BOGDAN PODGRSKI

JZEF HIERONIM RETINGER 18881960

Jzef Hieronim Retinger urodzi si 17 kwietnia 1888 roku w Krakowie, w kamienicy przy ulicy Wilnej 3, jako najmodsze z piciorga dzieci Jzefa Stanisawa Retingera, znanego krakowskiego adwokata, i Marii Krystyny, crki profesora chemii Emiliana Czyrniaskiego, rektora Uniwersytetu Jagielloskiego 1 . Przodkowie Retingera pochodzili z Niemiec, w Polsce osiedlili si na przeomie XVII i XVIII wieku. Ojciec Jzefa Hieronima mia jeszcze dyplom doktorski wystawiony na nazwisko Rttinger, ktre pniej, zgodnie z obowizujcym w Galicji trybem naturalizacji, zmieniono (spolszczono) na Retinger 2 . W rnych pniejszych publikacjach powiconych Jzefowi Hieronimowi Retingerowi wystpuje pisownia Rettinger, ale myl, e naley przyj tak wersj nazwiska, jak przyj sam jego posiadacz, podpisujc listy bd dokumenty. Ojciec Jzefa Hieronima Retingera by wzitym adwokatem, autorem kilku ksiek z zakresu prawoznawstwa, w tym aktualnego jeszcze do dzi dziea o prawie wekslowym 3 . Wywalczy dla zagroonych wywaszczeniem chopskich dunikw Banku Wociaskiego cofnicie nakazu i obnienie oprocentowania kredytw 4 . Prowadzi m.in. sprawy dla Wadysawa Zamoyskiego, waciciela paacu w Krniku w Wielkopolsce oraz dbr na poudniu Polski. Duy rozgos i saw, a take przyja Wadysawa Zamoyskiego, przyniosy Jzefowi Stanisawowi Retingerowi wygrana licytacja Zakopanego w 1889 roku oraz wygrany we wrzeniu 1902 roku przed Midzynarodowym Trybunaem w Graz (Hradec) proces o przynaleno pastwow Morskiego Oka i jego okolic, w ktrym to procesie, wraz z profesorem Oswaldem Marianem Balzerem, reprezentowa waciciela, Wadysawa Zamoyskiego 5 . Do procesu doszo z inspiracji Wadysawa Zamoyskiego, ktry zainicjowa zebranie ponad 30 tysicy podpisw pod wezwaniem do Koa Polskiego w Wiedniu, w ktrym domagano si podjcia energicznych krokw dla sprawiedliwego i skutecznego zakoczenia sporu o Morskie Oko. 23 maja 1893 roku delegacj Sejmu Galicyjskiego przyj w tej sprawie cesarz Franciszek Jzef i zadecydowa ostatecznie o przekazaniu tej sprawy pod osd Midzynarodowemu Trybunaowi Rozjemczemu, ktry po dugim procesie, we wrzeniu 1902 roku wyda orzeczenie korzystne dla Zamoyskiego 6 . Odkryte przez Tytusa Chaubiskiego Zakopane stawao si centrum leczniczoturystycznym oraz centrum ycia intelektualnego i artystycznego dla Polakw z trzech

zaborw. Zrozumiae, wic byo, e spraw interesowa si cay nard. Spraw licytacji Zakopanego i procesu o Morskie Oko relacjonoway gazety, krakowski Czas i warszawskie Sowo, dla ktrego przebieg procesu relacjonowa pod pseudonimem K. Dobrzyski sam Henryk Sienkiewicz 7 . Gdyby nie udao si wwczas wygra tej sprawy, Morskie Oko leaoby dzi poza granicami Polski. Czternastoletni wwczas Retinger, ktry zapewne interesowa si prac ojca, musia ledzi przebieg procesu, tym bardziej, e o procesie byo gono i by on szeroko opisywany w Galicji. Ojciec opisa ponadto przedmiot sporu w kilku artykuach w Czasie, zebranych w roku 1893 w osobn broszur. Moe wtedy mody Jzef Hieronim pozna i doceni znaczenie i skuteczno midzynarodowej, ponadpastwowej instytucji oraz dostrzeg jej wpyw na dziaalno pastwa, mogo to mie wpyw na wybr jego yciowej drogi. Przyja ojca Jzefa Hieronima Retingera z hrabi Wadysawem Zamoyskim okae si bardzo wana dla jego przyszoci, kiedy po mierci ojca Wadysaw Zamoyski zaopiekuje si nim, wpywajc na dalsze jego losy. Jzef Hieronim wraz z rodzestwem by wychowywany w atmosferze patriotyzmu i surowego katolicyzmu. Polska podzielona przez trzech zaborcw i dotkliwie dowiadczona klskami powsta istniaa jedynie w narodowej wiadomoci. Patriotyczne nastroje panujce w rodzinie wywary silny wpyw na Jzefa Hieronima i jego rodzestwo. W domu czsto opowiadano o udziale w powstaniu styczniowym ich ojca, ktry jako pitnastoletni chopiec suy kolejno w oddziaach Dunajewskiego, Jezioraskiego i Chmieliskiego, by bohaterem bitwy pod Opatowem 8 oraz o dziadku profesorze Emilianie Czyrniaskim, autorze wydanego w roku 1853 Sownictwa polskiego chemicznego, ktry wsawi si upartym, wbrew zarzdzeniu wadz, wykadaniem na Uniwersytecie Jagielloskim po polsku, kiedy wszyscy wykadowcy obowizani byli wykada po niemiecku. Otrzyma w zwizku z tym ze stolicy monarchii austro-wgierskiej pisemn nagan, ktr bardzo si chlubi 9 . Krakw w czasie dziecicych lat Jzefa Hieronima by miastem niewielkim, prawie pozbawionym przemysu, wypenionym kocioami i zabytkami, nad ktrymi krlowa Wawel, symbol wspaniaej przeszoci. Mimo e w Krakowie mieszkao i dziaao wielu wybitnych artystw i intelektualistw, sprawia on wraenie miasta yjcego bardziej przeszoci ni teraniejszoci. Najpikniejsze z dawnych miast, a jednoczenie najmniej pobudzajce napisa Jzef Retinger o Krakowie, wiele lat pniej 10 .

W przeciwiestwie do przeszoci, Krakw wspczesny nie dostarcza adnego duchowego poywienia modej, dnej przygd wyobrani. W istocie odczuwano zupeny brak wiary w przyszo. Najwiksze miejskie uroczystoci byy powicone ludziom dawno zmarym, ktrzy trudzili si i cierpieli dla Polski. Byy to, w gruncie rzeczy, uroczystoci aobne 11 . Miao to swoje uzasadnione powody. Polska jako pastwo przestaa istnie pod koniec XVIII stulecia. W czasach napoleoskich, a potem w roku 1830 i 1864 Polacy walczyli o niepodlego. W innych momentach przygotowywali si do niej i pracowali nad utrzymaniem narodowej wiadomoci. Historia odgrywaa w tych dziaaniach zasadnicz rol. Trzeba byo dba o zachowanie wiadomoci narodowej, aby kade kolejne pokolenie nasyca duchem patriotycznym, a Krakw, z historycznymi tradycjami i ze swymi licznymi zabytkami, sta si ostoj polskoci i centrum kultury narodowej, gdzie patriotyzm by kultem szeroko rozpowszechnionym. Wielokrotnie opowiadano mi o przygodach mojego ojca i dziadka w czasie polskich powsta przeciwko znienawidzonemu caratowi wspomina Retinger. W szkole panowa nastrj tradycji, minionej chway, utraconych marze. Taka sama atmosfera przenikaa te miasto: nieugita, pozbawiona nadziei, pena oddania, mioci do kraju, ktry nie istnia. Naszymi chopicymi reakcjami moimi i tysicy moich rwienikw rzdzia przeszo, ktrej wymaga nikomu nie nio si przekroczy; monotonny smutek otaczajcej nas rzeczywistoci, nuce obcowanie ze zmarymi i wysiek dorwnywania wyniesionym na otarze 12 . Mody Retinger, ktry by chopcem niezwykle zdolnym i przedwczenie rozwinitym, ycie odczuwa jako szczliwe, lecz monotonne i nieznonie nudne. W miar jak dorasta, coraz trudniej byo mu znie bariery ograniczajce jego werw i fantazj. Wspomina, e ycie biego pozbawione midzynarodowych wydarze, waciwych Anglii, Stanom Zjednoczonym czy Francji, pozbawione dumy z chwili biecej i nadziei na przyszo. (....) Chciabym, eby Polska znw bya wolna, abym nie musia by przekltym patriot 13 . Wiele lat pniej opisa dylemat, jaki przeywa, opuszczajc szko: Nie chciaem wyrzec si przeszoci ani wewntrznego dyktatu tradycji, ale jednoczenie mody, aktywny umys skania mnie, by szuka nowych, szerszych horyzontw; by dochowujc wiary ojcw, y jednoczenie yciem wspczesnych Europejczykw. I tak niewiadom swego

oportunizmu cieszc si smutkiem swego dziedzictwa, chciaem, przekroczywszy geograficzne granice polskiego nacjonalizmu, poczy moliwoci, jakich dostarcza wiat wspczesny, z mymi obowizkami patrioty. Chciaem y yciem, ktre nie byoby skrpowane granicami i paszportami, zowieszcz atmosfer przeszoci, gorzkimi rozczarowaniami teraniejszoci. Jednak, mimo to, pragnem dziaania swe powici ojczynie. Zdecydowaem pozna najlepsze z tego, co znajduje si poza granicami Polski, a potem suy memu krajowi poprzez przywrcenie Polski yciu midzynarodowemu 14 . Jzef Hieronim by najmodszy z rodzestwa. Mia dwie siostry i dwch braci. Myli si Olgierd Terlecki, podajc w swojej ksikach: Wielka awantura, Barwne ycie Szarej Eminencji oraz Kuzynek diaba, e mia troje rodzestwa 15 . Nie uwzgldni bowiem przyrodniej siostry Anieli, crki Jzefa Retingera z pierwszego maestwa z Helen Jawornick, przyszej ony Tadeusza Bednarskiego, adwokata, wykonawcy powdztwa cywilnoprawnego dla Wadysawa Zamoyskiego po arbitrau w Gratzu 16 . Siostra, Maria Antonina, wysza za Stanisawa Dobrowolskiego, profesora Uniwersytetu Jagielloskiego. Pierwszy z braci, Emil, nalea w stopniu komandora do kadry dowdcw Polskiej Marynarki Wojennej, za jego syn, Witold Retinger, suy w czasie ostatniej wojny w polskim lotnictwie stacjonujcym w Wielkiej Brytanii, dowodzc od marca 1944 roku do lutego 1945 roku 308. Krakowskim Dywizjonem Myliwskim 17 . Drugi z braci, Juliusz, wykada chemi fizjologiczn na University of Chicago, a pniej na uniwersytecie w Wilnie.

Ojciec Jzefa Hieronima umar, gdy ten mia 10 lat. Matka sprzedaa duy majtek Pazy w powiecie chrzanowskim i kupia mniejszy w Raciechowicach koo Wieliczki, aby mie pienidze na wyksztacenie i wychowanie dzieci 18 . Jzef Hieronim po ukoczeniu z wynikiem celujcym katolickiego gimnazjum w. Anny w Krakowie, dziki protekcji hrabiego Wadysawa Zamoyskiego, ktry po mierci ojca roztoczy nad modym Retingerem opiek, zosta przyjty do nowicjatu jezuitw w Rzymie, w oczekiwaniu na przyjcie do Academiae Nobili Ecclesistici, skd wyszo wielu watykaskich dyplomatw. Jednak surowe reguy zakonu nie spodobay si Retingerowi i wkrtce znowu, dziki poparciu i stypendium hrabiego Zamoyskiego, mg rozpocz nauk w prestiowej cole des Sciences Politiques oraz na Wydziale Literatury w Sorbonie.

W ten sposb w roku 1906, w wieku lat osiemnastu, znalaz si w Paryu. Bdc protegowanym hrabiego Zamoyskiego oraz bdc spokrewnionym z rodzin Godebskich, prowadzcych jeden z najbardziej liczcych si salonw artystycznych Parya, znajc ju dobrze jzyk francuski, mia moliwoci poznania wielu wybitnych ludzi tej najbardziej awangardowej stolicy wiata. Wprowadzony przez Godebskich w rodowisko artystyczne Parya, wcza si szybko w jego nurt, biorc udzia w spotkaniach i dyskusjach. Obracajc si w wiecie artystw, arystokratw i politykw rodowiskach wzajemnie si przenikajcych, nawizuje szybko wiele przyjani i znajomoci, ktre w przyszoci miay okaza si bardzo przydatne w jego karierze. Retinger stara si spotyka ludzi i nawizywa przyjanie, Kady, kto mia jakie znaczenie, mg okaza si przydatny. Przywizywa wielk wag do poznawania wybitnych intelektualistw: pisarzy, uczonych, artystw, uwaajc, e w przyszoci ich wpywy znaczy bd wicej, anieli wpywy politykw. By czstym gociem caf Vachette, pooonej na rogu bulwaru Saint Michel i rue des cole, w ktrej spotykaa si paryska bohema artystyczna 19 . Pary u schyku la belle poque, z caym splendorem, awangard i elegancj wiatowego ycia, sta przed Retingerem otworem. Do najbardziej znanych osobistoci, z ktrymi poznawa uroki ycia Parya, naleeli: malarze Pierre Bonnard, Pierre Laprade, Edouard Vuillard, literaci Arnold Bennett, Leon-Paul Fargue, Andr Gide, Valry Larbaud, Francois Mauriac, Jean Moreas, Paul Valery, kompozytorzy Manuel de Falla, Maurice Ravel, Eric Satie, Claude Terrasse oraz aktualni i przyszli politycy ksie Sixte BurbonParme, Lord Northcliffe oraz markiz Boni de Castellane. Jzef Retinger bywa na przyjciach u markiza de Castellane. Sawny Boni, jak nazywali go przyjaciele, bardzo przystojny, elegancki i bogaty, najbardziej lubiany dandys Francji okresu sprzed I wojny wiatowej, osobisty przyjaciel krla Wielkiej Brytanii Edwarda VII, oczytany w zakresie historii i sztuki oraz zorientowany w meandrach polityki europejskiej, ksztatowa gusty midzynarodowej arystokracji. Retinger przyzna po latach, i ten wykwintny Francuz robi na nim ogromne wraenie. Nie bez znaczenia jest te fakt, e to wanie Castellane zainspiruje Jzefa Hieronima do podjcia dwch inicjatyw: doprowadzenia do odrbnego pokoju z Austri w czasie I wojny wiatowej oraz podjcia dziaa zmierzajcych do politycznego zjednoczenia Europy.

Po latach Retinger napisa w swoich pamitnikach: towarzystwo to pochlebiao mi co niemiara, co na pewno rozbudzio jego ambicje i aspiracje polityczne. Na szczcie rozsdek i talent sprawiy, e nie ucierpiaa na tym nauka i po dwch latach, bronic swojej pracy na paryskiej Sorbonie na temat Le conte fantastique dans le romantisme franais (Opowie fantastyczna w romantyzmie francuskim), zostaje Retinger najmodszym w Europie doktorem literatury 20 , a nie, jak podaje Olgierd Terlecki w swojej ksice Wielka awantura, oraz pniejszych, poprawionych i uzupenionych wydaniach tej ksiki, Barwne ycie Szarej Eminencji i Kuzynek diaba doktorem filologii 21 ani te, jak podaje Henryk Pajk w swojej ksice Retinger mason i agent syjonizmu doktorem filozofii 22 . Podobny bd popenili rwnie Jzef aptos, Wojciech Prauch i Anita Pytlarz, autorzy ksiki Historia Unii Europejskiej, wydanej w 2003 roku, piszc, e Retinger uzyska doktorat z nauk politycznych 23 . Po obronie pracy doktorskiej zastanawia si, co robi dalej. Za namow i dziki pomocy finansowej hrabiego Zamoyskiego, ktry wida uwaa, e Retinger jest zadatkiem na dobrego polityka, wyjecha na studia do Monachium, gdzie studiowa psychologi porwnawcz narodw. Dziki listom polecajcym Andr Gidea pozna kilku artystw niemieckich oraz Hansa Webera, wybitnego socjologa. Nastpnie wyjecha do Florencji i Londynu, gdzie uczszcza na wykady w School of Economics, poszerzajc wiedz, ktra wydawaa mu si potrzebna w przyszej dziaalnoci politycznej. W roku 1910 wyda swoja pierwsz ksik: LHistoire de la littrature franaise depuis le romantisme jusqu nos jours (Historia literatury francuskiej od romantyzmu do naszych czasw) 24 . Wrci do Krakowa, gdzie rozpocz wspprac z modopolsk Chimer wydawan przez Zenona Przesmyckiego. Jednak wkrtce odszed stamtd i, za pienidze odziedziczone po ojcu, zacz wydawa Miesicznik Literacki i Artystyczny. Pierwszy numer, wydany przez wydawnictwo Rippera, ukaza si 15 stycznia 1911 roku 25 . Redakcja pisma miecia si przy ulicy Batorego 26. W piknie wydawanym pimie drukowano teksty m.in. Lemiana, Kasprowicza, Makuszyskiego, Morstina, Rostworowskiego, Staffa, Struga, Orkana. Dochodziy do tego utwory Walta Whitmana, Arnolda Benneta i innych, czsto w przekadzie Retingera. Ciasna Brama Andr Gidea, prezentowana na amach Miesicznika, ukazaa si w Polsce jeszcze przed jej francuskim wydaniem 26 . Przygoda z wydawnictwem trwaa rok, do momentu

wyczerpania si moliwoci finansowych Retingera, ale spowodowaa, e przez rodowisko artystyczne by uwaany za czowieka znajcego si na sztuce. Retinger wiele pisa, mia ambicje pisarskie. Pisa gwnie pamflety, niezbyt wysoko oceniane, majce jednak due znaczenie dla historykw. Prbowa pisa ksiki o sztuce i litaraturze francuskiej. Skrytykowali jednak jego sposb pisania Paul Valry i Andr Gide 27 . Nowel Les Souffleurs, ktr da Andr Gideowi do przeczytania, ten opatrzy wieloma krytycznymi uwagami, tumaczc Retingerowi, na czym polega sztuka pisania, twierdzc rwnie, e Retinger nigdy nie zostanie dobrym pisarzem 28 . W dniu 19 lutego 1912 roku, w kociele w. Anny w Krakowie, wzi lub z Otoli Zubrzyck, crka ziemianina, waciciela majtku i dworu w Goszczy koo Miechowa, w ktrym w roku 1863 Langiewicz ogosi swoja dyktatur 29 . W roku 1912 Zamoyski skierowa go do Londynu, do wsppracy z Komitetem Opiekuczym dla polskich emigrantw zarobkowych w Wielkiej Brytanii. Dodatkowo mia si zaj dziaalnoci zarobkow dla Galicyjskiej Rady Narodowej. Najwaniejsze byo zapoznanie angielskiej opinii publicznej z antypolsk polityk wadz pruskich. W tym celu Retinger opublikowa broszur Poles and Prussia (Polacy i Prusy), w ktrej przedstawi ucisk polskich dzieci w szkoach i wprowadzon w ycie prusk ustaw wywaszczeniow, w ktrej podkrela antypolski i niehumanitarny charakter poczyna Prus. wiadom roli i znaczenia, jakie posiaday osoby z krgw intelektualnych, szuka wrd nich poparcia dla swojej misji. Tak rozpocza si dugoletnia znajomo Retingera z Josephem Conradem (Jzefem Konradem Korzeniowskim), coraz bardziej znanym i cenionym pisarzem angielskim polskiego pochodzenia, ktrego poznaje przez Arnolda Bennetta, czstego gocia Godebskich w Paryu. Jzef Konrad Korzeniowski, podobnie jak Retinger, pochodzi z Krakowa, dwadziecia kilka lat przed nim chodzi do tego samego gimnazjum w. Anny oraz mieszka rwnie przy ulicy Wilnej, w ssiedniej kamienicy pod numerem 2, co spowodowao, e wytworzya si midzy nimi wi sympatii, ktra wkrtce przerodzia si w gbok przyja. Jzef Retinger wraz z on wielokrotnie odwiedzali Conradw w ich domu w Hamstreet, w hrabstwie Kent.

