduje o marginalizacji politycznej politykw. Wyksztaci si swoisty kult jednostki, osoby, ktra deklaruje niech wobec strategii kompromisw i preferuje mesjanistyczny st yl kierowania polityk. Niektrzy autorzy wrcz stwierdzaj, e Haiti to pastwo bez partii politycznych, a tradycja Jean-Claude Duvaliera (dyktatora Haiti do 1986 r.) wci je st ywa. 154 Systemy partyjne wspczesnego wiata Kolejnym przykadem systemu wielopartyjnego z parti dominujc, ale o zdecydowanie bard ziej rywalizacyjnym obliczu i ze sabiej zaznaczon dominacj jednego ugrupowania, jes t system partyjny Salwadoru. Status partii dominujcej ma Przymierze Narodowo-Repu blikaskie (ARENA), ugrupowanie stworzone w 1981 r., ktre pocztkowo posiadao bardzo e kstremistyczn (prawicow) tosamo . Alfre-do Cristiani, kandydat ARENA, wygra w wyborach prezydenckich w 1989 r. i sta si jednym z gwnych architektw porozumienia pokojowego z Narodowym Frontem Wyzwolenia Farabundo Martii (FMLN), reprezentujcym partyzantk l ewicow. Traktat pokojowy zawarty w Chapultepec w 1992 r. rozpocz proces demokratyza cji kraju, jednak przy zachowaniu wpyww dotychczasowych elit politycznych i ekonom icznych. Wiatach 1995 i 1999 w wyborach prezydenckich wygrywali ponownie kandyda ci ARENA i partia tworzya gabinety. Jednak ARENA nigdy nie zdoaa zapewni sobie wikszo jednoizbowej legislatywie i dlatego prezydenci byli zmuszeni do budowania mniej lub bardziej trwaych koalicji parlamentarnych. W dodatku gwna partia opozycyjna FM LN regularnie zdobywa zbliony odsetek miejsc w parlamencie, a w 2000 r. okazaa si b y najsilniejszym ugrupowaniem. System moe wic potencjalnie wykreowa ukad dwubiegunowy , jednak dotychczasowa asymetria rywalizacji wynika z faktu, e ARENA jest parti pr ezydenck i dominujc, znajdujc wsparcie w Partii Porozumienia Narodowego (PCN). PCN to partia konserwatywna, ktra w ostatnich trzech wyborach uzyskaa status trzeciego u grupowania w parlamencie. W Salwadorze oczywiste stao si zjawisko utraty relewancj i politycznej przez partie centrowe, dominujce we wczesnym okresie tranzycji demo kratycznej (poowa lat 80.). Jest to widoczne zwaszcza u Partii Chrze cijasko--Demokra tycznej (PDC), ugrupowania dominujcego do 1988 r., a obecnie nie potraficego zaham owa procesu marginalizacji politycznej. Ukad dwupartyjnej rywalizacji wystpuje, obok wspomnianej Kostaryki, jeszcze w Repu blice Dominikany. Jednak i w tym przypadku jest to hybrydalna forma, niejednokro tnie przypominajca mechanizm systemu dwuippartyjnego, zwaszcza w drugiej poowie 90., a w latach 1982-1996 - systemu dwupartyjnego z parti dominujc. Do 1996 r. w zasadzi

e dominowaa Spoeczno-Chrze cijaska Partia Re-formistyczna (PRSC), a to dziki kontrolow aniu urzdu prezydenta, ktrym nieprzerwanie od 1982 r. by jej lider Joaquin Balaguer . Parti opozycyjn, ale kooperujc z rzdem prezydenckim, bya regularnie liberalna Parti Wyzwolenia Dominikany (PLD). Po wyborach prezydenckich w 1996 r. sytuacja si odw rcia i urzd prezydenta zdoby reprezentant PLD (Leonel Fernandez Reyna). Sytuacja sko mplikowaa si jeszcze bardziej po wyborach parlamentarnych w 1998 r., gdy po pierws ze 155

Systemy polityczne wspczesnego wiata PRSC wprowadzia do parlamentu tylko 17 posw, stajc si w nim dopiero trzeci si, a po ie - absolutn wikszo w obu izbach zdobya lewicowa Rewolucyjna Partia Dominikany (PRD) . Pojawi si wic ukad dwuippartyjny - dwch partii duych (PLD i PRD) oraz ugrupowania iego" (PRSC), ktre weszo do rzdu prezydenckiego PLD. Podobna konfiguracja partii po litycznych - dwa due ugrupowania, dominujce w parlamencie, bardzo sabe partie mae or az do regularna al-ternacja wadzy - uksztatowaa si rwnie w Hondurasie oraz w Gwatem W Ameryce Poudniowej zasadniczym czynnikiem, ktry ma wpyw na proces ksztatowania mec hanizmu systemu partyjnego, pozostaje reim prezydencki, ktry istnieje w zdecydowan ej wikszo ci krajw tego regionu. Z jednej strony proces rywalizacji midzypartyjnej zo staje zdominowany perspektyw zdobycia tego urzdu, co wydaje si oczywiste, skoro pre zydencjalizm z reguy wystpuje w wersji silnej" (daleko idce uprawnienia osobiste pre zydenta, np. rzdzenie przy pomocy dekretw), a z drugiej strony mechanizm systemu p artyjnego wydaje si by bardzo istotn zmienn, ktra moe w sposb znaczcy wpyn na fa kcjonowanie konstytucyjnego modelu prezydencjalizmu. Systemy partyjne krajw Ameryki Poudniowej (kierujc si przede wszystkim dynamik zmian w latach 90.) mona zakwalifikowa do pewnych szerokich kategorii (typw), w ramach ktr ych wystpuj specyficzne dla nich reguy gry politycznej. Chodzi po pierwsze o system y dwupartyjne ewentualnie wielopartyjne o bipolarnej (dwubiegunowej) strukturze rywalizacji, po drugie - systemy wielopartyjne, a wa ciwie system, bo dotyczy to Pa ragwaju, o do znacznej koncentracji, z parti, ktr mona uzna pod pewnymi wzgldami za nujc, po trzecie - systemy wielopartyjne o znacznym poziomie fragmentaryzacji, w k trych wystpuj koalicje rzdowe (prezydenckie) ze zmiennym skadem, oraz po czwarte - sy stemy partyjne okre lane przewrotnie mianem systemw bez partii politycznej", w ktrych w latach 90. nastpia radykalna zmiana mechanizmu rywalizacji politycznej. Przykadem systemw dwupartyjnych ewentualnie z dwoma partiami dominujcymi s Argentyna , Kolumbia oraz Urugwaj. W Argentynie funkcjonuj dwie silne partie prezydenckie", co oznacza, e, poczynajc od 1983 r., wycznie ich kandydaci zdobywali urzd prezydenta, a do ich zada naleao zapewnienie prezydentom silnego wsparcia w legislatywie. Arge ntyna wci pozostaje klasycznym przykadem reguy, e reim prezydencki funkcjonuje prawid o, jeeli wystpuje maa liczba relewantnych partii politycznych i potrafi one regularn ie wspiera prezydenta w legislatywie, gwarantujc, i bdzie w stanie przeforsowa swoje projekty polityczne w gosowaniach parlamentarnych. Tymi partiami dominujcymi s Part ia Sprawie156 Systemy partyjne wspczesnego wiata dliwo ci (PJ), ugrupowanie o konserwatywnym i prawicowym charakterze, ktre w latach 1989-1999 miao swojego prezydenta (Carlos Menem), oraz Radykalna Unia Obywatelsk a (UCR), partia o centrowej tosamo ci, z ktrej wywodzio si dwch prezydentw (Alfonsin l Foulkes oraz Fernando de la Rua). Do 1995 r. obie partie zdobyway cznie w Izbie D eputowanych 88% miejsc, a w Senacie - 85%. adnej innej partii w parlamencie nie u dao si zdoby wicej ni 5% mandatw. Jednak od 1995 r. obserwujemy symptomy mogce wiad pewnej erozji ukadu dwch partii dominujcych. W 1995 r. UCR uzyskaa rekordowo nisk lic zb mandatw w Izbie Deputowanych, a PJ potwierdzia wyra n tendencj wzrostow, widoczn 1989 r. Okazao si rwnie, e ro nie poparcie dla partii mniejszych, a najwiksza spo rd Krajowy Front Solidarno ci (Frepaso) - zdobya blisko 10% miejsc w izbie niszej. Pod obne symptomy byy zauwaalne w Senacie. UCR podja kroki, ktrych celem byo przynajmniej zahamowanie procesu sabnicia jej siy parlamentarnej (proces widoczny od 1989 r.). N ajwaniejszym wydaje si by inicjatywa stworzenia Przymierza (Alianza), ktre w wyborac h do Izby Deputowanych w 1999 r. zgosio wspln list wyborcz. Po tych wyborach stan pos adania Przymierza wzrs do 124 miejsc (48%), natomiast PJ spad do poziomu 39%. Przym

ierze to sojusz polityczny UCR z Frepaso, a zwaywszy, e to ostatnie ugrupowanie to rwnie koalicja kilku partii politycznych lewicowych i centrowych, przeciwwag o tosa mo ci centrolewicowej dla konserwatystw sta si blok partii. Zaczyna to przypomina mode l rywalizacji bipolarnej (dwubiegunowej), gdzie przynajmniej jedn ze stron jest k oalicja ugrupowa. Kolumbia to kraj, w ktrym proces demokratyzacji rozpocz si w 1958 r. po upadku reimu wojskowego generaa Rojasa Pinilla. Jednym z zasadniczych elementw wczesnej tranzyc ji sta si Front Narodowy, porozumienie dwch dominujcych w polityce Kolumbii partii p olitycznych - Liberaw i Konserwatystw - jako platforma rozstrzygania konfliktw polit ycznych. Partia Liberalna (PL) oraz Partia Konserwatywna (PC) (od 1987 r. znana pod nazw Partii Spoeczno-Konserwatywnej -PSC) w istocie rzeczy zdecydoway, e bd na zm an nominoway prezydenta oraz dzieliy si stanowiskami, m.in. w administracji oraz w K ongresie. Oznaczao to, e do 1974 r. mieli my do czynienia z ograniczeniem zasad rywa lizacji wyborczej, a do 1978 r. zasada parytetu obowizywaa w sferze biurokratyczne j. Jedn z zasadniczych konsekwencji istnienia Frontu Narodowego byo zamroenie syste mu partyjnego (w zasadzie rwnie systemu politycznego). Lata 80. to w zasadzie proc es likwidowania (desmonte) pozostao ci tamtego porzdku, co okazao si niezmiernie trudn e, zwaywszy na dominacj PL oraz PC (PSC). Poczynajc od 1974 r., konserwatystom 157 Systemy polityczne wspczesnego s'wiata udao si tylko dwukrotnie zdoby urzd prezydenta (w 1982 i 1998 r.). Poza tym miaa miej sce do wyra na dominacja PL, ktra nie tyko desygnowaa swego prezydenta, ale rwnie zd z reguy absolutn wikszo w obu izbach Kongresu. O dwupartyjnym schemacie rywalizacji moe wiadczy rwnie rednia warto indeksu efektywnej liczby partii (w izbie niszej) - 2,2. Partie mniejsze trafiaj 0 0 parlamentu, ale z reguy kontroluj may odsetek mandatw. Po Wyborach W 1991 r. wydawao si, e zaczyna ksztatowa s^ ^nedWN^ 4U <tK\aS\ \M^ folW-biegunowego w postaci rostu siy parlamentarnej dwch nowych" ugrupowa: Przymierza Demokratycznego-Ruchu 19 Kwietnia (AD-M19) oraz Narodowego Ruchu Ocalenia (MSN). Obie partie kontroloway czn ie rekordow liczb 24 mandatw. Jednak w kolejnych wyborach nastpia marginalizacja poli tyczna ich obu. Ukad dwupartyjny w Kolumbii charakteryzuje si jednak pewnymi swois tymi cechami, ktre nie do koca kojarz si z klasyczn rywalizacj dwupartyjna. Po pierws e, jedna z partii (PL) wyra nie dominuje w polityce kraju, a mniejszej (PSC) nigdy nie udaio si zdystansowa rywala, jeeli chodzi o si parlamentarn, nawet wwczas, gdy bywaa urzd prezydenta. Funkcjonuje wic w rywalizacji wyra nie zaznaczona asymetria siy i wpyww. Po drugie, nie wystpuje regularna alternacja wadzy midzy partiami, a do cz przypadkiem jest tworzenie przez obie due partie gabinetw koalicyjnych. W latach 90. zjawisko to wyra nie osabo, jednak np. gabinet prezydencki Ernesto Sampera (1994 -1998) opiera si na wsppracy PL i PSC. Po trzecie, obie partie kolumbijskie s wewntrz ie sfragmentaryzowane i niezdyscyplinowane, co je odrnia np. od partii argentyskich . Oznacza to, e prezydent nie moe liczy na wsparcie swojej polityki w Kongresie prz ez zwarty blok partyjnych deputowanych i senatorw, kierujcych si zasad przestrzegani a dyscypliny partyjnej. Fakt wic czstego dysponowania przez PL wikszo ci absolutn w ob izbach wcale nie uatwia ycia jej prezydentom. W tej sytuacji nie moe dziwi tendencja do tworzenia koalicji gabinetowych czy parlamentarnych. W Urugwaju, podobnie jak w Kolumbii, dwie silne historyczne" partie zdominoway pol ityk kraju. Obie powstay w XIX wieku. Chodzi o Parti Czerwon (Par-tido Colorado - PC ), ugrupowanie o tosamo ci centrolewicowej, oraz konserwatywn Parti Narodow (PN), zwan Blancos (Biaa). PC rzdzia bez przerwy od 1865 do 1958 r. PN dostaa si w sfer przetarg rzdowych po 1958 r. Proces demokratyzacji rozpocz si w Urugwaju w 1984 r., za pierwsz e w peni rywaizacyjne i wolne wybory zostay przeprowadzone w 1989 r. Klasyczny ukad dwupartyjnej rywalizacji jednak i w tym kraju ulega pewnym modyfikacjom, a nawet zachwianiu. Poczynajc od 1989 r., wszystkie gabinety prezydenckie miay charakter koalicyjny i byy oparte 158 Systemy partyjne wspczesnego wiata na wsppracy przedstawicieli obu duych ugrupowa. Inaczej ni w Kolumbii, w parlamencie istniej silne partie opozycyjne. Chodzi przede wszystkim o koalicj kilku partii po litycznych (lewicowych, chadeckich i socjalistycznych), zwan Konfrontacj Postpow (En

cuentro Progresista - EC), ktra powstaa w 1994 r. W wyborach z 1994 r. koalicja zd obya 31 mandatw, tylko minimalnie przegrywajc z obiema duymi partiami, za w kolejnych w 1999 r. uzyskaa status pierwszej siy w obu izbach Zgromadzenia Generalnego. W d odatku kandydat EC przegra dopiero w II turze wyborw prezydenckich z politykiem z PC. Pojawia si wic ukad duopolarny, w ktrym po jednej stronie wystpuje blok partii no ych", znajdujcych si poza struktur przetargw wadczych, a po drugiej - obie partie wad y. Moe to by zwiastunem odej cia od strategii konsensualnych w polityce Urugwaju, of erowanych przez kartel ustabilizowanych partii wadzy, i skierowania si ku bardziej spolaryzowanym i konfrontacyjnym formom dziaa politycznych. W Chile uksztatowa si mechanizm rywalizacji dwubiegunowej, gdzie wystpuj dwa do spj oki partii politycznych: koalicja centrolewicowa - Koalicja Partii na rzecz Demo kracji (CPD), ktra zostaa stworzona w 1988 r., oraz centroprawicowa - Unia na rzec z Rozwoju Chile (UPP), zawizana tu przed wyborami w 1993 r. Pojawienie si dwch blokw politycznych jest naturaln konsekwencj ukadu si, stworzonego w Chile po plebiscycie w 1988 r. (gosowaniu nad pozostaniem Pino-cheta przy wadzy na dalsze 8 lat). Ukad t en wpyn na proces strukturyzacji rywalizacji politycznej midzy rzdzcymi a opozycj. W n sposb nastpio rwnie zerwanie z tradycj 3-blokowego wzorca rywalizacji, ktra domino w Chile od lat 50. Dwublokowy model rywalizacji, przy zaoeniu wewntrznej spjno ci kade o z nich, daje podobne efekty, jak ukad dwch partii dominujcych (np. w Argentynie). W przypadku reimu prezydenckiego daje gowie pastwa tzw. partisan powers" (partyjne uprawnienia), pozwalajce mu na realizacj celw politycznych w parlamencie. CPD powst aa z inicjatywy Partii Chrze cijasko-Demokratycznej (PDC) jako zjednoczony front prz eciwko prawicy, a jego pierwszym zadaniem byo zagwarantowanie liderowi chadekw Pat ricio Aylwin Azcar sukcesu w wyborach prezydenckich w 1989 r. (co zreszt si udao). P owsta wwczas gabinet koalicyjny na czele z PDC, w ktrym pozostali uczestnicy bloku otrzymali stanowiska ministerialne proporcjonalnie do ich siy parlamentarnej. Obo k PDC najsilniejszymi ugrupowaniami reprezentowanymi w koalicji s Partia na rzecz Demokracji (PPD), ktrej lider Ricardo Lagos Escobar wygra wybory prezydenckie w 1 999 r., oraz Socjalistyczna Partia Chile (PS). Natomiast w UPP dominuj dwie parti e konserwatywne: Odnowy Narodowej (RN), stworzona w 1987 r., oraz Niezalena Unia 159

Systemy polityczne wspczesnego wiata Demokratyczna (UDI), ugrupowanie dalekiej prawicy sformowane na pocztku lat 80., ktre jako jedno z nielicznych poparo idee przeduenia kadencji generaa Pi-nocheta. Poc zynajc od 1989 r., koalicja centrolewicowa zdobywaa absolutn wikszo mandatw w obu iz h Kongresu Narodowego, zapewniajc rwnie swoim kandydatom sukces w wyborach prezyden ckich. W ten sposb prezydenci Chile dysponowali absolutn wikszo ci w Kongresie. Partio m spoza obu blokw z reguy nie udaje si wprowadzi swoich reprezentantw do Kongresu, co dotyczy rwnie bloku Lewicy (I), kierowanego przez Komunistyczn Parti Chile (PCC). I ndeks efektywnej liczby partii oscyluje wok warto ci 5,0, co oznacza, e wcze niej przed stawione partie wchodzce w skad obu blokw dysponuj zblion si wyborcz i parlamentar wyjtkiem PDC, najsilniejszego ugrupowania w izbie niszej, ktre regularnie zdobywa p onad 30% mandatw. Do kategorii klasycznych ukadw dwupartyjnych naley rwnie zaliczy system partyjny Guja y. Kraj ten - przynajmniej jeeli chodzi o dynamik rozwoju politycznego - znacznie odbiega od do uniwersalnego w Ameryce Poudniowej kanonu organizacji reimu polityczne go (raczej silnego" prezydencjalizmu) i przypomina rozwizania charakterystyczne dl a wyspiarskich krajw Wsplnoty Karaibskiej. W systemie politycznym dominuj dwie due p artie polityczne - Ludowa Partia Postpu (PPP) oraz Ludowy Kongres Narodowy (PNC) - obie o tosamo ci socjalistycznej. Pozostae partie reprezentowane w jednoizbowym pa rlamencie trudno nazwa rele-wantnymi. Zgodnie z konstytucj z 1980 r. gow pastwa i sze fem rzdu jest prezydent, desygnowany przez parti, ktra zdobya wikszo w parlamencie. lekcjach z 1992 oraz 1997 r. absolutn wikszo uzyskaa PPP. System partyjny o wielopartyjnym formacie, ale z dominacj jednej partii polityczn ej, wystpuje w Paragwaju. Ta dominacja nie jest tak silnie zaznaczona, jak to ma miejsce w wielu krajach kontynentu afrykaskiego, przynajmniej w kategoriach kalku lacji wyborczych i arytmetyki parlamentarnej. Proces tranzycji demokratycznej ro zpocz si w tym kraju w 1989 r. po obaleniu dyktatury generaa Alfredo Stroessnera (tr wajcej 35 lat). Dyktator zosta usunity od wadzy w wyniku jednego z wielu w historii

tego kraju zamachw wojskowych, ktremu przewodzi genera Andres Rodriguez. By to typowy przykad tranzycji z gry", a grupa dotychczasowych zwolennikw Stroessnera zdecydowaa si na rozpoczcie procesu zmian w obliczu drastycznie pogarszajcej si sytuacji w kraj u. Charakter dominacji Przymierza Repu-blikasko-Narodowego (ANR), zwanego rwnie Par tido Colorado, ma swoje rda w okresie dyktatury Stroessnera. Jest to w zasadzie par tia o rodowodzie autorytarnym, ktra stanowia, obok armii, jeden z fundamentw reimu d yktatorskiego. Miaa 160 Systemy partyjne wspczesnego wiata ona charakter ugrupowania pastwowego" i suya dyktatorowi jako instrument kontroli nad dziaaniami armii. Swoim charakterem bardzo przypominaa model partii typu leninows kiego. Proces tranzycji w istocie rzeczy zosta zaaranowany przez cz elity partii jako sposb na zapewnienie kontynuacji sprawowania wadzy. Po 1989 r. partia utrzymaa sta tus ugrupowania pastwowego", zapewniajc zwycistwo wyborcze swoim kandydatom we wszys tkich wyborach prezydenckich oraz przejmujc odpowiedzialno za kierowanie prezydenck imi gabinetami. Moe z wyjtkiem gabinetw w okresie prezydentury Carlosa Wasmosy (199 3-1998), miay one charakter rzdw koalicyjnych i uczestniczyli w nich reprezentanci pozostaych dwch wikszych partii politycznych: Autentycznej Liberalno-Demokratycznej Partii (PLRA) -w gabinetach Cubasa Grau (1998-1999) i Gonzalesa Macchi (od 1999 r.), oraz Porozumienia Narodowego (EN) - w tym drugim przypadku. Wymuszona" wsppra ca ANR z pozostaymi partiami wydaje si by efektem znacznego poziomu jej frak-cjonal izacji, gdy liderzy poszczeglnych frakcji szukaj zwolennikw i rzecznikw na zewntrz, t worzc do nieortodoksyjne koalicje parlamentarne. Przykadem moe by ostatni konflikt, k ego efektem byo uchwalenie impeachment i odsunicie od wadzy prezydenta Cubasa Grau (marzec 1999 r.) - wniosek popary dwie frakcje ANR, ktre w tym celu zawizay Front De mokratyczny z PLRA i EN. Faktycznym powodem tych dziaa bya marginalizacja w samej A NR wpyww lidera trzeciej frakcji, generaa Oviedo, przywdcy nieudanego zamachu wojsko wego z 1996 r., popieranego przez prezydenta Cubasa. Do kategorii systemw partyjnych o znacznym poziomie fragmentaryzacji i zmiennej g eometrii wpyww partyjnych mona zaliczy Brazyli, Ekwador oraz Boliwi. W tych reimach zydenckich uksztatowanie si tego typu mechanizmu powoduje znaczne osabienie partisan powers" prezydentw, gdy nie maj oni oparcia w zdyscyplinowanej wikszo ci parlamentarn ej i w konsekwencji musz by tworzone wie-lopartyjne koalicje rzdowe i parlamentarne . Moliwe jest rwnie inne rozwizanie, cho zdecydowanie rzadsze, a mianowicie stabiliza cja mniejszo ciowej prezydentury". Jest to ryzykowna alternatywa, zwaywszy na due pra wdopodobiestwo cakowitego zablokowania parlamentarnych dziaa prezydenta i zmuszenia go do szukania innych rozwiza (np. rzdzenia przy pomocy dekretw). W Brazylii proces fragmentaryzacji systemu partyjnego przybiera pulsujcy rytm. Wa rto indeksu efektywnej liczby partii waha si od 2,3 (1986 r.) do 7,0 (1998 r.). W o kresie od 1985 do 1998 r. tzw. partie prezydenckie kontroloway w izbie niszej parl amentu rednio 19% mandatw, za w izbie wyszej - blisko 20%. Natomiast do 1998 r. koal icje prezydenckie nigdy nie dysponoway absolutn wikszo ci 161 Systemy polityczne wspczesnego wiata w Kongresie. Sytuacja zmienia si po wyborach w 1998 r., kiedy to koalicja prezyden cka zapewnia sobie kontrol 58% miejsc w Izbie Deputowanych oraz ponad 77% w Senaci e. W Brazylii zasad stao si wic tworzenie szerokich koalicji gabinetowych oraz parla mentarnych, ktrych konfiguracja czsto zmienia si w okresie kadencji tego samego pre zydenta. Z reguy jednak trzon koalicji proprezydenckich stanowi trzy najwiksze part ie polityczne: Socjaldemokratyczna Partia Brazylii (PSDB), ktra zdobywa rednio 65 miejsc w Izbie Deputowanych, Partia Frontu Liberalnego (PFL) - 100 mandatw, oraz Partia Brazylijskiego Ruchu Demokratycznego (PMDB) - 142 mandaty. Jako dopeniajce pojawiaj si m.in. Partia Liberalna (PL), np. w gabinetach prezydenckich Fernando C ardoso (od 1994 r.), Brazylijska Partia Pracy (PTB), np. w gabinetach Jose Sarne ya i Fernando Collor de Mello, czy Brazylijska Partia Socjalistyczna (PSB) w gab inecie Itamar Franco. Bardzo podobny do brazylijskiego mechanizm rywalizacji uksztatowa si w Boliwii. Tam te regu stay si gabinety koalicyjne tworzone z inicjatywy prezydenta jako sposb wpy ia na proces strukturyzacji dziaa parlamentu. rednia warto indeksu efektywnej liczby partii w izbie niszej wynosi 4,2, co moe sugerowa wystpowanie bardziej skoncentrowan

ego systemu partyjnego ni w Brazylii. Jednak w wyborach w 1997 r. jego warto wzrosa do poziomu 5,5. Do 1997 r. status najwikszej partii w Kongresie mia Ruch NarodowoRewolucyjny (MNR), partia o charakterze centrowym, ktra kontrolowaa rednio blisko 3 5% mandatw (w Izbie Deputowanych). Po wyborach z 1997 r. stracia t pozycj na rzecz k onserwatywnego Przymierza Narodowo-Demokratycznego (ADN), partii, ktra regularnie stanowia drug si w Kongresie. Znaczcy poziom relewancji osigny rwnie Ruch Rewolu wicy (MIR) oraz dwa relatywnie nowe ugrupowania: Sumienie Ojczyzny (Condepa) i U nia Solidarno ci Obywatelskiej (UCS). Dominujc pozycj w gabinetach koalicyjnych zajmo way MNR (w latach 1985-1989 oraz 1993-1997), ktry w ten sposb wspiera swoich prezyde ntw (Victora Paz Estenssoro i Gonzalo Sanchez de Lozado), lub ADN, a wa ciwie koalic ja zwana Porozumieniem Patriotycznym (AP), stworzona przez ADN i MIR (np. w lata ch 1989-1993). Po rozpadzie AP obie partie stay si trzonem koalicji prezydenckiej Hugo Banzera Suareza (od 1997 r.), polityka desygnowanego przez ADN. W mechanizm ie rywalizacji politycznej ujawniaj si wic dwa wzorce zachowa. Pierwszy - bardziej p olaryzacyjny i oparty na dystansowaniu si ADN i jego sojusznikw (zwaszcza MIR) od M NR, co znajdowao wyraz w pozostawieniu tego ostatniego ugrupowania jako siy opozyc yjnej (schemat ten widoczny jest np. po wyborach w 1997 r.). Drugi schemat o wyr a nie kooperacyjnych cechach przyjmowa form tworzenia koalicji opartych jedynie na 162 Systemy partyjne wspczesnego wiata wsppracy MNR i ADN (1985-1989) lub tzw. wielkiej koalicji" (obie due partie oraz kil ka mniejszych - w latach 1993-1997). Mechanizm systemu partyjnego w Ekwadorze bardzo przypomina styl rywalizacji zarwn o w Brazylii, jak i w Boliwii, z jedn do istotn rnic. Jego poziom frag-mentaryzacji t wikszy ni w obu tych krajach ( rednia warto zblia si do poziomu 6,0) i w efekcie a partii prezydenckiej" nie udao si zdoby wicej ni 30% miejsc w Kongresie. Wreszcie czwarta kategoria systemw partyjnych, okre lanych, jak ju wspomnieli my, jako systemy bez partii politycznych", wystpuje w Peru i Wenezueli. W obu krajach zaama si tradycyjny mechanizm rywalizacji midzypartyjnej, co m.in. oznacza, e stare" ugrup owania utraciy dotychczasow pozycj wyborcz i parlamentarn, a nowe organizacje, ktre w szy na ich miejsce, w istocie rzeczy nie przypominaj klasycznych partii polityczn ych. S to raczej ruchy spoeczne nastawione na kreowanie osobowo ci politykw, ktrych za sadniczym celem \est zapewnienie im sukcesu wyborczego. Nosz wic one cechy sperson alizowanych machin wyborczych, ktre po wyborach z reguy zawieszaj swoj dziaalno , a n iedy zostaj zlikwidowane, by po jakim czasie ujawni si ponownie, ale pod inn nazw. W ozdziale po wiconym partiom politycznym okre lili my je mianem spersonalizowanych" organ izacji (partii). W obu krajach mamy do czynienia z upadkiem demokracji. W Peru nastpio to w 1992 r. , gdy demokratycznie wybrany dwa lata wcze niej prezydent Alberto Fuji-mori dokona zamachu stanu zwanego autogolpe (pucz dokonany przez polityka kierujcego pastwem). Zamkn on Kongres, zawiesi konstytucj i rozpocz rzdy za pomoc dekretw. Rok p niej alona nowa konstytucja, wcze niej przyjta w referendum. Pocztkowo dziaania prezydenta spotkay si z pen aprobat spoeczestwa, ktre cakowicie stracio zaufanie do partii ych i elit nimi kierujcych. Po reelekcji Fujimori w 1995 r. stawao si jednak oczywi ste, e jego celem jest stworzenie dyktatury. Poparcie spoeczne dla reimu rwnie zaczo le, gdy wprowadzano w ycie nie populistyczne deklaracje, a reformy typu rynkowego. Ponownemu wyborowi Fujimori na urzd prezydenta w 2000 r. towarzyszya seria skanda li politycznych i zarzuty o manipulowaniu wynikami w pierwszej turze. W efekcie jego kontrkandydat Alejandro Toledo wycofa si z drugiej tury. W latach 90. tradycy jne partie polityczne znikny albo ulegy daleko idcej marginalizacji politycznej. Cho dzi przede wszystkim o dwa niegdy relewantne ugrupowania, a mianowicie prawicow Ak cj Ludow (AP) oraz Chadeck Parti Ludow (PPC). Czte-ropartyjny format systemu partyjne go, dominujcy w latach 80., uleg cakowitej 1 163 Systemy polityczne wsptczesnego wiata dezintegracji. Relatywnie najlepiej radzi sobie jeszcze Amerykaskie Rewolucyjne P rzymierze Ludowe (APRA), ugrupowanie lewicowe o populistycznej tosamo ci, kiedy prak tycznie jedyna w Peru partia o charakterze masowym. Silna w latach 80. partia le

wicowa Zjednoczona Lewica (IU), tak naprawd przestaa istnie. Tradycyjne partie zost ay zastpione przez nowe, w rd ktrych dominujc pozycj zajmuje oczywi cie osobiste" u e Fujimoriego, Alianza Cambio'90 Nueva Mayoria (C'90). W efekcie w polityce Peru bardzo mocno zostao zaakcentowane odej cie od polityki partyjnej" na rzecz polityki skoncentrowanej na populistycznych kandydatach". System partyjny, jeeli oczywi cie istnieje, podlega na nowo strukturyzacji w kadych kolejnych wyborach. W Wenezueli obserwujemy podobny proces zmian politycznych jak w Peru. Jest on rwn ie gboko osadzony w dynamice zmian spoecznych w tym kraju i powszechnym zniechceniu e lektoratu do dotychczasowego stylu uprawiania polityki przez elity partyjne. Dec ydujcym dla przyspieszenia procesu zmian politycznych okaza si wybr w 1998 r. Hugo C havez Frias na stanowisko prezydenta. Ten byy podpukownik i organizator dwch nieuda nych zamachw wojskowych w 1992 r. zlikwido-wa dominujcy w Wenezueli przez 40 lat ko nsensualny ukad rywalizacji politycznej, zwany systemem Punto Fijo. To porozumien ie zawarte w ] 958 r. przez dwie najwiksze partie polityczne, Akcj Demokratyczn (AD ) i Parti Spoeczno-Chrze- cijask (COPEI), gwarantowao im monopol w sprawowaniu wadzy. 1993 r. alternacja wadzy nastpowaa wycznie pomidzy tymi dwoma partiami politycznymi. Uksztatowa si wic system wielopartyjny z dwiema partiami dominujcymi. Wybory z 1993 r . spowodoway jednak zachwianie takiego ukadu rywalizacji po tym, gdy urzd prezydent a zdoby Rafael Caldera, popierany przez now parti polityczn Jedno Narodow (CN) i mni ze ugrupowania w parlamencie. W ten sposb wyborcy odrzucili tradycyjne partie pol ityczne, definitywnie zamykajc okres dominacji systemu Punto Fijo. Decyzja elekto ratu w wyborach z 1998 r. okazaa si jeszcze bardziej radykalna. Cho najwiksz parti po ityczn w Kongresie okazaa si AD, zdobywajc cznie 31% mandatw, to jednak stworzona pr Chaveza koalicja wyborcza, zwana Biegunem Patriotycznym (PP), uzyskaa 35% miejsc w Kongresie. Najsilniejszym ugrupowaniem nowej formacji staa si osobista" partia C ha-veza, Ruch V Republiki (MVR). Po wyborach z 2000 r. MVR kontroluje ponad 46% mandatw w jednoizbowym Zgromadzeniu Narodowym i uzyska status pierwszej siy parlame ntarnej. Inaczej ni w Peru, tradycyjne partie polityczne nie straciy cakowicie zauf ania cz ci elektoratu, cho proces pojawiania si nowych ugrupowa o populistycznym i spe rsonalizowanym charakterze sta si faktem. 164 Systemy partyjne wspczesnego wiata 3. Systemy partyjne Australii i Oceanii Jeeli chodzi o dwa najwiksze kraje tego regionu, Australi i Now Zelandi, to jeszcze n a pocztku lat 90. funkcjonoway w nich systemy dwupartyjne, a na pewno dominowa ukad rywalizacji bipolarnej. O ile w przypadku Australii mechanizm rywalizacji nie ul eg wikszym zmianom, o tyle w Nowej Zelandii nastpiy do radykalne zmiany, i to nie tyl o w instytucjonalnym otoczeniu systemu politycznego (jak np. zmiana systemu wybo rczego w 1992 r.). Pozostae kraje tego regionu naley na og zaliczy do kategorii mody demokracji", a proces zmian to fenomen lat 70. i 80. (wyjtkiem jest Zachodnie Sam oa, ktre uzyskao niepodlego w 1962 r.). Ich systemy partyjne na og charakteryzuj si m poziomem stabilizacji regu gry politycznej, a to przede wszystkim za spraw bardz o sabych partii, ktre nie pasuj do tradycji i kultury spoeczestw tego regionu (zob. n a ten temat rozdzia III). W kilku krajach, jak ju pisali my wcze niej, nastpuje stabili zacja demokracji z pominiciem" partii politycznych, ktre nie istniej lub przybieraj f orm partii-ru-chw o bardzo nietrwaym charakterze (np. wTuvalu czy Kiribati). Przyjci e nawet bardzo elastycznej i pojemnej definicji partii politycznej nie pozwala u zna za takie organizacji rywalizujcych w Kiribati. W tych maych wyspiarskich krajac h kategoria rywalizacji politycznej (kluczowy element w zdefiniowaniu systemu pa rtyjnego) musi by interpretowana w specyficzny sposb. W tak maych spoeczno ciach, opar tych w duym stopniu na powizaniach interpersonalnych, polityka pozostaje kwesti rod ziny, klanu czy plemienia. Partie polityczne w tym kontek cie traktowane s jako zja wisko negatywne, a ich polityka prowadzi do podziaw. Naley pamita, e w tych krajach d minuje tradycja konsensusu, a nie uprawiania rywalizujcej polityki. Wielka" polity ka zaczyna ujawnia si w niektrych z nich zwaszcza za spraw polityzacji konfliktw etni znych (np. na Fidi czy w mniejszym stopniu w Papui-Nowej Gwinei). System partyjny Australii, jak ju wspomnieli my, zaliczamy do kategorii dwu-partyjn ego z duopolarnym mechanizmem rywalizacji. Podobnie jak np. w Wielkiej Brytanii, stabilizacja siy wyborczej i parlamentarnej dwch duych partii politycznych jest ef ektem dominacji w tym kraju (przynajmniej do pocztku lat 80.) konfliktu o charakt

erze socjoekonomicznym. Te dwie partie reprezentuj strony w tym konflikcie, wyraajc interesy segmentw elektoratu identyfikujcych si z jedn z opcji programowo-polityczn ych. Chodzi o Australijsk Parti Pracy (ALP) oraz konserwatywn Liberaln Parti Australi i (LPA). Reprezentanci ALP obecni ju byli w parlamencie wyonionym w pierwszych wyb orach powszechnych w 1901 r., za w 1904 r. 165 Systemy polityczne wspczesnego wiata sformowali swj pierwszy gabinet. Konserwaty ci zameldowali si" na arenie politycznej dopiero w 1944 r., a swj pierwszy gabinet stworzyli w 1949 r. Te dwie partie zdob ywaj cznie rednio blisko 80% mandatw w Izbie Reprezentantw, co pozwala im na zmonopol zowanie procesu formowania gabinetw. Midzy obu partiami nastpuje do regularna alterna cja wadzy, cho w dwch przypadkach okres rzdw jednej z nich znacznie si wydua i mie czynienia z koniunkturaln" dominacj polityczn. Chodzi o rzdy LPA w latach 1949-1972 o raz rzdy ALP w latach 1983-1996. Partia Pracy z zasady tworzy czysto jednopartyjn e gabinety o statusie wikszo ciowym. Konserwaty ci natomiast formuj centroprawicowe ga binety koalicyjne, w ktrych uczestniczy Narodowa Partia Australii (NPA), majc stat us modszego partnera (pierwszy raz w 1949 r.). Maj one charakter koalicji minimaln ie zwyciskich. NPA to ugrupowanie konserwatywne, sytuujce si bardziej na prawo od L PA. Zasug tej partii staa si polityzacja konfliktu o charakterze centrum -peryferie (ma on jednak zdecydowanie drugorzdne znaczenie) podjcie prby reprezentowania inter esw ludno ci spoza nadmorskich i uprzemysowionych okrgw poudniowo-wschodnich (pas Melb urne-Sydney-Newcastle). NPA ma status trzeciej siy parlamentarnej, zdobywajc rednio 15% mandatw w izbie niszej parlamentu. Naley nadmieni, e oprcz tych trzech partii po itycznych adnemu innemu ugrupowaniu nie udao si wprowadzi reprezentantw do izby nisze . Wybory w 1998 r. potwierdziy dominujcy charakter schematu rywalizacji dwupartyjn ej w Australii. W Nowej Zelandii do pocztkw lat 90. rwnie funkcjonowa dwupartyjny ukad rywalizacji po itycznej, oparty na dominacji Partii Pracy Nowej Zelandii (NZLP) oraz Narodowej Partii Nowej Zelandii (NZNP). Strukturyzacja systemu partyjnego, podobnie jak w Australii, opieraa si na dominacji konfliktu o charakterze socjoeko-nomicznym. Dom inacja obu partii w Nowej Zelandii bya zdecydowanie mocniej zaznaczona ni u jej wik szego ssiada, gdy zdobyway one rednio blisko 100% mandatw. Warto indeksu efektywnej zby partii w tym okresie wynosia na poziomie parlamentarnym 2,0. Pojawiay si oczywi c ie mniejsze partie polityczne (np. Social Credit), ktrym zdarzao si uzyska znaczny o dsetek gosw wyborczych, ale byy one podreprezentowane w parlamencie wzgldnie do nieg o nie wchodziy, a to za spraw obowizujcego w tym kraju wikszo ciowego systemu wyborcze o. Nowy Mieszany System Proporcjonalny (Mixed Member Proportional), bardzo przyp ominajcy niemieckie rozwizania, sta si po raz pierwszy podstaw do przeprowadzenia wyb orw w 1993 r. Jeszcze wwczas dwupartyjny mechanizm rywalizacyjny nie zosta zachwian y, gdy partiom mniejszym udao si wprowadzi do parlamentu tylko 166 Systemy partyjne wspczesnego wiata 4 reprezentantw. Jednak na poziomie wyborczym zostaa silnie zaznaczona tendencja w kierunku przenoszenia lojalno ci partyjnych przez elektorat z partii duych na mae, czsto nowo powstajce. Te ostatnie zdobyy a 30% elektoratu. Przeomowe byy wybory w 199 r., w ktrych NZLP i NZNP uzyskay cznie tylko 67,5% mandatw. Do parlamentu weszli rwn e reprezentanci 4 innych ugrupowa politycznych, m.in. Przymierza (A) i Stowarzysze nia Konsumentw i Podatnikw Nowej Zelandii (ACT). Warto indeksu efektywnej liczby par tii podniosa si do poziomu 3,7. System partyjny zaczyna przypomina ukad o wielopartyj nym formacie i mechanizmie, aczkolwiek wci o znacznym poziomie koncentracji. Fragm entaryzacji systemu partyjnego w sposb oczywisty towarzyszy proces rozcigania" przes trzeni rywalizacji, czyli podnoszenia si poziomu polaryzacji wewntrzsystemowej. Po jawia si do silna opcja lewicowa (Przymierze) oraz ugrupowanie dalekiej prawicy (Now a Zelandia Pierwsza - NZF, partia rozamowa z NZNP), wcze niej nieobecne w przestrze ni rywalizacji. Proces erozji siy politycznej obu duych partii zosta zahamowany w n astpnych wyborach w 1999 r. (zdobyy cznie 73% mandatw). Najwiksza spo rd mniejszych i uzyskaa w wyborach w 1996 r. 17 mandatw (NZF), za w kolejnych - tylko 10 (Przymie rze). Widoczny sta si proces fragmentaryzacji bloku partii mniejszych. W efekcie w arto indeksu efektywnej liczby partii wyniosa 3,4. Jeeli chodzi o proces alternacji wadzy, to do 1999 r. powstaway wycznie gabinety tworzone przez jedn z dwch duych par

politycznych. Do 1996 r. miay one status gabinetw czysto jednopartyjnych i wikszo ci owych. W tym wa nie roku zosta sformowany po raz pierwszy gabinet mniejszo ciowy (rzd N ZNP). Z kolei po wyborach z 1999 r. powsta po raz pierwszy gabinet koalicyjny (NZ LP i Przymierza), znw o mniejszo ciowym charakterze. Dopiero wyniki kolejnych elekc ji pozwol na ocen kierunku dynamiki zmiany systemu partyjnego. Porwnujc systemy partyjne pozostaych krajw regionu, trudno wskaza na jaki dominujcy nd, jak to byo w przypadku np. pastw Wsplnoty Karaibskiej. Przykadowo w Zachodnim Sa moa uksztatowa si system z dwoma silnymi partiami politycznymi, jednak z wyra n domina cj jednej z nich, co znajduje wyraz w braku alternacji wadzy. Chodzi o centrowe ug rupowanie Parti Obrony Praw Czowieka (HRPP), ktre od 1985 r. zdobywa rednio 57% mand atw w jednoizbowej legislatywie (Fono) i tworzy jednopartyjne gabinety. Przewaga tej partii nad drugim i jedynym ugrupowaniem jeszcze reprezentowanym w Fono (Sam oask Parti Rozwoju Narodowego - SNDP) z reguy nie przekracza jednak 30% miejsc. Z ko lei system partyjny Papui-Nowej Gwinei charakteryzuje wyjtkowo wysoki poziom frag mentaryzacji ( rednio blisko 6,0) i brak partii nie tyle dominujcej, co nawet wyra ni e 167 Systemy polityczne wspczesnego wiata silniejszej od pozostaych. W wyborach w okresie 1987-1997 adnej z partii nie udao s i zdoby wicej ni 20% gosw. W dwch pierwszych elekcjach zorganizowanych w tym czasie 87 i 1992 r.) najsilniejsza okazaa si partia Pangu Pati, za w 1997 r. Partia Ludowe go Postpu (PPP). One przejy odpowiedzialno za tworzenie gabinetw koalicyjnych. Zreszt Papua-Nowa Gwinea i Fidi to bardzo niespokojne" jak na ten region demokracje . W 1987 r. na Fidi miay miejsce dwa pucze wojskowe, ktrych celem byo przywrcenie dom inacji politycznej rdzennej ludno ci melanezyjskiej. Demokracja dobrze sobie radzia w tym kraju tak dugo, jak instytucje polityczne zapewniay dominacj tej grupie etni cznej. Z chwil wygrania wyborw w 1987 r. przez parti reprezentujc mniejszo hindusk o interweniowao i w efekcie zostaa zawieszona konstytucja. Nowa konstytucja z 1990 r. zagwarantowaa Melane-zyjczykom kontrol nad legislatyw, przyznajc im 23 miejsca w obec 19 zarezerwowanych dla spoeczno ci hinduskiej. Trzeba pamita, e strukturyzacja sy stemu partyjnego opiera si przede wszystkim na konflikcie etnicznym, a partie pol ityczne reprezentuj poszczeglne mniejszo ci. Zapis konstytucyjny wpyn wic na charakte ywalizacji politycznej i zdeterminowa mechanizm systemu partyjnego. Dominujc pozycj zajmuje wic partia reprezentujca rdzenn ludno kraju. Warto zda sobie spraw z faktu, lanezyjczycy stanowi okoo 48% populacji, a Hindusi - 46%. Zapis konstytucyjny do wyr a nie zatem narusza demokratyczne zasady rywalizacji. Sytuacja powtrzya si w 2000 r. Znw dokonano zamachu stanu, a jego organizatorzy (wspierani przez armi) tradycyjni e ju zadali ograniczenia (dalszego) praw mniejszo ci hinduskiej oraz usunicia z zapisu konstytucyjnego klauzuli dopuszczajcej moliwo piastowania urzdu premiera przez Hindu sa. 4. Systemy partyjne Azji Charakterystyka systemw partyjnych tego regionu rodzi z jednej strony szereg prob lemw, ale z drugiej strony ujawniaj si w rozwoju politycznym poszczeglnych krajw i su bregionw pewne prawidowo ci, a nawet uniwersalne tendencje, co upraszcza proces anal izy. Zasadniczy problem - podobnie jak w przypadku systemw partyjnych Afryki - zw izany jest z bardzo modym z reguy wiekiem demokracji (wyjtkiem s jedynie Indie, Izrae l i Japonia), co uniemoliwia mwienie o istnieniu stabilnych regu gry politycznej. W dodatku w wielu starszych" demokracjach (powstaych po 1945 r.) ujawniaj si - z rn z zt czstotliwo ci - zjawiska, 168 Systemy partyjne wspczesnego wiata ktre hamuj proces demokratyzacji (np. w Sri Lance) lub wrcz j przerywaj (np. pucze wo jskowe w Pakistanie). W tym ostatnim przypadku pojawia si uzasadnione pytanie, cz y mamy jeszcze do czynienia z demokracj. Widoczne w kilku krajach (np. w Korei Pou dniowej czy Tajwanie) przemiany o charakterze demokratycznym (lata 80. i 90.) ma j bardzo ograniczony wpyw na ewolucj mechanizmu rywalizacji politycznej, co niejedn okrotnie znajduje wyraz w kontynuacji dominacji starych, liberalizujcych" si elit p artyjnych (zjawisko widoczne zwaszcza na Tajwanie). W tych dwch krajach obserwujem y zjawisko tranzycji demokratycznej od gry", opartej na porozumieniu elit, co zres zt staje si do typowym schematem ewolucji systemw politycznych tego regionu.

Charakterystyka systemw partyjnych wydaje si w tym wypadku atwa, a to dlatego e kraj e azjatyckie przejawiaj wyjtkow odporno " na przemiany o charakterze demokratycznym. N e chodzi li tylko o poszczeglne kraje, ale nawet cae sub-regiony, w ktrych dominuj o kre lone wzorce kulturowe stojce w sprzeczno ci z liberalnym modelem demokracji (np. sabo przemian demokratycznych w krajach Poudniowo-Wschodniej Azji czy dominacja reimw autorytarnych w Poudnio-wo-Zachodniej Azji). W tego typu krajach trudno jest mwi o zjawisku autentycznej rywalizacji politycznej, a wic proces instytucjonalizacji s ystemw partyjnych nie mg si nawet rozpocz. Np. spo rd dziewiciu krajw subregionu p wschodniego Azji a w piciu (m.in. w Laosie, Birmie, Wietnamie) systemy polityczne nie maj nic wsplnego z demokracj, i tylko Tajlandia wykazuje silniejsze oznaki zmia n o takim charakterze (koniec lat 90.). Wszystkie niepodlege pastwa, ktre powstay w Azji po rozpadzie imperium sowieckiego, wyra nie ewoluuj w kierunku systemw dyktator skich, opartych na dominacji silnego prezydenta, ktrego niekiedy wspiera partia p olityczna o bardzo spersonalizowanej i autorytarnej tosamo ci. Moe pewnymi wyjtkami s Azerbejdan i Gruzja. Prawdziwych demokracji, ktrych rozwojowi towarzyszy proces in stytucjonalizacji rywalizacyjnych powiza midzy partiami politycznymi, jest niewiele , a do grupy tej mona zaliczy -oprcz ju wspomnianych 3 krajw o najduszym stau demok zno ci - rwnie Filipiny, Kore Poudniow, Tajwan i - na pewno ku zaskoczeniu wielu Czyte nikw - Mongoli. Podejmujc si klasyfikacji systemw partyjnych Azji, mona wskaza na trzy podstawowe ich kategorie. Po pierwsze, systemy partyjne (wielopartyjne) z parti dominujc, przy za strzeeniu, e moe ona przybiera rne poziomy natenia, poczynajc od klasycznej predom (faktycznej), w efekcie czego powstaje ukad monopartii, a koczc na koniunkturalnej dominacji, chwiejnej i oscylacyjnej. Po 169

Systemy polityczne wspczesnego wiata drugie, systemy dwupartyjne, czyli oparte na dominacji dwch duych partii i procesi e do regularnej alternacji wadzy, ewentualnie duopolarne (dwubiegunowe). Po trzecie , systemy wielopartyjne, charakteryzujce si okre lonym poziomem frag-mentaryzacji, c o moe wpyn na uksztatowanie modelu rywalizacji trjpolarnej oraz niejednokrotnie na ko ieczno budowania gabinetw koalicyjnych. Do pierwszej kategorii systemw partyjnych mona zaliczy Malezj i Singapur (absolutna predominacja jednej partii bd koalicji) oraz - pod pewnymi wzgldami - Nepal i Tajwa n. Malezj i Singapur okre la si, podobnie jak kiedy Meksyk, mianem niezgrabnych" demok racji. Partia dominujca w systemie partyjnym Malezji, Narodowa Organizacja Zjedno czonych Malajw (UMNO), swoj pozycj zawdzicza silnej etnicznej tosamo ci. Powoay j d lity malajskie (w 1946 r.) i w dalszym cigu jest ona gwarantem supremacji polityc znej tej grupy etnicznej. UMNO posuguje si w kierowaniu polityk kraju instytucj Fron tu Narodowego (Barisan Nasional), w ramach ktrego ma oczywi cie status najsilniejsz ego ugrupowania. Partie tworzce Front zdobyy cznie w wyborach w 1995 i 1999 r. odpow iednio 84% i 75% mandatw w izbie niszej parlamentu. Partie opozycyjne to przede ws zystkim fundamentalistyczne ugrupowania islamskie oraz reprezentujce pozostae mnie jszo ci etniczne. Sia UMNO opiera si przede wszystkim na tym, e stworzya ona system za bezpiecze spoecznych (pastwo dobrobytu), ale tylko dla Malajw (stanowi oni blisko 62% populacji). Pozostae grupy etniczne musz opiera si w tym zakresie na wasnych zasobac h oraz zapleczu organizacyjnym wsplnot. W Singapurze, podobnie jak w Malezji, lojalno polityczna wyborcw opiera si rwnie na e niczno ci. Dominujca od chwili uzyskania niepodlego ci Partia Akcji Ludowej (PAP) repr ezentuje interesy ludno ci pochodzenia chiskiego. W latach 1961-1981 PAP zdobywaa ws zystkie miejsca w jednoizbowym parlamencie, a po 1981 r. zaczli pojawia si w nim rwn ie reprezentanci partii opozycyjnych, ale w ladowych" ilo ciach (np. w 1991 r. byo ich 4 w 81-osobowym parlamencie, co pozostaje do dzi niepobitym rekordem). PAP, podo bnie zreszt jak UMNO w Malezji, od dawna realizuje polityk tzw. balansu etnicznego , co wyraa si m.in. w tym, e stara si reprezentowa interesy pozostaych grup etnicznyc . W obu wic krajach ujawnia si silna tendencja do stabilizacji systemu akomodacji i nteresw elit politycznych, oczywi cie w ramach struktury kontrolowanej przez obie p artie dominujce. W obu krajach u podstaw polityki balansu etnicznego legy dwa pros te zaoenia: po pierwsze, zapewni najwikszym grupom etnicznym (Malajom w Malezji oraz Chiczykom w Singapurze) wszelkie korzy ci i przywileje, a po drugie, zbytnio nie p

rowokowa pozostaych mniejszo ci etnicznych, ale w przypadku otwartego 170 Systemy partyjne wsptczesnego wiata konfliktu (poza ukadami parlamentarnymi) naley sign po wyjtkowe uprawnienia, gwarantu e zachowanie status quo. W wypadku Singapuru bardzo istotne znaczenie dla instyt ucjonalizacji schematw autorytarnych miao zadeklarowanie po 1965 r. tzw. strategii przetrwania", po usuniciu tego kraju z Federacji Malajskiej. Liderzy PAP zaczli pr opagowa w rd ludno ci mentalno oblenia", co oznaczao, e naley uruchomi wszystkie czne i zdolno ci, by stworzy potn infrastruktur gospodarcz, pozwalajca na zerwanie z Malezj. Musiao to znale odbicie rwnie w sferze polityki. Rzd otrzyma szczeglne pe twa, a jedn z zasad prowadzenia polityki stao si ograniczenie roli opozycji. W Nepalu i Tajwanie bardzo dugo funkcjonoway systemy partyjne z parti pre-dominujc. J ednak zdarzenia, ktre miay tam miejsce w ostatniej dekadzie XX wieku, nakazuj ostron o w ocenie mechanizmu systemu partyjnego, ale wcale nie przekonuj, e dotychczasowy u kad rywalizacji znikn raz na zawsze. Dotyczy to zwaszcza Nepalu, a w przypadku Tajwa nu obserwujemy pocztki procesu erozji systemu partii (pre) dominujcej, ale z ostat ecznymi wnioskami naley si wstrzyma. W Nepalu do 1994 r. dominowaa jedna partia polityczna, ktra miaa wyczno na tworzenie binetw. Chodzi o Parti Kongresu Nepalskiego (NCP), ugrupowanie utworzone w 1947 r. Jednak od 1991 r. da si zauway stopniowy proces sabnicia pozycji NPC i ksztatowania ukadu dwch silnych partii politycznych oraz trzeciej sabszej (troch to przypomina sy stem dwuippartyjny). Wydawao si, e ostateczny przeom nastpi po wyborach w 1994 r., to NCP utracia status ugrupowania dominujcego w Izbie Reprezentantw na rzecz Komun istycznej Partii Nepalu - Zjednoczonych Marksistw-Leninistw (UML). UML nie zdobyli jednak wikszo ci absolutnej w parlamencie, co wykluczao stworzenie gabinetu czysto jednopartyjnego. W latach 1994-1999 powstaway wic gabinety koalicyjne oparte na ws ppracy NCP i Partii Narodowo-Demokratycznej (RPP) lub UML i RPP. Po wyborach w 199 9 r. sytuacja jakby wrcia do normy. Sukces odniosa NCP, zdobywajc absolutn wikszo w amencie. Powsta gabinet czysto jednopartyjny. rednia warto indeksu efektywnej liczby partii (w latach 1994-1999) wyniosa 2,4. Czekajc na dalszy rozwj sytuacji w tym kr aju, mona stwierdzi, e niewykluczone jest pojawienie si rywalizacji dwubiegunowej, z reszt do typowej dla tego regionu (zob. na ten temat w dalszej cz ci rozdziau). Na Tajwanie proces demokratyzacji rozpocz si w poowie lat 80. i przybra charakter zmi an inicjowanych z gry". Rzdzce elity polityczne podjy dziaania 171 Systemy polityczne wspczesnego wiata nastawione na liberalizacj autorytarnego reimu politycznego. Oczywi cie, spory wpyw n a rozpoczcie procesu tranzycji miaa opozycja. Efektem tych konsensual-nych ustale z koca lat 80. stao si m.in. przeprowadzenie po raz pierwszy w peni rywalizacyjnych w yborw w 1991 i 1992 r. W 1996 r. odbywaj si pierwsze wolne i bezpo rednie wybory prez ydenckie. Pocztkowo proces zmian o charakterze tran-zycyjnym nie podway dominujcej p ozycji w ramach systemu partyjnego Partii Nacjonalistycznej (Kuo-Min Tang - KMT) . Status ten partia zawdziczaa szczeglnej roli, jak odegraa w okresie masowej migracj i na wysp. KMT deklarowaa, e reprezentuje nowy nard i jest jedynym gwarantem jego st abilizacji politycznej. Ogromna cz populacji w to uwierzya, a partia zbudowaa solidne podstawy dla silnej klasy redniej, ktra staa si jej bezpo rednim zapleczem polityczny m. Opozycja praktycznie nie istniaa do lat 80. i w efekcie w procesie tranzycji d ominujc pozycj zachowaa KMT, okre lajc zakres i tempo zmian. Jeszcze pod koniec lat 90 mona byo odnie wraenie, e demokratyzacja w zasadzie nie osabia zbyt mocno KMT. Poj i szereg partii opozycyjnych, a w rd nich dwie odegray szczegln rol w procesie tworze rywalizacyjnego systemu partyjnego. Chodzi mianowicie o Demokratyczn Parti Postpu (MCT), ugrupowanie liberalne stworzone w 1986 r. przez ruch opozycyjny znany jak o Tangwai ( poza parti", czyli poza KMT"), oraz Now Parti (HT), powoan do ycia w 199 przez kilku parlamentarzystw, ktrzy opu cili KMT. Zdecydowanie silniejsz wyborczo i p arlamentarnie okaza si ta pierwsza. Opozycji jednak nie udao si przej kontroli nad iz parlamentu - Rad Ustawodawcz (Li fa Yuan), w ktrej KMT wci kontroluje absolutn wiksz datw. W ostatnich wyborach w 1998 r. KMT zdobya prawie 55% miejsc. Poczynajc od 199 2 r., w obu izbach parlamentu wyksztaci si trjpartyjny format rywalizacji polityczne j, co oznacza, e tylko te trzy ugrupowania s reprezentowane. Jednak mechanizm rywa lizacji wyra nie przyjmuje asymetryczny charakter, co wynika m.in. z duych rnic progr

amowych, wystpujcych midzy partiami opozycyjnymi. Np. MCT opowiada si za niepodlego ci ajwanu, za HT - odrzuca tak ide. Zachwianie dominujcego statusu KMT nastpio dopiero w wyborach prezydenckich w 2000 r. Zwyciy w nich kandydat MCT Czen-Szui-bian. Porak pon iosa KMT, ktrej reprezentant zdoby tylko 23% gosw i przegra z kandydatem niezalenym. niki wyborw maj rwnie symboliczny charakter. Ot nowy prezydent Tajwanu jest rdzennym ajwaczykiem, ktrego przodkowie przybyli na wysp 200 lat temu. W ten sposb nastpio ost teczne zakoczenie - w przekonaniu wielu komentatorw politycznych - procesu tajwaniz acji" wyspy, czyli zastpowania elit kuomintangowskich, przybyych w 1949 r., przez politykw o tajwaskim rodo172 Systemy partyjne wspczesnego wiata wodzie. Po wyborach prezydenckich ukad na scenie politycznej tego kraju bardzo si skomplikowa. Prezydent nie moe liczy na poparcie w parlamencie (przynajmniej do 200 1 r.), gdy tam wikszo ci dysponuje KMT. Naley przy tym nadmieni, e po zmianach konsty yjnych z drugiej poowy lat 90. reim polityczny przybra raczej charakter semiprezyde nckiego, co moe krpowa ruchy nawet silnego" prezydenta w razie dominacji w parlamenc ie ugrupowania mu niechtnego (stan kohabitacji). Do kategorii systemw o dwubiegunowym stylu rywalizacji mona zaliczy m.in. Banglades z, Izrael oraz Sri Lank. Tego typu mechanizm dominowa rwnie w Pakistanie do chwili z amachu wojskowego (1999 r.). W Bangladeszu i Sri Lance mechanizm systemu partyjn ego opiera si w istocie rzeczy na rywalizacji dwch duych partii politycznych i pod pewnymi wzgldami przypomina system dwupartyjny. W Bangladeszu po uzyskaniu niepod lego ci w 1971 r. ustabilizowa si wielopartyj-ny mechanizm rywalizacji politycznej ze zmian partii dominujcej. Rzdy sprawoway kolejno Ludowa Liga Bangladeszu (BAL) (do 1 975 r.), Narodowa Partia Bangladeszu (BJD) (1979-1986) oraz Partia Narodowa OD) (1986-1991). By to okres w historii tego kraju, ktry trudno okre li mianem rozwoju de mokratycznego, a sytuacj pogarsza fakt wtrcania si armii do polityki. Te dwie ostatn ie partie polityczne zostay powoane do ycia przez generaw, ktrzy przejli wadz w wy zewrotw. BJD zostaa stworzona przez generaa Ziaur Rahmana w 1978 r., za JD - przez g eneraa Ershada w 1986 r. Od 1991 r. obserwujemy proces zmian o charakterze demokr atycznym i stopniowe ksztatowanie si systemu dwch duych partii, ktre dokonuj midzy s lternacji wadzy politycznej. W wyborach w 1991 r. zwyciya BJD, za w 1996 r. - BAL. W obu przypadkach powstaway gabinety wikszo ciowe, wspierane w parlamencie przez mniej sze ugrupowania. Obserwujemy wyra ne zjawisko koncentracji parlamentarnego systemu partyjnego. Jeeli po wyborach z 1991 r. oba due ugrupowania kontroloway cznie 71% ma ndatw, to po elekcji z 1996 r. ju blisko 88%. Jedyn partia w parlamencie, ktr mona ok e li mianem relewantnej, jest JD, ale zdobywa ona rednio okoo 10% mandatw. Warto inde efektywnej liczby partii w wyborach w 1996 r. wyniosa 2,4. W systemie partyjnym Sri Lanki dominuj dwie partie polityczne: Zjednoczona Partia Narodowa (EJP), ugrupowanie konserwatywne, odpowiedzialne za pierwszy okres tra nzycji demokratycznej po uzyskaniu niepodlego ci w 1948 r., oraz Partia Wolno ci Sri Lanki (SNP), o tosamo ci socjaldemokratycznej, ktra zwyciya po raz pierwszy w 1956 r. oczynajc od 1948 r., te dwie partie polityczne rzdziy krajem samodzielnie (co znacz nie cz ciej byo udziaem EJP) bd stay na czele koalicji 173 Systemy polityczne wspczesnego wiata gabinetowych. Wiatach 1956-1977 proces alternacji wadzy nastpowa bardzo regularnie, co praktycznie oznaczao, e kada ekipa rzdzca przegrywaa w wyborach. Potem obserwujem zjawisko wyduania si okresw rzdw jednej z partii, cho dotyczy to zwaszcza EJR Part rzdzia bez przerwy wiatach 1977-1994. W wyborach z 1994 r. zwyciya lewicowa koalicja zwana Przymierzem Ludowym (BNP), skupiona wok SNR Partie tworzce przymierze stworz yy gabinet koalicyjny. Podobnie jak w Bangladeszu, obserwujemy znaczny poziom kon centracji parlamentarnego systemu partyjnego. EJP i BNP zdobyy w wyborach w 1994 r. cznie ponad 88% mandatw w Zgromadzeniu Narodowym, za warto indeksu efektywnej licz y partii rwnaa si 2,5. Naley zwrci uwag, e w procesie strukturyzacji systemu partyj decydujce znaczenie odgrywa konflikt etniczny. Wszystkie najwiksze partie politycz ne reprezentuj grup etniczn Syngalezw (okoo 74% populacji). Niechtna im mniejszo ta a tworzy partie regionalne, ktrych zasig penetracji z oczywistych wzgldw jest bardzo ograniczony. W wyborach w 1994 r. najwiksza z partii tamilskich, Niezalena Grupa Jaffina, zdoaa wprowadzi do parlamentu 9 reprezentantw.

System partyjny Izraela charakteryzuje si wysokim poziomem fragmentaryzacji i pol aryzacji (rnice ideologiczno-programowe), co pozostaje efektem wystpowania kilku is totnych podziaw spoeczno-politycznych (np. klasowego, religijnego czy kulturowego). Rywalizacja polityczna ma znaczn dynamik od rodkow, a wic wystpuje ukad wielopolarny blokami politycznymi: lewicowym, centrowym, prawicowym i religijnym. Kad z tendenc ji ideologiczno-programowych reprezentuje wicej ni jedna partia polityczna. Wszyst kie te cechy pozwalayby na zaliczenie systemu partyjnego Izraela do kategorii wie lopartyjnego o znacznym poziomie wewntrznej polaryzacji, gdyby nie jedna wyra nie z aznaczona tendencja. Ot elementem konsolidujcym ten rozchwiany na pierwszy rzut oka system partyjny sta si dwubiegunowy model rywalizacji midzy dwoma blokami partii p olitycznych: lewicowym oraz prawicowym. Partie reprezentujce opcj centrow oraz reli gijn odgrywaj rol ugrupowa dopeniajcych w procesie formowania gabinetw koalicyjnych. ley rwnie podkre li, e pomimo znacznej pynno ci skadw partyjnych obu dominujcych b icze ich jdro i niezmienny element stanowi Izraelska Partia Pracy (MAH) (blok lewi cowy) oraz konserwatywny Likud (Konsolidacja). Mechanizm ten ustabilizowa si na po cztku lat 70. Do tego momentu istnia spolaryzowany i blokowy styl rywalizacji, ale o znacznym poziomie asymetrii siy politycznej - w polityce Izraela dominowaa part ia socjaldemokratyczna (MAH, ktra do 1968 r. nosia nazw Izraelskiej Partii Robotnic zej - MAPAI). Do 1977 r. powstawa174 Systemy partyjne wspczesnego wiata ly gabinety koalicyjne o charakterze centrowolewicowym, zdominowane przez parti s ocjaldemokratyczn. Po wyborach w 1977 r. ukad nabra cech zrwnowaonej rywalizacji blok programowo-ideologicznych z regularn alternacj rzdw. W latach 1984-1990 obie due par tie stworzyy razem tzw. wielkie koalicje rzdowe. rednia warto indeksu efektywnej licz by partii politycznych (od pocztku lat 70.) wynosi 4,5, a wic jest do wysoka jak na system o dwubiegunowym mechanizmie rywalizacji. Fragmentaryzacja parlamentarnego systemu partyjnego wywouje skutek w postaci niezdolno ci kontrolowania przez oba d ominujce bloki absolutnej wikszo ci w Knesecie. W dodatku partie dopeniajce, zwaszcza eligijne (np. Shas czy Mafdai), przejawiaj do du skonno do zbytniej samodzielno ci, efektem staje si np. tworzenie opozycji wewntrzgabinetowej, nie mwic o nagminnym opu szczaniu koalicji w trakcie kadencji parlamentu. Obie due partie, chcc si zabezpiecz y", tworz bardzo czsto gabinety nadwykowe (ponad poowa gabinetw miaa ten status). Wi ch 90. obserwujemy jednak sabnicie siy wyborczej i parlamentarnej obu duych partii p olitycznych, co moe doprowadzi do erozji (symptomy s wyra ne) ukadu dwubiegunowej rywa lizacji opartej na dominacji dwch klasowych" ugrupowa. Jeeli w wyborach w 1992 r. ob ie partie kontroloway cznie 63% mandatw, to w 1999 r. - ju tylko 35%. W wyborach w 19 92 i 1996 r. najwiksze spo rd pozostaych partii zdobyway od 10 do 12 miejsc w Knesecie . W wyborach w 1999 r. Shas, partia ydw sefardyjskich, wprowadzia do parlamentu a 17 swoich posw, tylko o 2 mniej ni Likud. Proces ten moe spowodowa pojawienie si trjpo nego ukadu rywalizacji, co z kolei bardzo skomplikuje formowanie gabinetw koalicyj nych, stwarzajc zwaszcza partiom religijnym moliwo inicjowania go. Jeeli kolejne elek je potwierdz ten scenariusz, system partyjny Izraela zacznie przypomina ukad rywali zacyjny, ktry powsta w Indiach (zob. dalej na ten temat). System partyjny Mongolii zaliczyli my do kategorii rywalizacji dwubiegunowej, cho j este my wiadomi wielu znakw zapytania, ktre pojawiaj si w momencie analizy jego mechan zmu. Pierwsze wielopartyjne wybory przeprowadzono w 1990 r. (parlamentarne), ale do 1993 r. zdecydowanie dominowaa Rewolucyjna Partia Ludowa Mongolii (MAKN), ugr upowanie komunistyczne (jak uwaaj inni - postkomunistyczne), stworzone w latach 20 . Pozostae partie polityczne byy mae i trudno mwi o ich relewancji, chociaby biorc p uwag poziom dominacji MAKN w parlamencie (po wyborach w 1990 r. ugrupowanie kontr olowao 80% mandatw, a po 1992 r. - 92%). Wszystko wskazywao, e scenariusz procesu zm ian bdzie przypomina ewolucj byych azjatyckich republik sowieckich ( drog ku dyktaturz "). 175 Systemy polityczne wsptczesnego wiata Jednak komuni ci okazali si by nastawieni bardzo proreformatorsko. Ju na przeomie lat 1992 i 1993 wyra nie zostay zarysowane podstawy reform o charakterze rynkowym, cho p o fazie przyspieszenia" nastpi okres ich spowalniania. Jednak, co wane, nie nastpio z rwanie procesu liberalizacji spoeczestwa i gospodarki. Wydaje si, e bardzo wan rol w

ocesie demokratyzacji systemu politycznego odegra prezydent Punsamaagijn Oczirbat (1990-1997). Wywodzi si on z MAKN, ale przed pierwszymi powszechnymi wyborami pre zydenckimi w 1993 r. opu ci to ugrupowanie, akceptujc poparcie liberalnej opozycji. Wyniki wyborw z 1996 r. wa ciwie s odpowiedzialne" za nasz optymizm co do kwalifikacji mechanizmu systemu partyjnego jako ukadu duopolarnego. Dwie partie opozycyjne, M ongolska Partia Narodowo-Demokratyczna (MUAN) i Mongolska Partia Socjaldemokraty czna (MSDN), stworzyy wwczas koalicj wyborcz pod nazw Unia Demokratyczna, ktra w wybo ach uzyskaa 47% gosw. Obie partie kontroloway w zreformowanym i mniejszym Wielkim Hu rale 66% mandatw i stworzyy rzd. Koncentracja parlamentarnego systemu partyjnego os igna wysoki poziom, a trzy gwne ugrupowania kontroloway 75 miejsc w legislatywie (spo 76). Komuni ci zachowali do znaczny poziom poparcia wyborczego (ponad 40% gosw), stajc si drug si w parlamencie (33% mandatw). Wyra na polaryzacja opinii elektoratu wok dw ji ideologiczno-programowych oraz umiarkowana fragmentaryzacja systemu partyjneg o skoniy nas do tak optymistycznej oceny mechanizmu rywalizacji. Optymizm uzasadni ao dodatkowo kilka faktw politycznych. Po pierwsze, partie polityczne oferoway do wyr a ne tosamo ci programowe, skoncentrowane" w centrum systemu partyjnego. Po drugie, pa rtie jawiy si jako ugrupowania zakorzenione w spoeczestwie, dysponujc znaczn baz cz sk. rednio co pity wyborca by czonkiem jednej z duych partii politycznych. W tej sytu cji wyniki wyborw w 2000 r. powinny by zaskoczeniem dla uwanego obserwatora mongols kich przemian politycznych. Olbrzymi sukces odniosa MAKN, zdobywajc a 72 mandaty w parlamencie (ponad 95%). adne inne ugrupowanie obecne w nim nie kontroluje wicej n i jedenego mandatu. Ostrzeeniem dla opozycji mogy by ju wybory prezydenckie w 1997 r. , w ktrych zwyciy kandydat komunistw (Natsa-giyn Bagabandi), i to bardzo wyra nie. Z o en, czy nasz optymizm jest uzasadniony, naley wic si wstrzyma do kolejnych wyborw. W hwili obecnej system partyjny upodobni si do ukadu wielopartyjnego z parti dominujc. ybory udowodniy, e elektorat nie posiada stabilnej lojalno ci politycznej i czynniki koniunkturalne mog wywoa zjawisko realignment na du skal. W tej sytuacji bipolarny m chanizm rywalizacji wci jest moliwy. 176 Systemy partyjne wspczesnego wiata Do kategorii systemw wielopartyjnych o znacznej fragmentaryzacji i wielopolar-nym mechanizmie rywalizacji, ktre - w zaleno ci od poziomu polaryzacji (dystansu progra mowo-ideologicznego) - charakteryzuj si zmienn geometri wpyww politycznych i zachowa alicyjnych, mona zaliczy m.in. Indie, Japoni, Kore Poudniow, Tajlandi oraz Turcj. W Indiach w latach 1952-1989 istnia system partyjny z parti predominujc, co oznaczao, e wikszo w parlamencie (izbie niszej) zdobywa regularnie Indyjski Kongres Narodowy ( NC) i ugrupowanie to tworzyo kolejne gabinety (niekiedy przy wsppracy mniejszych pa rtii regionalnych). INC ustabilizowa swoj pozycj jako organizacja skupiona wok wielki ch indywidualno ci tworzcych polityk (np. J. Neh-ru czy I. Gandhi), ale przede wszys tkim swe sukcesy zawdzicza zdrowemu" populizmowi. Oferowana przez Kongres ideologia trafiaa do masowego wyborcy, kreujc ukad polityczny, w ramach ktrego byy negocjowane bardzo rnorodne interesy sekcjonalne. Do poowy lat 60. Kongres propagowa narodow wer sj socjalizmu i wwczas ta koncepcja ideologiczno-programowa stanowia najsilniejszy argument w rywalizacji politycznej, przycigajc wyborcw. Stopniowy proces dyskredyto wania modelu socjalizmu indyjskiego wywoa efekt w postaci erozji dotychczasowej tos amo ci ugrupowania. Kolejni liderzy Kongresu (premierzy kraju) budowali szerokie k oalicje spoeczne nie tyle wok hase programowych, co raczej wok wasnych osobowo ci, w ystujc historyczne zasugi partii w procesie ksztatowania narodu. W momencie gdy uja wni si w Kongresie kryzys przywdztwa (brak silnych osobowo ci politycznych jako centr alny element negocjowania zrnicowanych postaw ideologiczno-programowych oraz inter esw sekcjonalnych), rozpad si ukad rywalizacyjny z parti (pre)dominujc, a zasadnicz nowego sta si mechanizm rywalizacji wielopolarnej w sytuacji ekstremalnej fragment aryzacji systemu partyjnego. Naley jednak zaznaczy, e to ostatnie zjawisko spowodow ao tylko umiarkowan polaryzacj ofert programowych, zgaszanych przez najwiksze partie polityczne. Stosujc kategori wprowadzon do politologii przez G. Sartorie-go, mona ok re li system partyjny Indii mianem ukadu umiarkowanie spolaryzowanego. Wydaje si, e wy nika to przede wszystkim z procesu zacierania si" tradycyjnego podziau socjoekonomi cznego (lewica - prawica). Wszystkie najwiksze partie polityczne akcentuj w swych programach potrzeb liberalizacji gospodarki i kontynuacji reform rynkowych, za zwo lennicy opcji proredystrybucyjnej wyra nie trac grunt. W dodatku inne podziay socjop

