George P.

Landow

Hipertekst a teoria krytyczna

Tekstualna otwarto
Jacques Derrida, podobnie jak Roland Barthes, Foucault i Michai Bachtin, w dalszym cigu uywa takich poj jak link (liaisons), internet (zoile), web (toile) sie (network) czy splatajcy si (s'y tissent), ktre wrcz domagaj si hipertekstualizacji. Jednake w przeciwiestwie do Barthes'a, podkrelajcego pisalny tekst wraz z jego nielinearnoci, Derrida kadzie nacisk na tekstualn otwarto, intertekstualno oraz irrelewancj rozrnienia na zawarto oraz otoczenie danego tekstu. Owe podkrelenia jawi si ze szczegln klarownoci, gdy stwierdza on, e jak kady inny, tekst Platona nie mgby nie zosta wczony, przynajmniej w wirtualny, dynamiczny, poredni sposb, w obszar tworzcy system jzyka greckiego1. W istocie Derrida opisuje istniejce systemy hipertekstualne, w ktrych ramach aktywny czytelnik w procesie eksploracji tekstu, jego badania moe odwoa si do sownikw z morfologiczn analiz, czcych pojedyncze sowa w kognaty, ich derywacje czy przeciwiestwa. Ponownie to, co Derrida oraz inni krytycy opisuj jako cz pozornie ekstrawaganckiego dania pod adresem jzyka, okazuje si dokadnie opisywa now ekonomi czytania i pisania z uyciem form raczej wirtualnych ni fizycznych. Derrida waciwie rozpoznaje (mona by rzec - z gry), i nowa, bardziej wyzwolona, bogatsza forma tekstu, prawdziwsza w stosunku do naszego potencjalnego dowiadczenia, moe nawet rzeczywistego, jeli nierozpoznanego, uzaleniona jest od dyskretnych jednostek czytelniczych. Jak Derrida wyjania w swoim dziele, ktre Gregory Ulmer okrela

J. Derrida, Dissemination, Chicago 1981, s. 129.

> www.waip.com.pl >

214

ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna >

215 Odruchowe siganie Derridy po jaki sposb dajcy moliwo uznania trybu, w jakim tekst funkcjonuje w druku - ostatecznie jest on zagorzaym zwolennikiem jzyka pisanego przed mwionym - odsania stanowisko, a by moe i dylemat, myliciela pracujcego z drukiem i majcego wiadomo jego ogranicze, lecz pomimo swej wybitnoci niezdolnego do kroczenia ciek rozumowania wykraczajcego poza wasn mentalite. Jak pokazuje dowiadczenie hipertekstu, Derrida siga po nowy rodzaj tekstu: opisuje go, komplementuje, lecz moe go przedstawi jedynie w formie planu - w tym wypadku interpunkcji - powizanej z konkretnym rodzajem pisma. Jak twierdz marksici, myl jest wynikiem dziaania si i zasad produkcji, a zatem, jak to si okae, nieliczni marksici bd osoby o marksistowskich pogldach bezporednio mierz si z najwaniejszym trybem literackiej produkcji - tym, ktry uzaleniony by od techne pisma i druku. Z nacisku Derridy na niecigo wywodzi si koncepcja hipertekstu jako ogromnego zbioru, ktry nazywam metatekstem, a ktry Nelson okrela mianem docuverse. Derrida stosuje pojcie zbioru w odniesieniu do kina, ktre postrzega jako rywala i alternatyw dla druku. Ulmer zwraca uwag, e gram lub lad uposaa lingwistyk w kola/monta 10 i przywouje stosowanie przez Derrid pojcia wizki: [...] Sowo wizka wydaje si odpowiedniejsze, poniewa pozwala podkreli, i takie poczenie ma zawikan struktur splotu, plecionki, w ktrej mona wyodrbni rne wtki i rozmaite kierunki sensu - lub si - i ktra zarazem zawsze moe powiza ze sob kolejne11. Kontynuujc instynktowne rozwaania Derridy na temat hipertekstu, warto podkreli uznanie przez niego faktu, i tekstualno na ksztat montau wyznacza bd wysuwa na plan pierwszy proces pisania, odrzucajc przez to zudn przejrzysto.

mianem fundamentalnego uoglnienia jego dorobku , istnieje rwnie moliwo wyrwania znaczenia i cytatowego przeszczepienia - tkwic w strukturze kadego znamienia, mwionego czy pisanego - ktra do tego konstytuuje kady znak w pimie - przed i poza horyzontem komunikacji semiolingwistycznej [...]. Kady znak, jzykowy czy niejzykowy, mwiony czy pisany [...] moe zosta zacytowany, umieszczony w cudzysowie [...] . Rezultatem, dla hipertekstu zasadniczym, owej cytatowoci, rozdzielnoci jest fakt, e, jak dodaje Derrida, moe [on] oderwa si od kadego kontekstu, ktry jest ju dany, bez koca tworzy nowe konteksty niemoliwe do wypenienia4. Derrida, podobnie jak Barthes, pod pojciem tekstu rozumie dyskretne jednostki czytelnicze. Derridiaska wizja tekstu odwouje si do jego metodologii dekompozycji mogcej przekracza ograniczenia filozofii. Ulmer zauwaa, e organem tego nowego filozofemu s usta, ktre gryz, przeuwaj i smakuj [...]. Pierwszym krokiem w stron dekompozycji jest ugryzienie [bite]5. Opisujc tekst z punktu widzenia czego w rodzaju Barthes'owskiej leksji, Derrida wyjania w Glas, e celem obecnej pracy oraz jej stylu jest mourceau , co Ulmer tumaczy jako okruch, kawaek, ksek, fragment; muzyczna kompozycja; przekska; yk . Owo mourceau, dodaje Derrida, pozostaje zawsze oderwane, jak sugeruje jego nazwa (czego zatem nie zapominasz), zbami , za te, wyjania Ulmer, odnosz si do cudzysoww, nawiasw kwadratowych i okrgych: kiedy fragment jest cytowany (wstawiany w cudzysw), efekt przypomina zwolnienie ucisku bd uchwytu kontekstu sprawujcego kontrol9.
2
8 7 6 3

G.L. Ulmer, Applied Grammatology: Post(e)-Pedagogy from Jacques Derrida tojoseph Beuys, Baltimore 1985, s. 58. J. Derrida, Sygnatura, zdarzenie, kontekst, przel. J. Margaski [w:] tene, Marginesy filozofii, prze. A. Dziadek, J. Margaski, R Pieniek, Warszawa 2002, s. 391-392. Tame. G.L. Ulmer, Applied Grammatology..., s. 57. J. Derrida, Glas, Paris 1974, s. 135. G.L. Ulmer, Applied Grammatology..., s. 57. J. Derrida, Glas..., s. 135. G.L. Ulmer, Applied Grammatology..., s. 58.

4 5 6 7 8 9

10 11

G.L. Ulmer, Applied Grammatology..., s. 267. J. Derrida, Rni, przel. J. Margaski [w:] tene, Marginesy filozofii..., s. 30.