W czasie jednego ze spotka narodzi si nawet pomys napisania wsplnej sztuki teatralnej o rewolucji w Meksyku. Retinger opisuje to wydarzenie w swoich pamitnikach nastpujco: Przez nastpne miesice, w kady weekend, gdy moglimy si spotka, pracowalimy nad sztuk, cieszc si jak dzieci now zabawk. Wspln prac z Conradem zaliczam do najprzyjemniejszych wspomnie 30 . Sztuka pod tytuem Nostromo, oparta na powieci pod tym samym tytuem wydanej przez Conrada w roku 1904, powstaa w czasie czstych spotka. Pozostao jeszcze zakoczenie, ktre miao by napisane w Goszczy, do ktrej Retingerowie zaprosili Conradw. Sztuka nigdy jednak nie zostaa dokoczona, poniewa 30 lipca 1914 roku, kiedy Joseph Conrad z on oraz dwoma synami, Borysem i Johnem, przybyli do Krakowa, aby nastpnie uda si do Goszczy, ogoszono mobilizacj. Niedokoczony rkopis sztuki, zoony w depozyt u szwajcarskiego przyjaciela Retingera, przepad w czasie wojny 31 . Gdyby Conradom udao si wyjecha do Goszczy, znajdujcej si w zaborze rosyjskim, nie mieliby problemw, poniewa Rosja bya sprzymierzona z imperium brytyjskim, Krakw natomiast znajdowa si pod zaborem austriackim. Condradowie nie mogli pozosta w Krakowie, poniewa jako obywatelom wrogiego mocarstwa grozio im internowanie. Wyjechali do Zakopanego, gdzie zatrzymali si w willi Konstantynwka, nalecej do Anieli Zagrskiej, kuzynki Conrada. Z Zakopanego, po ponad dwumiesicznym pobycie, dziki pomocy Retingera i jego przyjaci, udao si im wyjecha do Wiednia, skd, dziki pomocy amerykaskiego ambasadora Fryderyka Penfielda, Conradowie wrcili przez Genu do Londynu. 32 Swoje podzikowanie dla ambasadora Penfielda zawar Conrad w dedykacji zamieszczonej na pierwszych stronach wydanej kilka lat pniej powieci Ocalenie: Fryderykowi Coutland Penfieldowi, ostatniemu ambasadorowi Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej w byym Cesarstwie Austriackim powicam z wdzicznoci t opowie z dawnych czasw na pamitk ocalenia pewnych podrnych w opaach podczas wielkiej burzy dziejowej roku 1914 33 . Retinger rwnie wyjecha z Polski. Jecha przez Lww, Wiede, Szwajcari i Francj, skd po wielu perypetiach dotar do Londynu, gdzie powici si wycznie

10

dziaalnoci politycznej, koncentrujc si na propagowaniu sprawy polskiej na Zachodzie. Pomaga mu w tym Conrad, uatwiajc kontakty i wspierajc finansowo. Praca Retingera polegaa na dostarczaniu informacji o Polsce, propagandzie i wpywaniu na wadze, aby wspieray polskie dziaania. Wymagao to cigego podrowania pomidzy Londynem, Paryem, Szwajcari i Stanami Zjednoczonymi. Misja, ktr wyznaczy sobie Retinger, w pocztkowym okresie wojny nie miaa wielkich szans na powodzenie. Anglia traktowaa Polsk jako element wewntrznej polityki Rosji. Opina publiczna Zachodu nie bya skonna rozwaa celowoci odrodzenia Polski w oderwaniu niejako od sojuszw angielsko-francusko-rosyjskich. Nie pomogy w tym rwnie broszury Retingera: La Pologne et lquilibre europen (Polska i rwnowaga europejska, Pary 1916), Considrations gnrales sur lavenir conomique de la Pologne (Oglne rozwaania nad przyszoci ekonomiczn Polski, Pary 1917), Petit manuel de la politique anglaise (May podrcznik polityki angielskiej, Pary 1917), ze wstpem Stephana Pichona, ministra spraw zagranicznych Francji, wydanie tej ksiki osigno wiermilionowy nakad. Fiaskiem zakoczya si te jego podr do Ameryki w celu pozyskania tamtejszych Polakw dla sprawy ententy. Retinger wyjecha do Nowego Jorku z jednym tylko listem polecajcym od Sir Thomasa Liptona, do jego przedstawiciela w USA, nie przygotowujc si jednak do tej wizyty. Rok 1916 przynis Jzefowi Hieronimowi zadanie na miar jego ambicji udzia w tajnych rokowaniach pokojowych z Austri. O projekcie dowiedzia si od Boniego de Castellane. Premier Wielkiej Brytanii, Artur Asquith, ktremu Jzef Hieronim powiedzia o tej idei, potwierdzi, e plan jest moliwy do urzeczywistnienia 34 . Retinger poprosi o poparcie Lorda Northcliffa potentata prasowego i waciciela Timesa. Dziki temu zapewni sobie opiek korespondentw pracujcych dla Northcliffa, we wszystkich newralgicznych punktach Europy, do ktrych wypadao mu pojecha 35 . Premier Francji Georges Clemeceau popar plany pokojowe, o ile miay si one przyczyni do skrcenia wojny. 21 listopada 1916 roku umar cesarz Franciszek Jzef I i tron obj Karol I, ktrego on bya Zyta Bourbon-Palme. Na przeomie 1916 i 1917 roku grupa wtajemniczonych osb podja prb negocjacji. Ksita Sykstus i Xawery de BourbonParme, za aprobat prezydenta Poincarego, nawizali kontakt z przedstawicielami ich cesarskiego szwagra Karola Austriackiego. W tym samym czasie do caej operacji zosta wczony Retinger. Markiz de Castellane, ksina de Montebello oraz ksi Sykstus

11

umoliwili mu dotarcie do wpywowych osobistoci w Austrii. Jedn z nich by hrabia Mensdorff-Pouilly, byy ambasador austriacki w Paryu. Do grona wtajemniczonych doczy rwnie hrabia Ledchowski genera zakonu jezuitw i przyjaciel Wadysawa Zamoyskiego. Ojciec Ledchowski zwrci uwag Retingera na fakt, i Niemcy tak gboko przeniknli do administracji cesarstwa austro-wgierskiego, e Austriakom trudno bdzie podj jakiekolwiek kroki pokojowe za ich plecami 36 . Jzef Hieronim odby wiele podry midzy Szwajcari, Francj i Austri. O wynikach spotka informowa przyjaci. Cesarz skonny by podpisa pokj, ale nie mg tego uczyni bez wiedzy strony niemieckiej. Tak wic adna ze stron nie osigna konsensusu. Ponadto Retinger by przekonany, e Niemcy wiedzieli wszystko o jego krokach i dyskretnie obserwowali tajemniczego kuriera. Uzna ostatecznie, e w tej sytuacji nie da si ju nic wicej zrobi i wycofa si z tej misji 37 . W czasie, gdy zajmowaem si badaniem moliwoci zawarcia odrbnego pokoju z Austro-Wgrami, wydawao mi si, e odgrywam wana rol w polityce midzynarodowej, ale moe tylko udziem si. Moe moje dziaania byy jednymi z wielu, moe rwnolegle prowadzono take inne rozmowy. Pniej zabrako mi ciekawoci, by zbada, czy rola, jak odegraem, rzeczywicie bya a tak wielka, jak mi si wydawao. Mog tylko powiedzie, e pracowaem gorliwie i gdy uznaem, i realizacja planu jest niemoliwa, w ogle przestaem o niej myle. Moe traktowaem siebie zbyt serio, ale byem wwczas bardzo mody tak pniej wspomina te wydarzenia Retinger 38 . Negocjacje pokojowe i sprawy polskie nie byy jedynymi, ktre zajmoway ca jego uwag. Jzef Hieronim zbliy si w czasie wojny m.in. do rodowiska ydowskiego. Problem ydowski stale pozostawa w krgu zainteresowa Retingera. Popiera on koncepcje uznania swoistego midzynarodowego statusu ydw, ktrzy czsto stanowili mniejszo dyskryminowan i pozbawion ochrony. Spotyka si z przywdcami ruchu syjonistycznego Chaimem Weizmannem, przyszym pierwszym prezydentem Izraela, Wadymirem abotyskim oraz Nahumem Sokoowem 39 . W tym samym czasie zainteresowa si ide jednoci europejskiej. Na pocztku roku 1917 pozna Athura Capela modego Anglika, ktry proponowa powoanie rzdu wiatowego, opartego na cisym sojuszu francuskoangielskim. Pomysem Capela zainteresowali si m.in. Briand, Clemenceau i Wilson. Retinger i

12

Capel wsplnie pracowali nad ksik The World on the Anvil (wiat na warsztacie). Anglik zgin jednak w 1919 roku w wypadku samochodowym. W opinii Retingera to Capel przyczyni si m.in. do powoanie Ligi Narodw, a jego idee federalistyczne, traktowane pocztkowo z pewnym sceptycyzmem, znalazy wielu zwolennikw po II wojnie wiatowej. Rok 1918 okaza si niezbyt dobry dla Jzefa Hieronima. Na Zachodzie istnia plan utworzenia armii polskiej, w ktrej skad wchodzi mieli jecy polskiego pochodzenia z armii niemieckiej lub austriackiej (pomys zrealizowany pniej w postaci armii generaa Hallera). Ugrupowania polityczne, alianckie i polskie popieray ten plan. Retinger energicznie si mu sprzeciwia, wysyajc memoranda do wszystkich rzdw zachodnich. Argumentem byo dla niego przede wszystkim dobro rodakw, ktrzy trafiliby do teje armii. Jecy wzici do niewoli i wcieleni do armii przeciwnika nie podlegali, bowiem ochronie konwencji genewskiej i w przypadku schwytania przez onierzy dawnej suby mogli by rozstrzelani. Rozptaa si burza, w wyniku ktrej Retinger narazi si wszystkim: Francuzom, Anglikom i Polakom, a take formujcemu si Polskiemu Komitetowi Narodowemu i zwolennikom Romana Dmowskiego, przygotowujcym utworzenie alternatywnej wobec si formowanych przez Jzefa Pisudskiego armii Hallera 40 . W maju 1918 zosta ostatecznie wydalony z Francji bez prawa powrotu do ktregokolwiek z pastw sprzymierzonych przez ministra spraw wewntrznych Pamsa, ktry do niedawna bardzo aktywnie wspiera jego dziaania 41 . Na paryskim Gare de Lyon egnali go najblisi przyjaciele: markiz de Castellone, markiz de Dampierre, markiz de Chambrun, genera de Monriez oraz hrabia Zamoyski. Jego pierwszym miejscem wygnania byo mae miasteczko Fuenterrabia w Hiszpanii 42 , gdzie znalaz si bez rodkw do ycia, poniewa rzdy Francji i Anglii odmwiy mu wydania z bankw jego pienidzy. Ciko chory na serce spdzi tam kilka miesicy, yjc w skrajnej ndzy. Bdc w Hiszpanii, zastanawia si, co robi dalej po pamie niepowodze ostatnich lat, do ktrych, oprcz wydalenia z Francji, naley zaliczy pornienie si z Conradem o przyja z Jane Anderson, amerykask dziennikark, w ktrej prawdopodobnie obydwaj byli zakochani 43 . Obydwaj w swoich biografiach opisuj swoje odwiedziny Jane w Ameryce. Conrad uczyni Jane pierwowzorem bohaterki swojej nowej powieci Zota strzaa (The Arrow of Gold). Retinger wyjeda kilkakrotnie do USA, aby si z ni spotka. Mio Retingera do

13

Jane Anderson bya rwnie przyczyn rozpadu jego maestwa z Otoli Zubrzyck pod koniec 1917 roku, mimo e w czerwcu tego roku w Lozannie urodzia im si crka Wanda. Rozwiedli si cztery lata pniej 44 . Jan Pomian w swojej ksice Jzef Retinger. ycie i pamitniki pioniera Jednoci Europejskiej, podaje, e crka miaa na imi Malina 45 . Tak zwracali si do niej, jednak znacznie pniej, jedynie przyjaciele i znajomi. Retinger decyduje si na wyjazd z Hiszpanii. Z Barcelony przez Kub wyjecha do Meksyku. W czasie podry pozna na statku Luisa Negrete Moronesa, ktry w przyszoci stanie si jednym z czoowych politykw meksykaskich 46 . Po przyjedzie do Meksyku Morones, znajc z opowiada Retingera jego biografi, wprowadzi go do cisego krgu dziaaczy opozycyjnych, liczc na jego dowiadczenie. Wkrtce Morones, gwny przywdca zwizkowy, po zmianie wadzy, kiedy prezydentem Meksyku zosta Plutarco Calles, zosta mianowany przez nowego prezydenta ministrem przemysu i handlu. Retinger zacz odgrywa coraz waniejsz rol, doradzajc nowemu ministrowi 47 . Doradza rwnie rzdowi Meksyku w sprawach owiaty, transportu, rolnictwa, nacjonalizacji przemysu naftowego oraz stosunkw zagranicznych. Tempo zmian politycznych, spoecznych i kulturowych zachodzcych w tym czasie w Meksyku pocigao Retingera i inspirowao go do dziaa w imieniu rzdu tego kraju na arenie midzynarodowej. W roku 1924 zorganizowa w Meksyku wizyt przywdcw zwizkowych z Midzynarodowej Federacji Zwizkw Zawodowych, a w roku 1926 doprowadzi do powstania komitetu parlamentarnego Brytyjskiej Partii Pracy do spraw Meksyku oraz utworzy agencj prasow zajmujc si propagowaniem spraw meksykaskich w prasie wiatowej. Uwaa to za wane, poniewa Meksyk by postrzegany przez politykw jako pastwo nieprzewidywalne, w ktrym cigle dochodzio do rewolt i przewrotw. Politycy amerykascy i europejscy niechtnie patrzyli rwnie na socjalistyczny kierunek polityki meksykaskiej. Retinger doprowadzi do wsppracy powstaej w Meksyku pierwszej w Ameryce aciskiej federacji zwizkw zawodowych, Confederacion Regional Obrera Mexicana (CROM), z politykami socjalistycznymi w Anglii Arturem Hendersonem, Edwardem D. Morelem, Arturem Ponsonby i Benem Smithem 48 . Podj si rwnie misji normalizacji stosunkw amerykasko-meksykaskich jako wysannik prezydenta Plutarco Callesa, ktry darzy go duym zaufaniem, twierdzc, e:

14

Retinger to jedyny cudzoziemiec, ktry przyby do Meksyku bez grosza, i bez grosza wyjeda, dlatego budzi zaufanie 49 . Swoj dziaalno oraz dowiadczenia z okresu meksykaskiego zawar w publikacjach The Social Movement in Mexico (Amsterdam 1925), Morones in Mexico (Mexico 1927) oraz Tierra mexicana (Londyn 1930), z podtytuem The History of Land and Agriculture in Ancient and Modern Mexico, powiconych zmianom spoecznym oraz zagadnieniom meksykaskiego rolnictwa. Z Meksyku czsto wyjeda do Europy, odwiedzajc Polsk, Angli i Francj. W czasie jednego z pobytw w Londynie, w 1926 roku, oeni si, po krtko trwajcej znajomoci, ze Stell Morel, crk swojego przyjaciela, Edwarda D. Morela, dziaacza lauborzystowskiego, posa do Izby Gmin 50 . Przez kilka miesicy przebywa razem z on w Meksyku, ale po urodzeniu pierwszej crki, Marii, Stella pozostaa w Londynie, a Retinger wrci do Meksyku. Po trzech latach urodzia im si druga crka, Stanisawa. Po mierci Stelli w 1933 roku crki wychowywaa matka Stelli, nie pozwalajc na odwiedziny ich ojcu, uwaaa go bowiem za awanturnika bez grosza 51 . W udzielonym mi wywiadzie Jan Pomian twierdzi, e Retinger nie mia z crkami kontaktu do pocztku lat pidziesitych, kiedy to nawizuje kontakt z dorosymi ju crkami. W Meksyku przebywa z przerwami prawie siedem lat. Coraz czciej myla jednak o powrocie do Europy. Wrci w roku 1934, kiedy rewolucjonici stracili wadz, a Calles i Morones zostali wygnani z Meksyku 52 . Po powrocie pozostaje gwnie w Londynie. Jest to jednak okres mniejszej aktywnoci politycznej Retingera. Czujc si niepewnie, zaczyna odbudowywa swoj pozycj polityczn. Odnawia rwnie swoje kontakty ze rodowiskiem literackoartystycznym sprzed wyjazdu. Przyjeda rwnie czsto do Krakowa i Warszawy. Jako korespondent Wiadomoci Literackich, kierowanych przez Mieczysawa Grydzewskiego, pisa artykuy pod pseudonimem Ben Jussuf. Pisa rwnie artykuy wspomnieniowe o Conradzie. Wyda je pniej w ksice pod tytuem Conrad and his contemporaries, ilustrujc j rysunkami Feliksa Topolskiego 53 . Wyda rwnie ksik Polacy w cywilizacjach wiata rodzaj wykazu Polakw, ktrzy rozsawili Polsk za granic 54 . Retinger, ktry nigdy nie by czonkiem adnej partii politycznej, mia przekonania raczej lewicowe 55 . W okresie dyktatury Pisudskiego, kiedy dziaacze partii

15

lewicowych byli skazywani na wizienie, Retinger uzyska dla nich finansow pomoc od brytyjskich zwizkowcw, a w szczeglnoci z TUC i Brytyjskiej Federacji Grnikw. Po mierci Pisudskiego w 1935 roku wadz utrzymuj jego zwolennicy. Nie ma waciwego dialogu pomidzy obozem rzdzcym a opozycj. Retinger prbowa doprowadzi do przezwycienia podziaw i zbudowania koalicji. Poredniczy w kontaktach z socjalistami i przywdcami chopskimi, Witosem, Kotem, oraz z przywdcami chrzecijaskiej demokracji, Korfantym, Hallerem i Popielem. Kontaktowa si rwnie z generaem Sikorskim. Nie udao mu si jednak doprowadzi do porozumienia pomidzy stronami. W drugiej poowie lat trzydziestych rozdwik midzy obozem rzdzcym a opozycj jest coraz powaniejszy. Niektrzy z przywdcw, z Witosem i Korfantym na czele, schronili si w Czechach. Nieskuteczne dziaania rzdu, szczeglnie w polityce zagranicznej, byy coraz bardziej widoczne przy narastajcym zagroeniu ze strony Niemiec hitlerowskich. Ten okres dziaalnoci Retingera tak opisuje Juliusz uawski w swoich wspomnieniach pod tytuem W domu: Od roku 1935, a do wybuchu wojny, by w cigym ruchu midzy Warszaw, Londynem, Paryem, czesk Prag i morawsk Ostraw, spotykajc si Niedziakowskim, profesorem Kotem, generaem Sikorskim, Witosem, Korfantym, aranujc ich spotkania z politykami europejskimi. A potrafi zawsze dziki rozlegym znajomociom i umiejtnoci ich wyzyskania dotrze do kadego, do kogo dotrze pragn. Owadnity koncepcj stworzenia w Polsce realnej alternatywy wobec rzdw sanacji, powici si temu cakowicie. W Polsce coraz czciej mwio si o wojnie. Retinger przestrzega, e po aneksji Austrii i Czechosowacji Polska bdzie nastpnym celem niemieckiej agresji. Za duy bd polityczny polskiego rzdu uwaa danie zwrotu Zaolzia zaraz po konferencji w Monachium, we wrzeniu 1938 roku, na ktrej premierzy Anglii i Francji spotkali si z Mussolinim i Hitlerem i podpisali traktat, na mocy ktrego Sudety zostay przekazane Niemcom. Wincenty Witos napisa w swoich pamitnikach Pan Retinger w licie z Londynu ocenia pooenie bardzo pesymistycznie. Relacje jego bior jednak do powanie, gdy wielokrotnie jego przewidywania si niemal w caoci speniay. Sdzi, e los Polski trzeba uzna za przesdzony 56 . Klska wrzeniowa powoduje, e ju w padzierniku genera Sikorski zostaje wodzem naczelnym wojska i premierem nowo powstaego rzdu RP w Paryu. Pozostaa kwestia

16

kontynuacji pastwa polskiego i jego legalnych wadz. Artyku 24 konstytucji RP z 23 kwietnia 1935 roku przewidujco zakada, i w przypadku wojny caa wadza konstytucyjna zostanie oddana w rce prezydenta, ktry ma rwnie prawo wyznaczenia swojego nastpcy. Dziki temu pastwo i rzd mog odnawia si w nieskoczono. Prezydent Mocicki i jego rzd, schroniwszy si w miejscowoci Bikas w Rumunii, utraci po klsce wrzeniowej autorytet zarwno moralny, jak i polityczny. Zmiana bya, wic konieczna. Dokonano jej w padzierniku. Prezydentem zosta powszechnie szanowany Wadysaw Raczkiewicz, marszaek senatu, byy wielokrotny minister spraw wewntrznych. W skad nowego rzdu powoanego i zaprzysionego 1 padziernika 1939 roku weszli obecni na emigracji dziaacze, reprezentujcy opozycj, ale te osoby majce zwizki ze rodowiskiem poprzedniego rzdu. Gdy Sikorski zosta premierem, wezwa Retingera i zaproponowa mu wspprac. Retinger przyj propozycj. Nie przenis si jednak z Londynu do Parya, gdzie miecia si siedziba rzdu. Pozostajc w Londynie, zajmowa si propagand i utrzymywaniem kontaktw z brytyjskim rzdem. Pod koniec 1939 roku powstao we Francji polskie wojsko, ktrego liczebno cigle rosa. W kwietniu Niemcy wkroczyli do Norwegii. Polska brygada braa udzia w bitwie o Narwik, wyrniajc si w niej. W maju wojska niemieckie zajy Holandi i Belgi. W Wielkiej Brytanii upad rzd Chamberlaina, do wadzy doszed Winston Churchill. W czerwcu 1940 roku Francja skapitulowaa, nie stawiajc wojskom niemieckim prawie adnego oporu. Zaskoczenie w Europie, a szczeglnie w Anglii, byo due, poniewa mniemanie o potdze armii francuskiej byo wysokie, a pami o bohaterskiej postawie Francji w czasie I wojny wiatowej tak wiea, e t prawd trudno byo przyj. Polskie oddziay byy rozproszone. Cz Brygady Podhalaskiej ewakuowano z Norwegii do Anglii, cz znajdowaa si w Bretanii. Polski rzd przenis si z Parya do Agners, a nastpnie do Bordeux. Prezydent Raczkiewicz wraz z czci czonkw rzdu odpyn do Anglii na pokadzie brytyjskiego krownika Aretuza. Retinger, widzc tragiczn sytuacj generaa Sikorskiego i jego onierzy, zabiega u Churchilla o ewakuacj generaa i polskiego wojska z Francji. Churchill, wiedzc, e Anglia bdzie nastpnym celem Hitlera, majc ma liczb dobrze wyszkolonych onierzy brytyjskich, zgodzi si na sprowadzenie okoo 40 tysicy polskich onierzy i lotnikw 57 . Retinger zadepeszowa do Ignacego Paderewskiego, aby ten odwid generaa od zamiaru

17

pozostania z wojskiem we Francji i nakoni go do wyjazdu razem z prezydentem Raczkiewiczem. Bardzo si martwiem losem generaa Sikorskiego i oddziaw polskich we Francji (....) Nie mielimy w Londynie prawie adnej wiadomoci z Francji i doprawdy adnych z naszej kwatery gwnej. Za porednictwem pukownika Kwieciskiego, polskiego attache lotniczego, zadaem od ministerstwa lotnictwa wojskowego samolotu, na pokadzie ktrego mgbym uda si do Bordeux dla odszukania generaa Sikorskiego i uzyskania pewnych wiadomoci o polskich siach zbrojnych tak pisa w swoich pamitnikach Retinger 58 . Retinger odnalaz generaa Sikorskiego w maym francuskim miasteczku Libourne i przedstawi mu plan ewakuacji polskich onierzy do Anglii. Ewakuacja rozpocza si pod koniec czerwca i wkrtce liczba polskich onierzy pod komend brytyjsk wzrosa do 80 tysicy, a po doczeniu oddziaw generaa Andersa, sformowanych w Rosji, w czym wydatny udzia mia rwnie Retinger, wynosia ju okoo 120 tysicy. Polskie lotnictwo, ktre miao najwiksze zasugi w obronie Anglii, zostao sformowane osobno. Naley tutaj wspomnie, e wrd polskich lotnikw stacjonujcych w pobliu Londynu by bratanek Jzefa Retingera, Witold Retinger, ktry przez ponad rok by dowdc dywizjonu 308, bdc take jednym z wyrniajcych si pilotw w bitwie o Angli, za co otrzyma Krzy Virtuti Militari V klasy, czterokrotnie Krzy Walecznych oraz angielski krzy DFC (Distinguished Flying Cross) 59 . Stosunki Retingera z generaem Sikorskim zacieniy si jeszcze bardziej po udanej misji ewakuacji polskich onierzy. Od tej chwili sta si Retinger najbardziej zaufanym wsppracownikiem, doradc oraz staym towarzyszem generaa. Nalea do najbliszego otoczenia generaa. Wtedy otrzyma okrelenie szara eminencja, wtedy rwnie przylgno do niego okrelenie kuzynek diaba. Opisuje to w swoich wspomnieniach siostrzeniec Retingera, Stanisaw W. Dobrowolski: Wuj by szczupy, prawie wtej postury, urod nie grzeszy; niada twarz, z mocno pomarszczonym czoem, a na maym nosku nieodczne binokle (po krakowsku zwane cwikierami), za ktrymi pony jak wgle ywe, czarne oczy (....) Chyba genera Sikorski dobrze utrafi, nazywajc Recia dobrodusznie, cho z domieszk grozy zarazem kuzynkiem diaba. Odnosio si to jednak przede wszystkim do wspgrajcych z jego wygldem cech jego dziaania. Polegao ono na niewiarygodnej pomysowoci, szybkoci kojarzenia,

