Clive Staples Lewis

- LISTY STAREGO DIABA DO MODEGO Tytuy oryginaw The Screwtape Letters FOR THE POLISH TRANSLATION by Stanisaw PIETRASZKO, WARSZAWA 1980 Screwtape Proposes a Toast FOR THE POLISH TRANSLATION by Stanisaw PIETRASZKO, WARSZAWA 1990 okadk projektowa Radosaw Dylis redaktor wznowienia Elbieta Burakowska korekta Elbieta Burakowska ISBN 83-211-1390-7 PALABRA Wyd. Misjonarzy Klaretynw ul. Poborzaska 7 03-368 WARSZAWA Instytut Wydawniczy PAX ul. Nabielaka 16 00-743 WARSZAWA Przedmowa do wydania pierwszego Nie mam zamiaru tumaczy, jakim sposobem korespondencja, ktr obecnie ofiaruj publicznoci, wpada w moje rce. Jeli chodzi o diaby, istniej dwa rwnie wielkie, a rwnoczenie przeciwstawne sobie bdy, w ktre moe popa nasze pokolenie. Jednym z nich jest niewiara w ich istnienie. Drugim wiara i przesadne, a zarazem niezdrowe interesowanie si nimi. Oni sami s jednakowo zadowoleni z obu bdw i z t sam radoci witaj zarwno materialist, jak i magika. Sposb pisania, uyty w tej ksice, moe sobie atwo przyswoi i spoytkowa kady, kto raz zapozna si z t sztuk. Jednakowo osoby niewaciwie usposobione lub pobudliwe, ktre mogyby zrobi z tego zy uytek, niech si jej ode mnie nie ucz. Radz czytelnikom nie zapomina, e diabe jest kamc. Jest rzecz oczywist, e nie wszystko, co Krtacz1) mwi, jest prawd; nawet z jego wasnego punktu widzenia. Nie prbowaem utosamia ktrejkolwiek z ludzkich istot wzmiankowanych w listach; lecz wydaje mi si mao prawdopodobne, aby portrety takiego na przykad Fr. Spike'a lub matki pacjenta byy cakowicie wierne. W Piekle, podobnie jak na Ziemi, istniej sdy oparte na pragnieniach. Na zakoczenie musz doda, e nie usiowaem ustali chronologii listw. Okazuje si, e list numer 17 by napisany przed wprowadzeniem cisych ogranicze ywnociowych. Lecz na og diabelska metoda oznaczania czasu zdaje si nie pozostawa w adnym stosunku do czasu ziemskiego i nie usiowaem jej odtworzy. Historia wojny europejskiej, poza wypadkami, ktre od czasu do czasu dotyczyy duchowego stanu pojedynczej ludzkiej istoty, wyranie nie interesowaa Krtacza. C.S. Lewis, Magdalene College, 5 lipca. 1941

Przedmowa do wydania dwudziestego czwartego Listy Screwtape'a opublikowano w czasie II wojny wiatowej w czasopimie "Guardian" (ktre obecnie ju si nie ukazuje). Mam nadziej, e nie przyspieszyy koca tego czasopisma, ale na pewno pozbawiy go jednego ze staych czytelnikw. Pewien wiejski duchowny napisa do redaktora czasopisma, e rezygnuje z prenumeraty, a uzasadni to tym, e "znaczna cz porad udzielanych w tych listach wydawaa mu si nie tylko bdna, lecz zdecydowanie diaboliczna". Generalnie jednak Listy spotkay si z przyjciem, o jakim nigdy nie niem. Recenzje byy albo pochwalne, albo pene takiej irytacji, jaka przekonuje autora, e trafi w sedno; liczba sprzedawanych egzemplarzy bya od pocztku - wedug moich kryteriw - ogromna i nadal utrzymuje si na takim poziomie. Oczywicie, powodzenie sprzeday nie zawsze odpowiada temu, czego autorzy oczekuj. Gdyby wnioskowa o poczytnoci Pisma witego w Anglii, na podstawie liczby sprzedawanych egzemplarzy, mona by doj do bardzo bdnych wnioskw. Podobnie - zachowujc wszelkie proporcje - ma si sprawa z Listami Screwtape'a. Jest to rodzaj ksiki, ktr obdarowuje si chrzeniakw: rodzaj lektury, ktra bywa czytana na gos podczas dni skupienia. Jest to nawet, co zauwayem z gorzkim umiechem, rodzaj lektury grawitujcej w kierunku gocinnych pokoi sypialnych, by tam wie niczym nie zakcony ywot w towarzystwie takich pozycji jak Poradnik drogowca, John Inglesant czy ycie pszcz. Czasami kupowana bywa z powodw jeszcze bardziej upokarzajcych. Jedna z moich znajomych zauwaya, e modziutka praktykantka, ktra w szpitalu podawaa jej termofor, czytaa Listy Screwtape'a. Odkrya rwnie, dlaczego.

Ze wzgldu na uyt w pierwszym wydaniu ksiki form "Krtacz" (zamiast angielskiego "Screwtape") i zrozumiao tej formy oraz jej popularno wrd polskich czytelnikw, Wydawnictwo - wbrew sugestiom Tumacza - zdecydowao si na pozostawienie jej i w tym wydaniu (przyp. red.) -1-

"Widzi pani - powiedziaa dziewczyna - ostrzeono nas, e na egzaminach, po pytaniach merytorycznych i technicznych, siostry przeoone i inne osoby pytaj czasem o oglne zainteresowania. Najlepiej jest powiedzie, e si co czytao. Wic dali nam wykaz okoo dziesiciu ksiek, ktre zazwyczaj uchodz za do dobre, i powiedzieli, e powinnimy przeczyta przynajmniej jedn z nich." "I ty wybraa Listy Screwtape'a?" "No tak, oczywicie, byy najciesze." Mimo to, jeli pomin tego rodzaju nietypowe przypadki, ksika ta miaa na tyle licznych prawdziwych czytelnikw, e warto odpowiedzie na niektre pytania, ktre jej lektura wzbudzia w ich umysach. Najczciej stawiane mi pytanie to: czy ja rzeczywicie "wierz w Diaba". Ot, jeli przez okrelenie "Diabe" rozumiemy moc przeciwstawn Bogu i, jak Bg, samoistn od pocztku wszechczasw, to odpowied brzmi oczywicie "Nie. Poza Bogiem nie istnieje adna istota, ktra nie byaby stworzona. Bg nie posiada istoty przeciwstawnej. adna istota nie mogaby osign stanu "doskonaego za" przeciwstawnego doskonaemu dobru Boga; bo gdybymy usunli na bok wszelkie jej rzeczy dobre (inteligencj, pami, energi i samo istnienie), nic by z niej nie pozostao. Poprawnie postawione pytanie brzmi: czy ja wierz w diaby. Tak, wierz. To znaczy, wierz w istnienie aniow i wierz, e niektre z nich przez naduycie swej wolnej woli stay si wrogami Boga i, w nastpstwie tego, naszymi wrogami. Anioy te moemy nazywa diabami. Nie rni si one w swej naturze od dobrych aniow, lecz natura ich jest zdeprawowana. Diabe jest przeciwiestwem anioa tylko w takim znaczeniu jak Zy Czowiek jest przeciwiestwem Dobrego Czowieka. Szatan, przywdca diabw lub ich dyktator, jest przeciwiestwem nie Boga, lecz Michaa Archanioa. Wierz w to nie w tym sensie, e jest to czci mojej wiary, lecz e jest to jedno z moich przekona. Moja religia nie legaby w gruzach, gdyby to przekonanie okazao si faszywe. Dopki to nie nastpi - a dowodw, ktre by temu zaprzeczay, daremnie by szuka - zachowam je. Wydaje mi si, e wyjania ono sporo faktw. Zgadza si z normalnym pojmowaniem Pisma witego, z tradycj chrzecijask i z wierzeniami wikszoci ludzi wszech czasw. Nie jest rwnie sprzeczne z niczym, co byoby :przez ktrkolwiek z nauk udowodnione. Powinno by rzecz zbyteczn - cho nie jest - dodanie, e wiara w anioy dobre czy ze nie oznacza wiary w takie anioy, jedne czy drugie, jakie przedstawia si w sztuce i literaturze. Diaby przedstawia si ze skrzydami nietoperza, a dobre anioy ze skrzydami ptakw nie dlatego, by ktokolwiek sdzi, e moralne zepsucie mogoby zamieni pira w bony, lecz dlatego e wikszo ludzi lubi bardziej ptaki od nietoperzy. W ogle skrzyda daje im si po to, by sugerowa lotno nieskrpowanej energii intelektualnej. Nadaje im si ludzk, posta, poniewa czowiek jest jedynym rozumnym stworzeniem, jakie znamy. Stworzenia stojce w porzdku naturalnym wyej od nas, niematerialne czy te przybierajce jak posta cielesn niedostpn naszemu poznaniu, musz by przedstawiane symbolicznie, jeli w ogle maj by przedstawiane. Postacie te nie tylko s symboliczne, lecz zawsze byy uwaane za symboliczne przez mylcych ludzi. Grecy nie wierzyli w to, e bogowie naprawd podobni byli do postaci ludzkich o piknych ksztatach nadanych im przez rzebiarzy. W ich poezji bg, ktry chce si "ukaza" miertelnikowi, przyjmuje chwilowo posta podobn do czowieka. Teologia chrzecijaska prawie zawsze przedstawiaa "ukazanie si anioa w ten sam sposb. To tylko ignorantom - jak powiada Dionizjusz w V wieku - ni si, e duchy s naprawd uskrzydlonymi ludmi. W sztukach plastycznych symbole te ulegay stopniowej degeneracji. Twarze i pozy aniow Fra Angelico maj w sobie pokj i powag nieba. Pniej pojawiaj si pucoowate nagie anioki Rafaela; na koniec za delikatne, wysmuke, dziewczce, niosce pociech anioy dziewitnastowiecznej sztuki, o ksztatach tak niewiecich, e przed zmysowoci chroni je tylko ich totalna nuda - ozibe hurysy rajskiej atmosfery towarzyskiej przy herbatce. S one symbolem destruktywnym. W Pimie witym nawiedzenie anioa jest zawsze czym zatrwaajcym; musi ono zaczyna si od sw "Nie trw si". Anio wiktoriaski wyglda tak, jak gdyby mia zamiar powiedzie "Dobrze ju, dobrze". Symbole literackie kryj w sobie wiksze niebezpieczestwo, poniewa ich symboliczno nie jest tak atwo rozpoznawalna. Najlepsze s u Dantego. Przed jego anioami zamieramy przejci groz. Jego diaby - jak susznie zauway Ruskin - s w swej furii, zoliwoci i rozpasaniu o wiele bardziej tym, czym musz by w rzeczywistoci, ni ktrekolwiek z tych, ktre spotykamy u Miltona. Diaby Miltona, przez sw majestatyczno i wznios poetycko, wyrzdziy wiele szkody, a jego anioy zbyt wiele zawdziczaj Homerowi i Rafaelowi. Lecz naprawd zgubnym obrazem diaba jest Mefistofeles Goethego. To Faust, a nie on, manifestuje bezwzgldne, czujne, pozbawione umiechu koncentrowanie si na samym sobie, co jest znamieniem pieka. Peen humoru, ucywilizowany, rozsdny, umiejcy si dostosowa do sytuacji Mefistofeles przyczyni si do umocnienia iluzji, jakoby zo miao warto wyzwalajc. Prosty czowiek moe czasem unikn jakiego jednostkowego bdu, ktry przydarzy si komu wybitnemu, dlatego postanowiem, e moja wasna symbolika nie powinna bdzi tak, jak symbolika Goethego. Humor bowiem wprowadza zmys proporcji i daje moliwo spojrzenia na siebie od zewntrz. Czegokolwiek bymy nie przypisywali istotom, ktre zgrzeszyy przez pych, wanie tego nie powinnimy im przypisywa. Szatan - powiedzia Chesterton - upad na skutek wasnej wanoci. Pieko musimy przedstawia jako stan, gdzie kady jest wiecznie zajty swoj wasn godnoci i awansem, gdzie kady ma do kogo pretensje i gdzie kady pochonity jest miertelnie powanymi uczuciami zazdroci, wasnej wanoci i urazy. To przede wszystkim. Poza tym sdz, e mj wasny dobr symboli uwarunkowany by usposobieniem i wiekiem. O wiele bardziej lubi nietoperze ni biurokratw. yj w Wieku Zarzdzania, w wiecie "Admin. Najwiksze zo nie dzieje si obecnie w owych ndznych "spelunkach przestpstwa", ktre lubi opisywa Dickens. Nawet nie w obozach koncentracyjnych i obozach pracy. Tam spotykamy si z jego kocowym rezultatem. Rodzi si ono i jest wprowadzane w ycie (wnioskowane, popierane, wykonywane i protokoowane) w schludnych, wyoonych dywanami, ogrzanych i dobrze owietlonych biurach, przez spokojnych ludzi w biaych konierzykach, z przycitymi paznokciami i gadko wygolonymi policzkami, ktrzy nie musz podnosi swego gosu. Std, rzecz do naturalna, moim symbolem Pieka jest co w rodzaju biurokracji pastwa policyjnego lub biura do cna znikczemniaego koncernu przemysowego. Milton powiedzia nam, e "diabe z diabem, przeklci, yj w Mocnej zgodzie". Lecz jak? Na pewno nie z przyjani. Istota, ktra jeszcze cho troch potrafi kocha, nie jest jeszcze diabem. I tutaj znw mj symbol wyda mi si uyteczny. Pozwoli mi, przy pomocy doczesnych paraleli, na opisanie biurokratycznej spoecznoci, trzymanej cakowicie w ryzach przy -2-