> www.waip.com.pl>

216

ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna >

217 potencjalnie nieskoczon gr powiza . Morgan znakomicie opisuje podstawowe implikacje hipertekstualnej (i hipermedialnej) intertekstualnoci: tego typu otwarcie, wyzwolenie ku tworzeniu i odbiorowi wzajemnych powiza z pewnoci ma miejsce. Tym niemniej, chocia hipertekstuana intertekstualno zdaje si dewaluowa historyczny czy jakikolwiek inny redukcjonizm, to w aden sposb nie powstrzymuje ona zainteresowanych lektur pod ktem autora bd tradycji. Studia nad hipertekstem oraz jego krytyka, poczynajc od intermediw i programu HyperCard, a na blogach koczc, pokazuj, e hipertekst niekoniecznie odciga uwag od tego rodzaju podejcia. Tym, co wydaje si najbardziej interesujce w zwizku z hipertekstem, nie jest fakt, e moe on spenia okrelone postulaty krytyki strukturalistycznej i poststrukturalistycznej, lecz e dostarcza wielu narzdzi do ich testowania.
13

Hipertekst i intertektualno
Hipertekst, bdcy zasadniczo systemem intertekstualnym, posiada zdolno wzmacniania intertekstualnoci w sposb, w jaki nie posiada tego wydrukowany tekst. Akademickie teksty i ksiki proponuj oczywisty przykad hipertekstualnoci explicite w formie nieelektronicznej. Odwrotnie, jakiekolwiek dzieo literackie (ktre z punktu widzenia wywodu i mylowego skrtu arbitralnie uwaam za przynalene do literatury wysokiej, wykadanej i czytanej na uczelniach) oferuje przykad hipertekstu implicite w formie nieelektronicznej. Posumy si przykadem Ulissesa Jamesa Joyce'a. Jeli spojrze, powiedzmy, na fragment z Nauzyk, w ktrej Bloom obserwuje Gerty McDowell na play, mona zauway, e tekst Joyce'a napomyka czy odnosi si (pojcia, ktrych zazwyczaj uywamy) do wielu innych tekstw bd zjawisk, ktre mona traktowa jako teksty, wczajc w to fragment o Nauzyce z Odysei, reklamy i artykuy zamieszczone w pismach kobiecych wypeniajce i stymulujce myli Gerty, fakty na temat wspczesnego Dublina i kocioa katolickiego oraz materia odnoszcy si do innych fragmentw w powieci. Hipertekstuana prezentacja powieci czy t cz nie tylko z fragmentami wspomnianymi wczeniej, lecz rwnie z innymi dzieami w karierze Joyce'a, opracowaniami krytycznymi i wariantami tekstualnymi. W tym wypadku hipertekst oczywistymi czyni (niekoniecznie w sposb nachalny) czce si z tekstem fragmenty postrzegane przez wyksztaconego czytelnika. Thais Morgan sugeruje, e intertekstualno jako strukturalna analiza tekstw w odniesieniu do wikszego systemu praktyk znaczcych bd wykorzystania znakw w kulturze przenosi uwag z triady autor-dzieotradycja ku triadzie tekst-dyskurs-kultura. Dokonujc tego, intertekstualno zamienia ewolucyjny model historii literatury w model strukturalny bd synchroniczny, jako system znakw. Najwaniejszym efektem owej strategicznej zmiany jest wyzwolenie tekstu literackiego z psychologicznego, socjologicznego i historycznego determinizmu, otwarcie go na
12

Hipertekstualno i wielogosowo
Prbujc wyobrazi sobie dowiadczenie czytania i pisania wynikajce z (oraz w ramach) tej nowej formy tekstu, naleaoby odda sprawiedliwo temu, co Michai Bachtin napisa o dialogowej, polifonicznej, wielogosowej powieci: W dziele jego [Dostojewskiego] mamy do czynienia nie z mnstwem charakterw i losw w caociowym obiektywnym wiecie ukazanym poprzez caociow wiadomo autora: wystpuje tu wanie mnogo rwnorzdnych wiadomoci wraz z ich wiatami, a wszystkie, zachowujc swoj niespjn odrbno, ukadaj si w cao pewnego zdarzenia . Bachtinowski opis polifonicznej formy literackiej przedstawia powie Dostojewskiego jako hipertekstualn fikcj, w ktrej ramach poszczeglne gosy przyjmuj posta leksji. Jeli Derrida objania hipertekstualno z punktu widzenia ksa czy bitu, to Bachtin objania j z punktu widzenia jej wasnego ycia i siy - jej wcielenia czy urzeczywistnienia pod postaci gosu, punktu widzenia
13

14

Tame. M. Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego, prze. N. Modzeewska, Warszawa 1970, s. 11.

12

T.E. Morgan, Is There an lntertext in This Text?: Literary and Interdisciplinary Approaches

14

to Intertextuality, American Journal of Semiotics" 1985, 3, s. 1-2.

> www.waip.com.pl>

218

ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna > lub rozmowy w stylu Rorty'ego15. A zatem, wedug Bachtina, w powieci Dostojewskiego nie ma [...] elementw przedstawionych z pozycji niezaangaowanego trzeciego. W strukturze powieci ten niezaangaowany trzeci w niczym si nie ujawnia. Nie znajdzie si dla niego miejsca ani w kompozycji, ani w strefie mylowej . Z punktu widzenia hipertekstualnoci wskazuje to na istotn cech owego medium informacji: kompletny czytany-pisany hipertekst (w postaci blogw oraz intermediw) odrzuca tyrani pojedynczego gosu. Pozostaje zawsze wydestylowany ze zbiorowego dowiadczenia chwilowej koncentracji, z akurat czytanych leksji oraz bezustannie tworzcej si narracji na szlaku czytelniczej cieki.
16

219 dla czytelnika lub pisarza, oznacza to rwnie, e korzystajcy z hipertekstu przeksztaca w danej chwili swoje zainteresowanie w de facto zasad organizujc (bd centrum) dla wasnych docieka. Dowiadczenie hipertekstu jako systemu nieskoczenie decentrowanego i recentrowanego wynika czciowo z faktu, e przeksztaca on kady dokument posiadajcy wicej ni jeden link w zmienne centrum, prowizoryczn map okolicy, ktr mona si posugiwa, aby zorientowa si i zdecydowa, dokd pody dalej. Zachodnia kultura wyobraaa sobie pseudomagiczne wejcia do sieciowej rzeczywistoci jeszcze na dugo przed rozwojem technologii komputerowej. Biblijna typologia, odgrywajca tak istotn rol w kulturze angielskiej XVII i XVIII stulecia, stworzya wit histori pod ktem typw i cieni Chrystusa oraz jego dyspensy. Std Mojesz, wystpujcy niezalenie, istnia take jako Chrystus, ktry wypeni i dopeni treci proroctwa. Jak dowodz niezliczone kazania siedemnastowieczne i wiktoriaskie, traktaty czy komentarze, jakakolwiek osoba, wydarzenie czy zjawisko mogo funkcjonowa jako sekretne wejcie w zoon semiotyk boskiego planu zbawienia czowieka. Podobnie jak biblijna czcionka, pozwalajca istotnym wydarzeniom i zjawiskom uczestniczy jednoczenie na wielu poziomach rzeczywistoci lub w rnych jej odmianach, pojedyncza leksja w nieunikniony sposb prowadzi do caej sieci powiza. Zakadajc, e ewangelicki protestantyzm w Ameryce utrwala i poszerza ow tradycj biblijnej egzegezy, nie dziwi odkrycie, i jedne z pierwszych zastosowa hipertekstu odnosiy si do Biblii i tradycji jej egzegezy . Leksje nie tylko dziaaj niczym czcionki, ale staj si rwnie Alefami Borgesa, punktami w czasie zawierajcymi wszystkie inne punkty, poniewa z punktu widzenia kadej z nich mona zobaczy wszystko inne - jeli nawet nie jednoczenie, to przynajmniej z niewielkiego oddalenia, o jeden lub dwa kroki dalej, szczeglnie w wypadku systemw wyposaonych w wyszukiwark tekstu. W przeciwiestwie do Alefa Jorge Luisa Borgesa,
17 17