18

ogromnych koneksjach, natychmiastowych po zapoznaniu si ze spraw propozycjach i ustawicznej gotowoci do dziaania 60 . Opisuj tutaj posta Retingera, posugujc si fragmentem wspomnie Stanisawa W. Dobrowolskiego, poniewa dobrze oddaje on cechy charakteru i wygldu Retingera. Myl rwnie, e opisywana powyej brzydota Retingera bya z rodzaju tych, ktre wzbudzaj sympati u innych, co potwierdzi w udzielonym mi wywiadzie Jan Pomian, twierdzc, e Retinger by powszechnie lubiany. Przydomek kuzynek diaba, nadany Retingerowi przez generaa Sikorskiego, posuy Olgierdowi Terleckiemu za tytu powieci o Jzefie Retingerze 61 . Po ewakuacji polskich onierzy z Francji genera Sikorski chcia odznaczy Retingera Krzyem Virtuti Militari, lecz Retinger nie zgodzi si go przyj, poniewa, jak twierdzi, nigdy nie przyj adnego odznaczenia 62 . Znajomo Retingera z generaem Sikorskim datuje si od roku 1916. Na zlecenie generaa prowadzi on rozmowy z Anglikami w sprawie udzielenia przez Wielk Brytani poyczki Polsce, a take poredniczy w nawizywaniu kontaktw w rodowiskach politycznych. Retinger przekonywa Sikorskiego do idei zjednoczenia Polski z Czechami i Sowacj, widzc w Unii Polsko-Czesko-Sowackiej przeciwwag dla Niemiec i Zwizku Radzieckiego. Ide t rozszerzy pniej o moliwo poszerzenia Unii o Litw, Rumuni, Wgry i Ukrain, a take o Jugosawi, Grecj, Albani, Bugari i Turcj. Zostaaby w ten sposb utworzona unia pastw pooonych pomidzy Batykiem, Morzem Czarnym i Adriatykiem, zwana koncepcj Midzymorza. Unia miaaby mie charakter federacyjny i prowadzi wspln polityk zagraniczn oraz powoa wspln armi. Kraje wchodzce w skad federacji zachowywayby swoj autonomi wewntrzn oraz wasne formy ustrojowe. Miaby to by zalek federacji rodkowoeuropejskiej, czcej mae pastwa europejskie. Retinger zakada, e federacja miaaby ze sob cile wsppracowa gospodarczo poprzez wprowadzenie m.in. jednolitego systemu celnego, co integrowaoby te pastwa gospodarczo. Genera Sikorski przyj te propozycje, poniewa jednym z jego najwaniejszych priorytetw bya przebudowa stosunkw midzynarodowych w Europie rodkowo-Wschodniej. Jzef Retinger otrzyma oficjaln funkcj doradcy Prezesa Rady Ministrw i, wraz z generaem Sikorskim, prowadzi rozmowy z prezydentem Beneszem, Hubertem Ribk i Janem Masarykiem. Na rozmowach tych ciya cigle sprawa zajcia przez Polsk Cieszyna. Retinger argumentowa, e problem ten zostaby rozwizany po wejciu obu pastw do

19

federacji 63 . Rzd brytyjski z zainteresowaniem przyjmowa informacje o pomyle stworzenia federacji kilku pastw Europy rodkowo-Wschodniej, ktra, zdaniem Anglikw, stabilizowaaby t cz Europy. W sierpniu 1940 roku Niemcy rozpoczli operacj Lew Morski zmasowane naloty na Angli, w ktrych brao udzia ponad trzy tysice samolotw niemieckich. Najbardziej bombardowany by Londyn. W czasie bombardowa Londynu zniszczony zosta cakowicie gmach na Portland Place, gdzie miecia si siedziba polskiego rzdu. Retinger znalaz now siedzib Stratton House o mocnej, elbetowej konstrukcji. Rwnie genera Sikorski opci Arlington House pooony w pobliu Picadilly i przenis si do Ewhurst pod Londynem, a nastpnie do Iver 64 . W bitwie o Angli Luftwaffe stracia 1773 samoloty i w kocu padziernika 1941 roku Hitler wycofa si z bitwy powietrznej, rozpoczynajc blokad morsk, aby odci Angli od jej kolonii 65 . Otrzymanie przez Retingera funkcji doradcy Prezesa Rady Ministrw dao mu moliwo przygotowania gruntu do rozmw w sprawie jednoci europejskiej z przywdcami innych pastw europejskich. Doprowadzi do rozmw polskiej delegacji pod przewodnictwem generaa Sikorskiego z belgijskimi politykami premierem rzdu Belgii Paulem-Henri Spaakiem, czonkiem rzdu Marcelem-Henri Jasparem, Rogerem Motzem oraz Paulem van Zeelandem, na temat jednoci Europy, 7 lutego 1941 roku. Tak relacjonuje to wydarzenie w swoich wspomnieniach Retinger: Pamitam t dat, gdy wiele lat pniej zarwno Jaspar, jak i Spaak mwili mi, e zanotowali w swoich dziennikach t rozmow jako jedn z najwaniejszych i najciekawszych, jakie wwczas przeprowadzili 66 . Kilka miesicy pniej polska delegacja spotkaa si z delegacj holendersk, w ktrej uczestniczy Pieter Kerstens da si on w peni pozyska dla idei jednoci europejskiej, a w przyszoci stanie si wielkim ordownikiem tego ruchu i przyjacielem Retingera, ktry tak ocenia wag tych spotka w swoich wspomnieniach: Myl, e mam racj, twierdzc, e pierwsza sugestia Beneluxu wyonia si z naszych rozmw, powiconych blokom federacyjnym 67 . Efektem rozmw polsko-czeskich o stworzeniu federacji obu pastw byo przyjcie 21 maja 1941 roku Zasad Aktu Konstytucyjnego Zwizku Polski i Czechosowacji przez wsplny Komitet Polityczny. Mia form konstytucji okrelajcej zasady funkcjonowania

20

federacji. Po przystpieniu ZSRR do wojny strona czeska zmienia swj stosunek do radzieckiego imperium oraz do sprawy ukadu federacyjnego z Polsk. Pragmatyczni politycy czescy uznali, e poparcie Zwizku Radzieckiego bdzie dla nich bardziej korzystne ni ukad federacyjny z Polsk. W marcu 1941 roku Retinger wyjecha z generaem Sikorskim do Stanw Zjednoczonych i Kanady. W Waszyngtonie genera spotka si z prezydentem Rooseveltem informuje go o sytuacji Polski oraz o projekcie stworzenia federacji w Europie rodkowoWschodniej. Prezydent Roosevelt popar ten projekt. W przygotowaniu spotka z premierem Kanady Mackenzie Kingiem i prezydentem Rooseveltem wydatnie pomg Ignacy Paderewski. W czasie tej wizyty uda si Retingerowi zaatwi od rzdu amerykaskiego pomoc dla ruchu oporu w kraju w wysokoci 12 milionw dolarw 68 . Pienidze pochodziy z tzw. Lend-Lease Bill, uchwalonego w Lend-Lease Act z 11 marca 1941 roku. Celem tej ustawy byo udzielenie pomocy Wielkiej Brytanii przy zachowaniu neutralnoci ze strony USA. Postanowieniem tej ustawy objto wkrtce inne pastwa sprzymierzone. Po powrocie do Londynu genera Sikorski i Retinger spotkali si z Sir Staffordem Crippsem, brytyjskim ambasadorem w Moskwie. Cripps przyby do Londynu, aby uprzedzi o zbliajcej si inwazji Niemiec na Zwizek Radziecki. Uwaa, e inwazja rozpocznie si wkrtce. Genera Sikorski by przekonany, e poprawa stosunkw ze Zwizkiem Radzieckim jest konieczna. Uzna, e jest to odpowiedni moment, aby wznowi stosunki z Moskw, poniewa zagroony Zwizek Radziecki bdzie atwiejszym partnerem w negocjacjach. 22 czerwca 1941 roku Niemcy realizuj plan Barbarossa i rozpoczynaj inwazj na Zwizek Radziecki. W dzie po inwazji genera Sikorski wygosi przemwienie radiowe, w ktrym podejmuje inicjatyw porozumienia. Nastpia szybka odpowied ze strony radzieckiej i doszo do rozmw, w ktrych udzia wzili: genera Sikorski, minister spraw zagranicznych Anthony Eden, ambasador radziecki w Londynie Iwan Majski oraz Jzef Retinger. Rozmowy trway ponad miesic. Porozumienie zostao podpisane 30 lipca 1941 roku przez generaa Sikorskiego i ambasadora Majskiego, w obecnoci Winstona Churchilla, ktry zakoczy to spotkanie sowami: Ufam, e to porozumienie pooy kres sporowi, ktry od trzystu lat trwa midzy Polakami a Rosjanami. Kartka papieru, jak mamy przed sob, jest now kart historii, ktrej mam zaszczyt by wiadkiem 69 .

21

W zwizku z podpisaniem traktatu doszo do przesilenia w rzdzie generaa Sikorskiego, bowiem trzech ministrw zoyo dymisj, a prezydent Raczkiewicz nie chcia go ratyfikowa 70 . Genera Sikorski tumaczy, i podpisanie traktatu byo rwnoznaczne z uznaniem przez Stalina Polski za pastwo istniejce jako podmiot prawa midzynarodowego. Nastpnym krokiem byo podpisanie 14 sierpnia 1941 roku w Moskwie polskoradzieckiej umowy wojskowej, ktr zapowiedziano w ukadzie SikorskiMajski z 30 lipca 1941 roku, regulujcej zasady zwolnie Polakw z wizie i obozw pracy, tworzenia polskiej armii pod dowdztwem generaa Andersa, jej liczebnoci, uzbrojenia, dowodzenia oraz zgod na jej ewakuacj do Iranu. Zostaa utworzona w Kujbyszewie polska ambasada. Ambasadorem zostaje, popierany przez Retingera, profesor Stanisaw Kot 71 . Retinger wyjecha do Moskwy, dopilnowa realizacji umowy. Aby umocni jego pozycj w czasie penienia tej misji, zostaje mianowany charge daffaires w Moskwie do czasu przyjazdu ambasadora. Opisa to wydarzenie w swoich wspomnieniach genera Wadysaw Anders: Chwilowo zamiast ambasadora przyby z Londynu jako charge daffaires Jzef Retinger, osobisty przyjaciel gen. Sikorskiego, znajcy doskonale cay wiat, czowiek niezwykle inteligentny i ujmujcy. Zapozna mnie z ambasadorem brytyjskim sir Staffordem Crippsem, ktrego od dawna dobrze zna. Wydawao mi si, e nawet Crippsowi, mimo bystrej orientacji w sprawach publicznych, trudno byo zrozumie Sowiety. Ze swej strony zetknem Retingera z szeregiem dostojnikw sowieckich i prowadzone przeze rozmowy byy na pewno korzystne dla sprawy polskiej... 72 . Misja, z jak Retinger zosta wysany do Moskwy, zostaa udokumentowana rwnie w korespondencji, jak prowadzi z generaem Sikorskim, zdajc mu relacje z przebiegu realizacji ustale umowy. Przytoczony poniej fragment zapiskw Retingera oddaje charakter tej misji: Podstawowym moim zadaniem byo podjcie prb wydobycia Polakw z obozw koncentracyjnych, obozw pracy i wizie. Przyzna musz, e w cigu caego mojego szeciotygodniowego pobytu w Rosji Rosjanie zachowywali si wobec mnie z niezwyk kurtuazj, okazywali dobr wol i ch dotrzymania obietnic. Na przykad dokadnie w chwili, gdy przybyem do Archangielska, rosyjskie radio rozgosio na cay kraj, e Polacy maj by zwalniani i e ma by im umoliwiona swoboda podry, aby mogli skontaktowa si z Ambasad Polsk, poczy z rodzinami i zgosi si do wojska polskiego 73 .

22

Z pocztkiem padziernika Retinger, po zakoczeniu swej misji, wrci do Londynu, jednak nie pozosta tam dugo. Wkrtce ponownie wyjecha do Moskwy, towarzyszc generaowi Sikorskiemu i majorowi Victorowi Cazaletowi, posowi brytyjskiego parlamentu, ktry zosta mianowany przez Churchilla jego osobistym cznikiem z Sikorskim. Po drodze odwiedzili bdcy w czasie oblenia Tobruk, gdzie spotkali si z polsk brygad, przysan na miejsce oddziaw australijskich. Nastpnym etapem podry jest Kujbyszew, gdzie spotykali si z generaem Andersem i ambasadorem Kotem, skd wsplnie wyjechali do Moskwy na rozmowy ze Stalinem. Efektem tych rozmw byo wyraenie zgody przez Stalina na wypuszczenie z Rosji dwudziestu piciu tysicy Polakw, by mogli wzmocni oddziay na Bliskim Wschodzie i w Anglii, oraz wydanie wyranego polecenia, by oficjalnym przedstawicielom ambasady polskiej w Moskwie wolno byo odwiedza kady obz pracy, w ktrym spodziewali si znale Polakw. Pomimo tych dokona polska emigracja miaa za ze Retingerowi jego udzia w przygotowaniu ukadu pomidzy Polsk a Zwizkiem Radzieckim, podejrzewajc go o wspprac z rosyjskim wywiadem. W marcu 1942 roku genera Sikorski ponownie wyjecha do USA. Rozmawia z prezydentem Rooseveltem o wschodnich granicach Polski. Nie zgodzi si na pozostawienie granic Polski ustalonych wedug tzw. linii Curzona. Roosevelt stwierdzi, e rzd USA nie uzna adnych ustale terytorialnych przed zakoczeniem wojny. Zaamaa si niemiecka ofensywa na froncie wschodnim. Niemcy przegrali z tym samym przeciwnikiem, co Karol XII i Napoleon z olbrzymi przestrzeni i silnym mrozem. W grudniu 1942 roku genera Sikorski po raz trzeci wyjecha do USA, gdzie rozmawia z prezydentem Rooseveltem oraz przedstawicielami rzdu i naczelnego dowdztwa USA o sytuacji w Europie. Towarzyszy mu Jzef Retinger. Nastpnie wyjedaj do Meksyku, gdzie w czasie spotkania z prezydentem Camacho nastpuje wymiana not dyplomatycznych w sprawie przyjcia polskich uchodcw, co znacznie uatwiaj dawne znajomoci Retingera 74 . W kwietniu 1943 roku niemieckie radio podao komunikat o odkryciu w lasach koo Katynia masowych grobw blisko dziesiciu tysicy polskich oficerw i podoficerw. Wedug Niemcw, zostali rozstrzelani w roku 1940. W grobach znaleziono dokumenty i

23

wojskowe emblematy. Wiadomo byo, e w tej okolicy znajdoway si trzy obozy jenieckie, w ktrych przetrzymywano polskich oficerw i podoficerw. Byli to ci oficerowie, ktrych bezskutecznie poszukiwali generaowie Sikorski i Anders, a na ktrych temat wadze radzieckie odmawiay udzielenia jakichkolwiek informacji. Niemcy susznie twierdzili, e zostali oni rozstrzelani i pogrzebani przez Rosjan, zanim wojska niemieckie zajy te tereny. Rzd polski w Londynie ogosi komunikat domagajcy si niezalenego dochodzenia przeprowadzonego przez Midzynarodowy Czerwony Krzy. Stalin natychmiast oskary Polakw, e ulegaj niemieckiej propagandzie i zerwa stosunki dyplomatyczne oraz przesta uznawa polski rzd emigracyjny w Londynie. Ta karta historii, o ktrej wspomnia Churchill, pozostaa nie zapisana. Zerwanie stosunkw dyplomatycznych z polskim rzdem w Londynie byo na rk Stalinowi, poniewa mg przystpi do budowania nowego, posusznego mu, polskiego rzdu. Wykorzysta do tego celu kontrolowany przez komunistw Zwizek Patriotw Polskich. Rosjanie przy pomocy Wandy Wasilewskiej i pukownika Berlinga rozpoczli w Sielcach nad Ok formowanie kontrolowanej przez siebie Dywizji im. Tadeusza Kociuszki, ktra dla wielu wizionych jeszcze w agrach Polakw bya jedyn moliwoci dostania si do Polski. W lutym 1943 roku armia niemiecka pod dowdztwem marszaka von Paulusa poniosa druzgocc klsk w bitwie z Armi Czerwon pod Stalingradem. Umocnio to pozycj Stalina i Zwizku Radzieckiego. Spowodowao to, e rzd generaa Sikorskiego by naciskany przez Anglikw na przeorientowanie polskiej polityki rzdu na bardziej proradzieck, napotyka rwnie na coraz wiksze trudnoci zrozumienia oczekiwa strony polskiej przez sojusznikw. Genera Sikorski zdecydowa si na podr na Bliski Wschd, aby odwiedzi stacjonujce tam polskie wojsko. Towarzyszyli mu: crka Zofia Leniewska, pukownik Adam Marecki, Adam Kuakowski i major Cazalet. Pierwszym etapem podry by Kair, gdzie spotka si z generaem Andersem, nastpnie odwiedzi Bagdad i Bejrut, gdzie prowadzi rozmowy z innymi stacjonujcymi tam dowdcami, przedstawiajc im sytuacj Polski. W drodze powrotnej do Londynu mia zaplanowane midzyldowanie na Gibraltarze, gdzie spdzi jeden dzie wizytujc stacjonujcych tam polskich onierzy. W katastrofie samolotu, ktry wpad do morza tu po starcie, zgin genera Sikorski wraz z towarzyszcymi mu osobami.

24

Retinger dowiedzia si o mierci generaa Sikorskiego rankiem 5 lipca od komendanta lotniska Swindon, gdzie oczekiwa na przylot generaa z Gibraltaru. Opisuje to w swoich notatkach: Rankiem 5 lipca oczekiwaem na lotnisku Swindon na samolot, ktrym genera Sikorski powraca z inspekcji wojsk polskich na Bliskim Wschodzie. Komendant lotniska powiadomi mnie, e samolot rozbi si w Gibraltarze i e genera i jego towarzysze, w tym jego crka, Zofia Leniewska, zginli. Poprosiem, by umoliwiono mi powrt samolotem do Londynu, poniewa chciaem jak najszybciej wyruszy do Gibraltaru 75 . Retinger przylecia na Gibraltar nastpnego dnia wraz z inspektorem Polskich Si Powietrznych, generaem Ujejskim, na pokadzie samolotu, ktry dosta do dyspozycji od premiera Churchilla. W Londynie pod przewodnictwem prezydenta Raczkiewicza zebraa si Rada Ministrw. Podja jednogonie uchwa o przewiezieniu po wojnie zwok generaa Sikorskiego do wolnej Polski i zoeniu ich na Wawelu. Uchwaa ta zostanie zrealizowana dopiero 17 wrzenia 1993 roku 76 . Trumna generaa Sikorskiego zostaa przewieziona na pokad niszczyciela Orkan, ktry przywiz j do Plymouth, skd przewieziono j pocigiem do Londynu.