pomocy strachu i chciwoci. Na zewntrz zachowanie jest normalnie uprzejme. Niegrzeczno w stosunku do przeoonego byaby oczywicie samobjstwem; okaza nieuprzejmo rwnemu sobie mogoby obudzi jego czujno, zanim bdzie si gotowym wysadzi go z sioda, bo oczywicie, zasad lec u podoa caej tej organizacji jest "niech si psy wzajemnie zagryzaj". Kady yczy kademu kompromitacji, degradacji i zguby; kady jest ekspertem w pisaniu poufnych donosw, w pozorowanych sojuszach, we wbijaniu noa w plecy. Nad tym wszystkim ich dobre maniery, ich wyrazy pene szacunku, ich "uznanie" dla wiadczonych sobie wzajemnie bezcennych przysug, tworz cieniutk powok. Od czasu do czasu bywa ona nakuwana i wwczas tryska z wewntrz palca lawa ich nienawici. Symbol ten umoliwi im rwnie pozbycie si absurdalnego mniemania, jakoby diaby zajte byy bezinteresownym poszukiwaniem czego, co nazywa si Zo (wielka litera jest tu istotna). W przypadku moich diabw nie ma miejsca na adne tego rodzaju zwidy. li anioowie, tak jak li ludzie, s cakiem praktyczni. Kieruj si dwoma motywami. Pierwszym jest strach przed kar: bo podobnie jak kraje totalitarne maj swoje obozy dla zadawania tortur, tak moje Pieko posiada gbsze Pieka, swoje "domy poprawcze". Drugi motyw to swoisty gd. Wyobraam sobie, e diaby mog, w sensie duchowym, poera jeden drugiego; i nas. Nawet w yciu ludzkim spotyka si namitno skierowan na zdominowanie, prawie e na przetrawienie, drugiego czowieka; na denie do tego, by cae jego intelektualne i emocjonalne ycie uczyni jedynie przedueniem wasnego ycia - po to, by uzewntrznia wasn nienawi, ywi wasne urazy, dawa upust wasnemu egoizmowi poprzez tego drugiego czowieka, tak jak poprzez siebie. Jego wasny may zasb namitnoci musi by wyrugowany, by zrobi miejsce naszym. Jeli on si temu opiera, postpuje bardzo egoistycznie. Na ziemi podanie to nazywa si czsto "mioci". Wyobraam sobie, e w Piekle znane to jest jako gd. Lecz tam gd jest bardziej drapieny i moliwe jest peniejsze jego zaspokojenie. Sugeruj, e tam duch mocniejszy - nie istnieje tam by moe adna forma ciaa, ktra utrudniaaby t operacj - moe rzeczywicie i ostatecznie wessa w siebie sabszego i permanentnie syci sw wasn osobowo t drug pogwacon osobowoci. I to z tego powodu (tak mniemam) diaby podaj ludzkiej duszy i duszy innych diabw. I to z tej przyczyny Szatan poda wszystkich swych wyznawcw i wszystkich synw Ewy, i wszystkich zastpw niebieskich. ni on o dniu, kiedy wszystko wchonie w siebie i kiedy wszystko, co wymawia "Ja", bdzie mogo to czyni tylko poprzez niego. Domylam si, e jest to parodia - imitujca nadtego pajka, jedyna imitacja, ktr potrafi on zrozumie - tej niezgbionej wielkodusznoci, moc ktrej Bg zmienia narzdzia w sugi, a sugi w swych synw, by mogli si z Nim ostatecznie zjednoczy w doskonale wolnej mioci ofiarowanej Mu z wyyn ich cakowicie odrbnych indywidualnoci, ktrych po to, aby takimi byli, wyzwoli. Lecz, tak jak w opowiadaniach Grimma2), des traumie mir nur, wszystko to peni tylko rol mitu i symbolu. I dlatego pytanie o to, jakie jest moje zdanie na temat diabw - aczkolwiek naley na nie odpowiedzie, skoro zostao postawione - ma w gruncie rzeczy bardzo znikome znaczenie dla czytelnika Listw Screwtape'a. Dla tych ktrzy podzielaj moje zdanie, moje diaby bd symbolami konkretnej rzeczywistoci; dla innych bd personifikacj poj abstrakcyjnych, a ksika bdzie alegori. Lecz nie robi to wikszej rnicy, w jaki sposb bdzie si j czyta. Bo celem jej, rzecz jasna, nie byo uprawianie spekulacji na temat ycia diabw, lecz rzucenie z nowego punktu widzenia wizki wiata na ycie ludzi. Syszaem, e nie jestem w tej materii pierwszy i e ju kto w siedemnastym wieku napisa listy do diaba. Nie miaem tej ksiki w rku. Przypuszczam, e jej tre miaa charakter raczej polityczny. Lecz chtnie przyznaj si do zawdziczania czego ksice Stephena McKenny Confessions of a Well-Meaning Woman. Zwizek moe nie by oczywisty, lecz mona tam znale tak sam moraln inwersj - rzeczy czarne jako zupenie biae, a biae zupenie czarne - i humor wynikajcy z faktu przemawiania poprzez cakowicie pozbawion humoru person. Myl, e mj pomys duchowego kanibalizmu przypuszczalnie zawdzicza co okropnym scenom "absorbowania" w zapomnianej ju ksice Davida Lindsay'a Voyage to Arcturus. Imiona moich diabw wzbudzay do due zaciekawianie i byo wiele prb wyjanie - wszystkie bdne. Prawda jest taka, e zmierzaem tylko do tego, aby uczyni je niemiymi - i tutaj, by moe, mam co do zawdziczenia Lindsay'owi - jeli chodzi o brzmienie. Z chwil gdy imi zostao ju wynalezione, mogem spekulowa, jak kady inny (nie bdc bardziej uprawniony ni ktokolwiek inny) fonetycznymi skojarzeniami, ktre powodoway nieprzyjemny efekt. Wyobraam sobie, e sowa Scrooge, screw, thumbscrew, tapeworm i red tape, wszystkie odgrywaj jak rol w imieniu mego bohatera3) i e slab, slobber, slubber i gob weszy wszystkie do imienia Slubgob4). Niektrzy prawi mi niezasuone komplementy sugerujc, e moje Listy byy dojrzaym owocem wieloletnich studiw w zakresie teologii moralnej i ascetycznej. Zapominaj, e istnieje rwnie niezawodny, cho cieszcy si mniejszym zaufaniem, sposb poznania, jak odbywa si kuszenie. "Me serce - nie potrzeba mi innych - ukazuje mi niegodziwo tego, co grzeszne." Czsto proszono mnie czy doradzano, bym uzupeni napisane pierwotnie Listy, lecz przez wiele lat nie miaem do tego najmniejszej ochoty. Chocia nigdy nie napisaem niczego z wiksz atwoci, to jednak rwnie nigdy nie pisaem niczego z mniejszym zapaem. atwo ta wynikaa niewtpliwie z faktu, e pomys listw diabolicznych, z chwil gdy si nad nim zastanowi, rozwija si ju dalej samorzutnie, podobnie jak pomys z liliputami i olbrzymami u Swifta czy medyczno-etyczna filozofia w ksice Erewhon, czy Garuda Stone u Ansteya. Pomys taki ponisby autora nawet przez tysic stronic, gdyby mu pofolgowa. Lecz mimo i byo rzecz atw nagi swj umys do przyjcia postawy diabolicznej, nie byo to zabawne, w kadym razie nie na dusz met. Zwizany z tym wysiek powodowa swego rodzaju duchowe odrtwienie. wiat, w ktry musiaem si przenie, przemawiajc przez Screwtape'a, by peen pyu, piasku, pragnienia i rozdranienia. Kady lad pikna, wieoci i agodnoci musia by z niego wykluczony. Zanim skoczyem pisanie, atmosfera ta omal mnie nie zadusia. Gdybym je kontynuowa, zadusiaby moich czytelnikw. Der Rduberbrautigam Screwtape (przyp. red.) 4 Scrooge - posta z ksiki A Christmas Carol Charlesa Dickensa; screw - ruba; thumbscrew - (hist.) jedno z narzdzi tortury; tapeworm - tasiemiec; red tape - biurokracja; slob - niechluj; slobber - lini, slubber - partaczy; gob - gba (przyp. tum.) -33 2

Ponadto ywiem do mojej ksiki al za to, e nie bya inn ksik, tak ktrej nikt nie bdzie mg napisa. W sytuacji idealnej rady Screwtape'a, kierowane do Piouna, winny by zrwnowaone radami archanielski- mi, skierowanymi do opiekujcego si pacjentem anioa stra. Bez tego obraz ludzkiej egzystencji jest znieksztacony. Lecz kt byby w stanie wypeni t luk? Nawet gdyby kto - a musiaby by kim o wiele lepszym ode mnie - potrafi wznie si na wymagane wyyny duchowe, to jakim "adekwatnym stylem" mgby si posuy? Bo styl ten byby w istocie czci treci. Same porady to jeszcze za mao; kade zdanie musiaoby mie w sobie zapach Nieba. A w dzisiejszych czasach, gdyby nawet kto potrafi posugiwa si proz jak sam Traherna, nie pozwolono by mu, bo kanon "funkcjonalizmu" pozbawi literatur moliwoci penienia poowy jej funkcji. (Istotnie, kady idea stylu dyktuje nam nie tylko, jak powinnimy opisywa rzeczy, lecz jaki rodzaj rzeczy moemy opisywa.) Z czasem, w miar upywu lat i w miar jak wspomnienia tej dusznej atmosfery towarzyszcej pisaniu Listw zacieray si w pamici, zaczy przychodzi mi do gowy rne pomysy, ktre domagay si jako potraktowania ich w stylu listw Screwtape'a. Postanowiem sobie, e nigdy ju nie napisz dodatkowego Listu. Pomys napisania czego takiego jak wykad lub "przemwienie" bka si niewyranie w mojej gowie co jaki czas odywajc, to znw popadajc w zapomnienie, lecz pozostawa cigle niezrealizowany. Potem nadeszo zaproszenie od "The Saturday Evening Post" - i to byo naciniciem jzyczka spustowego. C.S. Lewis Magdalene College, Cambridge18 maja 1960 1. Mj drogi Piounie Dostrzegam, o co ci chodzi w tym, co mi donosisz o kierowaniu lektur twego pacjenta i trosce, by duo przestawa ze swym przyjacielem, materialist. Lecz czy nie jeste odrobin naiwny? Wyglda to bowiem tak, jak gdyby przypuszcza, e argument jest skutecznym rodkiem, aby go trzyma z dala od szponw Nieprzyjaciela. Mogoby tak by, gdyby y kilka wiekw wczeniej. W tamtych bowiem czasach ludzie orientowali si jeszcze doskonale, czy jaka rzecz jest udowodniona, czy nie; a jeli co byo udowodnione, to rzeczywicie w tu wierzyli. Mylenie czono wwczas jeszcze z czynem i z gotowoci zmiany sposobu ycia w zalenoci od wyniku przeprowadzonych rozumowa. Lecz dziki prasie codziennej i innym podobnym rodkom oddziaywania w znacznej mierze zmienilimy ten stan rzeczy. Twj pacjent ju od wczesnej modoci przywyk do tuzina kbicych mu si w gowie i sprzecznych z sob teorii filozoficznych. Doktryny w jego pojciu nie dziel si w pierwszym rzdzie na "prawdziwe" lub "faszywe", lecz na "akademickie" lub "praktyczne" ,przeyte lub "wspczesne", konwencjonalne" lub "bezwzgldne". argon, nie argument jest twoim najlepszym sprzymierzecem w utrzymaniu go z dala od Kocioa. Nie tra czasu na przekonywanie go, e materializm jest prawdziwy! Zapewniaj go, e jest silny, nieugity, odwany - e jest filozofi przyszoci. Te rzeczy bowiem s dla niego istotne. Kopot z argumentowaniem polega na tym, e caa walka przenosi si wwczas na wasny teren Nieprzyjaciela. On rwnie potrafi przytacza argumenty, natomiast w propagandzie naprawd praktycznej, takiej, jak ja sugeruj, okaza si w cigu stuleci daleko mniej sprawny od Naszego Ojca z Otchani. Przez sam akt argumentowania rozbudzasz u swego pacjenta zdolno rozumowania, a skoro raz zostanie rozbudzona, kt zdoa przewidzie nastpstwa? Nawet gdyby jaki szczeglny tok myli pacjenta dao si w kocu obrci na nasz korzy, to staniesz przed faktem, e wzmocnie w tym pacjencie fatalny zwyczaj zwracania uwagi na wnioski o charakterze oglnym, a odwrcie jego uwag od fali bezporednich dozna zmysowych. W twoim interesie ley, aby przyku jego uwag do tych bezporednich dozna. Naucz go, by nazwa to "yciem realnym" i nie dozwl mu zastanawia si nad tym, co rozumie przez sowo "realny". Pamitaj, e nie jest on, tak jak ty, wycznie duchem. Nigdy nie bdc czowiekiem (och, ta nieznona przewaga Nieprzyjaciela!), nie zdajesz sobie sprawy, jak dalece ulegaj oni presji zwyczajnoci. Miaem niegdy pacjenta, zdeklarowanego ateist, ktry mia zwyczaj studiowa w czytelni British Museum. Pewnego dnia, gdy tak siedzia zaczytany, spostrzegem, e tok jego myli zaczyna zbacza na z drog. Nieprzyjaciel naturalnie w jednej chwili znalaz si przy nim. Zanim si zorientowaem w sytuacji, ujrzaem, e dzieo dwudziestu lat mej pracy zaczyna si chwia. Gdybym by straci gow i usiowa broni si przy pomocy argumentw, bybym zgubiony. Lecz nie byem na tyle nierozsdny. Uderzyem momentalnie w to, co w nim byo najbardziej pod moj kontrol i podszepnem, e jest ju najwyszy czas na drugie niadanie. Nieprzyjaciel uczyni przypuszczalnie przeciwn propozycj (wiesz, jak nie mona nigdy cakowicie podsucha, co On mwi), mianowicie e sprawa ta jest waniejsza od posiku. Przynajmniej sdz, e takie musiao by jego pocignicie, skoro bowiem powiedziaem: "Rzeczywicie, sprawa zbyt jest doniosa, by si do niej o takiej porze zabiera" - pacjent znacznie si rozpogodzi, w chwili za, gdy dodaem: "O wiele lepiej przyj tu z powrotem po niadaniu i zastanowi si nad tym z wieym umysem" - on by ju w poowie drogi do drzwi. Skoro ju raz znalaz si na ulicy, walka bya wygrana. Pokazaem mu gazeciarza wykrzykujcego tytu poudniowego dziennika i przejedajcy autobus nr 73, tak e zanim zszed ze schodw, wtoczyem mu w gow niezachwiane przekonanie, e jakiekolwiek dziwaczne myli mogyby przyj do gowy czowiekowi zamknitemu samotnie wrd ksiek, to zawsze zdrowa dawka "realnego ycia" (przez co on rozumia autobus i gazeciarza) wystarcza, aby wykaza, e wszelkie "tego rodzaju sprawy" po prostu nie mog by prawdziwe. Zdawa sobie spraw z tego, e znajdowa si wwczas na niebezpiecznym zakrcie i w pniejszych latach chtnie wspomina o "tym subtelnym wyczuciu aktualnoci, ktry jest naszym ostatecznym zabezpieczeniem przed zboczeniami czystej logiki". Obecnie jest ju bezpieczny w domu Naszego Ojca. Czy zaczynasz rozumie, na czym rzecz polega? Dziki procesom, ktremy w nich zapocztkowali przed wiekami, jest dla nich rzecz prawie niemoliw wierzy w rzeczy nieznane wtedy gdy to, co znane, znajduje si przed ich oczyma. Narzucaj mu -4-