olityczne o potencjalnej sile destrukcji (np. religijne, kastowe, etniczne) s wyc iszane przez ugrupowania polityczne. W efekcie najwiksze partie polityczne wyra nie dystansuj si w kwestiach problemowych 177 Systemy polityczne wspczesnego wiata od zajmowania postaw ekstremalnych (skrajnych), co powoduje wyra nie do rodko-wy sty l rywalizacji politycznej, nastawionej na wypracowanie konsensu narodowego i stw orzenie silnego centrum. Zjawisko umiarkowanej polaryzacji w ramach narodowego s ystemu partyjnego wynika rwnie z procesu decentralizacji polityki i przesuwania co raz wikszego zakresu uprawnie na rzecz stanw. W ostatnim okresie zostaa bardzo silni e zaznaczona tendencja w rd elektoratu do popierania partii regionalnych, co wydaje si by przejawem zainteresowania przede wszystkim kwestiami lokalnymi. W ten sposb gros konfliktw zostaje zamknitych" na poziomie regionalnym, co w konsekwencji stwar za moliwo ci efektywniejszego funkcjonowania narodowego systemu partyjnego chociaby poprzez fakt redukcji liczby ujawniajcych si tam konfliktw. W systemie partyjnym Indii uksztatoway si trzy bloki polityczne: centrolewicowy, o do zrnicowanym charakterze i zmiennym ukadzie wpyww, reprezentowany przede wszystkim zez dwa ugrupowania - bardziej umiarkowan Parti Ludow (Janata Dal - JD) i Komunisty czn Parti Indii (CPI) o wyra nie promarksi-stowskich skonno ciach, centroprawicowy, kie rowany przez INC, oraz prawicowy, ktrego gwnym reprezentantem staa si Indyjska Partia Ludowa (BJP). Jak ju wspomnieli my, jedn z cech nowego ukadu rywalizacji staa si jego fragmentary-zacja. Spowodowao to przede wszystkim konieczno tworzenia gabinetw koali cyjnych, ktre niekiedy maj status mniejszo ciowych. Co istotniejsze, alternacja wadzy nastpuje do regularnie midzy wspomnianymi blokami politycznymi. Dwa ostatnie bloki polityczne opieraj si ma duych partiach politycznych, wok ktrych konstruowane s koal e zoone przede wszystkim z partii regionalnych (np. rzd mniejszo ciowy INC w 1991 r. czy gabinet prawicowy sformowany po wyborach w 1999 r.). Blok centrolewicowy nie ma wyra nego jednego punktu cienia" i dlatego tworzone koalicje przybieraj rne konfi acje. Poza tym ich trwao w duym stopniu jest uzaleniona od zewntrznego" poparcia czy lerancji ze strony partii politycznych wchodzcych w skad pozostaych blokw. Z racji c harakteru tego bloku (usytuowania w przestrzeni programowej systemu partyjnego) staje si oczywiste, e efektywne" poparcie moe pochodzi jedynie od INC (np. gabinety k oalicyjne formowane po wyborach w 1989 oraz 1996 r.). Jak ju wcze niej wspomnieli my, regionalizm sta si bardzo wanym czynnikiem wpywajcym ma mechanizm rywalizacji midzyp rtyjnej. Praktycznie w stanach funkcjonuj dwupartyjne systemy, cho ich skady s rne. I C reprezentowany jest prawie w kadym stanie, ale zasadnicz baz poparcia wyborczego pozostaje poudnie kraju. Na pnocy sia polityczna Kongresu zostaa drastycznie ogranicz ona, i to niekiedy w takim stopniu, e 178 Systemy partyjne wspczesnego wiata w niektrych stanach jego organizacje funkcjonuj jedynie w charakterze symboli (np. w stanie Uttar Pradesh). BJP z kolei kontroluje stany pnocne i zachodnie, pozosta jc mao znaczc si polityczn na poudniu. Pozostae partie polityczne z racji bardzo o onego zasigu penetracji wyborczej maj wyra nie charakter ugrupowa regionalnych. Dotyc zy to rwnie duych partii bloku centrolewicowego (komunistw iJD). W Japonii, podobnie jak w Indiach, funkcjonowa przez duszy okres system partyjny z parti predominujc. Wiatach 1955-1993 status ten miaa Partia Liberal-no-Demokratyczna (JMt), ugrupowanie o tosamo ci konserwatywnej. Po wyborach z 1993 r. mechanizm ule g do radykalnej zmianie i nawet sdzono, e oto rozpocz si proces rozpadu JMt. Partia sza do opozycji, ale tylko na rok. Od 1994 r. obserwujemy stopniowe zjawisko odra dzania si jego siy politycznej, ale w warunkach funkcjonowania nowego ukadu rywaliz acji politycznej. U schyku XX wieku system partyjny Japonii charakteryzuje si wiel opartyjnym formatem i umiarkowanym poziomem polaryzacji programowej. JMt nigdy n ie utracia statusu pierwszej siy politycznej w parlamencie, cho odsetek kontrolowan ych przez ni mandatw zmienia si do czsto. Ma to bezpo redni wpyw na proces tworzenia netw. Po 1994 r. partia zostaa zmuszona" do tworzenia gabinetw koalicyjnych, m.in. z Socjaldemokratyczn Parti Japonii (SMt). Wiatach 1996-2000 JMt rzdzi samodzielnie, by po wyborach z 2000 r. znw sformowa gabinet koalicyjny. Bardzo wysoki poziom rel ewancji JMt, zwaszcza jeeli chodzi o proces formowania gabinetw, wynika m.in. z fra gmentaryzacji parlamentarnego systemu partyjnego (opozycji). Wiatach 1994-2000 gwn

ym oponentem JMt i drug si polityczn w parlamencie bya partia zwana Parti Nowych Pers ektyw (SSt), koalicja polityczna o bardzo zrnicowanej i eklektycznej tosamo ci progra mowej. Po jej samorozwizaniu status gwnej partii opozycyjnej uzyskaa Partia Demokrat yczna (Mt). Oba te ugrupowania byy i s zbyt sabe parlamentarnie, by sta si znaczc al natyw rzdow dla konserwatystw. Proces demokratyzacji w Korei Poudniowej rozpocz si w drugiej poowie lat 80. Jednak, podobnie jak na Tajwanie, wielopartyjny styl rywalizacji politycznej nie przynis e fektu w postaci zmiany partii rzdzcej. Do 1997 r. dominowao ugrupowanie o silnej pr oautorytarnej tosamo ci, noszce pocztkowo nazw Partii Nowej Korei (SHD), a p niej - Wi iej Partii Narodowej (HD). Pierwszy w historii Korei transfer wadzy politycznej m idzy partiami politycznymi w drodze wyborw nastpi wa nie w 1997 r., gdy w rywalizacji urzd prezydenta zwyciy kandydat opozycji demokratycznej Kim Dae Jung. Jego bezpo redn ie zaplecze polityczne stanowio 179 Systemy polityczne wspczesnego wiata ugrupowanie zwane Narodowym Kongresem na rzecz Nowej Polityki (SJKH), partia cen trowa, ktrej racj bytu staa si osoba lidera i denie do zapewnienia mu sukcesu wyborcz go. Zwycistwo kandydata opozycji w wyborach prezydenckich ma ogromne znaczenie dl a stylu rywalizacji politycznej, gdy prezydent dysponuje ogromnym zakresem uprawn ie konstytucyjnych. Efekt prezydencki" musi wic mie wpyw na ksztat mechanizmu systemu partyjnego i procedury tworzenia gabinetw. Zostaje on dodatkowo wzmocniony w wypa dku Korei Poudniowej przez fakt wystpowania bardzo sabych partii politycznych - o c zym ju wspomnieli my w rozdziale - sucych jedynie jako symbole, wok ktrych liderzy s si skupi zwolennikw. Kim Dae Jung stworzy koalicyjny gabinet oparty na wsppracy dwch rtii politycznych: liberalnej Partii Demokratycznej (MD) oraz Zjednoczonych Libe ralnych Demokratw OMY), ugrupowania o tosamo ci konserwatywnej. Naley doda, i w wybora h parlamentarnych w 1996 i 2000 r. zwycistwo odniosa HD i ona kontroluje najwikszy odsetek mandatw (po wyborach z 1996 r. - 46%, za po elekcji z 2000 r. - 49%). Nie jest wykluczone, e chociaby z racji sporej koncentracji parlamentarnego systemu pa rtyjnego w Korei ustabilizuje si klasyczny dla silnych prezydentur ukad rywalizacj i dwubiegunowej. W Tajlandii w 1992 r. nastpi koniec rzdw wojskowych i rozpocz si proces demokratyzac Mechanizm rywalizacji, ktry ksztatuje si w tym kraju, charakteryzuje si powstawanie m bardzo niestabilnych gabinetw koalicyjnych o bardzo pynnym zapleczu parlamentarn tym. System partyjny jest bardzo sfragmentaryzowany, a dominujc cech partii polityc znych s walki frakcyjne, ktrych przedmiotem jest dystrybucja stanowisk i przywilejw . Gabinety koalicyjne tworzone s przez du liczb partii politycznych, a lojalno wiksz z nich wobec premiera jest bardziej ni wtpliwa. Mona zaryzykowa twierdzenie, e elemen tem stabilizujcym ten ukad, niejednokrotnie ekstremalnie spolaryzowany, jest wystpo wanie wikszych ugrupowa, ktre stanowi jdro formowanych koalicji. Parti, ktra przej iedzialno za pierwszy okres reform demokratycznych, bya Partia Demokratyczna (PP), ugrupowanie o liberalnej ofercie programowej, ktrej lider Chuan Leekpai by premier em w latach 1992-1995. Ugrupowanie to powrcio do wadzy we wrze niu 1997 r., a Chuan s tan na czele piciopartyjnego gabinetu koalicyjnego. Gabinet ten ma wyra nie centropra wicowy charakter, a wikszo z tworzcych go partii naleaoby zaliczy do kategorii konse tywnych (np. Parti Narodu Tajlandzkiego - PCT), moe z wyjtkiem samej PP. Po wyborac h z 1995 r. osi koalicji gabinetowej staa si PCT, prbujc koordynowa funkcjonowanie rz stworzonego przez 7 ugrupowa politycznych. Po wyborach w roku nastpnym znw zostaa s formowana ko180 Systemy partyjne wspczesnego wiata alicja gabinetowa, w ktrej skad weszo ponownie 7 partii politycznych. Tym razem pro ces ten zosta zdominowany przez Parti Nowych Aspiracji (PKWM), ugrupowanie konserw atywne, ktre, podobnie jak PCT, zostao stworzone w okresie rzdw wojskowych, majc za z adanie legitymowanie ich w oczach spoeczestwa. Kryzys ekonomiczny, ktry dotkn kraje t ego regionu w poowie 1997 r., zmusi gabinet do podania si do dymisji. W wyborach w 1996 r. obserwowali my zjawisko koncentracji systemu partyjnego wok dwch duych ugrupow a: PKWM i PP. Zdobyy one cznie ponad 63% mandatw w Izbie Reprezentantw (izbie niszej co byo wcze niej zjawiskiem niespotykanym. W Turcji mamy do czynienia z ukadem midzypartyjnych powiza, charakteryzujcym si znacz

ym poziomem polaryzacji oraz fragmentaryzacj. Praktycznie system ten znajduje si w stanie permanentnej transformacji" (od 1946 r.), co musi mie wpyw na niski poziom i nstytucjonalizacji regu gry politycznej. W 1946 r. zakoczy si okres rzdw jednej parti politycznej, Republikaskiej Partii Ludowej (CHP), zaoonej przez K. Atatiirka. W la tach 1950-1960 uksztatowa si dwu-partyjny ukad rywalizacji politycznej midzy CHP, rep rezentujc elity militarne i biurokratyczne, a Parti Demokratyczn (DP), rzecznikiem r eform liberalnych. Ukad ten nosi jednak znamiona asymetryczno ci, co oznaczao dominac j, przynajmniej do 1957 r., DP. Po przewrocie militarnym w 1960 r. zosta zainstalow any" mechanizm rywalizacji wielopartyjnej, cho charakteryzowa go znaczny poziom ko ncentracji. Po kolejnym zamachu stanu w 1980 r. zmianie ulega konfiguracja partii politycznych oraz sam mechanizm. Wiatach 1983-1991 dominuje Partia Ojczy niana (A NAP), ugrupowanie nowe na scenie politycznej. Mamy wic wwczas do czynienia z wielo partyjnym formatem w sytuacji wystpowania partii dominujcej. Poczynajc od 1991 r., obserwujemy proces instytucjonalizacji sfragmentaryzowanego mechanizmu rywalizac ji o do znacznym poziomie polaryzacji ideologicznej. adnej z partii nie udaje si zdo by absolutnej wikszo ci w parlamencie, a stan posiadania kilku najwikszych ugrupowa ut rzymuje si na bardzo zblionym poziomie. W efekcie skomplikowa si proces tworzenia ga binetw, ktre niejednokrotnie okazuj si bardzo nietrwae. Wybory w 1999 r. potwierdziy naczny poziom fragmen-taryzacji systemu partyjnego. Po wyborach Demokratyczna Pa rtia Lewicy (DSP) utworzya czysto jednopartyjny gabinet o mniejszo ciowym statusie. Jak ju wspomnieli my, pozostaym krajom na og nieznane s demokratyczne reguy gry polit nej, cho np. w Indonezji obserwujemy stopniowy proces otwierania" si systemu polity cznego, oczywi cie pod kontrol elit zwizanych ze starym reimem Suharto. W wielu kraja ch funkcjonuj dyktatury wojskowe (np. w Birmie) 181 Systemy polityczne wspczesnego wiata bd reimy totalitarne (komunistyczne lub zblione w charakterze), gwarantujce partiom k omunistycznym bd blokom politycznym przez nie stworzonym wyczno w zakresie sprawowani wadzy (np. w Chinach, Korei Pnocnej, Laosie czy Wietnamie). Zdarzaj si rwnie wirtu pastwa, gdzie w istocie rzeczy dominuje anarchia jako podstawowa zasada organiza cyjna porzdku spoecznego. Tak jest w Afganistanie. Jeeli przyjliby my, e liczba partii (grup) politycznych jest podstawowym kryterium oceny poziomu demokratyczno ci, to kraj ten naleaoby zaliczy do bardzo zaawansowanych w tej mierze. Wystpuje tam bardzo duo partii czy te quasi-partii, ale przytaczajca ich wikszo to ugrupowania islamski czsto fundamentalistyczne. W wikszo ci krajw poudniowo-zachodniej Azji, o czym ju pisa i my, systemy partyjne nie istniej z reguy dlatego, e obowizuje generalny zakaz dziaal o ci partii politycznych wzgldnie wykluczono je z rywalizacji wyborczej (np. w Bahr ajnie, Kuwejcie, Omanie, Katarze czy Arabii Saudyjskiej). Do dugiej listy dyktato rskich reimw politycznych dochodz pastwa azjatyckie powstae w wyniku rozpadu ZSRR, mo z wyjtkiem Armenii i Gruzji. Schemat w tym przypadku jest do prosty. Ot prezydent tw orzy wasn parti polityczn, ktra uzyskuje status ugrupowania pastwowego" (partii wad w ten sposb moe kontrolowa parlament oraz legitymowa swoje dziaania w spoeczestwie. zykadowo prezydent Azerbejdanu Gajdar Alijew stworzy osobist" parti i nazwa j Parti o Azerbejdanu (YAP), a prezydent Kazachstanu Nursultan Nazar-bajew posuguje si Repu blikask Parti Otan (OTAN). W Turkmenistanie nikt ju nie dba nawet o pozory, wyra nie k onstruujc dyktatorski reim polityczny. Jedyn legalnie dziaajc parti jest oczywi cie owanie prezydenckie - Demokratyczna Partia Turkmenii (partia komunistyczna), za p rezydent Saparmurad Nijazow ma peni swj urzd doywotnio, zgodnie z uchwa parlamentu p w 1999 r. Podobny zreszt schemat ujawni si w Gruzji. Po doj ciu do wadzy Eduarda Szewa rd-nadze w 1993 r. utworzy on parti wadzy" - Gruziski Zwizek Obywatelski (SMK), ktra zywi cie zdecydowanie wygrywa w wyborach parlamentarnych w 1995 i 1999 r. 5. Systemy partyjne Europy Na obszarze Europy naley wyodrbni dwa subregiony polityczne". Pierwszy obejmuje kraj e tzw. Europy Zachodniej, w ktrych zakoczy si proces konsolidacji demokracji i ukszt atoway si bardzo stabilne i otwarte" formy rywalizacji mi182 Systemy partyjne wspczesnego wiata dzypartyjnej. Drugi obejmuje kraje, ktre rozpoczy na przeomie lat 80. i 90. proces d emokratyzacji i z mniejszym lub wikszym powodzeniem udaje si im stabilizowa mechani zm systemu partyjnego.

Charakterystyk systemw partyjnych krajw Europy Zachodniej dokonamy w dwch etapach. N ajpierw sprbujemy wyrni pewne modele systemw partyjnych, traktujc propozycj M. Laver W. Hunta, zawart w ich publikacji pt. Policy and Party Com-petition z 1992 r., j ako punkt wyj cia w analizie konfiguracji partii politycznych. Nastpnie przedstawim y dynamik zmian zachodzcych w systemach partyjnych pod koniec XX wieku, wskazujc na pewne uniwersalne tendencje i zjawiska. Zanim jednak przejdziemy do charakterys tyki modeli systemw partyjnych, warto zwrci uwag, e w zasadzie dotycz one tzw. kontyn ntalnego ukadu rywalizacji politycznej, dla ktrego typowe jest wystpowanie formatu wielopartyjnego. Moe on niekiedy przybra form rywalizacji dwublokowej, ale z reguy o kre lony poziom relewancji zyskuj wicej ni dwie partie polityczne. W Europie Zachodni ej wystpuj jednak dwa systemy partyjne, ktre moemy zaliczy do kategorii klasycznego u kadu dwupartyjnego -na Malcie i w Wielkiej Brytanii - z tym jednak e ten pierwszy zdecydowanie bardziej zblia si do idealnej" dwupartyjno ci. Charakterystyk modeli syst emw partyjnych zaczniemy wic od przedstawienia systemw dwupartyjnych. Na Malcie proces alternacji wadzy nastpuje pomidzy dwoma ugrupowaniami: Parti Pracy Malty (PtH) i Parti Narodow (PN). Proces instytucjonalizacji takiego ukadu nastpi w z asadzie po 1947 r. Regu stao si tworzenie czysto jednopartyjnych gabinetw wikszo ciow , cho wyjtkiem by okres 1950-1955. Wwczas to obie due partie polityczne sformoway wie k koalicj, a wic zdecydoway si na wprowadzenie formuy charakterystycznej dla demokrac i konsensualnych. Po tym okresie ukad rywalizacji wrci do normy. Charakteryzuje go jednak pewna asymetria siy politycznej i relewancji rzdowej. W okresie powojennym cz ciej przy wadzy byli socjaldemokraci (PtH), jednak w dwch ostatnich dekadach XX wi eku minimalnie silniejsz pozycj parlamentarn zapewnia sobie PN. Partiom mniejszym ud ao si po raz ostatni wprowadzi swych reprezentantw do parlamentu w 1962 r. Dwupartyjno w Wielkiej Brytanii jest zdecydowanie mniej czysta" ni na Malcie. W parl amencie s reprezentowane mniejsze partie polityczne, zwaszcza te, ktrych klientela wyborcza jest geograficznie skoncentrowana (partie szkockie i walijskie). Mog si o ne pochwali znaczn nadreprezentacj w parlamencie (zdobywaj wikszy odsetek mandatw ni ). Sytuacja ma si odwrotnie w przypadku Liberaw, gdy ich elektorat jest rozproszony, a oferta ma wyra nie oglnonarodowy zasig. Wiatach 1979-1997 obserwowali my kolejny pr zykad odstpstwa 183 Systemy polityczne wspczesnego wiata od czystej dwupartyjno ci. Funkcjonowa wwczas system partyjny z parti predo-minujc (Pa ti Konserwatywn), co wykluczyo przez duszy okres zjawisko al-ternacji wadzy. Powrt d dzy Partii Pracy po wyborach w 1997 r. przywrci naruszon rwnowag w mechanizmie rywali zacji. Kolejny przykad odstpstwa od czystej dwupartyjno ci wie si ze zjawiskiem region lizacji systemu partyjnego. Ot poparcie dla dwch duych partii jest nierwnomiernie geo graficznie rozoone. Partia Konserwatywna dominuje raczej na poudniu kraju, za Partia Pracy moe liczy przede wszystkim na elektorat skupiony w pnocnych hrabstwach. Mona w ic odnie wraenie, e w Wielkiej Brytanii funkcjonuje przytumiony" system dwuipparty poziomie wyborczym dwa due i jedno mniejsze ugrupowanie (Liberaowie) uzyskuj popar cie elektoratu, ale na poziomie reprezentacji (parlamentarnym) ukad dwupartyjny j est wci nie do ruszenia. Uwolnienie" systemu partyjnego moe nastpi tylko w przypadku dej cia od wikszo ciowej ordynacji wyborczej i jednoczesnego otwarcia si jednej z duych partii politycznych na wspprac z Liberaami. Jeeli chodzi o Europ kontynentaln (a take Irlandi i Islandi), to charakterystyk syst partyjnych mona oprze na przedstawieniu trzech modeli: Bene-luksu", rdziemnomorskiego oraz skandynawskiego". Modele te wskazuj na charakterystyczne dla stylu rywalizac ji politycznej powizania midzypartyjne, zakres fragmentaryzacji systemu, uwzgldniajc dodatkowo wymiar przestrzenny rywalizacji i poziom polaryzacji wewntrzsystemowej . W modelu Beneluksu", jeeli chodzi o mechanizm rywalizacji, z reguy funkcjonuje ukad trjpolarny, co oznacza wystpowanie trzech opcji programowo-ide-ologicznych, reprez entowanych przynajmniej przez jedn wiksz parti polityczn. Reprezentantem opcji lewico wej s partie o tosamo ci socjaldemokratycznej, za blok centrowy i centroprawicowy jes t zdominowany odpowiednio przez ugrupowania liberalne i libertariarne oraz parti e chadeckie. W modelu Beneluksu" obserwujemy wic znaczny poziom fragmentaryzacji s ystemu partyjnego przy jednoczesnym zachowaniu relewancji politycznej przez ugru powania usytuowane w rnych punktach przestrzeni programowej. Regu stao si tworzenie g

binetw koalicyjnych, ktre maj status koalicji wikszo ciowych. Oznacza to, e adne z ug owa nie zdobywa - na duszy okres - pozycji dominujcej, co determinowane jest rozpros zeniem poparcia wyborczego dla poszczeglnych partii czy blokw. Dystans programowy midzy partiami ulega zmniejszeniu, gdy zjawisko wsppracy parlamentarnej midzy repreze ntantami poszczeglnych blokw staje si kluczem do tworzenia gabinetw koalicyjnych. Jee li chodzi o wymiar rywalizacji socjoekonomicznej (re184 Systemy partyjne wspczesnego wiata formy prorynkowe - polityka prodystrybucyjna), to ulega on stopniowemu zamazaniu" , a programy gwnych reprezentantw trzech blokw upodabniaj si do siebie. Rywalizacja p zyjmuje wic wyra nie do rodkowy charakter. Partie, przesuwajc si ku centrum systemu, um oliwiaj tworzenie gabinetw o do zrnicowanej konfiguracji. Rnice midzy partiami w dotycz wymiaru aksjologicznego i to on moe w pewnych warunkach decydowa o skadzie tw orzonych koalicji gabinetowych. W modelu Beneluksu" nie wystpuj klasyczne ugrupowan ia konserwatywne, a to za spraw pojawienia si silnych wyborczo i parlamentarnie pa rtii cha-deckich, ktre przejy kontrol nad prawicowym elektoratem. Z reguy procentrowe i prowelferystyczne nastawienie partii chadeckich wywouje skutek w postaci zepch nicia partii liberalnych bardziej na prawo od centrum. Cechy modelu Beneluksu" zna jdujemy oczywi cie w Belgii, Holandii i Luksemburgu, ale rwnie w Austrii i - jednak w ograniczonym zakresie - w Irlandii oraz w Niemczech (w tych trzech ostatnich k rajach tendencja ta ujawnia si w latach 90.). Wydaje si, e cechy charakterystyczne d la modelu Beneluksu" wystpuj rwnie w systemie partyjnym Finlandii. Jest to system o w ysokim poziomie fragmentaryzacji, w ramach ktrego funkcjonuj trzy pola rywalizacji . Poparcie wyborcze dla partii ulega rozproszeniu, co ma wpyw na sposb tworzenia g abinetw. Czsto s tworzone koalicje oparte na wsppracy wielu partii politycznych, repr ezentujcych rne, a niekiedy wszystkie opcje programowe. Oznacza to, e poziom polaryz acji systemu jest umiarkowany. Inaczej jednak ni w modelu Beneluksu", gwnym reprezen tantem opcji prawicowej jest do silne ugrupowanie konserwatywne (Koalicja Narodowa - KOK). W sposb oczywisty aden z realnie funkcjonujcych ukadw rywalizacyjnych nie bdzie cako ie pasowa do przedstawionego modelu, a jedynie w mniejszym lub wikszym stopniu bdzi e si do niego zblia. Przykadem, obok fiskiego, moe by rwnie system partyjny Luksem Jest to bez wtpienia ukad trjpolarny, ale ze wzgldu na poziom poparcia wyborczego dl a 3 gwnych partii politycznych bardziej przypomina ukad dwuippartyjny. Partia chadeck a oraz socjaldemokratyczna wyra nie dominuj, a ugrupowanie liberalne (Partia Demokr atyczna - DP) ma potencjalny przynajmniej status partii trzeciej" (centrowej). Po tencjalny, gdy w istocie rzeczy DP nie wypenia roli tzw. jzyczka u wagi". Np. tylko raz wesza w ukad koalicyjny z socjalistami i wyra nie ciy ku partii chadeckiej. Co wic j, bardzo czsto powstaj w tym kraju tzw. wielkie koalicje (socjali ci i chadecy), co raczej stwarza problem z zakwalifikowaniem tego systemu jako dwuippartyjnego, a t ego typu koalicje mona uzna za charakterystyczne dla modelu Beneluksu". W Luksembur gu regu stao si tworzenie gabinetw koalicyjnych. 185 Systemy polityczne wsptczesnego wiata Model systemu partyjnego okre lany mianem rdziemnomorskiego" charakteryzuje si bipolar nym (dwubiegunowym) ukadem rywalizacji. Tradycyjnie wystpuje w nich silny blok par tii lewicowych oraz prawicowych (konserwatywnych). Bardzo rzadko poziom relewanc ji uzyskuj partie liberalne czy chadeckie. Skoro centrum systemu w zasadzie pozos taje otwarte (brak silniejszych wyborczo ugrupowa), w modelu tym ksztatuj si dwie op cje programowe: centrolewicowa oraz centroprawicowa. Struktura tych opcji moe prz ybiera charakter ukadu jednopartyjnego bd wielopartyjnego. W Grecji uksztatowa si sy m partyjny, w ktrym kad z opcji reprezentuje na zasadzie wyczno ci dua partia polityc : Panhelleski Ruch Socjalistyczny (PASOK) - opcj lewicow, za Nowa Demokracja (ND) prawicow. One te dokonuj midzy sob alternacji wadzy. rednia warto indeksu efektywn by partii w latach 90. (na poziomie parlamentarnym) wynosi 2,2, co oznacza, e mec hanizm rywalizacji zaczyna przypomina ukad dwupartyjny. Proces koncentracji parlam entarnego systemu partyjnego zosta bardzo mocno zaznaczony ju w latach 80. i wci pos tpuje. W wyborach w 2000 r. ponownie zwyciyli socjali ci, zdobywajc absolutn wikszo amencie. Obie due partie polityczne kontroluj cznie ponad 94% miejsc, a swoich repre zentantw do legislatywy wprowadziy jeszcze tylko dwa ugrupowania. Konsekwencj ukszt

atowania si takiej konfiguracji stao si tworzenie czysto jednopartyjnych gabinetw wik zo ciowych (z wyjtkiem lat 1989-1990, tzn. okresu zwanego katharsis). System partyj ny w Grecji okre lany jest jako prawie doskonaa dwupartyjno ". Z kolei hiszpaski system partyjny zyska sobie przydomek niedoskonaej dwupartyjno ci". Podobnie jak w Grecji, d ominuj dwie due partie polityczne, reprezentujce opcj lewicow (Hiszpaska Socjalistycz a Partia Robotnicza - PSOE) oraz prawicow (Partia Ludowa - PP). Oznacza to, e w za sadzie proces kreowania stabilnych form lojalno ci politycznych przez partie zosta zdominowany przez socjoekonomiczny wymiar rywalizacji. Znw schemat bardzo podobny do greckiego, ale rwnie i do portugalskiego mechanizmu rywalizacji. Niedoskonao ukad dwupartyjnego w Hiszpanii polegaa przede wszystkim na tym, e od 1993 r. due partie polityczne zostay zmuszone do formowania gabinetw mniejszo ciowych, ktre musiay szuka wsparcia u innych partii obecnych w parlamencie (partii regionalnych). Poza tym obie due partie kontroloway cznie rednio 86% mandatw w Kortezach, a warto indeksu e wnej liczby partii wyniosa 2,6 (lata 90.). W wyborach w 2000 r. zwyciska partia (P P) zdobya absolutn wikszo w parlamencie, co pozwolio jej na stworzenie gabinetu wiks owego. Przyczyny niedoskonao ci ukadu dwupartyjnego upatrywaliby my jednak w innym zja wisku. Ot alternacja wadzy pomidzy obu 186 Systemy partyjne wspczesnego wiata partiami nastpowaa dotychczas do rzadko (rzdy PSOE w latach 1982-1996, a PP od 1996 r .). Wprowadza to do rywalizacji pierwiastek dominacji i sprzyja zjawisku asymetr yczno ci rywalizacji. Poczynajc od 1985 r., mechanizm systemu partyjnego w Portugalii zacz rwnie nabiera ce h rywalizacji bipolarnej, ale w warunkach znacznej jego fragmenta-ryzacji. Domin acja dwch wikszych partii politycznych, reprezentujcych opcj lewicow (Socjalistyczna Partia Portugalii - PSP) oraz w zasadzie centroprawicow (Partia Socjaldemokratycz na - PSD), nie zostaa tak mocno zaznaczona, jak w Grecji i Hiszpanii. Jednak w la tach 90. obie due partie kontroloway rednio blisko 87% mandatw, co w porwnaniu do lat 80. wiadczy o postpujcej koncentracji systemu partyjnego. W zasadzie funkcjonuje 4 -partyjny format systemu partyjnego, zwaszcza na poziomie wyborczym. rednia warto in deksu efektywnej liczby partii wynosi 3,1. Po 1975 r. zdecydowana wikszo gabinetw mi aa charakter koalicyjny, ale poczynajc od 1985 r., regu stao si formowanie przez jedn dwch duych partii rzdw czysto jednopartyjnych. Jednak nie zawsze dysponoway one abso lutn wikszo ci w parlamencie. Podobnie jak w Grecji i Hiszpanii, wydua si okres domin i jednej z partii, co bez wtpienia moe wiadczy o stabilizacji regu gry politycznej. Podobny proces jak w Portugalii obserwowali my we Francji, ale oczywi cie wcze niej. D o poowy lat 70. funkcjonowa tam klasyczny ukad wielopartyjnej rywalizacji o wielopo larnym charakterze, charakteryzujcy si bardzo wysokim poziomem polaryzacji postaw i programw partii politycznych. Stopniowo jednak ujawniaa si wyra na ewolucja systemu w kierunku modelu rywalizacji dwublokowej, co byo efektem zmiany charakteru orga nizacyjnego i programowego socjalistw oraz prb zjednoczenia lewicy. Lewica staa si w ten sposb bardzo powan alternatyw polityczn w wyborach prezydenckich. Wczenie si P Socjalistycznej (PS) do rywalizacji o urzd prezydenta i sukces odniesiony w wybo rach w 1981 r. zadziaa jak przysowiowy katalizator, przyspieszajcy proces ksztatowani a si rywalizacji dwublokowej (zadziaa wcze niej scharakteryzowany efekt prezydencki"). W wypadku Francji mona wskaza na due partie polityczne, ktre zdominoway funkcjonowan ie obu blokw (lewicowego i prawicowego) i stay si jdrem" wewntrz-blokowych przetargw ednak ich struktura pozostaje w gruncie rzeczy wielopartyjna. Dotyczy to zwaszcza bloku prawicowego. Tworz go dwie due partie polityczne: gaullistowski Zwizek na rz ecz Republiki (RPR) i centrowa Unia na rzecz Demokracji Francuskiej (UDF), jedna k to drugie ugrupowanie ma status federacji" partii politycznych, ktre zachowuj odrb n tosamo organizacyjn i programow. 187 Systemy polityczne wspczesnego wiata Od wyborw z 1978 r. status najwikszej partii bloku lewicowego posiada PS. Naley rwni e wspomnie i o tym, e system wyborczy Francji (wikszo ciowy) wywiera bipolarn presj n artie polityczne, czego efektem staje si wa nie powstawanie blokw programowych. Jeeli jeszcze w I turze wyborw prezydenckich (i nie tylko) partie rywalizuj w klasyczny sposb o gosy elektoratu, to w II turze (dwaj najsilniejsi kandydaci) dominuj raczej przetargi i sojusze, oczywi cie prowadzone w ramach blokw. Taki mechanizm systemu

partyjnego powoduje zasysanie" partii lokujcych si w jego centrum przez oba bloki. Mechanizmu tego nie mona w peni racjonalnie wyja ni bez odwoania si do dominujcego we ancji podziau o charakterze socjoekonomicznym (lewica - prawica). Oczywi cie, w prz ypadku Francji (jak i pozostaych krajw Europy Zachodniej) nie chodzi o ideologiczn polaryzacj, tak jak przedstawi np. G. Sartori w latach 70. (w okresie zimnej wojny") . Zbyt due zmiany nastpiy w Europie, by mona byo interpretowa polaryzacj lewica -pra a w kategorii gbokich, ideologicznych, a niekiedy antysystemowych podziaw. Dzieli on a, ale znacznie sabiej. Polaryzacja ta w nowych warunkach politycznych winna racz ej by interpretowana jako denie partii politycznych do zachowania alternatywnych kul tur politycznych" bdcych sposobem strukturyzacji elektoratu, nawet przy wykorzysta niu form identyfikacji grupowej. We Francji w dalszym cigu obserwujemy klasyczny schemat lojalno ci politycznych: elektorat religijny, wiejski, grupy lepiej sytuow ane ekonomicznie i starsi wyborcy gosuj na prawic, za elektorat miejski, nie zwizany silniej z ko cioem, oraz klasy nisze - na lewic. Ten klasyczny syndrom jest widoczny rwnie w innych krajach regionu, oczywi cie z pewnymi modyfikacjami, wynikajcymi z rnic w dynamice zmiany struktur poszczeglnych spoeczestw. Oczywi cie, ukad ten zostaje prze niesiony w sfer wielkiej" polityki. Partie, ktre mieszcz si w tym wymiarze rywalizacj i (we Francji s to: PS, RPR i UDF), dominuj i dziki temu maj wyczno w alternacji w koro we Francji dominuje konflikt lewica - prawica, a pozostae maj raczej marginal ne znaczenie, to w naturalny sposb wymusza on bipolarny styl rywalizacji oraz dwu biegunowy ukad powiza midzypartyjnych. Mona wic zaryzykowa twierdzenie, e dominacja ego podziau socjopolitycznego wymusza bipolarno czy dwupartyjno (model rdziemnomors za pojawienie si dodatkowych o znacznej relewancji politycznej moe wywoa efekt w pos taci wielopolarno ci (model Beneluksu"). Rwnie system partyjny Woch - po transformacji w pierwszej poowie lat 90. -mona zalicz y, z pewn rezerw, do modelu rdziemnomorskiego". Wydaje si, e transformacja jeszcze zakoczya, co moe oznacza zmiany w dotychcza188 Systemy partyjne wspczesnego wiata sowych reguach gry politycznej. W okresie wyborw w 1996 r. uksztatoway si na scenie p olitycznej dwa bloki polityczne: lewicowy, tzw. Drzewo Oliwne", oraz prawicowy - B iegun Wolno ci". Mamy wic do czynienia z rywalizacja dwubiegunow. Wydaje si jednak, e zniknicie z areny politycznej (wzgldnie marginalizacja) ugrupowa centrowych, dominu jcych przed 1992 r., wywoao przede wszystkim ten bipolaryzujcy efekt. Chcemy w ten s posb zasugerowa, e obecny ukad zosta wymuszony przez mechanizm rywalizacji na poziomi e wyborczym i wcale nie musi ulec stabilizacji. Zreszt na poziomie parlamentarnym w dalszym cigu dominuje schemat rywalizacji wielopartyjnej. Rozchwianie" systemu partyjnego wynika przede wszystkim z faktu ujawnienia si w jego ramach zarwno siln ych tendencji do rod-kowych, jak i od rodkowych. Taki konglomerat raczej rzadko wystp uje w ustabilizowanych demokracjach. Wyrazem tendencji do rodkowych moe by m.in. int egracja w ramach systemu partyjnego niegdy antysystemowych ugrupowa oraz zniknicie bilateralnej opozycji. Wydaje si to by efektem rozpadu dominujcej do 1994 r. Chrze ci jaskiej Demokracji, ugrupowania centrowego, i otwarcia w ten sposb centrum systemu . O tendencjach od rodkowych wiadczy styl prowadzenia kampanii wyborczych przez oba bloki. Nierzadko obie strony uywaj argumentw jakby ywcem przeniesionych z lat 60. R ywalizacja prowadzona jest z wykorzystaniem wysoce ideologicznych i emocjonalnyc h hase, zacierajcych dyskurs programowy. W dodatku sukces w wyborach z 1996 r. odn iosy partie reprezentujce w obu blokach bardzo radykalne opcje (np. Przymierze Nar odowe - AN, Zreformowana Partia Komunistyczna - PRC). Partie tworzce oba bloki wy ra nie rywalizuj o zagospodarowanie centrum systemu partyjnego. Jeeli uda im si przes un ku centrum, to zaczn dominowa tendencje do rodkowe i wwczas szans na utrzymanie ry izacji dwublokowej raczej malej, cho wpynoby to na stabilizacj caego ukadu. Zreszt Demokratycznej Lewicy (PDS) oraz Woska Partia Ludowa (PPI), ugrupowania dominujce w bloku lewicowym, kade na wasn rk prbuje stworzy siln parti o centrowej tosamo sposb zagospodarowa centrowy elektorat. Gdyby si to udao, nastpiaby destabilizacja i ak bardzo niespjnego bloku (centro) lewicowego. Z kolei partie prawicowe przejawi aj mae zainteresowanie przesuniciem si bardziej ku centrum, co sugerowaoby, e odpowia a im styl rywalizacji dwubiegunowej. Jest jednak jedno ale". Mianowicie poraka pra wicy w wyborach w 1996 r. jest bardzo czsto wizana z niechci do skierowania apelu do centrowego elektoratu. Skoro uwaa si, e poraka wyborcza jest czsto matk zmian", to

ruch ku centrum moe zosta wymuszony. Rwnie i w tym przypadku perspektywy utrzymania rywalizacji dwubiegunowej nie wygldaj dobrze. 189 Systemy polityczne wspczesnego wiata Model skandynawski" w jednym przynajmniej przypomina ukad rdziemnomorski": rywalizacj a ma zdecydowanie dwublokowy charakter. Wystpuje obz partii lewicowych, zdominowan y z reguy przez due partie socjaldemokratyczne, oraz obz zwany niesocjalistycznym", zdecydowanie bardziej sfragmentaryzowany ni ten pierwszy, z bardzo wyra nie zaznacz on siln pozycj przetargow partii konserwatywnych. Jednak w odrnieniu od modelu rdz rskiego" w ukadzie tym nie wystpuje niezagospodarowane centrum, ale s tam obecne mae partie centrowe o tosamo ci liberalnej (libertariarnej). Oba dominujce bloki nie pr zechwyciy partii centrowych, traktujc je jako ewentualnych koalicjantw i sprzymierz ecw. W konsekwencji w modelu skandynawskim" wystpuje bardzo umiarkowany poziom polar yzacji, gdy gwne ugrupowania obu blokw staraj si zbliy ku centrum, poszukujc tam p openiajcych. Zasad sta si wic styl rywalizacji do rodkowej. O jego charakterze decydu rwnie dominacja podziau socjoekomicznego, ktry, jak ju wcze niej sugerowali my, jest o wiedzialny za powstanie ukadu dwubiegunowego. Wystpowanie za dodatkowych linii konf liktu (znacznie sabszych ni ten pierwszy), np. centrum - peryferie, aksjologiczneg o czy postmaterialnego, prawdopodobnie wywouje efekt w postaci zachowania wielopa r-tyjnego formatu systemu partyjnego z do znaczcym politycznie centrum. wiadczy o ty m chociaby warto indeksu efektywnej liczby partii politycznych, charakterystyczna r aczej dla ukadw wielopartyjnych. W Danii jest ona najwysza i oscyluje wok poziomu 5,0 , obniajc si w pozostaych krajach skandynawskich (oscyluje midzy 3,4 a 3,7). Model te n wystpuje oczywi cie w pastwach skandynawskich, z wyjtkiem Finlandii - cho, jak ju na mienili my , niewykluczone jest jego ujawnienie si we Woszech. Schemat przedstawiony powyej ulega jednak pewnym modyfikacjom w poszczeglnych naro dowych systemach partyjnych. Zdecydowanie bardziej skoncentrowane systemy partyj ne wystpuj w Islandii, Norwegii i Szwecji, z wyra n tendencj do kreowania zjawiska par tii dominujcej. W przypadku tego pierwszego kraju status ten ma konserwatywna Par tia Niepodlego ci (Sf), za w dwch pozostaych - partie socjaldemokratyczne (odpowiednio Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy -SAP oraz Norweska Partia Pracy - DNA ). SAP do 1976 r. miaa status partii predo-minujcej, sprawujc nieprzerwanie wadz od 1 932 r. Jednak nawet po 1976 r. ta dominacja socjaldemokratw w dalszym cigu istniej e, co wywouje efekt niskiego poziomu rywalizacyjno ci w ramach systemu partyjnego. Oczywi cie zdarzaj si koalicje gabinetowe niesocjalistyczne", jednak, jak na razie, s to przypadki odosobnione (np. w latach 1991-1994). System partyjny Szwecji - spo rd wszystkich 190 Systemy partyjne wspczesnego wiata systemw tego subregionu - wci pozostaje najbliszy klasycznemu modelowi 5-partyjnego s kandynawskiego systemu partyjnego" (formua 2+3): dwie due partie polityczne (socja ldemokratyczna oraz konserwatywna) oraz trzy mniejsze - o charakterze lewicowym (bardziej na lewo od SAP), liberalnym i agrarnym. Nie oznacza to jednak, e nic si nie zmienio w cigu ostatnich dwch dekad. Pojawiy si w parlamencie dwa nowe ugrupowani a: Partia Zielonych (MG) oraz Zwizek Chrze cija-sko-Demokratyczny (KDS), i wydaje si, i ustabilizoway swoj pozycj polityczn. Co istotniejsze, oba ugrupowania wniosy do ry alizacji nowe rodzaje konfliktw (postmaterialny oraz religijny), co jednak spowod owao tylko bardzo umiarkowany wzrost polaryzacji systemu partyjnego. Trudno jest mwi o istnieniu wielowymiarowej przestrzeni w systemie partyjnym, skoro w dalszym cigu dominuje ukad lewica - prawica, czego wyrazem pozostaje uprzywilejowana" wybor czo i parlamentarnie pozycja tzw. wielkiej pitki". W Norwegii rwnie mieli my do czynienia z predominacj jednej partii politycznej. Chodz i o DNA, ktra sprawowaa nieprzerwanie wadz w latach 1933-1963. Od poowy lat 60. alter natyw polityczn dla DNA (podobnie jak w Szwecji) sta si sfragmentaryzowany blok part ii niesocjalistycznych". Socjali ci konsekwentnie tworz gabinety czysto jednopartyjn e, ktre po 1961 r. maj status mniejszo ciowych. Rzdy niesocjalistyczne maj oczywi cie c arakter koalicyjnych, o zmiennej konfiguracji uczestniczcych w nich partii polity cznych; najcz ciej osi koalicji staj si Konserwaty ci (H) lub (i) chadecy - Chrze cija artia Ludowa (KrF). Format systemu jest wielopartyjny, a fragmentaryzacja stoi n a troch wyszym poziomie ni w Szwecji. Biorc jednak pod uwag si parlamentarn partii

ycznych, mamy do czynienia zjedna du parti (DNA) oraz kilkoma zdecydowanie mniejszy mi. Inaczej ni w systemie partyjnym Szwecji, w Norwegii pojawiy si ugrupowania o do r adykalnej tosamo ci programowej. Chodzi o parti dalekiej prawicy, Parti Postpu (FrP), ugrupowanie - jak na warunki skandynawskiej prawicy - dysponujce znacznym potencj aem parlamentarnym, ale o wyra nie nieustabilizowanych powizaniach z elektoratem. Z powodu charakteru oferty programowej FrP i reakcji pozostaych ustabilizowanych pa rtii, ma ona status ugrupowania izolowanego (oczywi cie na prawicy). Drug parti skra jn, ale po przeciwnej stronie ni FrP, jest Socjalistyczna Partia Liberalna (SV). J ej izolacja na lewicy nie wynika jednak z tre ci postulatw programowych, ale jest k onsekwencj wspomnianej ju niechci DNA do tworzenia gabinetw koalicyjnych. Norweski s ystem partyjny wydaje si by troch bardziej skomplikowany ni szwedzki, jeeli chodzi o linie konfliktw politycznych (podziay socjopolityczne), a na pewno - bardziej zrnico wany. Jednak 191 Systemy polityczne wspczesnego wiata i w tym wypadku mona odnie wraenie, e relewancja polityczna ustabilizowanych ugrupowa wynika przede wszystkim std, i reprezentuj one w mniejszym lub wikszym stopniu zasad niczy konflikt lewica - prawica. W Islandii, jak ju wspomnieli my, od 1930 r. status najwikszego ugrupowania parlamen tarnego ma Sf, ugrupowanie o konserwatywnej tosamo ci. Przecitnie zdobywa okoo 38% gos , jednak nigdy nie udao si jej uzyska absolutnej wikszo ci wAlthingu (parlamencie). Z konieczno ci wic regu stao si tworzenie przez Sf gabinetw koalicyjnych z Parti Socja kratyczn (Af) bd z liberaln Parti Postpu (Ff). Spo rd 23 rzdw stworzonych po 1945 niczya ona a w 16. Do 1987 r. funkcjonowa w tym kraju w zasadzie 4-partyjny format. Cho partie te w dalszym cigu dominuj, to jednak pojawio si w parlamencie kilka nowyc h ugrupowa, ktre jednak nie mogy poszczyci si wikszymi zdobyczami (np. lewicowe Przym erze Kobiet - Sk). Sytuacja jednak ulega do drastycznej zmianie po wyborach w 1999 r. Spo rd czterech ustabilizowanych" partii tylko dwm udao si zachowa reprezentacj w amencie (Sf i Ff). One wci dominuj (kontroluj cznie ponad 60% mandatw), jednak dwie ostae nie wprowadziy swoich reprezentantw do parlamentu (Af oraz Sojusz Ludowy - PA ). Nie jest to jednak przysowiowe trzsienie ziemi", gdy po lewej stronie powstaa Zjed noczona Partia Lewicy, ugrupowanie oparte m.in. na wsppracy obu lewicowych ugrupow a (Af i PA). Nowym ugrupowaniem w parlamencie s natomiast Zieloni. Mechanizm syste mu partyjnego Islandii rni si od pozostaych tego regionu tym, e dwubiegunowa rywaliza cja nie zostaa wykreowana przez jeden dominujcy konflikt lewica -prawica. Oba zasa dnicze bloki (opcje polityczne) plasuj si raczej na odcinku centrowym i centropraw icowym. W dodatku gwnym reprezentantem opcji centrowej (centrolewicowej) wcale nie jest partia socjaldemokratyczna, lecz liberalna Ff. Ukad ten prawdopodobnie wiadc zy o sporej sile konfliktw innych ni typowo lewicowo-prawicowe (np. konflikty cent rum - peryferie czy miasto - wie ). Np. w programie Ff wci znajdujemy do silnie zaakce ntowane pozostao ci" tradycyjnego zwizku tego liberalnego ugrupowania z elektoratem f armerw i rybakw (niemiejskim). Wyniki wyborw w 1999 r. mog jednak by zwiastunem nie t yle erozji ukadu dwubiegunowego rywalizacji (ten raczej bdzie dominowa), co zmiany charakteru obu blokw. Niewykluczone jest pojawienie si typowo skandynawskiej" dwubl okowo- ci (blok lewicowy oraz centroprawicowy), zwaszcza e Zjednoczona Partia Lewicy uzyskaa status drugiej siy w parlamencie. System partyjny Danii odbiega od modelowego wzorca skandynawskiego", cho jego zasa dnicze cechy w zasadzie zostay zachowane. Problem z tym systemem par192 Systemy partyjne wspczesnego wiata tyjnym polega przede wszystkim na tym, e - inaczej ni wcze niej scharakteryzowane uka dy rywalizacji - podlega on do zaskakujcym zmianom. Jeeli np. systemy partyjne Szwec ji czy Norwegii znamionuje wysoki poziom trwao ci regu gry politycznej, to w Danii m amy do czynienia z oscylacyjnymi zmianami. Poczynajc od poowy lat 20., Partia Socj aldemokratyczna (SDD) jest najwikszym ugrupowaniem w systemie partyjnym, ale od 1 945 r. nie udao si jej zdoby wikszo ci absolutnej w parlamencie. Jej przewaga nad kole jnymi ugrupowaniami pod wzgldem siy parlamentarnej jest nisza ni w Szwecji czy Norwe gii. W tej sytuacji moemy mwi o raczej zagodzonej" formie dominacji socjaldemokratw. ormuj oni gabinety mniejszo ciowe (samodzielnie) bd koalicyjne. W Danii obserwujemy p oza tym zjawisko duej, przynajmniej na tle skandynawskim, zdolno ci partii prawicow

ych do formowania gabinetw koalicyjnych. Osi tych koalicji staj si Liberaowie (V) bd nserwatywna Partia Ludowa (KF), wystpuje rwnie partia obrotowa, Radykalni Liberaowie (RV), ktra moe wsppracowa zarwno z socjaldemokratami, jak i z obozem prawicy. Zdecyd wanie cz ciej jednak wspomagaa SDD, wchodzc do koalicji gabinetowych lub dostarczajc w sparcia parlamentarnego ( z zewntrz"). Takie ruchome ugrupowanie wydaje si by istotne w procesie tworzenia koalicji gabinetowych, zwaszcza w warunkach sporej fragment aryzacji systemu partyjnego. Do zachowa tego typu predysponuje parti tre oferty wybo rczej, w ktrej znalazy si hasa dotyczce zarwno utrzymania modelu pastwa dobrobytu, j i wspierania indywidualnej przedsibiorczo ci oraz rozwoju gospodarki rynkowej. Sprbujemy teraz wskaza na pewne uniwersalne tendencje, widoczne w rozwoju systemw p artyjnych regionu zachodnioeuropejskiego w ostatnim okresie. Po pierwsze, coraz sabiej jest akcentowana dominacja jednej partii w ramach konkretnego systemu part yjnego, co oznacza, e mechanizm rywalizacji staje si bardziej zrwnowaony i powizany z regularn alternacj wadzy. Niegdy dominujce partie polityczne (np. SAP w Szwecji, DNA w Norwegii czy Fianna Fdil w Irlandii) musz si pogodzi z istnieniem alternatywnych koalicji politycznych, co wymusza na nich przyjcie nowych strategii, zarwno na ar enie wyborczej, jak i parlamentarnej. W Holandii w 1994 r., po raz pierwszy od 1 918 r., partia chadecka (Apel Chrze cijasko--Demokratyczny - CDA) znalaza si poza gab inetem koalicyjnym i w ten sposb utracia status swoistego ugrupowania pastwowego". Po drugie, poparcie wyborcze dla ugrupowa, ktre byy odpowiedzialne za proces instyt ucjonalizacji regu gry politycznej, niekiedy maleje, i to w sposb wrcz drastyczny. Przykadem jest chociaby CDA w Holandii, Socjaldemokratyczna Partia Austrii (SP) czy SAP w Szwecji. Jednak cz ciej obserwujemy zjawisko polegajce 193 Systemy polityczne wspczesnego wiata na oscylacyjnych zmianach poziomu poparcia wyborczego i koniunkturalnych zawirow aniach, ktre jednak maj wpyw na aktualny ukiad rwnowagi si. Jest to zwizane z procese sabnicia powiza tradycyjnych partii politycznych z konkretnymi grupami spoecznymi. N a poziomie zachowa indywidualnych oznacza za , e nastpuje erozja stabilnych niegdy for m lojalno ci partyjnej w rd wyborcw. Coraz chtniej przenosz oni poparcie z jednej parti na drug, kierujc si niejednokrotnie tre ci prezentowanych przez nie apeli wyborczych. Po trzecie, w ramach systemw partyjnych pojawia si szereg nowych partii polityczny ch. Chodzi zarwno o ugrupowania lewicowo-libertariarne, z reguy usytuowane na lewo od centrum systemu partyjnego, jak i partie dalekiej prawicy. W zdecydowanej wik szo ci nie dysponuj one liczcym si poparciem wyborczym i w efekcie relewancja wikszo ci z nich jest bardziej ni wtpliwa. Poczynajc od lat 70., obserwujemy jednak, e odgrywa j one bardzo wan rol systemow. Wpywaj one na zmian agendy programowej systemu party , dodajc szereg nowych kwestii, wok ktrych toczy si rywalizacja wyborcza (np. tzw. zi elona polityka czy status imigrantw), lub proponujc odmienne spojrzenie na tradycy jne kwestie problemowe (np. stosunek do integracji europejskiej). W ten sposb prz yczyniaj si do oywienia rywalizacji politycznej, wymuszajc na partiach ustabilizowan ych dopasowanie si" do oddolnych postulatw. Wydaje si, e dysponuj one przede wszystki potencjaem masowej mobilizacji, a bardzo rzadko - potencjaem koalicyjnym. Po czwarte, dystans programowy midzy ustabilizowanymi partiami politycznymi wyra ni e maleje, co skania wielu obserwatorw do wniosku, e mechanizm systemu partyjnego ch arakteryzuje (bardzo) umiarkowana polaryzacja i tendencje do- rodkowe. Chyba mona z godzi si z t sugesti, jednak konieczne jest kilka sw wyja nienia. Sabnicie procesw cyjnych w ramach systemu partyjnego wynika przede wszystkim z tego, e tradycyjne partie polityczne w Europie Zachodniej, ktre ustabilizoway swoj pozycj poprzez wykor zystanie konfliktw o charakterze socjoekonomicznym, teraz zaczynaj si coraz mniej rni w postulatach dotyczcych zwaszcza polityki ekonomicznej. Prbuj akcentowa rnice o cha terze aksjologicznym (lewicowy a prawicowy etos), ale te coraz mniej interesuj el ektorat, gdy jego zwizek z tradycyjnymi kulturami" politycznymi ma przede wszystkim wymiar pragmatyczny. W konsekwencji proces unifikacji gospodarczej Europy Zacho dniej przyczyni si do zjawiska unifikacji agendy programowej systemu partyjnego. P otencjaln moliwo polaryzacji systemu partyjnego naley wiza z polityzacj innych ni onomiczne konfliktw (np. etnicznych czy regionalnych). Jednak partie, ktre usiuj gra t kart, s zbyt sabe i samodzielnie nie s w stanie 194 Systemy partyjne wspczesnego wiata

wykreowa nowych podziaw socjopolitycznych. S im do tego potrzebne due ugrupowania o u stabilizowanej pozycji w rd elektoratu. Te jednak nie kwapi si do tego i tylko stopni owo wchaniaj nowe kwestie problemowe, adaptujc si do nowego ukadu nastrojw i oczekiwa poecznych. W ten sposb proces depolaryzacji systemw partyjnych jest bardzo efektywn ym instrumentem w rkach partii ustabilizowanych, sucym kreowaniu sprzyjajcych opinii i pogldw kolejnych generacji elektoratu. Po pite, co zreszt wynika z wcze niejszych sugestii, znacznie wzrosa liczba alternaty wnych konfiguracji koalicyjnych w ramach systemw partyjnych. Dotyczy to oczywi cie systemw o wielopolarnym ukadzie rywalizacji, cho zmiany w tym zakresie widoczne s rwn ie w modelu skandynawskim". Nie tyle moe chodzi o skady gabinetw koalicyjnych, cho mo el Beneluksu" dostarcza wielu argumentw potwierdzajcych tez o otwieraniu si ukadu prz targw rzdowych, co raczej o tworzenie szerokich, wspierajcych porozumie parlamentarn ych. Druga grupa krajw europejskich to te, ktre na pocztku lat 90. rozpoczy proces transfo rmacji demokratycznej. Ich systemy partyjne charakteryzuj si spor pynno ci formatw i hanizmw. S to bez wtpienia systemy o wielopartyjnym wzorcu rywalizacji, mniej lub b ardziej sfargmentaryzowane. Zjawisko dominacji jednej partii politycznej z reguy nie wystpuje, nie mwic ju o umiarkowanej formie predominacji. Mona natomiast w niektr ch krajach zauway dominacj okre lonej opcji programowo-politycznej, jednak w sytuacji wystpowania koalicji gabinetowych o do zmiennych skadach (np. w Estonii). Widoczn pr awidowo ci w wikszo ci z nich jest do regularna alternacja wadzy o oscylacyjnym chara e. Pynno formatu i mechanizmu systemw partyjnych jest przede wszystkim efektem braku bardziej stabilnych form lojalno ci politycznej w rd elektoratu. W krajach, ktre rozp oczy proces transformacji demokratycznej, nie wystpuj podziay socjopolityczne zdolne do stworzenia mechanizmu identyfikacji grupowej w sferze polityki. Jest to spowo dowane przede wszystkim tym, e struktura spoeczestw podlega dynamicznym zmianom o c harakterze modernizacyjnym. Partie nie s w stanie przechwyci kontroli nad poszczegl nymi segmentami spoeczestwa en bloc, i to z bardzo rnych przyczyn. Po pierwsze, s sab jako struktury organizacyjno-czon-kowskie i dlatego raczej szukaj zwolennikw, stos ujc niejednokrotnie koniunkturalne i nastawione na krtk perspektyw strategie polityc zne. Po drugie, nie mog liczy na cige wsparcie grup interesu, znacznie gbiej penetruj ch poszczeglne segmenty spoeczestwa. Grupy te raczej preferuj zwizki o koniunkturalny m charakterze i nastawiaj si raczej na wspprac z partiami rzdzcymi lub 195 Systemy polityczne wspczesnego wiata wsprzdzcymi. Poza tym w wielu przypadkach grupa interesu nie jest w stanie zagwarant owa lojalno ci swej klienteli. Po trzecie, konsekwencj sabo ci tych cia po redniczcyc p interesu i struktur obywatelskich) jest stworzenie raczej bezpo redniego zwizku p artii z wyborcami, a jak uczy do wiadczenie wielu demokracji ustabilizowanych, kon trola nad tak zindywidualizowanym elektoratem jest bardzo trudna. Nastpstwem tego jest zjawisko, e partie polityczne staraj si same kreowa sw klientel wyborcz, a nie korzystywa istniejce podziay i pknicia" w spoeczestwie. Powstaj wic koniunkturaln owiza midzy parti a wyborcami, kreowane dziki wykorzystaniu rnorodnych ofert program ch, niejednokrotnie bardzo niespjnych, eklektycznych i wrcz zaskakujcych. W rd systemw partyjnych pastw przechodzcych transformacj demokratyczn mona wyrni wowe kategorie: systemy partyjne o dwublokowej rywalizacji oraz systemy, dla ktry ch charakterystyczny jest ukad wielobiegunowy. Systemy partyjne, w ktrych dominuje schemat dwubiegunowej rywalizacji (dwublokowe j), opieraj si na konfrontacji midzy zreformowanymi partiami neokomu-nistycznymi a nowymi ugrupowaniami, wywodzcymi si z tradycji antykomunistycznej opozycji. Mamy t u wic do czynienia z rywalizacyjnym ukadem o dwublokowym charakterze, ktry w pewien sposb przypomina stary zachodnioeuropejski mechanizm ideologicznej polaryzacji l ewica - prawica. Poziom polaryzacji jest z reguy tak wysoki, e wsppraca midzy partiam i reprezentujcymi przeciwne bloki jest wykluczona. Skania to wielu badaczy do form uowania tezy o wystpowaniu wzorca ekstremalnej polaryzacji. Naleaoby jednak doda, e w warunkach bardzo ograniczonych rnic programowych wystpujcych midzy blokami. Jeeli naw t s akcentowane, to tylko na uytek elektoratu. Z reguy rnice staj si bardziej widocz gdy partie prezentuj aksjologiczne uzasadnienie dla swoich ofert politycznych, d otyczcych zwaszcza kwestii ekonomicznych. W istocie rzeczy ta polaryzacja wynika z wci bardzo silnego konfliktu o charakterze historycznym, dotyczcego stosunku do pr

zeszo ci. Mechanizm tego typu wystpuje m.in. w Albanii, Bugarii, na Litwie, w Polsce, Rumunii oraz na Wgrzech. W wypadku Albanii jest to konfrontacja midzy dwoma parti ami politycznymi: Albask Parti Socjalistyczn (PSSh), ugrupowaniem o neokomunistyczny m charakterze, oraz Albask Parti Demokratyczn (PDSh), oferujc liberaln i prozachodni mo polityczn. Pozostae partie polityczne s bardzo mae i adna z nich nie kontroluje w ni 8 mandatw. Midzy duymi ugrupowaniami nastpuje do regularna alternacja wadzy. PS yciya w wyborach w 1991 i 1997 r., za PDSh - w 1992 i 1996 r. Zwycistwo jednej z tych partii oznacza zdobycie absolutnej wikszo ci w parlamencie, cho 196 Systemy partyjne wspczesnego wiata w przypadku PDSh nie rodzi to skutku w postaci sformowania czysto jednopartyjnyc h gabinetw. W Albanii mamy wic do czynienia z historyczno-ideologiczn polaryzacj lew ica - prawica w warunkach funkcjonowania ukadu dwupartyjnego. W pozostaych krajach zauwaamy prawidowo polegajc na wystpowaniu silnej partii o neo istycznym rodowodzie, ktra dominuje w bloku lewicowym, oraz z mniej lub bardziej sfragmentaryzowan prawic (centroprawic), w ramach ktrej sia wyborcza poszczeglnych pa tii podlega znacznym fluktuacjom. W Bugarii, poczynajc od 1990 r., obserwujemy bar dzo regularn alternacj wadzy - w kadych kolejnych wyborach sukces odnosia opozycja. P rawidowo ta ujawnia si rwnie w pozostaych krajach, z wyjtkiem Rumunii. Neokomunist ugarska Partia Socjalistyczna (BSP) zwyciaa w wyborach w 1990 i 1994 r., za opozycja - w 1991 i 1997 r. Opozycja organizuje si w postaci szerokich koalicji wybor-czopolitycznych, wewntrznie sfragmentaryzowanych, co staje si widoczne zwaszcza na poz iomie parlamentarnym. W wyborach w 1991 r. zwyciya Unia Si Demokratycznych (SDS), pr zymierze polityczne o antykomunistycznym rodowodzie, majce cechy typowe dla organ izacji typu forum". Po wyborach stworzya gabinet mniejszo ciowy, wspierany w parlame ncie przez deputowanych z Ruchu na rzecz Praw i Swobd (DPS), parti o charakterze e tnicznym (reprezentuje interesy tureckiej mniejszo ci etnicznej). Z kolei w wybora ch z 1997 r. zwyciya koalicja centroprawicowa, Zjednoczone Siy Demokratyczne (ODS), w ktrej najsilniejszym ugrupowaniem bya SDS, od 1997 r. partia polityczna o tosamo ci liberalnej. Obok tego konfliktu o charakterze historycznym, ktry stanowi zasadni cz o w procesie struk-turyzacji rywalizacji midzypartyjnej, ujawni si inny podzia - o charakterze etnicznym. W zasadzie wzmacnia on konflikt historyczny, nakadajc si na niego. Neokomuni ci oferuj w swym programie szereg hase o charakterze nacjonalistycz nym, prezentujc si elektoratowi jako ugrupowanie reprezentujce interesy Bugarw i bdc zecznikiem spjno ci terytorialnej pastwa. Nacjonalizm partii neo-komunistycznych nie jest odosobnionym przypadkiem bugarskim, gdy znajdujemy go rwnie m.in. na Litwie, w Rumunii czy na Sowacji. Konflikt o charakterze etnicznym ujawni si z ca ostro ci w m ncie, gdy grupa deputowanych z BSP zwrcia si z wnioskiem do Sdu Konstytucyjnego o zd elegalizowanie DPS, powoujc si na art. 11 konstytucji, ktry wprowadza zakaz tworzeni a partii o etnicznym charakterze. Sd odrzuci wniosek i w ten sposb generalnie uzna l egalno istnienia partii etnicznych (m.in. tureckich i macedoskich). Na Litwie zjawisko polaryzacji ma rwnie podtekst historyczny i wydaje si by kontynua cj konfliktw ideologicznych z lat 1989-1992. Wystpuj dwie opcje 197 Systemy polityczne wspczesnego wiata polityczne: lewicowa, reprezentowana przede wszystkim przez Litewsk Demokratyczn P arti Pracy (LDDP), oraz centroprawicowa, oparta na wsppracy dwch wikszych ugrupowa wy osych z antykomunistycznego ruchu spoecznego Sajudis - Zwizku Ojczyzny/Litewskich K onserwatystw (TK/LK) oraz Litewskiej Partii Chrze cijasko-Demokratycznej (LKDP). Par lamentarny system partyjny jest umiarkowanie sfargmentaryzowany. Do parlamentu w chodzi od 6 do 7 partii politycznych, ale po kadej elekcji (w 1992 i 1996 r.) poj awia si w Saimas ugrupowanie znacznie silniejsze od pozostaych, ktre kontroluje abs olutn wikszo mandatw (np. LDDP po 1992 r.) lub bardzo zblia si do tego poziomu (TK/L 1996 r.). Wpywa to na koncentracj systemu partyjnego i uatwia proces formowania ga binetw. Po wyborach w 1992 r. warto indeksu efektywnej liczby partii politycznych w ynosia 3,0, za po kolejnych - 3,4. Systemy partyjne Polski oraz Wgier charakteryzuje rwnie dwubiegunowy styl rywalizac ji oparty na konwencjonalnym konflikcie lewica - prawica. Dwublokowo zostaa jednak jakby zamana przez pojawienie si relatywnie silnych partii centrowych, ktre staraj s i odgrywa rol ugrupowa obrotowych. Na Wgrzech po wyborach w 1994 r. liberalne Przymie

rze Wolnych Demokratw (SDS) weszo do rzdu stworzonego przez Wgiersk Parti Socjalistyc n (MSP), cho ta ostatnia dysponowaa absolutna wikszo ci w parlamencie. Bya to prba ia" dwublo-kowego ukadu rywalizacji opartego przede wszystkim na zaszo ciach history cznych. W Polsce obecno Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) w koalicjach gabineto wych utworzonych razem z Sojuszem Lewicy Demokratycznej (SLD) zdecydowanie podkr e la dominacj dwublokowo ci, gdy to wa nie podzia historyczny wymusi" tego rodzaju po nie. Unia Wolno ci (UW), ugrupowanie centrowe i liberalne, w dalszym cigu do wyra nie c iy ku opcji prawicowej, nawet po wyj ciu z gabinetu koalicyjnego J. Bu ka - koalicji A kcji Wyborczej Solidarno " (AWS) oraz UW. Jednak mona postawi hipotez, i ugrupowania sycznie liberalne (SDS i UW) z powodu tre ci goszonych przez nie hase nie mog liczy na poparcie wikszej grupy elektoratu i prawdopodobnie w najbliej przyszo ci nie bd w sta ie stworzy relewantnej wyborczo opcji centrowej. Zmiana wic ukadu rywalizacji na ko nfiguracj wielopolarn jest raczej wtpliwa. System partyjny Wgier od samego pocztku ch arakteryzowa si umiarkowanym poziomem fragmentaryzacji i w parlamencie ustabilizow a si 6-partyjny format. O poziomie koncentracji systemu wiadczy chociaby warto indeks efektywnej liczby partii politycznych, ktra wynosi 3,4 (warto rednia). W Polsce nat omiast obserwujemy do radykalnie postpujcy proces koncentracji parlamentarnego syste mu partyjnego. Po wyborach 198 Systemy partyjne wspczesnego wiata w 1991 r. warto indeksu efektywnej liczby partii wyniosa 10,3, co w praktyce oznacz ao istnienie systemu partii maych. W kolejnych elekcjach jego warto spada -w 1993 r. do poziomu 3,9, a w 1997 r. - do 2,9. Warto ci te jednak s do zudne. Zarwno SLD, jak AWS maj w zasadzie status koalicji politycznych, w ktrych skad wchodzi szereg orga nizacji i partii, starajcych si zachowa odrbn tosamo . Dotyczy to zwaszcza AWS, gdy esta by przynajmniej formalnie koalicj, a sta si jednolit organizacj partyjn. Moem o fragmenta-ryzacji wewntrzblokowej, ktra zdecydowanie bardziej drastyczne formy p rzybiera na prawicy. W Rumunii ukad dwublokowy oparty na alternacji wadzy ujawni si dopiero w wyborach w 1996 r. Od 1989 r. rzdziy ruchy spoeczne i partie polityczne o rodowodzie komunisty cznym. Najpierw amorficzny Front Ocalenia Narodowego (FSN), potem Demokratyczny Front Ocalenia Narodowego (FDSN) jako dominujca frakcja powstaa po rozamie w FSN, k try w 1993 r. - w wyniku fuzji z dwoma mniejszymi ugrupowaniami lewicowymi - przy j obecn nazw Socjaldemokratycznej Partii Rumunii (PDSR). W wyborach w 1996 r. zwyciy oalicja centroprawicowa, Demokratyczna Konwencja Rumunii (CDR), stworzona w 1992 r. Po wyborach z 1992 i 1996 r. zostay stworzone gabinety koalicyjne, gdy adna ze zwyciskich partii nie dysponowaa absolutn wikszo ci w Izbie Deputowanych. PDSR zdecydo aa si na kooperacj z ugrupowaniami ekstremistycznymi i nacjonalistycznymi (gwnie na f orum parlamentu), m.in. z Parti Jedno ci Narodowej Rumunii (PUNR) i z Parti Wielkiej Rumunii (PRM). Natomiast CDR stworzya gabinet wraz z Uni Socjaldemokratyczn (USD) oraz Demokratycznym Zwizkiem Wgrw (UDMR). Obecno tej ostatniej partii spowodowaa wnie ienie na poziom przetargw parlamentarnych konfliktu o charakterze etnicznym. Neok omuni ci, sprawujc wadz, niejednokrotnie dawali do zrozumienia, e funkcjonowanie owej partii jest powanym zagroeniem dla spjno ci terytorialnej kraju. Zreszt nacjonalizm wi l-korumuski" sta si jedn z zasadniczych strategii politycznych PDSR ( wiadczy o tym np . dobr koalicjantw), a on Iliescu - kandydat partii w wyborach prezydenckich w 1996 r. i urzdujcy prezydent - opar sw kampani na sentymentach nacjonalistycznych, jakby wcem przeniesionych z okresu komunistycznego. Ukad dwublokowy pojawi si rwnie w Chorwacji i na Sowacji, ale w obu krajach ma on odm enny podtekst od przedstawionych wcze niej. Podstawowy konflikt nie przebiega midzy ugrupowaniami neokomunistycznymi a partiami centroprawicowymi, wywodzcymi si z da wnej opozycji antykomunistycznej, lecz przybiera form konfrontacji tendencji zach owawczych, etatystycznych i niedemokratycznych 199 Systemy polityczne wspczesnego wiata z liberalnymi i proreformatorskimi. Osi polaryzacji systemu partyjnego w obu przy padkach stali si politycy sprawujcy przez duszy okres wadz oraz zaproponowana przez n ch strategia ewolucji systemu politycznego. Konsekwencj stao si natomiast powstanie bloku partii opozycyjnych o niejednokrotnie bardzo zrnicowanej tosamo ci programowej i tradycji ideologicznej, ktrego zasadniczym celem stao si zwycistwo w wyborach i o

dsunicie dotychczasowej ekipy politycznej. W bloku partii proreformatorskich znal azy si zarwno ugrupowania konserwatywne, liberalne i chadeckie, jak rwnie partie o ro dowodzie neokomunistycznym. Proces polaryzacji wynika wic z przesanek o charakterz e programowym, jak i z animozji personalnych na poziomie przetargu elity polityc znej. Jeeli w wypadku Sowacji moemy mwi o zjawisku alternacji wadzy, opartej na schem cie wymiany blokowej elit rzdzcych, o tyle system partyjny w Chorwacji (do 2000 r. ) przypomina ukad rywalizacyjny z parti dominujc. Otwarcie" systemu w tym drugim wypa ku moe potencjalnie przeksztaci go w ukad dwublokowy, ale innego scenariusza te nie m ona wykluczy (np. ukadu wielopolarnego). W Chorwacji do 2000 r. rzdzia Chorwacka Unia Demokratyczna (HDZ), ugrupowanie o ko nserwatywno-chrze cijaskim charakterze, stworzone przez Franjo Tudjmana. Z jednej s trony bya to osobista" partia Tudjmana, dugoletniego prezydenta kraju, z drugiej st rony - z czasem nabraa charakteru tzw. partii wadzy". Ugrupowanie to w gruncie rzec zy byo konglomeratem rnych opcji i interesw, ktrych zwolennikw czya tylko jedna kw sprawowanie wadzy i dystrybucja wymiernych korzy ci. Niejednokrotnie sugerowano, e partia bya napdzana przez bardzo archaiczn, prost, ale potn wizj: silnego pastwa c iego. Kolejne konflikty i wojny, w ktre Chorwacja zaangaowaa si za spraw Tudjmana, su utrwaleniu tej wizji. HDZ staa si wic parti o silnie nacjonalistycznej tosamo ci. Do k a lat 90. opozycja bya sfragmentaryzowana i w zasadzie saba. Czynnikiem, ktry zdecy dowa o uaktywnieniu partii opozycyjnych, bya choroba prezydenta i jego mier w grudni u 1999 r. Opozycja stworzya dwa bloki polityczne: jeden skupiony wok Socjaldemokrat ycznej Partii Chorwacji (SDP), ugrupowania o neokomunistycznym rodowodzie, i Spoe czno-Liberalnej Partii Chorwacji (HSLS), ugrupowania liberalnego, ktre miao w parl amencie status drugiej siy politycznej, centrum za drugiego bloku staa si Chorwacka Partia Chopska (HSS). W wyborach prezydenckich w 2000 r. zwyciy Stjepan Mesi^z, kand ydat wywodzcy si z maej partii centrowej, Chorwackiej Partii Ludowej (HNS). Natomia st w wyborach do Izby Reprezentantw (izby niszej) sukces odnie li postkomuni ci, SDP, zdobywajc 44 mandatw. Oba bloki opozycyjne zdobyy cznie ponad 54% miejsc. HDZ, zdobyw ajc 200 Systemy partyjne wspczesnego wiata 40 mandatw, staa si drug si w parlamencie. Partie opozycyjne stworzyy gabinet koalic y (sze ciopartyjny), oparty na wsppracy trzech duych ugrupowa: SDP, HSLS i HSS, wczaj zywi cie w ukad parti prezydenck". Na Sowacji centraln osi polaryzacji systemu partyjnego sta si V. Meiziar i forsowana przez jego parti, Ruch na rzecz Demokratycznej Sowacji (HZDS), koncepcja wyhamowyw ania reform demokratycznych, silnie powizana z tendencj do przywracania starych z okresu komunistycznego - rozwiza instytucjonalnych. HZDS stworzy siln koalicj ugrup owa antyreformatorskich, opart na wsppracy z parti nacjonalistyczn, Sowack Parti N SNS), oraz z populistycznym i lewicowym Stowarzyszeniem Robotnikw Sowacji (ZRS). H ZDS zwyciy w wyborach w 1992 i 1994 r., cho proces konsolidacji partii opozycyjnych, zdecydowanych na powoanie alternatywnego bloku, ujawni si ju w 1994 r., lecz tylko przelotnie. W marcu 1994 r. powsta piciopartyjny gabinet mniejszo ciowy, oparty na w sppracy m.in. neokomunistycznej Partii Lewicy Demokratycznej (SDL), Ruchu Chrze- cij asko-Demokratycznego (KDH) i Alternatywy Politycznego Realizmu (ARP) -partii, ktra p niej wesza w skad Demokratycznej Unii Sowacji (DUS). Proces konsolidacji opozycji a ntymecziarowskiej obserwowali my w 1998 r., gdy przed wyborami parlamentarnymi zos taa sformowana Sowacka Koalicja Demokratyczna (SDK). W jej skad weszy m.in. KDH, DUS oraz 3 mniejsze ugrupowania. W wyborach zwyciya HZDS, zdobywajc najwicej mandatw w p rlamencie, jednak partiom opozycyjnym udao si stworzy wikszo parlamentarn i sformowa inet koalicyjny. Zasadniczy trzon nowego rzdu stanowiy SDK, SDL oraz Partia Koalic ji Wgierskiej (SMK). Po wyborach z 1998 r. reprezentowanych jest w parlamencie 6 partii politycznych, wyra nie tworzcych dwa bloki polityczne, a warto indeksu efektyw nej liczby partii podniosa si do poziomu 4,7 (z 4,4), co jest przede wszystkim efe ktem nieobecno ci w parlamencie jednej, wyra nie silniejszej partii (tak byo dotychcz as). Jednak szybko si okazao, e koalicja rzdzca nie stanowi wcale monolitu. Oto np. l ider KDH zgosi propozycj rozwizania koalicji antymecziarowskiej" (SKD), podnoszc argu ent, e jej dalsze utrzymanie spowoduje utrat tosamo ci programowej prawicy. Lider koa licji i premier M. Dziurinda sprzeciwi si temu (by czonkiem KDH), a po fiasku rozmw z J. Czarnogurskim (liderem KDH) zdecydowa si na stworzenie wasnej, premierowskiej" p

artii, Sowackiej Unii De-mokratyczno-Chrze cijaskiej (SDKU). SDL rwnie przejawia oznak i zaniepokojenia, gdy si okazao, e przymierze z chadekami spowodowao spadek poparcia dla niej w rd lewicowego elektoratu. Naley pamita, e bardziej naturalnym", programow sprzymierzecem SKD jest populistyczny i lewicujcy HZDS, ktry ju 201 Systemy polityczne wspczesnego wiata znacznie wcze niej podejmowa dziaania zmierzajce do przycignicia neokomu-nistw do koa ji gabinetowych. Jeszcze z inn wersj dwubiegunowej rywalizacji mamy do czynienia w Czechach. Konfli kt o charakterze historycznym nie sta si tu czynnikiem determinujcym proces polaryz acji systemu partyjnego. Dwie obecnie najwiksze partie polityczne, prawicowa Obyw atelska Partia Demokratyczna (ODS) oraz lewicowa Czeska Partia Socjaldemokratycz na (SSD), wywodz si z tradycji antykomunistycznej. Zasadniczy konflikt, ktry wpyn na nfiguracj rywalizacji, ma wyra nie charakter programowy i dotyczy strategii polityk i ekonomicznej. Spo rd wszystkich krajw (moe z wyjtkiem Wgier), ten typ konfliktu najb rdziej przypomina klasyczny ukad so-cjoekonomiczny (lewica - prawica). Poczynajc o d wyborw w 1996 r., te dwie partie wyra nie dominuj w parlamencie, cho nie udao si ad z nich zdoby absolutnej wikszo ci mandatw. Po wyborach z 1996 r. wiksza z nich (ODS) sformowaa gabinet koalicyjny o centroprawicowym charakterze, majcy status ukadu mni ejszo ciowego. Z kolei po wyborach z 1998 r. SSD stworzya gabinet czysto jednopartyj ny, rwnie mniejszo ciowy. Obie due partie cznie kontroluj rednio 67% miejsc w parlam . Wybory te potwierdziy tendencj do koncentracji parlamentarnego systemu partyjneg o - warto indeksu efektywnej liczby partii spada do poziomu 3,7 (z 4,1 w 1996 r.). Po wyborach z 1998 r. nastpio do zaskakujce wydarzenie. Obie due partie zawary pakt ityczny, dzielc si wadz i wpywami. Ten konsensualny w charakterze ukad jest w istocie wersj tzw. wielkiej koalicji, co raczej nie powinno sprzyja stylowi rywalizacji dw ublokowej. Jednak pakt o tolerancji", gdy tym mianem jest niejednokrotnie okre lany, wydaje si by zjawiskiem raczej koniunkturalnym i przej ciowym. Zreszt nie wypywa z na turalnego stylu dziaa elity politycznej w Czechach i nie znajduje oparcia w jej ku lturze politycznej. Naley pamita, e pakt jest gwarancj utrzymania socjalistycznego rz u mniejszo ciowego do wyborw w 2002 r. Jeeli obu partiom uda si przeprowadzi reform sy temu wyborczego (wprowadzenie systemu mieszanego), to wwczas moe pojawi si bardzo si lny czynnik instytucjonalny, sprzyjajcy stabilizacji nie tylko ukadu dwublokowego, ale rwnie dwupartyjnego. Gra jednak wydaje si bardzo niebezpieczna i to przede wsz ystkim dla SSD. Partia bardzo wyra nie kontynuuje reformy rynkowe i liberalne, co m oe spowodowa odpyw sympatykw i wyborcw. Na t niezadowolon klientel liczy Komunistyc artia Czech i Moraw (KSM), ugrupowanie o noekomunistycznym charakterze. Przesunici e poparcia wyborczego na niekorzy socjaldemokratw, przy jednoczesnym wprowadzeniu si lnego" systemu wyborczego, to czynniki, ktre w istocie rzeczy mog zdecydowa o wzmoc nieniu ODS i zwikszonej marginalizacji SSD. 202 Systemy partyjne wspczesnego wiata Ukad rywalizacji wielopolarnej znacznie rzadziej pojawia si w krajach tego regionu . Wystpuje on m.in. w Estonii, na otwie i w Sowenii. Z wyjtkiem Sowenii, w pozostaych krajach ukad partyjny przybiera jednak bardzo asymetryczny charakter, co skania wi elu obserwatorw do wyraania opinii o istnieniu w gruncie rzeczy unipolarnego mecha nizmu rywalizacji. Nie jest to jednak opinia, z ktr mona si zgodzi bez zastrzee. W E nii i na otwie wyra nie dominuj ugrupowania centrowe oraz prawicowe (konserwatywne). W tym pierwszym kraju nie istniaa do 1996 r. wiksza partia lewicowa. Wwczas to pow staa Partia Umiarkowanych (M), ktrej jednym ze wspzaoycieli bya Estoska Partia Socj okratyczna (ESP). Jednak M wyra nie ewoluuje w kierunku centrum systemu partyjnego co nie sprzyja zagodzeniu istniejcej asymetrii. Tworzone w Estonii koalicje gabin etowe maj wyra ny charakter centroprawicowy. Po wyborach z 1992 r. osi koalicji bya k onserwatywna Narodowa Koalicja na rzecz Ojczyzny (RKI), za w 1995 r. - rwnie konser watywne ugrupowanie Koalicja i Unia Ludowa (KMU). Sytuacja powtrzya si po wyborach w 1999 r. Znw partie centroprawicowe odniosy sukces, tworzc koalicj opart na wspprac .in. z Estosk Parti Reform (ER), Parti Umiarkowanych i Zwizkiem Ojczyzna". Na otwie ztatowa si bardzo podobny model tworzenia gabinetw koalicyjnych. W Sowenii system partyjny jest sfragmentaryzowany, a do parlamentu wchodzi od 8 d o 9 partii politycznych. W wyborach adnej z partii nie udao si zdoby znaczcego odsetk

a mandatw i w konsekwencji wystpuje zjawisko rozproszenia siy politycznej ugrupowa. Status pierwszej siy parlamentarnej posiada Liberalna Demokracja Sowenii (LDS), st worzona w 1994 r. w wyniku poczenia si kilku partii politycznych, bd Partia Liberalno -Demokratyczna (LdS), ugrupowanie, od ktrego wysza inicjatywa powoania do ycia LDS. LDS jest ugrupowaniem centrolewicowym o wyra nie liberalnej tosamo ci. Program partii bardzo przypomina oferty wyborcze prezentowane np. przez Uni Wolno ci w Polsce czy Przymierze Wolnych Demokratw na Wgrzech. Po wyborach w 1992 r. warto indeksu efekty wnej liczby partii wynosia 6,6, za po kolejnych w 1996 r. spada do poziomu 5,5. Ocz ywist konsekwencj rozproszenia systemu partyjnego staje si konieczno tworzenia gabine tw koalicyjnych. Po wyborach z 1992 r. zosta sformowany 4-partyjny gabinet koalicy jny o chaiakterze centrolewicowym. Obok LdS i Soweskich Chrze cijaskich Demokratw (S.C D) pojawiy si w nim dwa ugrupowania lewicowe: neokomuni-styczna Zjednoczona Lista Socjaldemokratw (ZLSD) (wwczas jeszcze koalicja wyborcza) oraz Socjaldemokratyczna Partia Sowenii (SDSS), wywodzca si z tradycji antykomunistycznego ruchu Demos". Po wyborach z 1996 r. powstaje gabinet 203