Retinger towarzyszy generaowi Sikorskiemu w tej ostatniej podry. Trumn wystawiono w paacyku Prezydium Rady Ministrw przy Kensington Palace Gardens, a nastpnie w Katedrze Westminsterskiej, gdzie odbyy si gwne uroczystoci aobne. Genera Sikorski zosta pochowany na cmentarzu polskich lotnikw w Newark. mier generaa Sikorskiego bya dla Retingera wielkim ciosem. Straci nie tylko bliskiego przyjaciela, ale i czowieka, z ktrym i poprzez ktrego mg realizowa swoje plany. Zrezygnowa z funkcji doradcy Prezesa Rady Ministrw, pozostajc do dyspozycji nowego premiera. mier generaa Sikorskiego wywoaa duo spekulacji na temat przyczyn tej katastrofy. Snuto przypuszczenia, e nie by to wypadek, a zamierzone dziaanie wywiadw, brytyjskiego, radzieckiego lub niemieckiego, majce na celu pozbycie si niewygodnego polityka. Za sprawcw zamachu uznano Anglikw, ktrym mier generaa uatwiaa realizowanie polityki wobec Rosji. Nie oszczdzono rwnie Retingera, twierdzc, e musia

25

wiedzie o zamachu, skoro nie towarzyszy generaowi w tej podry. Przypomniano wydarzenie z marca 1942 roku, zwizane z podoeniem bomby zapalajcej w samolocie generaa Sikorskiego leccego ze Szkocji do USA, oraz z listopada 1942 roku, kiedy samolot, ktrym lecia genera Sikorski, musia awaryjnie ldowa w Montrealu bez wypuszczonego podwozia, poniewa dwadziecia minut po starcie przestay dziaa wszystkie silniki 77 . W obu tych podrach towarzyszy generaowi rwnie Retinger. Mia on lecie z generaem Sikorskim i tym razem, ale genera zadecydowa, e zamiast Retingera poleci Adam Kuakowski, sekretarz generaa 78 . Wedug ustale Normana Daviesa, dokumenty brytyjskiego wywiadu dotyczce katastrofy na Gibraltarze s zdeponowane w Public Record Office w Kew pod Londynem w dwch teczkach opatrzonych dat 1943. Jedn z nich, z napisem +25, odtajniono w roku 1968, a wic zgodnie z obowizujc procedur. Na drugiej teczce jest adnotacja +35, co oznacza, e jej zawarto powinna zosta odtajniona w 2003 roku. Wydarze na Gibraltarze prawdopodobnie dotyczy take wci nieodtajniona teczka brytyjskiego Ministerstwa Obrony ( sygn. akt DEFE 24/71) 79 . Innego zdania jest minister ds. spraw europejskich Wielkiej Brytanii Denis MacShane, ktrego ojciec by Polakiem sucym pod dowdztwem generaa Sikorskiego w Szkocji. Minister MacShane, odpowiadajc na zarzut, e Wielka Brytania wci nie ujawnia caej prawdy o mierci generaa Sikorskiego, powiedzia 80 : To nie jest prawda. Dostpne s teraz wszystkie dokumenty i archiwalia zwizane z katastrof w Gibraltarze, oczywicie, e zawsze znajd si ludzie, ktrzy bd chcieli wierzy, e byy jakie inne przyczyny tej strasznej tragedii, jak bya mier generaa Sikorskiego... To by wypadek, nieszczliwe zdarzenie. Sam jestem historykiem i potrafi zrozumie t ch znalezienia rzekomo ukrytych dokumentw, ktre cakowicie mogyby zmieni spojrzenie na t katastrof.. W sierpniu 1943 roku londyski Times zamieci obszerny artyku, w ktrym zaproponowano podzia Europy na strefy wpyww Wschodu i Zachodu. Polska, wedle tej propozycji, miaaby znale si w strefie wschodniej. Zwizek Radziecki, ktry przej gwny ciar wojny i ponis najwiksze straty w walkach z Niemcami, staje si mocarstwem, z ktrym rzdy pastw sprzymierzonych musz si liczy. W listopadzie 1943 roku odbyo si w Teheranie spotkanie Wielkiej Trjki, ktre zakoczyo si naruszajcymi polsk suwerenno ustaleniami. Roosevelt i Churchill zgodzili

26

si na danie Stalina dotyczce ustanowienia wschodniej granicy Polski na linii Curzona, poniewa sdzili, e tym ustpstwem wobec Stalina mog uzyska zgod oraz gwarancj wolnoci i niepodlegoci Polski. Brytyjczycy i Amerykanie nie byli przekonani o susznoci polskich da zwrotu ziem wschodnich, a narastajce zniecierpliwienie z powodu nieprzejednanego stanowiska polskiego rzdu nie sprzyjao chci obrony polskich interesw. Po mierci generaa Sikorskiego prezydent Raczkiewicz, w porozumieniu z partiami dziaajcymi w Londynie, powierzy stanowisko premiera Stanisawowi Mikoajczykowi, ktry sformowa nowy rzd. Naczelnym wodzem si zbrojnych zosta genera Kazimierz Sosnkowski 81 . Wobec nowej sytuacji politycznej i zbliajcej si do granic Polski armii radzieckiej nowy rzd chcia nawiza kontakty z polskim podziemiem w kraju. Premier Mikoajczyk szuka osoby, ktra podjaby si misji poinformowania przywdcw podziemia w kraju o sytuacji w Londynie i uzyskania informacji o sytuacji, stanowisku i rzeczywistych intencjach ludzi kierujcych polskim podziemiem, aby mc odpowiedzie na pytanie, czy mona odwrci jeszcze bieg wypadkw, czy biernie podda si losowi 82 . Wyzwanie to podj Jzef Retinger. By do wykonania tego zadania osob najbardziej kompetentn, przez ostatnie lata by bowiem w centrum polityki polskiego rzdu, zna wielu wpywowych ludzi, a co najwaniejsze, chcia to zrobi, mimo e mia ju 56 lat. W ocenie premiera Mikoajczyka wanie wiek Retingera by najwiksz przeszkod w wykonaniu tego zadania. Jednak wobec uporu Retingera ustpuje. Powody swojej decyzji wyjani Retinger w licie do prezydenta Raczkiewicza: Powody, ktre mn kieroway w wyjedzie do Polski, byy nastpujce: 1.Uwaaem za konieczne, by poza modymi ludmi, agentami, wyjecha rwnie do Polski czowiek starszy au courant caoci polityki rzdowej tak w stosunku do Niemcw, jak te do Rosjan oraz aliantw. Uwaaem, e najodpowiedniejszym do tego rodzaju misji jestem ja, jako bliski wsppracownik generaa Sikorskiego oraz premiera Mikoajczyka i bdcy w kontakcie nie tylko z najwybitniejszymi osobistociami polskimi za granic, ale nawet z Panem Prezydentem, ktry mi zawsze by yczliwy. Moje wyjazdy do Ameryki, Rosji oraz na rodkowy Wschd pozwoliy mi rwnie uzyska bardzo obszerny materia informacyjny, ktry moe by cenny dla rodakw w kraju. 2. Uwaaem rwnie, e jako czowiek, ktry przez cay przebieg wojny nie wdawa si w adne sprawy polityki wewntrznej, bd mg by odpowiednio bezpartyjny w swoich relacjach. 3. Zdawao mi si rwnie, e ze wzgldu

27

na to, e wiele osobistoci alianckich obdarza mnie zaufaniem, relacja moja po powrocie z Polski moe nabra w tych niezmiernie draliwych chwilach powanego znaczenia. (...) Przypuszczam, e Premier omwi z Panem Prezydentem moje zadania w Polsce, jestem jednakowo przekonany, e pokrywaj si one w zupenoci z wytycznymi polityki polskiej, ktre syszaem z ust Pana Prezydenta w rozmowach naszych po mierci Generaa. Ponad wszystko uwaam, e podr moja podkreli jedno wszystkich Polakw w zasadniczych swoich liniach w tych cikich chwilach i podkreli ich zwarto w obliczu nieprzyjaciela czy sprzymierzecw zachodnich. Mam nadziej, e bd z powrotem za jakie sze tygodni, e uda mi si doda otuchy w Polsce i e Pan Bg pomoe mi wypeni moj misj uczciwie, godnie i poytecznie. Przed wyjazdem pozwalam sobie yczy Panu Prezydentowi zdrowia i powodzenia w Jego cikiej i tak altruistycznej pracy. Niech Pana Bg prowadzi i bogosawi. W razie gdyby mi si co stao, prosz bardzo o zaopiekowanie si moimi crkami (...) 83 . List w podobnym tonie wysa rwnie do premiera Mikoajczyka 84 . Trudno si oprze wraeniu, e oba listy s czym w rodzaju testamentu, co wiadczy, e Retinger zdawa sobie spraw z wagi tej misji oraz niebezpieczestw zwizanych z jej zrealizowaniem. Retinger zwrci si do generaa Colina Gubbinsa, ktry kierowa SOE (Strategic Office Executive) tajnej i sprawnie dziaajcej organizacji, koordynujcej i wspomagajcej ruch oporu w okupowanej Europie, z prob o pomoc w przeprowadzeniu misji wyjazdu do Polski. Ustalono, e Retinger zostanie zrzucony na spadochronie do Polski, a po zakoczeniu misji zostanie przejty i powrci samolotem. Retinger zosta przetransportowany do Bari we Woszech, skd caa akcja miaa si rozpocz. Spdzi tam kilka tygodni w oczekiwaniu na informacj o rozpoczciu akcji. Spotka si ze swoim bratankiem Witoldem Retingerem, ktry stacjonowa we Woszech. Odmwi udziau w przeszkoleniu zwizanym z planowanym skokiem spadochronowym, twierdzc, e skaczc wczeniej, w czasie wicze moe nabawi si kontuzji, ktra uniemoliwi mu wykonanie zadania. Otrzyma w kocu informacj o rozpoczciu akcji i wczeniu do niej jeszcze jednej osoby. Opisuje to w swoich wspomnieniach, ktre, jak sdz, najlepiej oddadz przebieg tej akcji: Pod koniec owych dugich tygodni oczekiwania doczy do mnie Marek Celt, ktry mia mi towarzyszy w podry do Warszawy. Dwa lata wczeniej zosta zrzucony do Polski i podczas kilku miesicy, ktre tam spdzi, pozna dobrze ycie i warunki pracy podziemia. Jego relacje byy pasjonujce. Wreszcie, 3 kwietnia 1944 roku, wyruszylimy. Mielimy

28

jeszcze godzin do zmroku i gdyby lecie prosto do celu, bylibymy przed noc daleko za lini frontu, lecz samolot skrci, zgodnie z wyznaczon tras, ku morzu. (...) Im bliszy stawa si okropny moment skoku, tym bardziej zamierao serce i tym bardziej nieznone stay si narzekania modego ochotnika na niewdziczny los. (...)W jakie dwadziecia minut pniej zbliylimy si do Tatr, zalanych wiatem ksiyca, i wydawao mi si, e nigdy w yciu nie widziaem nic rwnie piknego, jak szczyt Gerlacha czy Dolina Chochoowska. Po paru minutach zobaczylimy wiata Zakopanego. Cz tych okolic bya przez dugi czas przedmiotem sporw midzy Polakami z Galicji a Wgrami, ktre do czasu traktatu wersalskiego byy w tym rejonie naszym ssiadem. Mj opiekun, Wadysaw Zamoyski, mia spore majtki w okolicy, a mj ojciec, adwokat Zamoyskiego, doprowadzi do porozumienia, skutkiem, ktrego te ziemie wrciy do Polski. Stao si to w roku mojego urodzenia. Zakopane byo pierwszym miejscem w Polsce, jakie zobaczyem. Uznaem to za dobry omen. (...) Teraz zblialimy si do celu i skoku, najbardziej niepokojcego momentu podry. Jako czowiek ju niemody, odmwiem w Anglii prby skoku. Skonsultowaem si z lekarzem i uwikaem w to mego instruktora, przedstawiajc argument, e s tylko trzy moliwoci: albo nic mi si nie stanie, kiedy skocz, w takim przypadku po co przechodzi przez to dwa razy? Albo zami kark wwczas jest mi obojtne, czy zrobi to w Anglii, czy w Polsce. Lub wreszcie zami nog, a ju wol zrobi to w Polsce, gdzie przynajmniej bd mia moliwo wypenienia mojej misji. Instruktor i doktor przyznali mi racj, wic miaem tylko przygotowanie teoretyczne. (...) Nagle zobaczyem sygna oznaczajcy, e pora skaka. Pomny wskazwek sieranta Simmonsa, prbowaem wykona wszystkie te ruchy, ktrych mnie tak starannie uczy, wyrzuciem stopy do przodu, jednoczenie odrzucajc gow do tyu i znalazem si poza samolotem. Chyba w sekund potem czuj, e spadochron si rozwija, lekkie szarpnicie. api przednie liny nad gow, podcigam nogi zgodnie z instrukcj i zdaj sobie spraw, e agodnie opadam. Po paru sekundach widz jakie dwiecie metrw niej umwione wiata. Dotykam ziemi, poddaj si upadkowi. Spadochron, falujc, opada na mnie 85 . Myl, e naleaoby tutaj wyjani pewn kwesti. W niektrych publikacjach powiconych Retingerowi podawana jest nieprawdziwa informacja, i w czasie tego skoku odnis kontuzj, ktra spowodowaa u niego czciowy parali 86 . Skok by udany, pomimo e by to pierwszy skok w jego yciu i mia wtedy pidziesit sze lat. Mwiono pniej, e

29

by najstarszym skoczkiem spadochronowym wiata. Dla potwierdzenia, e skok nie spowodowa adnej kontuzji, podaj dalszy fragment wspomnie Retingera; (...) Nareszcie uwolnieni od cikiego spadochroniarskiego ekwipunku doszlimy do niewielkiego domu, odlegego o jakie trzy kilometry 87 . Razem z Retingerem, ktry otrzyma dla tej akcji pseudonimy Brzoza (Paisley) i Salamander (Salamandra), zosta zrzucony Marek Celt (pseudonim Sulima), ktry bra udzia w podobnej akcji po raz drugi. Jego prawdziwe nazwisko to Tadeusz Chciuk 88 . By wysany przez premiera Mikoajczyka, aby towarzyszy Retingerowi. Celt opisuje wspln misj z Retingerem w ksice By parachute to Warsaw, wydanej po wojnie w Londynie. Ldowanie miao miejsce niedaleko majtku Olesia Dua, pooonego w gminie Dbie Wielkie w powiecie Misk Mazowiecki. Obu spadochroniarzy i dwadziecia dwa pojemniki, ktre zostay rwnie zrzucone, przejli onierze Armii Krajowej. Nastpnego dnia wyjechali do Warszawy, gdzie spotkali si z przywdcami polskiego podziemia, ktrzy przedstawili Retingerowi informacje o problemach oraz o sile i sprawnoci organizacji. Retinger spotka si w Warszawie z przywdc Kierownictwa Walki Cywilnej Stefanem Korboskim oraz z przewodniczcym Rady Jednoci Narodowej Kazimierzem Puakiem, uczestniczy take w spotkaniach Rady, apelujc o zgodno poczyna wszystkich organizacji w walce z okupantem. Misja Retingera utrzymywana bya w cisej tajemnicy. Nie by o niej poinformowany naczelny wdz, genera Sosnkowski, ani czonkowie rzdu. Okazao si jednak, e jego przyjazdu do Polski nie udao si dugo utrzyma w tajemnicy. Informacja o przyjedzie tajnego agenta z Londynu zostaa ujawniona przez oficerw wywiadu w Londynie i przekazana drog radiow do Polski z komentarzem, e Retinger by osob przygotowujc ukad polsko-radziecki, wic, co oczywiste musia by agentem rosyjskim. Polskie podziemie wydao wyrok mierci na Retingera i tylko dziki przypadkowi nie doszo do jego wykonania. Epizod ten opisa Retinger w swoich notatkach: (...) Nastpnie, ju w Polsce, jeden z moich przyjaci, u ktrego bawiem par dni, zaskoczy mnie ostrzeeniem, jakie otrzyma od pewnego porucznika AK, e jest rozkaz zlikwidowania mnie. (...) w porucznik doda, e likwidacja ,,niezmiernie niebezpiecznej osoby bdzie nagrodzona odznaczeniem wojskowym. Kilka dni pniej, gdyby nie interwencja mojej modej znajomej, Haliny Gebethner, zastrzelono by mnie w Warszawie (...) 89 .

30

O wydanym przez pukownika Franciszka Demela, w imieniu polskiego podziemia, wyroku na Jzefa Retingera pisze obszernie take Zbigniew Siemaszko, potwierdzajc, e istnia plan zgadzenia Retingera, na co jednak nie wyrazi zgody genera Br-Komorowski 90 . Jan Pomian, piszc o misji Retingera, nie wyjania szczegowo, na czym miaa ona polega. Powody, ktre podaje sam Retinger w licie do prezydenta Raczkiewicza, s, moim zdaniem, te mao przekonujce. Podobne wtpliwoci mia take Zbigniew Siemaszko, twierdzc, e zadanie Retingera obejmowao rwnie sprawdzenie, czy istnieje moliwo porozumienia pomidzy polskim podziemiem a komunistami oraz utrzymania pastwa podziemnego pod okupacj sowieck 91 . Ten cel misji potwierdza rwnie Zygmunt Zaremba w ksice Wojna i konspiracja, dodajc, e Retinger przygotowywa grunt do sugerowanej premierowi Mikoajczykowi przez Brytyjczykw operacji, polegajcej na przejciu przez Mikoajczyka wadzy wraz z komunistami po wyzwoleniu Warszawy 92 . Wersj Zygmunta Zaremby potwierdza take genera Sosnkowski w licie do generaa Andersa z dnia 14 wrzenia 1944 roku, w ktrym pisze: Najwikszym niebezpieczestwem by i pozostaje zamiar Mikoajczyka pojechania do Warszawy po jej zajciu przez Sowiety celem utworzenia tam rzdu wsplnie z komunistami wzgldnie z K.W.N. 93 (Komitetem Wyzwolenia Narodowego przyp. autora). Tadeusz Kochanowicz podaje jeszcze jeden cel misji Retingera, ktrym miaoby by przekonanie si, w jakim stopniu odpowiada prawdzie powoywanie si rzdu emigracyjnego na stanowisko przywdcw polskiego podziemia, uniemoliwiajce zmian polityki na bardziej proradzieck, czego oczekiwano od rzdu emigracyjnego 94 . Teraz zadania misji Retingera wydaj si by kompletne, ale pokazuj, e odpowiedziami na te pytania bardziej zainteresowani byli Anglicy, a nie polski rzd emigracyjny, co wyranie wskazuje, dla kogo realizowa t misj Retinger. Po wykonaniu misji Retinger pojecha do Krakowa, a nastpnie do dworu w Dodze koo Tarnowa, gdzie mia oczekiwa na samolot i odlot via Brindisi do Londynu. Mia odlecie z ldowiska Jadowniki Mokre, pooonego kilka kilometrw od Dogi. Byo to miejsce dwu ldowa alianckich samolotw w akcjach znanych pod nazw ,,Most II i ,,Most III. Mostami nazywano loty samolotw ldujcych w okupowanej Polsce, ktre po zabraniu ludzi oraz bagau startoway natychmiast z powrotem do Woch. Retinger spdzi w Dodze prawie dwa tygodnie, czekajc na samolot. Samolot akcji ,,Most II, ktry wyldowa w Jadownikach Mokrych, w nocy z 29 na 30 maja, odlecia jednak bez Retingera, ktry nie

31

zdy doj do samolotu w wyznaczonym czasie, co najprawdopodobniej byo zaplanowan akcj onierzy Armii Krajowej, ktrzy chcieli skontrolowa bagae Retingera przed opuszczeniem Polski 95 . Po nieudanej prbie podjcia go z ldowiska, w czasie drogi powrotnej do dworu, podczas przejazdu przez rzek Uszwic, Retinger wypad z bryczki do wody. To wanie ten wypadek, a nie, jak podaj niektrzy autorzy, skok spadochronowy, by przyczyn ostrego zapalenia korzonkw nerwowych, a nastpnie czciowego niedowadu koczyn 96 . W takim stanie zosta przewieziony do Warszawy. Lekarz badajcy Retingera stawia dignoz polyneuritis. Retinger zostaje umieszczony w prywatnej klinice Omega na Alejach Ujazdowskich 51, w ktrej usunito mu przy okazji z twarzy brodawk, aby pozbawi go znaku charakterystycznego 97 . Wkrtce, obawiajc si, e gestapo wpadnie na lad Retingera, zosta on umieszczony w szpitalu dla chorych wenerycznie 98 . Retinger, analizujc ten wypadek, powtpiewa, e spnienie si na samolot i wywrcenie bryczki byo przypadkowe 99 . Po kilku tygodniach, kiedy stan jego zdrowia znacznie si poprawi, Retinger odlatuje z Polski do Brindisi, zabierajc raporty, poczt oraz elementy nowej niemieckiej broni rakiety V-2, ktra spada, nie wybuchajc, w Sarnakach i zostaa przejta przez onierzy polskiego podziemia 100 . Ten odlot rwnie nie odby si bez przeszkd. Samolot, ktry ugrzz w bocie, nie mg ponownie wystartowa. Gdyby nie wystartowa w cigu kilku minut, musiaby zosta spalony, poniewa w pobliu ldowiska stacjonowa niemiecki garnizon. Opis tego wydarzenia przedstawi mi uczestnik tej operacji, Zdzisaw Jakubowski, dzi mieszkaniec Krakowa, ktry jako szesnastoletni chopiec bra udzia w akcji zorganizowanej przez AK okrgu tarnowskiego. Wedug jego relacji, koa samolotu zostay odkopane i podoono pod nie drzwi z pobliskiej stodoy oraz deski z wozw, ktrymi przyjechali pasaerowie i onierze osaniajcy akcj. Take Jzef Retinger przedstawi to wydarzenie w swoich wspomnieniach 101 . Razem z Retingerem odlecia z Polski Tomasz Arciszewski, ktry po dymisji Mikoajczyka w listopadzie 1944 roku zosta premierem rzdu emigracyjnego. Z Brindisi Retinger wylecia do Kairu, gdzie spotka si z premierem Mikoajczykiem przed jego odlotem do Moskwy na spotkanie ze Stalinem, zdajc mu relacj ze swojej misji, co wydaje si potwierdza tez Zygmunta Zaremby, e Mikoajczyk by ni osobicie zainteresowany 102 . Po powrocie do Londynu, po zakoczeniu misji w Polsce, przez dugi czas chorowa, co jest skutkiem wypadku, ktremu uleg w Polsce.

32

W Polsce wybucho powstanie warszawskie. Przywdcy polskiego podziemia liczyli na pomoc Anglii i Ameryki oraz na pomoc Armii Czerwonej, ktra zbliaa si do Warszawy. Powstacy nie otrzymali jednak pomocy, co przesdzio o losach powstania. Roosevelt i Churchill nalegali stanowczo na polski rzd w sprawie odstpienia od da przywrcenia granic Polski sprzed 1939 roku. Na konferencji w Jacie zapadaj ustalenia niekorzystne dla Polski. Pozycja Stalina, przywdcy pastwa, ktre przesdzio o losach wojny, bya tak mocna, e nikt nie prbowa mu si przeciwstawi. W polityce jest oczywiste, e to zwycizcy tworz histori. W Lublinie utworzono nowy proradziecki rzd, ktry zmarginalizowa dziaalno rzdu emigracyjnego w Londynie. Wojna dobiega koca. Zaraz po zakoczeniu wojny Retinger ponownie przyjecha do Polski, a po powrocie do Londynu zorganizowa pomoc dla Polski od rzdu brytyjskiego, skadajc si z odziey, ywnoci, kuchni polowych oraz artykuw gospodarstwa domowego o wartoci okoo czterech milionw funtw 103 . W zwizku z pomoc dla Polski Retinger odwiedzi kraj trzy razy, w padzierniku i w grudniu 1945 roku oraz w marcu 1946 roku 104 . Kiedy jednak polski rzd w Warszawie nie wyrazi podzikowania za t pomoc rzdowi brytyjskiemu, a Marek Celt i osoby, z ktrymi Retinger wsppracowa w Polsce przy przekazywaniu pomocy, zostay aresztowane przez Urzd Bezpieczestwa, odsun si od dziaa zwizanych z Polsk 105 . Pomg jeszcze wydosta z wizienia Marka Celta, piszc do Mootowa, ktrego zna z rozmw przygotowujcych ukad Polski ze Zwizkiem Radzieckim w lipcu 1941 roku 106 . Rozczarowany rwnie ostatecznymi rozwizaniami politycznymi zwizanymi z Polsk zrezygnowa z tej dziaalnoci, powicajc si budowie nowego porzdku europejskiego, realizowanego przez ruch europejski, zmierzajcego do osignicia celu, ktry intrygowa Retingera od dawna i ktremu, jak wiemy dzi, powici si bez reszty idei zjednoczenia Europy.