cigle zwyczajno rzeczy. Nade wszystko nie prbuj stosowa nauki (mam na myli nauk prawdziw) jako rodka obrony przed chrzecijastwem. Z ca pewnoci pobudzioby go to do mylenia o rzeczywistoci, ktrej nie moe ani dotkn, ani zobaczy. Podobne aosne wypadki zdarzyy si ju wrd wspczesnych filozofw. Jeli ju twj pacjent musi para si wiedz, to zwr jego uwag na ekonomi i socjologi: nie pozwl mu wydosta si z krgu tego bezcennego "realnego ycia". Lecz najlepsze z tego wszystkiego - to nie pozwoli mu w ogle na studiowanie adnych prac naukowych, ale wpoi mu nacechowane pewnoci oglne przekonanie, e on to wszystko zna i e wszystko, co uda mu si zdoby w przypadkowej rozmowie czy lekturze, jest "rezultatem nowoczesnych bada'. Pamitaj, e jeste tam po to, by go ogupia. Natomiast ze sposobu rozumowania niektrych z was, modych diabw, mona by sdzi, e naszym zadaniem jest naucza. Twj kochajcy stryj Krtacz 2. Mj drogi Piounie Z wielk przykroci dowiaduj si, e twj pacjent zosta chrzecijaninem. Nie ud si nadziej, e unikniesz zwykych w takich wypadkach kar; przypuszczam, e w momentach powodzenia taka ewentualno nie przyszaby ci nawet na myl. Tymczasem musimy wykorzysta sytuacj do ostatnich moliwoci. Nie ma potrzeby rozpacza. Setki tego rodzaju dorosych konwertytw po krtkim pobycie w obozie Nieprzyjaciela udao si odzyska i obecnie znajduj si u nas. Na razie wszystkie nawyki pacjenta, zarwno umysowe jak i cielesne, s w dalszym cigu dla nas korzystne. W tej chwili jednym z naszych wielkich sprzymierzecw jest sam Koci. Lecz nie zrozum mnie le. Nie mam na myli takiego Kocioa, jak my go widzimy, rozpostartego wszdzie w czasie i przestrzeni, zakorzenionego w wiecznoci, gronego jak armia z rozwinitymi sztandarami. Przyznaj, e to jest widok, ktry niepokoi naszych najodwaniejszych kusicieli. Na szczcie jest to zupenie niewidoczne dla tych ludzkich istot. Wszystko, co twj pacjent widzi, to na wp wykoczona pseudogotycka budowla, wzniesiona na miejscu wieo zajtym pod budow. Wchodzc do wntrza, spostrzega miejscowego kupca z ukadnym wyrazem twarzy, zachwalajcego lnic ksieczk, zawierajc liturgi, ktrej aden z nich nie rozumie, oraz inn, tandetn ksiczyn, zawierajc znieksztacony tekst szeregu pieni religijnych, w wikszoci lichych i do tego pisanych bardzo drobnym drukiem. Gdy siada w swej awce i spoglda wok siebie, widzi wanie galeri tych ssiadw, ktrych do tej pory unika. W nich powiniene znale sprzymierzecw. Spraw, by myl jego wdrowaa tam i z powrotem pomidzy takim wyraeniem jak Ciao Chrystusowe a twarzami ludzi z najbliszej awki. To oczywicie jest mao wane, jakiego rodzaju ludzie naprawd siedz w tej awce. Ty sam moesz orientowa si, e ktry z nich jest wielkim wojownikiem po stronie Nieprzyjaciela. To nie szkodzi. Twj pacjent, dziki Naszemu Ojcu z Otchani, jest gupcem. Byle tylko niektrzy z tych ssiadw piewali faszywym gosem lub mieli skrzypice buty, podwjny podbrdek albo dziwaczn odzie, pacjent twj z atwoci nabierze przekonania, e wobec tego religia ich musi by w pewnym stopniu niedorzeczna. Jak widzisz, w obecnym stanie pacjent wyrobi sobie wyobraenie o "chrzecijanach", ktre uwaa za uduchowione, lecz faktycznie jest ono w wysokim stopniu powierzchowne, zaczerpnite ze starych obrazw. Jego wyobrania roi si od tg, sandaw, zbroi i obnaonych goleni, a prosty fakt, e inni ludzie w kociele nosz strj nowoczesny, jest dla niego prawdziw, chocia oczywicie nieuwiadomion trudnoci. Nigdy nie dopu, aby si w tym zorientowa. Nie pozwl mu nigdy zada sobie pytania, czego oczekiwa on po ich wygldzie. Przypilnuj, aby wszystkie jego wyobraenia byy mgliste, a bdziesz si mia czym zabawia przez ca wieczno, wytwarzajc w nim ten szczeglny rodzaj jasnoci, ktrej dostarcza Pieko. Wykorzystaj wic, ile moesz, chwile rozczarowania lub depresji, ktre niewtpliwie przyjd na pacjenta podczas jego pierwszych tygodni przynalenoci do Kocioa. Nieprzyjaciel dopuszcza takie rozczarowanie na progu kadego ludzkiego zamierzenia. Zjawia si ono, kiedy chopiec, oczarowany niegdy w dziecinnym pokoju opowiadaniami z Odysei, zamierza na serio uczy si greki. Zdarza si zakochanym, ktrzy si pobrali i staj przed realn perspektyw wsplnego ycia. W kadej dziedzinie ycia znaczy ono przejcie od marzycielskich aspiracji do pracowitego dziaania. Nieprzyjaciel podejmuje to ryzyko, gdy ma On osobliw fantazj czynienia z tej wstrtnej, nikczemnej ludzkiej gawiedzi swych, jak On to nazywa "wolnych" wielbicieli i sug; "synowie" - to okrelenie, ktrego uywa, majc dziwaczne a uporczywe upodobanie w degradowaniu duchowego wiata przez Swe nienaturalne zwizki z dwunonymi zwierztami. Szanujc ich wolno, nie chce ich doprowadza jedynie uczuciem i przyzwyczajeniem do ktregokolwiek z celw, jakie przed nimi stawia. Pozostawia ich, by "uczynili to sami z siebie". I tu jest dla nas okazja. Ale pamitaj, e w tym kryje si take dla nas niebezpieczestwo. Jeli raz przebrn pomylnie przez t pocztkow oscho, staj si o wiele mniej zaleni od uczu, a przeto znacznie trudniejsi do kuszenia. Pisaem dotychczas zakadajc, e ludzie siedzcy w pobliskiej awce nie dostarczaj racjonalnej podstawy do rozczarowania. Naturalnie, jeli jest przeciwnie, jeli pacjent wie, e kobieta w dziwacznym kapeluszu jest fanatyczn brydystk, lub mczyzna w skrzypicych butach - skner i zdzierc, wwczas zadanie twoje jest o wiele atwiejsze. Wszystko, co masz wwczas do zrobienia, to strzec jego myli przed pytaniem: "Jeli ja, bdc tym, czym jestem, mog w pewnym sensie uwaa siebie za chrzecijanina, dlaczego wady tamtych ludzi z pobliskiej awki miayby dowodzi, e ich religia jest jedynie hipokryzj i konwencj?" Moe zapytasz, czy jest to moliwe, by nie dopuci nawet tak oczywistej myli do ludzkiej wiadomoci. Jest moliwe Piounie, jest. Pokieruj nim odpowiednio, a po prostu nie przyjdzie mu to do gowy. Nie obcowa on jeszcze do dugo z Nieprzyjacielem, aby mg ju naby prawdziwej pokory. To, co on mwi o swojej grzesznoci, nawet na klczkach, jest tylko bezmylnym naladowaniem. W gruncie rzeczy jest on w dalszym cigu przekonany, e pozwalajc si nawrci otworzy bardzo korzystne konto w ksidze buchalteryjnej Nieprzyjaciela, i uwaa, e -5-

w ogle okazuje wielk pokor i uniono chodzc do kocioa z tymi "zadowolonymi z siebie", pospolitymi ludmi. Utrzymuj go w tym przekonaniu, jak dugo tylko moesz. Twj kochajcy stryj Krtacz 3. Mj drogi Piounie Bardzo jestem zadowolony z tego, co mi donosisz o stosunku Twego pacjenta do matki. Lecz musisz wyzyska pomyln dla Ciebie okoliczno. Nieprzyjaciel bdzie dziaa od rodka na zewntrz, ujarzmiajc stopniowo postpowanie pacjenta, i poddajc je nowym wymogom; w kadym momencie moe wic dosign sprawy jego ustosunkowania si do tej starszej pani. Ty go musisz w tym uprzedzi. Bd w cisym kontakcie z naszym koleg Glubosem, ktry ma pod swoj opiek matk, i razem z nim utrwalajcie w tym domu zwyczaj wzajemnego dokuczania sobie; codzienne ukucia szpilk. Uyteczne s nastpujce metody: 1. Nastawiaj umys jego na ycie wewntrzne. On sdzi, e jego nawrcenie jest spraw czysto wewntrzn i dlatego uwaga jego jest obecnie skierowana gwnie na stany umysu - lub raczej na ich w wysokim stopniu uwzniolon tre i to jest wszystko, na co mu w tej chwili moesz pozwoli. Popieraj to. Odwracaj jego uwag od najelementarniejszych obowizkw przez kierowanie jej na obowizki szczeglnie wzniose i duchowe. Pogbiaj t niezwykle poyteczn cech ludzk, jak jest lekcewaenie i pogarda tego, co jest jasne i proste. Musisz doprowadzi do takiego stanu, w ktrym godzinami mgby analizowa swoje postpowanie nie odkrywajc w sobie adnej z tych rzeczy, ktre s widoczne dla kadego, kto kiedykolwiek mieszka z nim pod jednym dachem czy te pracowa w tym samym biurze. 2. Bez wtpienia niemoliw jest rzecz przeszkodzi jego modlitwom za matk. Istnieje jednak sposb, by te modlitwy unieszkodliwi. Postaraj si o to, by byy zawsze bardzo "uduchowione", by troska jego dotyczya zawsze stanu jej duszy, a nigdy jej reumatyzmu. Wyniknie std podwjna korzy. Po pierwsze myli jego bd si zwraca ku temu, co uwaa za jej grzechy, a przy odrobinie pomocy z twej strony doprowadzi mona do tego, e zacznie zalicza do grzechu wszystkie jej czynnoci, ktre s dla niego niewygodne lub irytujce. W ten sposb moesz dalej rozjtrza istniejce zadranienia, nawet wwczas gdy znajduje si na klczkach. Przeprowadzenie tego nie jest wcale trudne, a przekonasz si, e to jest bardzo zabawne. Po drugie, skoro jego wyobraenia o duszy matki bd bardzo prymitywne i czsto bdne, bdzie on w pewnym stopniu modli si za osob nierealn, a to ju twoje zadanie, by ten urojony obraz uczyni z dnia na dzie coraz mniej podobny do rzeczywistej matki, do owej sarkastycznej starszej pani, siedzcej z nim przy niadaniu. Z czasem bdziesz mg t rozbieno tak pogbi, e adna myl lub uczucie zrodzone w czasie modlitwy za urojon matk nie zaway ju na jego ustosunkowaniu si do matki rzeczywistej. Swego czasu miaem wasnych pacjentw tak pewnie w rku, e mona ich byo w jednej chwili oderwa od arliwej modlitwy za "dusz" ony lub syna po to, aby bili lub zniewaali, bez adnych skrupuw, prawdziw on czy syna. 3. Gdy dwie ludzkie istoty mieszkaj latami wsplnie, to zwykle zdarza si, e kada z nich miewa tony gosu i wyraz twarzy, ktre w sposb wprost nieznony dziaaj na nerwy drugiej osoby. Wykorzystaj to. Rozbud u swego pacjenta wiadomo tego szczeglnego marszczenia brwi u jego matki, do ktrego nabra odrazy jeszcze w dziecistwie, i niech sobie uwiadamia, jak bardzo tego nie lubi. Niech w myli bdzie przekonany o tym, e ona wie, jak go to drani i e czyni to celowo; jeli znasz si na swej robocie, nie zauway nawet, jak bardzo niedorzeczna jest taka myl. No i oczywicie niech nigdy nie podejrzewa, e i on ma tony i miny, ktre j w podobny sposb drani. Poniewa nie moe on siebie zobaczy ani usysze, przeto sytuacj tak da si bez trudu wytworzy. 4. W wiecie cywilizowanym nienawi w rodzinie uzewntrznia si zwykle w wyraeniach, ktre napisane wydawayby si cakiem niewinne (same sowa nie s obraliwe), lecz wypowiedziane s takim tonem lub w takim momencie, e niewiele rni si od uderzenia w policzek Aby t gr podtrzyma, musicie wsplnie z Glubosem zadba o to, by kady z tych gupcw stosowa co w rodzaju podwjnej miarki. Twj pacjent musi da, aby wszystkie jego wypowiedzi brane byy za dobr monet i osdzane po prostu na podstawie treci uytych sw; rwnoczenie wszystkie wypowiedzi matki ocenia z przeczulon wraliwoci, interpretujc ich ton, kontekst oraz podejrzane intencje. J trzeba zachca, aby postpowaa w ten sam sposb. W nastpstwie tego oboje mog wyj z kadej ktni przekonani, lub prawie przekonani, e s zupenie niewinni. Znasz takie sytuacje: "Ja j po prostu pytam, kiedy bdzie obiad, a ona wpada w zo". Z chwil utrwalenia si tego zwyczaju stwarza si rozkoszn sytuacj, w ktrej czowiek mwi rzeczy z wyranym zamiarem dokuczenia drugiej osobie, majc rwnoczenie za ze, gdy ta osoba czuje si naprawd dotknita. Na zakoczenie donie mi cokolwiek o religijnej postawie starszej pani. Czy jest w ogle zazdrosna o ten nowy czynnik w yciu swego syna? - zgoa dotknita tym, e musia si uczy od innych i tak pno tego, do czego dawaa mu, w jej mniemaniu, tyle sposobnoci ju w dziecistwie? Czy nie odczuwa tego, e on wok tej sprawy czyni zbyt wiele "zamieszania" - lub e mu to wszystko zbyt atwo przychodzi? Pamitaj o starszym bracie z przypowieci Nieprzyjaciela. Twj kochajcy stryj Krtacz 4. Mj drogi Piounie Dyletanckie sugestie zawarte w twym ostatnim licie ostrzegaj mnie, i czas najwyszy, bym ci wyczerpujco napisa o kopotliwym przedmiocie, mianowicie o modlitwie. Mgby zaoszczdzi sobie komentarza, e moja rada co do -6-