Systemy polityczne wspczesnego wiata koalicyjny oparty na wsppracy LDS i Soweskiej Partii Ludowej (SLS). To drugie ugrupo wanie ma charakter chadecki i plasuje si bardziej na prawo od centrum systemu. Mon a wic okre li t koalicj mianem centroprawicowej. Podobny charakter miaa kolejna koalic a gabinetowa, ktr stworzyy SLS, SKD oraz SDSS. Mimo obecno ci socjaldemokratw, ciy on ardziej ku prawicowej opcji programowej ni dwie poprzednie. W rzdzie nie znalaza si LDS. W systemie partyjnym najsabsza wydaje si by opcja prawicowa, ktrej najwikszym re prezentantem jest konserwatywna i nacjonalistyczna Soweska Partia Narodowa (SNS). Na odrbne potraktowanie zasuguje styl rywalizacji politycznej - bo z pewno ci trudno jest mwi o istnieniu systemu partyjnego - w reimach prezydenckich. Chodzi m.in. o R osj i Ukrain. Podobnie jak ma to miejsce w krajach np. Ameryki Poudniowej czy niektr ych republikach zakaukaskich (lepszy przykad), zasadniczym upem w rywalizacji poli tycznej staje si urzd prezydenta. Oznacza to m.in., e siy polityczne w parlamencie bd znajdowa si pod ogromn presj silnego prezydenta, co w konsekwencji musi doprowadzi do ujawnienia si dwubiegunowej konfiguracji przetargw. Prezydent, ktry zamierza prowa dzi aktywn i kreatywna polityk - co wcale nie musi oznacza polityki prodemokratyczne j - powinien zapewni sobie poparcie wikszo ci w parlamencie wzgldnie doprowadzi do jeg o marginalizacji politycznej (przypadek biaoruski). Sytuacja taka nie sprzyja pro cesowi instytucjonalizacji zasad gry politycznej midzy partiami, gdy o ich charakt erze decyduje prezydent. Proces parlamentaryzacji" polityki postpuje wyjtkowo powol i, jeeli w ogle, i w konsekwencji nie mamy do czynienia ze zjawiskiem instytucjona lizacji systemu partyjnego. Na Ukrainie po wyborach parlamentarnych w 1998 r. bl ok partii lewicowych ponownie stworzy opozycj parlamentarn wobec prezydenta L. Kucz -my, a jego zasadniczym celem stao si sfabrykowanie" tzw. wikszo ci prezydenckiej. Pod obny schemat dziaa politycznych dominuje w Rosji. Zreszt w tych dwch krajach (oraz n a Biaorusi) istota polityki sprowadza si do pytania, czy parlament zaryzykuje konf rontacj z silnym prezydentem. Patrzc na systemy partyjne uksztatowane na poszczeglnych kontynentach, mona wskaza na pewne regionalne" prawidowo ci czy te tendencje w charakterystyce ich formatu i mech anizmu. W Afryce zdecydowanie dominuj ukady wielopartyjne, jednak w sytuacji domin acji jednego ugrupowania. Ta dominacja przybiera niekiedy form predominacji, a w innych przypadkach - posta raczej oscylacyjn. Systemy wielopartyjne z parti dominujc wystpuj zarwno w rodowisku demokratycznym, jak i niedemokratycznym. Bardzo rzadko wy stpuj systemy partyjne o uka204 Systemy partyjne wspczesnego wiata dzie zrwnowaonym i zmiennej konfiguracji siy wpywu politycznego, ktre gwarantuj regul rn alternacj wadzy. Na kontynencie amerykaskim do czsto wystpuje zjawisko instytucjonalizacji czystego" u du dwupartyjnej rywalizacji (np. Stany Zjednoczone czy wikszo pastw Wsplnoty Karaibsk iej), ewentualnie bipolarnego, w warunkach ograniczonej fragmentaryzacji (np. Ar gentyna czy Chile). Moe to by ubocznym efektem prezydencjalizacji reimw politycznych bd - jak w pastwach Wsplnoty Karaibskiej - konsekwencj przejcia westminsterskiego"

elu demokracji. Pod koniec XX wieku znikn jedyny na tym kontynencie system partyjn y z parti predominujc (Meksyk). W Australii i Oceanii wystpuj praktycznie tylko dwa s ystemy partyjne o wysokim poziomie instytucjonalizacji regu gry politycznej (Aust ralia i Nowa Zelandia). W pozostaych pastwach ukady partyjne pozostaj pynne, a w niek trych spo rd nich - nie wystpuj wa ciwie organizacje, ktre mona by okre li mianem p ycznej. W przypadku kontynentu azjatyckiego trudno wskaza na fakt dominacji jakiego konkre tnego modelu systemu partyjnego. Wyra n prawidowo ci staje si natomiast zjawisko odchod enia od formuy systemu partyjnego z parti predominujc czy dominujc (np. w Indiach, Ja onii czy na Tajwanie, a nawet w Korei Poudniowej) w kierunku mniej czy bardziej z rwnowaonych ukadw rywaizacyjnych. W Azji wystpuje rwnie wiele reimw totalitarnych rytarnych, w ktrych instytucja systemu partyjnego po prostu nie wystpuje. W pastwach Zachodniej Europy uniwersalnym wzorcem sta si mechanizm rywalizacji o um iarkowanym poziomie polaryzacji i ograniczonej fragmentaryzacji. Przestrze progra mowa tych systemw podlega procesowi zawania, co wymusza do- rodkowy i kooperacyjny st yl rywalizacji midzypartyjnej. Mog one przybiera charakter ukadw dwupartyjnych, cho z acznie cz ciej wystpuje schemat rywalizacji dwublokowej albo nawet wieloblokowej. W tym ostatnim wypadku dystans programowy midzy partiami pozostaje jednak umiarkowa ny, co wpywa m.in. na uproszczenie procesu formowania gabinetw koalicyjnych. W modyc h" demokracjach zjawisko polaryzacji i fragmentaryzacji systemw partyjnych osiga z nacznie wyszy poziom ni w pastwach Europy Zachodniej, co moe wynika m.in. z faktu ksz tatowania si i powolnej stabilizacji mechanizmw rywalizacji i kooperacji polityczne j. Wiele partii politycznych stosuje strategie od rodkowe, zwaszcza w kontek cie bard zo ograniczonej wiedzy o rynku wyborczym i jego bezpo rednim otoczeniu. W pastwach tych do czsto pojawia si schemat oparty na dwublokowej rywalizacji, ktrego istot niej dnokrotnie stanowi konflikty o historycznym 205 Systemy polityczne wspczesnego wiata i aksjologicznym charakterze. Lojalno partyjn elektoratu trudno nazwa stabiln, a w do datku przybiera ona charakter bardzo zindywidualizowany, a to dlatego e rzadko ki edy grupy spoeczne prezentuj na arenie politycznej spjne tosamo ci. Fakt ten musi wywo wa efekt w postaci znacznej pynno ci regu, sterujcych zachowaniami partii politycznych . 206 Rozdzia VI Systemy wyborcze 1. Wybory jako zjawisko polityczne Jak wielokrotnie bya ju o tym mowa, fakt odbywania cyklicznych, rywalizacyj-nych w yborw przesdza o demokratyzmie systemu politycznego. Najoglniej mwic, z wyborami rywa lizacyjnymi mamy do czynienia wwczas, gdy kademu wyborcy przedstawione zostaj co na jmniej dwie oferty programowe i personalne, z ktrych jednej moe on udzieli swego po parcia. Mona, rzecz jasna, zwrci w tym miejscu uwag na fakt, e programy partii polity cznych coraz bardziej upodabniaj si do siebie, co powoduje, e alternatywno ofert moe tawa si w pewnych przypadkach iluzoryczna. Nawet gdy jednak wyborca nie jest w sta nie dostrzec rnic programowych, to przynajmniej moe zdecydowa o tym, komu powierzy wa dz, o ktr staraj si co najmniej dwa podmioty (partie lub osoby). W tym sensie wybory rywalizacyjne oznaczaj, e kto - cho nie zawsze wiadomo, kto - musi je przegra. Teoret ycznie tym, co ostatecznie przesdza o podziale na zwycizcw i pokonanych, jest wola wyborcw wyraona w akcie gosowania, cho wpyw na ostateczny rezultat maj take inne czy ki. Racj ma A. Przeworski, gdy powiada, e uczestnicy demokratycznego wspzawodnictwa d ysponuj nierwnymi zasobami gospodarczymi, organizacyjnymi i ideologicznymi". To pr awda; w pojedynku wyborczym - inaczej ni w zawodach bokserskich - naprzeciw siebi e staj czsto zawodnicy wagi cikiej" i papierowej". Dysproporcj t mona jednak - prz ej do pewnego stopnia -zmniejsza lub zwiksza. Efekt taki osiga si dziki dobraniu odpo iedniego systemu wyborczego. Zanim przejdziemy do bliszej charakterystyki najbardziej rozpowszechnionych syste mw wyborczych, naley podkre li dwie okoliczno ci. Po pierwsze, wybory -rozumiane jako s pecyficzna procedura wyaniania kandydatw na niektre stanowiska publiczne (w tym na stanowiska deputowanych, prezydentw, radnych samorzdu lokalnego itp.) - odbywaj si r egularnie w zdecydowanej wikszo ci krajw wiata. Oznacza to, e sam fakt ich zwoywania n

e przesdza o tym, czy mamy do czynienia 207 Systemy polityczne wspczesnego wiata z demokratycznym, czy z autorytarnym systemem politycznym. Wedle stanu z wrze nia 2000 r. elekcje parlamentarne nie odbyway si jedynie w 24 pastwach. W cz ci z nich wyn ikao to z nieistnienia instytucji parlamentu (np. Afganistan, Fidi, Pakistan, Wybr zee Ko ci Soniowej, Watykan), w cz ci natomiast funkcj t przejy ciaa powoywane jed rzez gow pastwa (np. Arabia Saudyjska, Bahrajn, Brunei, Birma, Erytrea, Katar, Libi a, Oman, Zjednoczone Emiraty Arabskie). Winnych jeszcze krajach wybory do parlam entu zostaj na czas duszy lub krtszy zawieszone (Angola czy Biaoru ). W pozostaych pa ch wybory - o ry-walizacyjnym, prywalizacyjnym czy nierywalizacyjnym charakterze stanowi usankcjonowan prawnie i funkcjonujc w praktyce instytucj polityczn. W krajac o autorytarnych systemach politycznych (jak np. w pastwach komunistycznych) peni o ne przede wszystkim funkcj propagandow; fakt ich odbywania ma przekonywa wiat o tym, e reguy demokracji s respektowane. Niezalenie od kosztw, z jakimi s zwizane, wybory anowi niezbdny element ycia politycznego. Po drugie, rywalizacyjno wyborw, ktra, jak wielokrotnie wspominali my, traktowana jest jako przejaw demokratyzmu systemu politycznego, nie oznacza cakowitej niepewno ci ich wyniku. Przeciwnie, w wielu krajach niewtpliwie demokratycznych rezultat wybo rw daje si przewidzie na dugo przed ich zwoaniem. Rywalizacyjno rozumiana jest przed szystkim jako stworzenie rwnych - pod wzgldem prawnym - warunkw dla wszystkich podm iotw starajcych si o stanowisko publiczne. Istotne jest przy tym zrwnanie w prawach - co nie oznacza, e w szansach - przedstawicieli partii rzdzcych i opozycyjnych. Wy klucza to zarwno przywileje wyborcze, jak i tolerowanie naduy wyborczych z czyjejko lwiek strony. Podstawowym wymogiem stawianym wyborom rywalizacyjnym jest to, by byy one wolne i uczciwe (free and fair), tj. stwarzay opozycji szans wykorzystania tych samych procedur i instytucji - przed gosowaniem, w jego trakcie oraz po gosow aniu. O tym, e kontrola przebiegu wyborw ma niebagatelne znaczenie, nawet w pastwac h o najpeniej ugruntowanych tradycjach demokratycznych, wiadczy odegranie przez am erykaskie sdy aktywnej roli w wyborze prezydenta G. Busha juniora. Bya to elekcja w najwyszym stopniu rywalizacyjna - a jej wynik way si przez ponad miesic. Jednake wym rywalizacyjno ci speniaj te wybory, w ktrych przewaga jednego kandydata czy jednej par tii nad rywalami jest tak znaczna, e nie s oni w stanie zagrozi faworytom. Powrmy wszake do gwnego wtku rozwaa. W kadym kraju, w ktrym organizowane s wybor entu (niezalenie od tego, czy maj one charakter rywalizacyjny, czy te nie), musi is tnie system norm regulujcych szczegowo 208 Systemy wyborcze prawo do czynnego i biernego uczestniczenia w wyborach, proces wyaniania kandydatw , zasady prowadzenia przez nich kampanii wyborczej, organizacj gosowania, sposb prz eliczania gosw na mandaty oraz kontrol prawidowo ci postpowania wyborczego. Caokszta h norm okre lamy mianem systemu wyborczego. Skadaj si na instytucje polityczne funkcjo nujce w procesie wyborczym (komisje wyborcze, mowie zaufania, sdy rozpatrujce protest y wyborcze itp.), oglne zasady prawa wyborczego oraz szczegowe postanowienia proced uralne okre lajce sposb przeprowadzenia wyborw i ustalenia ich ostatecznych wynikw - t j. przyznania okre lonej liczby mandatw poszczeglnym partiom. Na dystrybucj t wpywaj ede wszystkim takie elementy systemu wyborczego, jak podzia kraju na okrgi, uprawn ienia wyborcy, ustanowienie progw wyborczych, przede wszystkim za formua wyborcza ( omawiane w punkcie 3). W dalszych rozwaaniach skoncentrujemy si na normatywnym asp ekcie systemw wyborczych, omawiajc zasady prawa wyborczego i postanowienia procedu ralne. To, co wymaga podkre lenia, to fakt, e system wyborczy jest elementem inynierii poli tycznej, pozwalajcej na ksztatowanie i utrzymywanie zamierzonego adu politycznego. Ustalenie regu gry wyborczej ma znaczenie nie tylko dla uczestnikw systemu polityc znego, ale rwnie dla jego stabilno ci - system wyborczy moe efektywnie rozstrzyga konf likty midzy konkurentami o stanowiska publiczne, moe jednak by rdem dodatkowych napi st on jednak narzdziem, ktrego ksztat okre la wikszo parlamentarna, kierujc si swym sem. Powiada si czsto, e system wyborczy jest stosunkowo atwo zmieni. Jest to jednak moliwe dopiero wwczas, gdy pojawi si nowa wikszo o odmiennych interesach. Co wicej, iektrych wypadkach moe to nie wystarczy. Jeeli kluczowe elementy systemu wyborczego

(np. formua wyborcza) zostan okre lone w konstytucji, to w wikszo ci krajw do ich zmian wymagana bdzie wikszo kwalifikowana, co stanowi dodatkowe utrudnienie. Wiedz o tym d obrze polscy zwolennicy systemu wikszo ciowego. Konstytucja z 1997 r. przesdzia bowie m o proporcjonalno ci ordynacji wyborczej, co oznacza, e za zmian formuy wyborczej na wikszo ciow musi wypowiedzie si 2/3 posw. Nie wydaje si to w najbliszej przyszo c Powodem sporw o ksztat systemw wyborczych jest rwnie to, e speniaj one rne funkcj wsze dajce si ze sob pogodzi. Powoujc si na opini Dereka W. Urwina, wielu autorw u w ustabilizowanych, skonsolidowanych demokracjach systemy wyborcze zapewniaj osig nicie czterech celw: po pierwsze, reprezentatywno ci (wadz powierza si tym, ktrzy maj arcie wikszo ci), po drugie, stabilno ci politycznej (wyonienie wikszo ci zdolnej do 209 Systemy polityczne wspczesnego wiata powoania trwaego gabinetu), po trzecie, zgodno ci dziaa rzdu z preferencjami i oczekiw niami wikszo ci, oraz po czwarte, pozytywnej selekcji kadr (dobr najlepszych ludzi n a stanowiska publiczne). Nietrudno jednak zauway, e aden system wyborczy nie jest w stanie zapewni osignicia efektu czwartego, efekt trzeci zaley nie tylko i na pewno n ie przede wszystkim od systemu wyborczego, natomiast dwa pierwsze mog pozostawa ze sob sprzeczno ci. Cho ma racj Samuel Beer, powiadajc, e rzd reprezentatywny ma nie reprezentowa, bowiem musi take rzdzi", to nie trudno zauway, e efektywno rzdzeni czsto kosztem reprezentatywno ci (Wielka Brytania) i odwrotnie (Republika Weimarska , IV Republika we Francji). Istnieje bowiem konflikt midzy zasad decydowania wikszo c i a potrzeb ochrony mniejszo ci. Na szcz cie s te dowody na to, e sprzeczno ta jest lna; w wielu ustabilizowanych demokracjach efektywno rzdzenia idzie w parze z repre zentatywno ci i ochron interesw mniejszo ci (jest to kluczowe zaoenie lansowanego prze renda Lijpharta modelu demokracji kon-sensualnej). Trzeba jednak zaznaczy, e w kra jach wkraczajcych na drog demokracji to, ktry z celw systemu wyborczego - reprezenta tywno czy efektywno rzdzenia - uznany zostanie za priorytetowy, moe by przedmiotem z ych sporw w rd elit politycznych. Chcc okre li precyzyjnie ksztat podanego systemu wyborczego, naley zwrci uwag na f akie speniaj same wybory. Bd one zrnicowane w zaleno ci od typu systemu politycznego . rozdzia I). Odrnimy tu przede wszystkim elekcje rywalizacyjne, odbywajce si w ramac h systemw demokratycznych, oraz elekcje nierywalizacyjne, dokonywane w systemach autorytarnych. Niejednakowe funkcje speniaj rwnie wybory w demokracjach skonsolidowa nych i nieskon-solidowanych. Mona wic powiedzie, e szeroko rozumiany kontekst polity czny ma zasadniczy wpyw na ksztat systemu wyborczego - tak zasad prawa wyborczego, jak i postanowie proceduralnych. Jakie funkcje peni wybory w poszczeglnych typach systemw politycznych? W przypadku s konsolidowanych demokracji mona mwi o trzech zasadniczych: legitymowaniu wadzy zwyciz cw, egzekwowaniu odpowiedzialno ci politycznej rzdzcych i umoliwieniu alternacji wadzy oraz - w przypadku spoeczestw pluralistycznych - o zapewnieniu reprezentacji mnie jszo ci. System wyborczy musi wic by przede wszystkim tak skonstruowany, by zapewni m oliwo zorganizowania si opozycji politycznej oraz by nie zamkn jej drogi do przejcia zy. Nie oznacza to, rzecz jasna, e kade wybory prowadz do alternacji wadzy. Wrcz prze ciwnie, to, co mona okre li mianem poziomu alternatywno ci wyborw, stanowi 210 Systemy wyborcze zmienn istotnie rnicujc poszczeglne demokracje. Tak np. w Japonii, Woszech czy Austr jest on nadzwyczaj niski (pierwsza od II wojny wiatowej alternacja wadzy nastpia dop iero wiatach 90.)- Na przeciwnym biegunie odnajdziemy natomiast Irlandi, gdzie na ogln liczb 17 elekcji odbytych w latach 1944-2000 w 12 przypadkach dokonaa si zmiana partii lub koalicji rzdzcej. Inn kwesti jest natomiast zapewnienie reprezentacji interesw mniejszo ci. W spoeczestw ch podzielonych kulturowo na nierwne pod wzgldem rozmiaru cz ci istnieje niebezpieczes two zdominowania mniejszo ci przez grup wiksz. Trzeba podkre li, e adna formua wybor chroni przed takim niebezpieczestwem. Rozwizanie problemu tkwi cz ciowo w geografii wyborczej (w podziale na okrgi) oraz w rozwizaniach, ktre ami rygorystycznie rozumian zasad rwno ci (zob. niej, punkt 2). Takie wa nie, w pewnym sensie arbitralne, rozstrzyg icia przewiduje belgijski system wyborczy do Senatu (chronicy proporcje midzy repre zentacjami trzech wsplnot jzykowych) czy system nowozelandzki, ustanawiajcy oddziel ne okrgi wyborcze dla Maorysw.

Bardziej rozbudowane funkcje peni wybory w krajach wkraczajcych na drog demokracji. Badacze systemw wyborczych w krajach afrykaskich - Andrew Reynolds i Timothy D. Si sk - zwracaj uwag na to, e wybory, prcz funkcji charakterystycznych dla demokracji s konsolidowanych, dodatkowo przyczyniaj si do budowy zaufania dla demokracji, zapew niaj niezbdny poziom stabilizacji politycznej, stanowi instrument edukacji politycz nej, inauguruj nowy, postautorytarny ad polityczny, powstrzymuj konflikty polityczn e oraz rozszerzaj spoeczn baz wadzy. O ile wa nie do wiadczenia afrykaskie mog niek ustale podawa w wtpliwo (rywalizacyjne wybory przeprowadzone m.in. w Nigerii, Tanzan ii, Zambii, Kenii czy Zimbabwe nie przyniosy ani efektu stabilizacji, ani zaufani a do demokracji), o tyle naley zgodzi si z sugesti, e wybory w krajach postautorytarn ych to co wicej ni tylko udzielanie legitymacji do rzdzenia. Z tego punktu widzenia przy doborze systemu wyborczego naley mie na uwadze, e winien on wzmacnia zaufanie d o demokracji jako metody rzdzenia. Zdaniem A. Lijpharta, prowadzi to winno do odrz ucenia rozwiza skrajnie niereprezentatywnych ( czystych" systemw wikszo ciowych) oraz r dykalnie proporcjonalnych. Recept t realizuje si w Europie rodkowo-Wschod-niej i w A meryce Poudniowej. Warto jednak zauway przy tej okazji, e przyjcie w byych koloniach rytyjskich pooonych w obszarze Morza Karaibskiego systemu wikszo ci wzgldnej przynioso w efekcie stosunkowo szybk stabilizacj demokracji, co wiadczy o tym, e nie istnieje system wyborczy, ktry byby optymalny dla krajw wchodzcych na drog demokracji. 211 Systemy polityczne wspczesnego wiata Charakterystycznym elementem pierwszej fazy demokratyzacji systemw autorytarnych moe by to, e niezadowolenie i rozczarowanie efektami, jakie nios za sob przemiany pol ityczne, wyraa si przede wszystkim w czstej alternacji wadzy i chwiejno ci zachowa wyb rczych. Tez t potwierdzaj do wiadczenia niektrych krajw postkomunistycznych, np. Polsk , Litwy czy Wgier, w ktrych kada z elekcji parlamentarnych przeprowadzonych w latac h 90. przynosia zmian ekipy rzdzcej (wysoka chwiejno zachowa wyborczych cechuje nadt ugari i Rumuni w drugiej poowie lat 90.). Sytuacja ta prowadzi do niestabilno ci struk tury rywalizacji politycznej, wyraajcej si w czstych zmianach formu organizacyjnych, w ramach ktrych poszczeglne siy polityczne przystpuj do kolejnych wyborw. Atrakcyjno kuje niekiedy forma koalicji wyborczej, co skania twrcw systemw wyborczych do ustana wiania wyszych progw wyborczych (jak dzieje si to np. w Polsce czy w Czechach). Nal ey jednak podkre li, e tego typu postanowienia proceduralne maj znacznie mniejsze znac zenie wowczas, gdy reim polityczny przybiera form prezydencjalizmu bd semiprezydencja lizmu. Zupenie odmienne funkcje peni wybory w krajach autorytarnych. Na pewno maj one legit ymowa wadz rzdzcych przywdcw i partii (ruchw) politycznych, pozwalaj im bowiem pow mandat wynikajcy z woli narodu, niezalenie od sposobu, w jaki zosta on uzyskany. N a pewno maj umacnia ad autorytarny (std denie do uzyskania jak najwyszego poparcia i ukrycia rozmiarw czynnej opozycji bd bojkotu), cho moe by to wzmocnienie krtkotrwa pewno wreszcie maj spenia funkcj propagandow, skierowan ku wasnemu spoeczestwu i rz, stajc si - w zamierzeniu - argumentem na rzecz odrzucenia ocen o autorytarnym charakterze adu politycznego. Zdaniem Kimmo Kuuseli, wybory w systemach komunisty cznych peniy cztery funkcje: legitymacji wadzy partii komunistycznej, komunikacji m idzy reimem a obywatelami, mobilizacji politycznej oraz socjalizacji. Konieczno zrea lizowania tych celw wyznacza istotn rol zasadom prawa wyborczego (ktre maj podkre la okratyzm systemu) oraz procesowi rekrutacji politycznej do parlamentu, ktry zapew ni ma kontrolowan reprezentatywno " (wyznaczon odgrnie proporcj udziau kobiet, mod jszo ci narodowych itp.). adnego znaczenia nie maj natomiast postanowienia procedura lne odnoszce si do sposobu wysuwania kandydatw, podziau na okrgi czy formuy wyborczej Charakterystycznym elementem systemu wyborczego jest natomiast dopuszczenie tak iej liczby kandydatw, ile jest miejsc w parlamencie, oraz stosowanie szczeglnej se lekcji, polegajcej na wciganiu na listy wyborcze osb gwarantujcych lojalno wobec wad Jak ju wspomniano, 212 Systemy wyborcze w niektrych krajach przewiduje si pewn liczb mandatw dla opozycji (Tunezja, Syria, po lskie wybory kontraktowe" z 1989 r.), co ma by dowodem liberalizacji reimu autoryta rnego. 2. Uniwersalne zasady systemu wyborczego

Do oglnych norm regulujcych proces wyaniania organw przedstawicielskich (izb niszych parlamentw oraz - w niektrych republikach - prezydentw) zaliczamy zasady: powszechn o ci, rwno ci, bezpo rednio ci oraz tajno ci. Wystpuj one w zdecydowanej wikszo ci syst zych, take i w tych, ktre nie odnosz si do wyborw rywalizacyjnych. Ograniczenia tych czterech zasad s przejawem odej cia od standardw demokracji. Natomiast proporcjonaln o , wymieniana niekiedy jako pita zasada, znajduje zastosowanie tylko w cz ci systemw w borczych odnoszcych si do wyborw rywalizacyjnych - tj. takich, w ktrych istnieje mono rzejcia wadzy przez dotychczasow opozycj. Poniewa jest ona tylko jednym ze standardow ych rozwiza odnoszcych si do podziau mandatw, omwimy j wraz z pozostaymi skadnika atycznych systemw wyborczych. Jak podkre la si w literaturze, powszechno prawa wyborczego jest logicznym rozwiniciem zasady suwerenno ci (zwierzchnictwa) narodu. W sensie pozytywnym oznacza ona wspcze n ie, e prawo wybierania przysuguje wszystkim obywatelom, ktrzy dysponuj zdolno ci do cz nno ci prawnych, a ewentualne wyczenia mog mie wycznie charakter indywidualny (np. wy aj z wyroku sdowego). Warto podkre li, e pozbawienie prawa do udziau w wyborach musi b potwierdzone prawomocnym wyrokiem, nie dotyczy wic osb, wobec ktrych dopiero toczy si postpowanie karne lub ktre mog si jeszcze od wyroku skazujcego odwoa. W sensie negatywnym powszechno prawa wyborczego sprowadza si do wicego ustawodawc za u pozbawiania lub ograniczania prawa uczestniczenia w procesie wyborczym wobec g rup spoecznych wyrnianych na podstawie takich kryteriw, jak pe, urodzenie, wyksztace , zawd, narodowo , rasa, wyznanie czy pochodzenie i pooenie spoeczne. Konstytucje wik i pastw stwierdzaj jednoznacznie, e wszyscy obywatele s wobec prawa rwni i nikt - z j akiejkolwiek przyczyny - nie moe by dyskryminowany w yciu politycznym (jako wyjtek m ona tu przytoczy sformuowanie art. 20 konstytucji Tunezji z 1991 r., ktry prawa wybo rcze przyznaje wycznie obywatelom tego kraju zrodzonym z tunezyjskiego 213 Systemy polityczne wspczesnego wiata ojca). Ustawy zasadnicze znakomitej wikszo ci krajw, czy to demokratycznych, czy aut orytarnych, podkre laj szczeglnie rwnouprawnienie polityczne kobiet i mczyzn. Inn wsz ko kwesti jest to, jak owo rwnouprawnienie realizuje si w praktyce. W ostatnich lat ach XX wieku w niektrych krajach Europy Zachodniej (m.in. w krajach skandynawskic h, w Belgii i we Francji) wprowadzono rozwizania gwarantujce kobietom okre lon pul mie jsc na listach wyborczych. Nie wszdzie inicjatywy takie spotykaj si ze zrozumieniem . Warto w tym miejscu przypomnie, e w Polsce prby u ci lenia zasady rwnouprawnienia pc postaci naoenia na partie polityczne ustawowego obowizku umieszczania na listach k andydatw okre lonej liczby kobiet natrafiy w Sejmie w 1999 r. na zdecydowany opr ugru powa prawicowych. Podobny los spotka analogiczn propozycj w Szwajcarii. W referendum z marca 2000 r. ponad 80% gosujcych odrzucio projekt ustawy zapewniajcej obsadzenie przez kobiety poowy miejsc w parlamencie i trzech tek w siedmioosobowym rzdzie. Zasada powszechno ci prawa wyborczego w niniejszym rozumieniu uksztatowaa si w wyniku ewolucji, stajc si stosunkowo p no standardem politycznym. W wieku XIX w wielu pastwa ch podlegajcych procesowi demokratyzacji ycia publicznego obowizyway liczne cenzusy (obowizek dysponowania jakim przymiotem) i wyczenia. Liczba uprawnionych do gosowania stanowia we wczesnej fazie rozwoju pastwa buruazyjnego niewielki procent ogu dorosyc . Na uwag zasuguje zwaszcza dugotrwao ograniczania praw politycznych kobiet. Po raz rwszy ju w 1893 r. uzyskay one prawo wyborcze w Nowej Zelandii, cho na mono ubiegania si o stanowisko deputowanego przyszo im poczeka do 1919 r. W Australii powszechne p rawo wyborcze dla mczyzn i kobiet zostao wprowadzone w 1902 r. (nie objo ono jednak a do 1961 r. - aborygenw). W wikszo ci ustabilizowanych demokracji zachodnioeuropejs kich kobiety uzyskay prawo gosowania w okresie midzywojennym (przed 1914 r. tylko w Finlandii i w Norwegii), na og - z wyjtkiem Irlandii - p niej ni mczy ni (np. w Wie rytanii rnica pomidzy ustanowieniem powszechnego prawa wyborczego dla mczyzn i rozcig iciem go na kobiety wynosi 10 lat, w Niemczech - 40 lat, w Portugalii - 63 lata, w Grecji - 85 lat, a w Szwajcarii - 92 lata). Po II wojnie wiatowej powszechne pr awo wyborcze kobiet stao si standardem wchodzcym w skad tzw. proceduralnego minimum d emokratycznego", cho naley zaznaczy, e niektre demokracje wprowadziy t zasad p nie ecja w 1952 r., Szwajcaria w 1971 r., Portugalia w 1974 r.). Obecnie kobiety poz bawione s prawa gosu w wyjtkowo nielicznych 214 Systemy wyborcze

krajach; nale do nich wspomniane ju Kuwejt i Bahrajn, aczkolwiek w pierwszym z tych krajw podjto - jak na razie bezskuteczne - prby upowszechnienia praw wyborczych. Nie oznacza to jednak, e reprezentacja kobiet dorwnuje liczbowo reprezentacji mczyzn . Wedle danych Unii Midzyparlamentarnej z maja 2000 r., obejmujcych 177 krajw, najw icej kobiet zasiadao w parlamentach skandynawskich: Szwecji (42,7%), Danii (37,4%) , Finlandii (36,5%) i Norwegii (36,4%). Poza Skandynawi do czowki pastw ze znaczn rep rezentacj parlamentarn nale Holandia (36,0%), Islandia (34,9%), Niemcy (30,9%) i Moz ambik (30,0%). W klasyfikacji tej nisko plasuj si kraje postkomunistyczne: 26. mie jsce zajmuje Chorwacja (20,5%), 35. -Estonia (17,8%), 36. - Litwa (17,5%), a 49. - Polska (13,0%). Podkre li naley jednak, e udzia kobiet w parlamencie nie jest wska n kiem poziomu demokraty-zmu. W rd krajw z ponad 20-procentow reprezentacj kobiet odnajd ujemy m.in. Kub, Turkmenistan, Wietnam, Chiny i Kore Pnocn (klasyfikowane przez Fre-e dom House jako amice wolno ), podczas gdy w Japonii wynosi ona 5%. W dolnej cz ci ranki gu mieszcz si te Francja (10,9%) i Stany Zjednoczone (12,9%). Warto te doda, e kobiet nie zasiadaj w ogle w niektrych parlamentach pastw Oceanii (np. wTuvalu, Vanuatu, M ikronezji czy Palau), uznawanych przez Freedom House za w peni rozwinite demokracj e liberalne. Drugim elementem ograniczajcym powszechno prawa wyborczego jest wiek. Dziewitnastowi eczne ordynacje wyborcze wprowadzay stosunkowo wysoki cenzus wieku dla nabycia up rawnie wyborczych. W latach 80. XX stulecia utrwalia si zasada, e dolna granica czyn nego prawa wyborczego (prawa do gosowania) jest rwnoznaczna z osigniciem zdolno ci do czynno ci prawnych i wynosi 18 lat. Zdaniem Roberta Dahla, przyznanie prawa wyborc zego wszystkim dorosym obywatelom obojga pci jest warunkiem zakwalifikowania ustro ju danego kraju jako demokratycznego. Warto doda, e w niektrych pastwach Europy Zach odniej zgaszane s obecnie propozycje jej obnienia, cho jak na razie nie doczekay si o e realizacji. Z rozwizaniem takim spotykamy si natomiast w niektrych pastwach Ameryk i Poudniowej. Tak np. zgodnie z art. 14 ust. 1 konstytucji Brazylii z 1988 r. wyb ory s obowizkowe dla osb penoletnich, natomiast dobrowolne dla tych, ktre ukoczyy 16 t. Przyjmuje si natomiast powszechnie, e limit wieku dla biernego prawa wyborczego (p rawa do bycia wybieranym) moe by podwyszony. Granice wieku s zrnicowane - aby zosta utowanym do brytyjskiej Izby Gmin czy do belgijskiej 215 Systemy polityczne wspczesnego wiata Izby Reprezentantw naley ukoczy 21 lat, kandydat do izby niszej parlamentu woskiego c y argentyskiego musi mie 25 lat. Jeszcze wysze limity obowizuj w wypadku izb wyszych raz wyborw prezydenckich. Polskie ustawodawstwo wyborcze przewiduje, e czynne praw o wyborcze do wszystkich wybieralnych organw przysuguje kademu dorosemu obywatelowi (z wyjtkiem tych osb, ktre prawa tego zostay pozbawione prawomocnym wyrokiem sdowym). Bierne prawo wyborcze do Sejmu posiadaj osoby, ktre ukoczyy 21 lat. Senatorem moe by wybrana osoba, ktra ukoczya 30 lat. Z kolei 35 lat (podobnie jak w USA czy w wikszo ci pastw poudniowoamerykaskich) musi ukoczy kandydat na stanowisko prezydenta. W Mongol ii i Singapurze cenzus ten jest jeszcze wyszy i wynosi 45 lat. Niekiedy, cho rzadk o, konstytucje okre laj grn granic wieku uprawniajc do ubiegania si o dane stanowisk liczne. Wymg taki - nieukoczenie 75 lat ycia -przewiduje art. 102 konstytucji Ugand y z 1995 r. Z kolei w Holandii bierne prawo wyborcze do obu izb przysuguje wszyst kim obywatelom, ktrzy ukoczyli 18 lat. Innym, zdecydowanie rzadziej spotykanym rodzajem cenzusu jest wymg legitymowania si okre lonym poziomem wiedzy. Przez dugi czas w USA sprawdzeniu podlegaa znajomo kons ytucji. Wspcze nie w niektrych krajach afrykaskich bierne prawo wyborcze przysuguje ty , ktrzy posiadaj umiejtno czytania i pisania, niekiedy nie tylko w jzyku ojczystym. T k np. zgodnie z art. 34c konstytucji Kenii z 1992 r. deputowanym do Zgromadzenia Narodowego moe by tylko osoba mwica i piszca po angielsku oraz w jzyku suahili. Wym miejtno ci czytania i pisania przewidywaa take konstytucja Wenezueli z 1961 r. (art. 112). Konstytucja Nigerii z 1999 r. nakazuje, by kandydat do ktrejkolwiek izby pa rlamentu legitymowa si co najmniej wyksztaceniem podstawowym, a ponadto by czonkiem p artii politycznej (art. 65 ust. 2). Do unikalnych cenzusw nale rwnie wymogi osigania kre lonego dochodu. Rozwizanie takie zawiera np. konstytucja Argentyny z 1994 r., p rzewidujca, e kandydat na senatora musi legitymowa si rocznym dochodem w wysoko ci 2 t ys. silnych" pesos (art. 55).

Oprcz cenzusw moemy spotka w prawie wyborczym rnego rodzaju wyczenia, tj. wskazanie lub wa ciwo ci, ktrych posiadanie wyklucza udzia w wyborach. Najcz ciej stosowanym wy m jest skazanie prawomocnym wyrokiem za przestpstwo. W roli wyczenia wystpuje rwnie p siadanie obywatelstwa innego pastwa lub zamieszkiwanie w nim. Wyczenia tego rodzaju s dosy powszechne. Prawo wyborcze nakada jednak niekiedy dosy wymy lne ograniczenia. Tak np. wspomniana przed chwil konstytucja Nigerii zakazuje wyboru czonkw tajnych s towarzysze oraz osb uznanych prawomocnym wyrokiem sdu za lunatykw bd bankrutw (art. . 216 Systemy wyborcze Drugim uniwersalnym standardem prawa wyborczego jest zasada rwno ci. W literaturze akcentuje si jej dwa aspekty. Oznacza ona, e wszystkie gosy s sobie nie tylko formal nie rwne, ale w miar moliwo ci winny charakteryzowa si tak sam si (materialna rwn lnie pojmowana rwno prawa wyborczego sprowadza si do stwierdzenia, e wszyscy obywatel e dysponuj tak sam liczb gosw. Jednym z przejaww ograniczenia demokratyzmu prawa wyb zego bya stosowana w wielu krajach praktyka obdarzania niektrych grup wyborcw (zazw yczaj bogatszych i lepiej wyksztaconych) pewnymi preferencjami w stosunku do pozo staych. Tak np. w Wielkiej Brytanii do 1948 r. istniaa moliwo gosowania w trzech okr h wyborczych: w miejscu zamieszkania, miejscu posiadania nieruchomo ci oraz miejsc u ukoczenia uczelni wyszej. Gdy miejsca te pokryway si, wwczas w jednym okrgu mona b dda dwa lub trzy gosy, w zaleno ci od spenianych przez wyborc warunkw. Rozwizanie to nazw systemu plu-ralnego gosowania. W ten sposb prawo wyborcze przewidywao i dopusz czao zrnicowanie wpywu obywateli na obsad organu przedstawicielskiego. Podobnie jak t zw. system kurialny (zrnicowanie liczby przedstawicieli wybieranych przez poszczegl ne grupy obywateli, wyrniane na podstawie kryterium urodzenia lub majtku), gosowanie pluralne nie jest dzisiaj stosowane w pastwach demokratycznych. Pewnym wyomem w zasadzie rwno ci jest przewidziana przez niektre systemy wyborcze zas ada obligatoryjnej reprezentacji niektrych mniejszo ci politycznych. Tak np. przyjty w 1993 r. system wyborczy Nowej Zelandii rezerwuje pewn liczb okrgw dla reprezentan tw ludno ci maoryjskiego pochodzenia (co nie przekre la moliwo ci ubiegania si przez Mao ysw o miejsca winnych okrgach). W Polsce, zgodnie z ordynacj z 1993 r., mniejszo ci n arodowe s zwolnione z obowizku osignicia 5-procentowego progu wyborczego. Z kolei w Bangladeszu do 300 deputowanych wyonionych w wyniku midzypartyjnej rywalizacji dok oopto-wywanych jest obowizkowo 30 kobiet. Rozwizania te bywaj przedmiotem krytyki p rowadzonej w imi konieczno ci respektowania zasady rwno ci jako wymogu demokratyzmu pr awa wyborczego (co ciekawe, na rwno powouj si gwnie ugrupowania prawicowe, dla ktr to ta ma na og mniejsze znaczenie). Jeszcze inny przykad zastosowania zasady rwno ci odnajdujemy w konstytucji Libanu. Z godnie ze stanowic jej integraln cz Narodow Kart Pojednania, miejsca w parlamencie is al-Nuwab) rozdzielane s po poowie midzy chrze cijan i muzumanw, z zachowaniem zasad proporcjonalno ci dla poszczeglnych sekt w ramach obu dominujcych wyzna. Mianowicie na ogln liczb 128 miejsc, 217 Systemy polityczne wspczesnego wiata 34 mandaty przypadaj maronitom, 27 - sunnitom, 27 - szyitom, 14 - greckim ortodok som, 8 - grekokatolikom, 5 - ormiaskim ortodoksom, 5 - pozostaym mniejszo ciom relig ijnym. Jest to unikalny przykad demokracji konsensualnej, w ktrej proporcjonalno odn iesiono nie do grup etnicznych, lecz wyznaniowych. Zasada rwno ci przewiduje, e liczba gosw, ktrymi dysponuje kady obywatel, jest rwna, niekoniecznie wynosi jeden. W niektrych systemach wyborczych (np. w Turcji) jest ona tosama z liczb mandatw w okrgu. W Japonii w wyborach w 1946 r. wyborcy dysponowa li dwoma lub trzema gosami, w zaleno ci od rozmiaru okrgu, ktry waha si od 4 do 14 ma tw. Z kolei kady wyborca niemiecki oddaje jeden gos na kandydata wybieranego w okrgu jednomandatowym oraz na list jednej partii politycznej. Ustawodawca polski przew iduje natomiast, e kady wyborca dysponuje tylko jednym gosem, ktry oddaje zarazem na list partyjn i na okre lonego kandydata. Materialna rwno prawa wyborczego jest pewnym ideaem, rzadko w peni osiganym w praktyc . Byaby ona zapewniona w przypadku, gdyby kady kandydat wybierany by przez tak sam li czb wyborcw. Osigniciu takiego celu suy okre lenie tzw. normy przedstawicielstwa, pol jcej na wyznaczeniu liczby mieszkacw, ktr reprezentuje kady deputowany. Z wielu powod

jej cise przestrzeganie, zwaszcza w wyborach do drugiej izby parlamentu, nie jest m oliwe. Std te rzadko kiedy dla uzyskania kadego mandatu potrzebna jest taka sama lic zba gosw. Naley jednak zaznaczy, e zasada rwno ci ma zapobiega manipulacjom przy pod na okrgi wyborcze poprzez wytyczenie ich granic tak, by wiadomie wprowadza znaczne dysproporcje w sile gosw (tzw. geografia wyborcza). Praktyki takie, dla ktrych prz yja si nazw gerrymanderyzm", trzeba uzna za sprzeczne z wymogiem materialnej rwno ci . Podkre lmy jednak wyra nie, e postulat materialnej rwno ci wysuwany jest tylko w odnie sieniu do izb niszych, nie obowizuje natomiast w odniesieniu do izb wyszych powoywan ych w pastwach federalnych, gdzie obowizuje zasada parytetu (wszystkie czony federa cji maj rwn reprezentacj), lub -jak np. w Niemczech - ograniczonej proporcjonalno ci ( delegacje poszczeglnych landw licz od 3 do 6 czonkw, w zaleno ci od liczby mieszkac oduje to efekt dysproporcjonalno ci reprezentacji poszczeglnych cz ci skadowych federac ji. Zasada bezpo rednio ci oznacza, e decyzja o ostatecznym skadzie organu przedstawiciels kiego naley do wyborcy, ktry oddaje swj gos na preferowanego przez siebie kandydata na deputowanego, nie korzystajc z adnych cia po redniczcych (np. kolegiw elektorskich) Nie jest ona jednak - podobnie jak zasada rwno ci 218 Systemy wyborcze powszechnie obowizujcym standardem w przypadku wyborw do izb wyszych oraz wyborw prez ydenckich. Prezydenta USA wylania kolegium elektorw; prezydentw Niemiec, Wioch, Cz ech czy Wgier wybieraj parlamenty. Izby wysze w takich krajach, jak Austria, Holand ia czy Rosja, pochodz z wyborw dokonywanych przez rady regionalne. Bezpo rednio stanow i natomiast regu w demokratycznych wyborach do izb niszych (i oczywi cie parlamentw je dnoizbowych). Jej efektem jest nawizanie w ten sposb bardziej osobistej wizi wyborc y z deputowanym. Logicznym rozwiniciem tej zasady jest naoenie na wyborc obowizku oso bistego uczestnictwa w akcie gosowania (cho naley podkre li, e w niektrych krajach, j np. w Finlandii, dopuszczalne jest korzystanie z po rednictwa poczty). Biorc pod uw ag rozwj technologii komunikacyjnej, mona liczy si z tym, e zasada bezpo rednio ci w radycyjnym rozumieniu bdzie stopniowo zanika, cho moe to budzi wtpliwo ci z uwagi na wo dokonania naduy i faszerstw. Innym kontrowersyjnym zagadnieniem zwizanym z zasad bezpo rednio ci w wyborach do parl amentu jest gosowanie na okrgowe listy partyjne, ktrych ksztat przesdzony zosta przez partie polityczne i ktrych wyborca nie moe zmienia (jak dzieje si to np. w RFN). Uni emoliwia mu to wyraenie swoich preferencji personalnych, co powoduje, e rol po rednika przyjmuje na siebie partia. Rwnie w takim przypadku moliwe jest zakwestionowanie f aktycznego (nie formalnego) bezpo redniego charakteru wyborw. Niektre systemy wyborc ze rozszerzaj uprawnienia wyborcy, dajc mu mono nie tylko wyboru listy partyjnej, ale take oznaczenia zarazem nazwiska kandydata, ktrego chce poprze. O uzyskaniu mandat u przez konkretn osob przesdza zatem nie kolejno na li cie, lecz liczba uzyskanych prz nazwisku krzyykw". Rozwizanie takie zawieray m.in. ordynacja woska do 1994 r. oraz o dynacje polskie. Zasada tajno ci gosowania jest powszechnie przyjtym dzisiaj standardem demokratyczny m i oznacza naoenie na organizatorw wyborw obowizku stworzenia wyborcom takich warunk , aby zachowa w tajemnicy ich decyzje, najcz ciej poprzez sprecyzowanie wymogw, jakim winno odpowiada urzdzenie lokalu wyborczego lub poprzez konstytucyjne zagwarantow anie wyborcy prawa odmowy odpowiedzi na pytanie o to, na kogo gosowa (czyni tak ko nstytucja Japonii). W pewnym sensie, za naruszenie wymogu tajno ci gosowania uzna mon a gosowanie obowizkowe (mandatory albo compulsory voting), pozwalajce na stwierdzen ie absencji w akcie wyborczym i zastosowanie sankcji (najcz ciej finansowych). Rozw izania takie stosowane s m.in. w Australii, Nowej Zelandii, Fidi, Brazylii, Peru, Wo szech, Austrii, Belgii i Luksemburgu. W takim przypadku tajemnic objta jest 219 Systemy polityczne wspczesnego wiata tylko decyzja co do tego, ktr parti lub ktrego kandydata popiera wyborca, natomiast ujawniany jest sam fakt nieuczestniczenia w wyborach. Naley jednak podkre li, e w wiks zo ci krajw udzia w wyborach nie jest obowizkowy. Z nielicznymi wyjtkami frekwencja wy borcza jest w nich nisza ni tam, gdzie uczestnictwo pozostaje obligatoryjne. 3. Pozostae elementy demokratycznych systemw wyborczych

Uniwersalne zasady prawa wyborczego mog charakteryzowa systemy wyborcze odnoszce si nie tylko do wyborw rywalizacyjnych, ale take do elekcji pozbawionych tego charakt eru (przykadem s ordynacje wyborcze byych i obecnych pastw komunistycznych). Jest to moliwe dlatego, e nie wpywaj one bezpo rednio na to, jaki ukad si wyoni si w rezul sowania. Je li nie jest on z gry okre lony decyzjami autorytarnej wadzy, to wwczas wpyw j na - i to w stopniu istotnym - inne skadniki systemu wyborczego. Nale do nich przed e wszystkim: formua wyborcza, ksztat i rozmiar okrgu wyborczego, prg naturalny, klau zula zaporowa oraz tzw. wyrwnawcza dystrybucja mandatw. Z politologicznego punktu widzenia najistotniejsze znaczenie posiada formua wybor cza, stanowica sposb przeliczenia gosw na mandaty. Wie si ona z przyjciem lub odrzu m zasady proporcjonalno ci. Odnosi si ona do jednej tylko fazy postpowania wyborczeg o, a mianowicie do sposobu przeliczania gosw na mandaty. Ma to istotne znaczenie d la partii politycznych, ktre - znajc reguy tej dystrybucji - mog przyjmowa rozmaite s trategie wyborcze. Formua wyborcza traktowana jest czsto jako istota systemu wybor czego, poniewa przesdza o wywoywanych przez niego konsekwencjach politycznych. Biorc to kryterium pod uwag, wyrniamy: 1) systemy wikszo ciowe - w ktrych zwycisk jest partia otrzymujca wicej gosw ni ry jwikszej liczbie okrgw, 2) systemy proporcjonalne - w ktrych zwycisk jest partia otrzymujca najsilniejsze po parcie w skali wszystkich okrgw, 3) systemy mieszane - czce formu wikszo ciow z proporcjonaln. Zasada proporcjonalno ci jest przeciwiestwem zasady wikszo ci, ktra wystpuje z kolei w wch wariantach: wikszo ci wzgldnej oraz bezwzgldnej. Zaoenia systemu wikszo ci wzgl rality system), stosowanego m.in. w wyborach parlamentarnych do izb niszych w Wie lkiej Brytanii, Kanadzie i USA (a w rd 220 Systemy wyborcze nieskonsolidowanych demokracji - w Indiach, Mongolii, Mauritiusie, Botswanie i w republikach karaibskich), s nastpujce: 1) rywalizacja odbywa si na og w okrgach jednomandatowych (cho mona napotka egzotycz wyjtki - np. na Mauritiusie okrgi s dwumandatowe), 2) zwycizc zostaje ten kandydat, ktry uzyska najwiksz liczb gosw (first--past-the3) do zwycistwa w okrgu nie jest wymagane osignicie wikszo ci bezwzgldnej, tj. wicej wy gosw. Je li wprowadzony zostaje ten ostatni wymg (jak we Francji lub w Australii), mamy ww czas do czynienia z systemem wikszo ci bezwzgldnej (majority system). Wymaga on znal ezienia rozwizania na wypadek, gdyby aden z kandydatw jej nie uzyska. Takim rozwizani em, stosowanym czsto w wyborach prezydenckich (a we Francji - take w parlamentarny ch), jest przeprowadzenie drugiej tury gosowania (run-off), w ktrej startuje mniej sza liczba kandydatw (najcz ciej dwch). Inny wariant przewiduje prawo wyborcze w Aust ralii, dajc wyborcy moliwo uszeregowania kandydatw wedle wasnych preferencji i prowad enia operacji matematycznych (odrzucania kandydatw z najmniejsz liczb gosw i przydzie lania ich, wedug wskaza wyborcw, kontrkandydatom, a do momentu uzyskania przez jedn o sob co najmniej 50% poparcia). Jest to tzw. system alternatywnego gosowania, ktry o znacza nadanie gosowaniu preferencyjnego charakteru. W literaturze podnosi si zarwno zalety, jak i wady systemw wikszo ciowych. Do zalet na ley niewtpliwie ich prostota (zwaszcza w wariancie wikszo ci wzgldnej), jak i spersona izowany charakter wyborw, pozwalajcy na zadzierzgnicie silniejszych wizi midzy radnym i wyborcami. Gos oddawany jest przede wszystkim na osob, a nie na parti polityczn. System wikszo ciowy daje - przynajmniej teoretycznie - szans wyboru osb cieszcych si a torytetem oraz eliminacji kandydatw niepopularnych. Podkre la si te, e zapobiega on zb ytniemu rozczonkowaniu organu przedstawicielskiego, co wpywa na stabilno polityczn. N a gruncie systemu dwupartyjnego jego efektem jest wyprodukowanie" bezpiecznej wiks zo ci parlamentarnej, a take liczcej si opozycji. Ma jednak system wikszo ci wzgldnej i powane wady. Naley do nich na pewno to, e czsto doprowadza do sytuacji, w ktrej zn aczna cz wyborcw jest w ogle niereprezentowana. Je li np. w okrgu jednomandatowym sta je piciu kandydatw, z ktrych pierwszy otrzyma 21% gosw, drugi, trzeci i czwarty - po 0%, a pity - 19%, to wybrany zostanie pierwszy, ale 79% wyborcw nie bdzie miao swego kandydata. Je li sytuacja taka powieli si w wielu okrgach, to bdziemy mieli do czyni enia ze znaczn

221 Systemy polityczne wspczesnego wiata deformacj wyniku wyborczego, polegajc przede wszystkim na tym, e wadza dostanie si w e mniejszo ci. Mamy z ni do czynienia permanentnie w Wielkiej Brytanii (po 1945 r. partia rzdzca nigdy nie zdobya bezwzgldnej wikszo ci gosw). Jest to jedna z przyczyn trzenia toczonej od wielu lat dyskusji o potrzebie reformy prawa wyborczego (zap owiada j rzd T. Blaira). Po drugie, w sytuacjach skrajnych moliwe jest to, e partia, ktra zdobdzie wikszo mandatw, uzyska mniej gosw ni jej pokonana" rywalka. Pamit , e w systemie wikszo ci wzgldnej decydujce znaczenie ma liczba okrgw, w ktrych jest pierwszym miejscu, a nie globalna liczba uzyskanych gosw. Je li w stu jednakowych p od wzgldem liczby wyborcw okrgach jednomandatowych partia A nieznacznie wygra w pidzi esiciu jeden z parti B, doznajc z ni druzgoccej poraki w czterdziestu dziewiciu, to e dysponowaa bezwzgldn wikszo ci mandatw mimo uzyskania mniejszo ci gosw. Inna rzec cje takie - cho hipotetycznie nie wykluczone - nie s zbyt czste w praktyce (cho wart o wspomnie, e w lutym 1974 r. Partia Pracy zdobya 37,2% gosw i 301 mandatw, podczas g y konserwaty ci, uzyskujc wicej, bo 37,9% gosw, musieli si zadowoli 297 mandatami i p j , jako mniejszo , do opozycji). Jedno nie ulega wtpliwo ci - system wikszo ci wzgldnej jest szczeglnie korzystny dla na silniejszych ugrupowa, tj. dla tych, ktre s zdolne do zwycistwa (pokonania konkurentw ) w znacznej liczbie okrgw wyborczych. Partie takie s zainteresowane jego utrzymani em, co tumaczy upr, z jakim obstaj przy systemie plurality obie wielkie partie bryt yjskie. Inaczej przedstawia si rzecz w przypadku systemu proporcjonalnego, ktry w zaleno ci od przyjtej formuy wyborczej -moe przynosi zyski partiom sabszym. Istot mu proporcjonalnego jest uzalenienie liczby mandatw od siy poparcia uzyskanego w ra mach wielomandato-wych okrgw wyborczych. Podstawowym celem, jaki system tego rodza ju ma speni, jest to, by rozkad mandatw by moliwie maksymalnie zbliony do rozkadu g kie pady na poszczeglne ugrupowania. Gwne zaoenia systemw proporcjonalnych przedstaw si nastpujco: 1) okrgi s wielomandatowe (wyjtek stanowi Chile, gdzie rywalizacja odbywa si w okrgac h dwumandatowych, za partia, ktra uzyska wicej ni 2/3 gosw, zdobywa oba mandaty), 2) procent uzyskanych mandatw jest bezpo redni konsekwencj rozmiaru poparcia, 3) dla uzyskania mandatu nie jest potrzebne pokonanie rywali, a jedynie osignicie pewnego puapu (zalenego od liczby mandatw w danym okrgu oraz 222 Systemy wyborcze liczby startujcych ugrupowa); jest to tzw. prg naturalny, o ktrym piszemy niej, 4) w systemach tych, prcz formuy wyborczej, istotn rol odgrywaj inne elementy, takie jak rozmiar okrgu, klauzula zaporowa czy wyrwnawcza dystrybucja mandatw. System proporcjonalny wystpuje w dwch podstawowych odmianach. Najbardziej rozpowsz echnionym, tak w Europie Zachodniej, jak i w Ameryce Poudniowej, jest wariant lis t partyjnych, w ktrym wyborcy udzielaj poparcia preferowanej przez siebie li cie kan dydatw ustalonej przez dane ugrupowanie. Listy te maj zasig regionalny (prezentowan e s wyborcom jednego okrgu) bd krajowy. Wyborcom przyznaje si prawo oznaczania nazwis k kandydatw na li cie (Finlandia, Wochy do 1994 r., Polska), ich szeregowania (Szwaj caria) bd te ogranicza si ich uprawnienia wycznie do wskazania listy partyjnej (RFN, olandia, Hiszpania, Grecja). Innym wariantem systemu proporcjonalnego jest syste m pojedynczego gosu przechodniego, zwany w skrcie STV (Single Transferable Vote). Znalaz on zastosowanie w Irlandii, na Malcie i w Nepalu. Polega on na oznaczaniu przez wyborc kolejno ci nazwisk na li cie obejmujcej wszystkich kandydatw z poszczeglny h partii, rywalizujcych o gosy w danym, wielomandatowym okrgu. Gosy nadwykowe", niepo rzebne do uzyskania mandatu, przydzielane s pozostaym kandydatom, wedle wskaza wybo rcw. Eliminujc kolejno najsabszych kandydatw dochodzi si do sytuacji, w ktrej mona w za tyle osb z najwiksz ilo ci gosw (wasnych i pozyskanych od rywali), ile jest miej rgu. System ten - w jakim stopniu analogicznie do ordynacji wikszo ciowej - silniej w ie wyborcw z konkretnymi osobami ni z reprezentowanymi przez nie partiami polityczny mi, powodujc zjawisko erozji lojalno ci partyjnej. Jest te odmian systemu gosowania pr eferencyjnego (podobnie jak wikszo ciowy system australijski). Jak wspomniano, najbardziej rozpowszechnionym wariantem systemu proporcjonalnego jest system list partyjnych. W jego ramach stosowane s rne matematyczne formuy wybo rcze, suce przeliczeniu gosw na mandaty. Przyjcie jednej z nich ma istotne znaczenie

punktu widzenia reprezentatywno ci systemu. Za najwierniej odzwierciedlajc wol wybor cw uznawana jest metoda Hare-Niemeyera. Polega ona na tym, e liczb gosw wanie oddanyc w okrgu na dan list mnoy si przez liczb wybieranych w nim posw, a uzyskany wynik d si przez ogln liczb gosw oddanych w okrgu. Poszczeglne partie uzyskuj tyle mandat tak uzyskanym ilorazie wynosi warto przed przecinkiem (je li iloraz = 2,7, liczba m andatw wynosi 2; je li 4,1-4 itd.). Gdy po przeprowadzeniu tej operacji 223 Systemy polityczne wspczesnego wiata nie wszystkie mandaty zostan obsadzone, uzyskuj je partie, ktrych iloraz ma wysz wart o po przecinku (w powyszym przykadzie mandat zdobdzie partia, ktrej iloraz wynis 2, etoda ta nazywana jest rwnie metod najwyszych reszt (a wic warto ci po przecinku). Zwi za ona szans partii uzyskujcych nike poparcie wyborcw. Formua najwyszych reszt znajdu e zastosowanie w Kolumbii. W wersji Hare-Niemeyera uyta zostaa rwnie w Europie Srodk owo-Wschodniej -w wyborach przeprowadzonych w NRD w 1990 r. i w Bugarii oraz w Po lsce w 1991 r. Po krtkotrwaych eksperymentach w latach 80. zaniechano jej natomias t w RFN. Mniej korzystne dla ugrupowa maych s natomiast metoda d'Hondta oraz metoda Sainte-L ague. Obie s wariantami metody najwyszych rednich. Formua d'Hondta polega na podzial e rezultatw osignitych przez poszczeglne listy partyjne przez kolejne liczby cakowite . W pierwszym etapie szeregujemy wyniki wedle kolejno ci zdobytych gosw (I poziom), nastpnie dzielimy je przez 2 (II poziom), potem przez 3 (III poziom) itd. Na koni ec wybieramy kolejno najwiksze rezultaty z wszystkich poziomw - w liczbie rwnej lic zbie mandatw w okrgu. Uycie metody d'Hondta, zwaszcza w poczeniu z niewielkim rozmiar m okrgu, prowadzi do nadreprezentacji partii cieszcych si znacznym poparciem wyborcw (nadrepre-zentacj nazywamy sytuacj, w ktrej procent mandatw uzyskanych przez dan par ti przewysza procent zdobytych przez ni gosw). Nie jest to jednak deformacja znaczca, std te formua d'Hondta znalaza zastosowanie w wielu krajach Europy Zachodniej (m.in. w Niemczech, Holandii, Belgii, Austrii, Portugalii, Hiszpanii, Finlandii i Grec ji) oraz w niektrych nieskonsolidowanych demokracjach (w Polsce, Argentynie). Z k olei metoda Sainte-Lague, polegajca na podziale rezultatw przez kolejne liczby nie parzyste (przy czym pierwszym dzielnikiem jest liczba 1,4), uchodzi za korzystni ejsz dla maych partii od formuy d'Hondta. Jest ona stosowana w pastwach skandynawski ch (Danii, Norwegii i Szwecji), a take na otwie. Uyto jej rwnie w pocztkowej fazie pr emian politycznych w Polsce, do podziau miejsc z listy oglnokrajowej w 1991 r. ora z w wyborach lokalnych w 1990 i 1994 r. Jeszcze innym, cho rzadziej stosowanym wariantem formuy najwyszych rednich, jest met oda Hagenbacha-Bischoffa, uywana m.in. w Szwajcarii, w Czechach i na Sowacji. Pole ga ona dokonaniu trjetapowej operacji. W pierwszej fazie ustala si iloraz wyborczy , dzielc liczb gosw uzyskan w skali kraju przez cakowit liczb mandatw powikszon ie drugim przydziela si mandaty tym partiom, ktre uzyskay liczb gosw rwn co najmnie razowi wyborczemu lub jego wielokrotno ci. Je li t drog nie uda si obsadzi wszystkich m ndatw, to pozostae przydziela si w trzecim etapie, wykorzystujc metod d'Hondta. Formu Hagenbacha-Bischoffa rwnie sprzyja ugrupowaniom silniejszym. 224 Systemy wyborcze Podobnie jak w przypadku systemu wikszo ciowego, ordynacja proporcjonalna ma swoje zalety i wady. Jest ona bardziej sprawiedliwa", w tym sensie, e rozkad mandatw lepie j odzwierciedla rozkad preferencji wyborczych ni w systemach wikszo ci wzgldnej. Wpywa to pozytywnie na stopie reprezentatywno ci organu przedstawicielskiego, zwaszcza wwcz as, gdy system partyjny pozostaje rozczonkowany. Z drugiej strony proporcjonalna ordynacja wyborcza nie zapewnia - w takim stopniu, w jakim czyni to system wikszo c i wzgldnej - cisej wizi deputowanego z wyborc, ktry oddaje swj gos przede wszystkim arti polityczn. Po trzecie, system proporcjonalny nie wprowadza takiej jasno ci co d o tego, kto jest opozycj, jak czyni to system wikszo ciowy; powoduje to, e alternatyw a polityczna stojca przed wyborc moe by mniej czytelna. Nadto gdy system partyjny je st istotnie rozczonkowany, ordynacja proporcjonalna moe to rozczonkowanie utrwala, p owodujc, e adna z partii nie jest na tyle silna, by dominowa w rzdzie, nie mwic o ty by rzdzi samemu. Na koalicje, ktre s zawierane po wyborach, elektorat nie ma adnego w pywu. Krytycy zasady proporcjonalno ci podkre laj rwnie fakt, e czsto ona do niestabi politycznej, umoliwiajc niekiedy przejcie wadzy przez nieodpowiedzialne siy polityczn

e (np. NSDAP w Republice Weimarskiej). Z obawy przed takim efektem niektre pastwa zastpuj ordynacje proporcjonalne wikszo ciowymi. Tak np. we Woszech w kwietniu 1993 r. odrzucono w referendum zasad proporcjonalno ci w wyborach do Izby Deputowanych i d o Senatu. W uzasadnieniu propozycji zmiany podkre lano, e przyjcie systemu wikszo ciowe go umoliwi wyj cie z kryzysu politycznego spowodowanego m.in. niedowadem instytucji przedstawicielskich. Do wiadczenia woskie po 1994 r. nie potwierdzaj suszno ci tego arg umentu; liczba i przecitny czas trwania gabinetu nie ulegy w tym okresie zmianie. Zauwamy rwnie, e w tym samym czasie (1993 r.) zupenie przeciwn argumentacj posuono wej Zelandii, zastpujc system wikszo ciowy proporcjonalnym. Fakty te dowodz, e nie ma niwersalnej odpowiedzi na pytanie, ktry z systemw wyborczych jest lepszy. Cho generalnie system proporcjonalny peniej oddaje wol wyborcw, ni czyni to systemy w szo ciowe, to jednak wiele zaley od przyjtej w jego ramach matematycznej metody prze liczania gosw na mandaty. W rnym stopniu sprzyjaj one bowiem partiom maym. Za sprzyja y ich interesom uznaje si system STV, cho -jak ju bya o tym mowa - osabia on identyfi kacj partyjn. Spo rd metod najcz ciej uywanych w wariancie list partyjnych za najbardz korzystn dla maych ugrupowa uchodzi formua Hare-Niemeyera, za najmniej natomiast najszerzej rozpowszechniona metoda d'Hondta. Gdzie po rodku mie ci si formua Sainte-Lag ue. 225 Systemy polityczne wspczesnego wiata Jednak adna z wymienionych formu nie likwiduje tzw. efektu Mateusza (Matthew effec t), powodujcego, e najsilniejsze partie s zawsze nadreprezentowane - niekiedy w sto pniu istotnie wypaczajcym wol wyborcw. Efekt ten mona wzmocni za pomoc innych elementw systemu wyborczego. Naley do nich prz ede wszystkim tzw. klauzula zaporowa, wyznaczajca prg poparcia niezbdny do udziau w podziale mandatw i eliminujca z gry ugrupowania, ktre oka si niezdolne do jego przej Rozwizanie to, przyjte po raz pierwszy w RFN (wynis on 5%) i zastosowane w kilku kr ajach, m.in. w Turcji (10%), Austrii, Szwecji, Woszech i na Wgrzech (4%), Argentyn ie i Hiszpanii (3%), Nowej Zelandii po 1993 r., Czechach, Chorwacji i Polsce (5% ), Danii (2%), Grecji (1%) i w Wenezueli do 1993 r. (0,55%), zapobiega nadmierne mu rozdrobnieniu parlamentu. W przypadku stosowania klauzuli zaporowej istotne j est to, jak wiele gosw zostaje oddanych na partie, ktre nie przekroczyy wyznaczonego przez ni progu. Gosy oddane na takie ugrupowania zwikszaj bowiem poziom nadreprezen tacji tych partii, ktre do parlamentu si przedostay. Tak np. w Niemczech na partie plasujce si poniej progu gosowao do momentu zjednoczenia przecitnie 2-3% wyborcw. W kcjach z lat 90. procent ten nieznacznie wzrs. W Polsce w 1993 r. czna liczba gosw uz skanych przez partie, ktre nie osigny wymaganych 5% poparcia, wyniosa 34,7%, co spowo dowao, e nadreprezentacja pierwszych dwch ugrupowa, ktre utworzyy nastpnie koalicj LD i PSL), osigna 30% (zdobyy one razem 35,8% gosw, a 65,8% mandatw). W cztery lata wyborcy byli bardziej ostroni; na partie, ktre nie przeszy progu, oddano ju tylko 1 2,4% gosw, a nadreprezentacja pierwszych dwch ugrupowa (AWS i SLD) spada do 18,6%. Wa rto doda, e w krajach Europy rodkowo-Wschodniej odrbna klauzula zaporowa obowizuje ko alicje partyjne (np. w Polsce wynosi ona 8%, w Chorwacji - 11%, a w Czechach jes t uzaleniona od liczby partii). Ksztat i rozmiar okrgu wyborczego jest jednym z najistotniejszych elementw proporcj onalnego systemu wyborczego. Pod pojciem tym rozumiemy grup wyborcw, ktra dokonuje w yboru pomidzy tymi samymi kandydatami lub tymi samymi listami partyjnymi. Podzia k raju (gminy) na okrgi wyborcze nie jest tylko zagadnieniem technicznym, umoliwia b owiem wspomnian ju praktyk wpywania na rozkad gosw przed wyborami. Jak bya ju o ty okrgi musz by co najmniej dwumandatowe, cho na og s wiksze. Stosowane mog by tu ia: okrgiem wyborczym w wyborach do parlamentu moe by np. cay kraj (jak w Holandii, Izraelu, Paragwaju czy Namibii) lub jego cz (najwiksze okrgi wystpuj w Urugwaju, Wen eli, Austrii, Brazylii, Woszech - do reformy 226 Systemy wyborcze z 1993 r., Boliwii, Finlandii, Portugalii i Szwecji). Podkre lenia wymaga fakt, e i m wiksze s okrgi wyborcze, tym bardziej rosn szans ugrupowa maych. Zdaniem niektryc retykw, jak np. A. Lijpharta, rozmiar okrgu ma istotniejsze znaczenie dla reprezen tatywno ci systemu wyborczego ni metoda przeliczania gosw na mandaty. Mwic o rozmiarze okrgu, nie sposb pomin kwestii progu naturalnego, stanowicego rzecz

sty, mierzony liczb gosw koszt uzyskania jednego mandatu, ktry bezpo rednio od tej wie lko ci zaley. Zmienna ta ma istotne znaczenie dla planistw kampanii wyborczej. W kla sycznej ju monografii Davida Rae z 1971 r. po wiconej politycznym konsekwencjom syst emw wyborczych, wielko progu naturalnego wyraa uamek, ktrego licznik stanowi liczba g oddanych w okrgu pomniejszona o 1, natomiast mianownik - suma liczby mandatw oraz liczby startujcych partii, rwnie pomniejszona o 1. Tak wic w przypadku okrgu 1-manda -towego, w ktrym startuj 2 partie i bierze udzia 10 tys. wyborcw, rzeczywisty koszt uzyskania mandatu wynosi 4 999 gosw. W swoim najnowszym opracowaniu o wzorcach dem okracji, A. Lijphart proponuje wzr w postaci uamka, ktrego licznik stanowi 75%, mia nownik za - liczba mandatw powikszona o 1. Zgodnie z tym wska nikiem, w przypadku okrg u 4-mandatowego do zdobycia mandatu niezbdne jest uzyskanie co najmniej 15% gosw. O ile klauzula zaporowa i mae okrgi to rozwizania pomniejszajce szans ugrupowa sabsz , o tyle zwiksza je inny element proporcjonalnych systemw wyborczych, ktrym jest zn ana w niektrych pastwach wyrwnawcza dystrybucja mandatw. Oznacza ona moliwo dokonani ewnej korekty wyniku wyborw na poziomie krajowym, w rezultacie ktrej ugrupowaniom p okrzywdzonym" w okrgach zostaje udzielona rekompensata w postaci dodatkowych mand atw. Z rozwizaniem takim spotykamy si przede wszystkim w pastwach skandynawskich. W ten sposb rozdzielanych jest np. 8 mandatw w norweskim Stortingu (co stanowi 5% ogl nej liczby miejsc w parlamencie), 39 mandatw w szwedzkim Riksdagu (odpowiednio 11%), 40 mandatw w duskim Folketingu (22%) oraz 58 mandatw w parlamencie wgierskim ( 27,6% miejsc obsadzanych metod proporcjonaln). Prcz systemw wikszo ciowych i proporcjonalnych spotykamy si take z mieszanymi systemam wyborczymi. S one stosunkowo rzadko stosowane w skonsolidowanych demokracjach, c ho w ostatnim czasie zainteresowanie nimi wyra nie wzroso. Za prototypowe i najbardz iej znane naley uzna rozwizanie przyjte w RFN. Ordynacja niemiecka przewiduje, e poow deputowanych do Bundestagu uzyskuje swj mandat poprzez wygranie rywalizacji w je dnomandatowych okrgach 227 Systemy polityczne wspczesnego wiata wyborczych (system wikszo ci wzgldnej), poowa natomiast - z list partyjnych (system p roporcjonalny w wersji d'Hondta). Oznacza to, e wyborca niemiecki dysponuje dwoma gosami. Podobne rozwizanie przyjto w 1993 r. w Nowej Zelandii, rezygnujc ze stosowa nego wcze niej systemu wikszo ci wzgldnej, oraz w Wenezueli (nowy system nosi w obu kr ajach nazw MMP - Mixed Member Proportional Re-presentation). Wyborcy nowozelandzc y i wenezuelscy oddaj jeden gos na reprezentanta jednomandatowego okrgu, jeden nato miast - na list partyjn (w wyborach z 1999 r. na 120 miejsc w parlamencie 67 manda tw pochodzio z okrgw, a 53 z list partyjnych). System mieszany obowizuje od 1994 r. r nie we Woszech, w ktrych zastpi on stosowany wcze niej system proporcjonalny (rwnie wyborca ma dwa gosy). We wszystkich tych krajach ostateczna liczba mandatw uzyskan ych przez poszczeglne partie jest proporcjonalna do liczby gosw oddanych na listy p artyjne w skali kraju (dlatego te niektrzy teoretycy, jak np. A. Lijphart, zalicza j omawiane systemy do grupy systemw proporcjonalnych). Moe to wpywa na wielko parlam u. Je li dana partia uzyska wicej mandatw w okrgach, ni wynikaoby to z procentu gosw nych na listy, wwczas liczba parlamentarzystw zwiksza si. Zjawisko to nie wystpio jak dotd w Nowej Zelandii, jest natomiast widoczne w Niemczech. Ordynacja wyborcza zn owelizowana po zjednoczeniu przewiduje, e w skad Bundestagu winno wej 656 deputowany ch. Tymczasem na skutek uzyskania tzw. mandatw nadwykowych przez niektre partie, li czba deputowanych wyniosa odpowiednio: w 1990 r. - 662, w 1994 r. - 672, a w 1998 r. - 669. Innym wariantem systemu mieszanego jest rozwizanie stosowane w Japonii od wyborw z 1996 r. Polega ono rwnie na wprowadzeniu dwch kategorii deputowanych: 3 00 z nich wybieranych jest w okrgach jednomandatowych, 200 natomiast -z list part yjnych. Jednake - w przeciwiestwie do Niemiec, Nowej Zelandii, Woch czy Wenezueli wyniki uzyskane obiema metodami nie s ze sob sprzone, a wrcz przeciwnie: odseparowan e. A. Lijphart okre la ten typ systemu wyborczego jako rwnolegy (parallel plurality - PR) i pproporcjonalny (semiproportional). Rozwizanie to znalazo zastosowanie w kil ku krajach, ktre stosunkowo niedawno wkroczyy na drog demokracji. Przyjto je m.in. n a Wgrzech i Ukrainie, w Rosji, Czechach, Filipinach, Tajwanie i Korei Poudniowej. Jest ono traktowane jako rodek zabezpieczajcy przed nadmiernym rozdrobnieniem parl amentu, do czego mog doprowadzi niektre wersje systemw proporcjonalnych, oraz przed zbyt drastyczn deformacj woli wyborcw, czemu sprzyja niekiedy system wikszo ciowy. Na

podstawie krtkich do wiadcze wyborczych wymienionych krajw trudno jednak t ocen zweryf kowa. 228 Systemy wyborcze Systemy mieszane mona uzna za zdecydowanie bardziej stabilizujce scen parlamentarn ni zyste" systemy proporcjonalne, zwaszcza te, ktre posuguj si formuami najwyszych resz zy metod Sainte-Lague. S one korzystniejsze dla partii silnych, aczkolwiek nie zam ykaj drogi do parlamentu ugrupowaniom maym, jak czyni to w praktyce systemy wikszo ci wzgldnej. 4. Polityczne konsekwencje systemw wyborczych Rozpatrujc polityczne konsekwencje okre lonych systemw wyborczych, wikszo autorw sko est, podzielajc pogld M. Duvergera, zgodzi si co do tego, e wywouj one dwa zasadnicz fekty polityczne: bezpo redni - sprowadzajcy si do rozmiaru dysproporcji pomidzy wiel ko ci uzyskanego poparcia a udziaem w dystrybucji mandatw (rozmiar deformacji woli wy borcw), oraz po redni - odnoszcy si do liczby partii reprezentowanych w parlamencie. Podkre la si te, e wpyw rozwiza wyborczych na system partyjny - jego format i struktu walizacji midzypartyjnej - przejawia si szczeglnie wyra nie w przypadku pastw wchodzcy h na drog demokracji. Jednym bowiem z podstawowych problemw, przed ktrymi stoj archi tekci zmiany politycznej, jest zwykle znaczna liczba partii rywalizujcych o popar cie wyborcw, ktr prbuje si ograniczy, m.in. za pomoc prawa wyborczego. Tzw. inynie orcza" staje si cz ci strategii procesu transformacji politycznej. Deformacja woli wyborcw jako bezpo redni efekt systemu wyborczego to rozbieno pomidzy rocentem uzyskanych przez partie gosw a procentem zdobytych przez nie mandatw. Prop orcjonalno (lub dysproporcjonalno ) systemu wyborczego stanowi jedno z najistotniejsz ych i najbardziej obiektywnych kryteriw jego oceny; daje te moliwo przeprowadzenia w miar rzetelnej analizy porwnawczej. Mierzy si j rnymi metodami, ktrych istota sprowa si do obliczenia sumy odchyle pomidzy procentem gosw i mandatw zdobytych przez poszc eglne partie. Proporcjonalno (dysproporcjonalno ) jest bezpo redni konsekwencj rozmia rgw wyborczych oraz przyjtej formuy wyborczej. Jak bya ju o tym mowa, najpeniej odzw ciedla wol wyborcw kombinacja wielkich okrgw wyborczych oraz proporcjonalnego system u wyborczego w wersji Hare-Niemeyera (zastosowana m.in. w wyborach parlamentarny ch w b. NRD w 1990 r. i w Polsce w 1991 r.). Porwnujc poziom proporcjonalno ci w 36 demokracjach w latach 1945--1996, A. Lijphart ustali, e najwysz warto przybra on w H ndii, Danii, Szwecji 229 Systemy polityczne wspczesnego wiata i Izraelu (stosujcych system proporcjonalny w wersji Sainte-Lague lub d'Hondta), najniszy za we Francji, na Jamajce, Mauritiusie, Barbados, Bahamach i w USA -gdzie przyjto system wikszo ci bezwzgldnej (Francja) lub wzgldnej (pozostae kraje). Do podo nych spostrzee dochodz badacze systemw wyborczych krajw afrykaskich i poudniowoamery ich. Podsumowujc ustalenia doktryny, moemy stwierdzi, e najniszy stopie proporcjonaln i zapewniaj systemy wikszo ciowe i systemy umiarkowanie proporcjonalne (poczenie metod y d'Hond-ta, moliwie najmniejszych okrgw wyborczych oraz kaluzuli zaporowej). Stopi e najwyszy moe zosta natomiast osignity w przypadku poczenia formuy Ha-re'a (syste szych reszt) lub czystej formuy Sainte-Lague (system najwikszych rednich) z jednym okrgiem obejmujcym cay kraj oraz z wyrwnawcz dystrybucj mandatw. Tego typu systemy m nazwa radykalnie proporcjonalnymi. Z rozmiarem deformacji woli wyborcw zwizana jest inna zmienna: rozmiar nadreprezen tacji najsilniejszej partii (rnica pomidzy procentem uzyskanych mandatw i gosw). Z wy kiem systemw radykalnie proporcjonalnych (zob. tabela 5), partie najsilniejsze uz yskuj na og wicej mandatw, ni wynikaoby to z proporcji zdobytych przez nie gosw. J tem partyjny jest sfragmentaryzowany, nie ma to wikszego znaczenia. W miar spadku efetywnej liczby partii moe doj do sytuacji, w ktrej partia uzyska bezwzgldn wikszo tw, mimo e nie legitymuje si a tak wysokim poparciem. Jest to sytuacja, ktra staa si gu w Wielkiej Brytanii, lecz moemy si z ni zetkn take w krajach, ktre stosuj prop e systemy wyborcze (np. w Grecji czy w Hiszpanii). Ten rodzaj sztucznych w istoc ie wikszo ci parlamentarnych, ktre umoliwiaj jednak utworzenie stabilnego rzdu, A. Lij hart nazywa wikszo ciami wypracowanymi" (manufactured majorities). Innym nastpstwem systemu wyborczego jest redukcja tzw. efektywnej liczby partii, polegajca na tym, e liczba partii reprezentowanych w parlamencie jest zawsze nisza

ni liczba ugrupowa rywalizujcych o gosy na arenie wyborczej, natomiast procent manda tw, jaki uzyskuj partie najsilniejsze, jest wyszy ni procent zdobytych przez nie gosw Mona wic powiedzie, e system wyborczy wpywa na ksztat systemu partyjnego gwnie pop utrudnianie lub uatwianie dostpu na aren parlamentarn nowym partiom, ktre s na og, ajmniej na pocztku, dosy sabe (cho niekiedy ugrupowania powstae niedugo przed wyboram okazuj si zdolne do zdobycia liczcego si poparcia, czego przykadem moe by woska Fo talia w 1994 r. czy polska AWS w 1997 r.). Nie ma natomiast dowodu 230