33

RUCH EUROPEJSKI Retinger czu, e wraz z zakoczeniem wojny nadszed waciwy moment do odbudowy kontynentu w nowym ksztacie, e nadarza si sposobno do realizacji jego najwikszej idei jednoci europejskiej. Wznowienie dziaa Retingera zwizanych z powrotem do realizacji tej idei najlepiej przedstawiaj jego zapiski: Jak atwo si domyli, od pocztku 1944 roku a do roku 1946 nastpia przerwa w pracy nad jednoci europejsk. Poza potrzeb doprowadzenia wojny do zwycistwa istniao wiele wanych i pilnych spraw do rozstrzygnicia i nikt nie chcia zajmowa si przyszoci. Poza tym emigracyjne rzdy alianckie rozjechay si do swych krajw. W cigu dwch lat poruszaem si z najwikszymi trudnociami, a byem zaabsorbowany wieloma sprawami: Powstaniem Warszawskim, odebraniem uznania rzdowi polskiemu w Londynie i bied w Polsce, o czym ju poprzednio pisaem. W roku 1946 czuem, e jeszcze raz nadesza pora odnowienia stara na rzecz zjednoczenia Europy. Zrobiem pierwszy krok, wygaszajc 7 maja referat w Krlewskim Instytucie Spraw Zagranicznych w Chatham Hause pod tytuem ,,Kontynent europejski?. W kilka tygodni pniej pojechaem do Brukseli, gdzie odbyem dusz rozmow z Paulem van Zeelandem, ktry podziela moje zdanie, e naley oywi ide zjednoczonej Europy, wprowadzajc j naprzd do dziedziny gospodarczej. Utworzylimy wic Niezalen Lig Wsppracy Gospodarczej ale sowo ,,niezalena miao na celu zasygnalizowanie, e nie bylimy w aden sposb zwizani z jakimkolwiek rzdem; ,,wsppraca ekonomiczna mwia sama za siebie. Opucilimy sowo ,,europejska, poniewa liczylimy na pomoc krajw pozaeuropejskich, a w pierwszym rzdzie Stanw Zjednoczonych i Kanady. (...) Podczas pobytu w Belgii rozmawiaem rwnie z Paul-Henri Spaakiem i Rogerem Motzem. Obaj wyrazili poparcie i tak oto Liga zostaa utworzona w Brukseli w czerwcu 1946 roku. (...) Nigdy jednak nie mylelimy o jednoci Europy szczeglnie w dziedzinie gospodarczej jako obejmujcej jedynie zachodni cz kontynentu. Uwaalimy (moim zdaniem susznie), e naley dy do tego, aby zarwno wschodnia, jak i zachodnia Europa wsppracoway dla dobra caego kontynentu. Zabiegalimy o to, aby we wszystkich krajach europejskich, do ktrych moglimy dotrze, utworzy oddziay Ligi. Z Brukseli pojechaem do

34

Hagi, gdzie moi holenderscy przyjaciele, a szczeglnie senator Pieter Kerstens, wyrazili pene poparcie dla naszej inicjatywy i rozpoczli tworzenie holenderskiego oddziau Ligi 107 . Retinger prowadzi rozmowy rwnie w innych krajach. Udao mu si utworzy oddziay Ligi we Francji, Wielkiej Brytanii, Szwecji i Austrii. Nie udao si zaoy oddziaw w Szwajcarii i Portugalii. Retinger odby rozmow z Averellem Harrimanem, ambasadorem amerykaskim w Londynie, ktry pomg mu przygotowa wizyt w Stanach Zjednoczonych. W czasie tej wizyty spotka si z jednomylnym poparciem finansistw, biznesmenw i politykw dla idei zjednoczenia Europy. Poparcia udzielili mu Nelson i David Rockefellerowie, Alfred Sloan, prezes Dodge Motor Company, Charles Hook, prezes American Rolling Mills Company, John Foster Dulles i inni. Weszli oni w skad Amerykaskiego Komitetu na rzecz Zjednoczonej Europy, ktry powsta po wizycie Retingera w Stanach Zjednoczonych 108 . W tym samym czasie powstay rwnie inne organizacje wytyczajce sobie podobny, co organizacja Retingera, cel. W kilka miesicy po wygoszeniu synnego przemwienia Churchilla na inauguracji roku akademickiego 1946/1947 Szkoy Politechnicznej w Zurichu, w ktrym zwrci si z apelem o utworzenie Stanw Zjednoczonych Europy, powracajc do pomysu Richarda Caudenhove-Kalergiego i Aristide Brianda z lat dwudziestych, powsta United European Movement, ktremu przewodniczy jego zi, Duncan Sandys, pose parti konserwatywnej. Powstaa rwnie Unia Federalistw Europejskich, ktrej pierwszy zjazd odby si w lipcu 1947 roku w Amsterdamie. Richard Caudenhove-Kalergi po powrocie ze Stanw Zjednoczonych rozpocz organizowanie Unii Midzyparlamentarnej. We Francji zostaa utworzona przez Rene Courtina Francuska Rada Zjednoczonej Europy (Conseil Franais pour l' Unite Europenne) 109 . W czerwcu 1947 roku George Marshall w czasie wystpienia w Harwardzie przedstawi swj plan, ktry jest zbieny z zaoeniami Ligi, dotyczcymi wsppracy ekonomicznej pastw europejskich. Powstanie tak duej iloci organizacji, ktre wytyczyy sobie wsplny cel, wiadczyo o olbrzymim poparciu idei zjednoczenia Europy, ale rwnie sprawiao, e sia ich politycznego oddziaywania bya o wiele sabsza. Retinger uwaa, e poczenie tylu organizacji w jeden organizm spowoduje znaczne wzmocnienie ich pozycji. Podj si przeprowadzenia rozmw w sprawie zintegrowania wszystkich ruchw zjednoczeniowych.

35

Doprowadzi do spotkania z przedstawicielami innych ruchw, ktre odby si 20 czerwca 1947 roku w Paryu w eleganckiej restauracji na Champes Elysees. Powsta tam Komitet Koordynacyjny Ruchw Midzynarodowych na rzecz Jednoci Europejskiej, ktry mia za zadanie wypracowanie ostatecznych ustale pomidzy wadzami ruchw wchodzcych w skad Komitetu i zasad przyszej dziaalnoci. Retinger mia duy udzia w przygotowaniu i przeprowadzeniu negocjacji w czasie tego spotkania, czego dowodem s sowa listu Sandysa do Retingera: Jestem wdziczny Panu za wsparcie i pomoc, jak mi Pan okaza w tych negocjacjach. Jestem zadowolony, e moglimy doprowadzi w kocu do porozumienia. Mam nadziej, e bdzie ono trwae 110 . Midzynarodowy Komitet Koordynacyjny Ruchw na rzecz Jednoci Europejskiej wybra honorowego przewodniczcego, ktrym zosta Winston Churchill. Przewodniczcym zosta Duncan Sandys. Retinger zosta sekretarzem honorowym Komitetu. Aby nagoni ide zjednoczenia, majc za sob poczone organizacje, podjto decyzj o przedstawieniu petycji narodom Europy. Uznano, e najlepszym sposobem bdzie zwoanie wielkiego midzynarodowego kongresu, a najlepszym miejscem na jego zorganizowanie bdzie Haga. Organizatorzy zdawali sobie spraw, e decydujce znaczenie dla Kongresu bdzie miao poparcie rzdw pastw akceptujcych zjednoczenie Europy. Byo to zgodne z przekonaniem Retingera, ktry uwaa, e aby osign cel, naley przekona do niego jak najwicej osb o wysokiej pozycji oraz posiadajcych powizania na wysokim szczeblu. Retinger zabiega rwnie o poparcie autorytetw moralnych, szczeglnie za instytucji kocielnych. Poparcie takie pomogoby przekona spoeczestwa pastw europejskich do idei zjednoczenia Europy. Aby uzyska takie poparcie, wyjecha do Watykanu przedstawi cele i zaoenia Kongresu hierarchom Kocioa oraz zaprosi ich do udziau w kongresie. Spotka si z podsekretarzem stanu w Watykanie, kardynaem Montinim pniejszym papieem Pawem VI. Otrzyma zapewnienie, e Koci popiera ide zjednoczenia, ktre uwaa za najwaniejsze przedsiwzicie powojennej Europy. Idea zjednoczonej Europy nie uzyskaa poparcia ze strony przywdcw Labour Party, ktrzy stwierdzili, e nie przycz si do ruchu popieranego przez konserwatystw, Churchilla i Sandysa, argumentujc, e s to jedynie dziaania majce nada konserwatystom miano partii postpowej i wpyn na wzrost poparcia przed nastpnymi wyborami 111 . Na zmian tej decyzji prbowa wpyn Retinger w rozmowie z Ernestem Bevinem, ministrem

36

spraw zagranicznych, ktry zakaza czonkom swojej partii udziau w kongresie. Opisuje to w swoich wspomnieniach: Przed kongresem europejskim w Hadze odbyem rozmow z Ernestem Bevinem, ministrem spraw zagranicznych, ktrego polityk Churchill w peni popiera. Prbowaem go namwi, aby skoni parti laburzystowsk do poparcia nas, ale podczas dwugodzinnej rozmowy Bevin mia jeden argument przeciw przyczeniu si do ruchu, a mianowicie, e Churchill jest jego oficjalnym przywdc w Wielkiej Brytanii. Churchill to przeciwnik polityczny, a zatem partia laburzystowska nie moe poprze przeciwnika 112 . Nie przekonawszy Bevina, Retinger zdecydowa si na opublikowanie w brytyjskiej prasie listu otwartego do przywdcw Labour Party, w ktrym apelowa o cofnicie zakazu, argumentujc, i wielu socjalistw potwierdzio ju udzia w kongresie i taki rozam nie bdzie dobrze przyjty w innych krajach europejskich. Nie przynioso to jednak podanego rezultatu. Lepszy klimat do rozmw z Anglikami powsta po zawarciu 17 marca 1948 roku tzw. Traktatu Brukselskiego, podpisanego przez Belgi, Holandi, Luksemburg, Francj i Wielk Brytani, tworzcego organizacj o wojskowym charakterze. Sygnatariusze traktatu zobowizali si do wzajemnej pomocy wojskowej na wypadek zbrojnej napaci na jedno z pastw, a zwaszcza w przypadku ponowienia agresji ze strony Niemiec 113 . W inauguracji kongresu, ktry odby si w dniach 8-10 maja 1948 roku, w gmachu holenderskiego parlamentu w Hadze, wzia udzia ksiniczka Juliana, oraz ksi Bernhard Holenderski. W kongresie wzio udzia ponad 800 delegatw reprezentujcych stowarzyszenia dziaajce na rzecz zjednoczenia Europy. Przybyo wielu wybitnych politykw, byych premierw, aktualnie urzdujcych ministrw, ekonomistw, naukowcw, przedstawicieli kociow, zwizkowcw oraz czonkw rnych organizacji spoecznych. Polsk reprezentowali dziaacze emigracyjni Edward Raczyski i Stanisaw Mikoajczyk. Obradom przewodniczyli Winston Churchill, Paul-Henry Spaak, Alcide de Gasperi i Leon Blum. Obradowano w trzech komisjach. Komisja polityczna pracowaa pod przewodnictwem Paula Ramadiera, komisji kulturalnej przewodniczy Salvador de Madariaga, za komisji gospodarczej i spoecznej Paul van Zeeland. Wyniki prac zostay zawarte w Rezolucjach Kongresu Europy, postulowano w nich utworzenie Rady Europy, zoonej z Rady Rzdw Europejskich, ktra otrzymaaby

37

uprawnienia decyzyjne, oraz Europejskiego Zgromadzenia Konsultatywnego, posiadajcego charakter doradczy, a w przyszoci rwnie legislacyjny.

Postulowano rwnie przyjcie Karty Praw Czowieka, ktrej respektowanie nadzorowaby Trybuna Europejski. Apelowano rwnie o wprowadzenie swobodnego handlu i zniesienia ce oraz o wprowadzenie swobodnego przepywu osb i towarw. Po osigniciu tego etapu, postulowano wprowadzenie wsplnej armii, zintegrowanie gospodarki europejskiej oraz wprowadzenie obywatelstwa europejskiego, aby w kocowej fazie doprowadzi do ,,penej i trwaej jednoci Europy czyli wszystko to, co udaje si zrealizowa dopiero teraz, po ponad pidziesiciu latach stara o zjednoczenie Europy. W przyjtym na zakoczenie kongresu Przesaniu do Europejczykw wszyscy uczestnicy zobowizali si do aktywnego dziaania na rzecz zjednoczonej Europy. Retinger, ktry woy bardzo duo pracy w przygotowanie i przeprowadzenie kongresu, tak ocenia jego znaczenie: W Hadze pooylimy fundamenty pod wszystko to, co miao wyznacza postp idei europejskiej w nastpnym dziesicioleciu. Wszystkie wielkie traktaty europejskie wyrosy z yznego gruntu tego miaego zebrania. Jednoczenie ustanowilimy zasady i doktryny jednoci europejskiej. Kongres nada ton i rozmach naszej dziaalnoci na przysze lata, a wytworzona przeze atmosfera entuzjazmu sprzyjaa naszemu szybkiemu rozwojowi 114 . Kongres wyrazi jednogonie wol utworzenia zjednoczonej Europy. Trway jednak spory pomidzy federalistami a funkcjonalistami, przedstawicielami bardziej umiarkowanymi, ktrzy nie chcieli ju na pocztku integracji wytycza jej ostatecznego celu. Organizatorzy kongresu zdecydowali wysa do kadego kraju delegacj wpywowych osb, ktre miay przedstawi rezolucje kongresu i przekona do potrzeby utworzenia Europejskiego Zgromadzenia Parlamentarnego i Rady Europejskiej. Na czele tej delegacji zgodzi si stan premier Belgii Paul-Henry Spaak. Przyjto rwnie propozycj Paula Ramadiera, ministra rzdu francuskiego, ktry zaproponowa na posiedzeniu swojego rzdu zorganizowanie konferencji ministrw spraw zagranicznych w celu przedyskutowania rezolucji kongresu haskiego. Przygotowano memorandum, ktre zostao przyjte przez francuski rzd, a nastpnie przedstawiono je rzdom Wielkiej Brytanii, Belgii, Holandii,

38

Luksemburga i Woch. Memorandum to byo odpowiedzi na wyraone przez rzdy europejskie oczekiwania na propozycje zmierzajce do utworzenia wsplnych organw. Proponowao instytucj Zgromadzenia Europejskiego, ktre do czasu przekazania kompetencji pastw midzynarodowemu rzdowi penioby funkcj opiniotwrcz i doradcz, oraz rozwaao sposoby doprowadzajce do politycznej i gospodarczej integracji Europy, a take analizowao konstytucyjne, ekonomiczne i spoeczne problemy zwizane z powoaniem Unii Europejskiej. Mimo widocznych sprzecznoci, co do sposobu okrelania metod i trybu integracji siy proeuropejskie zjednoczyy si w Midzynarodowym Komitecie Stowarzysze na rzecz Jednoci Europy, z ktrego 25 padziernika 1948 roku, podczas brukselskiej konferencji ugrupowania, wyoni si Ruch Europejski (European Movement), stanowicy pozarzdow, niezalen organizacj dziaajc do dzi. Honorowymi prezydentami Ruchu Europejskiego zostali Churchill, Blum, de Gasperi i Spaak. Przewodniczcym zosta Duncan Sandys, za Jzef Retinger obj swoj ulubion funkcj sekretarza generalnego. Po ukonstytuowaniu si organw Ruchu uczestnicy konferencji zaproponowali zasady tworzenia, skad oraz kompetencje instytucji wsplnotowych. W skad Zgromadzenia Europejskiego miaoby wchodzi co najmniej 300 delegatw powoywanych przez parlamenty narodowe pastw rzdzonych demokratycznie. Sesje Zgromadzenia odbywayby si dwa lub trzy razy w cigu roku. Podkrelono rwnie znaczenie istnienia Europejskiego Trybunau Praw Czowieka. W przyjtej na zakoczenie konferencji w Brukseli Deklaracji zasad politycznych Unii Europejskiej podkrelono konieczno rezygnacji z niezalenoci politycznej i gospodarczej pastw kontynentu. Ponownie zostao podniesione znaczenia wsplnoty duchowej, kulturalnej, politycznej i gospodarczej kontynentu. Wan cz tego dokumentu zaja kwestia bezpieczestwa socjalnego oraz konieczno przestrzegania przez rzdy praw czowieka, co uznano za gwne kryterium uczestnictwa w Unii Europejskiej. Pierwsza konferencja Ruchu Europejskiego zostaa zorganizowana w kwietniu 1949 roku w Westminsterze i powicona bya gwnie kwestiom gospodarczym, stabilizacji walut i cen oraz redukcji barier handlowych. Wrd przedstawionych rzdom europejskim po konferencji westminsterskiej rekomendacji znalaz si rwnie projekt powoania europejskiego programu surowcowego, ustanawiajcy jednolity rynek na surowce i produkty

39

przemysu wglowego i stalowego, ktry zosta uwzgldniony w przedstawionym 9 maja 1950 roku planie Schumana, stanowicym podstaw Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali. W dniu 5 maja 1949 roku dziesi pastw europejskich: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania i Wochy, podpisao w Londynie traktat powoujcy do ycia Rad Europy. Umowa wesza w ycie 3 sierpnia tego roku, kiedy Robert Schuman, reprezentujc Francj, kraj organizujcy konferencj Rady Europy, otworzy pierwsze posiedzenie Komitetu Ministrw w Strasburgu. W sierpniu do Rady Europy doczyy Grecja i Turcja, a w nastpnym roku Islandia i Niemcy. Konferencje w Lozannie i Rzymie wyraay denia Rady Europy w sprawach kulturalnych i spoecznych. Wszystkie te dziaania wkroczyy na poziom rzdowy. Retinger, nie majc adnych penomocnictw, nie mg mie na nie wpywu. Zaangaowa si w tworzenie Europejskiego Centrum Kultury w Genewie, gdzie zosta czonkiem Rady Wykonawczej oraz Kolegium Europejskiego w Brugii 115 . Z jego inicjatywy, przy udziale Harolda Macmillana i Beddingtona Behrensa, zostaa utworzona Komisja do spraw Europy Wschodniej, dziaajca w strukturach Ruchu Europejskiego 116 . Miaa ona stworzy warunki do wczenia si w przyszoci pastw znajdujcych si pod dominacj Zwizku Radzieckiego do struktur europejskich, co stao si dopiero w latach dziewidziesitych. Przewodniczcym tej komisji zosta przyszy brytyjski premier, Harold Macmillan. W listopadzie 1950 roku w Rzymie zostaa przyjta i podpisana Europejska Konwencja Praw Czowieka, a do jej przestrzegania powoano Europejsk Komisj Praw Czowieka oraz Europejski Trybuna Praw Czowieka. * Przyjcie Europejskiej Konwencji Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci oraz powoanie Europejskiego Trybunau Praw Czowieka zakoczyo okres konstruktywnej dziaalnoci Rady Europy. W onie Rady Europy od jej powstania trwaa walka konfederalistw ze zwolennikami federalistycznej wizji przyszej Europy, ktrzy uwaali, e budowanie nowego porzdku po wojnie bdzie atwe, poniewa spoeczestwa dowiadczone okruciestwami wojny, zaakceptuj bez zastrzee zjednoczenie Europy metod szybkiej integracji federacyjnej. Nie zgadzali si z twierdzeniem, e przywdcy i spoeczestwa europejskie nie byy przygotowane do tak szybkiej i cisej integracji.

40

Wyposaenie Rady Europy w organ rzdowy (Komitet Ministrw) i parlamentarny (Zgromadzenie Doradcze) byo przejawem kompromisu, polegajcego na prbie pogodzenia ze sob dwch przeciwstawnych projektw statutu Rady Europy projektu brytyjskiego, bazujcego na koncepcjach konfederalistw, oraz projektu francusko-belgijskiego, opartego na koncepcjach federalistw. Najwaniejsze kompetencje zostay przekazane organowi rzdowemu (Komitetowi Ministrw), natomiast kompetencje organu parlamentarnego (Zgromadzenia Doradczego) zostay ograniczone do funkcji czysto opiniodawczych. Po wygoszeniu przez Winstona Churchilla synnego przemwienia podczas inauguracji roku akademickiego w Zurychu we wrzeniu 1946 roku, w ktrym apelowa o utworzenie Stanw Zjednoczonych Europy, wielu europejskich politykw odebrao to jako deklaracj objcia przywdztwa w procesie integracji kontynentu przez Wielk Brytani. Sowa te pady z ust polityka niezwykle popularnego o charyzmatycznej osobowoci, przywdcy pastwa, ktre odegrao du rol w pokonaniu Niemiec hitlerowskich oraz tworzyo powojenny ukad, jako jedno z trzech zwyciskich mocarstw. W czasie, kiedy Churchill wygasza swoj mow w Zurychu, wadz w Wielkiej Brytanii sprawowali po wygranych wyborach w lipcu 1945 roku laburzyci z premierem Clementem Attlee, ktry przej wadz gosami spoeczestwa, czcego z osob Winstona Churchilla ogromne wyrzeczenia i ofiary, jakie ponioso podczas ostatniej wojny. Churchill pozostajc w opozycji, uzna, e rodzce si po wojnie ruchy zjednoczeniowe s dobrym sposobem na dugotrwa kampani wyborcz oraz funkcjonowanie w obrbie europejskiego establishmentu. Zaangaowanie Churchilla oraz zaangaowanie jego zicia Duncana Sandysa na rzecz ruchw zjednoczeniowych, Ruchu Europejskiego, Kongresu Haskiego, Rady Europy, oraz wspieranie idei zjednoczeniowej, byo prezentowaniem programu politycznego, odmiennego od programu laburzystowskiego rzdu, ktry sprzeciwia si udziaowi Wielkiej Brytanii w strukturach zjednoczonej Europy. By rwnie przeciwny przeksztaceniu Rady Europy w organ ponadnarodowej i politycznej wadzy europejskiej i przyznaniu jej jakichkolwiek rzeczywistych kompetencji, ograniczajcych suwerenno Wielkiej Brytanii. Dlatego laburzyci sprzeciwiali si utworzeniu parlamentu europejskiego wedug koncepcji wysuwanej przez federalistw. Rzd premiera Clementa Attlee traktowa integracj gospodarcz jako zjawisko niekorzystne dla interesw Wielkiej Brytanii. By zainteresowany jedynie militarn integracj Europy Zachodniej, dajcej gwarancje bezpieczestwa. Minister spraw zagranicznych Ernest