modw twego pacjenta za matk okazaa si szczeglnie niefortunna". To nie jest sposb, w jaki bratanek winien pisa do swego stryja, ani te modszy kusiciel do podsekretarza departamentu. Zdradza to rwnie nieadn chtk wykrcenia si od odpowiedzialnoci; musisz si nauczy sam paci za swe bdy. Najlepsz rzecz, tam gdzie to moliwe - jest chroni skutecznie pacjenta od powanej intencji modlenia si. Kiedy pacjent, podobnie jak twj, jest ju dorosy i dopiero od niedawna przynaley do stronnictwa Nieprzyjaciela najlepiej bdzie zachca go, by sobie przypomnia lub przynajmniej sdzi, e sobie przypomina, swj papuzi sposb modlenia si w dziecistwie. W zwizku z tym mona go nakoni, aby w modlitwie unika formalizmu oraz dy do czego cakowicie spontanicznego i wewntrznego, niekonwencjonalnego. To za u pocztkujcego bdzie rwnoznaczne z usiowaniem wytworzenia w sobie bliej nieokrelonego nastroju nabonego, nie majcego nic wsplnego z prawdziwym skupieniem myli i woli. Jeden z ich poetw, Coleridge, wspomina, e nie zwyk si modli "poruszajc wargami i zginajc kolana", lecz jedynie "skania swego ducha do miowania i oddawa si "swoistemu uczuciu bagalnemu. To jest wanie ten rodzaj modlitwy, jakiego my chcemy; poniewa za powierzchownie jest ona podobna do milczcych modlitw praktykowanych przez ludzi daleko zaawansowanych w subie Nieprzyjaciela, pomysowi a zarazem gnuni pacjenci mog ulega takiemu zudzeniu przez dugi czas. A przynajmniej mog by przekonani, e pozycja ciaa nie wpywa w aden sposb na ich modlitw; zapominaj ustawicznie, o czym ty winiene pamita zawsze, e s wszake zwierztami, i e wszystko, co czyni ich ciaa, oddziaywa rwnie na ich dusz. Zabawne jest, jak miertelnicy stale wyobraaj nas sobie jako tych, ktrzy wtaczaj im co w gow; w rzeczywistoci najlepsz robot wykonujemy wtedy, gdy pewnych rzeczy nie dopuszczamy do ich wiadomoci. Jeli powysza metoda zawiedzie, musisz uciec si do subtelniejszego zmylenia jego intencji. Ilekro uwaga ich zwraca si do samego Nieprzyjaciela, jestemy bezradni, lecz istniej sposoby, by im w tym przeszkodzi. Najprociej jest odwrci ich uwag od Niego kierujc j na nich samych. Niech ledz wasne myli i niech przy pomocy wasnej woli prbuj wywoywa w sobie uczucia. Gdyby zamierzali prosi Go o miosierdzie, spraw, by zamiast tego prbowali sfabrykowa uczucie litoci nad sob i by si nie spostrzegli, e w ten sposb postpuj. Kiedy zamierzali modli si o odwag, spraw, by istotnie prbowali czu si odwanymi. Kiedy mwi, e modl si o przebaczenie, niech prbuj odczu, e im przebaczono. Naucz ich ocenia warto kadej modlitwy wedug tego, w jakim stopniu wywouje ona dane odczucia, lecz nigdy nie dozwl im podejrzewa, jak bardzo tego rodzaju powodzenie lub niepowodzenie zaley od tego, czy s w danej chwili zdrowi lub chorzy, rzecy lub znueni. Jest rzecz oczywist, e Nieprzyjaciel nie pozostanie w tym czasie bezczynny. Gdziekolwiek jest modlitwa, tam istnieje niebezpieczestwo Jego bezzwocznej akcji. W cyniczny sposb lekceway On godno zarwno swojego, jak te i naszego stanowiska - stanowiska duchw czystych - i ludzkim zwierzakom na klczkach udziela poznania samego siebie w sposb zgoa bezwstydny. Ale nawet jeli udaremni On twe pierwsze usiowanie wprowadzenia ludzi w bd, mamy or jeszcze subtelniejszy. Ludzkie istoty nie rozpoczynaj swej drogi od owego prostego dostrzeenia Go, czego my, na nieszczcie, nie moemy unikn. Nigdy nie znay tej upiornej jasnoci, tego przeszywajcego i palcego blasku, ktry stanowi to ustawicznej udrki naszych istnie. Jeli zajrzysz w myli swego pacjenta w czasie modlitwy, nie znajdziesz tam tego. A gdy sprawdzisz przedmiot, ku ktremu kieruje sw myl, przekonasz si, e jest on zoony i zawiera w sobie wiele miesznych skadnikw. Bd tam wyobraenia pochodzce z malowide przedstawiajcych Nieprzyjaciela, gdy ukaza si On w czasie niesawnego epizodu, znanego pod nazw Wcielenia; bd tam niejasne, by moe cakiem prymitywne i dziecinne wyobraenia skojarzone z dwiema pozostaymi Osobami. Bdzie tam nawet co z jego wasnej czci (i z towarzyszcych jej cielesnych sensacji), zobiektywizowanej i przypisywanej czczonemu przedmiotowi. Znaem wypadki, gdzie to, co pacjent nazywa swym "Bogiem", w rzeczywistoci umiejscowione byo w lewym grnym kcie sufitu sypialni albo te w jego wasnej gowie, lub te w krucyfiksie na cianie. Lecz jakkolwiek miaaby by natura tego zoonego przedmiotu, musisz w dalszym cigu pilnowa, aby modli si on do niego, do rzeczy, ktr sam powoa do istnienia, nie za do Osoby, ktra jego samego do istnienia powoaa. Moesz nawet zachca go, by przywizywa due znaczenie do tego, aby zoony ten przedmiot poprawia i udoskonala i by go stale mia w wyobrani w cigu swej modlitwy. Albowiem jeli kiedykolwiek pojmie to rozrnienie i jeli kiedykolwiek wiadomie skieruje swe mody "nie do tego, czym ja myl, e jeste, lecz do tego, czym Ty sam wiesz, e jeste" - nasza sytuacja momentalnie stanie si rozpaczliwa. Gdy jednak wszystkie te jego myli i wyobraenia zostan odrzucone albo gdy czowiek wprawdzie je zatrzyma, lecz w peni rozpozna ich subiektywn natur, a przy tym powierzy siebie realnej, niewidzialnej i istniejcej poza jego wiadomoci Obecnoci, przebywajcej razem z nim w pokoju - niedostpnej jego poznaniu, mimo e on przez Ni jest poznany - wwczas sta si moe co najbardziej nieobliczalnego w skutkach. W zapobieeniu takiej sytuacji - owej rzeczywistej nagoci duszy w modlitwie - bdzie ci pomocny fakt, e ludzie sami wcale nie pragn jej tak bardzo, jak im si wydaje. Istota rzeczy ley bowiem w tym, e ludzie otrzymuj wicej, anieli tego sami pragnli. Twj kochajcy stryj Krtacz 5. Mj drogi Piounie Rozczarowaem si nieco: miast wyczekiwanego szczegowego sprawozdania z pracy - list twj jest jak mglist rapsodi. Mwisz, e "szalejesz z radoci, poniewa Europejczycy rozpoczli jeszcze jedn wojn. Widz bardzo dobrze, co ci si przydarzyo. Nie oszalae, lecz jeste tylko odurzony. Czytajc midzy wierszami twego bardzo niezrwnowaonego sprawozdania o bezsennej nocy pacjenta, mog do dokadnie odtworzy stan twego umysu. Po raz pierwszy w swym -7-

zawodzie zakosztowae napoju, ktry jest nagrod za wszystkie nasze trudy - udrczenia i oszoomienia ludzkiej duszy - i to ci uderzyo do gowy. Chyba nie mog ci gani. Prno szuka dowiadczonej i statecznej gowy na modych barkach. Czy pacjent zareagowa na przedstawione przez ciebie przeraajce obrazy przyszoci? Czy doprowadzie go choby do paru tylko wnikliwych a palnych alu spojrze na minion szczliw przeszo? Moe odczu kilka subtelnych dreszczykw w swym wntrzu? Spisae si wic na medal? Tak, tak - to wszystko jest cakiem naturalne. Ale pamitaj, Piounie, e obowizek idzie przed przyjemnoci. Jeli teraz przez jakiekolwiek zlekcewaenie sprawy doprowadzisz do ostatecznej utraty swego upu, to przez ca wieczno cierpie bdziesz, pragnc napoju, ktrego pierwszy yk tak bardzo ci teraz uszczliwi. Jeli jednak z drugiej strony przez stae i z zimn rozwag stosowane zabiegi zdoasz ostatecznie zabezpieczy jego dusz, to stanie si on twoim na zawsze - ywy kielich po brzegi wypeniony rozpacz, groz i zdumieniem, ktry bdziesz mg podnosi do swych ust tak czsto, jak czsto bdziesz mia na to ochot. Tak wic nie dopu, by jakiekolwiek przelotne podniecenie odcigno ci od istotnego twego zadania, ktrym jest podkopanie wiary i zapobieganie formowaniu si cnt. W nastpnym licie nie omieszkaj donie mi szczegowo o tym, jak twj pacjent reaguje na wojn - tak aebymy mogli zastanowi si nad tym, czy osigniesz wicej korzyci czynic ze zagorzaego patriot, czy te zapalonego pacyfist. I w jednym, i w drugim wypadku masz bogate moliwoci. Tymczasem jednak musz ci ostrzec, by od wojny nie oczekiwa zbyt wiele. Naturalnie wojna to rzecz zajmujca. Zwizany z ni lk i cierpienie ludzkie jest upragnionym i miym pokrzepieniem dla niezliczonego mnstwa naszych utrudzonych pracownikw. Ale jakie trwae dobro moe nam to przynie, jeli nie wykorzystamy wojny dla dostarczenia dusz ludzkich Naszemu Ojcu w Otchani? Gdy patrz na doczesne cierpienia tych ludzi, ktrzy w kocu wymykaj nam si z rk, to czuj si tak, jak gdyby pozwolono mi skosztowa pierwszego dania na wspaniaej uczcie, a potem odmwiono mi reszty. To gorsze, ni gdyby si niczego nie skosztowao. Nieprzyjaciel, wierny swym barbarzyskim metodom walki, dozwala nam widzie krtkotrwa niedol swych ulubiecw jedynie po to, by nas drczy i przyprawia o mki Tantala - drani zudnymi nadziejami ten nieustanny gd, do jakiego do; prowadza nas Jego blokada w obecnej fazie wielkiego konfliktu. Mylmy przeto raczej, jak wykorzysta t wojn europejsk, ni jak si ni cieszy. Zawiera ona bowiem pewne tendencje, ktre same z siebie wcale nie s dla nas korzystne. Moemy spodziewa si duej dozy okruciestwa i nieczystoci. Ale jeli bdziemy nieostroni, ujrzymy, jak tysice ludzi zwraca si w tej cikiej prbie ku Nieprzyjacielowi, podczas gdy dziesitki tysicy, ktre wprawdzie a tak daleko si nie posun - odwracaj przecie uwag od samych siebie, skierowujc j na wartoci i sprawy, ktre ich zdaniem przewyszaj ich samych. Wiem, e Nieprzyjaciel nie pochwala wielu tych spraw. Ale w tym wanie tkwi Jego wielka nieuczciwo. Czsto zagarnia On ludzi, ktrzy ycie oddali za sprawy przez Niego samego uwaane za ze, a czyni tak na tej potwornie sofistycznej podstawie, e ludzie uwaali je za dobre i e szli za tym, co w ich pojciu byo najlepsze. Rozwa rwnie, jak wiele jest niepodanych zgonw w czasie wojny. Ludzie gin tam, gdzie wiedz, e mog zosta zabici, o ile wic w ogle nale do stronnictwa Nieprzyjaciela, id na mier przygotowani. O ile lepiej byoby dla nas; gdyby wszyscy ludzie umierali w kosztownych zakadach leczniczych wrd doktorw, ktrzy kami, pielgniarek, ktre kami, przyjaci, ktrzy kami - tak jak ich nauczylimy - obiecujc umierajcym ycie, umacniajc w nich mniemanie, e choroba usprawiedliwia wszelkie pobaanie dla siebie, a nawet, jeli nasi pracownicy znaj sw robot, powstrzymujc wszelk sugesti przywoania ksidza, by choremu nie zdradzi, jaki jest prawdziwy stan jego zdrowia. A jak zgubn jest dla nas ustawiczna pami o mierci, jak ludziom narzuca wojna. Jeden z najlepszych naszych ory - zadowolenie si doczesnoci - staje si nieprzydatny. W czasie wojny nikt nie sdzi, e y bdzie wiecznie. Wiem - Scabtree i inni widzieli w wojnach doskona okazj do atakw na wiar, sdz jednak, e to przesada. Nieprzyjaciel bardzo jasno uwiadomi swych stronnikw, e cierpienie jest zasadniczym elementem tego, co On sam nazywa Odkupieniem, tote wiara zburzona przez wojn albo zaraz, w rzeczywistoci niewarta jest trudu woonego w jej burzenie. Mam w tej chwili na myli cierpienie dugotrwae, takie jakie przynosi wojna. Naturalnie w samej chwili przeraenia, jakiej bolesnej straty lub fizycznego blu, gdy rozsdek chwilowo nie dziaa - moesz swym czowiekiem zawadn. Przekonaem si jednak, e nawet wwczas, jeli tylko czowiek odwoa si do gwnej kwatery Nieprzyjaciela, sytuacja jego jest prawie zawsze uratowana. Twj kochajcy stryj Krtacz 6. Mj drogi Piounie Bardzo jestem rad, e wiek twego pacjenta i jego zawd kwalifikuj go do suby wojskowej, oraz e sprawa powoania do wojska nie jest cakowicie przesdzona. Dla nas jest rzecz wan, by utrzyma go w maksimum niepewnoci, tak by umys jego by wypeniony najrozmaitszymi sprzecznymi wyobraeniami o przyszoci, wzbudzajcymi w nim lk lub nadziej. Niepewno i obawa - to niezrwnane sposoby, by zabarykadowa myl ludzk przed Nieprzyjacielem. On chce, by ludzie interesowali si tym, co aktualnie czyni; w naszym za interesie jest utrzymywa ich w rozpamitywaniu tego, co im si moe przydarzy w przyszoci. Twj pacjent zdobdzie naturalnie w kocu przewiadczenie, e musi si cierpliwie poddawa woli Nieprzyjaciela. Nieprzyjaciel rozumie przez to, e przede wszystkim winien on przyjmowa z poddaniem si cierpienia, ktre faktycznie zostay na niego zesane - obecn trosk i niepewno. Wanie ze wzgldu na to winien on powtarza: "bd wola Twoja" i w zamian za codzienny trud znoszenia tego otrzyma on chleb powszedni. Twoj ju spraw jest dopatrze, by pacjent nigdy nie myla o tym, e to obecny strach jest wyznaczonym mu krzyem, lecz by za krzy uwaa sprawy, ktrych si obawia. Niech -8-