Hipertekst i decentracja
Czytelnicy, poruszajc si wrd sieci lub powiza tekstu, bezustannie przemieszczaj centrum - a w rezultacie i organizujc zasad - ich docieka i dowiadczenia. Hipertekst, innymi sowy, generuje system nieskoczenie recentrowany, ktrego tymczasowy punkt skupienia zaley od czytelnika stajcego si prawdziwie aktywnym czytelnikiem w kolejnym znaczeniu tego sowa. Jedn z zasadniczych cech hipertekstu jest to, e jest on zbiorem poczonych tekstw pozbawionych zasadniczej linii organizacyjnej. Mwic inaczej, metatekst czy dokument - jednostka opisujca to, co w technologii druku jest ksik, dzieem bd pojedynczym tekstem - nie ma centrum. Chocia brak takiego centrum moe stwarza problemy
15

Myl tutaj o opisie Richarda Rorty'ego z Philosophy and the Mirror of Natur (Princeton 1979, s. 378) na temat budujcej filozofii jako rozmowy: Postrzeganie podtrzymywania rozmowy jako wystarczajcego celu filozofii, postrzeganie wiedzy jako skadajcej si ze zdolnoci podtrzymania rozmowy - to jak postrzeganie istot ludzkich niczym twrcw nowych opisw, a nie jako istot, ktre mona mie nadziej opisa w dokadny sposb. Postrzeganie celu filozofii jako prawdy, a konkretnie prawdy na temat warunkw, ktre tworz ostateczne wsplmierno dla wszelkich ludzkich docieka i dziaalnoci, jest postrzeganiem istot ludzkich raczej jako przedmiotw, a nie podmiotw, jako istniejcych en-soi (w sobie), anieli zarwno pour-soi (dla siebie) i en-soi (w sobie), zarwno jako opisywane przedmioty, jak i opisujce podmioty. W znacznym stopniu Rorty moe by postrzegany jako filozof hipertekstualnoci. M. Bachtin, Problemy poetyki Dostojewskiego..., s. 28-29.

16

Przykadowo GodSpeed Instant Search Program firmy Kingdom Age Software z San Diego w Kalifornii oraz Dalas Seminary CD-Word Project opary na Guide, system hipertekstu wypracowany przez OWL International (Office Workstations Limited), zob. SJ. DeRose, Biblical Studies and Hypertext [w:] P Delany, G.P. Landw (red.), Hypermedia anA.Litera.ry Studies, Cambridge 1991, s. 185-204.

> www.waip.com.pl >

220 ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna >

221

nie ma koniecznoci ogldania go z jednej witryny ani nie trzeba rozwala si na strychu, wspierajc gow na pciennym worku . Hipertekstualny dokument staje si podrujcym Alefem. Jak podkrela Derrida w pracy Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych, proces czy procedura, ktr okrela mianem decentracji, odgrywa zasadnicz rol w intelektualnej przemianie. Przykadowo stwierdza, e [...] etnologia moga si narodzi jako nauka dopiero w chwili, gdy nastpia decentracja: w momencie, gdy kultura europejska - a wraz z ni historia metafizyki i jej poj - ulega dyslokacji, zostaa pozbawiona swojego locus i zmuszona do tego, by przesta uwaa si za kultur referencyjn [culture of reference] . Derrida nie twierdzi, e intelektualne czy ideologiczne centrum jest w jakimkolwiek stopniu ze, gdy, jak wyjania w odpowiedzi na pytanie Serge'a Doubrovsky'ego, nie twierdziem, i nie ma centrum, e moemy sobie poradzi bez centrum. Jestem przekonany, e centrum jest funkcj, a nie bytem - realn, ale funkcj. I ta funkcja jest absolutnie niezbdna20. Wszystkie systemy hipertekstu umoliwiaj indywidualnemu czytelnikowi dokonywanie wyboru wasnego centrum badania i dowiadczenia. W praktyce zasada ta oznacza, e czytelnik nie pozostaje zamknity w jakimkolwiek rodzaju konkretnej organizacji czy hierarchii. Dowiadczenia z rnymi rodzajami hipertekstu pokazuj, e dla tych, ktrzy organizuj sesj z punktu widzenia autorw - zaczynajc, powiedzmy od Keatsa, a na Tennysonie koczc - system reprezentuje starowieckie, tradycyjne i na swj sposb dalej poyteczne podejcie od strony autora. Z drugiej strony nic nie ogranicza czytelnika w takim sposobie dziaania i ci, ktrzy chc bada wag uoglnie dla danego okresu literackiego, mog
19 18

organizowa swoje sesje z punktu widzenia takich okresw, posugujc si wiktoriaskimi czy romantycznymi przekrojami jako punktami startu lub punktami porednimi, podczas gdy inni mog rozpoczyna od ideologicznych bd krytycznych poj, takich jak feminizm czy powie wiktoriaska. W praktyce wikszo czytelnikw posuguje si The Victorian Web21 jako systemem skoncentrowanym na tekcie, gdy wykazuj skonno do koncentrowania si na poszczeglnych dzieach, co skutkuje tym, e nawet wtedy, kiedy rozpoczynaj sesj, szukajc informacji na temat konkretnego autora, spdzaj najwicej czasu nad leksjami powiconymi konkretnym tekstom, przemieszczajc si od wiersza do wiersza (Laus Veneris Swinburne'a i La Belle Dame Sans Merci Keatsa albo dziel skoncentrowanych na Ulissesie Joyce'a, Tennysona i Soyinki) oraz midzy wierszami i tekstami informacyjnymi (Laus Veneris i pliki na temat rycerskoci, renesansu redniowiecza, dworskiej mioci, Wagnera itd.).

Hipertekst jako kcze

Wkrtce po tym, kiedy rozpoczem prowadzenie zaj na temat hipertekstu i teorii krytycznej, Tom Meyer, student mojej pierwszej grupy, stwierdzi, e Mille Plateaux Gilles'a Deleuze'a i Feliksa Guattariego powinno znale si w hipertekcie. Oczywicie ma racj. Kady, biorc pod uwag ten temat, musi przeledzi ich debat na temat kczy, patw i nomadycznej myli z kilku oczywistych powodw, pord ktrych najbardziej oczywisty jest ten, e przedstawiaj oni Mille Plateaux jako drukowan wersj protohipertekstu. Ich tom, podobnie jak Gra w klasy Julio Cortazara, zaopatrzony zosta w instrukcj lektury wedle okrelanych przez czytelnika porzdkw, a zatem, jak to wyjania Stuart Moulthrop, ich ksika-kcze moe by sama postrzegana jako inkunabu hipertekstu, [ ] zaprojektowany jako matryca niezalenych, lecz krzyujcych si dyskursw zachcajcych czytelnika do wniknicia w ich struktur na chybi trafi oraz czytania jej
21
22

18

Zob. J.L. Borges, Alef, przel. Z. Chdzyska [w:] Alef, przel. Z. Chdzyska, A. Sobol-Jurczykowski, Warszawa 1972, s. 173-198. J. Derrida, Struktura, znak i gra w dyskursie nauk humanistycznych, przel. M. Adamczyk, Pamitnik Literacki 1986, z. 2, s. 255.
Tene, Structure, Sign and Play in the Discourse of the Human Science. [Discussion] [w:] R.A. Macksey, E. Donato (red.), The Structuralist Controversy: The Languages

22

20

Zob. http://www.victrianweb.org. G.E Landw (red.), Hyper/Text/Theory, Baltimore 1994, s. 300.