Systemy wyborcze na to, by systemy dyskryminujce takie ugrupowania stanowiy wystarczajc barier dla zak dania nowych formacji albo dla zdobywania przez nie zauwaalnej liczby gosw. Rwnie i w przypadku redukcji efektywnej liczby partii decydujc rol odgrywa podzia na okrgi wyb orcze, ich rozmiar oraz formua wyborcza. Do powyszych konsekwencji naley doda jeszcze jedn. Politycznym efektem prawa wyborcz ego jest bowiem rwnie jego bezpo redni wpyw na strategi wyborcz partii politycznych. F rmua wyborcza moe zachca je do wchodzenia w koalicje wyborcze (jak w przypadku dwutu rowego wariantu wikszo ci bezwzgldnej) bd skania je do dziaa samodzielnych. Wpyw n i partii ma rwnie liczba i rozmiar okrgw wyborczych. Wanym czynnikiem jest te to, cz yborca dysponuje jednym gosem, czy liczb gosw rwn liczbie mandatw w okrgu, czy odda wycznie na list partyjn, czy ma prawo zaznaczania swych preferencji wobec poszczegln ych kandydatw, oraz to, jaki jest jego zakres swobody w przestawianiu" kolejno ci na zwisk na li cie (lub w kumulowaniu gosw). Uprawnienia wyborcy mog po rednio wpywa na d yplin partyjn i osabia lub wzmacnia wewntrzpartyjn hierarchi. Mona wic powiedzie a wyborcza partii (a take szerzej: sposb ich funkcjonowania) jest warunkowana wszy stkimi elementami systemu wyborczego - rozmiarem okrgu, formu oraz uprawnieniami wy borcy. Konkludujc, za najistotniejsze konsekwencje polityczne systemw wyborczych uzna naley : 1) stopie deformacji woli wyborcw, warunkowany gwnie rozmiarem okrgw i przyjt for rcz, 2) rozmiar nadreprezentacji zwyciskiej partii, 3) redukcj efektywnej liczby pa rtii na arenie parlamentarnej (w stosunku do areny wyborczej), warunkowan gwnie roz miarem okrgw i przyjt formu wyborcz, oraz 4) strategie wyborcze partii politycznych, runkowane rozmiarem okrgw, formu wyborcz i uprawnieniami przysugujcymi wyborcom. Biorc pod uwag wspomnian wyej ocen, e wszystkie systemy wyborcze powoduj - w jakim ajmniej stopniu - efekt deformacji woli wyborcw, mona zaproponowa typologi opart na t ym wa nie kryterium. Mianowicie, zdajc sobie spraw z tego, e rozrnienie ponisze jest ewnego stopnia arbitralne (a przez to umowne), wyodrbniamy: systemy relatywnie re prezentatywne, odwzorowuj-ce w miar wiernie struktur preferencji wyborcw, systemy de formujce, powodujce efekt redniej dysproporcjonalno ci, oraz systemy dyskryminujce, w ktrych procent mandatw przydzielonych poszczeglnym partiom znacznie odbiega od pozi omu uzyskanego przez nie poparcia. Zasadniczym kryterium jest tu wic rozmiar defo rmacji. W przypadku systemw relatywnie proporcjonalnych nie przekracza on 5%, nat omiast w przypadku systemw dyskryminujcych jest wyszy ni 231 Systemy polityczne wspczesnego wiata 15%. Z tak wysok dysproporcjonalno ci spotykamy si zwaszcza w krajach stosujcych syste wikszo ciowy: we Francji (system wikszos'ci bezwzgldnej) oraz w Stanach Zjednoczonyc h, Kanadzie, Wielkiej Brytanii i Nowej Zelandii do reformy z 1993 r. (system wiks zo ci wzgldnej). Do tego samego efektu moe prowadzi jednak rwnie system proporcjonalny zwaszcza je li jest on sprzony z prezydenck form rzdw (Wenezuela) lub zawiera klauz orow (rozmiar deformacji w wyborach parlamentarnych w Polsce w 1993 r. wynis ponad 35%). Rozmiar deformacji powodowanych przez rne systemy wyborcze przedstawiaj tabel e 2-5 (obliczamy go, sumujc rnice pomidzy procentem gosw i mandatw uzyskanych przez zczeglne partie i dzielc otrzymany wynik przez 2). Tabela 2. Rozmiar deformacji spowodowanej przez system wikszo ci bezwzgldnej (na prz ykadzie wyborw we Francji w 1993 r.) Partia % gosw % mandatw Rnica Komuni ci 9,2 4,1 -5,0 Socjali ci + alianci 19,2 11,6 -7,6 Ekolodzy 10,7 -10,7

Konserwaty ci (UDF + RPR) 39,7 77,3 +37,6 Front Narodowy 12,4 -12,4 l \ra\e u<yupo\Naraa ciawcowe ' Niezaleni 4,4 0,1 -4,3 Rozmiar deformacji 39,7 Systemy wyborcze Tabela 3. Rozmiar deformacji spowodowany przez system wikszo ci wzgldnej (na przykadz ie wyborw w Wielkiej Brytanii w 1992 r.) Partia % gosw % mandatw Rnica Konserwaty ci 41,9 51,6 +9,7 Partia Pracy 34,4 41,6 +7,2 Liberaowie 17,9 3,0 -14,9 Nacjonali ci szkoccy i walijscy 2,3 1,0 1.3 Inne 3,5 2,6 -1,1 Rozmiar deformacji 17,1 Tabela 4. Rozmiar deformacji spowodowany przez umiarkowany system proporcjonalny (na przykadzie wyborw w Hiszpanii w 2000 r.) Partia % gosw % mandatw Rnica Partia Ludowa 44,6 52,2 +7,6 Socjali ci 34,1 35,7 +1,6 Zjednoczona Lewica (komuni ci) 5,5 2,3 -3,2 Nacjonali ci kataloscy (CiU) 4,2 4,3 +0,1 Nacjonali ci baskijscy (PNV) 1,5 2,0 +0,5 inne 5,3 3,7 -1,6 Rozmiar deformacji 7,1 233 Systemy polityczne wspczesnego wiata Tabela 5. Rozmiar deformacji spowodowany przez system radykalnie proporcjonalny (na przykadzie wyborw w Danii w 1998 r.) Partia % gosw % mandatw Rnica Partia Socjaldemokratyczna 36,0 35,9 -0,1 Socjalistyczna Partia Ludowa 7,5 7,3 -0,1 Radykalni Liberaowie 3,9 3,9 0,0 Partia Chrze cijasko-Ludowa 2,5 2,2 -0,3 Centrum Demokratyczne 4,3 4,7 +0,4 Partia Konserwatywno-Ludowa 8,9 8,9 0,0 Liberaowie 23,5 24,0 +0,5 Partia Progresywna 2,4 2,2 -0,2 Partia Ludowa 7,4 7,3 0,1 Inne 2,8 2,8 0,0 Rozmiar deformacji 0,8 Typologia powysza opiera si rwnie na zaoeniu, e ustalenie politycznych konsekwencji temw wyborczych wymaga posuenia si rnymi metodami pomiaru, i to stosowanymi cznie. wypracowanych przez doktryn miernikw nie odzwierciedla w peni siy wpywu poszczeglnyc elementw systemu wyborczego na stopie proporcjonalno ci oraz redukcji efektywnej li czby partii. W szczeglno ci pomijaj one oddziaywanie takiego czynnika, jak rozproszen ie (bd koncentracja) gosw, determinowanego gwnie atrakcyjno ci wizerunku konkretnych ii w oczach wyborcw. Rwnie wany jest dystans poparcia osiganego przez dwie najsilnie jsze partie (a wic to, jak przewag osiga partia zwyciska nad drug co do kolejno ci). e lany w ten sposb poziom rywalizacyjno ci moe by nader wysoki, gdy rnice midzy najwi partiami s niewielkie (jak dzieje si to np. w Wielkiej Brytanii, Grecji czy Niemc zech), niski (w krajach, w ktrych jedna partia zdecydowanie gruje nad rywalami) lu b zmienny. Istotne znaczenie ma te fakt, czy w danym systemie partyjnym przewaaj ug rupowania zdolne do uzyskania poparcia znacznej cz ci elektoratu (system duych" parti i), czy takie, ktre gro234 Systemy wyborcze madz gosy jego niewielkich cz ci (system maych" partii). Przyczyny tego stanu rzeczy z aj si lee poza systemem wyborczym, ktry moe spenia jedynie rol wspomagajc" w ut wnych tendencji. Dlatego wa nie nie ma systemw obiektywnie lepszych" lub gorszych" alb

o mniej lub bardziej wa ciwych". Mona je natomiast ocenia, jak bya ju o tym mowa, pod ktem stopnia realizacji dwch pod tawowych i niezbienych celw: wierno ci odwzorowania preferencji wyborczych oraz redu kcji efektywnej liczby partii, sprzyjajcej stabilizacji politycznej. To, ktrych z tych celw uzna si za pierwszoplanowy, wynika bezpo rednio z gry interesw politycznych . Jest to szczeglnie istotne w krajach wchodzcych na drog demokracji, gdzie wzgld na stabilno rzdw moe przeway nad deniem do maksymalnej reprezentatywno ci. Praktyka dnak rnie: w Afryce w latach 90. znajduj zastosowanie zarwno systemy proporcjonalne (RPA, Namibia, Benin, Mozambik, Burkina Faso, Niger), jak i systemy wikszo ci wzgldn ej (Botswana, Kenia, Malawi, Zambia, Zimbabwe). System mieszany wystpuje w Senega lu. W Europie postkomunistycznej przewaaj systemy mieszane (Chorwacja, Macedonia, Czechy, Wgry, Rosja, Ukraina, Litwa) i proporcjonalne w wersji list partyjnych (B ugaria, Estonia, otwa, Polska, Rumunia, Sowacja, Sowenia). Uywane s rne formuy wyb d'Hondta (Polska, Bugaria, Modawia), Sainte--Lague (otwa), Hagenbacha-Bischoffa (Cz echy, Sowacja) oraz Hare'a (Polska i Bugaria w 1991 r., poowa deputowanych do parla mentu Sowenii). W Ameryce Poudniowej dominuj systemy proporcjonalne, natomiast w re gionie Karaibw i w Oceanii - systemy wikszo ci wzgldnej, co jest wyrazem brytyjskiego dziedzictwa politycznego. W Azji przewaaj systemy proporcjonalne (Korea Poudniowa, Tajwan, Indonezja). Spo rd azjatyckich pastw postkomunistycznych jedynie w Mongolii przyjto system wikszo ciowy, natomiast w republikach b. ZSRR dominuj systemy mieszan e. Ta rnorodno rozwiza instytucjonalnych nie jest jednak w adnym stopniu powizana z ch erem rywalizacji politycznej na poziomie wyborczym. W ramach zblionych do siebie systemw wyborczych napotykamy zarwno zdecydowan dominacj jednej partii politycznej ( jest to charakterystyczne np. dla wikszo ci pastw afrykaskich oraz dla postradzieckic h republik azjatyckich), jak i wzgldnie zrwnowaony ukad s (Ameryka aciska z wyjtki ksyku). Za charakterystyczne zjawisko dla modych demokracji uzna natomiast naley czs t alternacj wadzy, ktra dokonuje si w ramach rnych systemw wyborczych. Dowodzi to t wpyw systemu wyborczego na charakter rywalizacji politycznej jest mniejszy, ni si na og przyjmuje. 235 Systemy polityczne wspczesnego wiata Tabela 6. Systemy wyborcze stosowane w wybrany ch demokracjach liberalnych Wikszo wzgldna Wielka Brytania, Stany Zjednoczone Ameryki Pln., Kanada, Indie, Bahamy, Barbados, Grenada, Jamajka, Trynidad i Tobago, Papua-Nowa Gwinea, Saint Lucia, Saint Christopher i Nevis, Saint Vincent i Grenadyny, Botswana, Mauritius , Mali, Malawi, Nowa Zelandia do 1993 r. Wikszo bezwzgldna Australia, Francja PR - system list partyjnych Austria, Belgia, Dania, Finlandia, Grecja, Hiszp ania, Holandia, Islandia, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Wochy do 199 3 r., Bugaria, Czechy, Estonia, otwa, Polska, Rumunia, Sowacja, Sowenia, Benin, RPA, Namibia, Argentyna, Boliwia, Chile, Ekwador, Kostaryka, Urugwaj, Wenezuela do 1 993 r. PR-STV Irlandia, Malta System mieszany Niemcy, Nowa Zelandia po 1993 r., Wochy po 1993 r., Wenezuela po 1993 r., Japonia po 1995 r.*, Litwa, Wgry, Tajwan, Korea Pd. * Do elekcji z 1995 r. Japonia stosowaa system pojedynczego gosu nieprzechodniego (SNTV - Single Non-Transferable Vote), polegajcy na tym, e wyborca gosujcy w okrgu wi eloman-datowym dysponuje jednym gosem. System ten uznawany jest za pproprorcjonalny . rdo: T. Godu i in., Leksykon systemw politycznych, Elipsa, Warszawa 1999; A. Lijphart , Pat-terns of Democracy. Government Forms and Performance In Thirty Six Countri es, Yale University Press, New Haven 1999, ss. 143-170; A. Reynolds, T. Sisk, El ections and Conflict Management in Africa, United States Institute of Peace, Was hington 1998. 236 Rozdzia VII Wadza ustawodawcza 1. Funkcje parlamentu we wspczesnym pastwie Obecno parlamentu w rd instytucji skadajcych si na system polityczny nie stanowi kryt

um pozwalajcego na odrnienie demokracji od autorytaryzmu, cho prawd jest, e jego brak uniemoliwia uznanie danego systemu politycznego za demokratyczny. Niezalenie od te go, czy pochodz z rywalizacyjnych, czy z pozorowanych wyborw, parlamenty powoywane s do ycia we wszystkich typach reimw politycznych i w znakomitej wikszo ci krajw. R od siebie pod wieloma wzgldami: nazw, rozmiarem, struktur, sposobem powoywania, upr awnieniami, aktywno ci i zakresem wpywu na polityk pastwa. Mog liczy od kilkunastu do emal 3 tys. deputowanych (tak np. w skad parlamentu Tuvalu wchodzi 13 osb, natomia st Oglnochiskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych liczy 2979 posw). Mog by jednolub dwuizbowe. Mog pochodzi z rywalizacyjnych wyborw lub z nominacji. Mog spenia wy funkcje doradcze - jak w niektrych pastwach Bliskiego Wschodu - lub by podmiotem s amodzielnych decyzji politycznych. Wszdzie jednak symbolizuj ludowadztwo rozumiane albo jako realne przeciwiestwo absolutnej wadzy jednostki lub partii politycznej, albo co najmniej jako zakrywajca t wadz fasada. Cho zasadnicze decyzje polityczne czs o zapadaj poza parlamentami, to ich znaczenia - zwaszcza w systemie demokratycznym - nie mona nie docenia. wiadczy o tym midzy innymi fakt, e zamachy stanu oznaczaj na og zawieszenie jego dziaalno ci. Z drugiej strony odbycie rywalizacyjnych wyborw parla mentarnych i nadanie bd przywrcenie parlamentowi cech samodzielnego podmiotu polity ki traktowane jest jako decydujcy przejaw wej cia na drog demokracji; data tych wybo rw stanowi czsto cezur pocztkujc nowy etap rozwoju politycznego. Fakt, e legislatywy istniej w rnych systemach i kontekstach politycznych, nieuchronn ie sugeruje, i ich funkcje s na skutek tego dosy znacznie zrnicowane. To oczywiste, e parlament wyoniony w rezultacie rywalizacji midzypartyjnej, 237 Systemy polityczne wspcznesnego wiata odpowiedzialny przed wyborcami i wyraajcy pluralizm polityczny jest czym zupenie odm iennym od kolegium wyselekcjonowanego przez jeden o rodek decyzyjny po to, by doda tkowo legitymowa jego poczynania. Jak podkre la David Olson, parlamenty w systemach demokratycznych mog faktycznie peni gwn rol w formuowaniu i stanowieniu prawa ora ejmowaniu decyzji politycznych". Mog, cho -dodajmy od razu - wcale nie musz. O fakt ycznej pozycji parlamentu decyduje nie tylko jego konstytucyjny model (ktry jest zrnicowany), ale take i typ systemu partyjnego. To prawda, e niezalenie od tego, czy mamy do czynienia z reimem parlamentarnym, prezydenckim (semiprezydenckim), czy z systemem rzdw zgromadzenia, w kadym z nich wadz ustawodawcz powierza si parlamentow Do niego naley prawo uchwalania budetu i podatkw. Jednake w parlamentaryzmie (i w sy stemie rzdw zgromadzenia) parlament jest na og jedyn instytucj polityczn dysponujc atyczn legitymacj do sprawowania wadzy w imieniu narodu, podczas gdy w prezydencjal izmie dzieli on j z pochodzc rwnie z wyborw gow pastwa. Fakt ten rzutuje na polity cj parlamentu wyznaczon relacjami z wadz wykonawcz. Co wicej, w ramach reimu parlame rnego sprzonego z systemem dwupartyjnym (bd do niego zblionym) zasadnicze ustalenia z apadaj w gremiach rzdowych, a rola wikszo ci parlamentarnej sprowadza si bardziej do n adania tym ustaleniom prawomocno ci ni ich skorygowania. Inaczej wyglda to natomiast w reimach prezydenckich, w ktrych parlamentarne prawo uchwalania budetu jest eleme ntem faktycznie ograniczajcym wadz wykonawcz, zwaszcza gdy przewag w legislatywie pos adaj oponenci urzdujcego prezydenta. Niezalenie od tych rnic, parlament w systemie de okratycznym jest wyposaon we wadz stanowienia ustaw i pochodzc z rywalizacyjnych wybo , kolegialn reprezentacj interesw indywidualnych wyborcw oraz elektoratu jako cao ci. est miejscem dyskusji o sprawach publicznych, ale stanowi take faktyczny o rodek de cyzyjny (ju choby z uwagi na mono ustanawiania regu dziaania, kontrolowania i ograni nia wadzy innych podmiotw). Jest aren ujawniania si pogldw i interesw mniejszo ci. J e miejscem prezentowania ocen krytycznych wobec rzdu. Faktyczna pozycja polityczna parlamentu oraz funkcje, jakie peni, s efektem wielowiekowej niekiedy ewolucji. W swojej historii byy parlamenty bd wyrazem szlacheckiego przeciwstawienia si absolut yzmowi, bd symbolem uzyskania albo odzyskania pastwowej suwerenno ci, bd te - jak w U - instytucj wyraajc i zabezpieczajc samodzielno sfederowanych stanw. W XIX wieku s miejsce debat wskiej elity politycznej, po to by - w wyniku upowszechnienia prawa wyborczego i rozwoju partii politycznych - sta si stosunkowo atwo 238 Wadza ustawodawcza dostpn aren konfrontacji rnych pogldw i idei politycznych. W rezultacie dugotrwaeg su parlamenty skonsolidowanych demokracji stay si jednym z miejsc publicznej debat

y, prowadzcej do podejmowania wicych decyzji politycznych (w tym zwaszcza rozstrzygni finansach publicznych), o ktrych tre ci przesdza istniejca w danym momencie konfigur acja polityczna, bdca rozstrzygniciem rywalizacji o gosy wyborcw, jak tocz midzy so ie polityczne. Trzeba bowiem pamita, e decyzje parlamentarne mog by efektem uzgodnie idzy parti (koalicj) rzdzc a opozycj bd te prost funkcj arytmetycznego ukadu s z tych dwch wzorcw rywalizacji politycznej uzyska przewag w praktyce, ma istotny w pyw na faktyczne polityczne znaczenie parlamentu. Analizujc t kwesti, koncentrujemy si przede wszystkim na tym, jakie funkcje spenia pa rlament w danym systemie politycznym. Mona je rozpatrywa przez pryzmat uregulowa pr awnych (paszczyzna normatywna) lub faktycznych dziaa politycznych (paszczyzna empiry czna). Rozpatrujc funkcje parlamentw od strony normatywnej, napotykamy przede wszy stkim klasyczny, powszechnie stosowany w prawoznawstwie schemat, wedle ktrego pod stawowymi kierunkami ich dziaania s ustawodawstwo, kontrola i kreacja rzdu. Podstaw zrnicowania parlamentw jest przyznany im prawem zakres kompetencji. Konstytucje, po wierzajc parlamentom wadz ustawodawcz, wyposaaj je tym samym w prawo podejmowania dec zji o okre lonej mocy prawnej (ustawy plasuj si bowiem - prcz konstytucji - najwyej w hierarchii aktw prawnych). Do niezbywalnych uprawnie parlamentu naley zwaszcza prawo uchwalania budetu oraz ustanawiania podatkw, dajce wikszo ci parlamentarnej moliwo owania wewntrznej polityki pastwa. Niekiedy - jak w Wielkiej Brytanii - decyzje po djte przez wikszo parlamentarn s ostateczne i niepodwaalne; w niektrych przypadkach y one zakwestionowane przez wadz wykonawcz wyposaon w prawo weta (jak np. we Francji zy USA) bd przez opozycj kwestionujc ich zgodno z konstytucj (moliwo taka wystp mczech, Austrii, Hiszpanii czy Turcji). Uchwalanie aktw o mocy ustawy moe by wyczn do en parlamentu bd uprawnieniem dzielonym z wadz wykonawcz (V Republika we Francji). Su erenno parlamentu - z punktu widzenia funkcji ustawodawczej - najpeniej podkre la mod el brytyjski, cho w praktyce stanowisko wikszo ci parlamentarnej jest odzwierciedlen iem stanowiska gabinetu. Jednak niezalenie od tego, jaki jest zakres kompetencji parlamentu, spenianie przeze funkcji legislacyjnej oznacza skomplikowany i rozcignit y w czasie proces uzgodnie pomidzy rnymi podmiotami polityki: 239 Systemy polityczne wspczesnego wiata od wpynicia projektu ustawy, poprzez prac w komisjach, debat plenarn, do podjcia decy ji i jej ewentualnego uzgodnienia z izb wysz lub z gow pastwa. Inn funkcj parlamentu jest funkcja kreacyjna, polegajca na powoywaniu i odwoywaniu ko nstytucyjnych organw pastwa oraz - w niektrych przypadkach - na powoywaniu i odwoywan iu ich obsady personalnej. Idzie tu przede wszystkim, cho nie tylko (uprawnienia kreacyjne dotycz licznych organw pastwowych, m.in. trybunaw politycznych i ombudsmanw , o obsad wadzy wykonawczej. Rwnie pod tym wzgldem parlamenty s zrnicowane. W ramac sycznego reimu parlamentarnego powoanie i odwoanie gabinetu, jak i poszczeglnych jeg o czonkw, naley do niezbywalnych uprawnie wikszo ci parlamentarnej. Ju jednak niemiec Bundestag powouje i odwouje jedynie kanclerza (podobnie jak austriacka Rada Narodo wa). Amerykaska wersja prezydencjalizmu ogranicza prawo parlamentu do wyraenia zgo dy i rady Senatu w odniesieniu do prezydenckich nominacji na stanowiska minister ialne (sam prezydent pochodzi, jak bya ju o tym mowa, z wyborw powszechnych). Prezy dencjalizm dopuszcza jednake powoanie prezydenta przez parlament, w przypadku gdy nie uzyska on wymaganej wikszo ci w gosowaniu powszechnym (np. USA i Boliwia po 1997 r.). Parlamenty USA oraz wikszo ci pastw Ameryki Poudniowej uprawnione s nadto do usu nicia prezydenta z urzdu w ramach procedury impeachment. Z kolei w reimach semiprez ydenckich parlament moe by formalnie uprawniony do wyraenia wotum nieufno ci lub odmwi enia zaufania gabinetowi powoanemu przez prezydenta (Francja, Finlandia) - albo b y tego prawa pozbawiony (Kenia, Zimbabwe). Zaoeniem semiprezydencjalizmu jest wpraw dzie to, e gabinet winien cieszy si podwjnym zaufaniem - tj. mie poparcie zarwno parl mentu, jak i gowy pastwa - ale, jak dowodzi tego praktyka francuska, nie zawsze je st to konieczne. Trzeci normatywn funkcj parlamentw jest kontrola dziaalno ci innych organw pastwowyc tym zwaszcza penicych funkcje wadzy wykonawczej. Zakres funkcji kontrolnej jest dosy znacznie zrnicowany. W ujciu minimalnym sprowadza si ona do dania informacji o podejm wanych przez administracj dziaaniach. Klasycznymi formami kontroli w ramach reimu p arlamentarnego s interpelacje i zapytania poselskie oraz rozpatrywanie sprawozda. W prezydencjali-zmie zakadajcym separacj wadz funkcj t peni publiczne przesuchania

onariuszy administracji. Niezalenie od stosowanych form kontroli, polega ona na u stalaniu zakresu zgodno ci (niezgodno ci) dziaa rzdu z jego deklaracjami oraz -zwaszcza gdy nastpstwem uzyskania informacji jest debata parlamentarna - na ocenie skutecz no ci jego dziaania. Istotne jest przy tym to, jakie mog by konse240 Wadza ustawodawcza kwencje oceny negatywnej. Prawo uchwalenia wotum nieufno ci wobec caego gabinetu, j ego szefa lub poszczeglnych ministrw (charakterystyczne dla rnych wariantw parlamenta ryzmu) stwarza .hipotetyczn moliwo domagania si przez wikszo parlamentarn konkretn aa rzdu, co wykracza poza granice pojcia kontroli. Pamita jednak trzeba, e popieraj wikszo parlamentarna nie jest na og zainteresowana ani w ujawnianiu jego sabo ci, an jego nieprzemy lanej wymianie. Dlatego te wypenianie przez parlament funkcji kontro lnej wobec rzdu wie si obecnie przede wszystkim z aktywno ci polityczn opozycji, ktr ile nie zajd nadzwyczajne okoliczno ci - ma mae szans na obalenie rzdu i przejcie wa (bd , jak w USA, nie ma ich w ogle). Ma natomiast - i w tym celu wykorzystuje upraw nienia kontrolne przysugujce parlamentowi - moliwo zmuszenia gabinetu do ujawnienia i nformacji o jego dziaaniach, zwaszcza w zakresie administrowania finansami publicz nymi. Analiza funkcji parlamentu na paszczy nie normatywnej, je li ograniczymy j do egzegezy przepisw konstytucji, ma swoje ograniczenia. Moe bowiem utrudni wychwycenie rnic pom idzy dziaalno ci wadzy ustawodawczej w systemach demokratycznych i autorytarnych. I w jednych, i w drugich parlamenty wyposaone s w podobnie zarysowane uprawnienia (porw nujc kompetencje Kongresu USA i Rady Najwyszej ZSRR czy Oglnochiskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych, mona skdind doj do wniosku, e parlament amerykaski dysponu nadzwyczaj skromn wadz). Dlatego te analizy politologiczne nie utosamiaj na og poj cji" z zakresem uprawnie, koncentrujc si na efektach dziaa politycznych podejmowanych przez dany podmiot. Np. Philip Norton dowodzi, e wszystkie parlamenty speniaj jedn kluczow funkcj: w imieniu wsplnoty politycznej wyraaj zgod na podjcie wicych dzia measures ofpublicpolky). Jest to funkcja legitymizacyjna. David Olson stwierdza, e efektem dziaania parlamentw jest wsptworzenie polityki pastwa, stanowienie prawa, spdziaanie z gow wadzy wykonawczej oraz wpyw na opini publiczn. Jeszcze innym trop obert Packhenham, autor studium Legislatury a rozwj polityczny, opartego na anali zie do wiadcze brazylijskiego Kongresu Narodowego w latach 1964-1965. Wyrnia on funkc j legitymizacyjna, socjalizacyjno-rekrutacyjn oraz decyzyjn. Wa nie ta ostatnia propoz ycja zyskaa rozgos w literaturze politologicznej, stajc si podstaw licznych bada por wczych nad parlamentami w rozwinitych demokracjach. Warto przyjrze si jej wic nieco bliej. Kada z wymienionych przez R. Packenhama funkcji zawiera w sobie kilka pod-funkcji szczegowych. Mianowicie, w ramach legitymizacji autor wyrnia podfunkcj 241 Systemy polityczne wspczesnego wiata legitymizacji ukrytej (odbywanie regularnie i nieprzerwanie debat nad zasadniczy mi kwestiami politycznymi), podfunkcj jawnej legitymizacji politycznej (wyraanie f ormalnej aprobaty dla dziaa innych podmiotw, w tym zwaszcza rzdu) oraz podfunkcj zaw bezpieczestwa", ktrej istot jest stwarzanie uj cia dla napi politycznych pojawiajcyc i midzy poszczeglnymi podmiotami polityki i stanowicych zagroenie dla systemu. Efekte m tej ostatniej moe by wzrost satysfakcji politycznej rzdzcych i ich przyzwolenia na polityk rzdu. Zdaniem autora, szczeglne znaczenie ma, nieu wiadamiana czsto przez dep utowanych, ukryta legitymizacja prowadzca do przejcia wspodpowiedzialno ci za dziaania polityczne innych uczestnikw procesu politycznego, takich jak prezydent, rzd czy w przypadku Brazylii - armia. Funkcja rekrutacyjno-socjalizacyjna obejmuje z kolei rekrutacj polityczn (wyanianie liderw politycznych), socjalizacj, rozumian jako upowszechnienie wzorcw zachowa poli tycznych charakterystycznych dla systemw demokratycznych, oraz trening polityczny (nabywanie umiejtno ci dziaania politycznego - pokonywania rywali i pozyskiwania so jusznikw). Parlament jest tu traktowany jako swoista akademia nabywania kwalifika cji politycznych, przydatnych przy penieniu funkcji publicznych. Jak pisze R. Pac kenham, deputowani ucz si norm obowizujcych elity, nabywaj politycznych umiejtno ci, si znanymi osobisto ciami i pozyskuj presti polityczny, niezbdny w zdobywaniu, utrzymy waniu i penieniu innych rl politycznych". Ocena ta wydaje si jednak mie ograniczony

walor. W rozwinitych demokracjach funkcja deputowanego jest nie tyle (lub nie tyl ko) wstpem do kariery politycznej, ale przede wszystkim spoytkowaniem do wiadcze naby tych w dziaalno ci podejmowanej w ramach partii politycznych lub w strukturach wadzy lokalnej. Stosunkowo najpeniej rozbudowana zostaa funkcja podejmowania decyzji politycznych. Obejmuje ona przede wszystkim legislacj (stanowienie prawa), gwnie w postaci ustaw . Trzeba jednak zwrci uwag na to, e w praktyce rozwinitych, skonsolidowanych demokrac ji wystpuj dwa biegunowe rozwizania. Jedno z nich polega na wyposaeniu parlamentu w prawo nieograniczonej regulacji ustawowej (kada kwestia moe by przedmiotem ustawy). Pierwowzorem jest tu parlament brytyjski, ktry moe czyni wszystko, za wyjtkiem zmian y koguta w kur". Co wydaje si szczeglnie wane, to fakt, e uprawnie parlamentu nie mo rzej aden podmiot polityki - ani lud poprzez referendum, ani rzd. Dlatego wa nie w dok rynie brytyjskiej obowizuje koncepcja suwerenno ci parlamentu". Na drugim biegunie m ie ci si model francuski, w ktrym materia ustawowa zostaa istotnie ograniczona poprze z wyliczenie w konstytucji tych dziedzin ycia spoecznego, ktre 242 Systemy polityczne wspczesnego wiata legitymizacji ukrytej (odbywanie regularnie i nieprzerwanie debat nad zasadniczy mi kwestiami politycznymi), podfunkcj jawnej legitymizacji politycznej (wyraanie f ormalnej aprobaty dla dziaa innych podmiotw, w tym zwaszcza rzdu) oraz podfunkcj zaw bezpieczestwa", ktrej istot jest stwarzanie uj cia dla napi politycznych pojawiajcyc i midzy poszczeglnymi podmiotami polityki i stanowicych zagroenie dla systemu. Efekte m tej ostatniej moe by wzrost satysfakcji politycznej rzdzcych i ich przyzwolenia na polityk rzdu. Zdaniem autora, szczeglne znaczenie ma, nieu wiadamiana czsto przez dep utowanych, ukryta legitymizacja prowadzca do przejcia wspodpowiedzialno ci za dziaania polityczne innych uczestnikw procesu politycznego, takich jak prezydent, rzd czy w przypadku Brazylii - armia. Funkcja rekrutacyjno-socjalizacyjna obejmuje z kolei rekrutacj polityczn (wyanianie liderw politycznych), socjalizacj, rozumian jako upowszechnienie wzorcw zachowa poli tycznych charakterystycznych dla systemw demokratycznych, oraz trening polityczny (nabywanie umiejtno ci dziaania politycznego - pokonywania rywali i pozyskiwania so jusznikw). Parlament jest tu traktowany jako swoista akademia nabywania kwalifika cji politycznych, przydatnych przy penieniu funkcji publicznych. Jak pisze R. Pac kenham, deputowani ucz si norm obowizujcych elity, nabywaj politycznych umiejtno ci, si znanymi osobisto ciami i pozyskuj presti polityczny, niezbdny w zdobywaniu, utrzymy waniu i penieniu innych rl politycznych". Ocena ta wydaje si jednak mie ograniczony walor. W rozwinitych demokracjach funkcja deputowanego jest nie tyle (lub nie tyl ko) wstpem do kariery politycznej, ale przede wszystkim spoytkowaniem do wiadcze naby tych w dziaalno ci podejmowanej w ramach partii politycznych lub w strukturach wadzy lokalnej. Stosunkowo najpeniej rozbudowana zostaa funkcja podejmowania decyzji politycznych. Obejmuje ona przede wszystkim legislacj (stanowienie prawa), gwnie w postaci ustaw . Trzeba jednak zwrci uwag na to, e w praktyce rozwinitych, skonsolidowanych demokrac ji wystpuj dwa biegunowe rozwizania. Jedno z nich polega na wyposaeniu parlamentu w prawo nieograniczonej regulacji ustawowej (kada kwestia moe by przedmiotem ustawy). Pierwowzorem jest tu parlament brytyjski, ktry moe czyni wszystko, za wyjtkiem zmian y koguta w kur". Co wydaje si szczeglnie wane, to fakt, e uprawnie parlamentu nie mo rzej aden podmiot polityki - ani lud poprzez referendum, ani rzd. Dlatego wa nie w dok rynie brytyjskiej obowizuje koncepcja suwerenno ci parlamentu". Na drugim biegunie m ie ci si model francuski, w ktrym materia ustawowa zostaa istotnie ograniczona poprze z wyliczenie w konstytucji tych dziedzin ycia spoecznego, ktre 242 Wadza ustawodawcza parlament jest wadny regulowa ustaw (problemy w konstytucji nie wymienione nale do tz w. materii ustawodawczej rzdu). Prawo do wydawania dekretw z moc ustawy (bdce skdind zedmiotem marze niektrych prezydentw w krajach postkomunistycznych) posiada take fra ncuski prezydent. Co wicej, gowa pastwa moe odwoa si bezpo rednio - z pominiciem pa u - do woli narodu, zarzdzajc referendum. Czyni tak genera de Gaulle, cho praktyki te j nie kontynuowali jego nastpcy. Rozwizania takie osabiaj bez wtpienia pozycj parlame tu zarwno w stosunku do rzdu, jak i do prezydenta. Jednake analiza praktyki wskazuj

e na to, e rnice midzy brytyjsk Izb Gmin i francuskim Zgromadzeniem Narodowym nie s k wielkie, jak wynikaoby to z rnic modeli normatywnych; zdaniem niektrych autorw - o czym bdzie jeszcze mowa - parlament brytyjski w stopniu wyszym ni jego francuski od powiednik jest bardziej aren dyskusji ni decyzji. Kolejnym elementem funkcji decyzyjnej jest podfunkcja wyj cia", oznaczajca rozwizywan ie impasw, jakie pojawiaj si w systemie politycznym (np. w wyniku zmiany premiera bd gabinetu). Efektem dziaania parlamentu jest te artykulacja interesw grupowych (ujaw nianie potrzeb, opinii i roszcze poszczeglnych rodowisk), rozwizywanie konfliktw midz grupowych oraz nadzr i patronat nad administracj pod ktem efektywno ci w zaatwianiu sp raw wyborcw. W ten sposb parlament w systemie demokratycznym jest czym wicej ni tylko publicznym notariuszem", formalnie po wiadczajcym decyzje podjte przez wadz wykonawcz Te funkcje w minimalnym stopniu speniane s przez parlamenty w krajach autorytarnyc h. Typologia R. Packenhama ukazuje parlament jako co wicej ni tylko narzdzie ksztatowani a prawa. Zdaniem tego autora, jak zreszt wielu innych, funkcja decyzyjna jest naj sabiej zaznaczonym efektem dziaania parlamentu, w przeciwiestwie do legitymizacji, rekrutacji i socjalizacji. Aczkolwiek o pozycji parlamentu w systemie polityczny m przesdza przede wszystkim efektywno w wypenianiu funkcji legitymizacji oraz rekrut acji i socjalizacji (zwaszcza za legitymizowanie dziaa politycznych rzdu), to jednak wikszo badaczy parlamentw akcentuje znaczenie funkcji decyzyjnej. Jest ono mniejsze w modelu westminsterskim, w ktrym zdyscyplinowana wikszo parlamentarna podporzdkowuje si w zasadzie inicjatywom i dyrektywom swojego" rzdu. Podobn ocen mona odnie do pa ntw dziaajcych w ramach reimu semiprezydenckiego: w podejmowaniu decyzji musz si one iczy z interwencj prezydenta (bd podlegaj dominacji rzdu, jak zdarza si to wV Republ w okresie cohabitation). Z kolei w modelu konsensualnym wpyw 243

Systemy polityczne wspczesnego wiata parlamentu moe ulega ograniczeniu poprzez uczynienie miejscem negocjacji i przetar gw (a wic faktycznego uzgadniania tre ci decyzji) cia pozaparlamentarnych -jak choby w Austrii, gdzie dziaa system tzw. partnerstwa socjalnego, umoliwiajcy podjcie decyzj i przez grupy interesw bez interwencji pastwa (podobn rol odgrywaj we Woszech nieform lne szczyty przywdcw partyjnych, charakterystyczne zwaszcza dla I Republiki). Przyka dem tego typu ograniczenia jest rwnie proces formowania systemu politycznego w His zpanii w latach 1975-1978, kiedy to najistotniejsze rozstrzygnicia zapaday w drodz e niejawnych, dwu- lub wielostronnych porozumie (np. Pakt Moncloa z 1977 r. w kwe stiach socjalno-ekonomicznych oraz noc Jose Luisa" z 1978 r., podczas ktrej doszo d o wstpnych uzgodnie co do tre ci przyszej konstytucji). Jak ju bya o tym mowa, charakterystyczn cech wspczesnych demokracji jest mniej lub ba dziej rozbudowany system ogranicze wadzy. Cho teoretycy systemw politycznych akcentu j zwaszcza rozwizania zabezpieczajce przed arbitral-no ci egzekutywy, to w praktyce oza Wielk Brytani i ustrojami wzorowanymi na brytyjskim - spotykamy si take z formal n limitacj wadzy parlamentw. Klasycznym tego przykadem jest poddanie uchwalanych prze z nie ustaw kontroli sdowej, dokonywanej pod ktem ich zgodno ci z konstytucj. Inny pr zejaw ograniczenia odnajdujemy w V Republice, w ktrej wadza ustawodawcza Zgromadze nia Narodowego zostaa ograniczona do materii wymienionych w konstytucji. W wielu krajach prezydenci posiadaj prawo do wydawania dekretw. Ograniczeniem wadzy legisla tywy jest te - przyjte w prezydencjalizmie i semiprezydencjalizmie - prawo weta gow y pastwa. Jeszcze innym rodkiem wiodcym do zawenia zakresu funkcji decyzyjnej parlame ntu jest, o czym bya mowa w odniesieniu do V Republiki, referendum, oddajce uprawn ienie do wadczego rozstrzygnicia w rce elektoratu, co pozwala na nieuwzgldnianie ukad u si wyonionego w wyniku wyborw. Ograniczenia te nie wystpuj w modelu brytyjskim; nie oznacza to jednak ani dominacji legislatywy nad egzekutyw, ani tym bardziej jej omnipotencji, jak chcieliby to widzie teoretycy suwerenno ci parlamentu rozumianej jako wyraz suwerenno ci narodu. Wikszo rozwaa o naturze i funkcjach parlamentu odnoszona jest do legislatyw dziaajcy w warunkach skonsolidowanych demokracji, w ktrych s one podmiotem zbiorowych decyz ji podejmowanych w warunkach ujawniania si sprzeczno ci rnorodnych interesw grupowych. Upowszechnienie prawa wyborczego umoliwio reprezentacj i artykulacj interesw grup, k trych moliwo ci uczestnictwa w polityce byy przedtem nader ograniczone. Nic dziwnego,

e my liciele 244 _ Wadza ustawodawcza 0 orientacji socjalistycznej, p niej komunistycznej, z uznaniem witali parlamentary zm jako reim umoliwiajcy i uatwiajcy walk grup upo ledzonych ekonomicznie i polityczn o przezwycienie owego upo ledzenia. Akceptacja dziaalno ci opozycji jako zjawiska chara kterystycznego dla parlamentu bya jednak ograniczona; rewolucje, zamachy stanu cz y zrzucenie jarzma kolonializmu najcz ciej wizay si z praktyczn redefinicj funkcji pa mentu (o ile w ogle z instytucji tej, jak w faszystowskich Niemczech po 1934 r., nie rezygnowano). Wspczesne przykady rezygnacji z instytucji parlamentu jako narodowej legislatywy s n adzwyczaj rzadkie; pomijamy tu czasowe zawieszenie jego dziaalno ci, charakterystyc zne zwaszcza dla sytuacji po zamachach stanu w Ameryce aciskiej, Afryce i Azji. Kra je, w ktrych parlament nie dziaa przez duszy czas, mona wymieni na palcach obu rk; n o nich m.in. Erytrea, Somalia, Rwanda, Kongo 1 Zair w Afryce oraz Birma czy Afganistan w Azji. Znacznie cz ciej spotykamy si nato miast z sytuacj, w ktrej parlament, cho regularnie obradujcy, spenia jedynie funkcj j wnego legitymizowania decyzji podjtych w gronie wskich elit przywdczych (przykadem t akiej sytuacji moe by aprobata decyzji o wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, do konana przez Sejm w lutym 1982 r.). Nawet je li istnieje w nim opozycja, to jej za daniem nie jest formuowanie alternatywy politycznej ani modyfikowanie projektw roz strzygni przedkadanych przez wadz wykonawcz, a jedynie rytualne uczestnictwo w debata h (z sytuacj tak mieli my do czynienia np. w Portugalii w ostatnich latach dyktatury Salazara; ilo ciow limitacj opozycji spotykamy dzisiaj w niektrych pastwach Afryki P nej). W wielu parlamentach funkcjonujcych w pastwach autorytarnych opozycja nie je st jednak w ogle dopuszczana do wadzy, a proces rekrutacji deputowanych podlega cise j kontroli faktycznego centrum decyzyjnego. Sytuacja taka cechuje wspcze nie przede wszystkim systemy komunistyczne oraz sutaskie" reimy Bliskiego Wschodu. W rd tych osta nich wyodrbnimy kilka rozwiza sucych zapewnieniu posuszestwa" parlamentu. W Arabii skiej, Bahrajnie, Omanie i Katarze czonkowie parlamentu nie pochodz z wyborw, lecz z nominacji gowy pastwa, za same parlamenty maj charakter wycznie cia doradczych. W ejcie oraz w Zjednoczonych Emiratach (podobnie zreszt jak w Arabii Saudyjskiej) d ziaalno partii politycznych jest w ogle zakazana. W Iraku o miejsce w parlamencie mo g ubiega si wycznie czonkowie partii Baath i jej zwolennicy. W Syrii, w 250-osobowym arlamencie, 167 miejsc gwarantowanych jest dla przedstawicieli Al-Jabhaal-Watani y-ah (Narodowego Frontu Postpu), sprawujcego wadz od 1972 r. Wreszcie w Iranie wszys cy kandydaci startujcy w wyborach do Majlisu musz zyska pozytywn 245 Systemy polityczne wspczesnego wiata opini Rady Stranikw. W ten sposb moliwo uksztatowania si w parlamencie opozycji wo pastwa praktycznie nie istnieje lub - na co wskazuje przypadek Iranu - jest powan ie ograniczona. Nie znaczy to jednak, e parlament nie ma adnego wpywu na decyzje po lityczne. Jako przykad mona poda uporczywe odmawianie przez kuwejcki Majlis al-Umma zgody na propozycj przyznania praw wyborczych kobietom, forsowan przez emira Al-J abira. Jak wic wida, nawet w krajach najbardziej oddalonych od demokratycznego wzo rca, parlament moe spenia funkcj decyzyjn (cho w podanym przykadzie mamy do czynieni rzede wszystkim z zablokowaniem takiej inicjatywy wadzy wykonawczej, ktra narusza wielowiekowe tradycje kulturowe). O ile rnice pomidzy parlamentami funkcjonujcymi w ramach skonsolidowanych demokracji oraz w systemach autokratycznych s oczywiste, o tyle na uwag zasuguje pytanie, jak dziaaj parlamenty w krajach wkraczajcych na drog demokracji. Jak ju wspomniano, symb oliczn cezur demokratycznej transformacji jest odbycie rywalizacyjnych wyborw do pa rlamentu. W wyborach tych, okre lanych jako tranzycyjne", otwarta zostaje droga do przejcia wadzy przez antyautorytarn opozycj, cho - by wspomnie tu przykady Hiszpanii 1977 r. oraz Bugarii i Rumunii z 1990 r. - nie zawsze prowadz one do takiego wa nie r ezultatu. To, co w istotnym stopniu rzutuje na dziaalno parlamentw w modych" demokrac ach, to nie tylko brak silnych, dostatecznie zinstytucjonalizowanych partii poli tycznych, ich sabe spoeczne zakorzenienie czy niestabilno systemu partyjnego. To take brak tradycji i instytucji spoeczestwa obywatelskiego. To wreszcie brak zgody lid

erw politycznych co do tego, ktre instytucje pastwowe winny odegra gwn rol w proces ojektowania i realizacji przemian. Czynniki powysze wpywaj na to, e funkcje speniane przez parlamenty w krajach demokratyzujcych si mog rni si od tych, ktre peni one idowanych demokracjach. Analizujc do wiadczenia krajw Europy rodkowo-Wschodniej, wgierski politolog Attila Agh zwraca uwag na zjawisko swoistej nadparlamentaryzacji" ycia politycznego. Wynika o no przede wszystkim z tego, e parlamenty staj si gwnym miejscem narodzin i rozwoju pa rtii politycznych, majcych sabe zwizki z elektoratem. W sytuacji, w ktrej bd eksponen i starego reimu (Hiszpania, Bugaria, Rumunia), bd przedstawiciele opozycji (Czechy, Sowacja) okazuj si zdolni do utworzenia zdyscyplinowanego zaplecza politycznego, pa rlament jest - by nawiza do ustale N. Polsby'ego - bardziej aren ni instytucj transfo matywn (przynajmniej przez pewien czas). Niekiedy moe ona stanowi nieocenion pomoc w konflikcie z rywalizujcym z szefem rzdu podmiotem polityki. Przykadem tego typu 246 Wadza ustawodawcza sytuacji jest Sowacja, w ktrej parlament speni funkcj legitymizujc antyprezy-denckie czynania premiera V. Mecziara. Inaczej dzieje si natomiast w warunkach fragmentar yzacji systemu partyjnego, zwaszcza je li towarzyszy jej chwiejno zachowa wyborczych. Parlament moe wwczas wydatnie ograniczy swobod dziaania koalicyjnego rzdu. Sytuacja t ka zaistniaa na Wgrzech po wyborach w 1990 i 1998 r. Bardziej wymownym przykadem moe by jednak dziaalno polskiego Sejmu wiatach 1991-1993 (zakoczona upadkiem gabinetu H. Suchockiej i przedterminowymi wyborami) oraz po 1997 r. (doprowadzenie do fakty cznego paraliu gabinetu na wiosn 2000 r.). Bez wtpienia parlamenty wgierski i polski mona okre li mianem transformatywnych - zmuszaj one bowiem rzdy do znacznej nieraz ko rekty wasnych zamierze. Parlamenty konsolidujcych si demokracji Europy rodkowo-Wschodniej speniaj rwnie funk ekrutacji liderw partii politycznych. W przeciwiestwie do demokracji ustabilizowan ych, uzyskanie mandatu parlamentarzysty staje si czsto punktem wyj ciowym w karierze partyjnej z uwagi na fakt, e wikszo partii politycznych rodzi si z parlamentarnych f rakcji. O ile w krajach przodujcych w procesie konsolidowania demokracji parlamenty spenia j bd funkcje charakterystyczne dla parlamentaryzmu gabinetowego, stajc si arenami", b e uzyskuj zdolno do modyfikowania propozycji rzdowych, 0 tyle w pastwach szarej strefy" podejmowane s prby wykorzystania ich w charakterze instytucji wspierajcej gow pastwa w jej reformatorskich dziaaniach. W przypadku odmow y wypenienia przez parlament takiej funkcji dochodzi do ostrych 1 spektakularnych napi politycznych. Najbardziej drastyczny wyraz znalazo to w Rosj i w 1993 r., kiedy to prezydent Borys Jelcyn, uznajc si za jedyny legitymowany pod miot wadzy, wysa pod gmach Dumy czogi. Cho konsekwencj tamtych wydarze byo zorganiz e pierwszej rywalizacyjnej elekcji parlamentarnej, to jednak wyoniona w jej wynik u legislatywa nie staa si ani miejscem ujawniania zoonej struktury interesw rosyjskie go spoeczestwa, ani te podmiotem korekty poczyna wadzy wykonawczej. Nie bdzie dalekie od prawdy stwierdzenie, e Duma peni rol prezydenckiego zaplecza politycznego, co st ao si szczeglnie widoczne po elekcji z 1999 r. Z drugiej strony parlament jest te mi ejscem, w ktrym organizuje i aktywizuje si antyprezydencka opozycja. Rwnie na Ukrainie doszo po wyborach prezydenckich 1999 r., ktre ponownie wygra Leonid Kuczma, do siowej rozgrywki. W pierwszej fazie konfliktu nastpi rozam w Radzie Najw yszej. Rozdzielia si ona na proprezydenck, prawicow wikszo i antyprezydencka, postk styczn mniejszo . Obie frakcje odmwiy 247 Systemy polityczne wspczesnego wiata wspdziaania, co zagrozio paraliem wadzy. Po zaegnaniu sporu, prezydent podj prb o narodu celem uzyskania zgody na przedterminowe rozwizanie parlamentu. Stanowioby to jednak race naruszenie konstytucji, czemu wyraz da Sd Konstytucyjny, uniewaniajc wa z sze ciu proponowanych pyta. Podobnie jak w przypadku rosyjskim, parlament ukra iski traktowany jest przez prezydenta jako jego zaplecze polityczne, natomiast pr zez opozycj - jako miejsce ujawnienia antyprezydenckich nastrojw. W znacznie mniej szym stopniu jest natomiast podmiotem decyzji politycznych. Dlatego wa nie i w Rosj i, i na Ukrainie rezultaty wyborw parlamentarnych maj daleko mniejsze znaczenie ni wyniki wyborw prezydenckich. Odrnia to zdecydowanie oba te kraje od innych pastw Eur

opy Wschodniej i rodkowej. Pozbawienie parlamentu moliwo ci udziau w podejmowaniu decyzji dotyczcych najwaniejszy ch kwestii spoecznych moe by kolejnym kryterium zaliczenia kraju, w ktrym takie zjaw iska mona zaobserwowa, do tego, co nazwali my szar stref". Nie jest to wycznie specj tw Europy Wschodniej. Podobny proces mona ukaza take na przykadzie Wenezueli koca lat 90. W wyniku wyborw parlamentarnych przeprowadzonych w listopadzie 1998 r. ukszt atowa si mocno sfragmentaryzowany parlament, w ktrym adnej z partii nie udao si uzys yra nej przewagi. Miesic p niej wybory prezydenckie wygra Hugo Chavez Friaz -przywdca n eudanego puczu w 1992 r. Swe rzdy rozpocz od uzyskania w marcu 1999 r. penomocnictwa do wydawania dekretw, co umoliwio mu faktyczne wyeliminowanie parlamentu z procesu projektowania i realizacji zmian politycznych. W referendum zorganizowanym w kw ietniu 1999 r. wyborcy zdecydowanie poparli propozycj reform politycznych (92% gosw tak"), co dao H. Chavezowi dodatkow legitymacj do dziaa majcych na celu radykalne p ksztacenie systemu politycznego Wenezueli. W tej sytuacji w wyborach odbytych w l ipcu 1999 r. wyoniono 80-osobowe Narodowe Zgromadzenie Konstytucyjne (Asamblea Na cional Con-stituyente), speniajce funkcj konstytuanty i de facto zastpujce dwuizbowy parlament wyoniony w 1998 r. W skad Zgromadzenia weszli niemal wycznie zwolennicy no wego prezydenta, ktrzy zdobyli 74 mandaty. W ekspresowym tempie przygotowana zost aa nowa konstytucja, ktra zyskaa 80% poparcia w referendum z grudnia 1999 r. (odbyw anym w trakcie katastrofalnej powodzi, ktra kosztowaa ycie co najmniej 30 tys. ofia r). Jako e przewiduje ona ograniczenie uprawnie parlamentu i wzmocnienie wadzy prez ydenta, sens dziaa H. Chaveza wydaje si rwnie oczywisty, jak instrumentalne potrakto wanie legalnie wybranego parlamentu (ktry nota bene w wyniku przyjcia konstytucji zosta jej moc rozwizany, za nowe wybory, 248 Wadza ustawodawcza przewidziane pierwotnie na maj 2000 r. - przeoone, oficjalnie z powodu nieprzy-got owania na czas systemu komputerowego). Do wiadczenia Rosji, Ukrainy czy Wenezueli - nie mwic o reimach autorytarnych - wskaz uj na to, e koncepcje funkcji parlamentu, je li aspiruj do miana uniwersalnych, musz u wzgldnia w wikszym stopniu, ni czyni to dotychczas, kontekst polityczny, w ktrym dzia legislatywy. Skadaj si na niego nie tylko rozwizania instytucjonalne, zachowania wyb orcze czy system partyjny, ale take oczekiwania, jakie pod adresem deputowanych w ysuwa wiadza wykonawcza, i zdolno tej ostatniej do ich wyegzekwowania. 2. Struktura wspczesnych parlamentw Omawiajc wa ciwo ci strukturalne wspczesnych parlamentw, zwrci musimy uwag na takie nia, jak organizacja wewntrzna (unikameralizm przeciwstawiony bikameralizmowi), w ielko (liczb mandatw), sposb kreacji izby wyszej oraz dugo kadencji (zob. tabela z zona niej). Na wymienionych paszczyznach wystpuj pomidzy poszczeglnymi parlamentami m iej lub bardziej istotne rnice (zob. tabela 7 na kocu rozdziau). Naley jednak podkre l e nie stanowi one kryterium podziau na parlamenty funkcjonujce w systemach demokrat ycznych i autorytarnych. Rozpatrywane pod wzgldem budowy legislatywy skonsolidowa nych demokracji mog w wielu przypadkach przypomina swoje odpowiedniki w reimach aut orytarnych. Najbardziej rozpowszechniona klasyfikacja parlamentw to, oparty na kryterium orga nizacji wewntrznej, podzia na parlamenty jednoizbowe (unikameralne) oraz dwuizbowe (bikameralne). Do pierwszej grupy zaliczamy parlamenty: Danii, Finlandii, Grecj i, Portugalii, Szwecji, Wgier, Sowacji, Bugarii, Ukrainy i republik batyckich, poza Europ za - m.in. Nowej Zelandii, Turcji, Izraela, Indonezji, Korei Poudniowej, Tanz anii, Peru, Ekwadoru, Kostaryki, niektrych republik karaibskich (Nikaragui, Panam y, Gwatemali, Salwadoru) oraz wyspiarskich republik Oceanii. Dwuizbowe s parlamen ty: USA, wikszo ci krajw Ameryki Poudniowej, Australii, Japonii, Indii, Filipin, Tajw anu, Republiki Poudniowej Afryki, Nigerii, Austrii, Francji, Belgii, Irlandii, Woc h, Holandii, Hiszpanii, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii, Czech, Polski, Sowenii, Ru munii oraz Rosji. Swoistym poczeniem jedno- i dwuizbowo ci charakteryzuj si parlamenty Niemiec, Norwegii i Islandii do 1991 r., lecz tylko pierwszy zaliczany jest do grona legislatyw dwuizbowych. W rd pastw 249 Systemy polityczne wspczesnego wiata reprezentujcych autorytaryzm, jednoizbowo odnajdziemy przede wszystkim w unitarnych

pastwach komunistycznych, niektrych azjatyckich republikach b. ZSRR (Tadykistanie, Uzbekistanie), w cz ci pastw Afryki (Angoli, Czadzie, Nigrze) oraz na Bliskim Wscho dzie. Przykadami pastw autorytarnych, w ktrych funkcjonuj z kolei parlamenty dwuizbo we, mog by Suazi, Etiopia, Jugosawia i Biaoru po 1994 r. Generalnie, pod koniec XX wi eku wokoo 1/3 pastw funkcjonuj parlamenty dwuizbowe, w pozostaych 2/3 - jednoizbowe. Rozpatrujc parlamenty jednoizbowe, dostrzec mona dwie zaleno ci. Po pierwsze, wikszo ich grupuje si w jednym obszarze geograficznym - np. w Skandynawii, w Ameryce rodk owej (cho ju nie na Karaibach), na Bliskim Wschodzie czy w Oceanii. Po drugie, uni kameralizm jest zjawiskiem nowszej daty. Islandia zlikwidowaa wewntrzny podzia Alth ingu na dwie izby dopiero w roku 1991; Szwecja -w 1970; Dania - w 1953; Nowa Zel andia - w 1950. W powojennej Europie, prcz wspomnianych krajw skandynawskich, przy jy go dwie mode" demokracje rdziemnomorskie - Grecja w 1975 r. i Portugalia w 1976 r. oraz cz krajw postkomunistycznych. Mona by wic sdzi, e wspcze nie jest to rozwi atrakcyjne, za dwuizbowo utrzymuje si raczej si tradycji bd wynika z zasady federa . Wniosek taki potwierdzaj przykady RPA oraz Hiszpanii. Ta ostatnia jest jedynym k rajem europejskim, ktry, przyjmujc w latach 70. now konstytucj, wprowadzi zasad bikam ralizmu. Zdaniem niektrych autorw, tumaczy si to silnie zaznaczonym konfliktem midzy centrum a peryferiami i separatystycznymi deniami niektrych prowincji. Zblia to sytu acj Hiszpanii do warunkw, w jakich dziaa federaizm, sprzony ci le z dwuizbowo ci pa Tezy o utracie atrakcyjno ci przez wzorzec dwuizbowo ci (a co za tym idzie, o uniwe rsalizmie unikame-ralizmu) w pastwach unitarnych nie potwierdzaj jednak liczne prz ykady pastw postkomunistycznych. Dwuizbowo wprowadziy Polska, Czechy, Sowenia, Chorwa ja i Rumunia (pomijamy w tym miejscu federaln Rosj, Jugosawi czy Bo ni i Hercegowin). dnoizbowe parlamenty wystpuj natomiast na Wgrzech, w Bugarii, Sowacji, Estonii, Litwi e, otwie, Albanii i Biaorusi. Jak wida, adne z rozwiza nie stao si wzorcem dominuj wicej, struktura parlamentu nie jest w tym regionie Europy wyznacznikiem stopnia demokratyzmu: unikameralizm cechuje zarwno demokratyczne Wgry, jak i autorytarn Bi aoru , podobnie jak bi-kameralizm wystpuje i w demokratycznych Czechach, i w autoryt arnej Jugosawii. Parlamenty dwuizbowe wystpuj natomiast we wszystkich pastwach federalnych lub quasi -federalnych (jak Wielka Brytania, Belgia, Hiszpania, Australia, USA, Kanada, In die, Brazylia, Argentyna, Republika Poudniowej Afryki) oraz w niekt250 Wadza ustawodawcza rych pastwach unitarnych (Wochy, Holandia, Irlandia, Francja, Japonia). Mona wic pow iedzie, e federalizm jest wystarczajc, cho niekonieczn przesank dwuizbowo ci: izba prezentuje interesy pastw (jednostek) wchodzcych w skad federacji. Przesank drug, na tr zwraca si uwag w literaturze, stanowi wielko kraju. Zdaniem A. Lijpharta, kraje du (cho zmienna ta nie zostaa sprecyzowana) przyjmuj bikameralizm (USA, Australia, Kan ada, Francja, Wielka Brytania, Niemcy, Wochy, Indie), natomiast konstrukcj charakt erystyczn dla krajw maych winna by jednoizbowo . Zaleno ta, potwierdzajca si wpra ndynawii, znajduje jednak zbyt wiele wyjtkw (Irlandia, Belgia, Holandia, Szwajcari a, Austria; poza Europ - Gabon, Liberia, Namibia, Fidi, Bahamy, Paragwaj czy Urugw aj), by moga by uznana za regu; dwuizbowe parlamenty maj np. takie kraje, jak Antigua i Barbuda - z 66 tys., czy Grenada - z 99 tys. mieszkacw, podczas gdy w zamieszkay ch przez 1,2 mld ludzi Chinach funkcjonuje parlament jednoizbowy. Podobnie nie z najdziemy korelacji pomidzy wewntrzn organizacj parlamentu a charakterem struktury s poeczestwa (homogenicznym bd pluralistycznym). Problem bikameralizmu moemy rozpatrywa na paszczy nie strukturalnej bd funkcjonalnej. e li idzie o t pierwsz, to naley zwrci uwag na nastpujce okoliczno ci. Po pierwsze, a - z jednym tylko wyjtkiem - jest mniej liczna ni nisza. Dla przykadu amerykaski Sen at skada si ze 100 osb, podczas gdy Kongres - z 538, w Irlandii Senat liczy 60 osb, a Ddil (izba nisza) - 166 deputowanych, w Holandii za izba wysza (Erste Kamer) licz y 75, a nisza (Tweede Kamer) -150 osb. Zdecydowanie wiksze s izby nisze parlamentw RP (400 miejsc wobec 90 w Senacie), Filipin (260 wobec 24), Brazylii (513 wobec 81 ) i Argentyny (257 wobec 72). Wspomnianym wyjtkiem jest natomiast (a wa ciwie by do n iedawna) parlament brytyjski. Do 1999 r. w Izbie Gmin zasiadao 651 deputowanych, za w Izbie Lordw - ponad 1100. Po zainicjowaniu przez gabinet T. Blaira reform ust rojowych, ktre obejmuj m.in. rekonstrukcj tej ostatniej, liczba zasiadajcych w niej deputowanych wynosi aktualnie 669, czyli niemal tyle samo, ile w Izbie Gmin.