patrzy na nie jak na zesane mu krzye. Pozwl, niech przeoczy, e skoro jedne z nich wykluczaj drugie, wobec tego nie mog go wszystkie spotka; niech wreszcie w odniesieniu do tych spraw prbuje ju z gry praktykowa cnot mstwa i cierpliwoci. Rzeczywista bowiem i jednoczesna rezygnacja wobec tuzina rozmaitych i tylko hipotetycznych kolei losu jest prawie niemoliwa, Nieprzyjaciel za nie wspiera zbytnio tych, ktrzy prbuj to osign; natomiast rezygnacja wobec obecnego i aktualnego cierpienia, nawet jeli to cierpienie polega na strachu, jest o wiele atwiejsza i bywa zazwyczaj wspomagana przez t bezporednio dziaania. Mieci si w tym doniose prawo duchowe. Wyjaniem ci, e moesz osabi jego modlitwy przez odwrcenie uwagi od samego Nieprzyjaciela i skierowanie jej na jego wasne stany umysowe odnoszce si do Nieprzyjaciela. Z drugiej strony atwiej jest opanowa strach, gdy myl pacjenta odwrci si od wywoujcego go przedmiotu, a skieruje ku samemu strachowi pojtemu jako aktualny i niepodany stan wewntrzny; a skoro spojrzy na strach jako na wyznaczony mu krzy, to nieuchronnie zda sobie spraw z tego, e jest to jego stan wewntrzny. Mona przeto sformuowa ogln zasad: we wszystkich czynnociach umysu, ktre sprzyjaj naszej sprawie, popieraj u pacjenta niewiadomo samego siebie i zachcaj go do skupienia uwagi na przedmiocie, natomiast we wszystkich sytuacjach korzystnych dla Nieprzyjaciela skierowuj jego uwag z powrotem na jego wasny umys. Niech zniewaga lub ciao kobiece tak przykuje jego myl i uwag, by nie zdawa sobie sprawy z sytuacji i by nie myla: "Oto wstpuj obecnie w stan zwany Gniewem" albo "Oto ogarnia mnie dza". Przeciwnie, niech refleksja: "Oto moje uczucia staj si teraz poboniejsze i bardziej miosierne" - tak przykuje jego uwag do samego siebie, by ju nie spoglda poza siebie i skutkiem tego nie mg dojrze naszego Nieprzyjaciela ani swych wasnych ssiadw. Co do oglnego jego stosunku do wojny, to nie moesz za bardzo polega na owych uczuciach nienawici, o ktrych z takim zapaem rozpisuj si chrzecijaskie czy anty chrzecijaskie czasopisma. Pacjenta w jego udrce mona oczywicie zachci, aby si mci, budzc w nim odwetowe uczucia skierowane ku niemieckim przywdcom, i o tyle sprawa wyglda dobrze. Lecz zazwyczaj bywa to rodzaj melodramatycznej czy mitycznej nienawici zwrconej przeciw wyimaginowanym kozom ofiarnym. W yciu realnym i tak nigdy nie zetknie si z owymi ludmi. S to tylko manekiny wymodelowane w oparciu. o to, co przynosz gazety. Skutki takiej fantazyjnej nienawici bywaj czsto ogromnie zawodne, a ze wszystkich ludzi Anglicy s pod tym wzgldem najaoniejszymi niewieciuchami. S oni ndznymi typami, ktrzy gono proklamuj, e tortury dla wrogw to jeszcze za mao, a pierwszemu rannemu niemieckiemu pilotowi, skoro tylko pojawi si u drzwi, podaj herbat i papierosy. Cokolwiek by czyni, to w duszy twego pacjenta bdzie zawsze zarwno troch zoliwoci, jak i dobrej woli. Niezwykle wan rzecz jest skierowa jego zoliwo ku jego bezporednim codziennie spotykanym ssiadom, natomiast uczynno wypchn het, ku odlegym kracom, ku ludziom, ktrych nie zna. W ten sposb zoliwo staje si spraw cakowicie realn, za uczynno w znacznej mierze urojon. Nie ma absolutnie adnego poytku z rozpalania jego nienawici ku Niemcom, jeli w tym samym czasie pomidzy nim a jego matk, jego pracodawc i czowiekiem spotkanym w pocigu zacznie dojrzewa zgubna atmosfera wzajemnej yczliwoci. Myl o swoim pacjencie jak o sera k koncentrycznych: najgbszym koem jest wola, nastpnie idzie intelekt, a na koniec wyobrania. Nie naley spodziewa si, e od razu mona bdzie z tych krgw wyrugowa to, co trci Nieprzyjacielem, lecz winiene nieustannie wszystkie cnoty wypycha na zewntrz tak, by w kocu znalazy si w krgu wyobrani, natomiast wszystkie podane waciwoci - do wewntrz, do krgu woli. Cnoty s rzeczywicie dla nas czym fatalnym, jednak tylko o tyle, o ile docieraj do samej woli i s wcielone w przyzwyczajenia. (Mwic o woli, mam naturalnie na myli nie to, . co pacjent mylnie bierze za swoj wol, to wiadome zoszczenie si i zymanie oraz zaciskanie zbw przy podejmowaniu postanowie, lecz to rzeczywiste centrum, ktre Nieprzyjaciel zowie Sercem). Wszelkiego rodzaju cnoty istniejce w wyobrani albo uznane przez intelekt, lub nawet w pewnej mierze lubiane i podziwiane nie uchroni czowieka od domu Naszego Ojca. Doprawdy, mog go uczyni jeszcze bardziej zabawnym, gdy si tam znajdzie. Twj kochajcy stryj Krtacz 7. Mj drogi Piounie Dziwi si, jak moesz mnie pyta o to, czy koniecznie naley utrzyma pacjenta w niewiedzy o twoim istnieniu. Ta kwestia, przynajmniej w obecnej fazie walki, zostaa rozstrzygnita za nas przez Naczelne Dowdztwo. Na razie winnimy przyj taktyk ukrywania si. Naturalnie nie zawsze tak bywao. W rzeczy samej stoimy tu wobec okrutnego dylematu. Gdy ludzie nie wierz w nasze istnienie, jestemy pozbawieni wszystkich przyjemnoci wynikajcych z bezporedniego terroryzowania, i nie ma miejsca na czarnoksinikw. Z drugiej znw strony, gdy w nas wierz, nie moemy z nich robi materialistw i sceptykw. W kadym razie do tej pory jeszcze nie. Mam gbok nadziej, e we waciwym czasie nauczymy si, jak uczuli i umitologizowa ich wiedz do tego stopnia, by przemyci do niej to, co w gruncie rzeczy jest wiar w nas (oczywicie nie nazywajc tego w ten sposb), przy rwnoczesnym odgrodzeniu ludzkiego umysu od wiary w Nieprzyjaciela. "Sia yciowa, kult seksu i pewne aspekty psychoanalizy mog si tu przyda. Jeli raz wyprodukujemy swe arcydzieo: Materialistycznego Maga, czowieka, ktry nie spoytkowuje, lecz prawdziwie czci to, co nazywa mglicie "Siami Natury", zaprzeczajc jednoczenie istnieniu "duchw", wwczas koniec wojny bdzie ju widoczny. Na razie jednak musimy sucha rozkazw. Nie sdz, by utrzymanie pacjenta w niewiedzy mogo ci sprawi duo kopotu. Dopomoe ci fakt, i "diaby" s przewanie we wspczesnej imaginacji osobistociami nader komicznymi. Jeli w najmniejszym stopniu twj pacjent zaczyna podejrzewa twoje istnienie, zasugeruj mu obrazek czego w czerwonych trykotach i wytumacz mu, e skoro nie moe uwierzy w co podobnego (jest to stara, podrcznikowa metoda wprowadzania ich w bd), zatem nie moe wierzy i w ciebie. -9-

Nie zapomniaem swej obietnicy zastanowienia nad tym, czy mamy pacjenta uczyni skrajnym patriot czy zagorzaym pacyfist. Powinnimy popiera wszelkie skrajnoci z wyjtkiem skrajnego powicenia si Nieprzyjacielowi. Nie zawsze naturalnie, ale w obecnych czasach z pewnoci. W niektrych stuleciach panuje duch obojtnoci i zadowolenia z siebie i wtedy naszym zadaniem jest jeszcze bardziej ten stan sennoci pogbia. Inne stulecia, a jednym z takich jest obecne, maj charakter niezrwnowaony, skonne s do rozbicia na partie i wwczas zadaniem naszym jest wszelkie rnic jeszcze bardziej zaognia. Kada grupa ludzi zwizana jakimi interesami, ktrych inni nie lubi lub ignoruj zmierza do wytworzenia w swoim gronie cieplarnianej atmosfery wzajemnej adoracji, a w stosunku do wiata zewntrznego wykazuje wiele pychy i nienawici, nie odczuwajc z tego powodu wstydu, jako e patronuje im "Sprawa", a ta, w ich przekonaniu, pozbawiona jest charakteru osobistego. Dzieje si tak nawet wwczas, gdy ta maa grupa ju z zaoenia swego ma suy osobistym celom Nieprzyjaciela. Pragniemy, by Koci by may nie tylko dlatego, by mniej ludzi mogo pozna Nieprzyjaciela, lecz rwnie dlatego, by ci, ktrzy Go ju znaj, przesiknli t charakterystyczn dla tajnego stowarzyszenia lub kliki atmosfer niespokojnego napicia i defensywnego faryzeizmu. Sam Koci naturalnie jest mocno strzeony i nigdy jeszcze nie udao si nam nada mu. wszystkich cech kliki, lecz drugorzdne stronnictwa nalece do Kocioa czsto wydaway owoce godne podziwu, i to poczwszy od zwolennikw Pawa i Apollona w Koryncie, a skoczywszy na Wysokim i Niskim Stronnictwie w Kociele anglikaskim. Jeli da si doprowadzi do tego, aby twj pacjent sta si jednym z tych, ktrzy uchylaj si od suby wojskowej z uwagi na nakazy sumienia, to automatycznie znajdzie on sobie jedno z tych maych, natarczywych, zorganizowanych i zarazem niepopularnych stowarzysze, skutki, jakie to wywrze na czowieku, ktry dopiero co przysta do chrzecijastwa, bd prawie na pewno dobre lecz tylko prawie na pewno. Czy mia powane wtpliwoci co do susznoci brania udziau w sprawiedliwej wojnie, zanim zacza si obecna? Czy jest mczyzn odwanym, i to tak bardzo, e nie bdzie mia nawet pwiadomych wtpliwoci co do istotnych motyww swego pacyfizmu? Czy wtedy, gdy jest najbliej uczciwoci (aden czowiek nie jest jej nigdy bardzo bliski), moe si czu w peni przewiadczony, e si napdow jego postpowania jest wycznie pragnienie suenia Nieprzyjacielowi? Jeli jest czowiekiem tego pokroju, to jego pacyfizm prawdopodobnie nie przyniesie nam wiele dobrego, a Nieprzyjaciel uchroni go zapewne od zwykych konsekwencji naleenia do sekty. W takim wypadku najlepszym planem byoby pokusi si o raptowny, emocjonalny kryzys, z ktrego mgby wyj jako chwiejny konwertyta na patriotyzm. Takie rzeczy nierzadko si zdarzaj. Lecz jeli jest czowiekiem, za jakiego ja go bior, to prbuj Pacyfizmu. Ktrkolwiek postaw obierze, twoje gwne zadanie bdzie takie samo. Na pocztek niech zacznie traktowa Patriotyzm lub Pacyfizm jako cz skadow swej religii. Nastpnie pod naporem atmosfery stronniczoci niech zacznie uwaa j za najwaniejsz cz. Z kolei subtelnymi zabiegami doprowad go spokojnie i stopniowo do tego stadium, w ktrym religia staje si tylko czci sprawy" i w ktrym chrzecijastwo ceni si gwnie za to, e dostarcza ono wybornych argumentw na rzecz brytyjskiej akcji wojennej bd na rzecz Pacyfizmu. Postawa, ktrej musi zapobiec, to ta, w ktrej sprawy doczesne traktuje si przede wszystkim jako przedmiot posuszestwa. Skoro raz uczynisz wiat celem, a wiar rodkiem do celu, to niemal zdobye ju swego czowieka, a to, jakiego rodzaju wiatowy cel sobie obra, nie ma ju wikszego znaczenia. Byle tylko zebrania, broszury, plany dziaania, ruchy ideowe, sprawy i krucjaty znaczyy dla niego wicej ni modlitwa, sakramenty i miosierdzie, a bdzie nasz - a im bardziej bdzie religijny" (w tym rozumieniu), tym pewniej bdzie nasz. Mgbym ci tu pokaza niezgorsz klatk zapenion podobnymi okazami. Twj kochajcy stryj Krtacz 8. Mj drogi Piounie A wic jeste "peen nadziei, e religijny okres w yciu pacjenta zanika" - wszak takie jest twoje zdanie? Zawsze uwaaem, e Szkoa Kunsztu Kuszenia zesza na psy, odkd na czele jej stan stary Slubgob, a teraz jestem tego pewny. Czy nikt wam nigdy nie mwi o prawie Falowania? Istoty ludzkie s amfibiami - na wp duchy, na wp zwierzta. (Stanowczo Nieprzyjaciela w Jego deniu do stworzenia tak odraajcego mieszaca bya jedn z przyczyn, ktre skoniy Naszego Ojca do wycofania swego poparcia dla Niego.) Jako duchy nale one do wiata wiecznego, lecz jako zwierzta tkwi w czasie. Oznacza to, e podczas gdy ich duch moe by skierowany ku celom wiecznym, ich ciaa, namitnoci i wyobraenia ulegaj cigej zmianie, gdy trwa w czasie znaczy zmienia si. Dlatego to, co w nich jest najbardziej stae, to wanie owo falowanie - powtarzajcy si nawrt do poziomu, od ktrego ponownie si oddalaj, szereg dolin i szczytw. Gdyby by pilnie ledzi swego pacjenta, byby dostrzeg to falowanie w kadej sferze jego ycia; jego zainteresowanie si prac, przywizanie do przyjaci, fizyczne pragnienia, wszystko to raz przybiera na sile, to znw maleje. Jak dugo bdzie y na ziemi, okresy emocjonalnego i fizycznego bogactwa i wawoci wystpowa bd na przemian z okresami odrtwienia i ubstwa. Okres oschoci i apatii, przez ktry twj pacjent obecnie przechodzi, nie jest, jak naiwnie przypuszczasz, twoim dzieem; jest to jedynie zjawisko naturalne, ktre nam nie przyniesie korzyci, jeeli go odpowiednio nie wykorzystasz. Aby mc zdecydowa, w jaki sposb najlepiej t sytuacj spoytkowa, trzeba si najpierw zastanowi nad tym, w jaki sposb pragnie j wykorzysta Nieprzyjaciel, a nastpnie postpi przeciwnie. Ot moe ci to zdziwi, gdy dowiesz si, e w Jego wysikach, zmierzajcych do trwaego zawadnicia dusz ludzk, liczy On nawet wicej na doliny ni na szczyty; niektrzy z Jego szczeglnych ulubiecw przeszli przez dusze i gbsze doliny ni ktokolwiek inny. Uzasadnienie jest - 10 -