41

Bevin wystpi z inicjatyw, ktra doprowadzia do zawarcia Paktu Brukselskiego, ktrego pena nazwa brzmiaa: Traktat Wsppracy Gospodarczej, Spoecznej i Kulturalnej oraz Zbiorowej Samopomocy. Istot Paktu stanowiy postanowienia dotyczce zagadnie militarnych, co wskazywao, e by sojuszem obronnym 117 . Wymienienie w nazwie traktatu wielu dziedzin wsppracy byo wybiegiem brytyjskiego rzdu wiadomego, e warunkiem zaangaowania Stanw Zjednoczonych w ramach planu Marshalla w proces odbudowy gospodarczej Europy Zachodniej ( w tym W. Brytanii) byo wspdziaanie tych pastw w sferze gospodarczej. Rzd brytyjski w ramach planu Marshalla uzyska do roku 1951 pomoc o wartoci ponad 3 mld dolarw, ktra pomoga ustabilizowa brytyjsk gospodark 118 . Potwierdzi to minister Bevin tumaczc w Izbie Gmin, e w istocie rzeczy celem brytyjskiej inicjatywy bya ograniczona integracja militarna pastw zachodnioeuropejskich, a pozostae dziedziny suyy jako kamufla maskujcy jedynie wojskowy charakter inicjatywy Wielkiej Brytanii. Kiedy Wielka Brytania zostaa czonkiem NATO (North Atlantic Treaty Organization) w kwietniu 1949 roku brytyjski rzd straci zainteresowanie procesami integracyjnymi 119 . Niechtna integracji europejskiej postawa laburzystw powodowaa powstawanie konfliktw i uniemoliwiaa skuteczne dziaania na forum Rady Europy. Laburzyci sprzeciwiali si czsto inicjatywom podejmowanym przez czonkw Zgromadzenia Doradczego, twierdzc, e ani rzdy ani spoeczestwa nie s przygotowane na tak szybko przeprowadzane zmiany. Naraao to laburzystw na ataki ze strony si postpowych, a to z kolei utwierdzao brytyjski rzd w podtrzymaniu negatywnego stanowiska. Delegaci konserwatystw z Churchillem i Sandysem na czele, twierdzili, e gdyby ruch zjednoczeniowy uzyska poparcie Wielkiej Brytanii, mogaby ona obj przywdztwo tego ruchu i pocign pozostae pastwa do bardziej zdecydowanego dziaania. Twierdzili rwnie, e rzd premiera Attlee nie utrzyma si dugo, a po przejciu wadzy przez konserwatystw, popr oni wszelkie dziaania zjednoczeniowe. Kiedy jednak w padzierniku 1951 roku konserwatyci doszli do wadzy, ministrem spraw zagranicznych zosta Anthony Eden i podobnie jak poprzedni minister Ernest Bevin, nie popar dziaa integracyjnych. Rwnie Winston Churchill zmieni swoje stanowisko, mimo, e wczeniej wzywa do stworzenia Stanw Zjednoczonych Europy oraz powoania armii europejskiej pod wsplnym dowdztwem i jednym ministrem obrony, o co apelowa w

42

czasie swojego przemwienia, wygoszonego w jzyku francuskim, w sierpniu 1950 roku na placu Kleber w Strasburgu, wobec dwudziestu piciu tysicy ludzi. Wielka Brytania, od ktrej pastwa europejskie oczekiway, e przejmie ona inicjatyw i przywdztwo budowania integracji europejskiej nie podja tego wyzwania z powodu przedkadania swoich interesw nad interesami wsplnej Europy, odbierajc sobie tym samym szans na objcie hegemonii i umocnienia swojej pozycji w Europie, co w znaczcy sposb wpyno na niepowodzenie procesu integracyjnego zainicjowanego przez Ruch Europejski i Rad Europy. Co zatem byo, przyczyn, e Churchill, ktry nada taki rozmach idei jednoci europejskiej, nagle j porzuci, gdy doszed do wadzy? Na ile jego intencje byy szczere, a na ile byy tylko gr przedwyborcz, nastawion na gosy brytyjskich wyborcw, ktrzy z niepokojem musieli obserwowa powstanie bloku wschodniego z coraz bardziej szalejcym terrorem stalinowskim, zimn wojn oraz wybuch wojny koreaskiej, czy nieuregulowan relacj Niemiec z Francj? Odpowiedzi naley szuka w wielowiekowych uwarunkowaniach geopolitycznych i historycznych Wielkiej Brytanii. Zajmowaa ona w Europie miejsce szczeglne ze wzgldu na swoje pooenie i imperialny charakter, dziki czemu moga realizowa swoj mocarstwow polityk wobec innych pastw europejskich. aden brytyjski przywdca nie chcia podj wyzwania, jakim byoby wczenie Wielkiej Brytanii w struktury zjednoczonej Europy, na ktrych rzecz musiaaby ona przekaza cz swojej suwerennoci. Dlatego kolejni przywdcy brytyjskiego rzdu realizowali konsekwentn w tym wzgldzie polityk niezalenie od partii, jak reprezentowali. T polityk wyznaczaa zasada splendid isolation stanowica od wiekw istot brytyjskiej polityki wobec innych pastw europejskich oraz zasada mwica, e Wielka Brytania nie ma wrogw, nie ma przyjaci, ma tylko wieczne interesy. Wedug tych zasad procesy integracyjne zachodzce w Europie miay nie krpowa Wielkiej Brytanii, natomiast Europa miaa funkcjonowa i rozwija si zgodnie z koncepcjami i pod kierownictwem brytyjskim na fundamencie zgody pomidzy Francj a Niemcami. Churchill zmierza do kontynuowania integracji europejskiej pod brytyjskim patronatem, ale bez udziau Wielkiej Brytanii, uwaa, bowiem, e jej udzia w jakiejkolwiek federacji europejskiej lub innej organizacji pastw o charakterze ponadnarodowym mgby

43

ograniczy brytyjskie wpywy i drug po Stanach Zjednoczonych pozycj mocarstwow w Europie. Winston Churchill chcia mie wpyw na rozwj integracji Europy bez koniecznoci angaowania si Wielkiej Brytanii w jej struktury, co w efekcie okazao si zadaniem nie do wykonania. Kraje zachodnioeuropejskie oczekiway penego zaangaowania si Londynu w proces integracji europejskiej, uwaajc Wielk Brytani za niezbdny czynnik rwnowagi tego procesu zmniejszajcy obawy Francji przed Niemcami, a krajw Beneluksu przed dominacj Francji i Niemiec 120 . Churchill realizujc zaoenia brytyjskiej polityki po objciu wadzy, nie zaangaowa si w proces integracji kontynuujc dotychczasow polityk rzdu premiera Attlee, co doprowadzio do wyhamowania dziaa integracyjnych Rady Europy. Jzef Retinger, doceni rol, jak odegra Winston Churchill we wczesnej fazie dziaa zjednoczeniowych piszc 121 : Miaem wielokrotnie do czynienia z Churchillem. Mog stwierdzi z ca stanowczoci, e w owym czasie by gboko przekonany, i jedynym sposobem uchronienia Europy i Wielkiej Brytanii od chaosu jest utworzenie Zjednoczonej Europy, w ktrej znalazaby si Wielka Brytania. Jego publiczne owiadczenia w tej sprawie byy szczere i w rozmowach prywatnych wyraa z ca pewnoci gorce przekonanie o koniecznoci zjednoczenia Europy. Nawet, jeli nie zalicza si do najaktywniejszych czonkw Ruchu Europejskiego, na pewno robi wszystko, o co go poprosilimy, a do czasu, kiedy zosta premierem. Czasem posuwa si naszym zdaniem nawet dalej ni sytuacja tego wymagaa; na przykad w swoim synnym przemwieniu w Strasburgu na temat koniecznoci utworzenia armii europejskiej. Istotne w cytowanej wypowiedzi Retingera jest zdanie: a do czasu, kiedy zosta premierem, bowiem Churchill bdc przywdc konserwatystw, mg mie odmienny program od laburzystw, ktrzy sprawujc wadz wystpowali przeciwko integracji. Kiedy zosta premierem, pryncypia brytyjskiej polityki nakazay mu zmian prezentowanego wczeniej stanowiska i kontynuowanie polityki premiera Attlee. Inaczej ni Jzef Retinger dokonania Winstona Churchilla oceni William J. Donovan (Dziki Bill), ktry w czerwcu 1950 roku po przyjedzie do Europy, wyzna:, e z punktu widzenia federalizmu Churchill okaza si w kocu wielk pomyk 122 .

44

Nadzieje zwizane z poparciem i zaangaowaniem si Wielkiej Brytanii w jednoczenie Europy i ewentualne przejcie przywdztwa rozwiay si, co na kontynencie przyjto z duym rozczarowaniem. Wygraa jeszcze raz zasada splendid isolation, bdca istot brytyjskiej polityki midzynarodowej od lat, niedopuszczajca do funkcjonowania rzdu ponadnarodowego, ktry mgby przej rzdzenie Wielka Brytani. aden rzd brytyjski nie mg i nie chcia podj takiego ryzyka. Wrd osb dziaajcych na rzecz zjednoczenia zrodzio si przekonanie, e nic wicej nie da si ju zrobi, e wszystkie moliwoci Rady Europy zostaa wyczerpane, tym bardziej, e w Ruchu Europejskim nastpi kryzys przywdztwa, co zapewne byo take wynikiem trudnoci, jakie napotykali czonkowie ruchu w realizowaniu swojej idei. Spowodowao to, e ze struktur Rady Europy zaczli odchodzi politycy, ktrzy je budowali i nadawali im ksztat. Z funkcji przewodniczcego Zgromadzenia Konsultatywnego zrezygnowa Paul-Henri Spaak. Rwnie Jzef Retinger zrezygnowa z funkcji sekretarza generalnego Rady Europy, przyjmujc niezobowizujcy tytu delegata generalnego. W tym samym czasie, kiedy Ruch Europejski i Rada Europy prowadz dziaania zmierzajce do przyznania Radzie Europy kompetencji organw decyzyjnych. Jean Monnet, pomimo zaawansowanych dziaa i osigni Rady Europy podejmuje inicjatyw wyznaczajc podobny cel zjednoczenie Europy, zaczynajc wszystko od pocztku. Monnet ekonomista z dyplomatycznym dowiadczeniem, doradca premiera Francji Georgesa Bidoulta, komisarz Francuskiego Planu Modernizacji, zdawa sobie spraw, e teraz Francja powinna obj przywdztwo w procesie integracji europejskiej, przej inicjatyw oraz znale now formu realizowania tego procesu. Po przeanalizowaniu dotychczasowych osigni oraz przyczyn braku dalszych postpw w procesie integracji europejskiej realizowanej przez Rad Europy trafnie zdiagnozowa powody nieosignicia przez t organizacj zamierzonego celu. Doszed do wniosku, e zadanie, jakie zostao postawione przed Rad Europy przez jej twrcw byo nie do zrealizowania wedug zaoe przyjtych przez federalistw. Pastwa biorce udzia w tym procesie integracyjnym nie byy przygotowane na tak szybkie i gwatowne zmiany systemowe. Zmiany takie powinny by przeprowadzane etapami w duszym okresie czasu oraz zaakceptowane przez wszystkie pastwa biorce udzia w procesie integracji. Jean Monnet zdawa sobie rwnie spraw ze

45

saboci Rady Europy oraz potrzeby powoania innego typu instytucji, ktra doprowadzi do prawdziwego przeomu w yciu Europy 123 .

Monnet przekonany o bdnym kierunku dziaa podjtych przez federalistw, zaproponowa tzw. metod sektorow. Metoda polegaa na tym, e integracja wprowadzona na ograniczonym fragmencie ycia Europy, miaa doprowadzi w przyszoci do utworzenia instytucji wyposaonych w rzeczywiste wadze, i w przypadku sukcesu, zosta przeniesiona wraz ze zdobytymi dowiadczeniami na inne dziedziny. W ten sposb rozszerzajc stopniowo obszary wsppracy, Europa miaa doj do penego zjednoczenia, najpierw ekonomicznego, a nastpnie politycznego i spoecznego. Funkcjonalizm Monneta proponowa, wic integracj metod maych krokw, odrzucajc koncepcj szybkiej integracji federacyjnej. Monnet uwaa, e pierwszy obszar wsppracy obejmowa bdzie dziedzin wgla i stali, ktre stanowiy podstaw kadej gospodarki a take byy niezbdnymi surowcami do prowadzenia dziaa wojennych. Jego projekt nawizywa do podjtej w roku 1926 przez luksemburskiego przemysowca Emile Mayrischa prby powoania Midzynarodowego Porozumienia Stali, zawartego pomidzy Francj a Niemcami zmierzajcego do zawizania unii celnej pomidzy tymi krajami 124 . Jean Monnet zaproponowa w swoim projekcie, aby francuska i niemiecka produkcja wgla i stali zostaa poddana kontroli ze strony ponadnarodowej Wysokiej Wadzy (High Authority). Roztoczenie kontroli nad produkcj wgla i stali mogoby sta si pierwszym krokiem w kierunku federacji gospodarki europejskiej. Zakada rwnie, e do nowej organizacji przycz si inne pastwa zachodnioeuropejskie 125 . Niemcy zachodnie wkraczay w faz szybkiej odbudowy gospodarczej i rozbudowy swojego potencjau, ktry by nowoczeniejszy ni w innych krajach. Wywiezienie niemieckich maszyn, hal i linii produkcyjnych przez zwyciskie pastwa ( gwnie ZSRR) jako odszkodowa wojennych spowodowao, e Niemcy budujc swj przemys od podstaw znacznie go unowoczeniy. Umowy waszyngtoskie z kwietnia 1949 roku powoay Niemieck Republik Federaln, a we wrzeniu tego roku, Konrad Adenauer obj funkcje kanclerskie. Francuski rzd obawia si, e dynamicznie odradzajce si Niemcy zadaj zniesienia ogranicze i sojuszniczych kontroli w zagbiu Ruhry oraz zwrotu zagbia Saary, a rosnca potga Niemiec moe zagrozi Francji. 28 kwietnia 1949 roku Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja i kraje Beneluksu utworzyy midzynarodow Wadz Ruhry. Miaa

46

ona gwarantowa, e potencja zagbia nie zostanie ponownie wykorzystany przez Niemcy do celw militarnych. Miaa rwnie czuwa, aby produkcja nie przekraczaa limitw ustalonych przez rzdy alianckie. Monnet przygotowujc swoj propozycj, opar si na przekonaniu, e gdyby udao si wyeliminowa we Francji obawy przed przemysow przewag Niemiec, najpowaniejsza przeszkoda na drodze zjednoczenia zostaaby usunita. Aby tego dokona, trzeba problem francusko- niemiecki przeksztaci w problem europejski, doprowadzajc do takiej relacji pomidzy pastwami, aby jakikolwiek konflikt zbrojny by nie tylko niemoliwy politycznie, ale rwnie nieopacalny. Konieczne stao si opracowanie projektu, ktry stanowiby francusk propozycj dla niemieckiego rzdu. Jean Monnet podj si opracowania takiego projektu. Projektem Monneta zainteresowa si Paul Reuter profesor prawa midzynarodowego na uniwersytecie w Aix, zajmujcy si stosunkami niemiecko francuskimi, z ktrym Monnet opracowa pierwsz wersj projektu przed przedstawieniem jej ministrowi spraw zagranicznych Francji Robertowi Schumanowi. Jean Monnet widzia rwnie, e gwnym powodem braku postpu w procesie integracji realizowanej przez Rad Europy by brak zaangaowania w ten proces Wielkiej Brytanii, ktrej rzdy byy zainteresowane jedynie integracj na paszczynie militarnej. Pamitajc o tym, Monnet nie powtrzy tego bdu, opierajc na Niemczech i Francji fundament Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali, pozostawiajc Wielk Brytani, zgodnie z zaoeniami Churchilla, poza tymi strukturami, gdzie pozostawa bdzie a do 1 stycznia 1973 r. Wielka Brytania nie przystpia do EWWiS, EWO i EWG, kiedy jednak w 1961 r. zgosia ch wstpienia do EWG, bya blokowana dugi czas przez Francj i zostaa przyjta do tej organizacji dopiero 1 stycznia 1973 r. razem z Dani i Irlandi 126 . Robert Schuman, ktry wprawdzie podpisa w imieniu francuskiego rzdu Traktat Londyski ustanawiajcy Rad Europy, ale widzia niespjno pomidzy intencjami twrcw rezolucji a rzeczywistoci midzynarodowej polityki, zdeterminowanej wielowiekowymi tradycjami pastw europejskich. Uwaa, e teraz Francja po rezygnacji Wielkiej Brytanii, powinna przej przywdztwo w procesie jednoczenia Europy, a proces ten naleaoby rozpocz od budowy wsplnot opartych na bliskim ssiedztwie oraz na wsplnym podou duchowym i historycznym. Odrzuca analogi pomidzy powstaniem Stanw Zjednoczonych Ameryki, a prb utworzenia Stanw Zjednoczonych Europy. W

47

Europie chodzio o zjednoczenie krajw o wielowiekowej historii, tradycjach i kulturze. Ameryka bya krajem bez takich uwarunkowa i taka struktura nie bya dla niej czym nowym, niesprawdzonym. Schuman zdawa sobie spraw, e pastwowo europejska istnieje nie tylko na mapie, ale jest gboko zakorzeniona w sercach i umysach ludzi i dlatego spoeczestwa europejskie nie byy jeszcze gotowe do nadania ich jednoci ksztatu federalnego. Uwaa rwnie, e zbyt szybkie denie do zmian byo bdem, ktry mg spowodowa skutki odwrotne do zamierzonych rozwiza dla francuskiej polityki
127

. Dlatego poszukujc od duszego czasu wobec Niemiec przyj projekt

zagranicznej

przedstawiony, przez Jeana Monneta, ktry zosta przyjty jako oficjalne stanowisko Ministerstwa Spraw Zagranicznych Francji. Po uzyskaniu zgody rzdu francuskiego i niemieckiego, Robert Schuman 9 maja 1950 roku w pit rocznic zakoczenia wojny w Europie w dokumencie znanym jako plan Schumana deklarowa: Zjednoczona Europa nie powstanie od razu i jako konstrukcja caoci, bdzie si budowa przez konkretne realizacje 128 . Potwierdzio si to cakowicie w rzeczywistoci. Pastwa zachodniej Europy potrzeboway na to okoo czterdziestu lat, a pastwa Europy rodkowo-Wschodniej ponad, pidziesiciu, aby zjednoczona Europa powstaa. Podpisanie traktatu powoujcego 18 kwietnia 1951 roku w Paryu, Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali wyznaczyo pocztek Unii Europejskiej. Naley jednak w sposb zdecydowany podkreli wan rol, jak w procesie integracji Europy odegraa Rada Europy. Powoanie oraz dziaalno Rady Europy wpyny istotnie na umocnienie demokracji w pastwach zachodnich. Spowodoway, e idea zjednoczonej Europy zostaa zaszczepiona w umysach europejskich spoeczestw i ich przywdcw. Rada Europy i Ruch Europejski dokonay rwnie rzeczy niezwykle wanej dla integracji europejskiej. Udao si doprowadzi do zjednoczenia prawie wszystkich osb i organizacji dziaajcych na rzecz integracji. Mona by zastanawia si jak ksztatowaa by si rola Rady Europy, gdyby Wielka Brytania bardziej zdecydowanie popara jej dziaania oraz wyrazia zgod na przyznanie jej ponadnarodowych kompetencji. Radzie Europy nie udao si osign zacienienia realnych wizi ekonomicznych, ktre miay za zadanie integracj gospodarek pastw europejskich. Jean Monnet i Robert

48

Schuman przyjli w zaoeniach przy tworzeniu EWWiS t sam zasad integracji pastw europejskich opartej na cisej wsppracy ekonomicznej, za ktr miaa poda integracja polityczna, jak wczeniej zakada Jzef Retinger, organizujc Niezalen Lig Wsppracy Gospodarczej. Rada Europy podja wprawdzie rne inicjatywy w dziedzinie gospodarczej, ktre dotyczyy unii celnej, polityki agrarnej i transportowej. Ponadto z braku rzeczywistych uprawnie organw Rady Europy, w sensie politycznym nie odegraa i nie odgrywa wikszej roli, stanowic jedynie forum dyskusji i kontaktw parlamentarnych. Nie moga, wic doprowadzi do integracji Europy bdc jedynie organizacj midzynarodow 129 . Rada Europy powstaa w sferze nadbudowy, a nie bazy, pomysu zjednoczenia Europy. Bya instytucj, w ktr woono wszystkie wyobraenia, czym powinna by, wyznaczono jej ambitne cele, zapominajc o solidnych dla niej podstawach. Istnieje opinia, e zbudowana zostaa na fali entuzjazmu i optymizmie jej twrcw. Potwierdza to Jean Monnet, ktry nie wzi udziau w Kongresie Haskim, ale obserwowa uwanie dziaalno Rady Europy. Stwierdzi, e oparta na entuzjastycznych rezolucjach, bya drog, ktra nie moga doprowadzi do wytyczonego celu 130 . Suchajc w ostatnich latach wielu wykadw z historii integracji europejskiej nie spotkaem si jednak z waciw ocen roli Rady Europy i Ruchu Europejskiego w procesie integracji kontynentu. Wspomina si jedynie o Kongresie Haskim, ca zasug zjednoczenia Europy przypisujc Monnetowi i Schumanowi. Wyeksponowanie i podkrelenie w historii Unii Europejskiej waciwej roli i wkadu, jaki zosta wniesiony przez Ruch Europejski i Rad Europy w proces jednoczenia Europy byoby wskazane, poniewa pokazaoby jeszcze dokadniej trudn drog tworzenia wsplnej Europy. Jest spraw oczywist, e nie wszystkie prby od razu si udaj. T trudn drog wida w rozgrywajcym si na naszych oczach procesie jednoczenia Europy, ktry napotyka cigle na przeszkody wynikajce z konfliktw interesw, rnicy stanowisk, oczekiwa i da poszczeglnych pastw czonkowskich. Dla wielu pastw czonkowskich przejcie przez Uni Europejsk czci ich suwerennoci, co wprowadza obecna formua Unii Europejskiej jest trudne do przyjcia, mimo, i obecna Unia Europejska oparta jest na solidnych podstawach. Wynika to z faktu, e ani umysy ani racje stanu nie zmieniaj si tak szybko, aby obawy i argumenty z przed p wieku straciy swoj aktualno.

