Regulacje prawne dotyczce energii atomowej na Ukrainie.

Problemy energetyczne w XXI stuleciu urosy do rangi globalnego problemu caej ludzkoci. Ludzko stana przed wyborem, ktrym rdom energii bd stanowi podstaw gospodarki - od tego, bowiem bdzie zalea dalszy rozwj cywilizacji na ziemi. Gwnym problemem wspczesnej energetyki jest nie wyczerpywanie si zasobw mineralnych, a cigle pogarszajca si sytuacja ekologiczna: jeszcze na dugo przed tym, jak zostan wykorzystane cae przewidywalne zasoby, moe wybuchn katastrofa ekologiczna, ktra przeksztaci ziemi w planet, zdecydowanie nieprzydatn do ycia dla czowieka. Wiek dwudziesty, nierzadko by nazywany stuleciem energii jdrowej. W tym okresie na wiecie zostao zbudowanych 571 przemysowych reaktorw jdrowych w 34 krajach. W budowie s kolejne 34 reaktory w 13 krajach, z eksploatacji zostay ju wycofane 127 reaktory jdrowe. Udzia AES w wiatowej produkcji energii elektrycznej stanowi blisko 16%, udzia energetyki jdrowej w oglnym, pierwotnym dostarczaniu energii na wiecie stanowi prawie 6% (Key world energy statistics 2009, IEA). Jeszcze nie tak dawno sowa energia atomowa i postp naukowotechniczny, stanowiy nierozerwaln jedno. Wpywao na to wiele czynnikw. Moda brana stymulowaa rozwj caego szeregu nowych kierunkw rozwoju bada w fizyce, chemii, biologii. Co wicej, realnie otwieraa si bardzo obiecujca perspektywa rozwizania problemw energetycznych, w pierwszej kolejnoci zamiany tradycyjnych rodzajw paliwa na zasadniczo inne - stae, bezdymne i co szczeglnie wane, praktycznie niewyczerpywalne. Dlatego wanie energia atomowa od razu zyskaa priorytet w prowadzeniu bada nad jej rozwojem w wielu przemysowo rozwinitych krajach. Jednak z czasem sytuacja zacza si zmienia. Nasta czas, kiedy energetycy, uczeni i politycy przyznali, e istnienie i wykorzystywanie energii atomowej niesie ze sob powane problemy i okrelili najwaniejsze z ich: - istniejce AES s potencjalnie niebezpieczne: aden ze wspczenie dziaajcych blokw energetycznych, nie jest w 100% bezpieczny dla otoczenia;

 - uywanie energii wyprodukowanej z atomu, doprowadzio do skaenia radiacyjnego i ekologicznego ogromnych obszarw, wody, powietrza i surowcw, ktre s wykorzystywane w przemyle energetyki atomowej; - eksplozje urzdze jdrowych, awarie na AES zwikszyy radiacyjne to planety i wywieraj negatywny wpyw na zdrowie ludzi; - jak pokazuje dowiadczenie, suby ratownicze, po wszystkich awariach na wielk skal, do dzi nie s przygotowane do efektywnego zabezpieczenia personelu AES i ludnoci cywilnej z pobliskich terytoriw, zwaszcza na pocztkowym etapie dziaa w sytuacji kryzysowej. Najwicej energii elektrycznej przy uyciu AES produkuj USA, Francja, Japonia, FRN, Rosja, Kanada. Urednione wyliczenia statystyczne, daj tylko oglne pojcie o sytuacji na wiecie. S pastwa, w ktrych produkcja energii na podstawie AES, stanowi bardzo powany procent: na przykad, we Francji osiga w przyblieniu 78% oglnej produkcji energii. I nie przewiduje si tam adnych przemian w kierunku zmniejszenia tego wspczynnika. Wrcz przeciwnie, spoeczestwo obiektywnie ocenia sytuacj, w dziedzinie rozwoju energetyki atomowej, susznie uwaajc AES za bodziec rozwoju ekonomicznego i polepszania oglnego poziomu ycia. Lecz zarazem istniej pastwa, w ktrych podjto decyzje o penym wstrzymaniu budowy nowych AES, s to: Szwecja, Wochy, Austria. Kto z nich ma racj? Jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie nie ma. Przykadowa moe by tu sytuacja USA. Wstrzymawszy budow nowych AES, szeroko rozwiny si tam prace naukowo-badawcze i konstrukcyjne w brany energetyki atomowej. A wic, w ten sposb tworzy si dobre podstawy, eby w przyszoci, w sprzyjajcym momencie, aktywnie przystpi do rozwoju energetyki atomowej na jakociowo innym poziomie. Nie zwaajc na wzrost uycia baterii sonecznych, energii wiatru i fal oraz innych alternatywnych rde energii, bez klasycznej energetyki, ludzko w najblisze dziesiciolecia nie bdzie w stanie si obej. Szerokie zastosowanie energii atomowej, oprcz oczywistych korzyci, moe doprowadzi do wielu awarii i katastrof. O tym nam nieraz przypominay due awarie w AES: 1979 rok - AES Trimain Island (USA), 1986 rok - Czernobylska AES (Ukraina), 2011 rok - AES Fukuschima (Japonia) skutki ktrych jeszcze dugo bdzie