nastpujce. Dla nas istota ludzka jest przede wszystkim erem; naszym celem jest wchon jej wol w nasz, powikszy sfer naszej osobowoci jej kosztem. Lecz posuszestwo, ktrego Nieprzyjaciel wymaga od ludzi, jest czym zupenie innym. Trzeba si pogodzi z faktem, e cae to rozprawianie o Jego mioci do ludzi i o tym, e Jego suba jest cakowit wolnoci, nie jest tylko (jakby si w to chciao wierzy) czcz propagand, lecz przeraajc prawd. On naprawd chce zapeni wszechwiat mnstwem maych wstrtnych kopii samego Siebie - stworze ktrych ycie, w miniaturowej skali, bdzie jakociowo podobne do Jego, nie dlatego, e je wchon, lecz dlatego, e ich wola dobrowolnie dostosowuje si do Jego woli. My potrzebujemy byda, ktre w kocu mogoby sta si erem; On potrzebuje sug, ktrzy w kocu mogliby sta si synami. My chcemy chon, On chce rozdawa. W nas jest pustka i chcielibymy j zapeni; On jest peny i przelewa si. Celem naszej walki jest wiat, w ktrym Nasz Ojciec z Otchani wchonby w siebie wszelkie pozostae istoty; Nieprzyjaciel pragnie, aby wiat by peen istot z Nim wprawdzie zjednoczonych, lecz mimo to zachowujcych sw odrbno. I tutaj wanie doliny maj do spenienia sw rol. Musiae si temu nieraz dziwi, dlaczego Nieprzyjaciel nie czyni wikszego uytku z Swej mocy, by Jego obecno bya dla duszy ludzkiej odczuwalna w dowolnie obranym przez Niego stopniu i momencie. Lecz teraz rozumiesz, e sama natura Jego zamysu nie pozwala Mu posuy si w dziaaniu tym, co jest Nieodparte i Bezsporne. Samo obezwadnienie ludzkiej woli (a dokonaoby tego kade odczucie Jego obecnoci, z wyjtkiem najsabszego i najbardziej zagodzonego) byoby dla Niego rzecz Bezuyteczn. On nie moe zadawa gwatu. Moe tylko wabi. Jego niecnym zamiarem bowiem jest zje ciastko i mie je nadal; stworzenia maj z Nim stanowi jedno, lecz pomimo to pozosta sob; samo ich unicestwienie lub asymilowanie nie odpowiada Mu. W pocztkowym okresie jest On skonny nieco si narzuca. Wyposaa ludzi na drog w sygnay wiadczce o Jego obecnoci, ktre aczkolwiek sabe, im wydaj si mocne: w radosne upojenie i atwe panowanie nad pokusami. Lecz nigdy nie pozwala, aby ten stan rzeczy trwa dugo. Prdzej czy pniej wycofuje, jeeli nie w rzeczywistoci, to przynajmniej z ich wiadomych dozna, ten rodzaj wsparcia i bodcw. Wycofuje si, aby stworzeniu pozwoli stan na wasnych nogach, aby wykonywao jedynie z wasnej woli obowizki, ktre straciy wszelki urok. W tych wanie okresach dolinowych, w o wiele wikszym stopniu ni w okresach szczytowych, przeobraa si ono w takie stworzenie, jakim On je mie pragnie. Dlatego najbardziej mu si podobaj modlitwy zanoszone w okresie oschoci. My moemy cign za sob naszych pacjentw przez ustawiczne kuszenie, poniewa przeznaczamy ich wycznie do stou, a im wicej wika si ich wol, tym lepiej. On nie moe "kusi" ' do cnoty, jak my kusimy do wystpku. On chce, aby nauczyli si chodzi o wasnych siach i dlatego musi cofa Sw rk, i jeli tylko istnieje prawdziwa wola chodzenia, jest zadowolony nawet z ich potkni. Nie ud si, Piounie. Nasza sprawa nigdy nie jest bardziej zagroona ni wwczas, gdy czowiek ju nie pragnie, a mimo to w dalszym cigu usiuje peni wol naszego Nieprzyjaciela, rozglda si po wszechwiecie, z ktrego wszelki Jego lad pozornie zagin, i pyta, dlaczego zosta opuszczony, a jednak sucha dalej. Lecz oczywicie doliny dostarczaj rwnie okazji naszej stronie. W nastpnym tygodniu podam ci kilka wskazwek, jak je wyzyska. Twj kochajcy stryj Krtacz 9. Mj drogi Piounie Ostatni mj list przekona ci, mam nadziej, e dolina oziboci lub "oschoci", przez ktr obecnie przychodzi twj pacjent, nie da ci jego duszy sama przez si, lecz wymaga odpowiednich zabiegw z twojej strony. Obecnie rozwa, jak form maj one przybra. Przede wszystkim zawsze przekonywaem ci, e okresy dolinowe ludzkiego falowania dostarczaj doskonaej okazji do wszelkich pokus zmysowych, szczeglnie seksualnych. Moe ci to zdziwi, gdy - co jest rzecz samo przez si zrozumia wicej fizycznej energii, a co za tym idzie, wicej potencjalnych pragnie istnieje w okresach szczytowych; lecz musisz pamita o tym, e rwnie odporno jest wwczas najwiksza. Zdrowie i siy witalne, ktre ty chcesz wykorzysta do rozbudzenia podliwoci, mog niestety by take z atwoci spoytkowane na prac, sport, rozmylanie lub na nieszkodliw zabaw. Atak ma o wiele wiksze szanse powodzenia w okresie, gdy cay wewntrzny wiat czowieka przeniknity jest szarzyzn, chodem i pustk. Naley wzi rwnie pod uwag to, e seksualno dolinowa pod wzgldem jakoci rni si nieco od seksualnoci szczytowej; o wiele rzadziej prowadzi ona do tego ckliwego zjawiska, ktre ludzie nazywaj "zakochaniem", jest o wiele wicej skonna do perwersji, o wiele mniej skaona tymi wielkodusznymi, fantazyjnymi, a nawet duchowymi dodatkami, ktre czsto czyni ludzk seksualno tak bardzo zawodn. Tak samo jest z innymi podliwociami ciaa. O wiele atwiej doprowadzisz swojego czowieka do naogu pijastwa, jeeli bdziesz mu podsuwa kieliszek jako rodek kojcy, w chwilach gdy jest znuony i przygnbiony, ni gdyby go zachca do korzystania z niego jako rodka do wytworzenia w gronie kolegw atmosfery wesooci wtedy, gdy jest szczliwy i peen ycia. Nie zapominaj nigdy o tym, e majc do czynienia z jakkolwiek przyjemnoci w jej zdrowej, normalnej i zaspokajajcej formie, znajdujemy si w pewnym sensie na pozycjach Nieprzyjaciela. Wiem, e zdobylimy niejedn dusz poprzez przyjemnoci. Niemniej jednak jest to Jego wynalazek, a nie nasz. On stworzy przyjemnoci; adne z naszych dotychczasowych docieka prowadzonych w tym kierunku nie pozwoliy nam wytworzy chociaby jednej. Wszystko, co moemy uczyni, to zachca ludzi, aby z przyjemnoci stworzonych przez naszego Nieprzyjaciela korzystali w czasie, w sposb lub stopniu przez Niego zakazanym. Dlatego staramy si zawsze wypacza naturalny stan kadej przyjemnoci i nada jej tak form, w ktrej byaby najmniej naturalna, najmniej - 11 -

przyjemna i najmniej przypominaa swego Stwrc. Stale rosnce podanie stale malejcej przyjemnoci - oto waciwa formua. Jest pewniejsza i w lepszym stylu. Zyska dusz czowieka i nic mu za to nie da - oto co naprawd cieszy serce Naszego Ojca. Okresy dolin s sprzyjajc por do zapocztkowania takiego procesu. Lecz istnieje jeszcze lepszy sposb wykorzystania doliny, mianowicie przez wyzyskanie tego, co sam pacjent o niej myli. Jak zawsze pierwsz i najwaniejsz rzecz jest utrzymywa go w niewiedzy. Nie dopuci do tego, aby zmiarkowa si, e istnieje prawo falowania. Niech wychodzi z zaoenia, e pocztkowa gorliwo towarzyszca jego nawrceniu moga i powinna bya trwa wiecznie i e jego obecna oscho jest rwnie trwaym stanem. Raz utrwaliwszy w jego umyle to bdne mniemanie, moesz obra rne drogi dalszego postpowania. Wszystko zaley od tego, czy twj czowiek jest typem maodusznym, ktrego mona kusi do rozpaczy, czy te typem naiwnego optymisty, ktrego atwo da si przekona, e wszystko jest w porzdku. Pierwszy typ spotyka si wrd ludzi coraz rzadziej. Jeeli jakim trafem twj pacjent jest wanie taki, wszystko pjdzie atwo. Musisz go tylko trzyma z dala od dowiadczonych chrzecijan (nietrudne zadanie w dzisiejszych czasach), skierowywa jego uwag na odpowiednie ustpy w Pimie witym, a nastpnie postawi przed nim beznadziejne zadanie odzyskania swych dawnych uczu jedynie si woli, a wygrana jest po naszej stronie. Jeeli natomiast jest typem raczej beztroskim, twoim zadaniem, jest aby pogodzi si z obecn nisk temperatur swego ducha i stopniowo zadowoli si ni, utwierdzajc si w przewiadczeniu, e ostatecznie nie jest tak bardzo niska. Po tygodniu lub dwch kaesz mu ywi wtpliwoci co do tego, czy pierwsze dni jego chrzecijastwa nie grzeszyy przypadkiem lekk nadgorliwoci. Mw mu o "potrzebie zachowania umiaru we wszystkim", a moesz by zupenie spokojny o jego dusz. Religia umiarkowana jest dla nas tak samo uyteczna jak kompletny brak religijnoci - a przy tym zabawniejsza. Inna moliwo to bezporednie zaatakowanie jego wiary. Kiedy dziki twoim zabiegom zgodzi si z tym, e ten okres dolinowy jest czym trwaym, to czy nie bdziesz go mg przekona, e "jego religijna faza" po prostu zaniknie, jak wszystkie poprzednie fazy, przez ktre przechodzi? Oczywicie, nie mona sobie w aden sposb wyobrazi, jak z stwierdzenia: "Przestao mnie to interesowa, mona logicznie mylc przej do twierdzenia: "To jest faszywe". Lecz jak ju uprzednio zaznaczyem, ty musisz polega na argonie, a nie na rozumowaniu. Samo sowo faza najskuteczniej zaatwi tu spraw. Zakadam, e czowiek ten przeszed ju przez kilka takich faz - wszyscy oni to przechodz - i e zawsze przyjmuje postaw wyszoci i lekcewaenia w stosunku do faz, ktre pozostawi ju za sob, nie dlatego, e je krytycznie oceni, lecz po prostu dlatego, e ju miny, (Ufam, e karmisz go naleycie mglistymi ideami Postpu, Rozwoju i Historycznego Punktu Widzenia i e dajesz mu do czytania duo nowoczesnych biografii. Ludzie w nich zawsze przechodz przez jakie fazy, nieprawda?) Rozumiesz ju, na czym rzecz polega? Rb tak, aby jego umys nie dojrza tej prostej antytezy, jaka istnieje pomidzy Prawd a Faszem. Efektowne, bliej nieokrelone wyraenia: "To bya faza" - "Ju to wszystko mam poza sob" - i nie zapomnij wykorzysta rwnie owego zbawiennego sowa: "Modzieczy". Twj kochajcy stryj Krtacz 10. Mj drogi Piounie Rad byem usysze od Triptweeze'a, e twj pacjent zawar kilka bardzo podanych znajomoci i e, jak si zdaje, wykorzystae to zdarzenie w sposb zaiste obiecujcy. Wnioskuj, e para maeska w rednim wieku, ktra zjawia si w jego biurze, to wanie ludzie tego pokroju, jakich nam trzeba. Wymarzone towarzystwo dla twego pacjenta: bogaci, eleganccy, powierzchowni intelektualici i dowcipni sceptycy w stosunku do caego wiata. Domylam si, e s oni nawet w jakim sensie pacyfistami, co wypywa nie z pobudek moralnych, lecz z wrodzonego im zwyczaju pomniejszania wszystkiego, cokolwiek dotyczy wielkiej masy ich blinich, a take z atmosfery modnej literatury. wietnie si skada. A ty, jak si zdaje, zrobie dobry uytek z caego jego spoecznego, seksualnego i intelektualnego snobizmu. Donie mi o tym co wicej. Czy zaangaowa si mocno? Mam tu na myli nie sowa, lecz t subteln gr spojrze, tonw i umiechw, przez ktre miertelnik ma mono zaznaczy, e naley do tej samej kategorii ludzi, co i ci, do ktrych si zwraca. To jest ten rodzaj sprzymierzania si, ktry powiniene szczeglnie popiera, poniewa pacjent sam nie zdaje sobie w palni z tego sprawy; do czasu za, zanim si w tej sytuacji poapie, ty zdysz si ju postara o to, aby mu si byo trudno wycofa. Bez wtpienia zorientuje si on do szybko, e jego wiara jest cakowicie przeciwna zasadom, na ktrych wspiera si rozmowa jego nowych przyjaci. Nie sdz, by to miao zaway na rozwoju sytuacji, jeli tylko uda ci si go nakoni, aby jakiegokolwiek jawne potwierdzenie tego faktu odoy na pniej, a to da si atwo osign przy pomocy wstydu, dumy, skromnoci czy prnoci. Dopki potrwa ta zwoka, jego pozycja bdzie faszywa: bdzie milcza, gdy powinien mwi, bdzie si mia, kiedy powinien milcze. Pocztkowo tylko przez swe za- chowanie, a nastpnie rwnie przez swe wypowiedzi bdzie zajmowa rne cyniczne i sceptyczne postawy, ktre naprawd nie s jego wasne. Mog si jednak nimi sta, jeli dobrze nim pokierujesz. Wszyscy miertelnicy s skonni do stawania si tym, pod co si podszywaj. To rzecz elementarna. Prawdziwy problem ley w tym, w ja- ki sposb przygotowa si na kontratak Nieprzyjaciela. Przede wszystkim naley jak najbardziej odwleka chwil, w ktrej pacjent twj stwierdzi, e ta nowa przyjemno jest pokus. Mogoby si to wydawa trudne do przeprowadzenia wobec faktu, e od dwch tysicy lat sudzy Nieprzyjaciela prawi o "wiecie" jako jednej z groniejszych pokus. Szczciem bardzo mao mwili o tym przez kilka ostatnich - 12 -

dziesicioleci. W nowoczesnych chrzecijaskich utworach literackich, chocia widz wiele (wicej zaiste, nibym pragn) o Mamonie, mao dostrzegam starych ostrzee co do Marnoci wiata, Wyboru Przyjaci i Wartoci Czasu. Wszystko to twj pacjent sklasyfikowaby prawdopodobnie jako "Purytanizm" - i niech mi bdzie wolno zaznaczy mimochodem, e warto, jak temu sowu nadalimy, jest na- prawd jednym z wikszych triumfw ostatniego stulecia. Dziki niemu ratujemy rocznie tysice ludzi od umiarkowania, czystoci i powcigliwoci w yciu. Jednake wczeniej czy pniej pozna on prawdziwe oblicze swych nowych przyjaci, a wtedy twoja taktyka musi dostosowa si do inteligencji pacjenta. Jeli jest dostatecznie duym gupcem, to moesz doprowadzi do tego, aby zdawa sobie spraw z prawdziwego charakteru swych przyjaci tylko wtedy, gdy s nieobecni; ich obecno natomiast niechby automatycznie oddalaa wszelki krytycyzm. Jeli si to uda, to mona go bdzie nakoni (znaem wielu yjcych tak ludzi), by przez dugi okres prowadzi podwjne ycie; to ju nie tylko bd pozory, lecz istotnie bdzie on rnym czowiekiem w kadym z rodowisk, w ktrych si obraca. O ile to zawiedzie, istnieje jeszcze subtelniejsza i bardziej zabawna metoda. Moesz go tak urobi, e znajdzie on prawdziw przyjemno w uwiadomieniu sobie swego podwjnego ycia. Dokonasz tego wykorzystujc jego prno. Moesz go nauczy, by klczc w niedziel obok kupca korzennego cieszy si wanie tym, e wie, i kupiec ten nie byby w stanie zrozumie tego wielkomiejskiego i cynicznego wiata, wrd ktrego on sam obraca si poprzedniego wieczoru; i przeciwnie, pijc kaw ze swymi uroczymi przyjacimi niech tym bardziej cieszy si spronymi rozmowami i blunierstwami, im bardziej sam w sobie jest wiadom "gbszego", "duchowego" wiata, ktrego oni zrozumie nie potrafi. Czy pojmujesz moj myl? - wiatowi przyjaciele dotykaj go z jednej strony, a kupiec korzenny z drugiej, on za jest penym, zrwnowaonym, wszechstronnie dowiadczonym czowiekiem, majcym szersze nili oni horyzonty. W ten sposb, zdradzajc stale co najmniej dwie grupy ludzi, zamiast wstydu bdzie ustawicznie odczuwa ukryty nurt zadowolenia z siebie. Na koniec - jeli wszystko zawiedzie, moesz, wbrew gosowi sumienia, wyperswadowa mu, by dalej utrzymywa t now znajomo z tej racji, e ju przez sam fakt spijania ich koktajli i miania si z ich artw w jaki bliej nieokrelony sposb wiadczy tym ludziom dobro, a zaprzestanie tego byoby czym "przesadnym" ', "nietolerancyjnym ' i (ma si rozumie) "purytaskim". Rwnoczenie podejmiesz oczywicie konieczne rodki ostronoci i dopilnujesz, by ten nowy rozwj wypadkw doprowadzi go do wydawania wicej, ni go na to sta, do zaniedbywania swej pracy i zapominania o matce. Jej zazdro i trwoga oraz jego coraz czciej powtarzajce si wykrty lub szorstko bd bezcenne dla pogorszenia napitych stosunkw domowych. Twj kochajcy stryj Krtacz 11. Mj drogi Piounie Trzeba przyzna, e wszystko idzie doskonale. Szczeglnie zadowolony jestem z tego, e tych dwoje nowych przyjaci zapoznao go z ca swoj grup. Jak zmiarkowaem z kartotek biura ewidencyjnego, wszyscy oni to z gruntu pewni ludzie: niezmienni i konsekwentni kpiarze, oddani sprawom doczesnym, zdajcy bez adnych sensacyjnych przestpstw, w spokoju i wrd wygd do domu naszego Ojca. Mwisz, e s wielkimi mieszkami. Mam nadziej, e to nie oznacza, jakoby sdzi, e miech jako taki zawsze przynosi nam korzy. Warto tej sprawie powici nieco uwagi. Jako przyczyny ludzkiego miechu wyrniam: Rado, Uciech, art Waciwy i Pytk Paplanin. Pierwsze spotkasz wrd przyjaci i zakochanych, spotykajcych si u progu wakacji. Wrd dorosych znajdzie si wwczas zwykle co z artw, lecz atwo, z jak najmniejsze dowcipy wywouj wtedy miech, wskazuje, e nie one s jego istotn przyczyn. Co jest rzeczywist przyczyn, nie wiemy. Co podobnego wyraa znaczna cz tej obmierzej sztuki, ktr ludzie nazywaj Muzyk, co podobnego dzieje si rwnie w Niebie - owo bezsensowne przyspieszenie rytmu niebiaskich dozna, dla nas cakowicie niezrozumiae. Taki miech nie przynosi nam nic dobrego i naley mu zawsze zapobiega. Ponadto zjawisko to jest samo w sobie odraajce i jest jawn zniewag realizmu, godnoci i surowoci Pieka. Uciecha jest blisko spokrewniona z radoci - to pewien rodzaj emocjonalnego wzburzenia, majcego swe rdo w instynkcie zabawy. Niewiele z niej mamy poytku. Mona j oczywicie niekiedy wykorzysta, aby odcign ludzk uwag od przeywania lub czynienia innych rzeczy, ktrych yczyby sobie Nieprzyjaciel; lecz uciecha, sama w sobie, zawiera zgoa niepodane tendencje: skania do mioci bliniego, odwagi, pogody ducha i do wielu innych kategorii za. art Waciwy, ktry polega na nagym dostrzeeniu niedorzecznoci, jest dziedzin dla nas o wiele bardziej obiecujc. Wcale nie myl tylko o nieprzyzwoitym lub spronym humorze, ktry cho wiele sobie po nim obiecuj kusiciele drugorzdni, w skutkach prowadzi czsto do rozczarowa. Faktem jest, e ludzie dziel si w tej materii do wyranie na dwie klasy. S ludzie, dla ktrych "adna namitno nie jest tak powana jak podliwo" ' i u nich nieprzyzwoita historia przestaje wywoywa lubieno dokadnie w takim samym stopniu, w jakim staje si zabawna; s inni, u ktrych i miech, i podanie budz si rwnoczenie i z tych samych powodw. Pierwsza grupa ludzi artuje na temat pci, poniewa daje to sposobno do - 13 -