Po drugie, w odniesieniu do izb wyszych nie obowizuje omawiana wyej zasada material nej rwno ci gosu. Charakterystyczn cech wyaniania izb wyszych (zwaszcza w pastwach nych) jest bowiem przyjcie zasady parytetu, oznaczajcej, e w k idym okrgu (ktrym jest stan, land czy prowincja) wybiera si t sam liczb rep. ezentantw. Prowadzi to do znacz nych nieraz dysproporcji polegajcej na tym, e okrgi sabiej zaludnione s w istotnym st opniu nadreprezentowane. Tak np. w USA po dwch senatorw reprezentuje zarwno stan Wy oming liczcy 450 tys. mieszkacw, jak i Kaliforni zamieszka przez ponad 30 min ludzi. znacza 251 Systemy polityczne wspczesnego wiata to, e 1 gos mieszkaca Wyoming wart jest tyle, ile 66 gosw mieszkaca Kalifornii. Podob a dysproporcja pomidzy najmniej i najbardziej nadreprezentowanymi okrgami wynosi 1 do 370 w Rosji, 1 do 144 w Brazylii i 1 do 85 w Argentynie. W mniejszym stopniu ujawnia si ona rwnie w Polsce (do wyborw w 1997 r.). W wyborach do Senatu w 1997 r. wyniosa ona 1 do 5,8. W niektrych natomiast pastwach (Belgia, Austria, Indie) dyspr oporcja ta zostaa niemal cakowicie zlikwidowana. Po trzecie, kadencja izby wyszej jest zazwyczaj dusza ni w przypadku izby niszej. Tak np. w Holandii i w Japonii kadencja senatora wynosi 6 lat, a deputowanego - 4 l ata, we Woszech i w Indiach - odpowiednio 6 i 5, we Francji za - 9 i 5. Senatorzy australijski i filipiski dzier swoje mandaty przez 6 lat, podczas gdy deputowany do Izby Reprezentantw - o poow krcej. W USA kadencja senatora trwa 6, a kongresmana 2 lata. Wyjtkiem od tej reguy jest Szwajcaria, w ktrej cz senatorw (czonkw Rady Ka ybierana jest na termin krtszy ni cztery lata (tyle wynosi kadencja izby niszej - R ady Narodowej). W niestabilnych demokracjach Ameryki aciskiej napotykamy trzy wari anty: rwno kadencji obu izb (Kolumbia, Paragwaj, Urugwaj), dusz kadencj izby wyszej entyna, Meksyk, Brazylia i Chile) oraz - jak w Szwajcarii - krtsz kadencj izby wysze j (Boliwia). Natomiast w wikszo ci modszych demokracji (Hiszpania, Republika Poudniow ej Afryki, Polska, Rumunia) kadencja obu izb jest rwna (wyjtek stanowi Czechy i Sowe nia, gdzie kadencja izby wyszej jest dusza). Problem rwnomierno ci kadencji ma znaczen ie m.in. z punktu widzenia podziau wadzy; nierwnomierna kadencja obu izb moe zapobie c sytuacji, w ktrej ukad si politycznych w izbie wyszej wzmacnia dodatkowo konfigura cj polityczn izby niszej. Co wicej, odmienno kadencji pozwala znale sens powoywani ej izby; im wicej bowiem wykazuje ona rnic z izb nisz, tym atwiej argumentowa, e j potrzebna. Po czwarte, cho sposb wyboru czonkw izby wyszej jest zrnicowany, to obowizuje zasad acji, polegajca na tym, e w trakcie kadencji cz senatorw jest wymieniana. Tak np. co lata wymienia si poow skadu izby wyszej w Holandii (poza Europ rozwizanie takie prz w Japonii i Australii). Co 3 lata odnawia si skad senatu wV Republice (w 1/3), co 2 lata wymienia si natomiast jedna trzecia Senatu w USA i w Czechach oraz Rayja Sabha w Indiach. Co 4 lata wymienia si cz Senatu w Chile i w Brazylii (kadencja sena tora w obu tych pastwach trwa 8 lat; w Chile co 4 lata wymienia si poowa, a w Brazy lii - na przemian 1/3 i 2/3 skadu izby). Ten system wyboru izby wyszej okre la si mia nem naprze252 Wadza ustawodawcza miennego (saggered election). Jeszcze inne rozwizanie odnajdziemy w Austrii, gdzie kadencja senatora pokrywa si z kadencj wybierajcego go parlamentu krajowego, ktra j est w poszczeglnych landach zrnicowana. Zdaniem niektrych autorw oznacza to, e austri cka Rada Federalna jest organem bezkadencyjnym. Podobn sytuacj napotykamy w Kanadz ie, gdzie senatorowie mianowani s przez gubernatora generalnego na wniosek premie rw rzdw krajowych. S jednak take i kraje, w ktrych rotacja nie wystpuje, mimo e kad izby wyszej nie pokrywa si z kadencj izby niszej (Argentyna, Meksyk, Sowenia). Po pite, kadencja izby wyszej jest na og staa, co oznacza, e decyzja o przedterminowy rozwizaniu parlamentu (tam, gdzie rozwizanie takie jest dopuszczalne) odnosi si ty lko do izby niszej. S jednak kraje, w ktrych rozwizanie parlamentu dotyczy obu izb ( Belgia, Polska). O ile w Belgii istnienie Senatu jest dodatkow i nader wan gwarancj reprezentacji interesw wsplnot etnicznych, o tyle w Polsce moe pojawi i pojawia si py tanie o sens istnienia drugiej izby. Po szste, w przeciwiestwie do izb niszych, pochodzcych z bezpo rednich i powszechnych wyborw, czonkowie izb wyszych zyskuj swj mandat rnymi drogami. Znajduje tu zastosowa

kilka rozwiza. Pierwszym z nich s wybory powszechne. Wariant ten przyjto m.in. w US A, Filipinach, Woszech, Japonii, Brazylii, Argentynie, Hiszpanii, Polsce i Rumuni i. Na og stosowany jest wikszo ciowy system wyborczy, cho napotka mona wybory proporc alne (Filipiny, Rumunia, Wochy do 1994 r.) lub systemy mieszane. Z t ostatni sytuac j mamy do czynienia we Woszech po reformie wyborczej z 1994 r.; w jej wyniku 3/4 s kadu Senatu (232 deputowanych) pochodzi z wyborw wikszo ciowych, a 1/4 (83 senatorw) z proporcjonalnych (referenda w sprawie przej cia cakowicie na system wikszo ciowy, zo rganizowane w 1999 i 2000 r., nie przyniosy wicego rozstrzygnicia z powodu nieosigni wymaganej frekwencji). Rwnie w Japonii 100 deputowanych do Izby Radcw (Sangi-In) w ybieranych jest w okrgach jednomandatowych, natomiast 152 - z list partyjnych w o krgach wielomandatowych. W niektrych pastwach czonkowie izb wyszych uzyskuj swj mand drog wyborw po rednich. Dzieje si tak we Francji, gdzie senatorw wybieraj kolegia elek orskie, w Austrii, gdzie wyboru do Bundesrat dokonuj parlamenty krajowe, w Holand ii, gdzie czonkowie Pierwszej Izby (Erste Kamer) wybierani s przez rady prowincji, oraz w Rosji, gdzie w skad Rady Federacji wchodzi po jednym przedstawicielu wadzy ustawodawczej i wykonawczej kadego z 89 podmiotw federacji. Rzadziej stosowana jest natomiast metoda mieszana, ktra oznacza przyjcie kilku na raz sposobw uzyskania miejsca w izbie wyszej. We Woszech prcz deputo253 Systemy polityczne wspczesnego wiata wanych obieralnych napotykamy instytucj senatorw doywotnich z mocy prawa oraz powoyw anych przez prezydenta. W Chile 38 senatorw pochodzi z wyborw, 3 powoywanych jest p rzez siy zbrojne, 2 - przez prezydenta, 2 - przez Sd Najwyszy i 1 - przez Narodow Ra d Bezpieczestwa. Czonkami Senatu s te byli prezydenci Republiki. W Irlandii 11 senato rw powoywanych jest przez premiera, po 3 przez Narodowy Uniwersytet Irlandii i Uni wersytet w Dublinie oraz 43 przez kolegia elektorskie obejmujce 5 grup zawodowych (art. 18 konstytucji Irlandii z 1937 r.). W Belgii do zmiany konstytucji w 1994 r. senatorowie byli wyaniani w trojaki sposb: w wyborach bezpo rednich, przez zgrom adzenia prowincjonalne oraz poprzez kooptacj. Po tej dacie przyjto system wyboru p rzez narodowe kolegia wyborcze i wsplnoty etniczne (w ten sposb mandat uzyskuje 61 senatorw) oraz poprzez powoanie (art. 67 konstytucji z 1994 r.). Ten skomplikowan y sposb ksztatowania skadu izby wyszej ma na celu zapewnienie proporcjonalnej reprez entacji wszystkich trzech wsplnot etnicznych oraz trzech regionw (Waloskiego, Flama ndzkiego i Brukseli). Innym, jeszcze rzadziej stosowanym rozwizaniem jest mianowanie. Jak bya ju o tym mo wa, w skad Senatu kanadyjskiego wchodz wycznie osoby mianowane przez gubernatora gen eralnego na wniosek premierw stanw. Senat Barbados skada si z 21 osb powoywanych rwn rzez gubernatora (zgodnie z art. 36 ust. 2 konstytucji z 1966 r., 12 senatorw mia nowanych jest w porozumieniu z premierem, 2 - w porozumieniu z liderem opozycji, 7 natomiast - wedle uznania gubernatora, przy uwzgldnieniu konieczno ci reprezenta cji rnych interesw). W skad Senatu Fidi wchodz wycznie senatorowie powoywani przez enta: 14 za rad Wielkiej Rady Wodzw (Bose Levu Vakaturaga), 9 - za rad premiera, 8 - za rad lidera opozycji i 1 - w porozumieniu z Rad Narodu Rotuma (art. 64 ust. 1 konstytucji Fidi z 1998 r.). Zachodnioniemiecki Bundesrat tworz delegacje rzdw krajo wych, zwizane ich instrukcjami. Podobne rozwizanie spotykamy w RPA. Konstytucja z 1996 r. przewiduje, e Narodowa Rada Prowincji skada si z 10-osobowych delegacji pos zczeglnych prowincji, z ich premierami na czele. Ten sposb wyaniania izby wyszej ma zagwarantowa ci lejsz wspprac midzy gabinetem federalnym a rzdami pastw tworzcych onstytucja RPA z 1996 r. posuguje si okre leniem co-operative government, podkre lajc z naczenie wspdziaania trzech wyodrbnionych, niezalenych i wzajemnie powizanych sfer: n rodowej, prowincjonalnej i lokalnej - art. 40 ust. 1). Unikalny przypadek stanowi brytyjska Izba Lordw. Do 1999 r. w jej skad wchodzili l ordowie dziedziczni, duchowni, doywotni oraz lordowie prawa. Po reformach 254 Wadza ustawodawcza przeprowadzonych przez rzd Tony Blaira skada si ona wycznie z lordw doywotnich (life ers), powoywanych na podstawie ustaw z 1876, 1958 oraz 1999 r. Z dziedziczeniem s potykamy si rwnie w Botswanie (obok parlamentu istnieje tam bowiem przewidziana kon stytucj z 1965 r. 15-osobowa Rada Wodzw, w skad ktrej wchodz dziedziczni przywdcy ple ienni). Jak wida, rnorodno rozwiza w zakresie kreacji izb wyszych jest znaczna i st

cech wyra nie odrniajc je od izb niszych, co rzutuje z kolei na problem legitymizacj ednych i drugich. Najoglniej mona stwierdzi, e demokratyczny typ legitymizacji odnos i si tylko do izb wyszych wyanianych w drodze powszechnych wyborw; w innym wypadku m amy do czynienia z odmiennym typem legitymizacji, co moe wpywa z kolei na sabsz pozyc j wobec izby niszej. Z drugiej strony odmienno sposobu ksztatowania skadu izby wysze jak bdzie jeszcze o tym mowa - jest jednym z argumentw na rzecz utrzymania zasady dwuizbowo ci. Je li bowiem obie izby miayby by wybierane w ten sam sposb, to pojawia s i pytanie o sens takiego rozwizania i przynoszone przez nie korzy ci. Rozpatrujc bikameralizm na paszczy nie funkcjonalnej, naley zwrci uwag na to, e u po lamentw dwuizbowych lego wsplne zaoenie - zasada podziau wadzy. Chodzi o podzia w d im rozumieniu: albo pomidzy federacj i tworzcymi je krajami (jak miao to miejsce w U SA w XVIII wieku), albo te jako ch powstrzymania izby niszej od zbyt radykalnych dzi aa (pierwowzorem mgby by tu parlament brytyjski lub francuskie Zgromadzenie Narodowe po 1795 r.). W obu tych sytuacjach pozycja izby wyszej jest zrnicowana. W pierwszym wypadku zabezpiecza ona realizacj interesw mniejszo ci zamieszkujcych cz ci federacji stany, landy, prowincje bd kantony) i jest aktywnym podmiotem polityki. W drugim w ypadku jej zadanie sprowadza si do moderowania" decyzji i dziaa izby niszej, co wyzna cza izbie wyszej rol bardziej pasywn. T charakterystyk dwuizbowo ci dobrze oddaj sow esa Madisona odnoszce si do amerykaskiego Senatu, ktry jako druga izba zgromadzenia u stawodawczego odrbna od pierwszej i dzielca z ni wadz musi we wszystkich przypadkach sprawowa uzdrawiajc kontrol wadz", co moe przezwyciy skonno wszystkich zgromad pywom nagych i gwatownych emocji oraz przywdcom fakcji, nakaniajcym do podejmowania n erozsdnych i szkodliwych uchwa". Trzeba jednak pamita, e pod koniec wieku XVIII dalek o byo jeszcze do powszechnego prawa wyborczego, ktrego wprowadzenie istotnie zmody fikowao sposb patrzenia na izb wysz. W literaturze wyrnia si na tym tle dwa rodzaje bikameralizmu: symetryczny (silny) i asymetryczny (saby). Najoglniej mwic, bikameralizm symetryczny 255 Systemy polityczne wspczesnego wiata oznacza, e wadza parlamentarna jest rozdzielona pomidzy dwie izby dysponujce rwnymi k ompetencjami; asymetryczny sprowadza si do faktycznej koncentracji wadzy ustawodaw czej w izbie niszej. Silny bikameraizm charakteryzuje gwnie pastwa federalne (Szwajca ri, Niemcy, Belgi po 1980 r., a poza Europ USA i Australi). Wyjtkiem jest Austria, gd zie wadza koncentruje si w izbie niszej, oraz Wochy, w ktrych bikameraizm silny (zwan te doskonaym) wystpuje w ramach unitarnej struktury pastwa. Saby bikameraizm wystpu z kolei np. we Francji i Holandii. Polega on na tym, e obie izby uczestnicz wprawd zie na rwnych prawach w procesie legislacyjnym, ale decydujcy gos w inicjowaniu w p rojektw ustaw lub ocenie projektw rzdowych naley do izby niszej. Skrajnym przykadem b ka-meralizmu asymetrycznego jest Wielka Brytania, w ktrej Izba Lordw - cho trudno b yoby orzec, e jest cakowicie pozbawiona znaczenia politycznego - nie uczestniczy na rwnych prawach z Izb Gmin w procesie ustawodawczym. Wielokrotnie cytowany ju Arend Lijphart wyrnia w swej ostatniej ksice trzy kryteria p odziau bikameralizmu na saby i silny: formalne uprawnienia obu izb w procesie usta wodawczym, sposb wyboru izby wyszej oraz poziom dysproporcjonal-no ci reprezentacji w izbie wyszej. Bikameraizm silny oznacza gwnie to, e do wej cia w ycie ustawy koniec jest zgoda izby niszej i wyszej. Oznacza to bd cakowite zrwnanie obu izb w procesie tanowienia prawa (brak zgody uniemoliwia wej cie ustawy w ycie, jak dzieje si to w US A czy w Szwajcarii), bd wyposaenie izby wyszej w prawo weta, z moliwo ci przegosowan przez izb nisz (Belgia, Polska) lub bez niej (Holandia), bd wsplne obrady obu izb ma e na celu znalezienie zadawalajcego rozwizania (Indie, Wenezuela), bd wreszcie powoyw anie wsplnych komisji mediacyjnych (Niemcy, Republika Poudniowej Afryki). Silny bi kameraizm wie si te, zdaniem A. Lijpharta, z poziomem demokratycznej legitymacji, jak im cieszy si izba wysza. Gdy pochodzi ona z powszechnych wyborw, jej pozycja polity czna zblia si do pozycji izby niszej. Trzecim wyznacznikiem silnego bikameralizmu, charakterystycznym wycznie dla pastw federalnych, wedle A. Lijpharta jest wysoki st opie proporcjonalno ci reprezentacji pastw - czonkw federacji w izbie wyszej. Pierwsze dwa kryteria su, zdaniem autora, do wyodrbnienia bikameralizmu symetrycznego (zrwnane uprawnienia i poziom legitymizacji obu izb). Na podstawie trzeciego wyrnia on par lamenty dwuizbowe przystajce (congruent) i nieprzystajce (incongruent). Stosujc wsz ystkie kryteria cznie, A. Lijphart wyrni cztery rodzaje bikameralizmu, wymieniajc dwu

zbowo siln, rednio siln, rednio sab i sab. Do kategorii pierwszej zaliczy Belgi i i Holandi, do drugiej - Kanad, Francj, Hiszpani, Wenezuel 256 Wadza ustawodawcza i Indie, do trzeciej - Wielk Brytani i Botswan, za do ostatniej - Austri, Irlandi i c tery republiki karaibskie (Barbados, Wyspy Bahama, Jamajk i Trynidad i Tobago). Rozrnienie midzy bikameralizmem sabym i silnym nabiera szczeglnego znaczenia w sytuac jach, w ktrych konfiguracja si politycznych jest w obu izbach odmienna, tzn. gdy w izbie wyszej przewag ma opozycja. Nie musi to jednak wcale oznacza tego, e moe ona z ablokowa dziaania podejmowane przez wikszo w izbie niszej. Przykadem moe by sytuac N. Tradycyjnie zdominowana przez chadecj Rada Zwizkowa (Bundesrat) nie bya w stanie zablokowa inicjatyw Bundestagu w latach 1969-1982 - wwczas gdy uksztatowaa si w nim koalicja popierajca rzd socjaldemokratw. Mona powiedzie, e - w perspektywie politoloicznej - decydujce znaczenie ma zawsze konfiguracja sil politycznych w izbie nisze j. Przesdza o tym kilka czynnikw. Po pierwsze, liczba i sil partii w niej reprezentowa nych okre laj to, jaki typ systemu partyjnego wystpuje w danym kraju (rozkad si polity cznych w izbie wyszej, ktry moe by zupenie inny, nie ma dla tego faktu adnego znaczen a). Stosowany czsto w badaniach porwnawczych indeks efektywnej liczby partii mierz onej na poziomie parlamentarnym bierze pod uwag rozkad mandatw wycznie w izbie niszej Po drugie, w ramach reimu parlamentarnego i semiprezydencjalnego, wikszo uksztatowan a w izbie niszej przesdza o powoaniu lub upadku rzdu (izba wysza nie bierze udziau w rocesie powoania gabinetu, nie ma te moliwo ci wyraenia mu braku swego zaufania). Po t rzecie, tam, gdzie dopuszczalne jest przedterminowe rozwizanie parlamentu, a kade ncja izby wyszej nie jest staa, decyzja taka odnosi si - o czym bya ju mowa - tylko d o izby niszej. Po czwarte, w systemach demokratycznych izby nisze zawsze pochodz z wyborw powszechnych, podczas gdy tylko w niektrych pastwach zasada ta odnosi si rwnie do izb wyszych. Po pite wreszcie, w pastwach federalnych tylko izba nisza reprezentu je cay nard; izby wysze zapewniaj realizacj interesw stanw, landw czy kantonw. Dla cho trudno byoby si zgodzi ze stwierdzeniem, e stanowi one stanowi tylko relikt prz i, to jednak -z nielicznymi wyjtkami, w rd ktrych naley wymieni przede wszystkim USA ch wpyw polityczny nie dorwnuje temu, jaki na wadz wykonawcz wywieraj izby nisze. Problematyka izb niszych ma istotne znaczenie z punktu widzenia teorii reprezenta cji. W literaturze i w publicystyce politycznej cieraj si od lat pogldy zwolennikw i przeciwnikw dwuizbowo ci. Dla tych pierwszych, odwoujcych si przede wszystkim do siy t adycji, zapewnia ona rozwag i mdro w podejmowaniu 257 Systemy polityczne wspczesnego wiata decyzji, a take wiksz wszechstronno w reprezentacji opinii publicznej. Ten ostatni ar gument traci jednak znaczenie w momencie, gdy procedura wyaniania obu izb jest je dnakowa. Z kolei dla przeciwnikw izb wyszych odmienny sposb ksztatowania ich skadu, p rzesdzajcy o odmienno ci ich legitymizacji, stanowi koronny argument przeciw bikamer alizmowi. E. Zwierzchowski w artykule wprowadzajcym do pracy zbiorowej Izby drugi e parlamentu cytuje sowa Emanuela Sieyesa: dodatkowa reprezentacja, dodana do repr ezentacji ludu, byaby zbdna - gdyby si z reprezentacj ludu zgadzaa, byaby za niebezp zna - gdyby si z ni rnia". Cho owe rnice, ktrych obawia si Sieyes, nie okazay s storii realnym zagroeniem, tzn. faktycznym osabieniem pozycji izb niszych wobec izb wyszych, to jednak te drugie wielokrotnie staway si ostoj konserwatyzmu i czynnikie m hamujcym niezbdne reformy spoeczne czy polityczne. Dyskusyjny jest te pogld o decyd ujcym wkadzie izb wyszych w jako regulacji parlamentarnych z powodu ich mdro ci i ro ". Jak si wydaje, problem ley przede wszystkim w kwalifikacjach parlamentarzystw za siadajcych w izbie niszej. Stale wzrastajcy poziom ich wyksztacenia i do wiadczenia po litycznego jest czynnikiem, ktry moe zapewni efektywno dziaania jednoizbowego parlame tu w stopniu wyszym ni urodzenie oraz wiek czonkw drugiej izby. Z tego te wzgldu czs e s obecnie reformy polegajce na zamianie bikameralizmu na unikameralizm ni odwrotn ie. 3. Parlament wobec wadzy wykonawczej Z wielu powodw parlamenty uwaane s za najbardziej wraliwy" element systemu polityczne go. To legislatywy s pierwszymi ofiarami rewolucji, zamachu stanu czy puczu. W ma rksistowskich studiach nad buruazyjnymi demokracjami" podkre lano, e poprzez wprowadz

anie do parlamentw coraz szerszej reprezentacji klas postpowych rodzi si moliwo bezkr awego obalenia starego porzdku. W rozwinitych demokracjach wraliwo " parlamentu to jed ak przede wszystkim potencjalna mono zdominowania jego poczyna przez wadz wykonawcz. st ona jeszcze bardziej realna w demokracjach nieskonsolidowanych, co pokazuj do wi adczenia Rosji i Ukrainy. Analizujc funkcj decyzyjn parlamentu, Nelson Polsby zwrci uwag na fakt, e jest ona w nywana przez poszczeglne parlamenty z niejednakow moc. Zdaniem tego autora si parlame ntw mona przedstawi w postaci kontinuum, na ktrego jednym biegunie le tzw. parlamenty areny, bdce jedynie miejscem, gdzie 258 Wadza ustawodawcza oddziauj na siebie rne partie polityczne, natomiast na drugim - tzw. parlamenty tran sformatywne, posiadajce zdolno formuowania polityki i przetwarzania inicjatyw polity cznych w obowizujce prawo. Te pierwsze stanowi przede wszystkim forum debaty public znej nad inicjatywami egzekutywy; te drugie s miejscem, w ktrym podejmuje si decyzj e polityczne, take i takie, ktre polegaj na odrzuceniu lub modyfikacji projektw rzdow ych. Dostrzegajc konieczno wyrnienia dwch wariantw - radykalnego i umiarkowanego - k z wymienionych form, N. Pols-by wyrni: 1) parlamenty wysoce transformatywne, ktrych jedynym przykadem jest Kongres USA; o takiej kwalifikacji Kongresu przesdza, wedug N. Polsby'ego, wadza nad sakiewk", tj. mono podejmowania samodzielnie wicych prezydenta decyzji finansowych; 2) parlamenty umiarkowanie transformatywne, do ktrych nale midzy innymi parlamenty H olandii i Szwecji, dysponujce moliwo ci daleko idcego modyfikowania projektw gabinetu; w przypadku Holandii przesdza o tym przede wszystkim koalicyjny charakter rzdu i sa ba pozycja premiera; w Szwecji decyduje o tym fakt, e gabinet bardzo czsto nie cie szy si poparciem bezwzgldnej wikszo ci; 3) umiarkowane areny, w rd ktrych odnajdujemy RFN, Wochy i IV Republik Francusk; 4) pene areny, reprezentowane przez Wielk Brytani i V Republik Francusk, ktrych parla enty pozostaj zdominowane przez egzekutyw (premiera w Wielkiej Brytanii i prezyden ta - bd premiera - we Francji). Inn typologi parlamentw, skonstruowan rwnie na podstawie analizy sposobu wypeniania kcji decyzyjnej, proponuje Michael Mezey. W pracy Klasyfikowanie parlamentw z 199 0 r., posugujc si kryterium normatywnej i faktycznej zdolno ci ograniczania wadzy rzdu wyrnia on trzy zasadnicze modele: parlamenty silne" - zdolne do modyfikowania i od rzucania propozycji rzdu oraz do formowania wasnej linii politycznej, umiarkowanie silne" - zdolne tylko do modyfikacji, lecz ju nie do odrzucenia inicjatyw egzekut ywy, oraz sabe" - poddane cakowitej dominacji rzdu (bd prezydenta). W ocenie M. Mezey , w demokracjach wystpuj wycznie parlamenty silne" lub umiarkowanie silne". Drugim pr yjtym przez autora kryterium jest poziom spoecznego poparcia dla instytucji parlam entu, stanowicy podstaw wyodrbnienia parlamentw legitymujcych si uznaniem spoecznym ozbawionych tej cechy. W rezultacie zastosowania obu zmiennych M. Mezey wyrni we ws pczesnych demokracjach nastpujce typy parlamentu: 259 Systemy polityczne wspczesnego wiata 1) aktywne, zdolne do modyfikowania propozycji rzdu, niezagroone przedterminowym r ozwizaniem i cieszce si spoecznym szacunkiem (USA); 2) reaktywne, dysponujce skromniejszymi moliwo ciami ograniczania wadzy rzdu, zagroone przedterminowym rozwizaniem, ale cieszce si uznaniem spoecznym; do tej najliczniejsz ej grupy M. Mezey zalicza parlamenty Wielkiej Brytanii, Szwecji, Danii, Finlandi i, Norwegii, RFN, Belgii, Holandii, Szwajcarii, V Republiki we Francji, Austrii oraz Irlandii (gwoli ciso ci - Szwajcaria, Norwegia i Finlandia maj parlamenty, ktre n ie mog by rozwizane przed upywem kadencji); 3) wraliwe, zdolne do modyfikowania propozycji rzdowych, zagroone przedterminowym r ozwizaniem i nie cieszce si spoecznym uznaniem (Wochy, IV Republika we Francji, Repub lika Weimarska); 4) marginalne, posiadajce ograniczon zdolno modyfikowania propozycji rzdowych, dyspon ujce ograniczon wadz ksztatowania budetu, umiarkowanie popierane przez elity politycz e (Brazylia, Argentyna, Korea Poudniowa). Zdaniem R Nortona, uwarunkowania obiektywne (industrializacja, rewolucja technol ogiczna, bariery informacyjne itp.), ewolucja partii politycznych, wzrost znacze

nia areny korporatywistycznej oraz nowe formy partycypacji obywatelskiej determi nuj fakt, e wikszo wspczesnych parlamentw mona okre li jako dysponujce umiarkow Nawizujc do koncepcji M. Mezeya, powiemy, e parlamenty wikszo ci skonsolidowanych demo kracji maj umiarkowanie trans-formatywny" charakter i ciesz si wysokim uznaniem spoec znym. Jednak mono kreowania polityki przez parlament (policy-making power) wystpuje w rnym nasileniu, zalenym od takich czynnikw, jak reim polityczny, system partyjny, f rag-mentaryzacja parlamentu (liczba frakcji w parlamencie), konstytucyjne uprawn ienia parlamentu itp. Zdaniem P. Nortona na si parlamentu wpywaj gwnie trzy rodzaje z iennych: konstytucyjne, polityczne i proceduralne. Do pierwszych nale ograniczenia wadzy parlamentu przewidziane w konstytucjach (zawenie zakresu wadzy ustawodawczej, instytucja referendum oraz poczalno stanowisk deputowanego i ministra). Czynnik pol ityczny to przede wszystkim liczba partii w parlamencie oraz ich zdolno do przypor zdkowania sobie instytucji pastwa, uwarunkowana lojalno ci i dyscyplin partyjn. Parlam nt zdominowany przez jedn, zdyscyplinowan parti (jak np. brytyjski) jest znacznie m niej transformatywny ni parlament wielopartyjny (jak we Woszech, Holandii czy Izra elu) lub taki, w ktrym lojalno posw wobec partii moe by kwestionowana (jak w USA). Z lei zmienna proceduralna obejmuje struktur, uprawnienia i aktywno komisji parla260 Wadza ustawodawcza mentarnych (im bardziej struktura komisji odpowiada strukturze gabinetu, i im ba rdziej s one zaangaowane w proces ustawodawczy, tym w wyszym stopniu parlament ma c harakter transformatywny). Biorc pod uwag wszystkie wyrnione zmienne, P. Norton doch odzi do wniosku, e w grupie badanych przez niego siedmiu legislatyw zachodnioeuro pejskich (Wielka Brytania, Irlandia, Szwecja, Holandia, Wochy, Francja oraz RFN) n ajsilniejsze" s parlamenty Woch, Holandii i Szwecji, za najsabsze" brytyjska Izba Gmi n, francuskie Zgromadzenie Narodowe oraz irlandzki Ddil. Ocena ta koresponduje z ustaleniami N. Polsby'ego, ktry dowodzi, e trans-formatywno ci", a wic zwikszeniu si arlamentu, sprzyja konieczno tworzenia szerokich koalicji, zmienno skadu wikszo ci pa mentarnej oraz zdecentralizowany charakter partii politycznych. Jak si wydaje, list czynnikw przesdzajcych o sile parlamentw naley uzupeni o kwest ne z zewntrznym otoczeniem systemu politycznego, w ramach ktrego dziaaj. Wojenne do wi adczenia Wielkiej Brytanii i Szwecji dowodz, e w warunkach zagroenia zewntrznego wzr asta supremacja gabinetu, reagujcego szybciej na zmieniajc si sytuacj i wymuszajcego a parlamencie podjcie stosownych regulacji prawnych. Niektre konstytucje uchwalone po II wojnie wiatowej (np. w RFN) przewiduj istotne ograniczenie wadzy parlamentu na wypadek wojny (a take, dodajmy, zagroenia wewntrznego). S to jednak okoliczno ci na dzwyczajne. Czynnikiem zupenie innego typu jest midzynarodowa integracja polityczn a, nasilajca si w Europie Zachodniej zwaszcza po podpisaniu traktatu z Ma-astricht w 1991 r. Zdaniem wielu autorw, w latach 90. pojawio si zjawisko deficytu demokracji ", oznaczajce wzrost wadzy eurobiurokracji, a co za tym idzie, rzdw narodowych, niez rwnowaone rozszerzeniem kontroli ze strony Parlamentu Europejskiego ani tym bardzi ej parlamentw krajowych. Cho ocena ta jest kwestionowana, to nie ulega wtpliwo ci, e z agadnienie integracji zachodnioeuropejskiej rzuca nowe wiato na problematyk polityc znej pozycji parlamentw w narodowych systemach politycznych i ksztatujcym si systemi e europejskim. Jest to jednak problem - jak dotychczas - o znaczeniu regionalnym , co nie oznacza, e nieistotnym. Powracajc do zmiennych wyrnionych przez P. Nortona, naley zwrci uwag na fakt, e mod onstytucyjne oraz rozwizania proceduralne, ktre spotykamy w skonsolidowanych demok racjach, rni si midzy sob. To, co ma dla rozpatrywanej tu problematyki najwiksze zna nie, to mono przedterminowego rozwizania parlamentu przez egzekutyw. W niektrych kraj ch parlamenty nie mog by w ogle rozwizane przed upywem kadencji, co znacznie ogranicz a moliwo wpywania wadzy wykonawczej na ich decyzje. Z sytuacj tak mamy do czynienia 261 Systemy polityczne wspczesnego wiata w ramach rnych reimw politycznych: prezydencjalizmu (USA, wikszo krajw Ameryki Pou ), rzdw konwentu (Szwajcaria) czy parlamentaryzmu (Norwegia). Generalnie, uprawnie nie egzekutywy do rozwizania izby niszej cechuje parlamentaryzm i semiprezydencjal izm, cho s wyjtki (Norwegia czy Finlandia). Niezalenie jednak od typu reimu polityczn ego prawo egzekutywy do skrcenia kadencji parlamentu moe by albo nieograniczone (ja k w Wielkiej Brytanii), albo limitowane. Spotykamy rne rodzaje ogranicze. Tak np. w

e Francji prezydent moe rozwiza Zgromadzenie Narodowe z kadego uznanego przez siebie za istotny powodu, byle nie cz ciej ni raz w roku. Prezydent Grecji moe rozwiza Izb utowanych z wasnej inicjatywy, je li dwa rzdy poday si do dymisji lub wyraono wobec ni h wotum nieufno ci, albo na wniosek rzdu, ktry uzyska wotum zaufania, majc na celu odn wienie zaufania spoecznego przez rozwizanie kwestii majcej szczegln wag dla kraju". K nstytucja Grecji zawiera rwnie zastrzeenie, e ponowne rozwizanie nie moe nastpi z t amego powodu (cho s przewidziane wyjtki). Identyczn klauzul odnajdziemy w konstytucji Austrii, ktra jednak adnych wyjtkw nie dopuszcza. W Niemczech powodem do rozwizania Bundestagu moe by natomiast niemono wyboru kanclerza - po przej ciu wszystkich etapw cedury wyborczej - oraz nieudzielenie rzdowi wotum zaufania. T ostatni moliwo przewid waa rwnie polska maa konstytucja" z 1992 r. Zgodnie natomiast z konstytucj z 1997 r. rezydent moe rozwiza Sejm tylko wwczas, gdy nie uchwali on w wymaganym terminie budet u lub nie jest w stanie wyoni premiera, wyczerpawszy wszystkie moliwo ci konstytucyjn e. Zwraca uwag fakt, e -mimo i Polska stanowi przykad parlamentaryzmu - na decyzj gow pastwa rzd nie ma adnego wpywu. Zaley ona bowiem wycznie od sytuacji politycznej w mie, tj. od braku wikszo ci zdolnej do uchwalenia budetu lub wyboru premiera. Nie je st to sytuacja typowa dla wikszo ci pastw o dualistycznej strukturze egzekutywy. Na og podmiotem faktycznie decydujcym o rozwizaniu parlamentu jest gabinet, uprawnienia monarchy lub prezydenta s natomiast czysto formalne. Praktyka rozwizywania parlamentu jest rwnie zrnicowana. Decyzja o skrceniu kadencji m mie rne podoe. Moe wynika z konfliktu midzy wikszo ci parlamentarn a jednym z c awczej. Moe jednak nie znaczy nic wicej ni tylko wybr optymalnego terminu elekcji, da jcego szans osignicia przez parti rzdzc najlepszego rezultatu (jest to praktyka sto a powszechnie w Wielkiej Brytanii). W rozwinitych demokracjach - tam, gdzie rozwiz anie parlamentu jest traktowane jako konstytucyjny rodek rozwizania kryzysu polity cznego - decyzje takie podejmowane s raczej rozwanie. We Francji roz262 Wadza ustawodawcza wizanie Zgromadzenia Narodowego na skutek konfliktu z prezydentem zdarzyo si w 1968 r. Po tej dacie decyzja o skrceniu kadencji parlamentu podejmowana bya w przypadk u, gdy dochodzio do sytuacji cohabitation; miaa wic na celu raczej zapobiegnicie pot encjalnym konfliktom ni rozwizywanie konfliktw ju zaistniaych (w 1981 i 1988 r. F. Mi tterand rozwizywa parlamenty, w ktrych dominowali jego oponenci, i zapewnia sobie za pomoc przedterminowej elekcji poparcie na okres picioletniej kadencji Zgromadzeni a Narodowego). W Austrii uksztatowa si zwyczaj wykorzystywania dla celw skrcenia kade ncji uchway parlamentu o samo-rozwizaniu, a nie decyzji egzekutywy (po raz pierwsz y prezydent tego kraju rozwaa moliwo rozwizania parlamentu moc wasnego postanowieni 999 r., po odmowie utworzenia gabinetu koalicyjnego przez chadecj i socjaldemokra cj, ktra oznaczaa wej cie nacjonalistycznej Partii Wolno ciowcw Jrga Haidera do rzdu) recji do kryzysu politycznego doszo tylko raz - na przeomie 1989 i 1990 r., kiedy to dwukrotnie rozwizywano parlament z powodu niemono ci wyonienia stabilnego rzdu. Po 1990 r., na skutek zracjonalizowania proporcjonalnego systemu wyborczego, utrwal ia si praktyka funkcjonowania jednopartyjnych gabinetw wikszo ciowych, dysponujcych be piecznym poparciem, co praktycznie wyeliminowao moliwo zaistnienia konfliktu midzy wi szo ci parlamentarn a egzekutyw. W Polsce w 1993 r. prezydent L. Wasa rozwiza Sejm p owie uchwalenia przeze wotum zaufania dla gabinetu H. Suchockiej. Obecnie, jak ws pomniano, moliwo taka nie wchodzi w rachub. Inna sytuacja wystpuje w demokracjach nieskonsolidowanych, w ktrych uksztatowa si rei semiprezydencki, traktowany jako rodek zapobiegajcy obnieniu stabilno ci politycznej , wynikajcemu ze sabo ci partii reprezentowanych w parlamencie. Zaoeniem konstytucji V Republiki byo to, e w wypadku niemono ci wsppracy wikszo ci parlamentarnej z gabinet ezydent ma do wyboru: zmieni rzd lub rozwiza parlament. Jak pokazaa praktyka kohabita cji, gowa pastwa moe zosta politycznie zneutralizowana, je li w parlamencie uksztatuje si zdyscyplinowana koalicja polityczna, zdolna do powoania i utrzymania gabinetu. Z kolei konstytucja Rosji z 1993 r. przewiduje, e parlament moe zosta rozwizany, je li dwukrotnie w cigu trzech miesicy wyrazi rzdowi wotum zaufania lub je li trzykrotnie odrzuci kandydatur premiera zaproponowan przez gow pastwa (art. 111 i 117). W praktyc e oznacza to, e parlament, ktry chce przeciwstawi si gabinetowi, jest wobec niego be zbronny (dlatego te wszystkie propozycje prezydentw B. Jelcyna i W. Putina zwizane z obsad stanowiska szefa gabinetu uzyskiway - jak dotd - aprobat wikszo ci posw Dumy

263 Systemy polityczne wspczesnego wiata Niezalenie jednak od modelu konstytucyjnego parlamentu pozostaje on nadal jedn z gwn ych aren cierania si interesw reprezentowanych przez partie polityczne. Owa gra int eresw dotyczy zarwno relacji pomidzy parti (koalicj) rzdzc a opozycj, jak i stosun dzcych wewntrz koalicji rzdzcych bd opozycyjnych. W modelu westminsterskim na czoo w wa si paszczyzna pierwsza (wikszo rzdowa przeciwko opozycji), w modelu konsensualnym atomiast istotniejsze znaczenie maj dziaania prowadzce do uformowania i utrzymania koalicji. W nieskonsolidowanych demokracjach, ktre opieraj si na reimie semipre-zyde nckim, najwaniejsze jest z kolei to, by w parlamencie uksztatowaa si wikszo popieraj rezydenta; je li jej zabraknie, moe doj do eskalacji konfliktu midzy legislatyw a egze utyw, grocej powrotem rzdw autorytarnych. Mona wic stwierdzi, e decydujcymi czynn e okre laj wzajemn pozycj parlamentu i rzdu, jest ukad si w parlamencie, obejmujcy l eprezentowanych w nim partii, dystans ideologiczny pomidzy nimi oraz obecno (bd nieob ecno ) partii izolowanych. Biorc to pod uwag, wyrniamy nastpujce warianty sytuacyjne: 1) dominacj jednopartyjnej wikszo ci, ktra wpywa na osabienie pozycji parlamentu wobec egzekutywy (Wielka Brytania, Grecja, Portugalia po 1987 r., Hiszpania do 1993 r. , Kanada, Australia do 1998 r., Nowa Zelandia do 1996 r., Wenezuela w latach 195 8-1994, Japonia); 2) istnienie wielkiej koalicji, grupujcej wszystkie bd wikszo znaczcych partii parla tarnych (Holandia do schyku lat 60., Szwajcaria, Austria do 1999 r., z wyjtkiem la t 1966-1986, Belgia po 1970 r., Finlandia, Chile po 1989 r.); w tym przypadku ef ekt jest zrnicowany: Holandia i Finlandia posiadaj parlamenty transformatywne", nato miast w Austrii, Szwajcarii, Belgii i Chile mamy do czynienia z legislatywami-ar enami (uywajc terminologii N. Polsby'ego); czynnikami, ktre powoduj owo zrnicowanie, liczba partii reprezentowanych w parlamencie (wysoka w Holandii, Finlandii, Szwa jcarii, Belgii i Chile, niska w Austrii), liczba partii tworzcych koalicj gabineto w (znaczna w Finlandii, Szwajcarii i do lat 70. w Holandii, niska w Belgii, Austr ii i Chile) oraz poziom dyscypliny partyjnej (wysoki w Belgii i Austrii, niski w Holandii, Szwajcarii i Finlandii i Chile); 3) koegzystencj praktyki formowania rzdw przez jednopartyjn mniejszo parlamentarn z ktyk rzdw koalicyjnych - mniejszo ciowych lub wikszo ciowych (Norwegia, Dania, Szwecja, Irlandia, Izrael); 264

Wadza ustawodawcza 4) dominacj koalicji synkretycznej, obejmujcej partie ideologicznie zdystansowane, zjednoczone wok celw pragmatycznych, z ktrych na plan pierwszy wysuwa si izolacja si lnej partii opozycyjnej, relewantnej na arenie wyborczej; klasycznym przykadem s t u oczywi cie Wochy do poowy lat 90. oraz Polska po 1991 r.; istnienie synkretycznej koalicji zwiksza poziom wraliwo ci" parlamentu na oddziaywania egzekutywy; w warunkach reimu parlamentarnego oznacza jednocze nie sabo gabinetu, wyraajc si nie tylko w n i, ale i w braku zdolno ci do podporzdkowania sobie wikszo ci parlamentarnej; 5) ukonstytuowanie si jednopartyjnej lub wielopartyjnej wikszo ci prezydenckiej, sta nowicej polityczne zaplecze wadzy wykonawczej; przykadem sytuacji tego typu s do wiadc zenia pierwszych lat V Republiki we Francji, Rosji, Ukrainy oraz Peru po 1992 r. ; parlamenty tego typu mog by okre lane - nawizujc do typologii M. Mezeya - jako margi nalne. Wyrnienie powyszych wariantw ma istotne znaczenie dla analizy pozycji rzdu wobec parl amentu, obejmujcej zarwno mechanizm powoania gabinetu, jak i jego trwao (czas sprawow nia funkcji pod tym samym kierownictwem oraz przy poparciu tych samych si polityc znych). W wypadku dominacji jednopartyjnej wikszo ci powoanie rzdu - w ktrego skad wch dz wycznie jej reprezentanci - nie nastrcza wielkiej trudno ci. Decyzj podejmuje kiero nictwo zwyciskiej partii. Rwnie czas trwania rzdu (i ewentualne okre lenie momentu prz edterminowych wyborw) zaleny jest przede wszystkim od jego woli, determinowanej oc en sytuacji politycznej. Klasycznym jest tu oczywi cie przykad brytyjski, cho podobny mechanizm pojawi si take w Republice Federalnej Niemiec. W tym ostatnim przypadku dochodzi jednak moliwo rozpadu dwupartyjnej koalicji rzdzcej (jak zdarzyo si to w 19 i 1982 r.), oznaczajca przejcie wadzy przez opozycj i upadek rzdu.

W Europie Zachodniej oraz w Ameryce Poudniowej przewaa jednak ukad, w ktrym adna z pa rtii reprezentowanych w parlamencie nie zdobywa wikszo ci mandatw, tak by mc samodzie lnie utworzy stabilny, jednopartyjny rzd. Oznacza to, e proces tworzenia gabinetu o party jest na przetargach pomidzy wieloma partiami i czsto si przedua. Tytuem przyka mona przytoczy praktyk holendersk: pierwszy rzd van Agta w 1977 r. formowany by przez 208 dni, rzd den Uyla w 1972 r. - przez 163 dni, za pity rzd Dreesa w 1966 r. - prze z 122 dni. Zwiksza si rwnie, i to w niektrych przypadkach drastycznie, czstotliwo z 265 Systemy polityczne wspczesnego wiata gabinetw, co skraca istotnie czas penienia przez nie swych funkcji. Szczeglnie char akterystyczny pod tym wzgldem jest przypadek wioski, w ktrym to kraju zdarza si, e r zd potrafi nie przetrwa miesica (smy gabinet de Gaspariego w 1953 r.). Wszystko to p owoduje, e istotne zainteresowanie wspczesnej nauki o polityce wzbudza zagadnienie formowania i utrzymania koalicji gabinetowych (kwesti t omawiamy w rozdziale po wicon ym wadzy wykonawczej). Tabela 7. Cechy strukturalne wybranych parlamentw Kraj 1 2 3 4 5 Argentyna 2 Camara de Diputados 257 72 4 Australia 2 House of Representatives 148 76 3 Austria 2 Nationalrat 183 63 4 Belgia 2 Chambre des Representants 150 71 4 Brazylia 2 Camara dos Deputados 513 81 4 Bugaria 1 Narodno Sobranje 240 4 Chile 2 Camara de Diputados 120 48 4 Czechy 2 Poslanecka Snemovna 200 81 4 Dania 1 Folketing 179 4 Estonia 1 Riigikogu 101 4 Finlandia 1 Eduskunta 200 4 Francja 2 Assemblee Nationale 577 321 5 Grecja 1 Vouli ton Ellinon 300 4 Hiszpania 2 Congreso de los Diputados 350 256 4 Holandia 2 Tweede Kamer 150 75 4 Indie 2 Lok Sabha 545 245 5 Irlandia 2 Dail Eireann 166 60 5 Izrael 1 Knesset 120 4 Japonia 2 Shugi-ln 500 252 4 Kanada 2 House of Commons 301 104 5 Litwa 1 Sejmas 141 4 266 Wadza ustawodawcza Kraj (cd.) 1 2 3 4 5 otwa 1 Saeima 201 4 Meksyk CM Camara di Diputados 500 128 3 Niemcy 2 Bundestag 656 69 4 Norwegia 1 Storting 165 4 Nowa Zelandia 1 House of Representatives 120 3 Polska 2 Sejm 460 100 4 Portugalia 1 Assembleia da Republica 230 4 Rosja 2 Gosudarstwiennaja Duma 450 178 4 Rumunia 2 Camera Deputajilor 328 143 4 RPA CNI National Assembly 400 90 5 Sowenia 2 Dravni Zbr 90 40 4 Szwajcaria 2 Nationalrat 200 46 4 Szwecja 1 Riksdag 349 4 Turcja 1 Turkiye Buyuk Millet Meclisi 550 5 Ukraina 1 Wierchowna Rada 450 4 Urugwaj 2 Camara de Diputados 99 31 5 USA 2 House of Representatives 438 100 OJ Wgry 1 Orszaggyiiles 386 4 Wielka Brytania CNJ House of Commons 651 665 5

Wiochy 2 Camera dei Deputati 630 323 5 Legenda: 1 - liczba izb, 2 - nazwa izby niszej, 3 - liczba deputowanych do izby n iszej, 4 - liczba deputowanych do izby wyszej, 5 - kadencja izby niszej. 267 Rozdzia VIII Wadza wykonawcza 1. Gowa pastwa Spo rd trzech wadz wyrnionych przez Monteskiusza egzekutywa (wadza wykonawcza) w najwy ym stopniu uosabia si pastwa oraz jego nadrzdno w stosunkach z obywatelami. Do kierun dziaania wadzy wykonawczej naley zarwno reprezentacja pastwa w stosunkach midzynarod wych, jak i zarzdzanie sprawami wewntrznymi. Innymi sowy, jej istot jest formuowanie i realizacja polityki wewntrznej i zagranicznej. Z nielicznymi wyjtkami (demokracj a antyczna) zadanie to naleao niegdy do monarchy i podlegego mu aparatu urzdniczego, cho - mniej wicej od XIII w. - musia on uwzgldnia, przynajmniej w niektrych kwestiach wol parlamentu. Wspcze nie wadza wykonawcza naley na og do dwch podmiotw: gowy p t monarcha lub prezydent, oraz do rzdu (wyjtkiem s Szwajcaria, Stany Zjednoczone i kraje wzorujce si na nich, gdzie egzekutywa ma charakter monistyczny, co oznacza, e gowa pastwa noszca tytu prezydenta jest zarazem szefem rzdu). Ten stan rzeczy jest w ynikiem dugotrwaej ewolucji politycznej. Mona powiedzie, e rozwj nowoytnego pastwa kteryzuj dwa wzajemnie ze sob sprzone procesy polityczne: postpujca autonomizacja egz kutywy wobec legislatywy oraz przesuwanie si punktu ciko ci wadzy wykonawczej od monar chy ku obieralnemu i politycznie odpowiedzialnemu szefowi rzdu. Efektem tej ewolu cji staje si potoczne utosamienie wadzy pastwowej z wadz tego ostatniego i uczynienie z moliwo ci uformowania gabinetu gwnego celu rywalizacji politycznej. Rozwaania nad funkcjonowaniem wadzy wykonawczej rozpoczniemy od gowy pastwa (niektre, cho dzisiaj ju nieliczne konstytucje monarchiczne, jak np. holenderska do 1983 r. czy norweska, postanawiaj, e wadza wykonawcza naley wycznie do krla). W klasycznym ie parlamentarnym, w ktrym funkcj t spenia monarcha bd prezydent, ich wadcze preroga y s ograniczone, a wpyw na biec polityk - znacznie zawony. Gowa pastwa, je li nie ocze268 Wadza wykonawcza nie w charakterze szefa rzdu, nie odpowiada przed nikim za podejmowane przez siebi e decyzje, co jest rwnoznaczne z tym, e decyzji politycznych o znacznym ciarze gatun kowym po prostu nie podejmuje. Jak pisz holenderscy politolodzy Rudy Andeweg i Ga len Irwin, za wszystko to, co uczyni lub powie Krlowa, odpowiedzialni s przed parla mentem jej ministrowie". Wikszo uprawnie gowy pastwa ma charakter bd symboliczny (n awo uaskawiania lub nadawania odznacze), bd formalny (np. ceremonialne powierzanie m isji utworzenia rzdu osobie desygnowanej przez parti, ktra wygraa wybory). Nie oznac za to jednak cakowitej marginalizacji politycznej. Pomijajc zrnicowanie poziomu akty wno ci politycznej gw pastwa, odgrywaj one niezwykle istotn rol w umacnianiu jedno ci zestw (zwaszcza wielokulturowych), dziaajc jako wany czynnik integracji (Belgia, Finl andia), moderator konfliktw politycznych (Hiszpania) bd te uosobienie wsplnoty polity cznej (Wielka Brytania, Skandynawia). Te wa ciwo ci gowy pastwa podkre la np. konstytucj Hiszpanii z 1978 r., stanowic, e krl, bdc symbolem jedno ci i trwao ci pastwa ( sim nidad y permanencia del Estado"), rozstrzyga spory midzy instytucjami politycznym i oraz jest najwyszym przedstawicielem pastwa w stosunkach midzynarodowych (art. 56 ). Przytoczony tu sposb charakteryzowania miejsca monarchy w systemie politycznym uwypukla gwn cech gowy pastwa, ktr jest jej polityczna neutralno oznaczajca usy nad podziaami partyjnymi. Charakterystyk tak zawieraj rwnie niektre konstytucje repu kaskie. Tak np. art. 5 konstytucji V Republiki postanawia, e prezydent, bdc gwarante m niepodlego ci narodowej, integralno ci terytorium oraz przestrzegania umw Wsplnoty i traktatw, zapewnia przez swj arbitra prawidowe funkcjonowanie wadz publicznych i cig wa. Zgodnie z art. 30 konstytucji Grecji z 1975 r. prezydent jest arbitrem w sto sunku do instytucji Republiki. Konstytucja turecka z 1982 r. podkre la natomiast, e prezydent zapewnia przestrzeganie konstytucji oraz regularne i harmonijne funkc jonowanie wadz pastwowych. Oznacza to, e gowa pastwa ma by gwarantem sprawnego i zgod ego z prawem funkcjonowania cao ciowo rozumianego mechanizmu wadzy pastwowej. Analizu jc uprawnienia prezydentw Finlandii i Islandii, Marian Grzybowski przypisuje im cz tery role ustrojowe: wspokre laj oni wewntrzn i zagraniczn polityk egzekutywy, przew

z procesowi budowania porozumienia midzypartyjnego (szczeglnie istotnego w warunkac h wysokiej polaryzacji systemu partyjnego), s liderami opinii publicznej oraz sym bolizuj cigo historyczn, integralno i niepodlego pastwa. W roli symbolu integra politycznej wystpuj zwaszcza wspcze ni monarchowie, za ktrymi stoi sia wielowiekowej ycji. Cho monarchie s 269 Systemy polityczne wspczesnego wiata nierzadko traktowane jako relikt przeszo ci (brytyjski historyk Norman Davies nazyw a je swego rodzaju narodowymi totemami"), to - przynajmniej w Europie Zachodniej - trzymaj si niezwykle krzepko i, co wicej, yj w doskonaej symbiozie z demokracj par entarn. Regu, ktra taki efekt zapewnia, jest nieingerowanie w biecy proces polityczny stanowicy domen politykw partyjnych. Napotykamy jednak niekiedy znamienne wyjtki. N aley do nich przede wszystkim krl Hiszpanii Juan Carlos (panujcy od 1975 r.), ktry z ainicjowa i ugruntowa praktyk przeprowadzania po kadych wyborach konsultacji z lider ami wszystkich partii politycznych na temat przyszego gabinetu. Wielkie uznanie p rzynioso mu rwnie jednoznaczne opowiedzenie si po stronie demokracji podczas nieudan ego puczu z 1981 r. i potpienie jego autorw. Sposb politycznego zaangaowania Juana C ar-losa przypomina styl dziaania niektrych prezydentw w republikach parlamentarnych , takich jak Wochy, Irlandia, Turcja czy Izrael, ktrych autorytet wielokrotnie oka zywa si pomocny przy u mierzaniu potencjalnych konfliktw midzypartyjnych. Rwnie monar holenderski (od 1980 r. krlowa Beatrix) aktywnie uczestniczy w skomplikowanym pr ocesie formowania rzdu, powoujc samodzielnie osob prowadzc negocjacje midzypartyjne rmatem). Zdaa od biecej polityki trzymaj si natomiast monarchowie skandynawscy. Wspczesne monarchie s gwnie dziedziczne, co oznacza, e po pierwsze -wadza sprawowana st doywotnio, po drugie za - e po mierci wadcy obejmuje tron jego upowaniony przez pr wo potomek. Historia zna przypadki monarchii elekcyjnych, w ktrych objcie tronu st anowio efekt zinstytucjonalizowanej rywalizacji politycznej. Najbliszym nam przykad em jest oczywi cie Rzeczpospolita Szlachecka (1572-1795). Wspcze nie natomiast monarch ia elekcyjna jest raczej wyjtkow form polityczn. Napotykamy j w Malezji, gdzie prawo wyboru Zwierzchnika Federacji (Yang di-Pertuan Agong) przysuguje zgromadzeniu okr e lanemu jako Konferencja Wadcw (Majlis Raja-Raja). Dokonuje ono elekcji spo rd swego g rona, ktre tworz sutani wszystkich prowincji. Malezja stanowi rwnie rzadki przykad mo archii kadencyjnej (okres penomocnictw krla wynosi 5 lat). Regu jest bowiem to, e mon archie s doywotnie, niezalenie od tego, czy objcie tronu nastpuje w drodze sukcesji, czy wyboru. O ile monarcha spenia funkcj gowy pastwa wycznie w ramach reimu parlamentarnego (por ozdzia II), o tyle instytucja prezydenta jest charakterystyczna zarwno dla parlame ntaryzmu, jak i prezydencjalizmu i jego mutacji. W kadym z tych wariantw pozycja p rezydenta przedstawia si odmiennie. Bieguny wyznaczaj symboliczna wadza prezydenta w RFN, Czechach, Sowacji i na Wgrzech oraz faktycz270 Wadza wykonawcza na supremacja w systemie politycznym, jak przypisa mona prezydentom USA oraz wikszo ci pastw poudniowoamerykaskich. Gdzie pomidzy nimi mieszcz si republiki semiprezydenck (Francja, Finlandia, Rumunia) oraz parlamentaryzm z aktywn prezydentur" (Wiochy, Au stria, Portugalia, Grecja, Irlandia, Polska, Bugaria, Sowenia, Izrael, Turcja). Cech charakterystyczn prezydentury - i to nie tylko w systemach demokratycznych jest to, e obejmuje si j w wyniku zwycistwa wyborczego. W niektrych reimach parlament rnych wyboru dokonuje parlament (Wochy, Grecja, Malta, Wgry, Estonia, Czechy, Sowac ja do nowelizacji konstytucji w 1998 r., otwa, Turcja, Izrael, Republika Poudniowe j Afryki) lub - jak w RFN - specjalnie w tym celu zwoywane Zgromadzenie Zwizkowe o bejmujce, prcz deputowanych do Bundestagu, delegatw rzdw landw (podobne rozwizanie n tykamy w Indiach). Z kolei w Indonezji, zgodnie z konstytucj z 1945 r., prezydent wybierany jest przez specjalne zgromadzenie (Majelis Permusyawaratan Rakyat), k tre tworz posowie oraz delegaci terytoriw regionalnych. Podobne kolegia, cho tworzone na innych zasadach, funkcjonoway we Francji wiatach 1958-1962 oraz w Finlandii d o elekcji z 1994 r. Wybory mog by rwnie powszechne. W Europie do reimw parlamentarnych, w ktrych zastoso o takie rozwizanie, zaliczymy Irlandi, Austri, Portugali, Islandi, Polsk, Sowacj od r. (w tym roku na stanowisko to zosta wybrany po raz pierwszy w powszechnej elek

cji Rudolf Schuster), Bugari i Litw. Powszechne wybory prezydenta s natomiast regu w epublikach prezydenckich i semiprezy-denckich, cho niekoniecznie musz by one bezpo re dnie. W USA elekcji gowy pastwa dokonuje kolegium wyaniane przez wyborcw i liczce 538 osb (tj. tyle, ile wynosi czna liczba kongresmenw i senatorw). Instytucj kolegium el ktor-skiego przewidywaa te konstytucja Argentyny z 1853 r. Rozwizanie takie bywa pr zedmiotem krytyki ze wzgldu na uszczuplenie praw wyborcw. Jednake prby wprowadzenia w ycie systemu wyborw bezpo rednich w USA nie day jak dotd rezultatu. Powszechne i bez po rednie wybory przewiduj natomiast konstytucje wikszo ci pastw Ameryki Poudniowej ora tych pastw postkomunistycznych, w ktrych przyjto model reimu semiprezydenckiego (Ro sja, Ukraina, Rumunia, Chorwacja). Dotyczy to take przypadkw uznanych przez nas za autorytaryzmy (Biaoru , Jugosawia w 2000 r.). Istotnym elementem legitymizacji wadzy prezydenckiej jest wymg uzyskania co najmni ej bezwzgldnej, a niekiedy kwalifikowanej liczby gosw. Przesdza to o przyjciu wikszo wych systemw wyborczych (wyjtkiem s Irlandia i Indie, 271 Systemy polityczne wspczesnego wiata gdzie stosuje si proporcjonalny system STV - zob. szerzej rozdzia V). Dotyczy to z arwno sytuacji, w ktrych elekcji dokonuje parlament, jak i wyborw powszechnych. Tak np. w Grecji Izba Deputowanych podejmuje dwie prby wyboru prezydenta wikszo ci 2/3 go sw. Je li si one nie powiod, wystarczy wikszo 3/5. Je li nie uda si jej osign, pa je rozwizany. Rwnie konstytucja turecka przewiduje, e prezydent winien by wybrany prz ez Wielkie Zgromadzenie Narodowe wikszo ci 2/3 gosw, a je li si to dwukrotnie nie uda ezwzgldn wikszo ci oglnej liczby deputowanych (prb tak przeprowadza si rwnie dwu czym w drugim gosowaniu uczestnicz ju tylko dwaj kandydaci). Gdy czwarte gosowanie nie przyniesie rezultatu, zgromadzenie ulega rozwizaniu. Decyzja o wyborze prezyd enta Woch zapada wikszo ci 2/3, a w trzecim gosowaniu bezwzgldn wikszo ci gosw de u izb. W Izraelu i RPA, w przypadku gdy aden z kandydatw nie osignie bezwzgldnej wiks zo ci gosw, eliminuje si kolejno tych, ktrzy zdobyli ich najmniej - a do uzyskania prz z jedn osob wicej ni poowy wanie oddanych gosw. W Estonii przewidziano moliwo od ech tur, w ktrych zwycistwo wymaga osignicia 2/3 gosw (w ostatnich dwch turach uczes cz tylko dwaj najsilniejsi kandydaci). Jeeli nikt nie zdobdzie wymaganej wikszo ci, ww zas parlament zastpowany jest przez Zgromadzenie Elektorw, obejmujce - prcz deputowa nych - take reprezentantw samorzdu lokalnego. Gosuje ono w kolejnych dwch turach; w p ierwszej wymagana jest bezwzgldna, w drugiej natomiast wystarcza wzgldna wikszo gosw o wyboru prezydenta w Czechach potrzebna jest zgoda bezwzgldnej wikszo ci - liczonej od oglnej liczby deputowanych - uzyskana w obu izbach (dodajmy, e czeski Senat uk onstytuowa si dopiero pod koniec 1996 r. i prezydent Vaclav Havel zosta wybrany w 1 993 r. wycznie gosami czonkw Izby Poselskiej). Je li kandydat na prezydenta takiej wi o ci nie uzyska, przewidziana jest druga tura gosowania, w ktrej bior udzia wycznie d kandydaci. Zwycizc zostaje ten, kto uzyska bezwzgldn wikszo gosw (liczon w stosu ecnych) w Izbie Poselskiej i w Senacie. Prezydent wgierski wyaniany jest przez jed noizbowe Zgromadzenie Krajowe w trzech turach gosowania. W pierwszych dwch wymagan a jest wikszo kwalifikowana (2/3 gosw wszystkich deputowanych), natomiast w turze trz eciej wystarczy wikszo zwyka, bez wzgldu na liczb obecnych. Do 1998 r. konstytucja s cka postanawiaa, e parlament wybiera prezydenta wikszo ci 3/5 gosw (jak ju wspomnian 1998 r. zmieniono t zasad, wprowadzajc system wyborw powszechnych, co wizao si z kry em politycznym 1997 r., kiedy to parlament nie by w stanie dokona wyboru nowego pr ezydenta po upywie ka272 Wadza wykonawcza dencji M. Kovacsa). Na tym tle stosunkowo liberalna wydaje si regulacja niemiecka . Prezydent RFN moe by wybrany wikszo ci wzgldn, je li dwie prby uzyskania bezwzgld i czonkw Zgromadzenia Zwizkowego nie przynios powodzenia. Nieco mniej rygorystyczne rozwizania spotykamy w przypadku wyborw powszechnych, gd zie nie wymaga si na og wikszo ci kwalifikowanej, a w niektrych republikach poudniowo rykaskich - nawet i bezwzgldnej, cho przypadki takie s rzadkie. Naley do nich Argenty na (gdzie do zwycistwa wystarczy uzyskanie bd 45% gosw, bd te 40%, pod warunkiem e ga nad nastpnym kandydatem wynosi co najmniej 10%), Nikaragua (45% gosw) oraz Kosta ryka (40%). Z kolei w Meksyku, Hondurasie, Dominikanie, Paragwaju oraz Wenezueli , a poza Ameryk acisk m.in. w Islandii i na Filipinach - wymagana jest wikszo wzgld

lurality). Unikalne rozwizanie przyjmuje si w Urugwaju, gdzie prezydentem zostaje osoba, ktra otwiera list frakcji partyjnej zdobywajcej najwicej gosw wewntrz partii itymujcej si najlepszym wynikiem wyborczym. W istocie jest to wic rwnie wikszo wzgl rzewaajcym rozwizaniem jest jednak konieczno uzyskania wicej ni poowy wanie oddany Wymg ten znajduje zastosowanie m.in. w USA, Boliwii, Chile, Kolumbii, Ekwadorze, Salwadorze, Gwatemali, Peru, Francji, Finlandii, Portugalii, Austrii, Polsce, Li twie, Bugarii, Sowenii, Rumunii, Chorwacji, Rosji i Ukrainie oraz - od 2000 r. - w Jugosawii. W niektrych pastwach do wano ci wyboru wymagany jest take okre lony poziom ekwencji. Na Litwie, by by wybranym w I turze, naley uzyska bd wikszo bezwzgldn p le co najmniej poowy uprawnionych do gosowania, bd minimum 1/3 oglnej liczby uprawnio nych. W Rosji i w Macedonii, je li frekwencja nie przekracza 50%, wybory nie s wane. Podstawowym problemem, ktry rodzi si przy przyjciu tego trybu wyboru, jest to, co z robi w przypadku, gdy aden z kandydatw nie osignie wymaganego puapu. Najczstszym rozw aniem jest przeprowadzenie drugiej tury wyborw (run--off), w ktrej uczestnicz ju tyl ko dwaj kandydaci legitymujcy si najwyszym poparciem. W USA nieuzyskanie przez adneg o z kandydatw bezwzgldnej wikszo ci powoduje oddanie decyzji w rce Izby Reprezentantw, ktra dokonuje wyboru spo rd trzech najsilniejszych kandydatw. Je li zastosowanie tej pr ocedury nie da rezultatu, wyboru dokonuje Senat spo rd dwch kandydatw, ktrzy uzyskali najwiksz liczb gosw elektorskich. Moliwo wystpienia parlamentu w charakterze koleg ktorw w drugiej turze wyborw przewiduje rwnie konstytucja Boliwii. 273

Systemy polityczne wspczesnego wiata Rozwaajc problem wyborw gowy pastwa, naley zauway, e w krajach, ktrych nie zalicz ona skonsolidowanych demokracji, stosowane s wysokie wymogi formalne, ktre pokrywa j czsto brak faktycznej rywalizacji politycznej. Jako charakterystyczny przykad mona poda egipsk procedur wyboru prezydenta. Zgodnie z konstytucj z 1971 r. jego kandyda tur proponuje Zgromadzenie Narodowe wikszo ci 2/3 gosw. Jest ona nastpnie poddawana o narodowemu referendum. Jeeli kandydat nie uzyska bezwzgldnej wikszo ci gosw, wwczas w ru - tak wikszo ci - dokonuje Zgromadzenie Narodowe. Je li nie uda si jej uzyska, proc ra, tym razem z innym kandydatem, rozpoczyna si od nowa. Z kolei w Kenii kada z pa rtii uczestniczcych w wyborach parlamentarnych jest zobowizana do przedstawienia wa snego kandydata. Nie zmienia to faktu, e aden z prezydentw egipskich nie mia kontrka ndydata, a rzdzcy Keni od 1978 r. Daniel Toroitich arap Moi bez trudu pokonuje swoi ch rywali. Niezalenie od faktycznego zakresu wadzy prezydenta, osobie kandydata stawiane s szc zeglne wymogi. Prcz obywatelstwa najbardziej popularnym jest cenzus wieku. Przedst awia si on rnie. Najwyszy - bo 50 lat - przewiduje konstytucja Woch. Ukoczone 45 lat usi mie kandydat na prezydenta Singapuru i Mongolii, 40 lat - Chile, Turcji, Bugar ii, Grecji, Filipin, Taiwanu, Korei, Madagaskaru, 35 lat -USA, Brazylii, Irlandi i, Peru, Austrii, Malawi, Namibii, Kenii, Zambii, Ugandy, Polski, Ukrainy, 30 la t - Argentyny. Cenzusu wieku nie spotykamy natomiast m.in. w Izraelu, RPA, Egipc ie, Mali i Iranie. Natomiast grn granic wieku kandydata na prezydenta przewiduje ko nstytucja Ugandy z 1995 r., wyznaczajc j na 75 lat. Popularnym jest te cenzus domic ylu (zamieszkiwania na terenie danego kraju przez wyznaczony okres). Niektre usta wy zasadnicze ustanawiaj jeszcze inne wymogi. Tak np. konstytucja brazylijska nak azuje, by kandydat by czonkiem partii politycznej (jest to wyom od powszechnie akce ptowanej zasady neutralno ci politycznej). Konstytucje Grecji i Argentyny daj wiadectw a pochodzenia (ojciec kandydata musi by obywatelem kraju). O stanowisko prezydent a RPA moe ubiega si wycznie deputowany do Zgromadzenia Narodowego. Konstytucja Iranu stawia natomiast szereg wymogw religijnych. Zgodnie ze zwyczajem prezydentem Liba nu moe by natomiast tylko maronita. Warunkiem kandydowania w Argentynie jest z kol ei osiganie okre lonego puapu rocznych dochodw. adnych barier nie stawiaj natomiast ko stytucje zdecydowanej wikszo ci krajw kobietom, ktre na rwni z mczyznami mog ubiega br na stanowisko gowy pastwa. Zwycistwo wyborcze kobiet nie zdarza si jednak w skonso lidowanych demokracjach zbyt czsto (w przeciwiestwie do pozaeuropejskich demokracj i nieskonsolidowanych, jak 274 Wtadza wykonawcza np. Indii, Sri Lanki, Filipin czy Indonezji). W tym kontek cie warto odnotowa, e ju d

rugi raz z rzdu prezydentem Irlandii zostaa w 1997 r. kobieta (Mary McAle-ese z Fi anna Fdil), pokonujc w drugiej turze rwnie przedstawicielk pci piknej (Mary Banotti z ine Gael). Od 6 lutego 2000 r. rwnie prezydentem Finlandii jest kobieta (Tarja Hal onen), ktra w drugiej turze wyborw prezydenckich zwyciya byego premiera kraju - przed tawiciela Partii Centrum Esko Aho. Zrnicowana jest te dugo kadencji prezydenta. Na 7 lat wybierani s prezydenci Francji e wrze niu 2000 r. odbyo si referendum nad propozycj skrcenia kadencji do 5 lat), Woch Irlandii i Turcji; na 6 lat - Austrii, Finlandii, Filipin, Tajwanu, Singapuru, Sri Lanki, Meksyku, Panamy i Chile. Kadencj picioletni spotykamy m.in. w RFN, Grecj i, Portugalii, Gwatemali (do 1994 r.), Hondurasie, Nikaragui, Paragwaju, Peru, U rugwaju, Wenezueli, Izraelu, Indonezji, Korei Poudniowej, RPA, Botswanie, Mauriti usie, Polsce, Bugarii, Chorwacji, Czechach, Estonii, Litwie, Sowacji, Sowenii i Ukr ainie. Na czteroletni kadencj wybierani s prezydenci USA, Argentyny, Boliwii, Brazy lii, Kostaryki, Dominikany, Ekwadoru, Islandii, Jugosawii (cho nie Serbii), Rumuni i, otwy i Rosji. Natomiast jeden rok trwaj penomocnictwa prezydenta (szefa rzdu) Szw ajcarii. Istotnym elementem trybu powoywania prezydentw jest te to, czy mog ubiega si oni o po owny wybr, czy te nie. adnych ogranicze w tej mierze nie ustanawiaj np. konstytucje F rancji, Woch, Islandii Austrii czy Indii, gdzie dopuszcza si wielokrotn reelekcj tej samej osoby. Najbardziej rozpowszechnione jest rozwizanie polegajce na umoliwieniu sprawowania wadzy przez dwie kadencje. Zyskao ono posta poprawki konstytucyjnej w USA po mierci F. D. Roosevelta, ktry by wybrany na urzd prezydenta czterokrotnie (pr awda, e w wyjtkowych - bo wojennych - okoliczno ciach). Jedn reelekcj dopuszcza si rw w Finlandii, Grecji, RFN, Portugalii, Argentynie, Peru, Izraelu, RPA oraz w kraj ach Europy Wschodniej (z wyjtkiem Jugosawii). Cakowity zakaz reelekcji obowizuje m.i n. w Turcji, na Filipinach, w Jugosawii, Chile, Kolumbii, Ekwadorze, Salwadorze, Hondurasie i Meksyku. Niektre kraje umoliwiaj reelekcj, ale nie bezpo redni. Nale do Boliwia, Brazylia, Kostaryka i Nikaragua. Wymogi formalne dotyczce kandydowania s niekiedy zmieniane po to, by umoliwi wybr kon kretnej osoby. Jest to swoista zmiana regu w trakcie gry, co powoduje liczne zarz uty o amanie zasad demokracji. Kilka takich sytuacji zdarzyo si w 2000 r. Tak np. n astpnego dnia po mierci prezydenta Syrii Hafeza Asada obniono wymagany wiek kandyda ta na to stanowisko z 40 do 34 lat, aby umoliwi wybr jego syna Baszara. W styczniu 2000 r. Centralna Komisja Wyborcza Peru uznaa, e 275 Systemy polityczne wspczesnego wiata prezydent Fujimori ma prawo ubiega si o stanowisko gowy pastwa po raz trzeci, co jeg o przeciwnicy uznali za kolejny zamach stanu (dodajmy w tym miejscu, e wyniki I t ury wyborw prezydenckich, ktra przyniosa zwycistwo A. Fujimorie-mu, uznane zostay za sfaszowane). W lipcu 2000 r. parlament jugosowiaski uchwali przytaczajc wikszo ci k do konstytucji, zmieniajc tryb wyboru prezydenta (w miejsce dotychczasowych wyborw parlamentarnych wprowadzono wybory powszechne). Sens tej nowelizacji sprowadza si do umoliwienia prezydentowi Slobodanovi Miloszeviciovi sprawowania wadzy przez k olejne 8 lat, co przy utrzymaniu obowizujcych dotd przepisw byoby niemoliwe. Nawet w emokratycznej Turcji podjto prb zmiany konstytucji celem przeduenia kadencji prezyden ta Demirela, cho zostaa ona uznana za niekonstytucyjn. Wszystkie te przypadki (moe p oza tureckim) wiadcz o tym, jak istotn rol w zapobieganiu przeistaczania si wadzy pre ydenckiej w dyktatur odgrywa stabilno regu rywalizacji politycznej. Analiza wymogw formalnych stawianych kandydatowi na stanowisko gowy pastwa pomija i stotny czynnik, jakim jest jego orientacja oraz powizania polityczne. W przeciwies twie do monarchw (i to nie wszystkich), prezydenci nie s politycznie neutralni, ch o niekoniecznie musz by czonkami okre lonych ugrupowa politycznych. Ich polityczne usy uowanie rni si w zaleno ci od typu reimu politycznego. W republikach prezydenckich go pastwa jest rwnocze nie liderem partii, co uosabia przykad USA. W przeciwiestwie do pa tw Ameryki Poudniowej, prezydent USA czsto wywodzi si z partii, ktra nie ma wikszo ci arlamentarnej i stanowi w Kongresie opozycj. Je li idzie natomiast o semiprezydencj alizm, to twrca V Republiki we Francji, genera Ch. de Gaulle, by politykiem apartyj nym (to wok jego osoby organizowa si ruch polityczny zwany gaullizmem). Jednake jego nastpcy - Ch. Pompidou, V. Giscard d'Estaign, F. Mitterand oraz J. Chirac -byli j u liderami partii politycznych, cho po objciu stanowiska rezygnowali z czonkostwa. P

ierwsi prezydenci powojennej Finlandii - Juha Paasikivi i Urho Kekkonen - byli p rzede wszystkim autorytetami politycznymi ni li dziaaczami partii (pierwszy z nich wywodzi si z ugrupowania konserwatystw, drugi - z Partii Agrariu-szy). Wszyscy ich nastpcy - Mauno Koivisto, Martti Ahtisaari oraz Tarja Halonen (wybrana w 2000 r.) - reprezentuj najsilniejsz parti Finlandii, jak tworz socjaldemokraci. Natomiast w n iektrych krajach postkomunistycznych moemy zetkn si z sytuacj, w ktrej prezydent fak znie nie jest zwizany z adnym ugrupowaniem politycznym. Dotyczy to przede wszystki m Rosji, gdzie uksztatowao si charakterystyczne zjawisko polityczne, znane pod nazw p artii wadzy" - reprezentu276 Wadza wykonawcza jcej interesy aparatu urzdniczego popierajcego aktualnie rzdzcego prezydenta. Mona po iedzie, e Borys Jelcyn, jak i Wadimir Putin, nie bdc liderami adnych partii polityczn ch, zajmuj w istocie pozycj ponad politycznymi podziaami. Zrnicowana z omawianego punktu widzenia jest sytuacja prezydentw w republikach parl amentarnych. Tam, gdzie wadza gowy pastwa jest ograniczona, prezydenci mog nie utosam ia si z adnym z blokw politycznych rywalizujcych o wadz. Najbardziej charakterystycz bdzie tu przypadek Czech. Ocena ta odnosi si w nieco mniejszym stopniu do RFN, Woch czy Turcji, gdzie kandydaci zyskuj wprawdzie partyjne rekomendacje, ale nie wywo dz si z grona czoowych liderw najsilniejszych ugrupowa, odnoszc zwycistwo raczej si autorytetu moralnego bd zawodowego ni kwalifikacjami politycznymi. Ten typ polityk a uosabiaj Vaclav Havel, Richard von Weizsaecker, Francesco Cossiga czy Siileyman Demirel. W Portugalii i w Grecji stanowisko prezydenta obejmuj zasueni wieloletni premierzy (np. socjalista Mario Soares w pierwszym z tych krajw i konserwatysta K onstanti-nos Karamanlis w drugim), bdcy uprzednio liderami gwnych partii politycznyc h, ale take kandydaci z maych partii, bdcy wynikiem kompromisu politycznego (wybrany w 1995 r. na stanowisko prezydenta Grecji Konstantinos Stefanopoulos wywodzi si z nie istniejcego ju niewielkiego ugrupowania DIANA, natomiast jego kandydatura zy skaa poparcie socjalistw i dysydentw z gwnej partii opozycyjnej - Nowej Demokracji skupionych w ugrupowaniu POLA). W wikszo ci krajw postkomunistycznych (do znaczcych w yjtkw nale Czechy i Wgry, a od 1998 r. take Litwa) prezydentami s natomiast liderzy mokratycznej opozycji (Lech Wasa w Polsce w latach 1990-1995, Peter Stojanow w Buga rii czy Emil Constan-tinescu w Rumunii, wybrani jesieni 1996 r.), bd ugrupowa postko munistycznych (Algirdas Brazauskas na Litwie wiatach 1993-1998, Aleksander Kwa nie wski w Polsce od 1995 r., elju elew w Bugarii i on Iliescu w Rumunii w latach 1990-1996). Przypatrujc si funkcjonowaniu gowy pastwa pod ktem siy jej wpywu na ksztatowanie po i wewntrznej i zagranicznej, naley mie na uwadze, e decyduj o niej nie tylko uwarunko wania prawne, ale i czynniki innej natury. Stanisaw Gebethner wymienia tu styl sp rawowania wadzy, osobowo i umiejtno ci polityczne prezydenta oraz kontekst sytuacyjny. Tam, gdzie uprawnienia gowy pastwa s ograniczone (jak w RFN, Czechach, na Wgrzech c zy we Woszech), prezydent moe odegra istotn rol w ksztatowaniu wizerunku pastwa na z rz (RFN, Czechy, Wgry) lub w rozwizywaniu biecych problemw politycznych (Wiochy), w z aleno ci od temperamentu, zdolno ci oraz posiadanego autorytetu. Jednake 277 Systemy polityczne wspczesnego wiata w klasycznym parlamentaryzmie gowa pastwa pozostaje na uboczu gry, ktra toczy si midz y parti (koalicj) rzdzc a opozycj. Monarcha (prezydent) nie wykonuje funkcji rzdzeni innymi sowy: panuje, lecz nie rzdzi), ktra zastrzeona jest dla premiera i kierowaneg o przez niego gabinetu. Faktyczn si" polityczn dysponuj natomiast prezydenci, ktrzy j gry uczestnikami. Jest to zjawisko charakterystyczne dla reimw prezydenckich i s emiprezydenckich, tak w skonsolidowanych, jak i w konsolidujcych si demokracjach. Omawiajc pozycj prezydenta w klasycznym reimie prezydenckim, jaki reprezentuj Stany Zjednoczone, zwrci naley uwag na to, e wyznaczaj j nastpujce czynniki: separacja w awodawczej i wykonawczej, wysoki poziom legitymizacji wadzy, wyznaczony zwycistwem w rywalizacyjnych, powszechnych wyborach, identyfikacja z okre lon parti polityczn, udzielone przez elektorat upowanienie do realizacji okre lonego programu polityczne go (mono wyznaczania celw politycznych i sposobw ich urzeczywistniania), nieusuwalno urzdu przed upywem konstytucyjnego terminu, co oznacza brak parlamentarnej odpowie dzialno ci wadzy wykonawczej, swoboda w powoywaniu i odwoywaniu ministrw oraz zwierzch