S. M o u l t h r o p , Rhizome and Resistance: Hypertext and the Dreams of a New Culture [w:]

of Criticism and the Sciences of Man, Baltimore 1972, s. 271 (w polskim przekadzie z wydania z roku 1975 brak owej dyskusji).

> www.waip.com.pl>

222

ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna >

223

w dowolnym porzdku. Moulthrop wyjania, e implikowanym zadaniem czytelnika jest konstruowanie sieci wirtualnych powiza (co zasugerowao wielu moich znajomych czytelnikw, dziaajc w ramach sieci hipertekstualnych)23. Z pewnoci wiele spord waciwoci przypisywanych kczu przez Deleuze'a i Guattariego wymaga hipertekstu celem ich wstpnego oszacowania, jeli nie penego opisu czy dopenienia. A zatem ich objanienie plateau celnie opisuje sposb, w jaki zarwno pojedyncze leksje, jak i ich klastery tworz sie. Jak to wyjaniaj, plateau znajduje si zawsze porodku, a nie na pocztku czy na kocu. Kcze zbudowane jest z wielu plateaux. Gregory Bateson posuguje si sowem plateau w odniesieniu do czego szczeglnego: cigego, rozedrganego obszaru intensywnoci, ktrych rozwj unika orientowania si na punkt kulminacyjny czy zewntrzne ujcie24, jak orgazm, zwycistwo w wojnie czy jakikolwiek inny punkt kulminacyjny. Deleuze i Guattari, krytykujcy zachodni sposb mylenia wicy ekspresj i dziaania z celami zewntrznymi bd transcendentnymi, miast oceny ich pod ktem spjnoci na bazie ich immanentnej wartoci25, podaj drukowan ksik jako przykad takiego charakterystycznego szczytowego sposobu mylenia, wyjaniajc, e ksika zoona z rozdziaw skada si z punktw kulminacyjnych i punktw koczcych . Podobnie jak Derrida oraz wynalazcy hipertekstu, proponuj oni nowsz form ksiki, mogc dostarczy prawdziwszej, wydajniejszej technologii informacyjnej, stawiajc pytanie: Co zachodzi w ksice niezoonej z szeregu plateaux komunikujcych si midzy sob, jak to ma miejsce w wypadku mzgu, przez mikroszczeliny? Terminem plateau okrelamy kad wielokrotno poczon z innymi wielokrotnociami za pomoc powierzchniowych podziemnych rdzeni w taki sposb, e tworz one
26

bd wyduaj kcze27. Powinienem doda, e opis ten doskonale wpisuje si w sposb, w jaki klastery czy podsieci organizuj si w wiksze usieciowione, hipertekstualne organizmy w rodzaju globalnej sieci (World Wide Web). Redukujc rozbudowane zalecenia Deleuze'a i Guattariego do stosunkowo wtej literackiej reprezentacji, fragmenty dotyczce Elizabeth Gaskell i Trollope'a z The Victorian Web lub pojedyncze wpisy do dziennika w weblogowej wersji Dziennikw Samuela Pepysa autorstwa Phila Gyforda mona wzi za ucielenienia szeregu plateaux. Jedna z zasad czytania i pisania w formacie hipermedialnym - podobnie jak przy przegldaniu biblioteki ksiek drukowanych - opiera si na tym, e mona zacz w jakimkolwiek miejscu i dokonywa pocze czy te, podobnie jak twierdz Deleuze i Guattari, kade plateau moe by czytane od jakiegokolwiek miejsca i odnosi si do kadego innego plateau28. Ta charakterystyczna organizacja (albo jej brak) wynika z zasadniczej opozycji kcza w stosunku do hierarchii, formy strukturalnej, ktrej ucielenienie Deleuze i Guattari znajduj w rozgazieniu: W przeciwiestwie do drzew bd ich korzeni, kcze czy kady punkt z kadym innym i jego cechy nie s koniecznie poczone z cechami o tym samym charakterze; przywouje to cakowicie odmienne porzdki znakw, a nawet stanw pozbawionych znakw29. Jak wyjania Meyer w Plateau (sieci Storyspace bdcej czci Writing at the Edge), zasadniczo polegamy na rozgazionych strukturach, takich jak mylenie binarne, genealogie i hierarchie, po to, aby podzieli pozornie nieskoczony strumie informacji na temat wiata na atwiejsze do zasymilowania bity, i dla tego celu struktury te dziaaj bez zarzutu. Niestety, owe wartociowe narzdzia porzdkujce zmieniaj si w jedyne sposoby pojmowania i miast wzbogacania czy wyzwalania naszej myli, tylko j ograniczaj. Dla kontrastu Deleuze i Guattari proponuj kcze jako poyteczny model analizowania struktur - ziemniaka, krzaku truskawki wraz z ich zgrubieniami i zmiennymi

23
24

Tame, s. 300-301.
G. Deleuze, F. Guattari, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, M i n n e a p o l i s 1987, s. 21-22.
27 28 29

Tame. Tame. Tame, s. 21.

25

Tame, s. 22. Tame.

> www.waip.com.pl>

224

ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna >

225

poczeniami, ich przypominajc sie, a nie drzewo, struktur (Tree/ Rhizome [sic!]). Owa fundamentalna struktura sieciowa wyjania, dlaczego kcze nie jest redukowalne ani do Jednego, ani do wielokrotnoci. [...] Nie ma ani pocztku, ani koca, ale zawsze rodek (milieu), z ktrego wyrasta i z ktrego wypywa. [...] Kiedy wielokrotno tego rodzaju zmienia wymiar, wwczas z koniecznoci zmienia rwnie swj charakter, przechodzi metamorfoz. Kcze jest antygenealogi. Jest krtkoterminow pamici czy antypamici. Dziaa na zasadzie zmiennoci, ekspansji podboju, uchwycenia, odgazienia. Kcze, w przeciwiestwie do sztuki graficznej, rysunku, fotografii czy kopiowania, odnosi si do mapy, ktra musi zosta wyprodukowana, skonstruowana; mapy, ktra jest zawsze rozczna, ktra daje si podczy, odwrci, modyfikowa, ktra posiada wiele wej i wyj oraz swoje wasne linie lotu. W przeciwiestwie do dorodkowych (czy wrcz policentrycznych) systemw wraz ze zhierarchizowanymi trybami komunikacji oraz wstpnie ustalonymi ciekami, kcze jest acentrycznym, niezhierarchizowanym, nieznaczcym systemem pozbawionym przywdztwa oraz organizujcej pamici bd centralnego mechanizmu, definiowane jedynie poprzez obieg stanw . Rozwaajc poniej hipertekst, bdziemy nieustannie natyka si na te same cechy, ktre wyliczaj Deleuze i Guattari: kcze, hipertekst posiadajcy wiele wej i wyj, ucieleniajcy co bliszego anarchii ni hierarchii oraz czcy jakikolwiek punkt z kadym innym, czsto czcy zasadniczo rne rodzaje informacji oraz kwestionujcy to, przez co rozumiemy oddzielne teksty drukowane oraz oddzielne gatunki i tryby. Kady czytelnik hipertekstu, ktry dowiadczy sposobu, w jaki nasze wasne dziaania w ramach tekstu sieciowego generuj zwielokrotnione wersje i podejcia do pojedynczej leksji, dostrzee paralel z hipertekstem w uwadze Deleuze'a i Guattariego, e wielokrotnoci maj charakter kcza, ukazujc rozgazione pseudowielokrotnoci tego, czym s. Nie istnieje jedno bdca osi danego obiektu czy podziaem w przedmiocie31.
30