49

Analizujc rol i znaczenie Rady Europy w procesie integracji europejskiej naley wyranie podkreli, e powstanie Rady Europy i entuzjazm jej twrcw, spowodoway, e jak pisze Krystyna Wiaderny Bidziska 131 : ziarno idei integracyjnej rzucone w nowych, powojennych realiach, zaowocowao ju wkrtce, w latach pidziesitych i pniej kolejnymi formami i etapami integracji midzynarodowej w Europie, i tak jest do chwili obecnej, mimo rnych zahamowa i kryzysw. Pozostaje jeszcze odpowied na pytanie, czy przejte przez Uni Europejsk od Rady Europy flaga i hymn to jedyny wkad tej instytucji do Unii Europejskiej. Na pewno nie. Rada Europy odegraa du rol, ktr jej powierzono po niezrealizowaniu pierwotnego planu, jaki zosta przed ni postawiony. Najwaniejszym zadaniem Rady Europy bya i jest ochrona Europejskiej Konwencji Praw Czowieka oraz powierzenie jej jurysdykcji nad ca Europ w tym zakresie. Rada Europy w trakcie swojej dziaalnoci wpyna istotnie na umocnienie demokracji w pastwach zachodnich. Rada Europy i Unia Europejska maj wiele wsplnego, jednak z zaoenia s odrbnymi, niezalenymi od siebie instytucjami, mimo e wszystkie pastwa czonkowskie Unii Europejskiej s czonkami Rady Europy. Znaczenia Rady Europy zaczo jednak male po kolejnych rozszerzeniach Unii Europejskiej. Znaczne oywienie tej instytucji spowodowao przyjcie nowych czonkw, w tym Polski, po upadku muru berliskiego, kiedy Rada Europy staa si organem kontrolujcym przestrzeganie demokracji i praw czowieka w krajach postkomunistycznych speniajcych kryteria uczestnictwa wyznaczone przez Rad Europy. Niepodwaalna jest natomiast rola Trybunau Praw Czowieka, do ktrego napyno ju kilkadziesit tysicy spraw z pastw byego bloku wschodniego i cigle napywaj nowe. Rada Europy wspiera Uni Europejsk w budowie wsplnej Europy, czego potwierdzeniem byo wsplne posiedzenie Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy i Parlamentu Europejskiego, ktre pod wsplnym hasem Building One Europe odbyo si 25 wrzenia 2003 roku w Strasburgu.
*

Kiedy stao si oczywiste, e Ruch Europejski i Rada Europy nie zrealizoway swoich zamierze, a wsplna Europa zacza si realizowa poprzez Europejsk Wsplnot Wgla i

50

Stali, Jzef Retinger, podobnie jak wielu politykw wycofa si z dziaalnoci na rzecz Ruchu Europejskiego. Retinger majc w pamici poparcie, jakie uzyska od Amerykanw na rzecz wspierania dziaalnoci Europejskiej Ligi Wsppracy Gospodarczej uzna, e nadszed czas na poprawienie relacji ze Stanami Zjednoczonymi, ktre po zakoczeniu wojny i wycofaniu wojsk z amerykaskiej strefy okupacyjnej wyranie si rozluniy, a Przymierze Atlantyckie i NATO nie stanowiy waciwego forum do poprawienia wzajemnych relacji. Problemem tym udao mu si zainteresowa Paula van Zeelanda i Paula Rykensa, starych przyjaci, ktrzy chtnie podejmowali jego inicjatywy. Pomogli oni Retingerowi zorganizowa spotkanie z ksiciem Bernhardem Holenderskim, ktrego Retinger pozna podczas Kongresu Haskiego. Spotkanie to, z udziaem wielu znanych politykw, odbyo si 25 wrzenia 1952 roku w Paryu. Ustalono, e istnieje potrzeba uczynienia czego, co poprawioby stosunki ze Stanami Zjednoczonymi. Retinger zaproponowa koncepcj stworzenia grupy przywdczych osobistoci reprezentujcych z jednej strony Stany Zjednoczone, z drugiej Europ Zachodni. Uwaa bowiem, e opinia publiczna idzie za przykadem wpywowych osb. Wiele lat pniej ambasador Woch, Pietro Quaroni, wspominajc Retingera, tak przedstawi jego aktywno: Przypominam sobie rwnie pierwsze spotkanie, na ktre zostaem zaproszony. Posadzono nas wok wielkiego stou w niewielkim pokoju, zgadzalimy si w kwestiach zasadniczych, ale nie wiedzielimy, jak je realizowa, jak si zorganizowa, do kogo zwrci, gdzie znale potrzebne rodki. Wszystko to byo jasne. Sugestie strzelay z ust Retingera jak serie z karabinu maszynowego. Nie wszystkie grzeszyy doskonaoci, to prawda, ale kiedy jedn odrzucono, mia w zanadrzu dziesi innych. By chyba jedynym z nas, ktry naprawd przestudiowa problem z obu stron Atlantyku i mia okrelone pogldy na ten temat. Stary intrygant mia tak miy sposb bycia, e godzilimy si na wszystko, czego chcia 132 . Retinger zaangaowa si cakowicie w nowe przedsiwzicie, rozwijajc potrzebne kontakty, konsultujc poczynania. W roku 1953 wyjeda wielokrotnie do Stanw Zjednoczonych, gdzie w wyborach prezydenckich zosta wybrany genera Dwight Eisenhower, ktry wczeniej peni funkcj naczelnego dowdcy si NATO w Fontainbleu. Mia spore dowiadczenia z Europy, ktre pozwolio mu doceni znaczenie przedsiwzicia. W maju 1954 roku doszo do pierwszego spotkania nowego forum, w ktrym brao udzia kilkudziesiciu politykw, przemysowcw, finansistw, naukowcw, jednym sowem

51

najbardziej wpywowych osobistoci ze Stanw Zjednoczonych i Europy. Odbyo si ono w hotelu Bilderberg, koo Arnhem w Holandii, od ktrego cykliczne spotkania grupy wziy swoj nazw Grupa Bilderberg (Bilderberg Group), znacznie pniej zmienionej na Spotkania Bilderberskie (Bilderberg Meetings) 133 . Zorganizowanie Grupy Bilderberg oraz umocowanie jej wok ksicia Bernharda byo duym sukcesem Retingera, ktry zaangaowa si bardzo aktywnie w pracach przy tworzeniu Grupy oraz organizowaniu spotka. W strukturze organizacyjnej Grupy Bilderberg przyj znowu funkcj sekretarza generalnego, kierujcego Komitetem Wykonawczym 134 . W czasie pierwszego spotkania omawiano wszystkie ywotne zagadnienia dotyczce pastw zachodnich. Najwaniejsz podniesion spraw by narastajcy problem komunizmu i rozgrywki z Rosj sowieck 135 . Po pierwszej konferencji w roku 1954 odbyway si nastpne, zwykle w rocznych odstpach i za kadym razem w innym kraju. Tematyk obrad byy najwaniejsze w danym momencie problemy krajw zachodnich. Na kade spotkanie zapraszani byli nowi uczestnicy, ktrzy mogli wnie konkretny wkad do omawianej sprawy. Tylko skad Komitetu Wykonawczego (Steering Committee), ktry przygotowuje spotkania, by stay. Po kilkuletniej dziaalnoci Grupa Bilderberg miaa ju w swoim skadzie wielu mw stanu i liczcych si przemysowcw. Spotkania odbyway si bez udziau dziennikarzy i byy osnute pewn tajemnic. Nie byo komunikatw dotyczcych przebiegu ani tematu obrad, nie podawano rwnie informacji, kto uczestniczy w spotkaniu. Wiadomo tylko tyle, e zawsze omawiane byy wane tematy dotyczce Europy i Ameryki, a take innych kontynentw. Znaczenie tych spotka roso z roku na rok. W roku 1956 Jzef Retinger opublikowa prac The Bilderberg Group, w ktrej przedstawi cele organizacji, ocen dotychczasowej dziaalnoci oraz spis 159 nazwisk osb wchodzcych w skad Bilderberg Group. W trakcie przegldania dokumentw dotyczcych powstania Grupy Bilderberg, w archiwum Retingera w Bibliotece Polskiej w Londynie, autor opracowania odnalaz list dr. F. Graafa, osobistego sekretarza ksicia Bernharda, datowany na 9 wrzenia 1947 roku, w ktrym wyraa zgod na udzia w najbliszym spotkaniu Grupy Bilderberg czterech delegatw z Polski. W licie wymieniono przewodniczcego Zwizku Literatw Polskich Antoniego Sonimskiego, Eligiusza Lasot wydawc Po prostu, Jerzego Turowicza

52

redaktora naczelnego Tygodnika Powszechnego i Janusza Groszkowskiego profesora Politechniki Warszawskiej, ktry by osob najmniej znan z tej czwrki. Profesor Groszkowski w czasie wojny wsppracowa przy tajnej produkcji nadajnikw i odbiornikw radiowych na potrzeby AK, oraz przekaza Brytyjczykom wyniki bada nad pociskami V-1 i V-2, ktrych fragmenty przekazywali partyzanci penetrujcy obszar wok nowego poligonu niemieckiego mieszczcego si w pobliu wsi Blizna i Pustkw, ktry przej funkcj dawnego poligonu Peenemnde. Bada take pocisk znaleziony w Sarnakach, ktry zosta wysany III Mostem razem z Retingerem do Londynu 136 . Na wznowionej w 1966 roku pracy Retingera The Bilderberg Group wci na stronie tytuowej widnieje nazwisko zaoyciela organizacji oraz powikszona lista czonkw. Znajduje si na niej nazwisko Zbigniewa Brzeziskiego, nowego czonka Bilderberg Group, ktry w roku 1973 wraz z Cyrusem Vancem i Warrenem Christopherem zaoy Trilaterale Commission (Komisja Trjstronna), skupiajc Europ, USA i Japoni w stowarzyszeniu zbudowanym i dziaajcym dokadnie na zasadach przyjtych przez Retingera przy organizowaniu Grupy Bilderbergu. Stowarzyszenie to, liczce obecnie okoo 350 wpywowych osobistoci pochodzcych z Europy, USA i Japonii, jest czsto nazywane dzieckiem Grupy Bilderberg. Stworzona przez Jzefa Retingera Grupa Bilderbergu jest obecnie jednym z najwaniejszych orodkw, gdzie wypracowuje si pogldy i gdzie zapadaj decyzje dotyczce wspczesnego wiata. Wikszo wiatowych przywdcw politycznych bya uczestnikami tych spotka zarwno przed, jak i po objciu funkcji na szczytach wadzy. Rwnie elity finansowe wiata byy i s reprezentowane na forum Bilderbergczykw. Udzia w posiedzeniach Grupy Bilderbergu opiera si na wymianie pogldw i wspudziale w podejmowaniu decyzji dotyczcych rodowisk, z ktrych wywodz si jej uczestnicy. Grupa Bilderbergu jest miejscem, ktre zgodnie z zaoeniami Jzefa Retingera stao si forum wypracowywania wsplnej polityki wiata zachodniego, miejscem, w ktrym nastpuje harmonizacja gospodarczych. celw
137

koordynacja

dziaa

najwikszych

potg

politycznych

Retinger peni funkcj sekretarza generalnego Brupy Bilderbergu do koca lat pidziesitych, kiedy wycofa si z dziaalnoci politycznej, poniewa coraz bardziej

53

odczuwa skutki choroby, ktrej nie mg ju pokona. Ale do ostatniej chwili by aktywny politycznie. Zmar na raka puc w westminsterskim szpitalu, 12 czerwca 1960 roku, przyjmujc ostatnie sakramenty, ktrych udzieli mu ksidz Staniszewski. Pochowany zasta na londyskim cmentarzu East Sheen. Pogrzeb by skromny, ale obecni byli Duncan Sandys, lordowie Boothby i Oswald, kilku posw do Izby Gmin, generaowie Anders i Kukiel, a take kilku przyjaci oraz dwie crki z mami. Jan Pomian jego osobisty sekretarz, bardzo trafnie scharakteryzowa posta swojego pracodawcy: Jzef Retinger, niczym impresario, potrzebowa innych w charakterze gwiazd przedstawienia, siebie za obsadza w roli szarej eminencji, czowieka za scen.

PODSUMOWANIE Ocena dziaalnoci Jzefa Retingera nie jest rzecz atw. W trakcie studiowania materiaw do niniejszego opracowania spotkaem si z kracowo rnymi ocenami jego dziaalnoci, jak w kadym przypadku, gdy mamy do czynienia z osob nieprzecitn. To, e Jzef Retinger by osob nieprzecitn, nie podlega dyskusji. Przyznaj to nawet jego polityczni przeciwnicy. Stanisaw Mackiewicz napisa w swojej ksice potwierdzajce to sowa: By to czowiek niepospolicie odwany, i musz przyzna, e budzi we mnie zawsze wikszy szacunek, ni inni ludzie, ktrych zwalczaem 138 . By czowiekiem, ktry cae swoje ycie powici bez reszty polityce, rezygnujc z ycia prywatnego. By typowym przykadem homo politicus, o niespoytej energii i staej gotowoci do dziaania. Mwi biegle picioma jzykami. Fascynowa niezwyk chci kreowania polityki i wpywania na bieg zdarze. Umia rwnie znakomicie wykorzystywa swoje znajomoci, a wieloletnia dziaalno na europejskiej scenie politycznej spowodowaa, e zna wielu wybitnych politykw. By rwnie wizjonerem, mia mnstwo pomysw, widzia te obszary w polityce, gdzie byo co do zrobienia. Jeli uzna, e warto podj dziaania w jakiej sprawie, podejmowa je i, co wane, potrafi umiejtnie przekona do niej innych. W udzielonym mi wywiadzie Jan Pomian stwierdzi, e Retinger mia fenomenaln intuicj do ludzi, umia waciwie oceni ich ambicje i saboci, a take dobiera waciwe

54

osoby do podejmowanych przez siebie zada. Mia na to wyprbowany sposb:, jeli uzna jak ide za suszn, przekonywa do niej pojedynczo wybitne osobistoci, do ktrych mia dostp, a ktre mogy go wesprze w tym dziaaniu. Jan Pomian wspomina rwnie w wywiadzie, e Retinger starannie przygotowywa si do rozmw, ktre mia przeprowadzi, szukajc przekonujcych argumentw. Nastpnie zaprasza te osobistoci na wsplny obiad, na ktrym ju wszyscy wsplnie zastanawiali si, jak tego dokona, a kiedy zaproszone osoby zajmoway si zainicjowan przez niego spraw, usuwa si w cie. Dlatego najczciej przyjmowa funkcj sekretarza generalnego, tworzonych przez siebie instytucji i organizacji (Ruch Europejski, Rada Europy, Grupa Bilderberg), co pozwalao mu pozostawa w cieniu, ale dawao rwnie moliwo zachowania duych wpyww. By osob znan w rodowisku politycznym, cennym wsppracownikiem, liczono si z wpywami, ktre posiada. By z jakich, bliej niezrozumiaych powodw, niezwykle wan osobistoci, ktr rne osoby, organizacje i instytucje chciay mie po swojej stronie. W trakcie pisania niniejszej pracy spotkaem si z bardzo rnymi ocenami zwizanymi z osob Jzefa Retingera i prowadzon przez niego dziaalnoci. Nie brak bardzo pochlebnych, doceniajcych i podkrelajcych jego zasugi, znaczenie oraz determinacj i odwag, jak wykazywa w cigu caej swojej politycznej dziaalnoci. Ale nie brak rwnie bardzo krytycznych opinii na jego temat. Jak pisze Tadeusz Kochanowicz w swoim artykule: Jzef Retinger by i pozostaje nadal postaci kontrowersyjn. Do tej pory, rozmawiajc ze wsplnymi znajomymi, przewanie rnimy si pogldami 139 . To, e by i pozostaje postaci kontrowersyjn, potwierdzaj rwnie inni autorzy. Pojawiaj si zarzuty, e pracowa na rzecz wywiadw polskiego, brytyjskiego i rosyjskiego i by wysoko umocowany w strukturach masonerii. Wtek ten podejmuje w swojej ksice, bardzo jednak tendencyjnie przedstawiajcej posta Retingera, Henryk Pajk, na co nie przytacza jednak wiarygodnych dowodw 140 . Sprbuj jednak w dalszej czci podsumowania odnie si do tych opinii, posikujc si dostpn literatur. To, czy Retinger pracowa na rzecz ktrego z wywiadw, jest trudne do wykazania. Temat ten by podejmowany przez kilku autorw, ale rwnie aden z nich nie przedstawi wiarygodnych dowodw. Wedug Zygmunta Nagrskiego seniora, Retinger zapytany przez Tomasza Arciszewskiego, ilu wywiadom suy, bo mwi si, e trzem (polskiemu,

55

brytyjskiemu i rosyjskiemu przyp. autora), odpowiedzia: tylko dwm, polskiemu i angielskiemu, adnemu trzeciemu 141 . Wydawaoby si, e to przesdza spraw, poniewa powysze sowa pochodziy od Retingera, ale Aleksander Janta, komentujc t wypowied w swoich Refleksjach Retingerowskich, stwierdza: Byo w jego stylu zakpi sobie z takiego pytania i omieszy je stosown odpowiedzi, ktr skwapliwie podawano dalej, jako wakie i wymowne przyznanie si Retingera do prawdziwej roli, jak peni! 142 . Wic to, czy pracowa, czy nie pracowa na rzecz tych wywiadw, nadal pozostaje spraw otwart. Stanisaw Mackiewicz pisze natomiast w Zielonych oczach o jawnych zwizkach Retingera z wywiadem brytyjskim, twierdzc jednoczenie, e bycie agentem brytyjskim jest pewnym zaszczytem i pozyskiwani do niego s ludzie wybitni, a wic oznacza co innego, ni to, co funkcjonuje w naszym pojciu, gdzie zawsze ma negatywne skojarzenia, co potwierdzi moe casus pukownika Kukliskiego, ktrego sami nie moemy waciwie oceni, poniewa prba takiej oceny wywouje u wielu osb uczucia ambiwalentne. Wedug Tadeusza Kochanowicza natomiast, bycie agentem to wystpowanie w czyjej sprawie, zgodnie ze swoimi przekonaniami. I to okrelenie jest, wedug mnie, najbardziej odpowiednie do zdefiniowania dziaalnoci Jzefa Retingera, tym bardziej, e jak powiedzia Tadeuszowi Kochanowiczowi, nigdy nie wzi od Anglikw pienidzy 143 . Olgierd Terlecki, ktry przewanie krytycznie wypowiada si o dziaalnoci Retingera, na postawione przez siebie pytanie czy Retinger by brytyjskim agentem, odpowiada nastpujco: Ot nie tyle nim by, ile bywa. Nigdy przy tym nie by pracownikiem etatowym, nie zarabia w ten sposb na ycie. Po prostu od czasu do czasu wdawa si w wielkie awantury. Czasem pocigali go ludzie; do niektrych przywizywa si, jak wanie do Sikorskiego, i tym po swojemu suy. Uwaa, e brytyjska linia polityczna w sprawie polskiej jest bardziej trzewa od linii polskiej, reprezentowanej przez londyski orodek wadzy, i dlatego w polskim Londynie mia tylu nieprzyjaci 144 . Wsplna dla tych spekulacji o brytyjskiej agenturalnoci Retingera jest zgodno, e nie pracowa na rzecz wywiadu, a by raczej agentem politycznym, dziaajcym na rzecz umocnienia roli Wielkiej Brytanii w Europie. Potwierdza to nawet Henryk Pajk, najbardziej negatywnie nastawiony do dziaalnoci Jzefa Retingera autor. Przyjcie tej tezy

56

wyjaniaoby cel misji

Retingera do Polski w 1944 roku, organizacyjnie i technicznie

przygotowanej przez Anglikw (SOE), ktrzy nadali tej misji klauzul specjalnego znaczenia i utajnili j. Potwierdzeniem moe by rwnie fakt, e to wanie Anglicy kategorycznie naciskali i upominali si o powrt Retingera, kiedy nie udao mu si wrci II mostem, kiedy spni si na start samolotu w Jadownikach Mokrych. Rwnie swobodne kontakty Retingera z czoowymi politykami brytyjskimi oraz skuteczno w kontaktach z nimi, mog dodatkowo potwierdza t tez. Potwierdza j rwnie w swoim artykule Tadeusz Kochanowicz, piszc: Duymi wpywami dysponowa Retinger u politykw brytyjskich wysokiego szczebla. Miaem mono przekona si o tym w okresie wsppracy z Brytyjczykami na polu propagandowym. Zachodziy przypadki, e popadaem z nimi w spory. Prby zmiany ich stanowiska za porednictwem Mikoajczyka, ktrego przekonaem o susznoci mego stanowiska, na og nie odnosiy skutku. Jeeli natomiast przekonaem o tym Retingera i prosiem go o interwencj, to z reguy moi partnerzy brytyjscy przyznawali mi nastpnie racj 145 . Przypisywanie Retingerowi trzeciej, rosyjskiej agentury, wynika najprawdopodobniej z jego lewicowych przekona, zaangaowania w przygotowanie ukadu SikorskiMajski oraz dziaalnoci w Rosji po podpisaniu ukadu polsko-rosyjskiego czy misja w Polsce w 1944 roku, co nie wynikao z jego dziaalnoci na rzecz Rosjan, ale z akceptacji dla przyjtej przez Wielk Brytani polityki ugodowej ze Stalinem, polegajcej na naciskach na polski rzd, aby zrezygnowa z da zwrotu ziem wschodnich, ktr Retinger popiera, znajc realia europejskiej polityki, a take widzc, e Rosja wyrasta na nowe mocarstwo w tej wojnie. Tej postawy zdecydowana wikszo Polakw mieszkajcych w Londynie nie moga mu zapomnie, pomawiajc go o agenturalno na rzecz Rosjan. Z napisanej przez Jana Ciechanowskiego pracy Jzef Retinger w wietle raportw brytyjskiego wywiadu z lat 19131941 wynika, e po raz pierwszy nazwisko Jzefa Retingera pojawio si w aktach Intelligence Service w grudniu 1913 roku. Ustalono, e Retinger przyby do Anglii w padzierniku 1913 roku wraz z on. W czerwcu 1914 roku Retingerowie wyjechali do Rosji, skd powrci sam Retinger w sierpniu 1914 roku. Wyjazd ten, jak pamitamy, by zwizany z zaproszeniem Conradw do Goszczy. W dokumentach Itelligence Service znajduje si informacja o Retingerze rzekomym agencie polskim, podejrzanym o kontakty ze skrajn lewic. W pimie MI 5 z dnia 29 lipca 1941 roku znajduje