nictwo nad siami zbrojnymi. Innymi sowy, prezydent USA jest rwnocze nie reprezentante m pastwa, szefem jego administracji i liderem jednej z dwch liczcych si w rywalizacj i partii politycznych. W przypadku reimw semiprezydenckich gowa pastwa moe, lecz nie musi by faktycznym zwierzchnikiem rzdu i liderem partyjnym; zachodzi rwnie sytuacja, w ktrej funkcj t spenia premier (w klasycznym prezydencjalizmie stanowisko takie w ogle nie wystpuje). Najistotniejsze znaczenie ma bowiem to, czy prezydent, repreze ntujcy zawsze okre lon opcj polityczn, wywodzi si z tego samego obozu co wikszo par rna, czy te nie. W pierwszej z powyszych sytuacji mamy do czynienia z odpowiedzial no ci rzdu przed prezydentem; w drugim natomiast egzekutywa ponosi faktycznie odpowi edzialno polityczn przed parlamentem (cho odwoywalny jest tylko premier, a nie gowa p twa). W zaleno ci od tego kontekstu sytuacyjnego prezydent jest albo faktycznym sze fem wadzy wykonawczej i kreatorem polityki wewntrznej oraz zagranicznej, albo te ko ncentruje si gwnie na reprezentacji pastwa na arenie midzynarodowej, podczas gdy fakt ycznie rzdzenie przechodzi do rk premiera. W reimie parlamentarnym gowa pastwa nie je st natomiast ani szefem rzdu, ani liderem partyjnym; peni natomiast funkcje reprez entacyjne (zdaniem irlandzkich politologw Michaela Gallaghera, Michaela Lavera i Petera Maira, gowa pastwa posiada kompetencje symboliczne, dyplomatyczne i procedu ralne). Wspln cech wszystkich trzech typw reimw pozostaje natomiast brak odpowiedzial o ci poli278 Wadza wykonawcza tycznej gowy pastwa przed parlamentem. Wyjtkiem jest Sowacja, gdzie przewidziano poc ztkowo mono odwoania prezydenta przez parlament kwalifikowan wikszo ci dwch trzeci rzez wyraenie wotum nieufno ci (obecnie istnieje natomiast rwnie moliwo odwoania si orcw i pozbawienia prezydenta urzdu w drodze referendum), oraz otwa, gdzie decyzj ta k moe podj parlament. Tym samym konstytucje sowacka i otewska czyni wyjtek od zasad itycznej nieodpowiedzialno ci gowy pastwa (o tym, e nie jest to norma wycznie dekoracy na, wiadczy podjta w 1995 r. przez premiera V. Meciara prba odwoania prezydenta M. K ovacsa, ktra jednak zakoczya si niepowodzeniem). Spo rd uprawnie gowy pastwa w reimach prezydenckich i semiprezydenc-kich na czoo wysu si te, ktre przysuguj jej wobec parlamentu. Zwrcimy tu uwag na dwie okoliczno ci. Po rwsze, klasyczny model prezydencjalizmu (USA) zakada niemono rozwizania legislatywy p rzed terminem, co zapewnia jej pewn niezaleno od wadzy wykonawczej. Odmienne rozwizan e przewiduje konstytucja francuska, ustanawiajca reim semiprezydencki. Gowa pastwa m oe rozwiza Zgromadzenie Narodowe w kadym momencie i z dowolnej przyczyny (nie moe nat omiast uczyni tego przed upywem jednego roku w stosunku do parlamentu pochodzcego z przedterminowych wyborw). Prezydenci V Republiki korzystaj z tego przepisu, wwczas gdy chc wykorzysta swj sukces wyborczy i na jego fali doprowadzi do zdobycia wikszo c mandatw przez swoich zwolennikw (uczyni tak dwukrotnie - w 1981 i 1988 r. - Franco is Mitterand) lub doprowadzi do zapewnienia sobie poparcia wikszo ci parlamentarnej przez ca kadencj. Taka decyzja zwizana jest jednak z pewnym ryzykiem. Przekona si o t m w 1997 r. Jacques Chirac, ktry zamiast przeduenia dominacji gaullistw w Zgromadzen iu Narodowym sprowokowa doj cie do wadzy swych oponentw z Partii Socjalistycznej, dop rowadzajc do trzeciej w historii V Republiki sytuacji cohabitation. Po drugie, zrnicowany jest te udzia prezydentw w procesie ustawodawczym. Odwoujc si raktyki politycznej pastw Ameryki Poudniowej, Scott Mainwa-ring i Martin Shugart r ozrniaj dwa rodzaje uprawnie prezydentw w zakresie legislacji. Pierwszy mona nazwa u wnieniami inicjatywnymi (proactive powers), ktre stanowi prb ustanowienia nowego por zdku prawnego; drugi to uprawnienia stanowice odpowied na legislacj parlamentarn (rea ctne powers), ktre nastawione s na obron istniejcego status quo. Przykadem uprawnie p erwszego rodzaju jest mono wydawania dekretw; drugiego - weto ustawodawcze (cakowite i cz ciowe). Biorc pod uwag zakres uprawnie, autorzy wyrniaj cztery modele prezydent Ameryce aciskiej: potencjaln dominacj (Argentyna, Ekwador, Chile wiatach 1980-1989, Kolumbia wiatach 1968-1991), prezydentur aktywn 279 Systemy polityczne wspczesnego wiata (Brazylia, Kolumbia po 1991 r., Peru po 1993 r.), prezydentur reaktywn (Chile prze d 1973 r., Urugwaj, Boliwi, Dominikan, Salwador, Panam) oraz prezydentur potencjalni e marginaln (Kostaryka, Honduras, Meksyk, Nikaragua, Paragwaj, Wenezuela). Istotn e jest jednak nie tylko to, jakie uprawnienia przewiduj konstytucje, ale i to, w

jaki sposb s one przez konkretnych prezydentw wykorzystywane. Tak np. prezydentura Ch. de Gaulle'a we Francji zblia si do modelu potencjalnej dominacji, podczas gdy funkcjonowanie F. Mitteranda i J. Chiraca w okresach cohabitation mona okre li jako potencjaln marginalizacj (zwamy przy tym, e konstytucja nie ulega w tym czasie adnym mianom). Rwnie w Polsce obserwujemy wyra n rnic w czstotliwo ci wykorzystywania praw przez gow pastwa; w przypadku gdy przewag w Sejmie ma obz prezydencki (sytuacja taka zaistniaa wiatach 1991-1993 oraz 1995-1997) instytucja ta praktycznie nie znajdow aa zastosowania, podczas gdy w sytuacji odwrotnej aktywno prezydentw wyra nie wzrastaa Natomiast w klasycznym modelu amerykaskim prezydent nie posiada prawa wydawania dekretw; co wicej, nie moe on nawet wystpowa z inicjatyw ustawodawcz. Moe natomiast czyni z powodzeniem - blokowa wej cie ustaw w ycie poprzez skorzystanie z prawa wet a. Z tego punktu widzenia prezydent Polski (zwaszcza do 1997 r.) reprezentuje przypa dek po redni; nie dysponowa on bowiem moliwo ci rzdzenia za pomoc dekretw, a jego upr nia do rozwizania parlamentu byy nie tylko ograniczone, ale praktycznie martwe, gd y istniaa zdyscyplinowana wikszo parlamentarna. Najwaniejszym instrumentem wpywu na p lityk wewntrzn byo prawo weta wobec ustaw, mono opiniowania (a w praktyce - wyznacza ) kandydatw na stanowiska ministrw obrony narodowej, spraw zagranicznych i spraw m idzynarodowych oraz niedopuszczanie do zmian w skadzie Rady Ministrw. Nowa konstytu cja zlikwidowaa te dwa ostatnie uprawnienia, obniajc rwnocze nie liczb gosw potrzebn hylenia weta (z dwch trzecich na trzy pite). W duej mierze oznacza to upodobnienie rozwizania polskiego do modelu prezydentury sabej, cho politycznie aktywnej, ograni czajcego legislacyjn aktywno prezydenta do prawa inicjatywy ustawodawczej oraz do mol iwo ci dania ponownego rozpatrzenia ustawy przez parlament, ktry moe podtrzyma swe sta owisko wikszo ci gosw wymagan dla jej uchwalenia - je li wikszo taka istnieje. Podo awnieniami dysponuj prezydenci Bugarii, Wgier, Czech i Sowacji - krajw najbardziej zb lionych do parlamentaryzmu. Jak wskazuje praktyka polska, weto moe stanowi skuteczn e narzdzie korygowania polityki rzdu przez gow pastwa wywodzc si z opozycyjnego wob szo ci parlamentarnej bloku politycznego. 280 Wtadza wykonawcza Jest rzecz charakterystyczn, e wikszo krajw postkomunistycznych wybiera model reimu tycznego, w ktrym pochodzcy z wyborw powszechnych prezydent dysponuje faktyczn wadz, ykorzystywan niekiedy - jak na Biaorusi, w Jugosawii czy w azjatyckich republikach b. ZSRR - do wprowadzania jednoosobowej dyktatury. Mona wskaza na pewn prawidowo : sil a prezydentura ustanawiana jest w pastwach ze stosunkowo sabymi tradycjami demokra cji parlamentarnej lub bez tych tradycji (za przykad mog posuy Rosja czy Ukraina). Up rawnienia prezydenckie konstruowane s tak, by w razie konfliktu z wikszo ci parlament arn gowa pastwa moga j spacyfikowa. Prezydentowi Rosji przysuguje np. prawo zarwno ania dekretw z moc ustawy, jak i rozwizania parlamentu, wtedy gdy trzykrotnie odmwi on wotum zaufania dla prezydenckiego kandydata na stanowisko premiera lub dwukro tnie uchwali wotum nieufno ci pod adresem rzdu lub te odmwi rzdowi wotum zaufania, o k tre ten si ubiega. Daje to gowie pastwa swoist przewag nad Dum, ktra, wchodzc w ot onflikt z prezydentem, ryzykuje przedterminowe zakoczenie kadencji. Dlatego te w t rakcie kadencji B. Jelcyna po 1993 r. parlament nie podejmowa krokw mogcych doprowa dzi do tego rezultatu. Instytucja gowy pastwa wystpuje rwnie i odgrywa istotn rol w krajach okre lanych prz s jako autorytarne. Ich cech charakterystyczn jest koncentracja wadzy w rkach jednos tki, ktra dochodzi do wadzy przez dziedziczenie (monarchie bliskowschodnie) lub po przez zamach stanu (Libia, Irak, Iran). Warto zwrci uwag na to, e tam, gdzie wyodrbni a si stanowisko premiera jako szefa rzdu (jak w niektrych krajach afrykaskich, m.in. w Burkina Faso, Czadzie, Gabonie, Gwinei, Kamerunie czy Ugandzie) - pozostaje o n prezydenckim urzdnikiem, ktry w adnym wypadku nie kieruje pracami rzdu ani nie okr e la kierunkw polityki zagranicznej czy wewntrznej (z podobn sytuacj mamy do czynienia w Jugosawii, Biaorusi, Rosji oraz Peru). Przybierajc tytu prezydentw, przywdcy polit czni w pastwach autorytarnych staraj si uzyska formaln legitymizacj swej, czsto nieo niczonej wadzy. W tym celu organizowane s nierywalizacyjne wybory lub narodowe ple biscyty albo te popeniane s naduycia wyborcze (Peru, Jugosawia). Niekiedy - cho rzadk - dyktatorzy poddaj si testowi autentycznych rywalizacyj-nych wyborw, ktre przegryw aj. Stao si tak np. w Chile w 1989 r. czy w Nikaragui w 1990 r. Przewrt polityczny l

ub inne nadzwyczajne wydarzenia ( mier prezydenta) pozostaj jednak wci gwnym czynniki umoliwiajcym wej cie na drog demokratyzacji. 281 Systemy polityczne wspczesnego wiata Jak bya ju o tym mowa, jednym z kryteriw demokratyzmu jest ustanowienie ogranicze wad zy wykonawczej. Prcz speniajcych t funkcj wyborw oraz moliwo ci uchwalenia rzdowi w eufno ci przez parlament moemy wymieni take mono usunicia prezydenta w wyniku negaty oceny jego polityki sformuowanej przez kwalifikowan wikszo parlamentarn (Sowacja, o oraz -co stanowi rozwizanie znacznie czstsze - odpowiedzialno prawn, jak ponosi obier lna gowa pastwa za czyn stanowicy sprzeniewierzenie si konstytucji lub ustawom. Mamy tu na my li wspomnian ju w rozdziale II instytucj impeachment, polegajc na osdzeniu pecjalnym trybie gowy pastwa, ktra swymi dziaaniami narusza obowizujce prawo. Moliwo wzgldniaj konstytucje licznych demokracji skonsolidowanych (np. USA, Finlandii, Po rtugalii, Grecji, Francji, Woch, Irlandii czy Izraela) oraz konsolidujcych si (np. pastw Ameryki aciskiej, Polski, Czech, Sowacji czy Wgier). Jest ona przewidziana rwni w krajach zaliczanych przez nas do szarej strefy". Unikalne rozwizanie zaprojektow ano w Izraelu, gdzie podstaw usunicia prezydenta z urzdu moe by niewa ciwe postpowa b brak kompetencji", oraz w RPA, gdzie w gr wchodzi zarzut zachowania w wysokim sto pniu nieetycznego" (serious misconduct). Odpowiedzialno ponosi si bd przed parlamente m (Irlandia, USA, pastwa latynoamerykaskie, Turcja, Izrael, Indie, RPA, Litwa), bd p rzed specjalnym trybunaem (Francja, Grecja, Portugalia, Polska), bd przed Trybunaem Konstytucyjnym (Wochy, RFN, Wgry, Bugaria, Sowenia), bd wreszcie - przed wyborcami (S acja, Islandia). Impeachment stosowany jest rzadko (w USA doszo do prby postawieni a prezydenta w stan oskarenia trzykrotnie: dotyczyo to A. Jacksona, R. Nixona oraz B. Clintona). W latach 90. doszo natomiast do serii usuni z urzdu prezydentw w Amery ce aciskiej. W 1992 r. - po raz pierwszy na tym kontynencie - skutecznie zastosowa no impeachment wobec prezydenta Brazylii Fernando Collora de Mello. Rok p niej usun ity zosta ze stanowiska prezydenta Wenezueli Carlos Andres Perez. W 1998 r. urucho miono (cho bezskutecznie) instytucj impeachment wobec prezydenta Kolumbii Er-nesto Sampery. Dwukrotnie doszo do upadku prezydenta Paragwaju (Abdala Buca-ram w 1997 r. i Raul Cubas Grau w 1999 r.). Zarzutami, ktre stay si podstaw wszczcia procedury zmierzajcej do usunicia z urzdu prezydentw pastw poudniowoamerykaskich, byy korupcj Collor, C. Perez, E. Sampera), naduycie wadzy" (R. Cubas Grau) oraz choroba umysowa (A. Bacaram). Fakty te komentowane s w doktrynie jako przejaw stabilizacji demok racji w tym regionie. Cho jest to by moe ocena nazbyt optymistyczna, bez wtpienia s o ne wiadectwem ustanawiania barier dla przeistaczania si konsolidujcych si demokracji prezydencjal-nych w jednoosobowe dyktatury. 282 Wadza wykonawcza 2. Rzd jako instytucja wadzy wykonawczej O ile monarcha czy prezydent reprezentuj pastwo jako trwa i cig wsplnot polityczn rzd i stojcy na jego czele premier stanowi wyraz ograniczonego czasowo ukadu si polit ycznych, jaki wyoni si w wyniku wyborw. Mwic o rzdzie (gabinecie), mamy na my li kol ne centrum decyzyjne, poprzez dziaania ktrego najpeniej objawia si wola partii lub k oalicji okre lanych jako rzdzce. W tym wa nie miejscu, przynajmniej w reimie parlamenta nym, podejmowane s rozstrzygnicia przesdzajce o zasadniczym kierunku polityki zagran icznej i wewntrznej; tutaj programy polityczne partii, ktre zdobyy wadz, przekuwane s na polityk pastwa. Konstytucje przewiduj, e rzd to kolegialny organ pastwowy zoony miera i ministrw, ponoszcy za sw dziaalno odpowiedzialno przed parlamentem (niekied i przed gow pastwa). Jednake dla tego wa nie grona rezerwuje si czsto pojcie gabin jego skad - uczestniczc w posiedzeniach rady ministrw z penoprawnym gosem - wchodz cz o rwnie niektrzy sekretarze stanu. Z formalnego punktu widzenia gabinet tworz tylko premier, wicepremierzy i ministrowie, ktrzy s gotowi do ustpienia w razie utraty za ufania parlamentu. Nie zmienia to jednak faktu, e polityczna pozycja sekretarzy i podsekretarzy stanu bywa czsto istotna, zwaszcza w procesie formowania ekipy rzdzce j. Wyraa si to m.in. w tym, e stanowiska te s przedmiotem midzypartyjnych przetargw z wzgldu na zwizane z nimi dostp do informacji oraz mono aktywnego uczestnictwa w proc sie przygotowywania decyzji gabinetu. Dlatego te naley zgodzi si z ocen hiszpaskiego olitologa Antonio Bara, i w hierarchicznej strukturze rzdu naley wyrni trzy poziomy: olityczny - obejmujcy zarwno gabinet, jak i zesp sekretarzy stanu, podsekretarzy sta

nu oraz sekretarzy generalnych, po redni - ktry tworzy grupa dyrektorw generalnych ( szefw departamentw), oraz administracyjno-techniczny - zoony z urzdnikw ministerialny h. Charakterystyczn cech rzdu jest to, e dziaa on kolegialnie i za swoje dziaania ponosi solidarn odpowiedzialno (ktra nie wyklucza odpowiedzialno ci indywidualnej premiera i poszczeglnych ministrw). Dodajmy od razu, e nie dotyczy to republik prezydenckich, w ktrych co takiego, jak gabinet podejmujcy kolegialnie decyzje, nie istnieje. Sekr etarze poszczeglnych resortw (stanowicy odpowiednik ministrw) s powoywani przez prezy enta celem kierowania caoksztatem spraw do resortw tych nalecych; decyzje bdce urzec istnieniem wadzy wykonawczej podejmuje natomiast jednoosobowo gowa pastwa. Sekretar ze mog by 283 Systemy polityczne wspczesnego wiata w kadej przez prezydenta odwoani, co oznacza, e tylko przed nim ponosz odpowiedzialn o za swoje indywidualne dziaania. Std te dalsze rozwaania o gabinecie odnosi si bd wszystkim do pastw stanowicych przykad reimu parlamentarnego lub semiprezydenckiego. Na czele rzdu (a zarazem gabinetu) stoi premier (w RFN i Austrii nosi on nazw kanc lerza, w Hiszpanii i we Woszech - prezydenta Rady Ministrw, w Irlandii - tao-iseac ha). Faktycznym zwierzchnikiem rzdu moe by te prezydent - jak w V Republice za czasw de Gaulle'a. O powoaniu szefa rzdu przesdza automatycznie wynik wyborw (jak w Wielki ej Brytanii) lub uzgodnienia midzypartyjne. Niekiedy zawierane s one ju przed wybor ami (jak np. w RFN), niekiedy dopiero po ogoszeniu ich wynikw (np. w Holandii). Wa rto te pamita, e stanowisko premiera nie zawsze zostaje objte przez przedstawiciela p artii dominujcej w koalicji. Dzieje si tak zwaszcza wwczas, gdy w szeregach tej osta tniej brak lidera o niekwestionowanym autorytecie. Jest to okoliczno zmuszajca do u stpstw, nawet na korzy partnerw nie dysponujcych liczcym si poparciem wyborczym. Tak . we Woszech w latach dominacji chadecji trzykrotnie premierem by polityk innej pa rtii (R. Spa-dolini oraz socjali ci B. Craxi i G. Amati). W sytuacji gdy dominujcy partner nie posiada w swych szeregach polityka, ktry mgby zyska jako szef rzdu zaufan ie parlamentu, maa partia moe osign nadzwyczajne zyski. Wspomnie wreszcie naley o un lnym rozwizaniu izraelskim, gdzie - od 1996 r. - premier wyaniany jest w wyborach powszechnych. Formalnie wadza premiera jest obwarowana licznymi ograniczeniami, wynikajcymi gwnie z faktu, e konstytucyjnie wadz wykonawcz sprawuje rzd, ktry kolektywnie odpowiada prz d parlamentem. Wyjtkiem jest tu ustawa zasadnicza RFN, gdzie wyra nie przewiduje si odpowiedzialno indywidualn kanclerza, wobec ktrej odpowiedzialno gabinetu ma charakte wtrny. Zdaniem Richarda Ros^, prcz ogranicze konstytucyjnych, prawnych i zwyczajowy ch, ktrych przekroczenie stymuluje opozycj do oporu, istotne znaczenie maj te ograni czenia strukturalne, wynikajce z faktu, e premier dysponuje jednym gosem przeciwko gosom co najmniej kilkunastu czonkw gabinetu. Jest to szczeglnie wane w warunkach rzd koalicyjnych, w ramach ktrych szef egzekutywy musi si troszczy przede wszystkim o u trzymanie koalicji. Dlatego te fakt, e dysponuje on prawem zgaszania kandydatw na st anowiska ministerialne oraz sekretarzy stanu, nie zapewnia mu automatycznie prze wagi. Wadza kreacyjna musi by sprawowana tak, by zapewniaa poparcie parlamentu oraz rwnolegle poparcie wszystkich koalicyjnych partnerw. W adnym zatem wypadku nie zal ey tylko od arbitralnego uznania 284 Wadza wykonawcza premiera, nawet je li ma on formalnie nieograniczone w tym wzgldzie uprawnienia. Je l i jednak rzd ma charakter jednopartyjny, a premier jest liderem zwyciskiej partii, to wwczas moliwo ci jego dziaania s znacznie szersze, cho nie oznacza to pozbawienia ierownictwa partii wpywu na decyzje personalne. Jak bya ju o tym mowa, dziaania premiera, w szczeglno ci w zakresie wadzy kreacyjnej, odlegaj ograniczeniom prawnym, cho w niejednakowym zakresie. Gdy porwnamy pozycj pre mierw Wielkiej Brytanii i Holandii, to okae si, e szef gabinetu holenderskiego ma wy jtkowo wski zakres kompetencji. Przede wszystkim nie ma on uprawnie do powoywania i odwoywania ministrw, nie moe im te wydawa dyrektyw odnoszcych si do sposobu gosowan okre lonych kwestiach. Nie oczekuje si od niego, jak zauwaa R. Andeweg, inicjatyw po litycznych. Zdaniem autora, sytuacj w holenderskim gabinecie mona scharakteryzowa w ten sposb, e ministrowie wsprzdzcych partii otrzymuj nominacj z rk swoich partyj

wdcw i skadaj jedynie kurtuazyjn wizyt premierowi przed zoeniem przysigi". Pozycja wtpienia wynika z tradycji dziaania wielkiej koalicji" i zwizanej z tym wielo ci pasz zyzn przetargu (cho zauwamy, e praktyka powoywania wielkiej koalicji zostaa w Holandi i zarzucona u schyku lat 60. i zdaje si odradza dopiero pod koniec lat 80.). Ograni czenia moliwo ci dziaania premiera wynikaj jednak gwnie z uwarunkowa koalicyjnych. Po n sytuacj obserwujemy w RFN, gdzie, jak si niekiedy podnosi, coraz sabiej dziaa efekt kanclerski", pozwalajcy niegdy wybitnym osobisto ciom politycznym (takim jak Konrad Adenauer czy Willi Brandt) na wiksz swobod manewru. Tumaczy si to wzrastajc rol pol n FDP, 0 ktrej utrzymanie na arenie Bundestagu walcz zarwno obie wielkie partie, jak 1 wyborcy. Ewolucja systemu partyjnego RFN nakazuje odnie t uwag do wzrostu znaczeni a instytucji partii trzecich", ktre stay si nowym i chyba trwaym elementem krajobrazu politycznego tego kraju. W porwnaniu z krajami, w ktrych zawierane s koalicje, pozycja premiera Wielkiej Bry tanii jest o wiele silniejsza. Obejmuje bowiem zarwno kontrol nominacji ministeria lnych, dziaa gabinetu, sub cywilnych, a w ostatecznym efekcie - wikszo ci parlamentarn j. Jednak rwnie i w tym przypadku pojawiaj si ograniczenia jego wadzy, ktre wynikaj ewntrzpartyjnych uwarunkowa. Bdc liderem partii - zauwaa Anthony King - premier musi ra pod uwag perspektyw (choby odleg) zoenia go z funkcji, co oznacza zoenie go z oliczno ta zostaa uwzgldniona przez kierownictwo Labour Party, ktre podjo decyzje zn nie zawajce samodzielno premiera wywodzcego si z tej partii w nominowaniu ministrw. to premier rzdu Jej Krlewskiej Mo ci jest, i prawdopodobnie pozostanie, najsilniejs zym spo rd szefw europejskich rzdw. 285 Systemy polityczne wspczesnego wiata Rozpatrujc pozycj premiera w gabinecie, G.W. Jones wyrnia dwie sytuacje. Pierwsza ma miejsce wwczas, gdy ministrowie pracuj pod kierownictwem premiera, wypeniajc jego p olecenia. Jest on wtedy faktycznym szefem kierownikw resortw (chief). Wariant drug i polega na tym, e ministrowie su wraz z premierem", ktry peni funkcj przewodniczc airman). Obie te biegunowe sytuacje s dzi rzadkie, za faktyczny ukad stosunkw midzy p emierem a ministrami zaley zarwno od sytuacji koalicyjnej, jak i przyjtej procedury podejmowania decyzji. Zdaniem cytowanego ju R. Rose'a, faktyczna rola, jak odgryw a premier w gabinecie, uwarunkowana jest dwoma zmiennymi: formaln koncentracj wadzy w gabinecie lub jej rozproszeniem oraz jego jednopartyjno ci bd wielopartyjno- ci. Krz jc wymienione zmienne otrzymujemy w rezultacie cztery sytuacje. Po pierwsze, wadza moe by skoncentrowana w gabinecie, ktry ma charakter jednopartyjny. Premier moe wwcz as peni funkcj lidera w gabinecie. Typowym przykadem jest Wielka Brytania; do grona pastw mieszczcych si w tej kategorii zaliczymy rwnie Grecj oraz - cho z pewnymi zast niami - Portugali i Hiszpani. Po drugie, wadza moe by rozproszona pomidzy rne ciaa podczas gdy rzd jest jednopartyjny. Konieczno czynienia szeregu uzgodnie z rnymi ins ytucjami, zwaszcza w systemie federalnym, osabia w pewnym stopniu wadz premiera, ktry spenia rol uczestnika przetargw (bargainer). Przykadem moe by tu premier Kanady. Po rzecie, wadza moe by skoncentrowana w gabinecie, ktry ma charakter koalicyjny. Premi er spenia funkcj onglera, dziaajcego pod presj uczestnikw koalicji, dysponujcych mo realizowania gro by odej cia, co moe prowadzi do rozpadu koalicji. Przykadem bd takie nsolidowane demokracje, jak Dania, Holandia czy Izrael - ale take Polska, w okres ie gdy premierem by Jerzy Buzek). Po czwarte wreszcie, wadza moe by rozproszona, pod czas gdy rzd ma charakter koalicyjny. Oznacza to uksztatowanie takiego mechanizmu decyzyjnego, w ktrym premier dziaa jedynie jako symbol. Przykadem moe by tu Szwajcari a, w ktrej - przypomnijmy - istniej nader mocno rozbudowane mechanizmy konsensualn e oraz korporatywistyczne. Nieco inaczej ujmuje kwesti roli premiera A. Lijphart w swojej pracy o demo-kracj ach z 1984 r. Akcentuje on znaczenie uwarunkowa konstytucyjnych. Jego zdaniem, sp osb wyboru szefa gabinetu oraz poziom jego zaleno ci od parlamentu Wadza wykonawcza posta jednej frakcji (Wielka Brytania, Grecja) bd wielopartyjnej koalicji (np. Aust ria, Belgia, Holandia, Wochy, kraje skandynawskie, Izrael, Turcja, Polska). Ten t yp gabinetu wystpuje przede wszystkim w klasycznym parlamentaryzmie. Po drugie, w yodrbni naley gabinet kierowany przez premiera powoywanego przez parlament, ale niez

alenego ode w spenianiu funkcji egzekutywy. Z rozwizaniem takim mamy do czynienia w Szwajcarii. Po trzecie, A. Lijphart wyrnia gabinet kierowany przez polityka pochod zcego z wyborw i niezalenego od parlamentu. Do grupy krajw reprezentujcych taki waria nt nale - jego zdaniem - m.in. USA, kraje poudniowoamerykaskie, Finlandia czy V Repu blika we Francji. Jak mona domniemywa, za faktycznego szefa rzdu w tych dwch ostatni ch krajach A. Lijphart uznaje prezydenta, a nie premiera. Jednake biorc pod uwag ew olucj semiprezydencjali-zmu francuskiego i fiskiego, ktra oznacza istotne wzmocnien ie pozycji premiera wobec gowy pastwa, ocena ta zdaje si budzi wtpliwo ci. Czwarty typ gabinetu jest kierowany przez premiera pochodzcego z wyborw, ale zalenego od parlam entu w penieniu swych funkcji. W momencie gdy A. Lijphart konstruowa powysz typologi, sytuacja taka nie wystpowaa w praktyce. Od 1996 r. reprezentuje j Izrael, cho warto wspomnie, e z podobn inicjatyw wystpi w 1964 r. jeden z liderw holenderskiego ugrup nia Demokraci'66, Glastra van Loon, upatrujc w niej remedium na trudno ci zwizane z formowaniem gabinetu holenderskiego. Nie zyskaa ona jednak poparcia najsilniejszy ch partii holenderskich - socjalistw, chade-kw i liberaw. Pomocn w analizie pozycji gabinetu funkcjonujcego w ramach reimu parlamentarnego moe okaza si rwnie propozycja irlandzkich politologw Michaela Lave-ra i Kennetha Shepsle , ktrzy wyrniaj sze kategorii gabinetw w zaleno ci od charakterystyki dominujcego pu procesu decyzyjnego. S to gabinety biurokratyczne, w ktrych gwn rol odgrywaj prze awiciele suby cywilnej, gabinety sterowane przez legislatyw, gabinety oparte na dec yzjach kolektywnych, gabinety kierowane przez premiera, gabinety zdominowane prz ez liderw partii politycznych oraz gabinety ministerialne, zakadajce znaczn autonomi szefw poszczeglnych resortw. Zdaniem autorw, o charakterze procesu decyzyjnego przesd za to, czy polityka rzdowa jest (bd nie jest) determinowana nastpujcymi czynnikami: p artyjn kompozycj gabinetu, rozdziaem tek pomidzy poszczeglne partie oraz rozdziaem te w ramach poszczeglnych partii. Je li partyjna kompozycja gabinetu nie ma znaczenia dla jego polityki, to mamy do czynienia z rzdem biurokratycznym lub sterowanym p rzez legislatyw. Je li obojtne jest to, ktre partie otrzymuj okre lone resorty, wiadcz o o istnieniu gabinetu kolektywnego lub 287 Systemy polityczne wspczesnego wiata kierowanego przez premiera. Je li natomiast kwestia podziau tek midzy partie ma znac zenie w procesie formowania rzdu, mamy do czynienia z gabinetem partyjnym lub min isterialnym. Wreszcie, je li podzia tek w obrbie poszczeglnych upw partyjnych nie jest przedmiotem negocjacji, to oznacza to nieuchronnie, e gabinet bdzie zdominowany pr zez partyjnych liderw. Niezalenie od konstytucyjnych uwarunkowa pozycji premiera istotn rol odgrywaj strateg ie koalicyjne prowadzce do uformowania i utrzymywania gabinetu. Analiza do wiadcze s konsolidowanych demokracji zachodnioeuropejskich nasuwa spostrzeenie, e ograniczen ia, z ktrymi spotykaj si premierzy, s najsilniejsze w warunkach, gdy gabinet opiera si na tzw. minimalnie zwyciskiej koalicji, utworzonej tylko przez tyle ugrupowa, il e trzeba do zapewnienia sobie wicej ni poowy gosw. To, co ma by bowiem jej zasadnicz let (brak balastu zbdnych" uczestnikw), moe szybko sta si puapk prowadzc do rozp i, a nawet utraty wadzy. Niebezpieczestwo to jest jednak redukowane przez minimali zacj obszarw spornych midzy partnerami, co cechuje na og koalicje tego typu. Czasem j ednak - jak w przypadku wymuszonej irlandzkiej koalicji z 1989 r., ktra obja konser watywn Fianna Fdil i niewielkie liberalne ugrupowanie Progresywnych Demokratw - is tniej powane rozbieno ci, co automatycznie osabia pozycj premiera wobec gabinetu. Z ko ei koalicje nadwykowe oznaczaj konieczno podejmowania uzgodnie i negocjacji przy wiel o ci punktw spornych i rnorodno ci konfiguracji politycznych w wielu kwestiach. Cho wyj e jednego z partnerw z koalicji nie musi automatycznie powodowa utraty poparcia wik szo ci, to pozycja premiera jest w wikszym stopniu pozycj mediatora lub negocjatora ni szefa. Konieczno uzgodnie zaowocowaa np. we Woszech w okresie gabinetu B. Craxiego (1983-1987) powoaniem nieformalnego supergabinetu", reprezentujcego liderw wszystkic h ugrupowa koalicyjnych. Istnienie takiego ciaa stanowio dodatkowe ograniczenie wadz y premiera, cho samemu B. Craxiemu pozwolio utrzyma si na tym stanowisku przez niema l 4 lata, mimo niechci ze strony DC. Trudno byoby jednak jednoznacznie odpowiedzie na pytanie, czy wadza premiera, ktry niezalenie od formalnych uprawnie - dawno ju przesta by, przynajmniej w Europie, pri mus inter pares, ulega permanentnemu wzmocnieniu. Jej gwnym ograniczeniem s mechani

zmy demokratyczne, w szczeglno ci za po rednia zaleno od woli wyborcw i bezpo rednia wasnej partii i ewentualnych partnerw koalicyjnych. Sytuacja ksztatuje si rnie w pos czeglnych krajach. O ile podkre la si w literaturze zanik efektu kanclerskiego", o ty le cytowany ju R. An-deweg zauwaa, e premier holenderski, pozbawiony formalnej wadzy , cho wci 288 Wadza wykonawcza nie jest zwierzchnikiem rzdu, jest ju jednak czym wicej ni tylko jego formalnym przew odniczcym. By moe na opinii tej zawaya ocena silnej osobowo ci politycznej Ruuda Lubbe sa, premiera Holandii wiatach 1989-1994. Bez wtpienia wybitni mowie stanu - jak K. Adenauer, M. Thatcher, O. Palm, F. Gonzales, A. Ca-vaco da Silva czy te J. Chirac - stwarzaj swym dziaaniem pokus formuowania wniosku o rosncym znaczeniu stanowiska pr emiera i personalizacji wadzy w jego rku. Jednak choby przykad wymienionego tu premi era francuskiego zdaje si potwierdza ocen R. Rose'a, i odrbno ci midzy narodowymi, i ucjonalnymi rozwizaniami politycznymi kreuj znacznie wicej rnic pomidzy faktyczn poz premiera w poszczeglnych krajach ni odmienno osobowo ci i sytuacji politycznej". Uwana analiza uwarunkowa organizacyjnych i politycznych oraz uchwycenie dynamiki ich zm ian pozostaje wic wci warunkiem odpowiedzi na pytanie, jak zmienia si faktycznie poz ycja szefa rzdu i jak rysuj si jej perspektywy. Dotychczasowe rozwaania nad pozycj rzdu i jego szefa odnosiy si gwnie do skonsolidow ch i konsolidujcych si demokracji. W miar przesuwania si w kierunku bieguna autoryta ryzmu, takie cechy, jak jednoosobowa wadza faktycznego szefa egzekutywy (ktrym czst o jest nie premier, a prezydent) oraz bezwzgldne podporzdkowanie mu poszczeglnych m inistrw, nabieraj coraz to wikszej wyrazisto ci. Dotyczy to w rwnym stopniu pastw komu istycznych, dyktatur wojskowych, reimw sutaskich", jak i pastw wyznaniowych, w ktryc remierzy i ministrowie bywaj czsto marionetkami. Co wicej, w krajach autorytarnych, jak wielokrotnie bya ju o tym mowa, w sposb istotny ograniczona, a niekiedy cakowic ie wyeliminowana zostaje funkcja kontrolna parlamentu (przypomnijmy w tym miejsc u, e w ponad 20 krajach wiata wybory parlamentarne w ogle si nie odbywaj). W literatu rze latynoamerykakiej pojawia si charakterystyczne okre lenie gobierno de facto (rzd faktyczny), oznaczajce - jak pisze polski znawca przedmiotu Krystian Complak - spr awowanie wadzy w pastwie, nie posiadajcym organw przedstawicielskich, przez osoby ni e mogce zalegalizowa swego najwyszego kierownictwa w wyborach powszechnych". Cech ch arakterystyczn sytuacji nastpujcej po przewrotach wojskowych, charakterystycznych z reszt nie tylko dla kontynentu poudniowoamerykaskiego, ale rwnie np. dla Turcji, jest to, e wadza wykonawcza urzeczywistnia kompetencje parlamentu oraz ingeruje w spraw y wymiaru sprawiedliwo ci". W ten sposb przeamany zostaje podzia wadzy oraz zanikaj harakterystyczne dla systemw demokratycznych - ograniczenia wadzy wykonawczej (pra wna i polityczna odpowiedzialno ponoszona przez egzekutyw przed wyborcami, wadz ustaw odawcz czy te niezawisym trybunaem oraz sdowa kontrola aktw wydawanych przez 289 Systemy polityczne wspczesnego wiata prezydenta czy rzd aktw prawnych). W szczeglno ci stworzona zostaje moliwo efektywneg ablokowania alternacji wadzy - je li do niej dochodzi, to jest to przede wszystkim wynikiem woli rzdzcych (np. w Brazylii, Argentynie, Turcji czy Grecji), a nie wyda wanego cyklicznie werdyktu elektoratu. 3. Formowanie koalicji gabinetowych Wybory parlamentarne przynosz rozstrzygnicie kwestii stanu posiadania poszczeglnych partii politycznych, tworzcego nowy strategiczny kontekst dla formowania rzdu" - b y uy okre lenia M. Lavera i K. Shepsle. Je li w wyniku wyborw jedna z partii uzyska bez wzgldn wikszo mandatw, moe ona utworzy stabilny, jednopartyjny gabinet wikszo ciow zielnie realizowa polityk wynikajc z jej programu. Jak ju wspomniano, w demokracjach wielopartyjnych przybierajcych reim parlamentarny sytuacja taka nie zdarza si zbyt czsto. W 2000 r. gabinet taki funkcjonowa jedynie w Wielkiej Brytanii, Kanadzie, G recji, na Malcie, w RPA, Mongolii, Nepalu oraz w wikszo ci parlamentarnych republik karaibskich (Jamajka, Sa-int Lucia, Saint Vincent i Grenadyny, Saint Christophe r i Nevis, Bahamy, Antigua i Barbuda). Nieco wcze niej do listy tych pastw mona byo d oczy Hiszpani, Portugali oraz Japoni. Wzrastajca fragmentaryzacja systemw partyjnyc rost liczby partii reprezentowanych w parlamencie oraz rozproszenie gosw) jest prz yczyn tego, e komfortowa moliwo rzdzenia samemu przy poparciu wikszo ci parlamentarn

jawia si coraz rzadziej. Analizujc 36 przypadkw skonsolidowanych demokracji, A. Lij phart wykazuje, e wikszo ciowe gabinety jednopartyjne s regu tylko w republikach prezy enckich (cho wyjtkiem na li cie analizowanych pastw jest Kolumbia) oraz w krajach o b rytyjskim dziedzictwie kolonialnym (z wyjtkiem jednak Indii, Irlandii, Mauritiusu i Papui-Nowej Gwinei). Jest te rzecz charakterystyczn, e koalicyjny charakter maj rz y wikszo ci demokracji nie-skonsolidowanych (Europa postkomunistyczna, niektre pastwa Ameryki aciskiej - mimo prezydenckiej formy reimu politycznego). Z drugiej strony w rd demokracji zaawansowanych s takie, w ktrych gabinet jednopartyjny nie pojawi si p II wojnie wiatowej ani razu (Szwajcaria, Holandia, Luksemburg, Mauritius, PapuaNowa Gwinea) lub te by rozwizaniem absolutnie wyjtkowym (Izrael, RFN, Islandia, Belg ia i Wochy). Mona wic powiedzie, e - pomijajc wyjtkowo raczej wykorzystywan moliwo ia rzdw mniejszo ciowych - w wikszo ci przypadkw niezbdne jest zawarcie koalicji, ktr wikszo ciowy lub mniejszo ciowy charakter. 290 Wadza wykonawcza Partia, ktra uzyskuje bezwzgldn wikszo mandatw, moe, cho nie musi, rzdzi samodzi 53 r. w Niemczech kierowana przez Konrada Adenauera chadecja mimo obsadzenia pon ad poowy mandatw utworzya koalicj z ma Parti Niemieck, utrwalajc tendencj do twor inetw koalicyjnych bez wzgldu na wynik wyborw. Podobna sytuacja zaistniaa w 1981 r. we Francji, gdzie dysponujca bezwzgldn wikszo ci Partia Socjalistyczna zawara sojusz omunistami. Z nowszych przykadw obrazujcych takie taktyczne alianse naley wspomnie o koalicji zawartej w 1994 r. na Wgrzech przez postkomunistyczn MSzP (208 mandatw w 3 86-osobowym parlamencie) z wywodzcym si z antykomunistycznej opozycji Zwizkiem Woln ych Demokratw (SzDSz). Na og jednak zwyciskie partie polityczne poszukuj partnera koa licyjnego tylko wwczas, gdy same nie dysponuj wikszo ci mandatw. Je li wybory nie wyoni zwycizcy, zdolnego do stworzenia jednopartyjnego i wikszo cioweg gabinetu, co traktujemy jako pojawienie si sytuacji koalicyjnej, to moliwych jest co najmniej kilka wariantw. Jeden z nich stanowi utworzenie jednopartyjnego gabi netu mniejszo ciowego przez najsilniejsz parti (jest to praktyka charakterystyczna d la Szwecji, Norwegii oraz Irlandii do 1989 r.; zastosowano j rwnie w Meksyku w 1997 r., w Japonii w 1998 r. oraz w Turcji w 1999 r.). Moliwe jest rwnie uformowanie je dnopartyjnego gabinetu mniejszo ciowego przez ktr ze sabszych partii (co zdarzyo si w nii w 1973 r. i w Kolumbii w 1998 r.). Jeeli rzd mniejszo ciowy traktowany jest jako sytuacja patologiczna (a dzieje si tak w zasadzie wszdzie, z wyjtkiem trzech pastw skandynawskich - Szwecji, Norwegii i Danii), to w gr wchodzi bdzie stworzenie koali cji. Mamy tu na my li utworzenie gabinetu koalicyjnego obejmujcego dwie lub wicej pa rtii i nie dysponujcego poparciem wikszo ci parlamentarnej (t praktyk odnotowujemy w D anii, Norwegii i Szwecji), utworzenie gabinetu koalicyjnego obejmujcego dwie lub wicej partii i dysponujcego poparciem najmniejszej z moliwych wikszo ci parlamentarnej (koalicja minimalnie zwyciska) lub te sformowanie szerokiej, nadwykowej" koalicji o bejmujcej wiksz liczb partii, ni jest to niezbdne do uzyskania poparcia bezwzgldnej zo ci parlamentarnej (Szwajcaria, Finlandia, RFN w latach 1966-1969, Grecja w lata ch 1989-1990, Chile po 1989 r.). Jeszcze innym wariantem bdzie powoanie niepartyjn ego, przej ciowego gabinetu ekspertw (careta-ker govemment). Z praktyk tak spotykamy si m.in. we Woszech, Finlandii czy Portugalii, cho stanowi ona sytuacj wyjtkow i - ja si wydaje - bdc reliktem przeszo ci. Nie mona jednak wykluczy takiej sytuacji w Eur Wschodniej, o czym wiadczy choby przypadek ukraiskiego gabinetu Wiktora Juszczenki, 291 Systemy polityczne wspczesnego wiata powoanego po wyborach prezydenckich w 1999 r., czy gabinetu Michaia Kasjano-wa, po woanego przez prezydenta Rosji na pocztku 2000 r. Utworzenie koalicji gabinetowej jest efektem wielopodmiotowego i rozcignitego w cz asie procesu decyzyjnego. Podejmuje si ona - poprzez obsad stanowisk rzdowych - for muowania i realizacji polityki pastwa do momentu, dopki nie utraci ona poparcia wiks zo ci parlamentarnej. Istotn rol odgrywa to, jaki charakter ma wyoniona w wyniku poro zumienia midzypartyjnego koalicja gabinetowa. Dla celw analizy porwnawczej przydatn e s trzy rodzaje typologii koalicji, oparte na odrbnych kryteriach. Z uwagi na roz miar wyrniamy koalicje mniejszo ciowe, minimalnie zwyciskie oraz nadwykowe lub ponadro zmiarowe (surplus, over-sized coalitions). Ze wzgldu na miejsce w przestrzeni pol itycznej wyrniamy koalicje zdominowane przez lewic, centrolewicowe, zbalansowane, c

entroprawicowe oraz zdominowane przez prawic. Z uwagi na spjno programow wyrniamy ko cje ideologicznie zbiene (programowo zwarte) oraz synkretyczne (ideologicznie roz biene). Omawiajc polityk koalicyjn, naley przyj zaoenie, e partie d do stworzenia koali zans na osignicie dwch celw: realizacj polityki wynikajcej z programw partnerw koa ch oraz uzyskanie poparcia wikszo ci parlamentarnej. Gabinet koalicyjny powinien te stanowi odzwierciedlenie woli wyborcw. Jest to rozwizanie optymalne, cho nie zawsze realne. Gdy partia najsilniejsza odmawia wej cia w skad rzdu (czy to jedno-, czy wie lopartyjnego), moe zosta utworzona koalicja mniejszo ciowa. Dzieje si tak pod warunki em, e opozycyjna wikszo nie odmwi jej poparcia. To, czy i jaka koalicja powstanie po wyborach, zaley m.in. od ukadu si w parlamencie, potencjau koalicyjnego poszczeglnych partii, charakterystyki rywalizacji politycznej, sposobu utworzenia koalicji or az od roli, jak w tym procesie odgrywa gowa pastwa. Czynniki te rzutuj na efekt proc esu decyzyjnego, ktrym jest wybr okre lonego wariantu koalicji. Analiza procesu form owania gabinetu koalicyjnego i jego rezultatw musi zatem wzi pod uwag takie zmienne, jak konfiguracj polityczn parlamentu, wzorce i tradycje rywalizacji politycznej, normy polityczne okre lajce uczestnictwo w powoywaniu gabinetu oraz rozmiar koalicji i poziom jej spjno ci programowej. Sprbujmy przyjrze si im nieco bliej. Pojcie konfiguracji politycznej parlamentu obejmuje dwa elementy. Pierwszy z nich ma charakter ilo ciowy i odnosi si bezpo rednio do liczby i rozmiaru frakcji parlame ntarnych. To wa nie okre lane jest mianem rozstrzygajcej struktury politycznej parlame ntu Liczba i rozmiar partii determinuje liczb moliwych matematycznie koalicji wiksz o ciowych oraz okre la indeks siy poszczeglnych partii, 292 Wadza wykonawcza tj. liczb sytuacji, w ktrej mog one - poprzez swoje wyj cie - zablokowa podjcie decyzj wymagajcej wikszo ci gosw. Zwamy, e sia partii niekoniecznie wynika z ilo ci kontro h przez ni mandatw, a jedynie ze zdolno ci stania si krytycznym uczestnikiem koalicji , to jest takim, ktrego wej cie zapewnia jej bezwzgldn wikszo , a wyj cie - wikszo ci awia. Okoliczno ta stanowi istotn szans dla partii maych, ktrych faktyczne znaczenie olityczne wyrasta ponad poziom uzyskiwanego przez nie poparcia. W ten sposb istot nego znaczenia nabrali niemieccy liberaowie (FDP), zdobywajcy pomidzy 5 a 10% gosw, w scy socjali ci w latach 80., izraelskie partie wyznaniowe czy niewielkie irlandzki e ugrupowanie Progresywnych Demokratw, ktre np. w 1989 r. zdobyo 5,5% gosw, ale weszo w skad gabinetu jako niezbdny uczestnik koalicji, stajc si w miar regularnym partnere m dominujcej niegdy Fianna Fdi. Liczba matematycznie moliwych zwyciskich (tj. dysponujcych poparciem wikszo ci parlame ntarnej) koalicji gabinetowych jest przede wszystkim funkcj liczby frakcji parlam entarnych. Naley jednak zaznaczy, e pewna cz koalicji wikszo ciowych nie ma szansy n izanie ze wzgldu na wzajemn wrogo partii. Jak zauwaa brytyjski politolog George Pridh m, analizujc praktyk wosk, to, co matematycznie moliwe, moe by politycznie niedopusz lne, to za , co politycznie podane, moe by matematycznie niemoliwe. Analizujc konfigu j polityczn parlamentu, naley mie na uwadze to, ktre partie nie bd ze sob wspprac wwczas, gdy mogyby stworzy stabiln wikszo ciow koalicj. Innymi sowy, prognozujc h ny ksztat koalicji gabinetowych, trzeba uwzgldnia potencja koalicyjny poszczeglnych p artii, ktry nie jest wyczn funkcj jej siy. Potencja ten to element jako ciowy konfig i politycznej parlamentu. O ile indeks siy partii oznacza stosunek liczby koalicj i, w ktrych jest ona uczestnikiem krytycznym, do liczby matematycznie moliwych koa licji zwyciskich, o tyle jej potencja koalicyjny odnosi si do liczby politycznie (a nie tylko teoretycznie) moliwych aliansw, w jakich ma szans si znale . Tak np. pomimo znacznego rozmiaru frakcji parlamentarnej potencja koalicyjny Woskiej Partii Komun istycznej do koca jej istnienia (1991 r.) by rwny zeru. Rwnie w Polsce potencja SLD drugiej co do wielko ci siy politycznej po wyborach z 1997 r. - jest znacznie niszy, ni wynikaoby to z liczby mandatw. Nie ma ona bowiem adnych szans na to, by sta si uc estnikiem krytycznym jakiejkolwiek realnej zwyciskiej koalicji (prcz tej, w ktrej j est rwnocze nie najsilniejszym partnerem). Po drugie, partie, ktre zdobywaj znaczn liczb gosw i nie s brane pod uwag przy twor koalicji (tzw. partie izolowane), wystpuj w niewielu krajach. 293

Systemy polityczne wspczesnego wiata Prcz wspomnianej ju woskiej PCI, moemy wskaza na francuski Front Narodowy, austriack arti Wolno ci do 1999 r. czy skandynawskie Partie Postpu. Wikszo ugrupowa reprezentow ch w parlamentach pastw demokratycznych posiada potencja koalicyjny (dodajmy w tym miejscu, e po wyborach 1999 r. austriaccy Wolno ciowcy weszli w skad gabinetu, a sk andynawscy progresi ci odnotowuj pod koniec 2000 r. bardzo dobre wyniki w sondaach). Jednake w okresie powojennym uksztatoway si pewne tradycje zawierania koalicji midzy poszczeglnymi rodzinami" partii. Tak np. podkre la si niech partii socjalistycznych d wsppracy z silnymi ugrupowaniami komunistycznymi, konserwatystw z socjalistami, ch ade-cji z konserwatystami oraz liberaw z socjalistami. Czste s natomiast sojusze soc jalistw i chadecji. Spostrzeenia te s prawdziwe w odniesieniu do przewaajcej cz ci ws nianego okresu. Tym niemniej w latach 90. pojawiaj si symptomy zmiany. S one widocz ne w Irlandii, Woszech, Holandii, Belgii, Finlandii, RFN i Austrii (piszemy o nic h w kocowej cz ci rozdziau). Je li dodamy do tego pojawienie si nowej jako ci polityczn ktr we wschodniej cz ci kontynentu stanowi ugrupowania postkomunistyczne, to by moe bdzie przesad twierdzenie o jako ciowej zmianie wzorcw rywalizacji politycznej w Eur opie u progu XXI stulecia. Potencja koalicyjny poszczeglnych ugrupowa zaley nie tylko od miejsca, ktre zajmuj on w przestrzeni politycznej, ale take od charakteru rywalizacji. Je li jest ona do rod kowa (partie staraj si przybliy do centrum), liczba wariantw koalicyjnych moe wzrasta Rywalizacja od rodkowa - ktr cechuje przesuwanie si znaczcych partii ku jej biegunom wyklucza z koalicji nie tylko partie zajmujce pozycje skrajne (jak byo to we Wosze ch), ale rwnie jedn z partii najsilniejszych (jak byo to w latach 70. w Niemczech). Istotn rol odgrywa rwnie to, czy ugrupowanie najsilniejsze (cho nie dysponujce bezwzg n wikszo ci mandatw) odmawia zawarcia koalicji (jak dzieje si to w Szwecji, Norwegii o az - do 1989 r. -w Irlandii), czy te na tak wspprac jest otwarte (chadecja we Woszech . Strategia zamknicia ogranicza moliwo zaistnienia wariantw koalicyjnych; jest jednak czynnikiem mobilizujcym do integracji partie opozycyjne, zwaszcza je li znajduj si on e - jak we wspomnianych pastwach skandynawskich - po tej samej stronie sceny poli tycznej. Mwic o tradycjach rywalizacji politycznej, musimy uwzgldni take sposb zorganizowania ewicy i prawicy, ktre s gwnymi stronami wyborczej konfrontacji. Na tle do wiadcze zach dnioeuropejskich mona wyrni co najmniej cztery wzorce rywalizacji politycznej: walk m idzy dwiema silnymi partiami politycznymi reprezentujcymi lew i praw stron sceny poli tycznej (negatywn kooperacj dwupar294 Wadza wykonawcza tyjn), konfrontacj silnej i zjednoczonej lewicy ze sfragmentaryzowanym i niespjnym blokiem prawicy, rywalizacj silnej prawicy ze sfragmentaryzowanym i niespjnym blok iem lewicy oraz pozytywn kooperacj midzy sfragmentaryzowan lewic i prawic. W pierwszy przypadku, ktry reprezentuj Wielka Brytania i Grecja, koalicje w ogle nie s formowa ne. W drugim, charakterystycznym dla Szwecji i Norwegii, powstaj wycznie koalicje p rawicowe. W przypadku trzecim (Portugalia) tworzone s koalicje lewicowe. Sytuacja opisana w przypadku czwartym oznacza wyczno gabinetw koalicyjnych o zmiennym (Holand ia, Belgia) lub staym (Szwajcaria, Finlandia i Chile w latach 90.) spektrum ideol ogicznym. Dodajmy, e w przypadku powoywania koalicji obejmujcych wikszo partii (Finla dia) lub partie najsilniejsze (Szwajcaria, Chile, Boliwia w 1997 r., Peru, Wenez uela, Paragwaj), moliwo ci dziaania opozycji ulegaj wyra nemu ograniczeniu oraz zawa s ternatywa stawiana przed wyborcami, co moe prowadzi do kryzysu demokracji. Ocen t zd aj si potwierdza przykady Peru, Wenezueli i Paragwaju. Kolejn zmienn charakteryzujc formowanie koalicji jest to, kto bierze udzia w przetarg ach wiodcych do powoania gabinetu. Nie chodzi tu jednak o model konstytucyjny, ale o faktycznie przestrzegane i niekoniecznie pisane standardy polityczne, charakt eryzujce proces decyzyjny. Idzie tu przede wszystkim o to, czy jego uczestnikami s wycznie liderzy partyjni (Niemcy, Austria, Szwecja), czy bierze w nim take udzia i to nie tylko jako symbol - gowa pastwa (Hiszpania, Holandia, Wochy, Finlandia). C ho w praktyce decydujce znaczenie ma stanowisko liderw partyjnych, bywaj sytuacje, w ktrych gowa pastwa aktywnie wcza si w proces przetargw koalicyjnych. Niekiedy jest sugestia co do ksztatu koalicji, jak interpretuje si w Holandii krlewsk decyzj o nomi nacji formatora (osoby prowadzcej negocjacje), a niekiedy decyzja przesdzajca o ksz

tacie koalicji. Z tak sytuacj mieli my do czynienia w Finlandii w 1987 r., gdy prezyd ent Mauno Koivisto skoni do zawarcia koalicji dwie opozycyjne wobec siebie partie, socjaldemokratw i konserwatystw, przyczyniajc si w ten sposb do rozwizania impasu po itycznego. Rwnie we Woszech decyzja prezydenta o powoaniu premiera moe przeamywa tru i w utworzeniu wielopartyjnej koalicji, co charakteryzowao zwaszcza sytuacj w latac h 80. Generalnie mona powiedzie, e aktywno gowy pastwa wzrasta w wypadku, gdy wybory rlamentarne potwierdzaj wzgldn rwnowag si, nie przynoszc zdecydowanego rozstrzygnic Proces formowania koalicji gabinetowej obejmuje bd konsultacje odbywane przez gow pas twa (w Szwecji jest to przewodniczcy parlamentu) z liderami frakcji parlamentarny ch, bd bezpo rednie przetargi midzy liderami, bd poczenie obu 295 Systemy polityczne wspczesnego wiata tych elementw. Gowa pastwa moe te wyznacza osob prowadzc negocjacje midzypartyjne m) lub bdc cznikiem midzy ni a partiami (informa-teur). Cho niepisan norm polityc zi procesem tworzenia gabinetu, jest to, by jego skad odzwierciedla wol wyborcw, w g r wchodz rwnie inne czynniki, np. ch przyspieszenia momentu powoania gabinetu lub d o uformowania koalicji zapewniajcej jego stabilno i trwao . Doda te trzeba, e nie z nterpretacja wynikw wyborw jest jednoznaczna. W RFN w 1969 r. chade-cja, zdobywszy najwiksz liczb mandatw, uznaa, e jest to legitymacja do utworzenia gabinetu. Tymczas m zostaa ona odsunita od wadzy na skutek zawizania koalicji przez jej dotychczasoweg o partnera z opozycyjn socjaldemokracj. Jak ju wspomniano, formowanie koalicji gabinetowej odbywa si w ramach pewnych ogra nicze, tworzcych zwyczaj polityczny. Tak np. w powojennej Europie Zachodniej ukszt atowa si standard niepowoywania w skad rzdw partii komunistycznych (wyjtkiem jest F a) oraz partii radykalnej prawicy. Niezalenie od wyniku uzyskanego przez te ugrup owania, koalicje tworzone s przez pozostae partie, co moe rzutowa na ich niespjno or na trudno ci z utrzymaniem poparcia dla gabinetu (Wochy). Tendencja ta odya w Europie Wschodniej po 1989 r. w postaci izolowania partii postkomunistycznych, nawet wwc zas, gdy ich postulaty programowe zbiene s z propozycjami ugrupowa wywodzcych si z ob ozu antykomunistycznej opozycji (przykadem moe by niech polskiej Unii Wolno ci do SLD, mimo oczywistych podobiestw programowych). Czasami koalicje gabinetowe bywaj maestwam z rozsdku" i wyczn racj ich bytu jest odrzucenie wszystkich alternatywnych aliansw ( ustria do 1999 r.) lub zbudowanie szerokiego frontu porozumienia narodowego (Con certacin de Partidos por la Democracia w Chile, obejmujca gwne siy chilijskiej sceny politycznej). Moliwo ci zawarcia koalicji bywaj te zawane przez wymogi demokracji kons nsualnej, jak dzieje si to w Belgii, gdzie konstytucja nakazuje, by w gabinecie r eprezentowani byli na rwni przedstawiciele obu grup etnicznych. Na sposb i tempo n egocjacji wpyw wywieraj te takie czynniki, jak to, czy rzd musi ubiega si o formalne otum zaufania (je li nie, to alternatyw dla koalicji moe by mniejszo ciowy gabinet jedn opartyjny), oraz to, czy konstytucja przewiduje (jak w RFN) termin, w ktrym gabin et musi by utworzony. Ten wymg powoduje, e koalicje bywaj czsto zawierane przed wybor ami, wcznie z okre leniem osoby, ktre obejmie stanowisko szefa rzdu. Praktyka taka wzm acnia decyzyjn rol elektoratu, ktry zyskuje mono aprobaty (dezaprobaty) kandydatury p emiera. Ograniczeniem swobody partnerw negocjacji jest take wybr premiera w gosowani u powszechnym (Izrael od 1996 r.). 296 Wadza wykonawcza Zawarcie koalicji oznacza osignicie porozumienia co trzech kwestii: uczestniczcych w niej partii, osoby premiera (je li nie jest on wyaniany w gosowaniu powszechnym) o raz rozdziau tek pomidzy poszczeglne ugrupowania. Zgodnie z ustaleniami teorii gier , przyjmuje si, e najbardziej podan jest koalicja minimalnie zwyciska (minima/ winnin coalition), ktra - jak bya ju o tym mowa - obejmuje najmniejsz liczb partii potrzebn do zapewnienia sobie poparcia wikszo ci parlamentarnej. Najsilniejsze ugrupowanie b ierze na siebie odegranie roli partii inicjujcej, tj. okre lajcej warunki, na ktrych odbdzie si wej cie do koalicji partii dopeniajcych. Na og partia ta obejmuje fotel pr era. Rozdzia tek ministerialnych odbywa si natomiast na zasadzie proporcjonalno ci ( tj. udziau w parlamencie), z uwzgldnieniem, w miar moliwo ci, preferencji poszczeglnyc partii (tak np. partie socjaldemokratyczne d do objcia resortw gospodarczych i socja lnych, partie konserwatywne - resortw obrony, spraw wewntrznych i sprawiedliwo ci, p artie wyznaniowe - resortw o wiaty i kultury, partie agrarne - rolnictwa itp.). Nie

kiedy spotykamy odstpstwo od tych w miar utrwalonych wzorcw (po wyborach z 1989 r., kiedy to utworzona zostaa koalicja chadecji z socjalistami, ci ostatni objli reso rt edukacji, podczas gdy polityk chrze cijaskiej demokracji stan na czele resortu spr aw socjalnych, tradycyjnie nalenego" Partii Pracy). Efektem wielopodmiotowego i rozcignitego w czasie procesu decyzyjnego jest uformow anie koalicji gabinetowej, podejmujcej si - poprzez obsad stanowisk rzdowych - okre la nia i realizacji polityki pastwa do momentu, dopki nie utraci ona poparcia wikszo ci parlamentarnej. Istotn rol odgrywa to, jaki charakter ma wyoniona w wyniku porozumi enia midzypartyjnego koalicja gabinetowa. Dla celw analizy porwnawczej przydatne s t rzy rodzaje typologii koalicji, oparte na odrbnych kryteriach. Mianowicie ze wzgld u na rozmiar wyrniamy koalicje mniejszo ciowe, minimalnie zwyciskie oraz nadwykowe lub ponadrozmiarowe (sur-plus, oversized coalitions). Koalicje mniejszo ciowe to taki e, ktre nie dysponuj poparciem wikszo ci parlamentarnej, a ich trwanie uwarunkowane j est swoist bierno ci tej wikszo ci; bierno ci, ktra w kadym momencie moe zmieni si negatywne. Koalicje minimalnie zwyciskie to takie, ktre obejmuj najmniejsz z moliwyc h liczb partii, zapewniajc poparcie wikszo ci parlamentarnej (jest to sytuacja, w ktre wyj cie jednej partii z koalicji oznacza utrat poparcia wikszo ci). Koalicje ponadroz miarowe stanowi natomiast sojusz partii w liczbie wyszej ni potrzebna do uzyskania poparcia wikszo ci. Typowym przykadem takich zwizkw s tzw. wielkie koalicje (grand coa itions) obejmujce - mwic sowami A. Lijharta - tak wiele partii, jak jest to tylko mol iwe. Ze wzgldu na miejsce 297 Systemy polityczne wspczesnego wiata w przestrzeni politycznej wyrniamy koalicje zdominowane przez lewic, centrolewicowe , zbalansowane, centroprawicowe oraz zdominowane przez prawic. Z uwagi na spjno prog ramow wyrniamy koalicje ideologicznie zbiene (programowo zwarte), obejmujce partie o podobnych, przynajmniej w kwestiach zasadniczych, programach politycznych, oraz synkretyczne (ideologicznie rozbiene), ktrych spoiwem nie jest podobiestwo programw, lecz inny czynnik (np. wsplnota losw politycznych). Niezalenie od tego, z jakim typem koalicji mamy do czynienia, sam fakt jej powsta nia oznacza osignicie kompromisu midzy niezbienymi i konkurencyjnymi deniami poszczeg ych partii politycznych. Kade ugrupowanie uczestniczce w koalicji stara si bowiem z maksymalizowa swj wpyw na polityk rzdu. Konieczno zawarcia kompromisu wie si z us zynionymi na rzecz partnerw, a niekiedy z rezygnacj z cz ci wasnych postulatw programo ych. Dlatego te partie decydujce si na wej cie do koalicji musz okre li na nowo wag s preferencji, zachowujc sw ideologiczn tosamo . Strategie koalicyjne s bowiem niczym i m, jak wypo rodkowaniem midzy oczekiwaniami wyborcw oraz partnerw koalicyjnych; oczek iwaniami, ktre nie musz by i najcz ciej nie s zbiene. Jest to jeden z dylematw, prze mi codziennie staj uczestnicy koalicji. Dlatego te tak istotn rol odgrywa liczba par tnerw koalicyjnych. Warto podkre li, e jest ona szczeglnie wysoka w konsolidujcych si mokracjach. Tak np. rzd argentyski F. De Riia Bruno, powoany w 1999 r., jest w isto cie rzeczy koalicj 8 partii; gabinet brazylijski F. Cardoso z 1998 r. obejmuje 4 ugrupowania; boliwijski rzd H. Banzera z 1997 r. jest koalicj 5 partii; gabinet I. Racana powoany w 2000 r. w Chorwacji liczy 6 partii; sowacki gabinet M. Dzurindy (1999 r.) i litewski gabinet I. Degutiene (1999 r.) obejmuj sojusz 4 ugrupowa, prz y czym gwna sia polityczna rzdu Sowacji - Slovenskd Demokratickd Koalicia - sama jest federacj partii. Polski rzd Hanny Suchockiej powoany w 1992 r. by pocztkowo gabinete m siedmiopartyjnym. W 1997 r. gabinet koalicyjny zosta utworzony przez Uni Wolno ci i Akcj Wyborcz Solidarno ", skupiajca okoo 40 ugrupowa. Fakty te obrazuj problemy z polityk koalicyjn pastw wkraczajcych na drog demokracji; koalicje liczce tak wielu p rtnerw nie mog by spjne programowo. Jak ju wspomniano, w praktyce politycznej rozwinitych demokracji dominuj gabinety k oalicyjne. Proces decyzyjny, ktry doprowadza do ich powstania, jest jednak zrnicowa ny. Zmienne rnicujce to moment sformowania koalicji, przebieg i czas trwania negocj acji oraz charakter koalicji, ktra jest jego efektem. Sprbujmy przyjrze si tym kwest iom nieco bliej. 298 Wadza wykonawcza Najbardziej rozpowszechnion praktyk jest formowanie koalicji po wyborach parlament arnych. W zaleno ci od ich wyniku liderzy poszczeglnych partii rozwaaj rne warianty k

icyjne, uzalenione przede wszystkim od podziau mandatw midzy poszczeglne ugrupowania. To wwczas podejmowane s decyzje o tym, czy wchodzi do rzdu, czy pozostawa w opozycji (ten dylemat dotyczy przede wszystkim partii duych), czy formowa koalicj, czy te ga binet mniejszo ciowy, komu skada ewentualne oferty wsppracy i jak odpowiada na oferty ne przez innych. Niektre decyzje dotyczce koalicji podejmowane s jednak przed wybor ami. Obejmuj one wskazanie tych ugrupowa, z ktrymi dana partia na pewno w koalicj ni e wejdzie. We Woszech do 1991 r. wszystkie liczce si partie centrum i umiarkowanej prawicy deklaroway zgodnie - o czym bya ju mowa - wykluczenie sojuszu z komunistami . We Francji, zarwno gaulli ci, jak i socjali ci, ktrzy stanowi dwie gwne rywalizujce ob siy polityczne, odrzucaj moliwo zawarcia koalicji z Frontem Narodowym. W Austrii d a wiodce ugrupowania (socjaldemokracja i chadecja) wykluczay do 1999 r. moliwo wsppr z kierowan przez J. Haidera Parti Wolno ci. Jak wspomniano, pod koniec 1999 r. na k oalicj z tym ugrupowaniem zdecydowaa si chadecja. W Norwegii i w Danii socjali ci i u miarkowana prawica odmawiaj kooperacji z silnymi partiami protestu, noszcymi w obu krajach miano Partii Postpu (FRP). W zjednoczonych Niemczech socjaldemokratyczna SPD wyklucza sojusz z postkomunistyczn PDS, mimo podobiestw programowych. Zasada wykluczenia dotyczy zreszt nie tylko partii skrajnych. Tak np. w 1959 r. holender scy liberaowie obwie cili przed wyborami, e nie wejd do rzdu, w ktrym obecni bd socj okraci, co wywoao odwzajemnion reakcj tych ostatnich (dodajmy, e do powoania gabinetu socjalistyczno-liberalnego doszo dopiero wiatach 90.). Wszystkie te deklaracje po lityczne stanowi istotn wskazwk dla wyborcw, u ktrych maleje poczucie niepewno ci co ksztatu gabinetu, ktry zostanie uformowany po elekcji. Jeszcze bardziej wyra nym sygnaem jest zawarcie koalicji wyborczej przez dwa lub wic ej ugrupowa. Wyborcy maj bowiem pene prawo zakada, e w przypadku osignicia przez ta ians korzystnego rezultatu, partie wchodzce w jego skad bd wsplnie tworzy gabinet. Pr ykadem obrazujcym tak sytuacj jest wsplna lista wyborcza trzech izraelskich partii (L ikud, Gesher i Tsomet), przedoona w 1996 r. W gabinecie B. Netanjahu, utworzonym p o wyborach parlamentarnych, przedstawiciele tej koalicji objli 11 ministerstw na ogln liczb 17, w tym stanowisko premiera. Jednak najbardziej czyteln dla wyborcw info rmacj jest zawarcie koalicji gabinetowej przed wyborami. Zdarzyo si tak w Irlandii w 1973 r., kiedy to Partia 299 Systemy polityczne wspczesnego wiata Pracy oraz Fine Gael uzgodniy przed elekcj program oraz obwie ciy wol sformowania wspl ego rzdu. Praktyka taka stosowana jest na szersz skal w Niemczech. Kilkakrotnie posuy si ni CDU, zapowiadajc utworzenie gabinetu z FDP. Podobnie czynia to SPD w latach 1 969-1982. Przed wyborami uzgadniano kandydatur kanclerza (zawsze lidera silniejsz ej partii) oraz liczb i rodzaj ministerstw przypadajcych ugrupowaniu sabszemu. Godz i si jednak wspomnie o wyjtkach od owej niepisanej normy. Koalicja SPD/FDP, ktra prz erwaa hegemoni rzdw chadec-kich, zostaa utworzona w powyborcz noc, bezpo rednio po og niu wynikw elekcji z 1969 r. Rwnie do zawarcia koalicji SPD/Zieloni w 1998 r. doszo dopiero po wyborach (przed elekcj sporo mwio si o moliwo zawizania wielkiej koalic /SPD). W obu przypadkach rozmowy o podziale tek ministerialnych byy bardziej skom plikowane. Najczstszym przypadkiem jest jednak to, e do zawarcia koalicji gabinetowej dochodz i po wyborach, a wic niejako poza kontrol elektoratu. Podmiotami przetargw s przede wszystkim liderzy partyjni i - cho nie zawsze - gowa pastwa. Proces negocjowania ska du rzdu jest na og krtszy i mniej skomplikowany w warunkach systemu partyjnego o maym formacie (wwczas, gdy liczba partii reprezentowanych w parlamencie jest niewielk a). Sytuacja komplikuje si, gdy parlament jest sfragmentaryzowany, a adna z partii nie dominuje nad pozostaymi. Z takim przypadkami mamy do czynienia w Finlandii, Holandii, Belgii i Szwajcarii. W kadym z wymienionych pastw proces decyzyjny przeb iega inaczej. W Finlandii istotn rol odgrywa aktywno prezydenta, co skraca czas form owania gabinetu i pozostawia mniej swobody liderom partyjnym do dyktowania swych warunkw. Jest to o tyle istotne, e w ostatnim czasie utrwalia si wzmiankowana ju pra ktyka formowania szerokich, tczowych" koalicji. W Belgii, jak ju wspomniano, dziaa z asada parytetu ugrupowa etnicznych. W praktyce od 1988 r. formowane s cztero-party jne gabinety, obejmujce flamandzkie i waloskie partie socjaldemokratyczne oraz cha deckie (2 gabinety W. Martensa i 2 gabinety J. Dahaene), cho w 1999 r. pojawi si no wy, odmienny ukad koalicyjny, obejmujcy socjaldemokracj, liberaw i ugrupowania ekolog

iczne z obu regionw. W Holandii ukierunkowaniem procesu negocjacji jest wskazanie przez monarch osoby penicej funkcj formatora (informatora). Jego gwnym zadaniem jest skompletowanie listy partii, ktre zasid do negocjacji. W tym stadium rozstrzyga si rw nie to, kto obejmie stanowisko premiera. Nastpnie uzgadniany jest program rzdu (od lat 60. coraz bardziej sformalizowany i szczegowy). Trzecim etapem jest dystrybucj a tek ministerialnych oraz stanowisk sekretarzy stanu, przy uwzgldnieniu kryteriu m proporcjonalno ci. 300 Wadza wykonawcza Co warto podkre li, preferencje poszczeglnych partii nie zawsze s uwzgldniane Zakoczen e procesu negocjacji stanowi sporzdzenie przez formatora raportu dla gowy pastwa, k tra dokonuje formalnego powoania gabinetu. Charakterystycznymi cechami procesu two rzenia gabinetu w Holandii s jego dugotrwao - trzy kolejne rzdy wiatach 1973-1981 by ormowane odpowiednio przez 163 dni (gabinet J. den Uyla), 208 dni (I rzd A. van A gta) i 108 dni (II rzd A. van Agta) -i przypadki zrywania negocjacji. Od 1982 r. czas ten uleg jednak zdecydowanemu skrceniu i obecnie nie przekracza dwch miesicy. W omawianych krajach utrwalia si praktyka powierzania stanowiska premiera liderowi najsilniejszego ugrupowania. Cakiem odmiennie przebiega proces formowania gabinetu w Szwajcarii. Niepisan norm p olityczn jest udzia w rzdzie wszystkich ugrupowa, ktre zdobywaj ponad 10% gosw (od jny wiatowej jest ich cztery). Stanowisko premiera sprawowane jest rotacyjnie (ka dencja szefa rzdu wynosi 1 rok). Podzia tek w siedmioosobowym gabinecie okre la tzw. formua magiczna, ktra od 1959 r. przewiduje po dwa miejsca dla socjalistw, chadekw i Radykalnych Demokratw (FDP) oraz jedno miejsce dla prawicowej Partii Ludowej (S VP). Sytuacja moe ulec zmianie po wyborach z pa dziernika 1999 r., kiedy to kierowa na przez charyzmatycznego lidera Ch. Blochera SVP osigna ponad 20% gosw, co stao si staw do wysunicia przez ni roszczenia zmiany dotychczas obowizujcej formuy magicznej. Pewne cechy swoiste posiada rwnie proces formowania rzdu, w warunkach gdy jedna par tia dominuje sw wielko ci nad partnerami koalicyjnymi. Sytuacja taka wystpuje we Wosze ch (do lat 90.), w Irlandii, Szwecji i Danii oraz w Japonii od 1996 r. Wikszo tych przypadkw charakteryzuje zgoda partnerw koalicji na objcie stanowiska premiera prze z lidera najsilniejszego ugrupowania. W Irlandii stanowisko to obejmuje lider Fi anna Fdil lub Fine Gael, w Danii i Szwecji - socjaldemokrata lub konserwatysta. We Woszech natomiast piciokrotnie powoywano gabinet kierowany przez przedstawiciela mniejszej partii (dwa rzdy R. Spadoliniego z PRI, dwa gabinety B. Craxiego i jed en gabinet G. Amatiego z PSI). Rwnie w Japonii gabinetem koalicyjnym powoanym w 199 4 r. kierowa nie przedstawiciel dominujcej LDP, a T. Murayama z Partii Socjaldemok ratycznej. W obu przypadkach bya to cena, ktr partie dominujce zapaciy swym partnerom za utrzymanie si przy wadzy i zablokowanie moliwo ci stworzenia alternatywnej koalicj i. W przypadku gdy koalicja jest dwupartyjna, a jeden z partnerw zdecydowanie dominu je nad drugim, wwczas pozycja przetargowa partnera dopeniajcego wydaje si by zdecydow anie sabsza. Trzeba jednak pamita, e gdy koalicja ma status 301 Systemy polityczne wspczesnego wiata minimalnie zwyciskiej (tzn. gdy wyj cie z niej ktregokolwiek ugrupowania pozbawia j w ikszo ci), partner dopeniajcy moe wywalczy spore ustpstwa. Tak np. w Irlandii w 1989 gdy Fianna Fdil po raz pierwszy zdecydowaa si na zawarcie koalicji (i to z parti, ktra dwukrotnie obniya swj stan posiadania w parlamencie), musiaa pj na powane ust ogramowe i odda dwa spo rd 15 ministerstw. Jest to zreszt wyraz wspomnianej ju tendenc ji wzrostu znaczenia partii maych, bez ktrych utworzenie stabilnej koalicji staje si coraz trudniejsze. Tak wa nie naley widzie rol np. PSL bd Unii Wolno ci w Polsce kadach zachodnioeuropejskich bya ju mowa). Polityczna sia niektrych ugrupowa moe si a si z zewntrznym" poparciem, jakiego udzielaj one partiom rzdzcym, nie wchodzc w s binetu (tak rol odgrywa na przykad kataloska Convergencia y Unio). Ostatnim czynnikiem, ktry naley wzi pod uwag, jest charakter koalicji stanowicej rezu tat opisanego wyej procesu decyzyjnego. Partie decydujce si na udzia w koalicji mog k ierowa si rnymi wzgldami. W literaturze podkre la si konieczno rozrnienia partii zacji swych wizji politycznych (po-licy seeking parties) od partii dcych gwnie do udz iau w rzdzie (office seeking par-ties). Rozrnienie to nie jest jednak ostre. Denie do

realizacji wasnych postulatw programowych nie musi wiza si koniecznie z wej ciem do ga inetu; w gr wchodzi take tzw. poparcie zewntrzne lub obsada pewnych stanowisk w sys temie administracji publicznej. Motywy, ktrymi kieruj si partie formuujc swoje strate gie koalicyjne, wydaj si bardziej zoone. Prcz realizacji postulatw programowych i zas okojenia wadczych ambicji, w gr wchodz take kalkulacje ewentualnych strat, jakie moe przynie udzia w rzdzie, ktry jest zmuszony do prowadzenia niepopularnej polityki, ch blokowania alternatywnej koalicji (strategia woskiej chadecji od lat 60.), denie do przezwycienia impasu politycznego (utworzenie wielkiej koalicji" w RFN w 1966 r. o raz w Grecji w 1989 r.), ch przezwycienia gbokich podziaw socjopolitycznych (tworze nalogicznych koalicji w Austrii, Szwajcarii czy w Holandii do poowy lat 60., w Ch ile po przekazaniu wadzy przez A. Pinocheta oraz na Wgrzech w 1994 r.) czy te denie d o stworzenia stabilnego gabinetu mimo znacznego poziomu fragmentaryzacji systemu partyjnego (Finlandia, Szwajcaria, Belgia). To, ktre z wymienionych wzgldw przewaaj, rzutuje zarwno na rozmiar, jak i na oblicze programowe i programow spjno koalicji ga binetowej. Analiza praktyki tworzenia koalicji gabinetowych w rozwinitych demokracjach w lat ach 90. upowania do sformuowania trzech wnioskw. Po pierwsze, je li idzie 302 Wtadza wykonawcza o rozmiar koalicji, to nie potwierdza si zaoenie Williama Rikera o tym, e najbardzie j podana i prawdopodobna jest koalicja minimalnie zwyciska. Pod koniec 1997 r. w 17 skonsolidowanych demokracjach, w ktrych funkcjonoway rzdy koalicyjne, koalicja teg o typu wystpowaa w 7 wypadkach (Austria, Belgia, Niemcy, Islandia, Luksemburg, Hol andia i Nowa Zelandia). W sze ciu krajach utworzona zostaa koalicja nadwykowa (Austr alia, Finlandia, Francja, Izrael, Japonia, Szwajcaria). W czterech przypadkach s formowano koalicj mniejszo ciow (Dania, Irlandia, Wochy oraz Norwegia). Minimalnie zw yciskie koalicje obejmuj na og tylko dwie partie. Wyjtek stanowi Belgia, w ktrej z uw gi na wspomnian ju zasad parytetu etnicznego koalicj tworz 4 partie, oraz Holandia 3 partie. Koalicje nadwykowe licz od 2 partii (Australia) do 5 (Finlandia, Francja ) i 6 (Izrael). Zrnicowana jest take liczba partii w koalicjach mniejszo ciowych (po 2 partie w Danii i Irlandii, 3 ugrupowania w Norwegii oraz 4 we Woszech). Po drugie, w latach 90. obserwujemy odej cie od tradycyjnych wzorcw tworzenia koali cji, tak w aspekcie ich rozmiaru, jak i na paszczy nie programowej. Je li idzie o roz miar, to we Woszech nastpio cakowite przeamanie utrwalonej praktyki tworzenia koalicj i nadwykowych, dyktowanej chci przecignicia przez chade-cj na swoj stron potencjaln artnerw partii komunistycznej (w tym zwaszcza PSI). Od 1994 r. formowane s koalicje minimalnie zwyciskie, co jednak nie przyczynia si jak na razie do zwikszenia trwao ci gabinetw. Inaczej przedstawia si sytuacja w Holandii, gdzie podobne odej cie od pra ktyki tworzenia koalicji nadwykowych na rzecz minimalnie zwyciskich (tendencja ta utrzymuje si od 1982 r.) spowodowao wyra ne wyduenie czasu trwania gabinetu; obydwa ga binety funkcjonujce wiatach 90., a kierowane przez R. Lubbersa (1989-1994) i W. d e Koka (1994-1998), przetrway ca kadencj. Zmiana wzorcw kooperacji koalicyjnej dokonuje si take na paszczy nie programowej. Poja wiaj si bowiem ukady koalicyjne, ktre w przeszo ci byy absolutnie wykluczone. W tym k ek cie warto wymieni kilka znamiennych przykadw. Najbardziej wymowny jest fakt zawarc ia sojuszu koalicyjnego przez wosk Parti Ludow (bdc kontynuatork chadecji) z Parti atycznego Socjalizmu (wywodzc si z partii komunistycznej) w 1996 r., co umoliwio objc e w 1997 r. stanowiska premiera po raz pierwszy w historii przez lidera partii w ykluczonej od 1947 r. od udziau w rzdzeniu (Massimo d'Allema). W 1993 r. doszo do hi storycznego kompromisu" midzy konserwatywn Fianna Fdil a socjaldemokratyczn Parti Pr acy w Irlandii. Gabinet utworzony przez oba nigdy wcze niej nie kooperujce ze sob ug rupowania uzyska najwysz w historii aprobat parlamentu, 303 Systemy polityczne wspczesnego wiata co uznano - prawda, e mylnie - za wska nik utrwalenia si nowej praktyki koalicyjnej. W 1994 r. w Holandii zaprzysiony zosta gabinet W. de Koka, bdcy pierwsz bez udziau decji koalicj socjalistw i liberaw (WD i D'66), generalnie odmawiajcych dotd wsppra 1997 r. socjaldemokracja niemiecka utworzya gabinet z Zielonymi", doprowadzajc do przezwycienia dugoletniej izolacji tego ostatniego ugrupowania. W 1999 r. powoany zo sta w Belgii gabinet Guya Verho-fstadta, w skad ktrego weszli liberaowie, socjali ci o

raz dwa ugrupowania ekologiczne - Agalev i Ecolo. Na pocztku 2000 r. austriacka c hadecj zdecydowaa si na utworzenie gabinetu z postrzegan jako nacjonalistyczn, ksenof obiczn, a nawet faszyzujc Wolno ciow Parti Austrii kierowan przez kontrowersyjnego pr era Karyntii Jrga Haidera. Przypadki te obrazuj szersz tendencj upodabniania si progr amw partii centrolewicowych i centroprawicowych. Mog by rwnie zapowiedzi zastpienia fliktu midzy lewic i prawic podziaami politycznymi opartymi na innych kryteriach (je st to widoczne zwaszcza w Europie Wschodniej, gdzie jedn z osi rywalizacji pozosta je stosunek do komunistycznej przeszo ci i jej rozliczenia). W kadym razie nie s potw ierdzeniem teorii koalicji ideologicznie spjnych, ktra zakada, e gabinety tworzone s przez partie ssiadujce ze sob na osi lewica - prawica. Po trzecie, analiza struktury politycznej gabinetw koalicyjnych w rozwinitych demo kracjach ujawnia nieznaczn przewag rzdw zdominowanych przez jedn (lewicow bd prawic ientacj polityczn nad rzdami zbalansowanymi. Na 17 analizowanych w 1997 r. przypadkw odnotowujemy 9 gabinetw ideologicznie jednorodnych, z czego 7 o dominacji orient acji prawicowej (Australia, Niemcy, Islandia, Irlandia, Izrael, Holandia, Nowa Z elandia) i 2 o orientacji lewicowej, a ci lej -zdominowanych przez lewic (Francja i Dania). Spo rd pierwszych 7 gabinet australijski, nowozelandzki, islandzki i izrael ski mog by zakwalifikowane jako zdominowane przez prawic, pozostae trzy naley uzna za centroprawicowe. W pozostaych 8 krajach wystpuje bd gabinet o przewadze partii centr owych (gabinet K. M. Bondevika w Norwegii, wykluczajcy socjalistw i konserwatystw, oraz gabinet R. Hashimoto w Japonii oparty na dominacji Liberalnej Partii Demokr atycznej), bd rwnowacy si lewicy i prawicy. W Belgii, Austrii i Luksemburgu jest to waga midzy socjalistami a chadecj, przy wyczeniu liberaw, we Woszech sojusz socjalis chadekw i liberaw, w Szwajcarii wielka koalicja", natomiast w Finlandii koalicja skrz yde" - wyczajca centrum. Czy na tle powyszych rozwaa mona wysnu wniosek o stopniowym wzro cie poziomu spjno ci ramowej koalicji gabinetowych w rozwinitych demokracjach? 304 Wadza wykonawcza Jak si wydaje, w negocjacjach koalicyjnych przywizuje si obecnie znaczn wag do tego, by gabinety koalicyjne byy stabilne (istotny postp w tej mierze mona zaobserwowa w F inlandii, Belgii i Holandii), nawet je li odbywa si to kosztem spjno ci programowej. N ie oznacza to jednak cakowitego lekcewaenia rnic programowych. Nadal napotykamy jedn ak sytuacje, w ktrych brak jest realnej alternatywy dla uksztatowanego wiele lat t emu ukadu koalicyjnego (Austria do 1999 r., prawicowe koalicje w pastwach skandyna wskich), lub koalicje synkretyczne (Finlandia). Poszukuje si jednak drg prowadzcych rwnocze nie do zwikszenia i spjno ci programowej, i zdolno ci przetrwania koalicji. Cor z bardziej powszechna staje si praktyka zawierania formalnych umw koalicyjnych (np . w Holandii czy Irlandii), stanowicych kompromisowy program dziaania rzdu. W adnym wypadku nie oznacza to znalezienia uniwersalnego i powszechnie akceptowanego mod elu koalicji gabinetowej. Nie wydaje si, rwnie w wietle do wiadcze demokracji konsolid jcych si, by w najbliszym czasie byo to moliwe. Gabinety koalicyjne pozostan zapewne przez duszy czas charakterystyczn cech demokracj i wielopartyjnej. Biorc pod uwag fakt stopniowego wzrostu frag-mentaryzacji systemw partyjnych oraz utraty pozycji przez partie dominujce takich krajw, jak Japonia, Meksyk, Indie, Wochy czy te pastwa skandynawskie, mona dostrzega w perspektywie rozsz erzenie rynku wyborczego w rozwinitych demokracjach. Dlatego te polityka koalicyjn a stanowi i dugo jeszcze bdzie stanowi jeden z najwaniejszych tematw politologii porw awczej. 305 Systemy polityczne KRAJ PREZYDENT* ARGENTYNA F. AUSTRIA T. Klestil BRAZYLIA F. CHILE R. Lagos CZECHY V. Havel FINLANDIA T. FRANCJA J. Chirac wspczesnego wiata Tabela 8. Wybrane cechy obieralnych gw pastwa KADENCJA WYBORY WYMAGANA WIKSZO de la Rua Bruno 4 powszechne 45% 6 powszechne bezwzgldna Cardoso 4 powszechne bezwzgldna 6 powszechne bezwzgldna 5 parlamentarne bezwzgldna Halonen 6 powszechne bezwzgldna 7 powszechne bezwzgldna