wspominaa i odczuwaa na sobie caa ludzko. Jednak warto uwiadomi sobie ten fakt, e przy normalnej eksploatacji AES maj jeden z najmniejszych wpyww na rodowisko naturalne i czowieka. A odchylenia od normalnych warunkw eksploatacji i awarie, maj przecie miejsce w dowolnych obiektach przemysowych stworzonych przez czowieka. Z tego wzgldu czowiek jest moralnie zobowizany obiektywnie podchodzi do rozwizywania problemw, ktre powstaj w trakcie jego dziaalnoci gospodarczej i opracowywa rodki zapobiegawcze w celu minimalizacji ryzyka. Wanym rodkiem, sucym do zapewnienia bezpieczestwa podczas eksploatacji elektrowni atomowych, jest prawo. W poowie lat 50-tych stulecia, w Zwizku Radzieckim zaczto opracowywa dokumenty dotyczce regulacji dziaalnoci w brany jdrowej. Jednym z pierwszych takich dokumentw byy Zasady sanitarne i normy pracy z izotopami radioaktywnymi, przyjte w 1953 r. Potem powstay Zasady sanitarne przewozu, przechowywania, ewidencji i pracy z substancjami promieniotwrczymi (SP 233-57), w 1960 r. Zasady sanitarne pracy z substancjami promieniotwrczymi i rdami promieniowania jonizujcego (SP 23360). Szereg odpowiednich zagadnie, bya reglamentowana odrbnymi przepisami o zasadach dziaania ministerstw i resortw. To nie byy akty prawne, ale przewanie resortowe oklniki, ktre w dostateczny sposb nie byy w stanie rozwiza pojawiajcych si problemw, zwizanych z regulacjami prawami, obowizkami, odpowiedzialnoci poszczeglnych uczestnikw dziaa w brany opierajcej si na uyciu energii jdrowej. Oprcz tego, zarzdzanie caym zakresem uycia energii jdrowej, prawie w caoci znajdowa si w kompetencjach decyzyjnych organw partyjnych. Republikaskie ustawodawstwo w odpowiednich sprawach, praktycznie rzecz biorc, nie istniao. I to w sytuacji, gdy na Ukrainie byy zbudowanych 5 elektrowni atomowych i podlegao eksploatacji wiele rde promieniowania jonizujcego. Awaria czarnobylskiej elektrowni, wymusia rozwj ustawodawstwa w zakresie uycia energii jdrowej. Przy czym, ju po ogoszeniu niezalenoci Ukrainy, pojawiy si pierwsze prawa w tym zakresie: O statusie i socjalnej ochronie obywateli, ktrzy ucierpieli wskutek katastrofy Czarnobylskiej (obowizuje od 19 grudnia 1991 r.) i O