stwarzania wielu zabawnych sytuacji; druga natomiast stwarza sytuacje zabawne, poniewa dostarczaj one pretekstu do rozmawiania o pci. Jeli twj pacjent naley do ludzi pierwszego typu, to sprony humor nic tu nie pomoe. Nigdy nie zapomn zmarnowanych godzin (dla mnie nieznonie nudnych), spdzonych w towarzystwie jednego z moich pierwszych pacjentw w barach i palarniach, zanim poznaem t regu. Zorientuj si, do ktrej grupy naley twj pacjent - lecz pilnuj uwanie, aby on sam si nie zorientowa. Prawdziwego poytku z artw lub Humoru naley szuka zupenie gdzie indziej; szczeglnie wiele mona sobie przy tym obiecywa po Anglikach, ktrzy swj zmys humoru" traktuj tak bardzo na serio, e brak tego zmysu jest nieledwie jedynym brakiem, ktrego si wstydz. Humor jest dla nich wszechosadzajcym i (zauwa to) wszechwybaczajcym wdzikiem ycia. Z tego te wzgldu jest on nieocenionym rodkiem niszczenia wstydu. Jeli kto po prostu pozwala innym paci za siebie, uchodzi za pospolitego skpca; jeli si tym chepi w sposb artobliwy i natrzsa ze swych kolegw, e dali si nabra, nie jest ju skpcem, lecz zabawnym towarzyszem. Samo tchrzostwo jest czym, co przynosi wstyd; tchrzostwo, ktrym si kto przechwala z pen humoru przesad oraz groteskowymi gestami, moe uchodzi za zabawne. Okruciestwo jest haniebne, chyba e jego sprawca potrafi je przedstawi jako figiel spatany dla artu. Tysice spronych czy nawet blunierczych artw nie przyczynia si w tej mierze do potpienia czowieka, co uczynione przeze odkrycie, e prawie wszystko, cokolwiek pragnie czyni, moe uczyni nie tylko bez nagany, lecz nawet zyskujc jeszcze podziw swych towarzyszy -jeli tylko potrafi podciagn to pod art. Pokus t da si prawie z ca pewnoci ukry przed twym pacjentem dziki owej angielskiej powadze, z jak traktuje si tam Humor. Kad myl, ktra sugerowaaby mu, e przebra miar, mona mu przedstawi jako "purytask" lub zdradzajc "brak humoru. Lecz pytka paplanina jest ze wszystkiego najlepsza. Przede wszystkim jest bardzo ekonomiczna. Tylko czowiek inteligentny moe ukry art na temat cnoty, lub w ogle na jakikolwiek inny temat; natomiast kady moe nauczy si papla o cnocie jako o czym zabawnym. Midzy ludmi tego pokroju zawsze si zakada, e zosta zrobiony art. W istocie jednak nikt go nie robi, lecz na kady powany temat dyskutuje si w taki sposb, jakby ju z gry odkryto jego mieszn stron. Pytka Paplanina, uprawiana nawykowo na dusz met, buduje wok czowieka najsubtelniejszy pancerz, jaki znam, chronicy go przed Nieprzyjacielem; ponadto jest ona cakowicie wolna od niebezpieczestw, ktre tkwi w innych rdach miechu. Tysic mil dzieli j od radoci; zabija intelekt, zamiast go wyostrza, a midzy tymi, ktrzy j praktykuj, nie wywouje uczu wzajemnego przywizania. Twj kochajcy stryj Krtacz 12. Mj drogi Piounie Oczywicie, robisz doskonae postpy. Obawiam si tylko, by prbujc przynagla pacjenta, nie obudzi w nim wiadomoci jego prawdziwego pooenia. My bowiem, ktrzy widzimy jego pooenie takim, jakim ono jest w rzeczywistoci, nie moemy nigdy zaprzesta stara, by pacjentowi przedstawiao si ono w zupenie odmiennym wietle. My wiemy, e zmienilimy kierunek jego drogi i e na skutek tego zbacza on ju w tej chwili ze swej orbity wok Nieprzyjaciela; jego samego trzeba jednak utrzymywa w przekonaniu, e postawione przez niego kroki, ktre spowodoway zmian tego kierunku, s bahe i odwracalne. Nie wolno mu podejrzewa, e w tej chwili, aczkolwiek powoli, oddala si od soca po linii, ktra powiedzie go w najdalsz przestrze chodu i mroku. Z tej racji jestem prawie zadowolony z wiadomoci, e wci jeszcze chodzi do kocioa i komunikuje. Wiem, e tkwi w tym niebezpieczestwa; ale kada inna rzecz jest lepsza ni ta, by mia zda sobie spraw z tego, jak dalece zerwa z pierwszym okresem swego chrzecijaskiego ycia. Pki zachowuje zewntrzne obyczaje chrzecijanina, mona nim jeszcze tak pokierowa, by uwaa si za czowieka, ktry wprawdzie pozna kilku nowych przyjaci, lecz jego stan duchowy jest niemal taki sam, jak przed szeciu tygodniami. A dopki myli on w ten sposb, nie potrzebujemy walczy w nim z wyran skruch z powodu konkretnego, w peni uznanego grzechu, lecz jedynie z nieuchwytnym, cho penym niepokoju uczuciem, e ostatnio nie postpowa cakiem dobrze. Taki bliej nieokrelony niepokj wymaga, by obchodzi si z nim ostronie. Jeli przybierze zbytnio na sile, moe obudzi pacjenta i zepsu ca gr. Z drugiej strony, jeli go stumisz cakowicie - czego, nawiasem mwic Nieprzyjaciel nie pozwoli ci przypuszczalnie uczyni - tracimy w tej sytuacji element, ktry mona by z powodzeniem wykorzysta. Jeli takiemu uczuciu dozwala si trwa, lecz nie dopuszcza si do tego, by stao si nieodparte i by rozwino si w rzeczywist skruch, to wykazuje ono jedn niezwykle cenn tendencj: zwiksza niech pacjenta do mylenia o Nieprzyjacielu. Wszystkim ludziom wszystkich prawie czasw zdarza si w jakim stopniu przeywa tak niech; lecz gdy mylenie o Nim poci aga za sob potgowanie si uczucia bliej nieokrelonej, na p wiadomej winy, ktrej trzeba stawi czoo - niech ta wzrasta dziesiciokrotnie. Nienawidz kadej myli, ktra Go przypomina, tak jak ludzie bdcy w kopotach finansowych nie znosz samego widoku ksieczki bankowej. W tym stanie twj pacjent nie bdzie opuszcza swych obowizkw religijnych, lecz niech do nich bdzie stale wzrastaa. Bdzie o nich myla tylko tyle, ile mu nakazuje przyzwoito, by po ich spenieniu jak najprdzej o nich zapomnie. Kilka tygodni temu musiae go kusi do nierealnoci i nieuwagi w modlitwie. Teraz sam wycignie ku tobie rce i nieomal bdzie ebra, by odcign go od waciwego celu i odrtwi serce. Bdzie pragn, by modlitwy jego byy nierealne, albowiem niczego si tak nie obawia jak rzeczywistego zetknicia si z Nieprzyjacielem. Jego celem bdzie nie budzi robaka toczcego sumienie. - 14 -

Gdy ten stan rzeczy bardziej si ustali, stopniowo uwolnisz si od nucego obowizku dostarczania mu Przyjemnoci jako pokus. W miar jak ten niepokj i niech stawienia mu czoa bd go coraz bardziej oddala od wszelkiego prawdziwego szczcia i gdy przyzwyczajenie sprawi, e uciechy pynce z prnoci, podniecenia i pytkiej paplaniny stan si mniej przyjemne, a zarazem trudniej si bdzie bez nich obej (bo tak, na szczcie, czyni przyzwyczajenie z kad przyjemnoci) przekonasz si, e byle co wystarczy, aby przycign jego rozproszon uwag. Nie bdziesz ju potrzebowa dobrej ksiki, ktr naprawd lubi, by odcign go od modlitwy, pracy lub snu; starczy kolumna ogosze z wczorajszej gazety. Moesz sprawi, e bdzie marnotrawi swj czas nie tylko na przyjemnych rozmowach z ludmi, ktrych lubi, lecz na rozmowach z tymi, ktrzy go nic nie obchodz, i na tematy, ktre go nudz. Moesz doprowadzi do tego, e dugie godziny spdza bdzie bezczynnie. Moesz trzyma go do pnej nocy, trawicego czas nie na hulance, lecz na wpatrywaniu si w wygasy ogie w zimnym pokoju. Mona go bdzie powstrzyma od wszelkiej zdrowej dziaalnoci poza domem, ktrej sobie nie yczymy, nie dajc mu w zamian nic; tak, e w kocu moe kiedy powiedzie, jak to okreli jeden z moich pacjentw, gdy si tu znalaz: "Teraz widz, e wiksz cz swego ycia spdziem czynic ni to, co powinienem by czyni, ni to, co lubiem". Chrzecijanie okrelaj Nieprzyjaciela jako tego, "poza ktrym jest Nico". A Nico jest bardzo mocna: do mocna, by wykra najlepsze lata czowieka, ktre mijaj niepostrzeenie, spdzane nawet nie w upojeniu grzechem, lecz na ponurym bkaniu si myli, nie wiadomo, gdzie, i nie wiadomo, w jakim celu; na zaspokajaniu zaciekawie tak sabych, e czowiek tylko poowicznie zdaje sobie z nich spraw; na bbnieniu palcami po stole i machaniu nogami; na wygwizdywaniu melodii, ktrych nie lubi; na pograniu si w ciemnym labiryncie marze, ktrym brak nawet zmysowoci i ambicji do uzyskania jakiego jej posmaku, lecz z ktrych (gdy zostan raz wywoane jakim przypadkowym skojarzeniem) stworzenie to, z powodu niemocy i zamroczenia, nie potrafi si otrzsn. Powiesz, e s to bardzo mae grzechy; niewtpliwie, tak jak wszyscy modzi kusiciele, chciaby donosi o sensacyjnych wykroczeniach. Pamitaj jednak, e jedyn rzecz, ktra si liczy, jest to, w jakim stopniu odgrodzisz czowieka od Nieprzyjaciela. Nie ma znaczenia to, jak mae s przewinienia, pod warunkiem, e cznym ich efektem bdzie stopniowe odsuwanie czowieka od wiata i pogrenie go w Nico. Zabjstwo nie jest w niczym lepsze od kart, jeli karty potrafi dokona tego, o co nam chodzi. Doprawdy, najpewniejsz drog do Pieka jest droga stopniowa - agodna, mikko usana, bez nagych zakrtw, bez kamieni milowych, bez drogowskazw. Twj kochajcy stryj Krtacz 13. Mj drogi Piounie Wydaje mi si, e zuye zbyt wiele atramentu, by donie mi o cakiem prostej sprawie. Pozwolie temu czowiekowi wymkn ci si z rk - oto caa historia. Sytuacja jest bardzo powana i doprawdy nie widz adnych powodw, dla ktrych miabym ci osania przed konsekwencjami twej nieudolnoci. Skrucha i wznowienie tego, co tamta strona zowie "ask", i to w skali, jak opisujesz, jest dla nas druzgocc porak. Rwna si drugiemu nawrceniu, i to dokonanemu prawdopodobnie na gbszym podou ni pierwsze. Ten duszcy obok, ktry uniemoliwi twj atak w czasie powrotu pacjenta ze spaceru do starego myna, jest znanym zjawiskiem i ty powiniene by o tym wiedzie. Jest to najbardziej barbarzyski or Nieprzyjaciela, a wystpuje zazwyczaj wwczas, gdy dla pacjenta On sam jest bezporednio, w jaki bliej nieokrelony sposb obecny. Niektrzy ludzie s Nim stale otoczeni i skutkiem tego zupenie dla nas niedostpni. A teraz o twych bdach. Przede wszystkim, jak wynika z twej wasnej relacji, pozwolie pacjentowi czyta ksik, ktra mu si naprawd podobaa, dlatego e mu si podobaa, a nie dlatego, aby potem swoimi uwagami o niej popisywa si przed swymi przyjacimi. Po wtre, zgodzie si, by przeszed si w d do starego myna na herbat - spacer w okolicy, ktr naprawd lubi, a w dodatku spacer samotny. Innymi sowy, pozwolie mu na dwie konkretne, pozytywne przyjemnoci. Czy bye do tego stopnia lepy, by nie widzie w tym niebezpieczestwa? Cech charakterystyczn Cierpienia i Przyjemnoci jest ich oczywista realno, a zatem, jak dugo trwaj, s dla czowieka, ktry je przeywa, probierzem rzeczywistoci. Przeto prbujc doprowadzi swego pacjenta do wiecznego potpienia metod Romantyczn, czynic z niego co w rodzaju Childe Harolda lub Wertera, pogronego w ualaniu si nad samym sob z powodu urojonych cierpie, winiene za wszelk cen zachowa go od jakiegokolwiek rzeczywistego cierpienia, poniewa piciominutowy prawdziwy bl zba ukazaby mu oczywicie nonsens romantycznych strapie i zdemaskowaby ca twoj strategi. Lecz ty prbowae doprowadzi swego pacjenta do potpienia wiecznego za porednictwem wiata, to jest przez nabieranie go na prno, rozgardiasz, ironi i kosztown nud, potraktowane jako przyjemnoci. Jak moge tego nie dostrzega, e prawdziwa przyjemno bya ostatni rzecz, na jak moge mu pozwoli. Czy nie przewidziae, e przez sam kontrast zniweczy ona te wszystkie bzdury, ktre tak mozolnie uczye go ceni? I e ten rodzaj przyjemnoci, jak daa mu ksika i spacer, by najniebezpieczniejszy ze wszystkich? e to uwolni jego wraliwo z tej skorupy, ktr wok niej formowae, i pozwoli mu odczu, e powraca do rzeczywistoci i odzyskuje samego siebie? Dye do tego, aby odczy go od siebie samego, traktujc to jako wstpny krok do odczenia go od Nieprzyjaciela, i osigne w tym kierunku pewien postp. A teraz wszystko to zostao zmarnowane. Oczywicie wiem, i Nieprzyjaciel rwnie pragnie oderwa ludzi od nich samych, ale w inny sposb. Pamitaj zawsze, e On naprawd lubi t nikczemn gawied i ma ogromny szacunek dla ich osobowoci. Kiedy mwi o zatraceniu samych siebie, - 15 -