Podobnie jak hipertekst pojmowany w jego najbardziej oglnym znaczeniu, kcze nie poddaje si jakiemu strukturalnemu czy generatywnemu modelowi. Obca jest mu idea genetycznej osi czy gbokiej struktury32. Jak to wyjaniaj Deleuze i Guattari, kcze jest map, a nie kalk. Twrz map, a nie kalk. Orchidea nie reprodukuje kalki osy; tworzy map wraz z os w ramach kcza. Map od kalki odrnia za to, e jest ona cakowicie zorientowana na eksperymentowanie w kontakcie z rzeczywistoci33. Innymi sowy, zarwno mapy, jak i hiperteksty odnosz si bezporednio do spektaklu, do interakcji. Podobnie jak w wypadku Derridy, niektre z bardziej zagadkowych rozwaa Deleuze'a i Guattariego na temat kcza nierzadko staj si janiejsze, kiedy zostaj potraktowane z punktu widzenia hipertekstu. Przykadowo, kiedy twierdz oni, e kcze jest pamici krtkoterminow bd antypamici, czym zupenie przeciwnym jakiejkolwiek technologii informacyjnej czy te technologii pamici kulturowej, to jednoczenie ujmuj prowizoryczn, chwilow i zmienn jako, w ktrej ramach z pojedynczych leksji czytelnicy buduj tymczasowe centrum dla ich przemieszczania si w przestrzeni informacyjnej. Prawdopodobnie jeden z najtrudniejszych fragmentw Mille Plateaux dotyczy pojcia myli nomadycznej, czego znacznie atwiejszego do wyraenia i dowiadczenia w pynnym rodowisku elektronicznym ni w wiecie druku. Wedug Michaela Joyce'a, pierwszego wanego twrcy hipertekstualnej fikcji i jednego z twrcw Storyspace, Deleuze i Guattari odrzucaj sowo i wiat w peni odwzorowany pod postaci logosu, miast tego proponujc, abymy wpisali si w luki nomogramu, tego, co nomadyczne34. Jak wyjania, oferuj oni czy proponuj trwanie dla-przestrzeni, miast trwania w-przestrzeni. Jestemy zanurzeni w wodzie, opisujcy i opisywani przepywem naszego eglowania. Wpisujemy si w oscylowanie pomidzy gadk przestrzeni trwania dla czasu (co si nam przydarza, kiedy si poruszamy, jak i przestrzeni, w ktrej si poruszamy)
32

Tame, s. 12. Tame. M. Joyce, OfTwo Minds: Hypertext Pedagogy and Poetics, A n n A r b o r 1995, s. 2 0 7 .

30 31

G. Deleuze, F. Guattari, A Thousand..., s. 21. Tame, s. 8.

33 34

> www.waip.com.pl >

226

ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna >

227

oraz prkowanej przestrzeni w czasie (co wydarza si poza przestrzeni i nami) 35 . Ci, dla ktrych pknicia i szwy s rwnie istotne dla hipertekstu, jak i czcy szczelin link, odkryj, e kcze posiada jeszcze jeden zasadniczy aspekt hipertekstualnoci. Moulthrop, ktry opisuje hiperteksty jako zoone z wzw i linkw, lokalnych koherencji oraz linearnoci rozbitych na luki czy synaps przeskoku36, wyraa nastpujce stanowisko: Opisujc kcze jako model dyskursu, Deleuze i Guattari przywouj zasad pozbawionego znaczenia pknicia, fundamentalnej tendencji w kierunku nieprzewidywalnoci i niecigoci. By moe zatem hipertekst i hipermedia reprezentuj wyraenie kcza w spoecznej przestrzeni pisma . Musimy uwaa, aby nie doszukiwa si zbyt daleko posunitych podobiestw, zakadajc, e ich opisy kcza, plateau oraz myli nomadycznej stanowi dokadne odwzorowanie hipertekstu, gdy wiele z ich opisw kcza i kczowego sposobu mylenia zdaje si niemoliwych do zrealizowania w wypadku jakiejkolwiek technologii informatycznej wykorzystujcej sowa, obrazy bd jakiekolwiek ograniczenia. Dlatego kiedy Deleuze i Guattari pisz, e kcze nie posiada ani pocztku, ani koca, lecz zawsze rodek (milieu), z ktrego wyrasta i z ktrego si wylewa, to opisuj co, co ma wicej wsplnego raczej z pseudoanarchicznym sieciowym hipertekstem spotykanym w internecie; lecz kiedy w dalszej czci zdania okazuje si, e kcze nie jest zoone z jednostek, lecz z wymiarw czy raczej kierunkw w ruchu , wwczas paralela zdaje si znacznie trudniejsza do wycignicia. Kcze jest w swej istocie kontrparadygmatem, nie jest czym realizujcym si w czasie czy przestrzeni, lecz moe suy jako idea dla hipertekstu i hipertekst (a przynajmniej idealny hipertekst Nelsona) zblia si do niego tak blisko, jak tylko moe jakikolwiek twr czowieka.
38 37

Nielinearny model sieci w biecej teorii krytycznej

Dyskusje i projekty hipertekstu czy ze wspczesn teori krytyczn nacisk na mod bd paradygmat sieci. Przynajmniej cztery znaczenia sowa sie pojawiaj si w opisach istniejcych i planowanych systemw hipertekstu. Po pierwsze, pojedyncze utwory drukowane przeniesione do hipertekstu przyjmuj form blokw, wzw lub leksji poczonych sieci linkw i cieek. Sie, w tym znaczeniu, odnosi si do jednego rodzaju elektronicznie poczonych elektronicznych ekwiwalentw drukowanego tekstu. Po drugie, jakiekolwiek zgrupowanie leksji, czy to zebrane przez oryginalnego autora tekstu werbalnego, czy te kogo innego czcego teksty stworzone przez wielu autorw, rwnie przyjmuje posta sieci; a zatem mianem sieci okrelane s w niektrych istniejcych systemach zbiory dokumentw, ktrych zmienne granice czyni z nich w pewien sposb hipertekstualny ekwiwalent dziea, Po trzecie, pojcie sieci odnosi si rwnie do elektronicznego systemu obejmujcego dodatkowe komputery i kable poczeniowe, umoliwiajce poszczeglnym maszynom, stanowiskom komputerowym oraz interaktywnym witrynom dzielenie si informacjami. Owe sieci mog przybra form wspczesnych sieci lokalnych (LAN), takich jak Ethernet, czcych szereg urzdze wewntrz jakiej instytucji bd jej czci - departamentu czy jednostki administracyjnej. Sieci przyjmuj take form sieci rozlegych (WAN), czc wiele organizacji ulokowanych na rnych obszarach geograficznych. Wczesne wersje lokalnych sieci zarwno o zasigu krajowym, jak i midzynarodowym obejmuj JANET (w Wielkiej Brytanii), ARPANET (w Stanach Zjednoczonych), proponowan National Research and Education Network (NREN) oraz BITNET, ktra poczya uniwersytety, centra badawcze oraz laboratoria w Ameryce Pnocnej, Europie, Izraelu i Japonii39. Sieci te, ktre do czasu pojawienia si internetu,

35 36 37

Tame.
S. Moulthrop, Rhizome..., s. 303-304.
39

38

Tame, s. 304 (wewntrzny cytat z G. Deleuze, F. Guattari, A Thousand Plateaus..., s. 9). G. Deleuze, F. Guattari, A Thousand..., s. 21.