prawnej ochronie terytorium, ktre zostao skaone radioaktywnie (obowizuje od 27 lutego 1991 r.). 25 stycznia 1995 r. Rada Najwysza Ukrainy zaakceptowaa Koncepcj pastwowej regulacji bezpieczestwa i kierowania bran jdrow na Ukrainie. Dokument ten kad podstawy pod pastwow regulacj bezpieczestwa uywania energii jdrowej i okrela gwne zasady, na ktrych powinno bazowa ustawodawstwo w dziedzinie energetyki atomowej. Takimi zasadami s: priorytet ochrony ludzi;

zakaz penienia pewnych, okrelonych rodzajw dziaalnoci w zakresie rozgraniczenie funkcji pastwowego kierowania i pastwowej regulacji penienie nadzoru pastwowego w zakresie uycia energii jdrowej.

uycia energii jdrowej bez licencji;

bezpieczestwa przy uyciu energii jdrowej;

Nastpnym krokiem w kierunku tworzenia ustawodawstwa atomowego, staa si ustawa O uyciu energii jdrowej i bezpieczestwie radiacyjnym, przyjta 8 lutego 1995 roku. Ustawa ta daa podstawy do dalszego konstruowania norm prawnych midzy innymi w nastpujcych zakresach: licencjonowania i nadzoru w zakresie uycia energii jdrowej; ochrony personelu i ludnoci cywilnej przed zwikszon radiacj; cywilnej odpowiedzialnoci za szkody powstae w skutek eksploatacji energii jdrowej; zasad transportowania materiaw promieniotwrczych i fizycznej ochrony materiau jdrowego i wiele innych. Obecno podstawowego prawa w zakresie uycia energii jdrowej, stao si podstaw dla dalszych prac nad rozwojem atomowego ustawodawstwa Ukrainy. Uchwa Rady Najwyszej Ukrainy O wprowadzeniu do dziaania Ustawy O uyciu energii jdrowej i bezpieczestwie radiacyjnym, przewidziano przyjcie szeregu innych aktw prawodawczych w tej brany: o radiacyjnej ochronie ludnoci; o cywilnej odpowiedzialnoci za szkod powsta w skutek eksploatacji atomu; o eksporcie i imporcie materiaw jdrowych, regulacji atomowych, specjalnych niejdrowych materiaw i usug; o bezpiecznym transportowaniu substancji promieniotwrczych; o pozwoleniach w zakresie dziaalnoci z uyciem energii