57

si uwaga, e Jzef Retinger jest wiceprezesem polskiej sekcji Bnai Brith ydowskiej masonerii w Londynie o wiatowym zasigu, przez ktr zorganizowa na pocztku 1940 roku spotkanie pomidzy dr. Brotskim z ydowskiej Rady Deputowanych w Wielkiej Brytanii a czonkami polskiego rzdu w Paryu. Rwnie w maju 1941 roku, kiedy towarzyszy generaowi Sikorskiemu w jego podry do USA, spotyka si z przedstawicielami amerykaskich organizacji ydowskich 146 . W aktach Inteligence Service istnieje szereg donosw z rnych okresw, szczeglnie z lat 1928 i 1931, e Retinger pracowa na rzecz komunistycznej midzynarodwki. Z dokumentw Intelligence Service wynika rwnie, e to Anglicy podejrzewali Retingera o prac na rzecz Rosjan i Polakw 147 . Polacy z kolei uwaali, e Retinger pracuje na rzecz Rosjan i Anglikw. Podobnie Rosjanie uwaali go za agenta Polski i Anglii. Retinger tego nie prostowa i prawdopodobnie umiejtnie wykorzystywa to w swojej dziaalnoci. Czy Retinger nalea do masonerii? trudno to dowie z ca pewnoci. Wiele jednak wskazuje, e byo to bardziej prawdopodobne ni to, e by agentem. Retinger dziaa we Francji i Wielkiej Brytanii, a wic w pastwach, gdzie struktury i tradycje zwizane z dziaalnoci l masoskich s utrwalone. Przebywa przez kilkanacie lat w Paryu, bdc czstym gociem Misi Godebskiej Edwards-Sert, o czym pisz na wczeniejszych stronach opracowani. Misia Godebska Edwards-Sert prowadzia w Paryu najbardziej znany w krgach bohemy artystycznej salon, w ktrym bywali take przedstawiciele masonerii; Andr Gide, Paul Valry czy Jean Cocteau, ktry by wielkim mistrzem Priore de Sion, bardzo wanego tajnego stowarzyszenia, co szczegowo opisuj i potwierdzaj autorzy ksiki wity Graal, wita Krew 148 . Znajomo Retingera z Jeanem Cocteau potwierdzi w udzielonym mi wywiadzie Jan Pomian. Potwierdzenie informacji, e Jean Cocteau bywa w salonie Godebskich, znajduje si rwnie w ksice Tamara empicka, ktrej autork jest Gioia Mori 149 . W niektrych publikacjach o Retingerze powtarza si twierdzenie, e najprawdopodobniej nalea do struktur masoskich wysokiego szczebla. Warto przytoczy tutaj Tadeusza Katelbacha, ktry wspominajc rne odmiany polskiego wolnomularstwa, podaje informacj, e w Dzienniku Korespondencyjnym oglnym Wielkiej Loy Narodowej Polski, pod dat wpywu 8 lutego 1931 roku figuruje zapis, e nadszed list od Severina Kutnera z loy Les Rnovateurs Wielkiego Wschodu Francji, w ktrym prosi o pismo w

58

sprawie inicjacji Polakw do loy. Wrd wielu wymienionych w licie znajduj si nazwiska Henryka Koodziejskiego, profesora Stanisawa Kota oraz nazwisko Jzefa Retingera pisze Katelbach 150 . Henryk Koodziejski zajmowa skromne stanowisko kustosza biblioteki i archiwum Sejmu i Senatu, penic t funkcj przez 19 lat. By wspzaoycielem i czonkiem wadz Instytutu Gospodarstwa Spoecznego, Instytutu Spraw Spoecznych i wielu innych organizacji. W latach midzywojennych cieszy si przyjani i zaufaniem wielu politykw, a jego gabinet w gmachu sejmowym by czsto miejscem poufnych konferencji i dyskretnych spotka 151 . By uwaany za szar eminencj ycia politycznego w Polsce, podobnie jak Retinger w Londynie. W czasie pobytu w Polsce w 1944 roku Retinger poprosi Stefana Korboskiego o zorganizowanie spotkania z Koodziejskim. Pisze o tym spotkaniu w swoim artykule Niezwyka wyprawa Retingera Witold Olszewski. Profesor Stanisaw Kot zosta ambasadorem rzdu londyskiego w Moskwie dziki poparciu Retingera. Warto przytoczy jeszcze jedn informacj Katelbacha, ktry dodaje, e z Wielkim Wschodem zwizani byli w Polsce ludzie, z ktrymi w okresie dwudziestolecia utrzymywa Sikorski stosunki polityczne i osobiste 152 . Jan Pomian natomiast nie pisze ani te nie wspomina o dziaalnoci Retingera w loy wolnomularskiej. Jednak czytajc uwanie jego wspomnienia o Retingerze moemy, znale fragmenty, ktre to potwierdzaj. Pisze m.in.: (...) Retinger wywiera jednak skuteczny wpyw na przebieg obrad. Sposb, w jaki to robi, bywa czsto zadziwiajcy. Widziaem go w akcji na niezliczonych spotkaniach. Poprawiwszy swoje pince-nez, bra lask i papierosa, wylizgiwa si z koca podium, gdzie na og siadywa i czapa do ktrego z uczestnikw, aby mu co powiedzie. Co tam szeptano, a jedno czy dwa skinicia gowy oznaczay, e zrozumiano, o co chodzi. Na niektrych zebraniach takie wyprawy odbyway si niezmiernie czsto i ze zdumieniem ledziem, jak gadko przebiegay obrady. Mogem przekona si na wasne oczy, jak niektre argumenty albo w ogle pomijano, albo wysuwano w akurat odpowiednim momencie, jak ludzie bywali niechtni do przemawiania lub te do niezabierania gosu. Czasem nawet mwcy po namyle wygaszali pogldy przeciwne 153 . Rwnie opisujc dziaalno Komisji Ruchu Europejskiego, pisze Jan Pomian w sposb nastpujcy:

59

(...) Od tego czasu Komisja wykonaa sporo cennej pracy. Mimo e jej zadania i cele byy odlege i trudne, a uczestnicy nie czerpali z nich adnych korzyci dla siebie, istniaa jednake jaka sprawiedliwo, jaka askawa Opatrzno, bo wszyscy politycy zachodni, ktrzy nawizali kontakt z Komisj, dochodzili potem do wanych stanowisk w swoich krajach 154 . Myl, e mimo przekazania przez Jana Pomiana tych informacji w nieco zakamuflowanej formie musz one jednak mie dla osb wtajemniczonych swoj wymow. Jan Pomian potwierdzi rwnie, e Retinger utrzymywa dobre kontakty z Paulem Ramadierem, premierem rzdu francuskiego, z ktrym wsppracowa przy tworzeniu Rady Europy, a o ktrym powszechnie wiadomo, e by masonem. Wedug sw Jana Pomiana, kiedy Ramadier przekona Wielk Lo Francji, aby popara ide zjednoczenia Europy, sprawy ruszyy z miejsca 155 . Przyjcie tezy, e Retinger funkcjonowa w obrbie struktur masoskich, mogoby tumaczy skuteczno jego dziaania oraz moliwoci, ktre czsto demonstrowa swoim znajomym, dzwonic do wybitnych politykw uzyskujc poczenie. Nie ma jednak na to przekonujcych dowodw, co wydaje si zrozumiae, poniewa struktury masoskie s bardzo hermetyczne i nie potwierdzaj takich informacji. Przyjcie tezy, e Retinger by wysoko umocowany w strukturach masonerii, tumaczyoby jego atwo nawizywania kontaktw z politykami francuskimi, brytyjskimi i amerykaskimi, dostp do wybitnych osobistoci i olbrzymi skuteczno oddziaywania w krgach polityki europejskiej. Przyjcie tej tezy powoduje take, e wszystko, co dotyczy jego osoby, nagle staje si zrozumiae i przestaje by tak tajemnicze. Rwnie ta jego tajemniczo oraz to, e dziaa zawsze za kulisami, wskazywaoby na charakterystyczny dla masonerii styl dziaania. To mogoby rwnie tumaczy fakt, e zawsze by lepiej i szybciej poinformowany od innych. Osignicia Jzefa Retingera na forum midzynarodowej polityki s niepodwaalne. Poprzestajc na najwaniejszych: dziaalno na rzecz Galicyjskiej Rady Narodowej w Londynie, dziaalno w Meksyku, prba normalizacji stosunkw na polskiej scenie politycznej po mierci Pisudskiego, ewakuacja generaa Sikorskiego i jego onierzy z Francji, dziaalno na rzecz federacji polsko-czechosowackiej, pomoc w przygotowaniu ukadu SikorskiMajski, misja uwalniania Polakw z sowieckich wizie, wyprowadzenie wojsk Andersa z Rosji, a take misja w Polsce w 1944 roku. Po wojnie utworzenie Niezalenej Ligi Wsppracy Gospodarczej, zorganizowanie Kongresu Haskiego, powoanie

60

Ruchu Europejskiego, Rady Europy i utworzenie Kolegium Europejskiego w Brugii oraz ostatni efekt jego dziaa Grupa Bilderberg. To tylko cz jego dokona. Mona by nimi obdzieli kilka biografii, w przypadku Jzefa Retingera musz by zawarte w jednej. Wszystko, co robi Retinger, robi z przekonania, mona rzec dla idei. Nie przykada wagi do pienidzy, y bardzo skromnie, czasem biednie 156 . Myl, e gdyby z rwn energi zabiega o pomnoenie swojego majtku, to przy jego energii, znajomociach i moliwociach, mgby to osign bez wysiku. Czy to wszystko, co ju wiemy o Retingerze i jego dokonaniach, daje mu miejsce w panteonie ojcw zjednoczonej Europy? Odpowied wydaje si niejednoznaczna, o czym wiadczy fakt, e Francuzi i Anglicy, z ktrymi wsppracowa, nie umieszczaj go tam, honorujc natomiast innych: Spaaka, Schumana, Monneta, Gasperiego, Madariag, Spinnelego i innych, nazywajc ich imionami place, ulice, budynki oraz sale w budynkach instytucji unijnych. Doceniono rwnie Churchilla, nazywajc jego imieniem jeden z budynkw Parlamentu Europejskiego w Strasburgu, mimo i jego intencje dotyczce idei zjednoczenia Europy nie byy przejrzyste. Hod dokonaniom Retingera zoyli jedynie przedstawiciele Europejskiej Ligi Wsppracy Gospodarczej, Ruchu Europejskiego i Grupy Bilderberg, fundujc tablic pamitkow, autorstwa Antoniego Kauy, ktra zostaa wmurowana w 1996 roku przy ulicy Wilnej 2 w Krakowie (na kamienicy, w ktrej mieszka Jzef Conrad), kamienicy, w ktrej urodzi si i mieszka Jzef Retinger. Doceniy go rwnie wadze Kolegium Europejskiego w Natolinie, nadajc imi Jzefa Retingera jednemu z budynkw Kolegium. Dokonania Retingera w peni doceni natomiast Henri Spaak, ktry pisze w swoich pamitnikach: (...) Sandysowi towarzyszy Jzef Retinger, czowiek niezwyky. Politycy, ktrzy w latach wojny mieszkali w Anglii, znali go dobrze. (...) By inteligentny, czynny, troch tajemniczy, i co dzie przy obiedzie spotyka si albo z osobistoci angielsk, albo z tym czy owym ministrem rzdw na wygnaniu. Zna cay wiat, wszdzie mia dostp. W tamtych latach by jednym z ludzi najlepiej poinformowanych. Spowodowa w cigu wojny rozmowy midzy Polakami, Czechami, Holendrami, Norwegami i Belgami, w ktrych cigu zawizane zostay nowe porozumienia. Po wojnie kontynuowa swoje starania i sta si jednym z naprzeciwko

61

najbardziej przekonanych zaoycieli zjednoczonej Europy. Nazwisko jego zasuguje, aby je wymienia midzy jej pionierami 157 . Wydaje si jednak, e zasuguje Retinger na wicej, bowiem wiele inicjatyw podjtych przez niego funkcjonuje do dzi, wiadczc o trafnoci w wyborze przedsiwzicia. W europejskiej polityce pierwszej poowy XX wieku prawie nic nie dziao si bez jego udziau. Gdyby y, zapewne miaby swj udzia w dalszym tworzeniu Unii Europejskiej i wprowadzaniu nowych czonkw, w tym Polski. Szkoda, e nie doy tego momentu. Spenioby si jego marzenie z modoci, kiedy jako kilkunastoletni chopiec powiedzia: Chciaem y yciem, ktre nie byoby skrpowane granicami i paszportami, zowieszcz atmosfer przeszoci, gorzkimi rozczarowaniami teraniejszoci. Jednak mimo to pragnem dziaania swe powici ojczynie. Zdecydowaem pozna najlepsze z tego, co znajduje si poza granicami Polski, a potem suy mojemu krajowi poprzez przywrcenie Polski yciu midzynarodowemu 158 .

62

PRZYPISY

O. Terlecki, Kuzynek diaba, Krakw 1988, s. 7. Tame. 3 Powszechna Ustawa Wekslowa, Krakw1876; Podrcznik austriackiego prawa wekslowego, Krakw 1888; Polski sownik biograficzny, WrocawWarszawaKrakwGdaskd 1988, z. 127, s. 147. 4 Tame. 5 E. Stawicka, Wielkie procesy. Proces o Morskie Oko, [online] www.adwokatura.org.pl. 6 Tame. 7 Polski sownik biograficzny, z. 127, s. 147. 8 Tame. 9 O. Terlecki, Wielka Awantura, Londyn 1978, s. 8. 10 J. Pomian, Jzef Retinger. ycie i pamitniki pioniera Jednoci Europejskiej, Warszawa 1994, s. 13. 11 Tame, s.14. 12 Tame. 13 Tame. 14 Tame, s. 15. 15 O. Terlecki, Wielka Awantura, s. 8, Kuzynek diaba, s. 8. 16 Polski sownik biograficzny, z. 127, s.148. 17 Tame, s. 152. 18 O. Terlecki, Wielka Awantura, s. 8. 19 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 20. 20 Polski Kalendarz Europejski (Warszawa) 2001, cz. I, s. 2. 21 O. Terlecki, Wielka Awantura, s. 9. 22 H. Pajk, Retinger mason i agent syjonizmu, Lublin 1996, s. 11. 23 J. aptos, W. Prauch, A. Pytlarz, Historia Unii Europejskiej, Krakw 2003, s. 42. 24 Polski sownik biograficzny, z. 127, s. 148. 25 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 23. 26 Tame, s. 24. 27 Tame, s. 23. 28 Tame, s. 21. 29 O. Terlecki, Wielka Awantura, s. 11; Polski Kalendarz Europejski cz. I, s. 3. 30 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 31. 31 Tame, s. 32. 32 List Josepha Condrada do Hugha Walpolea orygina listu znajduje si w bibliotece University of Texas, Austin, J. Pomian, Jzef Retinger, s. 48. 33 O. Terlecki, Kuzynek diaba, s. 17. 34 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 39. 35 Tame, s. 40. 36 Tame, s. 41. 37 Tame. 38 Tame. 39 Tame, s. 41-42.
2

63

Tame, s. 46. Tame, s. 43. 42 Polski sownik biograficzny, z. 127, s.150. 43 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 44. 44 Tame. 45 Tame. 46 Tame, s. 52. 47 Tame, s. 53 48 Tame, s. 68. 49 Tame, s. 58. 50 Tame, s. 78. 51 Tame, s. 79. 52 Z. S. Siemaszko, Retinger w Polsce w 1944 r., Zeszyty Historyczne (Pary) 1967, s.60. 53 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 80. 54 J. Retinger, Polacy w cywilizacjach wiata, Gdask 1991. 55 List Jzefa Retingera do Jensa Haugea, s. 3. 56 O. Terlecki, Genera Sikorski, t. I, Krakw 1981, s. 304. 57 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 90. 58 Tame, s. 88-89; O. Terlecki, Genera Sikorski, tom I, s. 275. 59 Polski sownik biograficzny, z. 127, s. 153. 60 Polski Kalendarz Europejski cz. I, s. 2. 61 O. Terlecki, Kuzynek diaba. 62 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 93-94. 63 Tame, s.100. 64 O. Terlecki, Genera Sikorski, t. I, s. 336. 65 M. Ciejka, Historia wspczesna 19391989, s. 16 i 17. 66 J. Pomian, Jzef Retinger, s.102. 67 Tame, s.103. 68 Tame, s.128, take W. Rojek, Protokoy z posiedze Rady Ministrw Rzeczypospolitej Polskiej, t. II, s. 344-368, zaacznik 64A. 69 J. Pomian, Jzef Retinger, s.114. 70 W. Rojek, Protokoy, t. III, protok z 2 sierpnia 1941, zacznik nr 79, s. 116-124. 71 J. Pomian, Jzef Retinger, s.115. 72 W. Rojek, Protokoy, t. III, s.143. 73 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 119 i 120. 74 W. Daszkiewicz, Polska Meksyk 19181988. Zbir dokumentw i materiaw, Warszawa 1989, s. 28, O. Terlecki, Genera Sikorski, t. II, s.132. 75 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 135. 76 [online] www.sphyzne.itl.pl. 77 O. Terlecki, Genera Sikorski, t. II, s.125; K. Popiel, Od Brzecia do Polonii, Londyn 1967. 78 Polski sownik biograficzny, z. 127, s.151. 79 K. Mazowski, Tragedia na Gibraltarze, [online] www.reakcjapolska.w.interia.pl. 80 Wywiad Juliusza Guskiego z wiceministrem MacShanem dla Sygnaw Dnia, przeprowadzony 3 lipca 2003 roku, w 60. rocznic mierci generaa Wadysawa Sikorskiego. 81 M. Ciejka, Historia, s. 67. 82 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 144.
41

40

64

Tame, str.145. Tame, str.146. 85 Tame, str.148-150. 86 D. de Rougemont, A biographical sketch, s. 40. 87 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 151. 88 O. Terlecki, Wielka Awantura, s. 123. 89 J. Pomian, Jzef Retinger, s.165. 90 Z. S. Siemaszko, Retinger w Polsce, s. 82-83; tene, Wojskowi o Retingerze, Wojskowy Przegld Historyczny 1992, nr 3, s. 85-91. 91 Tene, Retinger w Polsce, s. 98. 92 Z. Zaremba, Wojna i konspiracja, Londyn 1957, s. 211-212. 93 W. Olszewski, Niezwyka wyprawa Retingera, Horyzonty 1967, nr 130, s. 39. 94 T. Kochanowicz, Retinger jakim go znaem, ycie Literackie (Krakw) 1972, nr 32. 95 Z. S. Siemaszko, Retinger w Polsce, s. 88-91. 96 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 166. 97 Z. S. Siemaszko, Retinger w Polsce, s. 92. 98 D. de Rougemont, A biographical, s. 40. 99 S. Korboski, W imieniu Rzeczypospolitej, Londyn 1964, s. 276. 100 J. Nowak, Operacja Whitehorn, Kultura (Pary) 1949, nr , s. 216; J. Pomian, Jzef Retinger, s. 170; A. Kozio, Rektor, Dziennik Polski (Krakw) 2003, nr 272. 101 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 174. 102 W. Olszewski, Niezwyka wyprawa, s. 45. 103 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 184. 104 Tame, s. 184. 105 J. Retinger, List do Jensa Christiana Haugea, s. 5-6. 106 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 185. 107 Tame, s.193-194. 108 Tame, s.196. 109 Tame, s.197. 110 List Duncana Sandysa do Jzefa Retingera z 22 lipca 1947 r., znajdujcy si w Bibliotece Polskiej w Londynie. Brak numeru katalogowego, pudo nr XII. 111 E. Barker, Britain in a divided Europe19451970, London 1971, s. 82. 112 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 102. 113 Z. K. Klepacki, The Union of Europe; Its Problems, Progress, Prospects and Place in the Western World, Strasburg 1951, s. 11. 114 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 204. 115 List Jzefa Retingera do Jensa Christiana Haugea, s. 7. 116 Tame, s. 7. 117 K. Wiaderny-Bidziska, Polityczna integracja..., s. 60 i 63 118 Najnowsza historia wiata tom I 1945-1963, s. 130. 119 K. Wiaderny-Bidziska: Polityczna integracja..., s. 63 i 65, take Najnowsza historia wiata tom I 1945-1963, s. 131. 120 K. WiadernyBidziska, Polityczna integracja Europy Zachodniej, s. 42, przypis 62. 121 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 226. 122 D. Stafford, Churchill i tajne suby, s.291. 123 J. ukaszewski, Cel Europa. Dziewi esejw o budowniczych jednoci..., s.129. 124 J. de Lunnay, Historia tajnej dyplomacji od 1914 1945, s. 157.
84

83

65

K. astowski, Od idei do integracji europejskiej, s. 144. A. Marszaek, Suwerenno a integracja europejska w perspektywie..., s. 198. 127 J. ukaszewski, Cel: Europa. Dziewi esejw o budowniczych jednoci..., s. 127 128. 128 Strony internetowe,www.republika.pl/eunion/. 129 . D. Lasok, Zarys prawa Unii Europejskiej, s. 16 17. 130 J. ukaszewski, Cel: Europa. Dziewi esejw o budowniczych jednoci..., s. 100. 131 K. Wiaderny Bidziska, Polityczna integracja Europy Zachodniej, s. 60. 132 J. Pomian Jzef Retinger, s. 234. 133 Tame, s. 235. 134 J. Pomian, Jzef Retinger, s. 236. 135 A. Janta, Refleksje Retingerowskie, cz. 4, Wiadomoci (Londyn) 1971, nr 1341. . 136 J. Slaski, Polska Walczca, s. 209 i 478 479. 137 G. Witkowski, Jzef Retinger...,s.136 137. 138 S. Mackiewicz, Zielone oczy, Warszawa 1959, s. 105 139 T. Kochanowicz, Retinger jakim go znaem. 140 H. Pajk, Retinger... 141 O. Terlecki, Wielka Awantura sylwetki historyczne, ycie Literackie 1971, nr 31. 142 A. Janta, Refleksje Retingerowskie 143 T. Kochanowicz, Retinger jakim go znaem 144 O. Terlecki, Wielka Awantura sylwetki 145 T. Kochanowicz, Retinger jakim go znaem 146 J. Ciechanowski, Jzef Retinger w wietle raportw brytyjskiego wywiadu z lat 1913 1941, Zeszyty Historyczne (Pary) 1982, z. 59, s. 201-203. 147 Tame, s. 202-203. 148 M. Baigent, R. Leigh, H. Lincoln, wity Graal, wita Krew, Warszawa 2002. 149 G. Mori, Tamara empicka Pary 19291938, Warszawa 2003, s. 37. 150 L. Chajn, Polskie wolnomularstwo 19201938, Warszawa 1984, s. 134-135. 151 Tame, s. 188. 152 Tame, s. 135. 153 J. Pomian, Jzef Retinger, str. 220-221. 154 Tame, s. 221. 155 Zarejestrowana na tamie audio wypowied Jana Pomiana w czasie przeprowadzonego wywiadu przez autora opracowania. 156 O. Terlecki, Wielka Awantura, s. 111, rwnie artyku Wasne sowa szarej eminencji tego autora. 157 A. Janta, Refleksje Retingerowskie 158 J. Pomian Jzef Retinger, s. 15.
126

125

66