GRECJA K. Stepanopoulos 5 parlamentarne kwalifikowana (2/3) INDIE K. Narayanan 5 kolegium elektorw bezwzgldna IRLANDIA M. McAleese 7 powszechne bezwzgldna ISLANDIA 0. Grimsson 4 powszechne wzgldna IZRAEL E. Weizman 5 parlamentarne bezwzgldna KOSTARYKA M. Echeverria 4 powszechne 40% MEKSYK V. Fox Ouesada 6 powszechne wzgldna POLSKA A. Kwa niewski 5 powszechne bezwzgldna PORTUGALIA J. de Sampaio 5 powszechne bezwzgldna ROSJA W. Putin 4 powszechne bezwzgldna TURCJA A. Necdet Sezer 7 parlamentarne kwalifikowana (2/3) URUGWAJ T. V3squez Rosas 5 powszechne wzgldna USA B. Clinton 4 kolegium elektorw bezwzgldna WGRY F. Madl 5 parlamentarne kwalifikowana (2/3) WOCHY C. Ciampi 7 kolegium elektorw bezwzgldna Dane na wrzesie 2000 r. 306 Rozdzia IX Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw 1. Pojcie reimu politycznego Z terminem reim polityczny kojarzymy na og jak form dyktatury, ktrej cech zasadnicz mniej lub bardziej drastyczne ograniczenie praw obywatelskich oraz skupienie wadz y w rkach osoby lub instytucji nie pochodzcej z wyborw. W tym wa nie sensie mwi si o ie wojskowym, policyjnym, suta-skim" itp. Zdziwienie wywouje natomiast czsto okre leni reim demokratyczny" . Nieporozumienia bior si std, e we wspczesnej politologii poj u politycznego" (political regime) jest z reguy aksjologicznie neutralne. Najoglni ej biorc, oznacza ono kady zesp warto ci i zasad, na ktrych opiera si maj struktury owania polityczne, oraz norm, ktre je reguluj. Innymi sowy, reim polityczny w szerok im sensie tego sowa to warto ci ustrojowe, wzorce struktury instytucji wadzy oraz fo rmalne i nieformalne reguy gry politycznej okre lajce relacje midzy podmiotami polity ki. Tak rozumiany reim polityczny nie musi by ani dobry", ani zy", ani tym bardziej n eludzki" (jak zwyko si okre la totalitaryzm komunistyczny czy nazistowski). Stanowi o n normatywny aspekt systemu politycznego, na ktry prcz norm skadaj si rwnie faktyczn achowania polityczne. Rzecz jasna, warto ci, zasady czy normy polityczne obowizujce w systemach demokratycznych bd odmienne od tych, ktre ksztatuj stosunki polityczne w autorytaryzmie (i wwczas zabieg warto ciowania jest jak najbardziej uprawniony). Ty m samym mog one stanowi kryterium rozrnienia pomidzy tymi dwiema formami ustrojowymi, przynajmniej na paszczy nie normatywnej, a take sta si podstaw wyodrbnienia rnych demokracji bd autorytaryzmu. Szerokie pojcie reimu politycznego obejmuje wszystkie relacje polityczne, w ktre wc hodz instytucje pastwowe, partie, grupy interesu czy te obywatele wystpujcy w rolach politycznych (np. w roli wyborcw, uczestnikw referendw bd podmiotw praw politycznych) Reim polityczny wyznacza granice dziaania obywateli, organizacji po redniczcych oraz organw pastwa - tam, gdzie owe dziaania 307 Systemy polityczne wspczesnego wiata si stykaj. Autorzy polskiej Encyklopedii Politologii w tomie po wiconym teorii polity ki definiuj reim polityczny jako faktyczny sposb, styl sprawowania wadzy i egzekwowan ia posuszestwa wobec niej", co jest o tyle mylce, e zaciera granic midzy normatywnym istocie pojciem reimu a szerszym od niego pojciem systemu politycznego, obejmujcym rwnie fakty polityczne. By unikn nieporozumie, pozostajemy przy normatywnym ujciu re politycznego, uznajc, e - w najszerszym ujciu - tworz go normy, warto ci i oceny odno szce si sposobu uzyskiwania wadzy politycznej, jej organizacji, rywalizacji polityc znej, struktury wadz pastwowych oraz podejmowanych w ich ramach procesw decyzyjnych , pionowego i poziomego podziau wadzy oraz egzekwowania odpowiedzialno ci polityczne j. Innymi sowy, reim polityczny to zbir zasad ustrojowych, charakterystycznych dla danego typu systemu politycznego. Do podstawowych zasad ustrojowych demokracji (tak skonsolidowanych, jak i nie-sk onsolidowanych), ktre faktycznie wpywaj na dziaalno podmiotw polityki, nale bez w emokracja przedstawicielska oraz podzia wadz. Idea demokracji reprezentatywnej, wy

wodzca si z rzymskich tradycji republikaskich, oznacza wspcze nie, e wadza ustawodaw wykonawcza przysuguje wycznie organom wyanianym bezpo rednio (parlament) lub po rednio (rzd) przez wyborcw. Rzecz nie tylko w tym, by wybory owe - co w wietle dotychczaso wych rozwaa o demokracji jest oczywiste - byy rywalizacyjne i cykliczne. Demokracja przedstawicielska to rwnie odrzucenie moliwo ci zastpienia parlamentu i rzdu w ich ko stytucyjnych funkcjach przez jakikolwiek podmiot polityki; nie tylko przez armi, policj, ko ci, ale take - o czym wspomina si rzadziej - przez sam lud. Jest to istotne zastrzeenie - demos wyania parlament, a za jego po rednictwem rzd, nie po to, by wystp owa w ich roli. Ten punkt widzenia zaznaczy si wyra nie w koncepcjach amerykaskich Ojc -Zaoycieli, ktrzy w debacie nad optymaln form ustroju Stanw Zjednoczonych akcentowali konieczno ograniczenia wadzy sprawowanej bezpo rednio przez obywateli. Wedug Jamesa Ma disona, jednego z autorw The Federalist Papers, oparcie ustroju USA na zasadzie r epublikaskiej (przeciwstawianej zasadzie demokracji bezpo redniej) sprowadzao si do t ego, e wadza jest delegowana maej liczbie obywateli wybranych przez pozostaych". Demo kracja przedstawicielska uznana zostaa wwczas za doskonalszy, cho bardziej zoony mech anizm polityczny, ni gosowanie na wsi, pod dbem albo na maomiasteczkowych zebraniach" (Frederic Quinn). Warto o tym wspomnie w obliczu moliwego oburzenia ze strony zwo lennikw radykalnej koncepcji demokracji partycypacyjnej, wedle ktrej wadza decydowa nia naley przede wszystkim do ludu, 308 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw a tylko w szczeglnych przypadkach do jego reprezentantw. Wspcze nie uznaje si bowiem z sad, e demokracja przedstawicielska nie moe by zastpowana bezpo rednim dziaaniem obyw li. Naj wieszym przykadem takiego pojmowania demokracji jest negatywne stanowisko Ra dy Europy wobec referendum zaplanowanego po wygranych przez L. Kuczm w 1999 r. wy borach prezydenckich na Ukrainie. Jego celem miaa by zmiana konstytucji oraz zmusz enie parlamentu do wcze niejszego ustpienia, co uznano za pogwacenie demokratycznych standardw. Rada Europy jednoznacznie stwierdzia, e referendum nie moe by pretekstem do ominicia legalnie wybranej wadzy ustawodawczej. Warto doda, e ukraiski Sd Konstytu yjny uzna w marcu 2000 r. pytania odnoszce si do moliwo ci skrcenia kadencji Rady Najw zej oraz uchwalenia zmian konstytucji bezpo rednio przez obywateli za sprzeczne z ustaw zasadnicz, potwierdzajc tym samym suszno argumentw wysunitych przez Rad Euro Przyjcie idei demokracji przedstawicielskiej wie si z drug zasad, jak jest podzia w ej tre sprowadzi moemy do normy nakazujcej ustanowienie takich relacji politycznych ( zarwno w poziomym", jak i w pionowym" wymiarze przestrzeni politycznej), ktre zapobi egn temu, by ktrykolwiek podmiot zyska pozycj trwale uprzywilejowan. Tak rozumiany po dzia wadz obejmuje problematyk stosunkw midzy wadz ustawodawcz i wykonawcz, midzy yw i egzekutyw z jednej strony a wadz sdownicz z drugiej, midzy izbami parlamentu or midzy parti (koalicj) rzdzc a opozycj. Instytucjami, za pomoc ktrych jest realizow a podziau wadz, s zatem: wyodrbniony pion egzekutywy, druga izba parlamentu, niezawi se sdy (a w rd nich trybunay konstytucyjne czy trybunay stanu) oraz partia (koalicja) pozycyjna. W tym kontek cie mwi si niekiedy 0 odpowiedzialno ci poziomej (horizontal accountability) jako o niezbdnym elemencie demokracji skonsolidowanych. Okre lenia tego uywaj zarwno Larry Diamond, jak i Guill ermo 0'Donnell, majc na my li uprawnienia kontrolne jednych organw pastwowych wobec i nnych, dziaajcych na tym samym poziomie systemu politycznego. Podzia wadz dokonuje s i jednak rwnie w pionie", czego wyrazem jest tak federalizm, jak i - w nieco inny sp osb - samorzd lokalny czy regionalizm, wyraajce ide ograniczenia wadzy centralnej. Om enie wszystkich aspektw podziau wadzy wykraczaoby poza przyjt koncepcj opracowania. alszych rozwaaniach koncentrujemy si na tym, jak przedstawiaj si prawne oraz faktycz ne relacje midzy wadz ustawodawcz i wykonawcz. Ten ukad stosunkw prawnicy okre laj formy rzdw. W politologii na oznaczenie normatywnych 1 faktycznych zaleno ci charakteryzujcych stosunki midzy wadz ustawodawcz 309 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw a tylko w szczeglnych przypadkach do jego reprezentantw. Wspcze nie uznaje si bowiem z sad, e demokracja przedstawicielska nie moe by zastpowana bezpo rednim dziaaniem obyw li. Naj wieszym przykadem takiego pojmowania demokracji jest negatywne stanowisko Ra dy Europy wobec referendum zaplanowanego po wygranych przez L. Kuczm w 1999 r. wy borach prezydenckich na Ukrainie. Jego celem miaa by zmiana konstytucji oraz zmusz

enie parlamentu do wcze niejszego ustpienia, co uznano za pogwacenie demokratycznych standardw. Rada Europy jednoznacznie stwierdzia, e referendum nie moe by pretekstem do ominicia legalnie wybrane] wadzy ustawodawczej. Warto doda, e ukraiski Sd Konstytu yjny uzna w marcu 2000 r. pytania odnoszce si do moliwo ci skrcenia kadencji Rady Najw zej oraz uchwalenia zmian konstytucji bezpo rednio przez obywateli za sprzeczne z ustaw zasadnicz, potwierdzajc tym samym suszno argumentw wysunitych przez Rad Euro Przyjcie idei demokracji przedstawicielskiej wie si z drug zasad, jak jest podzia w ej tre sprowadzi moemy do normy nakazujcej ustanowienie takich relacji politycznych ( zarwno w poziomym", jak i w pionowym" wymiarze przestrzeni politycznej), ktre zapobi egn temu, by ktrykolwiek podmiot zyska pozycj trwale uprzywilejowan. Tak rozumiany po dzia wadz obejmuje problematyk stosunkw midzy wadz ustawodawcz i wykonawcz, midzy yw i egzekutyw z jednej strony a wadz sdownicz z drugiej, midzy izbami parlamentu or midzy parti (koalicj) rzdzc a opozycj. Instytucjami, za pomoc ktrych jest realizow a podziau wadz, s zatem: wyodrbniony pion egzekutywy, druga izba parlamentu, niezawi se sdy (a w rd nich trybunay konstytucyjne czy trybunay stanu) oraz partia (koalicja) pozycyjna. W tym kontek cie mwi si niekiedy 0 odpowiedzialno ci poziomej (horizontal accountability) jako o niezbdnym elemencie demokracji skonsolidowanych. Okre lenia tego uywaj zarwno Lany Diamond, jak i Guille rmo 0'Donnell, majc na my li uprawnienia kontrolne jednych organw pastwowych wobec in nych, dziaajcych na tym samym poziomie systemu politycznego. Podzia wadz dokonuje si jednak rwnie w pionie", czego wyrazem jest tak federalizm, jak i - w nieco inny spo sb - samorzd lokalny czy regionalizm, wyraajce ide ograniczenia wadzy centralnej. Om nie wszystkich aspektw podziau wadzy wykraczaoby poza przyjt koncepcj opracowania. W lszych rozwaaniach koncentrujemy si na tym, jak przedstawiaj si prawne oraz faktyczn e relacje midzy wadz ustawodawcz i wykonawcz. Ten ukad stosunkw prawnicy okre laj m ormy rzdw. W politologii na oznaczenie normatywnych 1 faktycznych zaleno ci charakteryzujcych stosunki midzy wadz ustawodawcz 309 Systemy polityczne wspczesnego wiata a wykonawcz uywa si rwnie pojcia reim polityczny (jest to drugie ju, wsze rozumie terminu). Reim polityczny w tym ujciu to og norm odnoszcych si tylko do takich kwesti , jak sposb powoywania egzekutywy, zakres jej wspdziaania z legislatyw, wzajemne upra nienia parlamentu i rzdu oraz odpowiedzialno polityczna wadzy wykonawczej. Kluczowym i, formalnymi kryteriami wyrnienia podstawowych typw reimw politycznych s sposb powo ia, czas penomocnictw i odpowiedzialno egzekutywy. Na tej podstawie wyrniamy dwa najc z ciej wymieniane warianty podziau wadz - parlamentaryzm (uosabiany przez model bryty jski) i prezydencjalizm (zastosowany w USA). Pomidzy nimi mie ci si unikalny reim fra ncuski, okre lany w literaturze mianem p- lub semi-prezydencjalizmu. Podzia wadz utosamia si czsto z modelem Monteskiusza, odzwierciedlonym najpeniej w ko stytucji amerykaskiej, opartej na idei separacji wadzy ustawodawczej i wykonawczej . Gwoli ciso ci, nawet wspcze ni mu i odwoujcy si do jego teorii my liciele nie przy Monteskiuszowi denia do cakowitego oddzielenia legislatywy i egzekutywy (sam Montes kiusz pisa o rozdzieleniu i stopieniu wadz ze sob"). Odnoszc si do brytyjskiego model ustrojowego, bdcego dla empirycznym punktem odniesienia, James Madison podkre la, e n wet na pierwszy rzut oka wadze ustawodawcze, wykonawcze oraz sdownicze nie s tam cako wicie rozdzielone i odrbne", za teoria Monteskiusza nie wyklucza tego, by mogy one wspdziaa i kontrolowa si nawzajem. Jak susznie podkre la wspczesny polski konstytu a, Pawe Sarnecki, zasada podziau wadz sprowadza si nie tyle do separacji, ile do zrwn owaenia pozycji legislatywy i egzekutywy. Innymi sowy, przedmiotem podziau wadz jest ustanowienie struktury ludzkiego wspdziaania, polegajcego na konstytuowaniu szczegln ch wadz, okre laniu i rozgraniczaniu ich kompetencji, uregulowaniu wsppracy i oprowad zenia w ten sposb dojednos'ci, chociaby ograniczonej, wadzy pastwowej". Podzia wadz t zatem zarwno model brytyjski oparty na kooperacji legislatywy i egzekutywy, jak i przeciwstawny mu model separacji wadz przewidziany w konstytucji USA. Niezalenie od zakresu uprawnie, jakimi dysponuj wobec siebie parlament i rzd (a s one - jak zo baczymy - nader zrnicowane), istotne jest to, by uprawnienia owe byy zbalansowane, w tym sensie, by adna z wadz nie zyskaa pozycji trwale dominujcej, pozwalajcej na spr owadzenie drugiej do roli politycznego decorum, co charakteryzuje reimy autorytar ne. Tak rozumiana rwnowaga cechuje - przynajmniej w zaoeniu - stosunki midzy legislatyw a

egzekutyw. Jak ju wspomniano, wyrnia si dwa podstawowe warianty reimw demokratyczny - parlamentaryzm i prezydencjalizm. Niektrzy 310 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw autorzy wyodrbniaj dodatkowo reimy pprezydenckie (semiprezydencjalizm). Unikalny, odr zucajcy klasyczny wariant podziau wadzy jest - wystpujcy aktualnie tylko w Szwajcarii - system rzdw zgromadzenia. Powysze kategorie obrazuj zrnicowanie wspczesnych demo i na paszczy nie instytucjonalnej. Jednake podzia wadz jest czym wicej; stanowi on z echanizm polityczny, na ktry skadaj si nie tylko wzajemne ograniczenia legislatywy i egzekutywy, ale rwnie relacje midzy dwiema izbami parlamentu (je li posiada on struk tur bikame-raln), wadzami centralnymi i regionalnymi (zwaszcza w pastwach federalnych ) oraz midzy obozem rzdzcym a opozycj. Na wszystkich tych paszczyznach dochodzi do ko operacji rnych podmiotw polityki. Przybiera ona rn posta: od rywalizacji opartej na adzie podejmowania decyzji wikszo ci gosw (model demokracji westminsterskiej) do wspd nia zorientowanego na znalezienie rozwizania satysfakcjonujcego moliwie wielk liczb s tron konfliktu (demokracja konsensualna). Badajc faktyczne funkcjonowanie zasady podziau wadz, naley wic wzi pod uwag nie tylko normy, ale take, lub nawet przede ws im, zachowania polityczne wywoujce okre lony efekt systemowy. Zdaniem Arenda Lijphar ta -niezalenie od ksztatu przepisw obrazujcych relacje midzy parlamentem a rzdem - de okracja westminsterska oznacza mono narzucania woli wikszo ci mniejszo ciom i zapewnia ominacj niektrych podmiotw polityki nad innymi (np. gabinetu nad parlamentem, wadz c entralnych nad regionalnymi lub izby niszej nad wysz). Model konsensualny, w ramach ktrego podejmowane s zachowania zorientowane na osignicie kompromisu, prowadzi nato miast do faktycznej rwnowagi politycznej. Pomimo wtpliwo ci interpretacyjnych, jakie mog narodzi si w dyskusjach nad zasad podzi wadz, jedno nie ulega wtpliwo ci. Jej konstytucyjne uznanie i praktyczne zastosowan ie jest kolejnym wska nikiem demokratyzmu systemu politycznego. Niezalenie od tego, czy mamy do czynienia z parlamentaryzmem, prezyden-cjalizmem, czy z semiprezyde ncjalizmem, aden z podmiotw polityki - ani organ pastwowy, ani partia polityczna nie moe podejmowa dziaa, ktrych celem jest zapewnienie sobie pozycji jedynego o rodka ecyzyjnego. W tym sensie podzia wadz jest swoistym rozwiniciem zasady rywalizacji p olitycznej. Nie oznacza to oczywi cie tego, e wszystkie podmioty s rwne pod wzgldem fa ktycznego wpywu politycznego. Zarwno w skonsolidowanych, jak i w nieskonsolidowany ch demokracjach zaznacza si przewaga egzekutywy nad legislatyw, cho nie we wszystki ch pastwach nastpuje to w jednakowym stopniu. Poniej rozpatrzymy rne warianty reimu p litycznego w systemach demokratycznych oraz autorytarnych. 311 Systemy polityczne wspczesnego wiata 2. Parlamentaryzm w demokracjach skonsolidowanych Parlamentaryzm jako szczeglny typ formy rzdw rozpowszechni! si w Europie oraz w kraj ach nalecych do Brytyjskiej Wsplnoty Narodw. Nic w tym dziwnego, jako e kolebk parlam ntaryzmu jest Wielka Brytania. Szwedzki politolog Kaare Str0m podkre la susznie, e w odrnieniu do prezydencjalizmu - parlamentaryzm nie jest produktem zamierzonego i wydyskutowanego projeku politycznego, a raczej historycznym przypadkiem. W swe j pierwotnej wersji jest on produktem dugotrwaego procesu ograniczania wadzy monars zej na rzecz parlamentu i gabinetu. Ewolucja ta polega na przejciu przez monarch r eprezentacyjnych i integra-cyjno-symbolicznych funkcji gowy pastwa oraz na oddaniu przez niego biecego zarzdzania ciau wyanianemu przez parlament i ponoszcemu przed pa lamentem - i tylko przed nim - polityczn odpowiedzialno . W podobny sposb funkcjonuje gowa pastwa w demokracjach republikaskich. Prezydent - czy to wyaniany przez parlam ent, czy przez wyborcw - jest przede wszystkim symbolem jedno ci pastwa oraz jego na jwyszym reprezentantem. Jego uprawnienia wadcze ujawniaj si podczas kryzysw polityczn ych; w sytuacjach normalnych" obieralna gowa pastwa, podobnie jak monarcha, panuje, a nie rzdzi. Biece rzdzenie, tj. podejmowanie wicych decyzji politycznych, naley d lamentu (prawodawstwo) oraz do rzdu, z premierem na czele (formuowanie, realizacja oraz kontrola polityki wewntrznej i zagranicznej). Rwnie odpowiedzialno za realizowa n polityk spoczywa na rzdzie, ktry ponosi j zarwno przed wikszo ci parlamentarn, j d wyborcami. Reim parlamentarny (parlamentaryzm) to taki, w ktrym wadza egzekutywy (utosamionej z gabinetem) jest pochodn decyzji parlamentu, przed ktrym jednocze nie p onosi ona odpowiedzialno za podejmowane decyzje polityczne. Egzystencja gabinetu n

ie zaley wic od woli jednoosobowej gowy pastwa (w postaci monarchy bd prezydenta), le z od poparcia parlamentarnej wikszo ci, a wic od okre lonej konfiguracji sil polityczn ych, uwarunkowanej rezultatem wyborw oraz (z wyjtkiem systemw dwupartyjnych) efekte m przetargw midzypartyjnych. Nie oznacza to jednak (cho niekiedy tak si dzieje) domi nacji parlamentu nad rzdem - ju choby dlatego, e wzajemne uprawnienia obu tych organw s zbalansowane. To prawda, parlament moe w kadym momencie odmwi rzdowi swego zaufani (uchwali wotum nieufno ci), czego skutkiem jest dymisja tego ostatniego. Gabinet m oe jednak doprowadzi do rozwizania parlamentu i zarzdzenia przedterminowych wyborw. R ezultatem takiego zrwnowaenia pozycji rzdu i parlamentu jest - jak zauwaa Gordon Smi th - daleko posunita 312 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw unifikacja midzy legislatyw i egzekutyw". Dlatego te, jak podkre la si w literaturze, arlamentaryzm jest systemem wzajemnej zaleno ci wadzy ustawodawczej i wykonawczej, k tre oddziaywujc na siebie, rwnocze nie si ograniczaj. Charakteryzujc reim parlamentarny, poszczeglni autorzy kad nacisk na rne jego cechy. k np. zdaniem Stanisawa Gebethnera parlamentaryzm oznacza dwu-czionowo egzekutywy, ktr tworz gowa pastwa oraz gabinet z premierem na czele, solidarn i indywidualn odpo dzialno polityczn oraz prawo gabinetu do rozwizania parlamentu przed upywem jego kade ncji. Zdaniem Marka Sobolew-skiego do gwnych cech parlamentaryzmu naley zaliczy przy znanie prawa inicjatywy ustawodawczej gabinetowi, mono uchwalenia przez parlament w otum nieufno ci pod adresem rzdu oraz prawo egzekutywy do przedterminowego rozwizani a parlamentu. Juan Linz podkre la, e - w przeciwiestwie do prezydencjalizmu - parlam ent jest jedyn demokratycznie uprawomocnion instytucj". Arend Lijphart uwaa, e na par amentaryzm skadaj si trzy cechy egzekutywy: wybieralno przez parlament, odpowiedzialn o przed parlamentem oraz kolegialno . Giovanni Sartori stwierdza, e z reimem parlament rnym mamy do czynienia wwczas, gdy rzd jest powoywany, popierany i odwoywany przez p arlament. Z kolei Kaare Str0m ogranicza si do wskazania odpowiedzialno ci gabinetu przed wikszo ci parlamentarn poprzez mono uchwalenia przez ni wotum nieufno ci. Mon edzie, e do modelowych cech parlamentaryzmu zalicza si najcz ciej to, e: 1) ukad si ycznych w parlamencie (i podjte w nim uzgodnienia, w razie gdy adna z partii nie p osiada wikszo ci) przesdza o powoaniu premiera i uformowaniu gabinetu, niezalenie od t ego, kto formalnie decyzj tak podejmuje, 2) rzd ponosi solidarn odpowiedzialno polity zn przed parlamentem, ktry moe wyrazi mu wotum nieufno ci, oznaczajce ustpienie co na iej premiera, najcz ciej za -caego gabinetu, 3) dla zachowania rwnowagi rzd ma moliwo odowania rozwizania parlamentu (jego izby niszej, w przypadku gdy jest on dwuizbow y) przed upywem kadencji, co powoduje konieczno rozpisania przedterminowych wyborw, oraz 4) midzy parlamentem i rzdem istnieje system powiza organizacyjnych, funkcjonal nych i personalnych (ministrowie mog by i czsto s deputowanymi), co oznacza brak org anizacyjnej separacji wadzy ustawodawczej i wykonawczej. Jak si wydaje, tym, co najpeniej odrnia parlamentaryzm od prezydencjalizmu, s dwie ce chy: struktura wadzy wykonawczej oraz czas trwania penomocnictw rzdu. Je li idzie o c ech pierwsz, to wspomniany ju dualizm egzekutywy oznacza istnienie jej dwch nierwnopr awnych czonw. Gowa pastwa (w postaci monarchy 313 Systemy polityczne wspczesnego wiata bd prezydenta) nie kreuje samodzielnie polityki, ani wewntrznej, ani zagranicznej. Jak bya ju o tym mowa, spenia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne, a take wykonawcze wobec woli wikszo ci parlamentarnej (np. powoanie premiera, zarzdzanie pr zedterminowych wyborw itp.). W tym sensie jest pasywnym, odtwrczym czonem wadzy wyko nawczej. Czon kreatywny stanowi natomiast gabinet kierowany przez premiera, uzysk ujcego legitymacj do kierowania polityk wewntrzn i zagraniczn z rk wikszo ci parlam j (bd , jak dzieje si to w Izraelu, bezpo rednio z rk wyborcw). Polityczna odpowiedzial o gabinetu -i jest to druga cecha parlamentaryzmu - sprowadza si do tego, e penomocni ctwa udzielone gabinetowi mog by w kadej chwili cofnite. Czas ich trwania nie jest z atem z gry okre lony, a gabinet musi ustpi, gdy ukonstytuuje si przeciwna jego dalszem u trwaniu wikszo parlamentarna. W tym sensie parlamentaryzm mona definiowa rwnie w s negatywny; jego istota sprowadza si wwczas do stwierdzenia, e rzd trwa dopty, dopki ie opowie si przeciw niemu wikszo czonkw parlamentu (bd jego izby niszej). Do skonsolidowanych demokracji, ktre uosabiaj reim parlamentarny w opisanym powyej z

naczeniu, zaliczymy: Austri, Belgi, Dani, Grecj, Hiszpani, Holandi, Irlandi, Norwegi wecj, Wochy, Portugali, Republik Federaln Niemiec i Wielk Brytani. Pozaeuropejskie p kady parlamentaryzmu to: Australia, Nowa Zelandia, Japonia, Indie, Kanada i Izrae l. Z nielicznymi wyjtkami, wszystkie wymienione tu reimy charakteryzuj si wymieniony mi wyej cechami (jedynie w Norwegii parlament nie moe by rozwizany przed upywem kaden cji, za w Holandii i w Norwegii obowizuje zakaz czenia stanowisk deputowanego i czonk a rzdu). Nie oznacza to jednak, e nie wystpuj midzy nimi odrbno ci w przyjtych rozwi h instytucjonalnych i proceduralnych, ktre pocigaj za sob zrnicowanie mechanizmu decy yjnego. Ju na pierwszy rzut oka dostrzec mona istotn odmienno parlamentaryzmu brytyjs kiego, skandynawskiego czy woskiego. Sprbujmy przyjrze im si nieco bliej, biorc pod u ag przede wszystkim faktyczn pozycj parlamentu i rzdu w procesie podejmowania decyzj i i okre lajc czynniki, ktre sprzyjaj dominacji egzekutywy. Po pierwsze, dominujcym typem parlamentaryzmu w skonsolidowanych demokracjach (w Europie Zachodniej, Kanadzie, Australii, Nowej Zelandii, Japonii i Izraelu) jest parlamentaryzm gabinetowy. Charakteryzuje go wysoki stopie skuteczno ci dziaa rzdu ws zczynajcego i kontrolujcego proces ustawodawczy, istnienie zdyscyplinowanej wikszo ci parlamentarnej udzielajcej poparcia inicjatywom i dziaaniom rzdu oraz niewielka (m alejca) liczba przesile (kryzysw) gabinetowych. 314 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw Do najczystszych" przykadw demokracji gabinetowych" zalicza si Wielk Brytani, Austra Now Zelandi, Szwecj, Norwegi, Austri, RFN i Hiszpani. W skrajnym przypadku parlamenta yzm gabinetowy moe oznacza dominacj egzekutywy nad parlamentem, co zdaniem A. Lijph arta cechuje zwaszcza przypadek Wielkiej Brytanii i Nowej Zelandii. Przeciwiestwem parlamentaryzmu gabinetowego jest tzw. parlamentaryzm komitetowy, w ktrym istotn rol w mechanizmie decyzyjnym odgrywaj stae komisje parlamentarne, dysponujce prawem zmieniania lub blokowania propozycji rzdowych. Moe on prowadzi, jak niegdy w III i I V Republice Francuskiej, do dominacji legityslatywy nad egzekutyw. Wspcze nie parlame ntaryzm komitetowy utrzymuje si w najczystszej postaci we Woszech (do pocztku lat 9 0.), a take w Belgii, Danii i Holandii, i nie wywouje takiego efektu. Charakteryzu je si zmniejszon skuteczno ci inicjatyw rzdu, niskim stopniem dyscypliny partii tworzc ch wikszo parlamentarn oraz du liczb gabinetw (tak np. we Woszech liczba gabinetw do 1999 r. wyniosa 55). Warto jednak podkre li, e wzrost znaczenia parlamentu moe sta i rwnie efektem rozbudowy mechanizmw korporacyjnych, oznaczajcych m.in. uczynienie z komisji parlamentarnych forum negocjacji interesw organizacji prywatnych (grup na cisku) i poszczeglnych partii politycznych. Proces taki obserwujemy zwaszcza w Dan ii, Norwegii i Szwecji, ktre - cho zaliczane do reimw parlamentaryzmu gabinetowego zmierzaj, zwaszcza w latach 70. i 80., w stron parlamentaryzmu komitetowego. Gener alnie uznaje si jednak, e wikszo pastw zachodnioeuropejskich cechuje rwnowaga legisl wy i egzekutywy. Po drugie, zasadnicz zmienn rnicujc reimy parlamentarne jest system partyjny. Nawiz najbardziej rozpowszechnionych typologii systemw partyjnych, powiemy, e wspczesny p arlamentaryzm funkcjonuje w ramach zarwno systemu partii dominujcej (Japonia do la t 90., Szwecja wiatach 1932-1976), dwupartyjnego (Wielka Brytania, Australia, No wa Zelandia do lat 90.), dwuip-partyjnego (RFN, Austria do lat 90., Kanada do lat 80.), umiarkowanego" pluralizmu (Holandia, Hiszpania, Grecja, Szwecja, Norwegia, Portugalia, Izrael), jak i spolaryzowanego", ekstremalnego pluralizmu (Wochy, przy najmniej do poowy lat 80.). Warto podkre li, e typ systemu partyjnego wpywa decydujco a faktyczne relacje mieczy legi ilatyw a egzekutyw. Systemy dwupartyjne bd dwuipparty ne sprzyjaj domiracji gabinetu nad parlamentem, co potwierdza zarwno przykad brytyj ski, jak i niemiecki oraz austriacki. Wynika to z faktu dysponowania przez rzd po parciem zdyscyplinowanej wikszo ci parlamentarnej, dla ktrej jest on gwnym inicjatorem i centrum decyzyjnym. Z kolei spolaryzowany pluralizm prowadzi do 315

Systemy polityczne wspczesnego wiata znacznego wzrostu roli parlamentu w mechanizmie decyzyjnym, przede wszystkim z u wagi na nietrwao rzdw i duszy czas ich formowania, uwarunkowany brakiem spjnej wik rlamentarnej. Sytuacja taka, jak np. we Woszech, niesie z sob pewne zagroenie dla s tabilno ci politycznej, ktre z kolei w systemie dwu-partyjnym jest prawie cakowicie

wyeliminowane (podjte w latach 90. inicjatywy reform politycznych zmierzaj ku krea cji systemu partyjnego dwubiegunowego). Mona wic z pewnym uproszczeniem przyj, e im b ardziej system partyjny odbiega od dwupartyjno ci, tym sabsza jest pozycja rzdu wobe c parlamentu, i tym bardziej prawdopodobne s kryzysy gabinetowe. Po trzecie, czynnikiem rnicujcym wspczesny parlamentaryzm jest procedura powoywania i odwoywania rzdu. Wspln cech wszystkich wariantw parlamentaryzmu stanowi to, e podmio formalnie powoujcym szefa rzdu jest gowa pastwa (wyjtek to Szwecja, gdzie funkcj t przewodniczcy Riksdagu). Rnice polegaj natomiast na tym, e w niektrych pastwach wyma e jest uzyskanie formalnej aprobaty parlamentu co do skadu i programu rzdu, w niek trych za - procedury takiej si nie przewiduje. Do grupy pierwszej, w ktrej warunkiem podjcia dziaa przez rzd jest uzyskanie przeze parlamentarnego wotum zaufania, zalicz ymy m.in. Republik Federaln Niemiec, Wochy, Irlandi, Belgi, Grecj, Hiszpani, Polsk w (w tym ostatnim kraju - co jest rozwizaniem unikalnym -obowizek uzyskania aprobat y parlamentu powstaje rwnie wwczas, gdy zmiany w skadzie Rady Ministrw wynosz ponad 5 %, co oznacza, e gabinet pod przewodnictwem tego samego premiera moe poddawa si proc edurze uzyskiwania wotum zaufania wielokrotnie). W grupie drugiej, w ktrej rzd nie ma obowizku uzyskania wotum zaufania, odnajdujemy natomiast Kanad, Wielk Brytani, D ani, Norwegi, Islandi i Estoni (w Finlandii uzyskanie inwestytury do rzdzenia nie jes t niezbdne, cho - zgodnie z 36 konstytucji - czonkowie rzdu winni cieszy si zaufani parlamentu). Konsekwencj powyszego zrnicowania jest odmienny charakter procesu formo wania gabinetu; je li wymagane jest wotum zaufania, stanowisko frakcji parlamentar nej partii wchodzcych w skad rzdu ma istotne znaczenie, za gdy brakuje tego wymogu, zdanie parlamentarzystw ma mniejsz wag. Jak podkre la Thomas Saalfeld, to nie rzd musi udowodni, e jest popierany przez parlament - to parlament winien wykaza, e nie tole ruje gabinetu. Jest to koronne zaoenie tzw. negatywnego parlamentaryzmu skandynaws kiego, opierajcego si na domniemaniu, e dopki nie zostao zgoszone formalne wotum nieu no ci, dopty rzd cieszy si poparciem izby - nawet je li tworz go partie stanowice w ni mniejszo . 316 Systemy polityczne wspczesnego wiata znacznego wzrostu roli parlamentu w mechanizmie decyzyjnym, przede wszystkim z u wagi na nietrwalo rzdw i duszy czas ich formowania, uwarunkowany brakiem spjnej wik parlamentarnej. Sytuacja taka, jak np. we Woszech, niesie z sob pewne zagroenie dla stabilno ci politycznej, ktre z kolei w systemie dwu-partyjnym jest prawie cakowici e wyeliminowane (podjte w latach 90. inicjatywy reform politycznych zmierzaj ku kr eacji systemu partyjnego dwubiegunowego). Mona wic z pewnym uproszczeniem przyj, e im bardziej system partyjny odbiega od dwupartyjno ci, tym sabsza jest pozycja rzdu wo bec parlamentu, i tym bardziej prawdopodobne s kryzysy gabinetowe. Po trzecie, czynnikiem rnicujcym wspczesny parlamentaryzm jest procedura powoywania i odwoywania rzdu. Wspln cech wszystkich wariantw parlamentaryzmu stanowi to, e podmio formalnie powoujcym szefa rzdu jest gowa pastwa (wyjtek to Szwecja, gdzie funkcj t przewodniczcy Riksdagu). Rnice polegaj natomiast na tym, e w niektrych pastwach wyma e jest uzyskanie formalnej aprobaty parlamentu co do skadu i programu rzdu, w niek trych za - procedury takiej si nie przewiduje. Do grupy pierwszej, w ktrej warunkiem podjcia dziaa przez rzd jest uzyskanie przeze parlamentarnego wotum zaufania, zalicz ymy m.in. Republik Federaln Niemiec, Wochy, Irlandi, Belgi, Grecj, Hiszpani, Polsk w (w tym ostatnim kraju - co jest rozwizaniem unikalnym -obowizek uzyskania aprobat y parlamentu powstaje rwnie wwczas, gdy zmiany w skadzie Rady Ministrw wynosz ponad 5 %, co oznacza, e gabinet pod przewodnictwem tego samego premiera moe poddawa si proc edurze uzyskiwania wotum zaufania wielokrotnie). W grupie drugiej, w ktrej rzd nie ma obowizku uzyskania wotum zaufania, odnajdujemy natomiast Kanad, Wielk Brytani, D ani, Norwegi, Islandi i Estoni (w Finlandii uzyskanie inwestytury do rzdzenia nie jes t niezbdne, cho - zgodnie z 36 konstytucji - czonkowie rzdu winni cieszy si zaufani parlamentu). Konsekwencj powyszego zrnicowania jest odmienny charakter procesu formo wania gabinetu; je li wymagane jest wotum zaufania, stanowisko frakcji parlamentar nej partii wchodzcych w skad rzdu ma istotne znaczenie, za gdy brakuje tego wymogu, zdanie parlamentarzystw ma mniejsz wag. Jak podkre la Thomas Saalfeld, to nie rzd musi udowodni, e jest popierany przez parlament - to parlament winien wykaza, e nie tole ruje gabinetu. Jest to koronne zaoenie tzw. negatywnego parlamentaryzmu skandynaws kiego, opierajcego si na domniemaniu, e dopki nie zostao zgoszone formalne wotum nieu

no ci, dopty rzd cieszy si poparciem izby - nawet je li tworz go partie stanowice w ni mniejszo . 316 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw Podobne zrnicowanie napotykamy w kwestii procedur zwizanych z odwoaniem gabinetu. Zao niem parlamentaryzmu jest to, e parlamentowi przysuguje - w zasadzie w kadym momencie i z kadego powodu - prawo odwoania gabinetu. Istotnym czynnikiem rnicujcym jest natomiast wymagana wikszo gosw. Moe by ona bezwzgldna Zachodniej wymg taki przewidziano m.in. w RFN, Grecji, Portugalii, Hiszpanii i S zwecji) lub wzgldna. Wymg wikszo ci bezwzgldnej sprzyja dominacji gabinetu nad parlame ntem. Ten sam efekt wywouje rwnie zainstalowanie mechanizmw zwikszajcych stabilno p czn. Prcz doboru odpowiedniego systemu wyborczego (zob. niej), chodzi tu o procedur y utrudniajce odwoanie rzdu. Sytuacja taka wystpuje zwaszcza (cho nie tylko) w krajac , w ktrych - na skutek gwatownej destabilizacji politycznej - doszo w przeszo ci do us tanowienia autorytarnych bd totalitarnych rzdw dyktatorskich (np. w Austrii, Niemcze ch, Hiszpanii czy Grecji). Stosowanie takich dodatkowych zabezpiecze" okre la si mian em racjonalizacji parlamentaryzmu, na ktr skadaj si rozwizania normatywne modyfikujc radycyjny model, odnoszce si zwaszcza do trybu powoywania rzdu oraz egzekwowania jego odpowiedzialno ci politycznej. Jednym z mechanizmw racjonalizacji jest tzw. konstr uktywne wotum nieufno ci, polegajce na tym, e odwoanie rzdu (szefa rzdu) jest moliwe ko pod warunkiem uzyskania bezwzgldnej wikszo ci gosw dla kandydatury nowego premiera. Przyjcie tego rozwizania zapobiega zbyt czstym zmianom gabinetu uniemoliwiajcym mu r ealizacj zaproponowanej przeze polityki. Zniechca rwnie liderw partii tworzcych koal e gabinetowe do zbyt pochopnego ich zrywania. Instytucja konstruktywnego wotum n ieufno ci zostaa przyjta i sprawdzona w RFN - w pastwie, w ktrym gabinety koalicyjne stay si regu. W latach 70. zastosowano j r tych zachodnioeuropejskich demokracjach trzeciej fali" , w ktrych uksztatowaa si pra ktyka powoywania gabinetw jednopartyjnych (Grecja, Hiszpania). Od 1995 r. rozwizani e to obowizuje rwnie w Belgii. Z wyjtkiem federalnej Belgii, we wszystkich pozostaych przypadkach mamy do czynienia z dominacj gabinetu nad parlamentem oraz - z domin acj premiera nad gabinetem. Po czwarte, w reimach parlamentarnych stosowane s rnorodne systemy wyborcze. W Austr alii przyjto system wikszo ci bezwzgldnej, w Wielkiej Brytanii i w Kanadzie - system wikszo ci wzgldnej, w RFN, Japonii, we Woszech (od 1994 r.) oraz w Nowej Zelandii (od 1992 r.) - system mieszany, natomiast w innych krajach uywane s rne warianty propor cjonalno ci (w postaci systemw list partyjnych czy - jak w Irlandii i na Malcie - S TV). Dodajmy rwnie, e w ramach systemw list partyjnych stosowane s rne formuy wybor np. d'Hondta czy 317 Systemy polityczne wspczesnego wiata Sainte-Lague) oraz rone metody okre lania tzw. ilorazu wyborczego (np. Hare'a, Drop pa czy metoda Imperiali). Wreszcie w niektrych krajach stosowana jest wyrwnawcza d ystrybucja miejsc, rwnowaca - przynajmniej cz ciowo - straty, ktre poniosy partie ma jkrcej mwic, systemy wikszo ciowe oraz systemy list partyjnych oparte na formule d'Hon dta - faworyzujce, oglnie rzecz biorc, partie silniejsze - sprzyjaj dominacji rzdu, u twiaj bowiem wyonienie stabilnej wikszo ci parlamentarnej. Silna stosunkowo (przynajm niej do lat 90.) pozycja parlamentu woskiego osignita zostaa w ramach metody Imperia li - korzystniej dla partii sabszych. Podobny efekt mona zaobserwowa w Skandynawii, gdzie wzmocnienie pozycji parlamentw w Danii, Norwegii i Szwecji dokonao si w rama ch systemu Sainte-Lague, sprzgnitego z zasad wyrwnawczej dystrybucji miejsc, a wic ro zwiza preferujcych, do pewnego stopnia, ugrupowania zyskujce niewielkie poparcie. Po pite, parlamentaryzm wystpuje zarwno w monarchiach, jak i w republikach. Rozrnieni e to ma pewne znaczenie na paszczy nie historycznej; dugotrwaa ewolucja monarchii dop rowadzia do uksztatowania si raczej stabilnych reimw parlamentarnych, czego nie mona owiedzie o wszystkich republikach (Weimarskie Niemcy, przedwojenna Austria, IV Re publika we Francji, powojenne Wochy). Jak si wydaje, czynnikiem decydujcym o stabil no ci (niestabilno ci) parlamentaryzmu jest jednak przede wszystkim strategia elit p olitycznych, a nie forma pastwa. Z punktu widzenia istoty mechanizmu politycznego nie ma ona wikszego znaczenia. Ani monarcha, ani prezydent nie sprawuj realnej wad zy wykonawczej, zachowujc na og neutralno polityczn i sytuujc si ponad politycznymi

iaami (tak np. w Belgii, podzielonej na mocy konstytucji z 1994 r. na trzy wsplnot y - flamandzk, walosk i germask - za jedynego Belga uznaje si krla, co wzmacnia symb czne znaczenie monarchy). Gowa pastwa nie ponosi te odpowiedzialno ci politycznej za swe dziaania przed parlamentem. Formaln rnic stanowi jedynie to, e monarcha uzyskuje w wadz przez dziedziczenie i sprawuje j doywotnio, natomiast prezydent otrzymuj j w dze wyborw (w tym sensie odpowiada on politycznie przed wyborcami), a czas trwani a jego penomocnictw jest konstytucyjnie ograniczony. Istotne znaczenie moe natomia st mie autorytet monarchii i jej integrujca sia - przymioty, ktrych obieralny prezyd ent moe nie posiada. Po szste wreszcie, parlamentaryzm wspistnieje zarwno z modelem demokracji westminste rskiej (Wielka Brytania, Nowa Zelandia do lat 90.), jak i konsensu-alnej (Austri a, Belgia, Holandia). Zdaniem twrcy tej typologii, Arenda Lijpharta, 318 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw demokracja westminsterska (wikszo ciowa) oznacza wyszy poziom koncentracji wadzy, co zapewniaj m.in. wikszo ciowy system wyborczy, nierwny podzia kompetencji midzy izby pa lamentu, system dwupartyjny oraz jednowymiarowo konfliktu midzy partiami polityczny mi. Konsensualizm jest natomiast zwizany z wie-lopartyjno ci, proporcjonalnym system em wyborczym, tzw. symetrycznym bikameralizmem (rwnowag obu izb parlamentu) oraz z wielowymiarowo ci konfliktu midzypartyjnego (na konflikt socjoekonomiczny nakadaj si odziay kulturowe). Demokracja wikszo ciowa oznacza przewag gabinetu (w ktrym zasiadaj iderzy zwyciskiej partii) nad parlamentem. Zadaniem zdyscyplinowanej partyjnie wik szo ci parlamentarnej jest popieranie inicjatyw gabinetu, kierowanego najcz ciej prze z szefa partii. W demokracji konsensualnej parlament spenia inn rol, bdc silniejszym partnerem dla egzekutywy, cho niekoniecznie w peni j sobie podporzdkowujcym. Parlamentaryzm uznawany jest za typ elastycznego reimu politycznego, bardziej odp ornego na wyzwania ekonomiczne i polityczne. Odporno t zapewnia mu przede wszystkim sposb wykorzystywania zasobw ludzkich (kwalifikacji i kompetencji funkcjonariuszy publicznych). Politycy dziaajcy w reimach parlamentarnych pozostaj duej w obiegu", ywajc coraz to wikszego do wiadczenia. Nie obowizuje tu - jak np. w USA - zakaz reele kcji. Stanowisko premiera bd ministra mona sprawowa nie tylko dugo, lecz i wielokrotn ie. Tak np. W. Martens by w latach 1979-1992 dziewiciokrotnie premierem Belgii, a cz ny czas pozostawania na stanowisku premiera wynis 12 lat i 8 miesicy. Helmut Kohl b y kanclerzem RFN przez 4 pene kadencje (16 lat), natomiast H. D. Genscher kierowa p rzez 18 lat niemieck polityk zagraniczn, bdc ministrem zarwno w rzdach formowanych p z koalicj SPD/FDP, jak i CDU/FDR Ruud Lubbers by premierem Holandii przez ponad 12 lat; Margaret Thatcher przewodzia rzdowi Jej Krlewskiej Mo ci przez 11 lat. Podobnyc h przykadw mona poda wicej. Na polityczn efektywno rzdu wpywa te stabilizacja ka sub cywiln, woln od politycznych naciskw i zapewniajc znajomo mechanizmw dziaa ji. To do wiadczenie apolitycznych urzdnikw jest bezcenn czsto pomoc dla liderw party ch obejmujcych stanowiska polityczne. W przeciwiestwie do prezydencjalizmu, w ktrym alternacja wadzy oznacza niemal cakowit wymian aparatu urzdniczego, parlamentaryzm a odzi skutki przejcia wadzy przez dotychczasow opozycj, ktr stanowi na og partie i y majcy do wiadczenie w rzdzeniu. Z tego te wzgldu - mimo podatno ci na kryzysy spowodo ane niestabilno ci systemu wielopartyjnego - jest on polecany jako korzystny dla mod ych demokracji. S w nim 319 Systemy polityczne wspczesnego wiata bowiem wbudowane mechanizmy pozwalajce na rozwizanie sytuacji, ktra grozi konflikte m midzy legislatyw i egzekutyw, a w rezultacie paraliem obu wadz. Zaliczy do nich mo : niepowoywanie gabinetu, ktry na starcie nie posiada poparcia wikszo ci parlamentarn ej (odmowa uchwalenia wotum zaufania), odwoanie gabinetu, ktry zaufanie utraci, prz yspieszenie wyborw, ktre mog przynie bardziej klarowny rezultat polityczny, czy te po oanie apartyjnego gabinetu ekspertw (caretaker government). Rozwiza takich nie odnaj dziemy w drugim typie reimu politycznego, ktry stanowi prezydencjalizm, uznawany z tego wa nie powodu za bardziej sztywny i mniej skonny do stawienia czoa sytuacjom ko nfliktowym. 3. Prezydencjalizm i semiprezydencjalizm Przeciwiestwem parlamentaryzmu jest reim prezydencki, wystpujcy wycznie w krajach, kt przybray posta republikask. Zdaniem A. Lijpharta i G. Sar-toriego, opisuj go trzy ce

chy: wybr gowy pastwa w drodze wyborw powszechnych, konstytucyjne umocowanie jej wadz y na okre lony okres (bez moliwo ci jego skrcenia przez parlament) oraz jednoosobowo eg ekutywy. S. Mainwaring i M. Shugart sprowadzaj prezydencjalizm do wyborw szefa egz ekutywy i ustalonego z gry czasu trwania jego penomocnictw. S. Gebethner uwaa natom iast, e sposb powoywania prezydenta nie ma decydujcego znaczenia (powszechne wybory prezydenckie napotykamy w klasycznych reimach parlamentarnych - np. w Irlandii, G recji czy Austrii). Jego zdaniem najistotniejsze jest to, e prezydent jest wyposao ny w efektywne instrumenty sprawowania wadzy wykonawczej", a rwnocze nie nie ponosi z a swe dziaania polityczne odpowiedzialno ci przed parlamentem (jedyn form odpowiedzia lno ci s wybory). Jeszcze inaczej definiuje prezydencjalizm J. Linz. W my l koncepcji tego autora reim okre lany tym mianem charakteryzuje si istnieniem dualistycznej de mokratycznej legitymacji wadzy (posiada j zarwno parlament, jak i prezydent) oraz o kre lonym z gry czasem trwania penomocnictw wadzy wykonawczej. Niezalenie od rozbieno definicyjnych, wikszo badaczy uznaje, e od parlamentaryzmu rni si prezydencjalizm je czo-nowo ci wadzy wykonawczej (prezydent peni funkcje zarwno gowy pastwa, jak i szef ) oraz brakiem politycznej odpowiedzialno ci egzekutywy przed legislatyw. W klasycznej postaci wystpuje prezydencjalizm w USA, gdzie najpeniej zastosowana z ostaa koncepcja podziau wadzy Monteskiusza (dodajmy od razu, e jest 320 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw to jedyny przykad tego reimu w gronie skonsolidowanych demokracji). Model amerykask i opiera si na normatywnej separacji wadzy ustawodawczej (uosobionej przez dwuizbo wy Kongres) oraz wadzy wykonawczej. Separacja ta wystpuje zarwno na paszczy nie organi zacyjnej (odrbne wybory parlamentu i prezydenta, zakaz czenia funkcji deputowanego i czonka gabinetu, niemono przedterminowego rozwizania parlamentu), jak i na paszczy funkcjonalnej (autonomia parlamentu w dziedzinie tworzenia prawa oraz prezydent a w zakresie jego wykonywania, brak instytucji kontroli parlamentu nad prezydent em oraz brak odpowiedzialno ci politycznej egzekutywy przed parlamentem). Warto je dnak zwrci uwag, e oddzielenie legislatywy i egzekutywy jest niekonsekwentne w konst ytucji i nieprzestrze-gane w praktyce. W my l konstytucji USA, wiceprezydent jest przewodniczcym izby wyszej parlamentu (Senatu), za decyzje personalne prezydenta co do skadu jego gabinetu zapadaj za teje izby wyszej rad i zgod" ( by and with the Ad and Consent"). Bez wtpienia przeamuje to organizacyjn separacj wadz, podobnie jak wyo em od separacji funkcjonalnej jest prawo weta prezydenta wobec ustaw uchwalonych przez Kongres, dajce egzekutywie moliwo ingerencji w proces stanowienia prawa. W ty m samym kierunku (kooperacji wadz) posza amerykaska praktyka polityczna, dopuszczajc a np. transmitowane przez telewizj przesuchania funkcjonariuszy administracji prze z czonkw Kongresu (tzw. public hearings), bdce form nieprzewidzianej w konstytucji ko ntroli egzekutywy przez legislatyw. Racj zdaj si mie wic ci, ktrzy traktuj separacj ako idealny, ale nierealizowany w praktyce model ustrojowy. Jedno jest pewne: do sprawowania swej wadzy (executive power) prezydent USA nie p otrzebuje poparcia wikszo ci parlamentarnej. Kongres nie wyraa mu swego wotum zaufan ia w momencie objcia przez niego urzdu, dlatego te parlamentarn wikszo mog stanowi o tak si zdarza) przeciwnicy prezydenta. Nawet je li negatywnie oceniaj oni prowadzo n przez niego polityk, nie mog spowodowa jego ustpienia - Kongres nie dysponuje bowie m prawem udzielenia wotum nieufno ci. Jedyn drog pozbawienia prezydenta urzdu jest pr ocedura impeachment - oskarenie wysunite przez Izb Reprezentantw (nisz izb parlament o zdrad, przekupstwo lub inne przestpstwo bd przewinienie ( for Treason, Bribery, or o ther high Crimes and Misdemeanors"), ktre jest nastpnie rozpatrywane i osdzane prze z Senat. Podstaw wyegzekwowania odpowiedzialno ci prezydenta jest wic popenienie czyn u niezgodnego z prawem, a nie bdna, szkodliwa lub nieudolna polityka. Oczywi cie, u podoa oskarenia le wzgldy polityczne, o czym przekonuje fakt, e wszystkie dotychczas zamiary signicia do procedury impeachment 321 Systemy polityczne wspczesnego wiata (wobec A. Johnsona w 1868 r., R. Nixona w 1974 r. oraz B. Clintona w 1998 r.) byy ogaszane i realizowane wwczas, gdy przewag w Izbie Reprezentantw miaa opozycja. Charakterystyczn cech amerykaskiego prezydencjalizmu jest rozbudowany, swoisty syst em ogranicze wadzy ustawodawczej i wykonawczej (checks and balances system). Dziaal no legislacyjn Kongresu limituj pierwotne uprawnienia stanw, tre poprawek do konstyt

i zawierajcych prawa obywatelskie, weto prezydenckie oraz kontrola konstytucyjno ci ustaw sprawowana przez Sd Najwyszy. Gwnym ograniczeniem wadzy prezydenckiej s uprawn enia budetowe Kongresu ( wadza nad sakiewk"), wspomniana ju instytucja impeachment ora z uprawnienia stanw. Niezawiso Sdu Najwyszego od powoujcego go prezydenta gwarantow est mianowaniem sdziw na czas nienagannego sprawowania urzdu ( during good Behavio-ur "). Kontrastuje to silnie z klasycznym parlamentaryzmem brytyjskim, w ktrym brak jest tego typu ogranicze (zdaniem Jurga Steinera, istota tego ostatniego sprowadz a si do tego, e jedynym zadaniem wyborcw jest wybr parlamentu, ktry ma wyczne prawo nia woli ludu"). Prezydencjalizm amerykaski dziaa w okre lonym kontek cie politycznym, ktry wyznaczaj pr ede wszystkim dwa czynniki: system dwupartyjny i wikszo ciowy system wyborczy. Zdan iem A. Lijpharta, powoduj one swoisty efekt wikszo ciowy", przesuwajc reim polityczny SA w kierunku westminsterskiego modelu demokracji, czego nie rwnoway ani formalna, ani faktyczna separacja wadz. Elementami decydujcymi o takim wa nie nachyleniu" reimu amerykaskiego s rwnie sposb powoywania prezydenta (wybory powszechne) oraz koncentrac a wadzy wykonawczej w rkach ju nie tylko jednej partii, ale jednej osoby". Mona doda, ocena ta nie uwzgldnia w dostatecznym stopniu faktu, e w USA mamy do czynienia ze znacznym stopniem rozproszenia wadzy - dziki federalizmowi oraz autonomii lokalne j. Jest to czynnik zapobiegajcy arbitralno ci wadzy prezydenta. Trzeba wszake pamita, dla twrcw konstytucji USA kwestia podziau wadzy pomidzy Uni i stany miaa znaczenie p wszoplanowe, a ostateczny ksztat federacji uznano za najdoskonalsze rozwizanie moli wego konfliktu midzy suwerennymi stanami a wadz centraln. Std te wielu autorw dowodz prezydencjalizm (poza przypadkiem USA) nie zapewnia ani stabilno ci demokracji (p rzez wiksz podatno na kryzysy polityczne), ani niezbdnej elastyczno ci systemu polityc nego, co czyni ten typ reimu politycznego mniej przydatnym, zwaszcza dla krajw wkra czajcych na drog demokracji. Spostrzeenie to znajduje swe potwierdzenie empiryczne nie tylko w Ameryce aciskiej, w ktrej ta forma polityczna jest domi322 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw nujca. Potwierdza si ono rwnie w przypadku trzech modych" demokracji zachodnioeuropej kich - Hiszpanii, Grecji i do pewnego stopnia w Portugalii - w ktrych konsolidacj a demokracji zostaa osignita w stosunkowo krtkim czasie w ramach reimu parlamentarneg o (elementy prezydencjalizmu widoczne w pierwszej fazie demokratyzacji portugals kiej okazay si nietrwae). Trzeba jednak podkre li, e w Stanach Zjednoczonych prezydenc alizm okaza si reimem zarwno sprawnie funkcjonujcym, jak i zapewniajcym wyjtkowo wys poziom politycznej stabilno ci - mimo niskiego poziomu instytucjonalizacji ameryk askich partii politycznych. By moe z tego wzgldu stanowi on atrakcyjny wzr ustrojowy do na ladowania, o czym przekonuje nas powojenne do wiadczenie polityczne wkraczajcyc h na drog demokracji krajw Ameryki aciskiej, Afryki i Azji, w ktrych brakuje zdyscypl inowanych partii politycznych. W rd zalet prezydencjalizmu wymienia si uproszczenie procesu decyzyjnego oraz jasne ustalenie kwestii odpowiedzialno ci politycznej (przypomnijmy, e w USA nie istnieje gabinet, ktry - jak w parlamentaryzmie - kolektywnie podejmuje decyzje i solidar nie za nie odpowiada; jedynym decydentem pozostaje prezydent). Podkre la si te, e pre zydencjalizm nie zna moliwo ci wystpienia kryzysw parla-mentarno-gabinetowych; skoro prezydent czerpie sw wadz z rk wyborcw i zbdne jest mu parlamentarne poparcie, to fak , e nie cieszy si on zaufaniem wikszo ci parlamentarnej, nie ma znaczenia. Z drugiej strony owa niezalena legitymacja, jak posiadaj prezydent i parlament, nie zachca do poszukiwania kompromisw; przeciwnie, moe sta si uzasadnieniem dla koncentrowania wadz y w jednych rkach. Zdaniem Alfreda Stepana i Cindy Skach, prezydenci, ktrzy nie po siadaj poparcia wikszo ci parlamentarnej, mog czu si tym faktem sfrustrowani i dy d ia za pomoc dekretw, omijajc w ten sposb parlament. To prawda, obawy takie znajduj po twierdzenie w praktyce nieskonsolidowanych demokracji. S jednak cakowicie nieuzasa dnione na gruncie do wiadcze USA (aczkolwiek uprawnienie do stosowania weta wobec u staw uchwalonych przez Kongres umoliwia doprowadzenie do nieprzewidzianej przez t wrcw konstytucji nadmiernej ingerencji egzekutywy w proces ustawodawczy, co rzdzeni e dekretami czyni zbdnym). System prezydencki USA - gwnie ze wzgldu na zaoenia konstrukcyjne wyraajce denie d e penej separacji wadz, ale rwnie z powodu specyfiki systemu partyjnego - jest w zas adzie rozwizaniem unikalnym. Amerykaski prezydencjalizm jest efektem planowej dziaa

lno ci politykw, ktrzy w trakcie wieloletniej dyskusji poszukiwali rozwiza kojarzcych uwerenno stanw z efektywn wadz Unii. Optymalny model systemu politycznego mia by r e 323 Systemy polityczne wspczesnego wiata przeciwiestwem silnej wadzy centralnej, w ktrej upatrywano zagroenie dla wolno ci, i z aprzeczeniem demokracji bezpo redniej, ktr traktowano jako gro b dla bezpieczestwa kraj . Jak pisa w eseju 2. Federaisty John Jay, lud amerykaski przywizany do Unii nie mnie j ni zakochany w swej wolno ci" dostrzega to, e jednoczesne zabezpieczenie jednego i drugiego mona znale w bardziej roztropnie uksztatowanym systemie wadz oglnonarodowyc Takim wa nie systemem by model podziau wadz zaproponowany w konstytucji USA. Do wiadczenia amerykaskie stay si, przynajmniej w pewnym zakresie, inspiracj dla rozwi a ustrojowych niektrych pastw zachodnioeuropejskich. Stosowane w politologii pojcie p rezydencjalizm" odnosi si wic nie tylko do USA i reimw pastw latynoamerykaskich, ale nie do tych systemw, w ktrych prezydent aktywnie wpywa na dziaania rzdu i parlamentu, zwaszcza za na proces formowania i trwao gabinetu. S to systemy mieszane, w ktrych k zystuj elementy modelowego" parlamentaryzmu i prezydencjalizmu. Niektrzy politolodz y s skonni traktowa je jako swoist hybryd polityczn, inni podkre laj, e stanowi ona mutacj reimu parlamentarnego. Dla odrnienia reimw tego typu od prezydencjalizmu amer kaskiego wielu autorw posuguje si okre leniem semiprezydencjalizm". Podkre la si rwn e jest to system niepenej unifikacji" legislatywy i egzekutywy. Do jego cech zasad niczych zaliczymy: 1) dualizm wadzy wykonawczej, ktra rozdzielona jest pomidzy prez ydenta i gabinet z premierem na czele, 2) wa ciwy dla prezydencjalizmu sposb powoywan ia gowy pastwa - wybory bezpo rednie lub przez specjalnie w tym celu zwoane kolegium elektorw, 3) okre lony konstytucyjnie i niezaleny od zmiany ukadu si politycznych w pa rlamencie czas sprawowania przez prezydenta swego urzdu, 4) dysponowanie przez pr ezydenta kompetencjami umoliwiajcymi podejmowanie decyzji politycznych w zakresie polityki wewntrznej i zagranicznej, 5) uprawnienia prezydenta w stosunku do rzdu ( powoywanie i odwoywanie premiera i ministrw) i parlamentu (przedterminowe rozwizanie , weto ustawodawcze), 6) brak odpowiedzialno ci politycznej gowy pastwa przed parlam entem (przewidziana jest natomiast, podobnie jak w klasycznym prezydencjalizmie, odpowiedzialno prawna za naruszenie konstytucji i polityczna - przed wyborcami) o raz 7) moliwo przedterminowego rozwizania parlamentu przez prezydenta (z inicjatywy rzdu) poczona z uzalenieniem egzystencji rzdu od zaufania parlamentu, co z kolei stan owi charakterystyczny rys parlamentaryzmu. Powysze cechy opisuj, cho w niejednakowym stopniu, dwa wspczesne reimy europejskie: V Republik Francusk i Finlandi (a take Portugali we wczesnej 324 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw fazie demokratyzacji). Z prezydencjalizmem amerykaskim czy je sposb wyboru gowy pastw , konstytucyjnie okre lona i niezalena od woli parlamentu kadencja urzdu prezydenta, uczynienie ze aktywnego podmiotu polityki oznaczajce faktyczne przewodzenie rzdowi oraz brak odpowiedzialno ci politycznej gowy pastwa przed parlamentem. Wystpuj tu jed nak - w porwnaniu do amerykaskiego pierwowzoru - trzy istotne rnice, bdce konsekwencj ualizmu wadzy wykonawczej (tzn. wyodrbnienia stanowiska gowy pastwa i szefa rzdu). Pi erwsz z nich jest dopuszczalno przedterminowego rozwizania parlamentu przez prezyden ta oraz skorelowana z tym mono obalenia rzdu przez parlament poprzez uchwalenie wotu m nieufno ci. W ten sposb zamiast konstrukcji separacji wadz pojawia si wsppraca wadz stawodawczej i wykonawczej, ale tylko wwczas, gdy wikszo parlamentarna popiera prezy denta (przypomnijmy, e sia antyprezydenckiej opozycji w Kongresie USA nie ma bezpo r ednio adnego znaczenia). Po drugie, prezydent wyposaony jest w uprawnienia ogranic zajce wadz ustawodawcz parlamentu (we Francji jest to prawo zarzdzania referendum ora z prawo wydawania aktw o mocy ustawy - tzw. ordonansw). Po trzecie, odmiennie ni w USA, faktyczna pozycja prezydenta jest uzaleniona od istnienia bd braku przychylnej mu wikszo ci w parlamencie. Jak podkre la Raymond Aron, prezydent V Republiki jest wa dz zwierzchni dopty, dopki dysponuje poparciem wikszo ci w Zgromadzeniu Narodowym. Gdy j traci, realna wadza przechodzi w rce premiera. Zdaniem Maurice'a Duvergera, ta wa ci wo systemu francuskiego powoduje, e nie jest on - jak chc tego niektrzy - syntez prez dencjalizmu i parlamentaryzmu, ale alter-nacj pomidzy prezydencjaln i parlamentarn fa z rozwoju politycznego". Oznacza to, e w warunkach rekompozycji ukadu si w parlamenc