jdrowej; o fizycznej ochronie materiau jdrowego, przechowywaniu i utylizacji promieniotwrczych odpadw; o wydobywaniu i uyciu rud uranowych. W czerwcu 1995 r. uchwalono Ustaw O postpowaniu z odpadami promieniotwrczymi. 21 lutego 1997 roku uchwalono Ustaw O radiacyjnej ochronie ludzi, w listopadzie 1997 roku uchwalono Ustaw O wydobywaniu i przetwarzaniu rud uranowych, opracowane zostay projekty ustaw O pozwoleniach w zakresie dziaalnoci z uyciem energii jdrowej, O fizycznej ochronie materiaw jdrowych i tym podobne. 12 lipca 1996 p. Rada najwysza Ukrainy uchwalia Ustaw O przyczeniu Ukrainy do konwencji wiedeskiej o cywilnej odpowiedzialnoci za szkody wynike z uycia energii jdrowej (1963 rok). Ta Konwencja ustala szczeglne zasady odpowiedzialnoci za szkod w stosunku, do ktrej tradycyjne cywilnoprawne zasady postpowania nie maj zastosowania. Pierwsza prba prawodawczego usankcjonowania takiego reimu bya uczyniona w ustawie O uyciu energii jdrowej i bezpieczestwie radiacyjnym, ktra sygnalizowaa wymg co do ustalenia absolutnej odpowiedzialnoci za szkod jdrow, a take zadeklarowania ograniczenia rozmiaru odszkodowania przez operatora jdrowego poprzez zabezpieczenie jdrowej szkody okrelon kwot. Odpowiednio do Ustawy O wprowadzeniu zmian i uzupenie do niektrych aktw prawodawczych w zwizku z przyczeniem Ukrainy do konwencji wiedeskiej o cywilnej odpowiedzialnoci za szkody wynike z uycia energii jdrowej, od 3 grudnia 1997 roku to ograniczenie dorwnuje sumie, bdcej ekwiwalentem 50 mln. SPP (Specjalne Prawo Poyczkowe). Ustawa ta rwnie ustalia wyjtkow odpowiedzialno operatora za szkod atomow. Mwic o historii rozwoju ustawodawstwa atomowego, trzeba rwnie wspomnie Umow o nierozpowszechnianiu broni jdrowej, do ktrej Ukraina doczya 5 grudnia 1994 r. Odpowiednio do artykuu 3 tej Umowy, kade z pastwsygnatariuszy, ktre nie posiada broni jdrowej, zobowizane jest zawrze ugod z MAGATE o stosowaniu gwarancji, co do nierozpowszechniania materiau radioaktywnego. 21 wrzenia 1995 r. Ukraina podpisaa tak ugod, a 17 grudnia 1997 roku Rada Najwysza Ukrainy ratyfikowaa j.

Oprcz tego, Ukraina ratyfikowaa 17 sierpnia 1971 r. Umow o zakazie rozmieszczenia na dnie mrz i oceanw i w ich wntrzach broni atomowej i innych rodzajw broni masowego zniszczenia; Konwencj o obligatoryjnym obowizku ogoszenia o zaistnieniu awarii jdrowej (30 grudnia 1986 p.); Konwencj o pomocy w przypadku awarii jdrowej albo zaistnieniu awaryjnej sytuacji radiacyjnej (30 grudnia 1986 p.). 17 grudnia 1997 roku zostaa ratyfikowana Konwencja o bezpieczestwie atomowym. Tak wic, Ukraina w stosunkowo krtkim przedziale czasu stworzya wasne ustawodawstwo jdrowe, ktre jest samodzieln dziedzin prawa krajowego. Zasadnicze zasady tej dziedziny znalazy swoje odzwierciedlenie w zapisach Konstytucji (artyku 16). Ukraiskie ustawodawstwo jdrowe, jak kade inne, ma te swoje usterki. W szczeglnoci, sporo wanych kwestii spoecznych w tej dziedzinie nie uregulowano dotychczas w trybie normatywnym. S problemy w kwestii prawnego zabezpieczenia odszkodowania po szkodzie atomowej. Szereg wanych zasad i norm prawa midzynarodowego, powoli jest transformowane do prawa ojczystego. Nie mniej wanym problemem w dniu dzisiejszym jest kwestia realizacji i przestrzegania ustawodawstwa atomowego. Tu jeszcze wiele pozostao do zrobienia. Jedn z przyczyn takiego stanu jest rozproszenie akt z zakresu ustawodawstwa atomowego po rnych rdach, co utrudnia korzystanie z nich, a take niedostateczny poziom wiedzy o oglnej zawartoci treci i wymogach ustawodawstwa jdrowego Ukrainy i odpowiednich aktw midzynarodowych. Literatura Ustawa O uyciu energii jdrowej i bezpieczestwie radiacyjnym Ustawa O wydobywaniu i przetwarzaniu rud uranowych Ustawa O ekspertyzie ekologicznej Ustawa O ochronie przyrodniczego rodowiska naturalnego Ustawa O ochronie atmosfery ziemi Ukrainy, wedug ktrych przezwycienie skutkw katastrofy czarnobylskiej i zachowania genotypu narodu ukraiskiego jest obowizkiem pastwa