Opis pierwszych sieci poprzedzajcych internet odnale mona w pracy T. LaQjuey, Networks for Academics, Academic Computing 1989, 4 (November), s. 32-34, 39, 65. Opis proponowanej sieci National Research and Education Network zob. A. Gore, Remarks on the NREN, EDUCOM Review 1990, 25 (Summer), s. 12-16

> www.waip.com.pl >

228

ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna >

229 nielinearno staa si istotna we wspczesnej myli krytycznej, mona by rzec - modna, tak e opinia Smith, bez wzgldu na to, trafna czy nie, staa si wrcz nieunikniona. Zasadnicze znaczenie nielinearnych bd antylinearnych rozwaa ukazuje si z czstotliwoci i w centrum tego, dla czego Barthes i inni krytycy stosuj pojcia linku, sieci, internetu i cieki. Derrida, czciej ni jakikolwiek inny wspczesny teoretyk, posuguje si w zwizku z hipertekstualnoci terminami takimi, jak link, internet, sie, matrix, i splatajcy si; podobnie Bachtin przywouje pojcia takie, jak powizania, ogniwa, wzajemna zaleno oraz kontaktowanie si ze sob41. Podobnie jak Barthes, Bachtin i Derrida, rwnie Foucault pojmuje tekst jako rodzaj sieci, opierajc si dokadnie na jego modelu i okrelajc swj projekt mianem analizy archeologicznej samej wiedzy. W Sowach i rzeczach dowodzi, e projekt ten wymaga odrzucenia sawnych dyskusji, ktre zajmuj uwag wspczesnych, twierdzc, e trzeba odtworzy oglny system mylenia, ktrego sie, dziki swej pozytywnod, umoliwia gr symultanicznych i pozornie sprzecznych opinii. Owa sie okrela warunki moliwoci zarwno dyskusji, jak i problemu; ona jest nonikiem historycznoci wiedzy42. Dla Foucaulta porzdek jest czci wewntrznego prawa rzeczy, sekretn kratownic ; wedug niego sie jest fenomenem powiza
44 43

wykorzystywane byy gwnie do przesyania poczty elektronicznej oraz pojedynczych plikw, wspieray rwnie midzynarodowe biuletyny informacyjne w rodzaju Humanist. Niezbdne stao si pojawienie wydajniejszych sieci przesyajcych z du prdkoci ogromne iloci informacji, aby byy one w stanie w peni wspiera hipertekst. Czwarte znaczenie sieci w kontekcie hipertekstu zblia si do jego znaczenia w odniesieniu do teorii krytycznej. Sie w tym najpeniejszym znaczeniu odnosi si do sumy wszystkich tych terminw, dla ktrych nie istnieje inne pojcie, wobec czego obowizuj te istniejce, a do chwili, kiedy nie znajdzie si co lepszego bd te jedno z nich nie nabierze peniejszego znaczenia i akceptacji: literatura, infowiat, docuverse, w zasadzie wszystko zapisane w alfanumerycznym, jak i Derridiaskim znaczeniu. Przysze sieci rozlege, niezbdne dla ogromnych, midzyinstytutowych, midzywitrynowych systemw hipertekstu, zapocztkuj i uprzedmiotowi obecne sfery informacji, wczajc w to sfer literatury. Innymi sowy, dostp do informacji bdzie wymaga dostpu do pewnej czci sieci. Publikowanie w hipertekstualnym wiecie wymaga dostpu, jakkolwiek ograniczonego, do sieci. Analogia, model czy paradygmat sieci, tak istotny dla hipertekstu, pojawia si w strukturalistycznych i poststrukturalistycznych rozprawach teoretycznych. Odrzucenie linearnoci formy i wywodu, nierzadko poczone z ich nieoczekiwanymi zastosowaniami, odnosi si do modelu sieci oraz jego komponentw. Wystarczy jeden przykad tego rodzaju nielinearnego mylenia. Chocia badacze narracji niemal zawsze podkrelali zasadnicz linearno narracji, to obecnie krytycy zaczli rozpoznawa j jako nielinearn. Przykadowo, Barbara Herrnstein Smith dowodzi, e nielinearno, dziki samej cesze dyskursu, jest raczej zasad, a nie wyjtkiem w wypadku narracji40. Poniewa wrc do problemu linearnej i nielinearnej narracji w kolejnym rozdziale, tutaj chciabym jedynie zauway, e

szerokiego spektrum taksonomii, obserwacji, interpretacji,

kategorii oraz zasad obserwacji. Opis sieci autorstwa Heinza Pagelsa w The Dreams of Reason sugeruje, dlaczego jest on tak atrakcyjny dla wszystkich nieufnych wobec modeli

41

M. Bachtin, Problemy poetyki..., s. 15, 40, 30, 109. W przekadzie angielskim (M. Bachtin, Problems of Dostoevsky's Poetics, Minneapolis 1984) pojcia te lepiej odpowiadaj intencjom Landowa: links (s. 9, 25), interconnectedness (s. 19), interwoven (s. 72). Przywoane przez autora pojcie linkage nie wystpuje na podanej stronie (przyp. red.).

oraz S.M. Rogers, Educational Applications of the NREN, EDUCOM Review 1990, nr, 25, s. 25-29.
40

42

M. Foucault, Sowa i rzeczy. Archeologia nauk humanistycznych, p r z e . T. K o m e n d a n t ,

Gdask 2006, s. 78.

B.H. Smith, Narrathe Versions, Narrative Theories [w:] W.J.T. Mitchell (red.), On Narrative, Chicago 1980, s. 223.

43 44

Tame, s. 9. Tame, s. 120.