ie na niekorzy prezydenta, reim semiprezydencki ewoluuje faktycznie od monarchii rep ublikaskiej" (M. Du-verger) do parlamentaryzmu gabinetowego. Ten kierunek ewolucj i jest rwnie widoczny w Portugalii i Finlandii w latach 80. i 90., cho spowodoway go inne przyczyny. Elementy prezydencjalizmu znajdujemy take w Islandii oraz - w pocztkowej fazie roz woju politycznego po rewolucji go dzikw" - w Portugalii. Jednak przypadek islandzki to raczej przykad prezydencjalizmu na papierze", bowiem znacznie rozbudowanym komp etencjom prezydenta w stosunku do parlamentu i gabinetu towarzyszy praktyka char akterystyczna dla parlamentaryzmu, w ktrej gwn rol odgrywaj partie polityczne i ich l derzy. Mimo krytyki pod adresem tradycyjnych ugrupowa, mimo pojawienia si w kocu la t 80. i 90. nowych, radykalnych partii politycznych (m.in. Sojuszu Kobiet) oraz mimo wzrastajcej pynno ci poparcia 325 Systemy polityczne wspczesnego wiata wyborczego, gabinety islandzkie s powoywane w wyniku negocjacji midzypartyjnych pro wadzonych midzy partiami otwartymi na wspprac w rnej konfiguracji si. Tym samym prez ncka interwencja staje si zbdna. Natomiast w Portugalii mona dostrzec wpyw ewolucji systemu partyjnego: od spolaryzowanego pluralizmu w latach 70. poprzez pluralizm umiarkowany w latach 80. do faktycznie dwupartyjnej rywalizacji midzy konserwaty wn PSD oraz socjalistami w latach 90. W tej sytuacji stabilizacja sceny polityczn ej staa si rwnie efektem dziaania partii politycznych, a nie gowy pastwa. Aczkolwiek pomidzy europejskimi reimami semiprezydenckimi wystpuj pewne rnice, wynika e w szczeglno ci z odmienno ci uwarunkowa genetycznych, to zdaj si dominowa tendencje ne. Jedn z nich jest ewolucja w kierunku wyboru prezydenta bezpo rednio przez nard ( konstrukcja taka zostaa przyjta w Islandii w 1944 r. i w Portugalii w 1976 r. - po rewolucji go dzikw"). W referendum w 1962 r. obywatele francuscy opowiedzieli si za zmian pierwotnego systemu wyboru gowy pastwa przez kolegium elektorw na rzecz wyborw bezpo rednich. W Finlandii, gdzie przez niemal siedemdziesit lat obowizywaa zasada wy borw po rednich, w 1988 r. zastosowano eksperymentalnie tryb, polegajcy na stworzeni u moliwo ci przejcia uprawnie kolegium elektorskiego przez wyborcw, ale jedynie w razi e osignicia przez kandydata w gosowaniu powszechnym bezwzgldnej wikszo ci gosw (gdyb si nie stao, wyboru miao dokona kolegium elektorw wyonione przez wyborcw). Kandyduj a stanowisko prezydenta republiki Mauno Koivisto zyska 47,9% gosw wyborcw i w rezult acie zosta wybrany 189 gosami elektorskimi (kolegium liczyo 301 osb). W literaturze fiskiej podkre lano jednak, e ju w 1994 r. powinien zosta wprowadzony bezalternatyw-ny system wyborw bezpo rednich na wzr francuski, islandzki i portugalski. Za rozwizanie m takim opowiedzia si te prezydent M. Koivisto. W lutym 1994 r. socjaldemokrata Mar tti Ahtisaari zosta pierwszym prezydentem Finlandii, ktry uzyska swj mandat bezpo redn io z rk wyborcw, pokonujc w drugiej turze przedstawicielk Szwedzkiej Partii Ludowej - Elisabeth Rehn. Sze lat p niej wyborcy powierzyli stanowisko prezydenta pierwszej w historii Finlandii kobiecie: przedstawicielka socjaldemokracji Tarja Halonen zw yciya konserwatyst (i byego premiera) Esko Aho. Drug wspln cech europejskich reimw semiprezydenckich jest to, e rozpoczynay one sw o w otoczeniu nieustabilizowanych systemw partyjnych, bdc - w zaoeniu - remedium na ikajce std niebezpieczestwa. Zarwno we Francji, jak i w Finlandii oraz (w pocztkowej, porewolucyjnej fazie rozwoju po326 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw litycznego) w Portugalii mamy do czynienia z systemami o znacznym stopniu frak-c jonalizacji i zmienno ci zachowa wyborczych (ta ostatnia tendencja nie w peni potwie rdza si wspcze nie we Francji). Rzutuje to na stabilno polityczn. Przecitna trwao sprawowania przez niego swych funkcji) w Finlandii bya w latach 1945-1980 najnisza w Europie i wynosia 13 miesicy. Wska nik ten dla V Republiki wynosi 19 miesicy i jes t na tle europejskiego parlamentaryzmu -z wyjtkiem Woch - raczej niski. W Portugal ii wiatach 1974-1976 funkcjonowao 6 prowizorycznych rzdw. Naley jednak zaznaczy, e st bilno polityczna w tym kraju znacznie wzrosa pod koniec lat 80., co wie si z dominacj a scenie politycznej Partii Socjaldemokratycznej (PSD) i jej lidera Anibala Cava co a Silva oraz ewolucj reimu politycznego w kierunku parlamentaryzmu. W 1987 i po nownie w 1991 r. PSD uzyskaa ponad 50% gosw wyborcw w wyborach parlamentarnych, co s tanowio ewenement w wczesnej Europie Zachodniej. Cho sytuacja ta nie powtrzya si w wy

orach z jesieni 1995 r., to jednak gwny rywal PSD - Partia Socjalistyczna - zdoa utw orzy jednopartyjny gabinet wikszo ciowy z A. Guterre-sem na czele. Natomiast Francja i Finlandia pozostaj nadal przykadami systemw nieustabilizowanych, w tym sensie, e a dna partia nie ma szansy na zdobycie tak znacznego poparcia. Obecno znaczcych partii antysystemowych, gboki dystans ideologiczny, od rodkowy charak er rywalizacji midzypartyjnej, istnienie silnej opozycji zarwno na lewym, jaki na prawym biegunie systemu partyjnego, trudno ci ze sformowaniem trwaej koalicji oraz, jak w przypadku Finlandii do 1990 r., silne zagroenie zewntrzne - wyznaczaj szczegl n rol polityczn gowie pastwa. Wystpuje ona w charakterze mediatora w sporach midzypa jnych. Tak postrzega siebie w systemie politycznym V Republiki jego twrca - genera de Gaulle (ktry, nawiasem mwic, nie by czonkiem adnej partii). Wizja ta, cho pocztk ealizowana, nie zi cia si jednak we Francji w peni, czego do wiadczy zwaszcza F. Mitte d wiatach 1986-1988, stajc naprzeciw opozycyjnej wobec niego, zdyscyplinowanej wik szo ci parlamentarnej. W okresie tzw. I cohabitation ( wspzamieszkiwania"), tj. wiatac h 1986-1988, centrum decyzji politycznych przesuno si w stron prawicowego rzdu kierow anego przez J. Chiraca, za wadza prezydencka staa si bardziej wadz pozostajc w rez (la pouvoir reserve), upodabniajc system francuski do parlamentaryzmu. Sytuacja t aka powtrzya si w latach 1993-1995, kiedy to prezydentem pozostawa F. Mitterand, za n a czele centroprawicowego gabinetu sta E. Balladur. Przykad ten - podobnie jak do wi adczenia portugalskie - pozwala na uoglnienie: uksztatowanie w ramach reimu prezyde nckiego zdyscyplinowanej 327 Systemy polityczne wspczesnego wiata wikszo ci parlamentarnej kierowanej przez lidera jednej, dominujcej partii, znacznie zawa moliwo odgrywania przez prezydenta roli aktywnego podmiotu polityki i wymusza e wolucj w kierunku klasycznego parlamentaryzmu. Ewolucja taka znajduje potwierdzenie rwnie w cakowicie odmiennym przypadku Finlandi i. Cho, jak do niedawna podkre lano, wewntrzna opozycyjno ekstremalnego, spolaryzowane go systemu partyjnego zmniejsza si, to jednak gbsze ni w pozostaych pastwach skandyna skich rnice ideologiczne oraz mniej zakorzenione mechanizmy konsensualne utrudniay formowanie trwaych koalicji. W sytuacji pata parlamentarnego" mogo przeto doj do inte rwencji ze strony cieszcego si tradycyjnie wysokim autorytetem prezydenta. Przykade m niech bd tu wybory z roku 1987, w wyniku ktrych adna z partii nie uzyskaa poparcia wystarczajcego dla sformowania trwaej koalicji. Odchodzc od powszechnej w Skandynaw ii praktyki powoywania rzdw mniejszo ciowych, M. Koivisto wezwa przywdcw dwch opozyc h wobec siebie partii, socjaldemokracji (SDP) i zwalczajcych j konserwatystw (KOK), do zawizania koalicji, ktra dysponowaaby przewag gosw w parlamencie (109 na 200). To jak podkre lano, nieortodoksyjne rozwizanie polityczne" wzmocnio autorytet prezydent a, zapocztkowujc proces przezwyciania skutkw frakcjonalizacji fiskiego systemu partyj ego. Sytuacja w Finlandii ulega jednak widocznej zmianie, ktrej efektem staje si relaty wne osabienie roli prezydenta jako kreatora polityki. Przyczyniy si do tego czynnik i rnego rodzaju. Jednym z nich jest transformacja zewntrznego otoczenia systemu pol itycznego Finlandii (rozpad byego ZSRR oraz integracja ze Wsplnot Europejsk). Zanik zagroenia ze strony ssiedniego supermocarstwa oraz wprzgnicie gabinetu fiskiego w try by dziaania eurobiurokracji zmniejszaj zapotrzebowanie na aktywno gowy pastwa. Ten sa skutek wywouj czynniki wewntrzne: obnienie poziomu polaryzacji systemu partyjnego o raz zmiany instytucjonalne. Zarwno M. Kohdsto, sprawujcy sw funkcj w latach 1982-199 4, jak i - w jeszcze wikszym stopniu - jego nastpca M. Ahtisaari, nie posiadali wad zy ani charyzmy swoich poprzednikw. Zgodna wsppraca gwnych fiskich partii politycznyc przesuwa punkt ciko ci rzdzenia (zwaszcza w kwestiach polityki wewntrznej) w stron k icyjnego gabinetu, kierowanego przez lidera najsilniejszej partii. Prezydent tra ci natomiast sw funkcj arbitra w sporach politycznych, ktrych intensywno maleje. Od 1 983 r. wszystkie fiskie koalicje s w stanie przetrwa ca kadencj. Rwnocze nie nastpu kcja faktycznych uprawnie gowy pastwa, zwaszcza w kwestii formowania gabinetu oraz r ozwizywania parlamentu, stanowica reakcj partii politycznych na o wiecony despotyzm" p raktykowany przez U. Kekkonena. 328 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw Zmiany konstytucyjne w latach 90., ktre osabiy pozycj mniejszo ci parlamentarnej, powi

szyy rwnocze nie zdolno rozwizywania problemw przez gabinet i premiera. Wszystko to d dzi, e - mimo kryzysu ekonomicznego oraz przejaww destabilizacji politycznej w lat ach 90. (w postaci zwikszonej pynno ci poparcia wyborczego, spadajcej frekwencji oraz postpujcej fragmentaryzacji systemu partyjnego) - zapotrzebowanie na ingerencj gowy pastwa w stosunki midzy parlamentem i gabinetem maleje, a reim polityczny ewoluuje w kierunku klasycznego parlamentaryzmu. Przejawem tej ewolucji jest wyonienie po wyborach z 1995 oraz z 1999 r. piciopartyjnego gabinetu R Lipponena wycznie w drod ze przetargw midzypartyjnych. Do podobnych wnioskw uprawnia analiza praktyki politycznej V Republiki Francuskie j do 1986 r. Jej cech charakterystyczn bya rwnie pocztkowa dominacja prezydenta nad p emierem i rzdem, zaoona zreszt w konstytucji z 1958 r. Premierzy francuscy, niezaleni e od cech osobowo ciowych, nie potrafili osign pozycji liderw politycznych kierujcych utonomicznie rzdem mimo dysponowania licznymi zasobami politycznymi, takimi jak wa dza organizacyjna czy te bezpo rednia kontrola sub rzdowych. Sytuacja zmienia si nato st w latach 1986-1988, kiedy to pozycja premiera, a by nim J. Chirac, ulega istotn emu wzmocnieniu. Majc przeciwko sobie wikszo parlamentarn i wyoniony przez ni gabine prezydent F. Mitterand zmuszony zosta do ograniczenia swej aktywno ci na niwie poli tyki wewntrznej. Druga cohabitation z lat 1993-1995 oraz trzecia - po wyborach z 1997 r. - potwierdzaj tez o atwo ci przechodzenia V Republiki z prezydencjalizmu w pa rlamentaryzm, cho naley zauway, e zwrot w kierunku semiprezydencjalizmu rwnie nie na za trudno ci. Pod tym wzgldem do wiadczenia Finlandii (a take Portugalii) wydaj si bard iej przekonujco dowodzi tendencji zastpowania wzorcw semiprezydencjalizmu przez parl amentaryzm. Na pozycj prezydenta, premiera - a take parlamentu - wpywaj te inne czynniki. Podobni e jak w parlamentaryzmie, tak i w europejskich reimach semiprezy-denckich zaznacz a si wpyw mechanizmw korporatywistycznych, umoliwiajcych aktywny udzia grup interesu podejmowaniu decyzji politycznych. Tendencja ta jest najsabsza we Francji, najsi lniejsza za - w Finlandii. Zdaniem autorw skandynawskich, kombinacja silnego neoko rporatywizmu i rwnie silnego prezydencjalizmu moe osabia znaczenie partii polityczny ch, powodujc erozj bazy parlamentaryzmu. Jednak zasadniczym czynnikiem rnicujcym zachodnioeuropejski semiprezyden-cjalizm je st ewolucja systemu partyjnego. Zwamy, e rozwizania konstytucyjne 329 Systemy polityczne wspczesnego wiata zapewniajce prezydentowi aktywn rol w formuowaniu polityki oraz kreowaniu gabinetu p ojawiay si w Europie jako remedium na sabo partii politycznych oraz niestabilno syst partyjnego. Semiprezydencjalizm zachodnioeuropejski jest wic w jakim sensie efekt em i rwnocze nie instrumentem przezwyciania negatywnych skutkw ekstremalnego pluralizm u, by uy tu kategorii wprowadzonej przez G. Sartoriego. W rny sposb zmienia on jednak scen partyjn. We Francji efektem zmian z 1958 r. stao si pojawienie silnej partii pr ezydenckiej", ktra stanowia parlamentarne zaplecze personalnej wadzy Ch. de Gaulle' a, zapewniajc mu bezwzgldn wikszo gosw. Podobne znaczenie miao poparcie socjalist Mitteranda. Wiatach 1995-1997 w takiej sytuacji by J. Chirac, ktrego partia (UPF) kontrolowaa ponad 75% mandatw. Zwycistwo opozycji, jak ukazay to wybory z lat 1986, 1993 oraz 1997, otwiera moliwo zneutralizowania gowy pastwa i aktywizuje gabinet oraz premiera. Natomiast ani w Finlandii, ani w Islandii, ani pocztkowo w Portugalii nie byo silnego ugrupowania prezydenckiego". Aktywno prezydenta przejawiaa si przeto wysikach na rzecz utworzenia i utrzymania koalicyjnego gabinetu. Gdy partie poli tyczne zdoay urosn w si (jak w Portugalii) lub dopracowa si trwaego konsensu obejm ikszo parlamentarn (jak w Finlandii i Islandii), zaczy forsowa model parlamentarny j bardziej odpowiadajcy ich interesom politycznym. Ewolucji tej towarzyszy osabieni e pozycji prezydenta w codziennym yciu politycznym. 4. System rzdw zgromadzenia Spo rd reimw politycznych wystpujcych we wspczesnych demokracjach zdecydowana wiksz je do wzorca parlamentarnego, prezydencjalnego lub semiprezydenckiego. S jednak w yjtki. W Europie Zachodniej naley do nich Szwajcaria. T sam - cho nie tak ustabilizow an - form polityczn odnajdujemy w Urugwaju, w latach 1919-1933 oraz 1952-1966 (tzw. I i II okres colegiado). Swoista relacja midzy wadz ustawodawcz i wykonawcz, jak nap tykamy w tych dwch przypadkach, okre lana jest jako system rzdw konwentu (zgromadzeni a). Ta mylca nazwa sugeruje nadrzdno parlamentu nad egzekutyw. Sytuacja taka - cho je

wizja zawarta jest cz ciowo w konstytucji - nie znajduje potwierdzenia w praktyce. Osobliwo ci reimu politycznego w Szwajcarii (cz ciowo take i Urugwaju) wynikaj przede szystkim z jej neutralno ci, ze stosowania w nadzwyczaj szerokim zakresie instytuc ji demokracji bezpo redniej, niezwykle szerokiej decentraliza330 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw cji wadzy na szczebel kantonw i gmin, nazywanej niekiedy radykalnym federali-zmem", oraz rozbudowania mechanizmw korporatywistycznych i konsensualnych 0 ile demokracja bezpo rednia i korporatywizm s czynnikiem osabiajcym znaczenie parti i politycznych, o tyle konsensualizm pobudza ich aktywno w rozwizywaniu konfliktw, p owstajcych na tle podziaw etnicznych, religijnych lub wynikajcych z rnic interesw ka nw. Charakteryzujc system rzdw zgromadzenia z konstytucyjnoprawnego punktu widzenia, P. Sarnecki podkre la trzy okoliczno ci. Po pierwsze, wie si on z wzgldn koncentracj fu pastwowych w rkach parlamentu. Idzie tu nie tylko o brak jakichkolwiek ogranicze d la wadzy ustawodawczej (nie ma ich bowiem take w niektrych reimach parlamentarnych np. w Wielkiej Brytanii), ale i o domniemanie kompetencji, ktre nie zostay wyra nie przyznane innym organom. Po drugie, charakterystyczn cech rzdw zgromadzenia jest el iminacja instytucji ograniczajcych wadz parlamentu (brak kontroli konstytucyjno ci us taw, brak instytucji weta, samodzielno organizacyjna). Warto doda, e podobne rozwizan ia rwnie wmontowane s w brytyjski parlamentaryzm. Po trzecie wreszcie, system rzdw zg romadzenia cechuje rozbudowany katalog uprawnie parlamentu w stosunku do innych, wykonawczych organw pastwa, ktre tworz pion suby publicznej. Tak skonstruowany reim ityczny jest zaprzeczeniem zasady podziau wadz - przynajmniej w tym sensie, w jaki m rozumiano j w Stanach Zjednoczonych. Bliszy jest natomiast zaoeniom klasycznego br ytyjskiego parlamentaryzmu. Polityczn swoisto systemu rzdw zgromadzenia wyznaczaj przede wszystkim kolegialny cha akter gabinetu oraz fakt, e problem obsady stanowisk w rzdzie (cznie ze stanowiskiem szefa rzdu) nie jest przedmiotem rywalizacji midzypartyjnej. W okresach colegiado urugwajski gabinet liczy 9 osb, z czego 6 reprezentowao najsilniejsz parti, 3 natomi ast - ugrupowanie, ktre w rywalizacji o mandaty parlamentarne uzyskao drugie miejs ce. Szwajcarska egzekutywa skada si natomiast z 7 osb, wybieranych przez obie izby parlamentu na okres lat czterech (bez moliwo ci odwoania przed upywem tego terminu). Wszystkie miejsca w rzdzie rozdzielane s wedle tzw. formuy magicznej (zauber formua) pomidzy cztery partie, z ktrych kada uzyskuje minimum 10% gosw w wyborach do parlame ntu. Od 1959 r. w sl adzie rzdu znajdujemy niezmiennie po dwch przedstawicieli Part ii Radykalno-Demokratycznej (FDP), chadecji (CDV), socjaldemokracji (SPS) 1 jednego przedstawiciela partii ludowej (SVP). Te cztery partie uzyskuj cznie okoo 70-80% gosw. Nie tworz one jednak koalicji w klasycznym sensie tego sowa - udzia w rz zie nie jest rezultatem negocjacji ani przetargw, a wynika 331 Systemy polityczne wspczesnego wiata z respektowania niepisanego zwyczaju. Warto doda, e sukces radykalnie prawicowej S VP w pa dzierniku 1999 r. (osigna ona wwczas najwysze poparcie w kraju) otworzy drog yskusji na temat zmiany proporcji przewidzianych przez formu magiczn (przedstawicie le i zwolennicy SVP domagaj si zwikszenia liczby ministerstw kontrolowanych przez t parti do dwch). Charakterystyczn cech reimu politycznego Szwajcarii (podobnie jak w okresie drugieg o colegiado w Urugwaju) jest wynikajca z kolegialnego charakteru egzekutywy saba p ozycja polityczna jej szefa. W systemie rzdw zgromadzenia nie wystpuje -charakterys tyczne dla prezydencjalizmu, semiprezydencjalizmu oraz niektrych wariantw parlamen taryzmu - zjawisko personalizacji wadzy wykonawczej. Prezydent Szwajcarii, bdcy rwno cze nie premierem, jest wybierany spo rd Rady Zwizkowej (rzdu) na jeden rok. Stanowisko to podlega rotacji. Kolejnymi wyznacznikami relacji midzy legislatyw i egzekutyw s: brak moliwo ci rozwizania parlamentu przed upywem kadencji, brak moliwo ci wyraania w m nieufno ci (ani wotum zaufania) przez parlament wobec Rady Zwizkowej oraz znaczca rola komisji parlamentarnych w procesie podejmowania decyzji, obcionych obowizkiem wysuchania opinii organizacji gospodarczych (Vemehmlassunge). Ze wzgldu na nieprzys tawal-no do wzorcw parlamentaryzmu i prezydencjalizmu, reim szwajcarski okre lany jest jako forma mieszana, charakteryzujca si skrzyowaniem dwch cech: wybieralno ci egzekut

ywy przez parlament oraz jej niezaleno ci od zaufania parlamentu. Swoisty ukad relacji midzy parlamentem i rzdem oraz konieczno rozwizywania problemw czestwa o zoonej strukturze (cztery grupy etniczne, dwa dominujce wyznania, odrbno i resw spoeczno ci kantonalnych) wpywaj na rozbudowanie mechanizmw konsensualnych. S to dle A. Lijpharta: wielka koalicja, wzajemne weto, wysoki zakres autonomii segmen talnej, proporcjonalny system wyborczy i osabienie znaczenia lub wrcz nieobecno rywa lizacji. Ten sposb podejmowania decyzji, nastawiony na osignicie kompromisu w drodz e wielostronnych negocjacji i przetargw, Jiirg Steiner nazwa przyjacielskim porozum ieniem" (amicable agreement). Nie brak jednak gosw, e istotna obecno wyciu polityczny Szwajcarii instytucji demokracji bezpo redniej ogranicza znaczenie kompromisu wyp racowanego przez elity. W kadym razie swoisty ukad instytucjonalny oraz mechanizm decyzyjny - w poczeniu ze szczeglnym, opartym na trwaym porozumieniu systemem partyj nym - czyni ze Szwajcarii przypadek unikalny we wspczesnym wiecie. 332 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw 5. Legislatywa i egzekutywa w demokracjach nieskonsolidowanych Trzecia fala demokracji", uywajc tu okre lenia S. Huntingtona, przyniosa oywienie dysk sji na temat zalet i wad reimu prezydenckiego i parlamentarnego. Nie wydaje si, by moga ona by rozstrzygnita w najbliszym czasie. Wikszo argumentw przytaczanych na r jednego lub drugiego rozwizania napotyka rwnie silnie kontrargumenty. Ostateczna o cena efektywno ci parlamentaryzmu i prezyden-cjalizmu (semiprezydencjalizmu) jest uzaleniona w duej mierze od formuowanych kryteriw. Te za bywaj rnorodne. Najcz cie si pod uwag dugotrwao gabinetu jako wska nik stabilno ci politycznej. Miernik ten uja przewag czystego" prezydencjalizmu nad parlamentaryzmem, ale rwnie przewag tego ostat niego w stosunku do semiprezydencjalizmu. A. Stepan i C. Skach analizuj pre-zyden cjalizm i parlamentaryzm, biorc pod uwag odporno na przewrt wojskowy", wspczynnik demokracji" (szans jej ustabilizowania) oraz wspczynnik cigo ci rzdw", dochodzc d , e reim parlamentarny jest mniej odporny na kryzysy polityczne i zapewnia wyszy pr ofesjonalizm rzdzenia. A. Lij-phart posuguje si miernikami ekonomicznymi (dochd), so cjalnymi (reprezentacja kobiet w parlamencie oraz zakres polityki rodzinnej) ora z politycznymi (frekwencja w wyborach parlamentarnych), dowodzc, e parlamentaryzm sprzony jest z wyszym poziomem rozwoju gospodarczego, wyszym stopniem egalitaryzmu o raz wyszym poziomem partycypacji ni prezydencjalizm. Naley jednak pamita, e wymienien autorzy kontrastuj reimy parlamentarne z czystym" prezydencjali-zmem, obecnym poza USA gwnie w odrabiajcych zacofanie gospodarcze, niestabilnych demokracjach Ameryki aciskiej. Std te przeniesienie powyszych spostrzee na grunt zachodnioeuropejski, gd wystpuje tylko semiprezydencjalizm, jest mao przydatne. Analizujc reimy polityczne nieskonsolidowanych demokracji, dostrzegamy wzrastajc atr akcyjno prezydencjalizmu jako wzorca politycznego. W ramach tzw. drugiej fali" demo kracji - z grona wikszych pastw - reim parlamentarny przyjy tylko Turcja, Indie, Paki stan i Izrael. Z wyjtkiem tego ostatniego, aden z wymienionych krajw nie sta si w pen uksztatowan demokracj liberaln (wtpliwo ci budzi kwestia przestrzegania praw czowiek Indiach i Turcji oraz nieustabilizowana sytuacja wewntrzna w Pakistanie). W trak cie trzeciej fali" - mimo zachcajcych przykadw pastw rdziemnomorskich, ktre osign o szybko konsolidacj demokracji w warunkach parlamentaryzmu - drog t podaj, z rnym t rezultatem, tylko niektre pastwa postkomunistyczne 333 Systemy polityczne wspczesnego wiata (Czechy, Wgry, Sowacja), nieliczne republiki afrykaskie (Botswana, Nigeria, Tanzani a, Kenia) oraz niewielkie kraje Oceanii i Karaibw, stanowice bye kolonie brytyjskie . Jest to o tyle charakterystyczne, e w pi miennictwie lat 90. zdecydowanie przewaa pogld o wikszej przydatno ci parlamentarnej formy rzdw dla krajw wkraczajcych na drog okracji. Fakty ukazuj jednak co innego. Po pierwsze, czysto prezydenck form rzdw przyja zdec na wikszo pastw Ameryki Poudniowej, uzyskujcych niepodlego w XIX wieku. Z wyjtkie u (w latach 1919-1966) oraz Brazylii (w krtkim okresie 1961-1963), w pozostaych kr ajach - w okresach, w ktrych funkcjonoway rzdy demokratyczne - parlamentaryzm nie s ta si realn alternatyw ustrojow. Warto wspomnie, e w Brazylii zorganizowano w 1993 r eferendum na temat formy rzdw, ktrego rezultatem byo zwycistwo zwolennikw prezydencja izmu. Trzecia fala", ktra w Ameryce Poudniowej zacza si w 1978 r., to -z wyjtkiem kr

nalecych do Brytyjskiej Wsplnoty Narodw - kolejne rozszerzenie zasigu prezydencjalizm u (do grona krajw reprezentujcych ten typ reimu politycznego doczyy Dominikana, Gwate ala, Honduras, Nikaragua, Panama, Paragwaj i Salwador). Na uwag zasuguje fakt, e wi atach 90. prezydencjalizm latynoamerykaski okaza si zdolny do stawienia czoa licznym wyzwaniom ekonomicznym i politycznym, a wyra ny regres demokratyzacji da si zaobser wowa jedynie w Wenezueli i Peru. Po drugie, prezydencjalizm zosta rwnie zaakceptowany w innych, nie pozostajcych pod bezpo rednim wpywem Stanw Zjednoczonych regionach wiata przez pastwa, ktre zanotoway wiksze sukcesy na drodze demokratyzacji. Republika Poudniowej Afryki - najbardziej zaawansowana (cho jeszcze nieskonsolidowana) demokracja Czarnego Kontynentu - st anowi przykad hybrydy ustrojowej, po redniej midzy prezydencjalizmem i semiprezydenc jalizmem. Korea Poudniowa, Tajwan, Filipiny - pastwa, ktre mona uzna za przodujcych w konsolidowaniu demokracji reprezentantw trzeciej fali" w Azji Poudniowo-Wschodniej - to klasyczne reimy prezydenckie, oparte na powszechnych wyborach gowy pastwa, mon izmie egzekutywy oraz separacji wadz. Zwrmy uwag na fakt, e kraje te s republikami. E ementy parlamentaryzmu odnajdujemy natomiast w demokratyzujcych si monarchiach (Ne pal, Kamboda, Malezja). Oznacza to, e model japoski, ktry skdind oddziauje na prakty lityczn nowych demokracji azjatyckich (zwaszcza na ksztat i ewolucj systemu partyjne go), nie sta si absolutnym wzorcem reimu politycznego. Po trzecie, cho w nowych demokracjach (a take w krajach szarej strefy" ) Europy Cen tralnej i Wschodniej nie znalaz w ogle zastosowania amerykaski model 334 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw reimu prezydenckiego, to w niektrych z nich znaczne zainteresowanie wzbudzi} wzorz ec semiprezydencjalizmu, kojarzcy siln pozycj gowy pastwa z formalnymi elementami wza emnej zaleno ci" wadzy ustawodawczej i wykonawczej. Elementy semiprezydencjalizmu, c ho rne, wystpuj w Chorwacji, w Rumunii, w Estonii, na otwie, w Polsce - zwaszcza do 7 r. - oraz w Rosji i na Ukrainie. We wszystkich tych krajach gowa pastwa nie tylk o pochodzi z wyborw powszechnych (wyjtkiem jest Estonia), ale wyposaona jest nadto w kompetencje dajce znaczny wpyw na dziaanie parlamentu i gabinetu. W Rosji i na Uk rainie rzd jest rzdem prezydenckim w tym sensie, e jego egzystencja zaley gwnie od po arcia gowy pastwa. Poprzez instytucj weta ustawodawczego prezydenci (z wyjtkiem Chor wacji) zyskuj mono ksztatowania ustaw (niezalenie od przyznanych im wasnych uprawnie wodawczych w postaci dekretw). Dysponujc mniej lub bardziej ograniczonym prawem pr zedterminowego rozwizania parlamentu, prezydenci zyskuj wpyw na jego dziaanie. Najda lej idzie pod tym wzgldem konstytucja Rosji z 1993 r., ktra wyposaa ponadto prezyde nta wprawo rozwizania parlamentu nie tylko w wypadku niemono ci uzyskania poparcia d la kandydatury premiera, ale take w razie uchwalenia wotum nieufno ci dla rzdu lub o dmowy wotum zaufania (decyzja ta moe by podjta po upywie roku od dnia wyborw). Prezyd ent rosyjski przesdza te samodzielnie o tym, czy przyj rezygnacj gabinetu, czy te j zuci. W rezultacie zachowuje on pen kontrol nad funkcjonowaniem parlamentu i rzdu ora z czynnie ingeruje w sytuacjach konfliktowych, wypeniajc konstytucyjny obowizek zabe zpieczenia zgodnego funkcjonowania i wspdziaania naczelnych organw wadzy pastwowej" ( rt. 80 ust. 2 konstytucji Federacji Rosyjskiej). Jak bya ju o tym mowa, semiprezydencjalizm w Europie rodkowo-Wschodniej jest mocno zrnicowany i nie stanowi na pewno odwzorowania modelu francuskiego (do ktrego najpen iej nawizuje konstytucja rumuska). Co wicej, praktyka polityczna dowodzi nietrwao ci r ozwiza instytucjonalnych, a w rezultacie - na przykadzie Polski - obserwujemy znami enn ewolucj od semiprezydencjalizmu ku zracjonalizowanemu parlamentaryzmowi gabine towemu pod rzdami konstytucji z 1997 r. (w ktrym odnajdujemy jednak charakterystyc zn dla prezydencjalizmu i semiprezydencjalizmu instytucj weta ustawodawczego). Ana lizujc do wiadczenia polskie naley podkre li, e - w przeciwiestwie do Rumunii, Rosji c Chorwacji - przyjcie rozwiza charakterystycznych dla semiprezydencjalizmu nie dopro wadzio do ustanowienia silnej wadzy jednostki. Pomimo konfliktw midzy prezydentem L. Was a wikszo ci parlamentarn i wyonionym przez ni gabi335 Systemy polityczne wspczesnego wiata netem (w latach 1993-1995) oraz midzy A. Kwa niewskim a koalicj AWS/UW nie doszo do ad nych rozwiza siowych. Prawd jest, e niekiedy strony konfliktu wysuway pod swoim adres m rnego rodzaju gro by (np. zapowied przedterminowego rozwizania Sejmu przez L. Was

4 r. lub postawienia tego ostatniego przed Trybunaem Stanu), ale nie towarzyszyy i m adne realne dziaania. Ostatecznie wszystkie kwestie, ktre stay si przedmiotem rozbi eno ci, znalazy swe rozwizanie w ramach procedur konstytucyjnych, a prezydent nie pod porzdkowa sobie ani parlamentu, ani gabinetu, ani adnego z sdw. Co wicej, intensywno fliktw politycznych wydaje si by - nawet w owym okresie - nisza ni np. na Sowacji czy w Bugarii, gdzie wprowadzono czysty model parlamentarny. Autorzy dowodzcy wyszo ci parlamentaryzmu nad prezydencjalizmem i semi-prezydencjali zmem powouj si czsto na fakt, e spo rd krajw, ktre uzyskay niepodlego lub wesz ji po II wojnie wiatowej, trwae stay si wycznie demokracje parlamentarne. Czyni tak n. A. Stepan i C. Skach w opublikowanym w 1994 r. artykule po wiconym analizie wpywu modeli konstytucyjnych na trwao demokracji. Z danych przytoczonych przez autorw wyn ika, e w grupie 13 pastw, ktre stay si niepodlege w latach 1945-1979 i ktrym udao s nie utrwali demokracj, nie ma przykadw prezydencjalizmu. Nie jest to do koca prawda: za demokracje uznaje si powszechnie Tajwan, Kore Poudniow i Filipiny. Nie sposb pomin e faktu, e w rd 13 krajw przytoczonych przez A. Stepana i C. Skach dominuj niewielkie astewka wyspiarskie (np. Jamajka, Sa-int Lucia, Kiribati, Nauru czy Tuwalu), ktryc h wpyw na zdynamizowanie procesu demokratyzacji - nawet w najbliszym otoczeniu - w ydaje si niewielki. Co wicej, demokracje parlamentarne, take po II wojnie, nie s chr onione przed antydemokratycznymi zamachami stanu, czego dowodz przykady Grecji ora z Turcji. Czy w takim razie tez o wikszej przydatno ci parlamentaryzmu dla modych dem okracji potwierdzaj do wiadczenia Europy postkomunistycznej? Odpowied na tak postawione pytanie jest o tyle trudna, e w pastwach Europy rodkowo-W schodniej przewaaj hybrydalne formy ustrojowe. Prezydencjalizm, rozumiany jako odw zorowanie modelu amerykaskiego, w ogle nie wystpuje. Parlamentaryzm w czystej posta ci odnajdujemy w Czechach i na Wgrzech. Parlamentaryzm z elementami prezydencjali zmu (powszechne wybory gowy pastwa, prawo weta) wystpuje w Bugarii i w Polsce po 199 7 r. Bliski parlamentaryzmowi model ustrojowy znalaz zastosowanie na Sowacji, cho n apotykamy tam moliwo pocignicia prezydenta do odpowiedzialno ci politycznej przez parl ment. Zgodnie z zaoeniami modelowymi tej formy rzdw, we wszystkich tych przypadkach wa336 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw dza wykonawcza skoncentrowana jest w gabinecie, formowanym przez wikszo parlamentar n. W Czechach, na Wgrzech, Sowacji i Litwie wynika to take ze sposobu powoywania gowy pastwa, powodujcego, e jej legitymacja jest sabsza" ni legitymacja parlamentu, wywodz go swj mandat bezpo rednio z woli wyborcw. To, co naleaoby w tym miejscu podkre li, to kt, e zarwno w Czechach, jak i na Wgrzech moemy mwi o znacznym zaawansowaniu konsolid cji demokracji. Jest to cecha wyrniajca te kraje spo rd innych wschodnioeuropejskich d emokracji, co moe potwierdza argumenty zwolennikw parlamentaryzmu. Z drugiej strony nie mona traci z pola widzenia przypadku sowackiego, gdzie - mimo jednoznacznie pa rlamentarnego modelu rzdw - rozwin si gboki konflikt midzy premierem walczcym o mo dzy wykonawczej a prezydentem. Rwnie i Bugaria, zaliczana raczej do drugiego szereg u demokracji postkomunistycznych, nie stanowi przekonywajcego dowodu na wyszo parlam entaryzmu nad prezydencjalizmem. Odpowiadajc na pytanie o to, dlaczego tylko w nielicznych pastwach Europy Srodkowo -Wschodniej uksztatowa si reim parlamentarny, naley dostrzec wpyw rnych czynnikw. ach i na Sowacji zaznaczy si wpyw rodzimej tradycji parlamentarnej i akceptacja sytu acji, w ktrej prezydent nie ingeruje w stosunki midzy parlamentem i gabinetem (cho formalnie powouje rzd). Na Wgrzech z kolei przyjcie modelu parlamentarnego wynikao w wikszej mierze z kontekstu sytuacyjnego ni - ze sabo zreszt ugruntowanej - tradycji parlamentaryzmu. Pocztkowo w wyniku uzgodnie Trjktnego Stou zaplanowano powszechne wy bory prezydenckie (traktowane jednak jako rozwizanie przej ciowe); jak wskazyway son dae, ogromne szans mia w nich przedstawiciel reformatorskiego skrzyda partii komunis tycznej, Imre Pozsgay. W listopadzie 1989 r. z inicjatywy Zwizku Wolnych Demokratw przeprowadzono referendum, w ktrym wikszo ci 50,1% zdecydowano, e wybory prezydenckie odbd si po parlamentarnych. Wyoniony na przeomie marca i kwietnia parlament wybra ty czasowego prezydenta (Arpad Gncz), ale pod naciskiem posw postkomunistycznych podda pod kolejne referendum wniosek o powszechne wybory gowy pastwa. Gosowanie powszechn e w tej kwestii przeprowadzono w lipcu 1990 r. Charakterystyczny wydaje si fakt, e sprawa wyborw prezydenckich nie wywoaa szerszego zainteresowania. Frekwencja w ref

erendum wyniosa okoo 15%, co spowodowao, e jego wynik nie uzyska mocy wicej, cho p % wyborcw opowiedziao si za wyborami powszechnymi. Prezydent zosta wic wyoniony (podo nie jak w Czechach) przez parlament, za styl prezydentury A. Gocza przypomina w duej mierze styl dziaania V. Havla.

337 Systemy polityczne wspczesnego wiata Uwag t odnie naley tym bardziej do prezydentury mao znanego wcze niej na arenie polit nej F. Madla. W pozostaych pastwach Europy rodkowo-Wschodniej odnajdujemy reimy zawierajce rozwizan a zblione do wzorca semiprezydencjalizmu (ktry skdind sam jest polityczn hybryd). Wym eni naley tu przed wszystkim Rumuni, nawizujc najwyra niej do modelu ustrojowego V Re liki Francuskiej, Polsk do 1997 r., Soweni, Chorwacj i Estoni. Z semiprezydencjalizmu zaczerpnito tu przede wszystkim weto gowy pastwa (Polska, Rumunia) bd jej prawo do w ydawania dekretw (Chorwacja, Rumunia oraz - w wyjtkowych, konstytucyjnie okre lonych przypadkach - Sowenia i Estonia). Z kolei Litwa i otwa nie przystaj do adnego z ana lizowanych wzorcw ustrojowych skonsolidowanych demokracji, dlatego e przewiduj moliw o wydawania przez prezydenta dekretw oraz wprowadzaj moliwo pocignicia gowy past iedzialno ci politycznej. Trudno jednake orzec, e odrzucenie czystego parlamentaryzm u wpyno negatywnie na stabilno polityczn, a co za tym idzie na zap nienia w procesie kratyzacji. O ile jest to ocena prawdziwa w stosunku do Chorwacji i Rumunii, o t yle pozostae pastwa nale raczej do grupy przodujcych w konsolidowaniu demokracji. Tak wic w wietle do wiadcze postkomunistycznej Europy przewaga parlamentaryzmu nad prezy den-cjalizmem nie rysuje si tak wyra nie, jak sugeruje to teoria. Z drugiej strony trudno byoby dowie , e do wiadczenia z semiprezydencjali-zmem s w Euro ie Wschodniej wycznie pozytywne. Mona powiedzie, e oprcz Polski i Sowenii aden z kr try zdecydowa si na ustanowienie tego typu reimu politycznego, nie znalaz si w cise e konsolidujcych si demokracji. Istotniejsze jest jednak to, e niektre z nich powrciy szybko do grona pastw autorytarnych. Analizujc przemiany polityczne zachodzce w tym regionie w latach 90., nie mona bowiem nie uwzgldni do wiadcze Biaorusi, Serbii, Alba ii czy Chorwacji. Nie sposb pomin te brutalnej rozprawy prezydenta Rosji z Dum w pa dz erniku 1993 r., ograniczania praw opozycji w Rumunii czy prb podporzdkowania sobie ukraiskiego parlamentu przez prezydenta L. Kuczm po wyborach prezydenckich w 1999 r. Elementy autorytaryzmu w tych krajach wynikaj z cech kultury politycznej: bra ku tradycji demokratycznych i poparcia dla idei silnej", porzdkujcej wadzy jednostki . Jest to widoczne zwaszcza w sytuacji, w ktrej pojawia si sprzeciw parlamentu wobe c inicjatyw lub decyzji gowy pastwa. Naley rwnie zwrci uwag na praktyk odwoywania dnio do wyborcw, wwczas gdy gowa pastwa chce ograniczy uprawnienia parlamentu (refere ndum w Rosji w 1993 r. oraz pierwotna koncepcja referendum ukraiskiego z kwietnia 338 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw 2000 r.). Obserwacja wydarze w Rosji i na Ukrainie moe prowadzi do wniosku, e brak p rodemokratycznej kultury politycznej sprzony z ustanowieniem semi-prezydenckiego m odelu rzdw i wykorzystywaniem instytucji demokracji bezpo redniej w walce z parlamen tem zwiksza niebezpieczestwo wyeliminowania tego ostatniego z gry politycznej, a c o za tym idzie, rodzi ryzyko zahamowania procesu demokratyzacji i powrotu do jak iej formy dyktatury. Do podobnych spostrzee prowadzi te analiza funkcjonowania systemw politycznych innyc h krajw, zaliczonych przez nas do tzw. szarej strefy" . Ich wspln cech jest poczenie h elementw: reimu politycznego bdcego mutacj pre-zydencjalizmu oraz ograniczenia moli o ci przejcia wadzy przez opozycj. Taka sytuacja wystpuje np. w Afryce subsaharyjskiej . Charakterystyczny dla tego regionu wzorzec ustrojowy to powierzenie wadzy wykon awczej prezydentowi pochodzcemu z wyborw powszechnych i penicemu funkcj gowy pastwa z szefa rzdu. Powouje on wiceprezydenta oraz skadajcy si z ministrw gabinet, ktrego kcj jest pomoc i doradztwo gowie pastwa (art. 15-17 konstytucji Kenii z 1992 r., ar t. 33 konstytucji Zambii z 1991 r., art. 27 i art. 31h konstytucji Zimbabwe z 19 79 r., art. 98 konstytucji Ugandy z 1995 r., art. 130 ust. 2 konstytucji Nigerii z 1999 r.). Pomimo zachowania pozoru rywalizacyjnych wyborw szans sabo zorganizowa nej opozycji na przejcie wadzy s minimalne. Istotne jest to, e adne z pastw szarej s

fy" nie zaakceptowao parlamentaryzmu w czystej postaci; w adnym z nich nie dopraco wano si trwaego porozumienia midzy parti rzdzc a opozycj (prby ustanowienia demokr nsensualnej w Libanie zakoczyy si fiaskiem). Efektem tego stanu rzeczy jest bd wzrost napi w wypadku zwikszonego poparcia dla opozycji (przykadem moe by Zimbabwe w poczt h 2000 r.), bd ewolucja w kierunku autorytaryzmu mimo alternacji wadzy (zwycistwo F. Chiluby nad K. Kaund w Zambii w 1991 r.). I cho prezydencjalizm (czy semiprezyden cjalizm) nie wyklucza moliwo ci wydobycia si z szarej strefy" , to do wiadczenia afryka kie dowodz, e trudno uzna go za gwarancj przyspieszenia tempa procesw demo-kratyzacyj nych. Przy zachowaniu wszelkich proporcji, podobn ocen mona sformuowa na tle analizy praktyki politycznej Rosji i Ukrainy. 6. Legislatywa i egzekutywa w krajach autorytarnych W przeciwiestwie do pastw zaliczanych do grona demokracji bd nawet do szarej strefy" , autorytaryzm programowo odrzuca - tak w teorii, jak i w praktyce 339 Systemy polityczne wspczesnego wiata zasad podziau wadz, co w sposb decydujcy wpywa na struktur o rodkw decyzyjnych i st idzy nimi. Cho w wikszo ci pastw autorytarnych istniej takie instytucje, jak parlament prezydent czy rzd, to - w porwnaniu do demokracji - peni one zupenie inne funkcje i pozostaj w relacji podporzdkowania do centralnego, jednoosobowego bd kolegialnego o ro dka wadzy, stanowicego centrum decyzyjne systemu politycznego. Wynika to std, e zasa da podziau wadz zostaje zastpiona zasad jednolito ci wadzy pastwowej, odrzucajc mo nia konfliktu pomidzy organami pastwowymi i ustanawiajc ich hierarchiczn struktur. W ystemach komunistycznych jednolito wadzy zabezpieczona jest dodatkowo ustanowieniem zasady kierowniczej roli partii komunistycznej. Std te podzia na reimy parlamentarn e i prezydencjalne nie ma wikszego sensu, mimo i konkretne rozwizania konstytucyjne mog - z formalnego punktu widzenia - przypomina klasyczne warianty ustrojowe odna jdywane we wspczesnych demokracjach. Analizujc reim polityczny pastw zaliczanych do tej kategorii, wyodrbnimy trzy warian ty. Pierwszy stanowi bd pastwa osaniajce autorytarn wadz fasad demokratycznych in Ich konstytucje przewiduj wyanianie parlamentw drog powszechnych wyborw, ustanawiaj ormatywny wzorzec relacji pomidzy wadz ustawodawcz i wykonawcz oraz gwarantuj prawa p lityczne jednostkom. Ten utajony" typ autorytaryzmu reprezentuj przede wszystkim p astwa komunistyczne. Ideologia komunistyczna, potpiajc demokracj buruazyjn" jako prz arza i nie zapewniajc faktycznej wadzy ludu, nie odrzuca wszystkich charakterystyczny ch dla niej instytucji. Nieograniczona wadza ustawodawcza jest powierzona pochodzc ym z wyborw parlamentom, powoujcym, odwoujcym i kontrolujcym rzdy, stanowice swoist amentarne komitety wykonawcze". Std te analiza tekstw komunistycznych konstytucji m oe prowadzi do nieporozumie: zawarty w nich normatywny model reimu politycznego przy pomina klasyczny parlamentaryzm, za katalog praw obywatelskich nie rni si zbytnio od rozwiza przyjtych w demokracjach liberalnych. Wraenie takie mona odnie na przykad kturze ustawy zasadniczej ChRL z 1982 r. Dowiadujemy si z niej, e wadza ludu sprawo wana jest poprzez system kongresw ludowych nadzorujcych organy wykonawcze, e adna or ganizacja (wcznie z Komunistyczn Parti Chin) nie jest prawnie uprzywilejowana, a Chic zycy ciesz si peni wolno ci osobistych, m.in. takich jak prawem wyznawania kadej relig i, nietykalno ci osobist, prawem do godno ci, prawem do krytyki organw pastwowych itp. ie sposb nie zauway, e w wietle chiskiej praktyki politycznej cytowane postanowienia onstytucji brzmi co najmniej ironicznie. 340 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw Doktryna marksistowska odrzucajc zasad podziau wadz (a co za tym idzie, pluralizm po lityczny), postuluje zastpienie jej innymi, wzajemnie powizanymi normami polityczn ymi, zdaniem jej twrcw peniej gwarantujcymi faktyczne lu-dowadztwo. Do zasad tych nal e wspomniana ju jednolito wadzy pastwowej, ustanawiajca formaln hierarchi w obrb pastwowego zamiast rwnowagi, kierownicza rola partii komunistycznej, wykluczajca ni e tylko moliwo odbywania rywalizacyjnych wyborw, ale rwnie drastycznie ograniczajca tp do stanowisk publicznych, oraz centralizm demokratyczny, eliminujcy konkurencj a lternatywnych koncepcji politycznych. Nie wszystkie z nich znajduj swj wyraz w kon stytucjach. Tak np. zasada kierowniczej roli partii zostaa wprowadzona do tekstw k onstytucyjnych europejskich pastw komunistycznych dopiero wiatach 70. (cytowana k onstytucja ChRL przepisu takiego nie zawiera do dzisiaj). Przesdzaa ona jednak o m

echanizmie dziaania systemu politycznego, w ktrym wykluczono rywalizacj midzypartyjn, a parlament, gowa pastwa czy rzd peniy jedynie funkcje instrumentw, za pomoc ktryc elano w ycie dyrektywy formuowane przez kierownictwo partyjne. Std te normatywny mod el relacji pomidzy tymi instytucjami nie mia adnego praktycznego znaczenia. O ile pastwo komunistyczne - z nielicznymi wyjtkami - to ju historia, o tyle autory taryzm przesonity fasad demokratycznych instytucji odradza si w rnych regionach wiat Na uwag zasuguje fakt, e ten typ ewolucji politycznej dokonuje si w ramach prezydenc jalizmu, co moe stanowi argument na rzecz niebezpieczestw, jakie dla rozwoju demokr acji niesie ze sob oparcie si na tym typie reimu politycznego. Jako przykad mona poda wikszo pastw Ameryki aciskiej, ktre zanotoway autorytarne interludium" po II wojni ej, oraz niektre bye republiki radzieckie i jugosowiaskie. O ile jednak wcze niejszy a utorytaryzm poudniowoamerykaski by wynikiem przewrotw politycznych, w wyniku ktrych k onstytucyjne organy wadzy byy zastpowane tzw. rzdem faktycznym, o tyle lata 90. ukaz ay now drog odrodzenia autorytaryzmu - ksztatowanie si wspomnianej ju demokracji dele atywnej. Polega ona na stopniowym ograniczaniu lub eliminowaniu zinstytucjonaliz owanej rywalizacji politycznej i koncentracji wadzy w rkach prezydenta. Mamy wwczas do czynienia z tzw. siln prezydentur, ktra jest logiczn konsekwencj przyjcia przez g pastwa odpowiedzialno ci za przebieg procesu przechodzenia do demokracji oraz za za bezpieczenie niezbdnego poziomu stabilno ci politycznej. Musi si to wiza ze znacznym z akresem wadzy, co czsto znajduje wyraz w tre ci konstytucji. Na przykad art. 100 kons tytucji Biaorusi z 1994 r. postanawia, e prezydent ma prawo podejmowa wszelkie rodki suce zabezpie341 Systemy polityczne wspczesnego wiata czeniu stabilno ci gospodarczej i politycznej. Jest to przepis tak sformuowany, e w praktyce pozwala gowie pastwa nie tylko na kwestionowanie decyzji parlamentu, ale i Sdu Konstytucyjnego (warto doda, e w samym tylko 1995 r. biaoruski Sd Konstytucyjny uzna za niezgodne z konstytucj 11 spo rd 14 badanych dekretw prezydenckich, co zostao z kolei zakwestionowane przez A. ukaszenk). Traktowanie prezydenta jako sugi narodu" wie si z wyposaeniem go w prawo stanowienia dekretw, sprzeciwu wobec decyzji parlame ntu oraz rozwizywania tego ostatniego przed terminem, gdy na linii wikszo parlamenta rna - gowa pastwa rodzi si konflikt. Efektem moe sta si zneutralizowanie parlamentu tak bowiem naley zinterpretowa referenda z 1995 i 1996 r. oraz zmuszenie przez pre zydenta A. ukaszenk legalnie wybranej Rady Najwyszej Biaorusi do faktycznej ab-dykac ji w grudniu 1996 r. Innym przykadem reimu autorytarnego odwoujcego si do instytucji demokratycznych jest Iran. W odrnieniu od pastw komunistycznych (i niektrych republik postkomunistycznych ) nie odrzucono tam cakowicie ani rywalizacji wyborczej, ani podziau wadz. Co prawd a ta pierwsza ma charakter ograniczony, co wyraa si m.in. w opiniowaniu kandydatw n a deputowanych przez Rad Stranikw, stojc na stray przestrzegania zasad Koranu w yciu blicznym, oraz w ograniczeniu swobody zakadania partii politycznych. Jak jednak p rzypomina Samuel Hunting-ton, w 1992 r., po weryfikacji dokonanej przez Rad Strani kw, o 270 miejsc w parlamencie walczyo 2 tys., za w 1996 r. a 3 tys. kandydatw. Co wi ej, wynik rywalizacji - czy to o stanowisko prezydenta, czy o dominacj w parlamen cie - moe by kopotliwy dla tych, ktrzy strzeg zdobyczy rewolucji islamskiej z 1979 r. , co uwidocznio zwycistwo umiarkowanego reformatora Mohammeda Chatamiego w elekcji prezydenckiej w 1997 r. oraz zdecydowana poraka fundamentalistw muzumaskich w wybor ach parlamentarnych w 2000 r. Rwnie stosunki midzy parlamentem i rzdem nie s oparte n a zasadzie jednolito ci wadzy; pomidzy tymi organami dochodzi do istotnych kontrower sji. Z drugiej strony uprawnienia legislatywy i egzekutywy s w istotny sposb ogran iczone religijnym nadzorem sprawowanym przez instytucje islamskie (ajatollaha i Rad Stranikw). Drug grup pastw autorytarnych stanowi kraje, w ktrych zasady oraz instytucje zarwno d mokracji liberalnej, jak i systemu komunistycznego w jego klasycznej wersji zost ay uznane za zagraajce ludowadztwu i programowo odrzucone. Nie idzie tu tylko o zins tytucjonalizowan rywalizacj polityczn na arenie wyborczej czy parlamentarnej. Zdani em ideologw prawdziwej demokracji", autentyczna wadza ludu nie realizuje si ani popr zez swobodn konkurencj partii politycznych, 342 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw

ani za pomoc dominacji jednej partii. Aby urzeczywistni idee demokracji - czytamy w Zielonej Ksice libijskiego dyktatora Muammara Kadafiego - podmiotem wadzy musi by c ay lud, nie za jego przedstawicielstwo lub zastpstwo". System kongresw ludowych (org any prawodawcze) oraz komitetw ludowych (organy wykonawcze) powoywanych od dou do gr y jest jedynym rozwizaniem zapewniajcym osignicie tego celu. W ten sposb - zdaniem M. Kadafiego - przestaje mie zastosowanie przestarzaa definicja demokracji, goszca, i d mokracja to kontrola ludu nad rzdem, a jej miejsce zajmuje definicja prawidowa, ktr a brzmi: demokracja to kontrola ludu nad samym sob". Podobny sposb my lenia cechuje koncepcje ideologw samorzdu socjalistycznego ze Zwizku Komunistw Jugosawii, ktrzy w l tach 60. starali si sformuowa alternatyw ustrojow dla demokracji liberalnej oraz stal inowskiego wariantu komunizmu. Efektem prby wcielenia powyszych koncepcji w ycie je st konsolidacja autorytaryzmu oraz koncentracja wadzy w rkach narodowego Przywdcy. Wspczesna Libia czy Jugosawia czasw Tity to przykady autorytaryzmu odrzucajcego zasad demokracji liberalnej w imi ideologicznie motywowanych poszukiwa ustrojowych. W w ielu pastwach autorytarnych uzasadnienie takie uznaje si za cakowicie zbdne. Wystarc za bowiem bd odwoanie si do sutaskich" tradycji (kraje islamskie), bd do lojalno c nej (niektre pastwa afrykaskie), bd wreszcie do wizji harmonii spoecznej (dyktatury a jatyckie). Taki wa nie - nazwijmy go pragmatycznym - autorytaryzm, bdcy trzecim waria ntem, prowadzi jednak do tych samych skutkw: sprowadzenia parlamentu do roli fasa dy, zakazu tworzenia i dziaania bd opozycyjnych, bd jakichkolwiek partii politycznych (sytuacja taka wystpuje m.in. w Arabii Saudyjskiej, Bahrajnie, Katarze, Kuwejcie , Omanie i Zjednoczonych Emiratach Arabskich), oraz drastycznych narusze praw oby watelskich. Pastwa reprezentujce t grup to najbardziej wymowne przykady autorytaryzmu skonsolidowanego, ktrego ewolucja w kierunku demokracji wydaje si najmniej prawdo podobna, cho niewykluczona. 7. Relacja midzy legislatyw a egzekutyw jako problem konstytucyjny i polityczny Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw s bez wtpienia jednym z elementw linii demarkac jnej midzy demokracj i autorytaryzmem. Najoglniej mwic, demokratyczne systemy polityc zne czyni z instytucji wadzy ustawodawczej i wykonawczej autentyczne o rodki decyzji politycznej, zdolne - w wikszym bd 343 Systemy polityczne wspczesnego wiata mniejszym stopniu - do wzajemnego ograniczania swych wpyww. Od tego wzorca najdale j odbiega parlamentaryzm typu gabinetowego funkcjonujcy w ramach systemu dwuparty jnego (jak np. w Wielkiej Brytanii czy pastwach basenu Morza Karaibskiego). W tym typie reimu politycznego rzd posiada przewag nad parlamentem, w tym sensie, e kieru je poczynaniami wikszo ci parlamentarnej, wymuszajc na niej poparcie dla swych inicj atyw czy rozstrzygni. Gro ba przedterminowego rozwizania izby, ktr moe posuy si p strzymuje na og posw, ktrzy chcieliby przeciwstawi si gabinetowi. Nie oznacza to, e ostatni jest nietykalny, cho uchwalenie wotum nieufno ci zdarza si niezmiernie rzadk o. Inaczej przedstawiaj si stosunki midzy legislatyw i egzekutyw w warunkach wie-lopa rtyjno ci. Poparcie dla rzdu jest funkcj zwarto ci i trwao ci koalicji, co czyni gabinet bardziej wraliwym" na biece koniunktury polityczne. Odej cie jednej partii politycznej z koalicji - je li powoduje zmian statusu gabinetu z wikszo ciowego na mniejszo ciowy i czy si z wol doprowadzenia do upadku gabinetu -moe spowodowa, i na og powoduje, uc nie skutecznego wotum nieufno ci. Dlatego te wielu autorw podkre la, e parlamentaryzm t o bardziej wadza dymisjonowania rzdu ni jego powoywania (Kaare Str0m), cho trzeba te rzyzna, e w warunkach klasycznego systemu dwupartyjnego jest ona iluzoryczna. Taki ej wadzy nie posiada natomiast parlament dziaajcy w warunkach prezydencjalizmu i te n typ reyimu politycznego zapewnia najdalej idc separacj legislatywy i egzekutywy. Prezydent amerykaski nie obawia si gosowania nad wotum nieufno ci - bo jest ono konst ytucyjnie wykluczone. Nie musi te zabiega o formalne poparcie dla swoich decyzji p olitycznych w postaci jakiejkolwiek formy wotum zaufania. Tym, co moe spdza mu sen z oczu, jest natomiast gosowanie kongresu nad wydatkami pastwa, bo to wa nie parlamen t suwerennie okre la finansowe ramy prowadzonej przez prezydenta polityki wewntrzne j i zagranicznej. Separacja wadz prowadzi wic do rwnowagi poprzez delikatn sie kompro misw i wzajemnych ustpstw - trudniejszych, gdy w Kongresie przewag ma opozycja, ale zawsze moliwych do osignicia. Demokracje nieskonsolidowane - z rnych wzgldw, o ktrych bya ju mowa -preferuj rozwi blisze prezydencjalizmowi, cho w postaci odbiegajcej od modelu USA. Silnej" prezyden

turze towarzysz sabe partie polityczne, co - zdaniem Matthewa Shugarta ijohna Care ya - moe czyni system polityczny bardziej podatnym na kryzysy ustrojowe, jak wskaz uj na to przykady niektrych krajw Ameryki aciskiej. Poczenie szerokich uprawnie pr a i oczywistej sabo ci partii politycznych w Rosji i na Ukrainie - dwch najwikszych p astwach, jakie 344 Stosunki midzy legislatyw a egzekutyw wyoniy si z b. ZSRR - zdaje si potwierdza t ocen. Oba kraje trudno zaliczy do grona kracji liberalnych, o czym przesdza niewielka dla zewntrznego obserwatora przejrzy sto regu gry politycznej, w tym take faktyczne relacje midzy legislatyw a egzekutyw. e naley wreszcie zapomina o odkrytej przez G. O'Don-nella moliwo ci formowania si demo kracji delegatywnych, w ktrych wadza prezydentury dominuje nad wadz ustawodawcz. Z dr ugiej strony wiemy ju, e ustanowienie reimu parlamentarnego w takich krajach, jak So wacja czy Bugaria, nie zapewnia automatycznie postpu w konsolidowaniu demokratyzac ji. Std te dyskusja nad doborem optymalnej formy rzdu dla krajw demokratyzaujcych si ozostaje nadal otwarta, a uniwersalne recepty, ktre formuuj niektrzy zachodni polito lodzy, niekoniecznie okazuj si by remedium na kopoty modych demokracji. Dla systemw autorytarnych relacja midzy parlamentem (je li jest on w ogle powoywany) a rzdem nie jest realnym problemem politycznym ze wzgldu na to, e organy te s najcz cie fasadowymi instytucjami politycznym. W niektrych wypadkach konstytucje ustanawia j procedury charakterystyczne dla parlamentarnej formy rzdw, przewidujc np. pen odpow edzialno polityczn gabinetu przed parlamentem i rozbudowujc instrumentarium kontroli parlamentarnej. Dziao si tak zwaszcza w pastwach komunistycznych, ktre charakteryzow ay si wstrzemi liwo ci w ustanawianiu silnej wadzy jednoosobowych organw pastwowych 70. w Europie Wschodniej funkcj gowy pastwa peniy organy kolegialne; w Polsce bya to Rada Pastwa), likwidujc na duszy czas instytucj prezydentury. Pozwalao to na eksponow nie roli zasady kolegialno ci w procesie decyzyjnym, nie baczc na to, e faktyczne re lacje midzy legislatyw i egzekutyw nie wynikay z konstytucji, ale z praktyki polityc znej opartej na kierowniczej roli partii komunistycznej. Pozory demokratycznych rozwiza odrzucono natomiast w systemie politycznym III Rzeszy (podobnie jak znaczn ie p niej w Libii czy w Iranie). W tym konkte cie racj ma Jan Baszkiewicz, gdy twierdz i, e rnice midzy totaliryzmem zachodnim i bolszewickim sprowadzaj si do poziomu poli znej hipokryzji", bowiem podczas gdy faszyzm nie maskowa swej wrogo ci wobec warto ci , instytucji i procedur demokracji liberalnej, komunizm stale powiksza przepa midzy d ktryn i praktyk, midzy polityczn fasad i rzeczywisto ci". Moe wa nie dlatego komuni la wielu zjawiskiem politycznie bardziej zowrogim. W adnym wypadku nie mona stwierdzi, e parlamentaryzm, prezydencjalizm czy znane nam dzisiaj formy po rednie midzy jednym i drugim s ostatnim sowem w dziedzinie projektow ania optymalnej relacji midzy wadz ustawodawcz 345 Systemy polityczne wspczesnego wiata i wykonawcz. Jedno mona natomiast stwierdzi na pewno. Jak dugo instytucje legislacyj ne bd traktowane jako fasada polityczna, a rzdy jako listek figowy dla dyktatorskie j wadzy jednostki, tak dugo problem sposobu podziau wadzy nie bdzie mia znaczenia. Hi toria ukazuje jednak, e gdy tak si dzieje, dochodzi do narodzin mniej lub bardziej zowrogich ustrojw politycznych. Dlatego wa nie istniej gbokie powody, by mwi o dzi ukonie wobec geniuszu Monte-skiusza, ktry odkry jedno z najwaniejszych politycznych rde autorytarnej patologii. BIBLIOTEKA Wyfcahj Bzkmnikarsiwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego ii Nowy wiat 69. 00-046 Warszawa te! 620-03-81 w. 29S. 296 346 Bibliografia ? Agh A., The Politics of Central Europ, Sag, London 1998. ? Anckar D., Dominating Smallness, Party Politics 1997, vol. 3 (2), ss. 243-26 3. ? Andeweg R., Irwin G., Dutch Government and Politics, MacMillan Press, London 1993.

d Antoszewski A., Herbut R. (red.), Demokracje Europy rodkowo-Wschodniej w perspe ktywie porwnawczej, Wyd. Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 1998. d Baszkiewicz J., Powszec hna historia ustrojw pastwowych, Arche, Gdask 1998. ? Baszkiewicz ]., Wadza, Ossolineum, Wrocaw 1999. ? Bell D., Kulturowe sprzeczno ci kapitalizmu, PWN, Warszawa 1994. ? Beer S., The Roots ofNew Labour: Liberalism Rediscovered, Economist 1998, nr 2, ss. 23-25. d Blondell ]., Cotta M. (red.), Party and Government, MacMillan Press, London 1996. ? Burton M., Gunther R., Higley ]., Elites and Democratic Consolidation in Lat in America and Southern Europ, University Press, Cambridge 1992. ? Castles F. G., Mair R, Left-Right Political Scales: Some Expert Judgements, European Journal of Political Research, 1984, vol. 12 (1), ss. 73-88. ? Chazan N., Lewis R, Mortimer R., Rothchild D., Stedman S. J., Politics and S ociety in Contemporary Africa, Lynne Renner, Boulder 1999. d Complak K., Parlament we wspczesnej Ameryce aciskiej, Wyd. Uniwersytetu Wrocawskieg o, Wrocaw 1994. d Complak K., Rzdy faktyczne w Ameryce Poudniowej (1930-1979), Wyd. Uniwersytetu W rocawskiego, Wrocaw 1990. ? Czubiski A., Olszewski W, Historia powszechna 1939-1997, Wyd. UAM, Pozna 1999. n Dahl R., Poliarchy: Participation and Opposition, Yale University Press, New Haven 1971. ? Dahl R., Demokracja i jej krytycy, Znak, Krakw 1995. ? Dahl R., O demokracji, Znak, Krakw 2000. d Davies N., Europa. Rozprawa historyka z histori, Znak, Krakw 1998. a Diamond L., Is The Third Wave Over? Journal of Democracy 1996, vol. 7, nr 2, ss. 34-51. d Duverger M., Political Parties: Their Organization and Actwity in Modern State , Methuen, London 1965. d Eseje polityczne Federalistw, F. Quinn (red.), Znak, Krakw 1999. o Fukuyama F., Koniec historii, Zysk, Warszawa 1996. D Gebethner S., Parlamentarne i prezydenckie systemy rzdw (porwnawcza analiza polit ologicz-na), Pastwo i Prawo 1994, nr 7-8, ss. 26-37. D Godu T, Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk R, Lesykon systemw politycznych, E lipsa, Warszawa 1999. d Gulczyski M., Wspczesne systemy polityczne. Przewodnik do studiowania przedmiotu, Wyd. WSP, Zielona Gra 2000. 347 Systemy polityczne wspczesnego wiata a Grzybowski M., Systemy konstytucyjne pastw skandynawskich, Wyd. Sejmowe, Warsza wa 1998. ? Harmel R., Robertson D., Fortnation and Success ofthe New Parties: A Cross-N ational Analy-sis, International Political Science Review 1985, vol. 6 (4), ss. 501-523. ? Huntington S., Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995. n Huntington S., Zderzenie cywilizacji, Wyd. Literackie Muza, Warszawa 1998. n Huntington S., Po dwudziestu latach. Przyszo trzeciej fali, Res Publica Nowa 199 8, nr 2-3, ss. 124-129. o Inglehart R., The Silent Revolution: Changing Values and Politic al Styles Among Western Publics, University Press, Princeton 1977. ? Karatnycky A., The 1998 Freedom House Survey. The Decline ofllliberal Democr acy, Journal of Democracy 1999, vol. 10, nr 1, ss. 112-125. ? Katz R., Mair R, The Evolution of Party Organizations in Europ: The Three Fac es of Party Organization, American Review of Politics, vol. 14, ss. 593-617. ? Katz R., Mair R., Changing Models of Party Organization and Party Democracy: The Emergence ofthe Cartel Party, Party Politics 1995, vol. 1 (1), ss. 5-28. ? King A., The British Prime Ministership in the Age ofCareer PoUtician, West European Politics 1991, vol. 14, nr 2, ss. 24-47. ? Kirchheimer O., The Transformation ofthe Western European Party Systems, w:

Political Parties and Political Development, J. LaPalombara, M. Weiner (red.), U niversity Press, Princeton 1966, ss. 177-200. ? Kuusela K., The founding electoral systems in Eastern Europ 1989-1991, w: G. Pridham, T. Vanhanen (red.), Democratization in Eastern Europ: Domestic and inter national perspectives, Routledge, London 1994, ss. 128-150. d Laakso M., Taagepera R., Effective Number of Parties: A Measure with Applicat ion to West Europ, Comparative Political Studies 1979, vol. 12 (1), ss. 3-27. ? Lanej., Ersson S., Politics and Society in Western Europ, Sag, London 1994. d Laver M., Hunt W.B., Policy and Party Competition, Routledge, New York 1992. d Laver M., Shepsle K. (red.), Cabinet Ministers and Parliamentary Government, University Press, Cambridge 1994. d Lewis R, Nigeria: An End to the Permanent Transition? Journal of Democracy 1999, vol. 10, nr 1. a Lijphart A., Democracies. Patterns of Majoritarian and Consensus Govemm ent in Twenty One Democracies, Yale University Press, New Haven 1984. ? Lijphart A., Patterns of Democracy. Government Forms and Performance In Thir ty-Six Countries, Yale University Press, New Haven 1999. ? Linz J., Zagroenia systemu prezydenckiego, Res Publica 1990, nr 12, ss. 31-49 . a LinzJ., Totalitaryzm i autorytaryzm, w:J. Szczupaczyski (red.), Wadza i spoeczestw o, 1.1, Scholar, Warszawa 1995. 348 Bibliografia ? Linz J., Stepan A., Toward Consolidated Democracies, Journal of Politics 199 6, vol. 7, nr 2, ss. 14-33. ? Lipset S. M., Homo politicus. Spoeczne podstawy polityki, PWN, Warszawa. d McFaul M, The Perils ofa Protracted Transition, Journal of Democracy 1999, vo l. 10, nr 2, ss. 4-18. d Mainwaring S., Party Systems in the Third Wave, Journal of Democracy 1998, vol. 9 (3), ss. 67-81. d Mainwaring S., The Surprising Resilience ofElected Governments, Jou rnal of Democracy 1999, vol. 10, nr 3, ss. 101-114. ? Mainwaring S., Shugart, M., Presidentialism and Democracy in Latin America, University Press, Cambridge 1997. d Mezey M., Classifying Legislatures, w: P. Norton (red.), Legisatures, Universit y Press, Oxford 1990, ss. 149-176. ? Neumann S., Towards a Comparative Study of Political Parties, w: Modern Poli tical Parties, S. Neumann (red.), University of Chicago, Chicago 1956, ss. 395-4 21. d Norton P., Parliaments. A Framework for Analysis, West European Politics 1990, vol. 13, nr 3, ss. 1-9. ? O'DonnellG., Illusions about Consolidation, Journal of Democracy 1996, vol. 7, nr 2, ss. 34-51. o 0'Donnell G., Demokracja delegatywna, Res Publica Nowa 19 97, nr 4, ss. 66-77. a O'Donnell G., Schmitter R, Tentative Condusions about Uncertain Democracies, w : G. 0'Don-nell, P. Schmitter, L. Whitehead (red.), Transition from Authoritaria n Rule, John Hopkins University Press, Baltimore 1986. ? Olson D., Demokratyczne instytucje legislacyjne, Wyd. Sejmowe, Warszawa 1998 . d Osiski J. (red.), Prezydent w pastwach wspczesnych, Oficyna Wydawnicza Gwnej Szkoy ndlowej, Warszawa 2000. ? Packenham R., Legislatures and Political Development, w: P. Norton (red.), L egislatures, Uni-versity Press, Oxford 1990, ss. 81-96. d Panebianco A., Political Parties: Organization and Power, University Press, C ambridge 1988. ? Perez-Diaz V., Powrt spoeczestwa obywatelskiego w Hiszpanii, Znak, Krakw 1996. ? Plattner M.( From Liberalism to Libera Democracy, Journal of Democracy 1999, vol. 10, nr 3, ss. 121-134.

o Polsby N., Legislatures, w: P. Norton (red.), Legislatures, University Press, Oxford 1990, ss. 129-148. ? Przeworski A., Alvarez M., Cheibub ]., Limongi R, What Makes Democracies End ure, Journal of Democracy 1996, vol. 7, nr 1, ss. 39-55. d Rae D., The Political Conseauences ofElectoral Laws, Yale University Press, N ew Haven 1971. d Reynolds A., Sisk T.D. (red.), Elections and Conflict Menageme nt In Africa, United States Institute of Peace, Washington 1998. o Roberts G., Hogwood P., European Politics Today, University Press, Manchester 1997. 349 Systemy polityczne wspczesnego wiata a Ros R., Prime Ministers in Parliamentary Democrades, West European Politics 199 1, vol. 14, nr 2, ss. 9-24. d Ryszka E, Pastwo stanu wyjtkowego. Rzecz o systemie pastwa i prawa Trzeciej Rzesz y, Ossolineum, Wrocaw 1974. d Saalfeld T., Members ofparliament and governments in Western Europ: Agency rela tions and pro-blems ofoversight, European Journal of Political Research 2000, vo l. 37, nr 3, ss. 353-376. ? Sarnecki P., Wspczesne rozumienie podziau wadzy, w: Nowa Konstytucja RP. Warto ci, jednostka, instytucje, K. B. Janowski (red.), Wyd. A. Marszaek, Toru 1991. a Sartori G., Parties and Party Systems. A Frameworkfor Analysis, University Pre ss, Cambridge 1976. ? Sartori G., Teoria demokracji, PWN, Warszawa 1994. d Sartori G., Neither Presidentialism nor Parliamentarism, w: J. Linz, A. Valenz uela (red.), Pre-sidential Democracy. Comparative Perspectives, John Hopkins Uni versity Press, Baltimore 1994. ? Schlesinger J. A., On the Theory of Party Organization, Journal of Politics 1984, vol. 46, ss. 369-400. d Schmitter R, Zagroenia, dylematy i perspektywy konsolidacji demokracji, w: J. H ausner (red.), Studia nad systemem reprezentacji interesw, t. 3. Narodziny demokr atycznych instytucji, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Krakw 1995, ss. 43-74. ? Schmitter R, Karl T., Czym demokracja jest... i czym nie jest, w: J. Szczupa czyski (red.), Wadza i spoeczestwo, t. 1, Warszawa, 1995, ss. 28-38. a Schpflin G., Politics in Eastern Europ, Blackwell Publish, Oxford 1993. ? Schumpeter J., Kapitalizm, socjalizm, demokracja, PWN, Warszawa 1995. ? Selznick R, Leadership in Administration: A Sodological Interpretation, Harp er and Row, New York 1957. d Shugart M., Carey J., Prezydenci i zgormadzenia przedstawicielskie w prezydenc kich systemach sprawowania wadzy, w: J. Szczupaczyski (red.), Wadza i spoeczestwo, Sc holar, Warszawa 1998, ss. 81-118. d Smith G., ycie polityczne w Europie Zachodniej, Puls, Londyn 1992. d Sobolewska-My lik K., Partie i systemy partyjne Europy rodkowej po 1989 r., Ksigar nia Akademicka, Krakw 1999. ? Steiner, ]., Demokracje europejskie, Wyd. WSR Rzeszw 1993. n Stepan A., Skach C, Modele konstytucyjne a umacnianie demokracji (parlamentary zm - system prezydencki), Pastwo i Prawo 1994, nr 4, ss. 28-42. ? Strom K., Delegation and Accountability in parliamentary democrades, Europea n Journal of Political Research 2000, vol. 37, nr 3, ss. 261-289. ? Tordoff W, Government and Politics in Africa, MacMillan Press, London 1997. ? Urwin D., Electoral Systems, Bergen 1978. ? Wiatr J., Socjologia polityki, Agencja Scholar, Warszawa 1999. ? Wiatr J., Socjologia wielkiej przemiany, Krajowa Agencja Promocyjna, Warszaw a 1999. 350 Bibliografia a Zakaria E, The Rise ofllliberal Democracy, Foreign Affairs 1997, nr 76, ss. 2 2-43. ? Zwierzchowski E. (red.), Izby drugie parlamentu, Temida, Biaystok 1996. ? Zwierzchowski E. (red.), Opozycja parlamentarna, Wyd. Sejmowe, Warszawa 2000 .

? ukowski A., Systemy wyborcze, Wyd. WSR Olsztyn 1999. BIBLIOTEKA Bzterwikarslwa i Nauk P Uniwersytetu Warszawskiego Nowy . 620-03-81 w. 295, 296 351

wiat 69, 00-046 Wanziw* Ul