> www.waip.com.pl>

230

ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna >

231 mgby wywoywa dziwne wraenie w jego podaniu ladami Barthes'a, Derridy oraz Foucaulta i lokowaniu powieci w ramach sieci powiza z innymi tekstami. Wedug Machereya powie jest najpierw lokowana w sieci ksiek zamieniajcej zoono rzeczywistych relacji kreujcych rzeczywisto48. Jednake nastpne zdanie Machereya jednoznacznie wyjania, i w przeciwiestwie do wikszoci postmodernistw posugujcych si sieci jako paradygmatem otwartej, pozbawionej ogranicze sytuacji, postrzega on sie jako co ograniczajcego i wytyczajcego granice: Powie, zamknita w totalnoci materiau, wewntrz skomplikowanego systemu zwizkw, pozostaje z definicji aluzj, powtrzeniem oraz kontynuacj obiektu, ktry obecnie zaczyna przypomina niewyczerpany wiat49. Fredric Jameson, ktry atakuje Louisa Althussera w The Political Unconscious za tworzenie wraenia powierzchownej totalizacji oraz jednolitej sieci zjawisk50, sam znacznie wyraniej i czciej przeksztaca te modele w obszar wystpowania bdu. Przykadowo, kiedy w Marxism and Form krytykuje antyspekulacyjne uprzedzenia tradycji liberalnej, podkrela jej nacisk na konkretny fakt czy przedmiot kosztem sieci powiza, w ktre w przedmiot moe by wczony jako rodek, dziki ktremu liberalizm utrzymuje ludzi z dala od wycigania oczywistych wnioskw o charakterze politycznym . W tym wypadku model sieci reprezentuje cakowite, waciwe umiejscowienie w kontekcie, tumione przez odmienne od marksistowskich formy rozumowania, ale w dalszym cigu pozostaje niezbdny przy opisie spoeczestwa przedmarksowskiego. Jameson powtarza ten paradygmat w swoim rozdziale na temat Herberta Marcusego, kiedy wyjania, e prawdziwe podanie ryzykuje rozmycie i zagubienie w ogromnej sieci pseudosatysfakcji tworzcej system rynkowy52. Po
48

hierarchicznych lub linearnych. Wedug Pagelsa sie nie posiada ani gry, ani doiu. Posiada raczej wielo pocze zwikszajcych moliwe interakcje midzy poszczeglnymi jej skadnikami. Nie istnieje adna centralna wadza wykonawcza zarzdzajca systemem45. Jak wyjania Pagels, sie funkcjonuje w rnych naukach fizycznych niczym potny teoretyczny model zdolny do opisu (a zatem oferujcy pole bada) spektrum zjawisk na ogromnie zrnicowan pod wzgldem temporalnym i przestrzennym skal. Model sieci rozbudzi wyobrani wszystkich zajmujcych si tak pozornie rnymi sprawami, jak immunologia, ewolucja i mzg. System immunologiczny, podobnie jak ewolucja, jest wobec tego potnym systemem rozpoznawania wzorw, wyposaonym w umiejtno uczenia si i zapamitywania. Owa cecha systemu immunologicznego zasugerowaa wielu, e symulujcy go dynamiczny model komputerowy rwnie mgby si uczy i zosta wyposaony w pami. System ewolucyjny pracuje w skali czasu rwnej setkom tysicy lat, system immunologiczny - dni, za mzg - milisekund. Jeli zatem zrozumiemy sposb, w jaki system immunologiczny rozpoznaje i eliminuje antygeny, to by moe nauczymy si tego, w jaki sposb sieci neuronowe rozpoznaj i eliminuj idee. Ostatecznie zarwno system immunologiczny, jak i sie neuronowa skadaj si z miliardw wysoce wyspecjalizowanych komrek wzajemnie si stymulujcych i powcigajcych, i zarwno jedne, jak i drugie ucz si i zapamituj . Terry Eagleton i inni marksistowscy teoretycy sigajcy do poststrukturalizmu przywouj czsto sieciowy model bd obraz, do ktrego odnosz si poczenia . Natomiast bardziej ortodoksyjni marksici, ywotnie zainteresowani linearn narracj i metanarracj (bd szczerze co do tego przekonani), wykazuj skonno do wykorzystywania sieci i internetu przede wszystkim do wskazywania bdu. Pocztkowo Pierre Macherey
47 46

51

49
45

H . G . Pagels, The Dreams of Reason: The Computer and the Rise of the Sciences of Compkxity, New York 1989, s. 20.

50

E Macherey, A Theory of Literary Production, L o n d o n 1978, s. 2 6 8 . Tame. F. J a m e s o n , The Political Unconscious: Narrative as a Socially Symbolic Act, Ithaca, N e w
York 1981, s. 27.
Tene, Marxism and Form: Twentieth-Century Dialectical Theories of Literatur, Princeton

46

Tame, s. 134-135. Zob. T. Eagleton, Literary Theory: An Introduction, Minneapolis 1983, s. 14, 33, 78, 104, 165, 169, 173, 201.
47

51

1971, s. X.
52

Tame, s. 100-101.

> www.waip.com.pl >

232

ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna >

233

raz kolejny sie dostarcza pozornie niezbdnego paradygmatu do opisania zoonoci upadego spoeczestwa. Dzieje si tak ponownie, kiedy w rozdziale na temat Sartre'a omawia on marksistowskie pojcie fetyszyzmu, ukazujce, wedug niego, towary oraz obiektywne relacje, w ktre wchodz midzy sob, jako iluzj maskujc rzeczywisto ycia spoecznego kryjc si w procesie pracy .
53

wijcemu si i powikszajcemu metatekstowi bd wszechwiatowi. Miller stosuje dekonstrukcyjn strategi do cytowanego fragmentu krytycznego eseju zawierajcego cytat z innego eseju na wzr pasoyta w ciele ywiciela. Kontynuujc t mikrobiologiczn analogi, Miller wyjania, e ten przypadek jest fragmentem przypominajcym okruszki jakiej substancji, ktre umieszczane s w niewielkiej probwce i badane przy zastosowaniu okrelonych technik chemii analitycznej. [Mona uzyska] tak wiele z niewielkiego fragmentu jzyka, kontekstu nastpujcego za kontekstem rozrastajcym si z tych nielicznych fraz, aby zawrze w sobie, jako ich niezbdne sfery, wszystkie rodziny jzykw indoeuropejskich, ca literatur i koncepcyjne mylenie w ramach tych jzykw, a take wszelkie permutacje naszych spoecznych struktur domowej ekonomii, darowania i otrzymywania prezentw 56 . Miller wskazuje, e zarwno Glas Derridy, jak i komputer osobisty pojawiy si mniej wicej w tym samym czasie. Obydwa samowiadomie i celowo dziaaj w tym celu, by tradycyjny, linearny manuskrypt uczyni zbdnym i zastpi go nowym, mutilinearnym, multimedialnym hipertekstem, ktry byskawicznie przeksztaca si w charakterystyczny tryb ekspresji zarwno w kulturze, jak i w badaniach nad formami kulturowymi. Triumf teorii w badaniach literackich oraz ich przemiany pod wpywem rewolucji cyfrowej stanowi przejawy tej samej powszechnej przemiany . Z pewnoci owa powszechna przemiana skada si z wielu czynnikw, za jeden problem przewija si zarwno w utworach hipertekstu (oraz memeksu), jak i we wspczesnej teorii krytycznej - ograniczenia kultury drukowanej, kultury ksiki. Bush i Barthes, Nelson i Derrida, podobnie jak wszyscy teoretycy owych do nieoczekiwanie powizanych ze sob tematw, pragnli pocztkowo umoliwi nam ucieczk z ogranicze nakadanych przez druk. Ten wsplny projekt wymaga przede wszystkim uznania ogromnej potgi ksiki, gdy dopiero wtedy, kiedy uwiadomimy
57

Przyczyna albo konwergencja, wpyw czy wsplny mianownik?

Jaki zwizek istnieje midzy elektronicznym przetwarzaniem danych, hipertekstem w szczeglnoci, a literack teori minionych trzech czy czterech dekad? J. Hillis Miller sugeruje, e jest to zwizek [...] zoony, nielinearny, nieprzyczynowy, niedialektyczny i nadmiernie zdeterminowany. Nie mieci si on w ramach wikszoci tradycyjnych paradygmatw definiujcych zwizek . Sam Miller dostarcza znakomitego przykadu konwergencji krytycznej teorii i technologii. Zanim odkry on komputerowy hipertekst, pisa o tekcie i (interpretacyjnej) edycji tekstu w sposb, ktry brzmi niezwykle swojsko dla kadego, kto pracowa z hipertekstem bd go czyta. Oto przykad sposobu, w jaki interpretuje on powie Hardy'ego w Fiction and Repetition, ktry okrelibym mianem bachtinowskiej hipertekstualnoci: Kady fragment jest wzem, punktem przecicia czy skupienia, w ktrym linie biegnce z rnych fragmentw powieci przecinaj si i ktry ostatecznie wszystkie je ze sob czy. aden z nich nie posiada jakiego szczeglnego priorytetu nad pozostaymi, w znaczeniu bycia waniejszym czy bycia pocztkiem lub kocem dla innych . Podobnie w pracy The Critic as Host, dostarczajc przykadu dekonstrukcyjnej strategii interpretacji, opisuje on rozproszony, zoony z linkw blok tekstowy, ktrego ciekami mona poda ku bezustannie
53 54
55 54

Tame, s. 296. J. Hillis Miller, Literary Theory, Telecommunkations, and the Making of History [w:] M. Katzen (red.), Scholarship and Technology in the Humanities, London 1991, s. 11. Tene, Fiction and Repetition: Seven English Novels, Cambridge, Mass. 1982, s. 58.
56

T e n e , The Critic as Host [w:] H. B l o o m [i in.] ( r e d . ) , Deconstruction and Criticism, N e w

York 1979, s. 223.

55

57

Tene, Literary Theory..., s. 2 0 - 2 1 .

> www.waip.com.pl >

234

ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna >

235

sobie sposb, w jaki uformowaa ona i natchna nasze ycie, moemy szuka drg uwolnienia si z niektrych jej ogranicze. W tym kontekcie wyjanienia Claude'a Levi-Straussa na temat idei kultury przedpimiennej w Myli nieoswojonej oraz jego traktatach na temat mitologii wydaj si po czci prb decentracji kultury ksiki - ukazania ogranicze naszej kultury literackiej poprzez, w jakkolwiek ograniczonym stopniu i na krtko, wyjcie poza ni. Podkrelajc znaczenie elektronicznych, niepowizanych z komputerem mediw, takich jak radio, telewizja i film, Baudrillard, Derrida, Jean-Francois Lyotard, McLuhan i inni zgodnie wystpuj przeciwko przyszemu znaczeniu opartej na druku technologii informacyjnej, czsto z punktu widzenia tych, ktrzy zakadaj, e analogowe media wykorzystujce dwik i ruch oraz informacj wizualn w radykalny sposb zmieni nasze oczekiwania zwizane z natur i kultur czowieka. Pord gwnych krytykw i krytycznych teoretykw Derrida wyrnia si jako ten, ktry w najwikszym stopniu zdaje sobie spraw z istoty wyzwolonej z formy technologii informacyjnej opartej na cyfrowych, a nie analogowych systemach. Jak twierdzi, rozwj praktyk informacji rozszerza [...] moliwoci przekazu poza matematyk teoretyczn - do punktu, w ktrym nie jest on ju pisanym przekadem jzyka, przenoszeniem znaczonego, ktre w stanie nienaruszonym mogoby pozosta mwione58. Derrida, bardziej ni ktrykolwiek inny teoretyk rozumie, e elektroniczne systemy przetwarzania danych, w poczeniu z innymi zmianami w mediach, zachwiay zarwno potg modelu linearnego, jak i modelu ksiki jako poczonych kulturowo i dominujcych paradygmatw. Derrida deklaruje, i koniec pisma linearnego jest kocem ksiki, nawet jeli jeszcze dzisiaj wanie w formie ksiki na dobre i na ze daj si wyoy nowe typy pisma, czy to literackie, czy teoretyczne59. A zatem, jak podkrela Ulmer, gramatologiczne pimiennictwo egzemplifikuje walk o zerwanie z wtoczeniem w ksikow form .
58 59 60
60
61

Wedug Derridy forma ksiki przechodzi obecnie przez okres oglnych zawirowa; nawet jeli wydaje si ona mniej naturalna, jej historia mniej wyrazista ni kiedykolwiek wczeniej [...], to nie jest ona w stanie usankcjonowa duej [...] przykadw tych procesw pimiennych, ktre kwestionujc form praktycznie, zmuszone s jednoczenie do jej demontau 61 . Dla Derridy problemem jest rwnie fakt, e nie mona majstrowa z form ksiki bez burzenia porzdku caej reszty62 obecnej w myli zachodnioeuropejskiej. Sam bdc manipulatorem, Derrida nie znajduje zbyt wielu powodw do zaprzestania manipulowania przy ksice i jego dociekania zapocztkowuj cay acuch poj pojawiajcych si jako tytu na pierwszych stronach La dissemination: Hors Livres: praca chaupnicza, Hors D'oeuvre, tekst dodatkowy, gra wstpna, podprka dla ksiki, okadzina, przedmowa63. Czyni to z chci, poniewa, jak obwieci w pracy O gramatologii, wbrew pozorom ta mier ksiki zapowiada niewtpliwie (i niejako od zawsze) mier mowy (tak zwanej mowy penej) i now przemian w historii pisma, w historii jako pimie. Zapowiada j w odstpie kilku wiekw i tak wanie skal trzeba si tutaj posugiwa [..-]64. W rozmowie ze mn Ulmer wspomnia, e od kiedy gram Derridy rwna si linkowi, gramatologia staa si sztuk i nauk Iinkingu - a zatem sztuk i nauk hipertekstu65. Mona by rzec, e Derrida rwnie opisuje rozprzestrzenianie si jako opis hipertekstu: Wraz z uporzdkowanym rozszerzeniem koncepcji tekstu, rozprzestrzenianie si zakada inne prawo rzdzce rezultatem sensu czy odniesienia (gbia wewntrzna rzeczy, rzeczywistoci, obiektywnoci, esencji, egzystencji, sensownej

J. Derrida, Dissemination..., s. 3. Tame. Tame, s. 3 nn. J. Derrida, O gramatologii..., s. 28. Gregory L. Ulmer zwrci na ten fakt moj uwag podczas naszej rozmowy w trakcie padziernikowej konferencji Literacy Online w 1989 roku na University of Alabama w Tuscaloosa.

62
63

64

J. Derrida, O gramatologii..., s. 30. Tame, s. 129-130. G.L. Ulmer, Applied Grammatology..., s. 13.

65

> www.waip.com.pl >

236

ekrany pimiennoci > hipertekst a teoria krytyczna >

czy zrozumiaej obecnoci w oglnoci itd.), odmiennego zwizku midzy pismem, w metafizycznym znaczeniu tego sowa, oraz jego zewntrzem (historycznym, politycznym, ekonomicznym, seksualnym itd.)66.
Z jzyka angielskiego przeoy Artur Piskorz

66

J. Derrida, Dissemination..., s. 42.