to pragnie jedynie, by wyrzekli si krzyku wasnej woli, a skoro to uczyni zwraca im ca osobowo i chepi si (obawiam si, e szczerze), e gdy oddadz Mu si cakowicie, bd bar dziej sob ni kiedykolwiek przedtem. Std te jakkolwiek cieszy si widzc, e powicaj nawet swe niewinne chci dla Jego woli, to nie znosi, gdy sprzeniewierzaj si swej wasnej naturze dla jakiegokolwiek innego powodu. My za powinnimy ich zawsze do tego zachca. Najgbsze skonnoci i impulsy kadego czowieka s punktem wyjcia i surowcem, w ktry go Nieprzyjaciel wyposay. Odcicie go od tych skonnoci i impulsw jest zawsze pewnym zyskiem; nawet w sprawach obojtnych jest rzecz podan, by w miejsce rzeczywistych wasnych upodoba czy niechci czowieka podstawi normy wiata, konwencji lub mody. Oczywicie poszedbym w tym kierunku jak najdalej Przyjbym zasad wykorzenienia u mego pacjenta wszelkich wyranych upodoba osobistych, ktre aktualnie nie s grzechem, nawet gdyby to byy upodobania zupenie bahe, takie jak zamiowanie do krykieta, zbierania znaczkw lub te picia kakao. Takie rzeczy, zgadzam si z tob, nie maj w sobie nic z cnoty, jest w nich jednak pewien rodzaj niewinnoci, pokory i bezinteresownoci, do ktrych nie mam zaufania. Czowiek cieszcy si prawdziwie i bezinteresownie jakkolwiek rzecz na wiecie jedynie ze wzgldu na ni sam i nie dbajcy wcale o to, co inni o tym mwi, jest z gry przez sam ten fakt uzbrojony przeciwko niektrym naszym najsubtelniejszym sposobom atakowania. Powiniene zawsze skania pacjenta do porzucenia ludzi, pokarmu lub ksiek, ktre rzeczywicie lubi, na rzecz "najlepszych" ludzi, "waciwego" pokarmu, "doniosych" ksiek. Znaem czowieka, ktrego przed wielkimi pokusami ambicji spoecznych ochronio jeszcze wiksze zamiowanie do flaczkw i cebuli. Naley zastanowi si, w jaki sposb naprawi t klsk. Bardzo wan rzecz jest powstrzyma go od jakiejkolwiek dziaalnoci. Dopki nie zmieni tej nowej skruchy na czyn, nie ma znaczenia, ile czasu powica jej w myli. Niech si to bydltko tarza w niej. Jeli ma ku temu jakie skonnoci, niech napisze ksik na ten temat; czsto bywa to wybornym sposobem wyjaowienia ziarna, ktre Nieprzyjaciel rzuca w ludzkie dusze. Niech robi, co mu si podoba, tylko niech nie dziaa. adne natenie pobonoci w jego wyobrani i uczuciach nie przyniesie nam szkody, jeli potrafimy utrzyma j z dala od jego woli. Czynne przyzwyczajenia, jak powiedzia to jeden z ludzi, wzmacniaj si przez powtarzanie, natomiast bierne sabn. Im czciej pacjent twj odczuwa pewne sprawy, lecz przy tym nic nie robi, tym W niej staje si w ogle zdolny do czynu, a na dalsz met tym mniej zdolny do odczuwania. Twj kochajcy stryj Krtacz 14. Mj drogi Piounie W twoim ostatnim sprawozdaniu o pacjencie najbardziej niepokojce jest to, e nie czyni on adnego z owych dufnych postanowie, ktrymi nacechowane byo jego pierwsze nawrcenie. Ju nic z tych hojnych obietnic o wiecznej cnocie, jak miarkuj; nawet nie oczekuje daru "aski" na cae ycie; pozostaa tylko nadzieja na skromn biec zapomog, potrzebn do sprostania biecej, codziennej pokusie. To bardzo le. Chwilowo widz tylko jedn rzecz, ktr si trzeba zaj. Twj pacjent sta si pokorny; czy zwrcie jego uwag na ten fakt? Kada cnota staje si dla nas mniej grona z chwil, gdy czowiek nabierze przekonania, e j posiada, a w odniesieniu do pokory jest to szczeglnie prawdziwe. Zaskocz go znienacka, w momencie gdy bdzie rzeczywicie ubogi w duchu, i przemy do jego wiadomoci t wynagradzajc refleksj: "Na Jowisza! zaczynam by pokorny", a prawie natychmiast pojawi si pycha - pycha z wasnej pokory. Jeli spostrzee w tym niebezpieczestwo i bdzie prbowa stumi t now posta pychy, uczy go dumnym z tej prby - i tak dalej poprzez tyle stopni, ile ci si spodoba, lecz nie posuwaj si w tym kierunku zbyt daleko, aby nie obudzi w nim poczucia humoru i proporcji, w takim bowiem wypadku tylko si z ciebie wymieje i pjdzie spa. Lecz istniej jeszcze inne korzystne sposoby przykucia jego uwagi do cnoty Pokory. Przez cnot Pokory, jak zreszt i przez wszystkie inne, Nieprzyjaciel pragnie odwrci uwag czowieka od niego samego, a skierowa j ku Sobie i ku blinim. Cae to ponienie i znienawidzenie samego siebie ma ostatecznie zmierza wycznie do tego celu. Jeli tego celu nie osiga, nie czyni nam wiele szkody; moe nam nawet wyj na korzy, o ile skupia uwag czowieka na nim samym, a nade wszystko, jeli pogarda samego siebie stanie si punktem wyjcia do gardzenia innymi ludmi, a wreszcie do przygnbienia, cynizmu i okruciestwa. Musisz zatem ukry przed pacjentem prawdziwy cel Pokory. Niech nie myli, e jest ona zapomnieniem o samym sobie, lecz e jest pewnego rodzaju opini (mianowicie niezbyt pochlebn) o jego wasnych talentach i charakterze. Jak wnioskuj, posiada on rzeczywicie pewne talenty. Ugruntuj w jego wiadomoci przewiadczenie, i pokora polega na wmawianiu w siebie, e talenty te s mniej cenne ni on o nich sdzi. Bez wtpienia, w rzeczywistoci s mniej cenne ni sdzi, ale nie o to chodzi. Istotn rzecz jest skoni go, by warto jakiego przymiotu ocenia inaczej ni jest w rzeczywistoci, wprowadzajc w ten sposb pewien element nieuczciwoci i udawania w sam rdze tego, co w przeciwnym wypadku mogoby si sta cnot. Dziki stosowaniu tej metody, tysice ludzi uwaa, e pokora to pikne kobiety usiujce uwierzy, e s brzydkie, inteligentni mczyni usiujcy uwierzy, e s gupcami. A poniewa to, w co prbuj uwierzy, moe by w pewnych wypadkach oczywistym nonsensem, nie potrafi w to uwierzy; nam z kolei daje to okazj do wytworzenia sytuacji, w ktrej myli ich wiecznie obraca si bd wok ich wasnej osoby, w usiowaniach zmierzajcych do osignicia tego, co niemoliwe. Aby uprzedzi strategi Nieprzyjaciela, trzeba rozway Jego zamiary. Nieprzyjaciel pragnie doprowadzi czowieka do takiego stanu umysu, w ktrym mgby on zaprojektowa najwspanialsz katedr wiata i zdawa sobie spraw z tego, e jest - 16 -

ona najwspanialsza, i cieszy si tym faktem, nie odczuwajc jednak z tego powodu wikszego (ani mniejszego) ani innego zadowolenia ni to, jakie odczuwaby, gdyby tego dokona kto inny. Nieprzyjaciel chce w kocu, by czowiek by tak dalece wolny od wszelkiej stronniczoci na swoj korzy, iby mg cieszy si wasnymi talentami tak szczerze i pogodnie jak talentami swego bliniego lub wschodem soca, soniem czy wodospadem. Na dalsz met chce On, by kady czowiek by zdolny uzna wszelkie stworzenia (nawet siebie samego) za co wspaniaego i doskonaego. Pragnie On zabi czym prdzej ich zwierzc mio wasn; lecz obawiam si, e w Swej polityce dugofalowej pragnie On oywi w nich nowy rodzaj mioci wasnej - dobroczynno i uczucie wdzicznoci dla wszystkich, wczajc W to take samych siebie. Z chwil gdy si naprawd naucz kocha swych blinich jak siebie samych, wolno im bdzie kocha siebie jak swych blinich. Albowiem nie moemy nigdy zapomina o tym, co jest najbardziej odpychajcym i niewytumaczalnym rysem Nieprzyjaciela; On rzeczywicie kocha te stworzone przez Siebie bezwose dwunone istoty i to, co odejmuje jedn rk, zawsze oddaje im drug. Cay jego wysiek pjdzie wic w tym kierunku, by cakowicie odwrci uwag czowieka od sprawy jego wasnej wartoci. Wolaby raczej, by czowiek uzna si w myli za, wielkiego architekta lub wielkiego poet, a potem o tym zapomnia, ni eby traci wiele czasu i wysikw, prbujc uwaa si za kiepskiego. Twoje usiowania, by wsczy w pacjenta chepliwo lub faszyw skromno, spotkaj si ze strony Nieprzyjaciela ze zrozumia przestrog, e od czowieka nie da si wcale, aby mia wyrobione zdanie o swych talentach i e nic nie stoi na przeszkodzie, aby je dalej udoskonala wedle najlepszych swych zdolnoci, bez dokadnego wyznaczania sobie waciwego miejsca w wityni Sawy. Musisz stara si za wszelk cen nie dopuci tej przestrogi do wiadomoci swego pacjenta. Nieprzyjaciel bdzie rwnie dy do tego, aby pacjent zda sobie spraw z realnoci doktryny, ktr oni wszyscy wyznaj, lecz z ktr uczuciowo trudno im si pogodzi - doktryny, e nie oni siebie stworzyli, e ich talenty zostay im dane i e rwnie dobrze mogliby by dumni z koloru swych wosw, Nieprzyjaciel bdzie si stara zawsze i wszelkimi sposobami odwrci myl pacjenta od tych zagadnie; twoim natomiast zadaniem bdzie przyku do nich jego uwag. Nieprzyjaciel nie pragnie nawet, by myla zbyt wiele o swych grzechach; skoro raz zostay odaowane, to im prdzej czowiek odwrci od nich sw uwag, tym bardziej Nieprzyjaciel bdzie zadowolony. Twj kochajcy stryj Krtacz 15. Mj drogi Piounie Oczywicie zauwayem, e ludzko przechodzia ostatnio okres chwilowego uciszenia w europejskiej wojnie - w tym co oni nazywaj naiwnie Wojn! - i nie dziwi si, e przycichy take niepokoje pacjenta. Czy w naszym interesie ley, aby to popiera, czy te mamy podtrzymywa jego udrk? Zarwno drczce obawy, jak i gupia pewno siebie s podanymi stanami umysu. Nasz wybr pomidzy jednym a drugim wie si z innymi wanymi problemami. Ludzie yj w czasie, lecz Nieprzyjaciel przeznacza ich do wiecznoci. Dlatego, moim zdaniem, chce On, by zwracali sw uwag gwnie na dwie rzeczy: na sam wieczno i na ten punkt w czasie, ktry oni nazywaj Teraniejszoci. Teraniejszo bowiem jest punktem, w ktrym czas styka si z wiecznoci. W odniesieniu do teraniejszego momentu, i tylko w odniesieniu do nie doznania ludzi s podobne do dozna, ktrych nasz Nieprzyjaciel dowiadcza w stosunku do caej rzeczywistoci; tylko w tym momencie darowana jest ludziom wolno i aktualno. Chciaby dlatego, aby ich zainteresowania kieroway si nieustannie albo ku wiecznoci (co jest jednoznaczne z kierowaniem swych zainteresowa ku Niemu), albo ku Teraniejszoci - by albo rozmylali o wiekuistej z Nim cznoci lub rozce, albo szli za aktualnym gosem sumienia, znosili aktualnie przeznaczony im krzy w oparciu o aktualnie otrzyman ask, dzikujc za aktualnie przeywane przyjemnoci. W naszym interesie ley, aby odcign ich od tego, co wieczne, i od tego, co teraniejsze. Majc to na uwadze, kusimy czasem czowieka (powiedzmy jak wdow lub naukowca), aby y przeszoci. Lecz ma to ograniczon warto, gdy do pewnego stopnia posiadaj oni rzeczywist znajomo Przeszoci, ktra z kolei ma wyranie okrelony charakter i pod tym wzgldem przypomina wieczno. Daleko lepiej jest nakoni ich do tego, by yli Przyszoci. Ju biologiczna konieczno skierowuje wszystkie ich namitnoci w t stron, tak e myl o Przyszoci budzi w nich uczucia nadziei i trwogi. W dodatku Przyszo jest im nie znana; skaniajc ich wic do mylenia o niej skaniamy ich do mylenia o rzeczach i sprawach nierealnych. Krtko mwic, ze wszystkich rzeczy Przyszo najmniej przypomina wieczno. Jest ona najbardziej doczesn czci czasu - Przeszo jest ju bowiem zamroona i znieruchomiaa, a Teraniejszo jest przewietlona promieniami wiecznoci. Std poparcie, jakiego udzielalimy i udzielamy takim schematom mylowym, jak Twrcza Ewolucja, Humanizm Naukowy czy te Komunizm, ktre kieruj myli i uczucia ludzi ku Przyszoci, w samo sedno doczesnoci. Dlatego prawie wszystkie wystpki i wykroczenia tkwi swymi korzeniami w przyszoci. Wdziczno kieruje si ku przeszoci, a mio ku teraniejszoci; strach, chciwo, nieczysto i ambicja ku przyszoci. Niech ci si nie wydaje, e nieczysto jest tu wyjtkiem. Gdy nadchodzi aktualna przyjemno, grzech (ktry nas tu wycznie obchodzi) ju si dokona. Przyjemno jest wanie t czci tego procesu, z powodu ktrej ubolewamy i ktr chtnie wykluczylibymy, gdybymy tego mogli dokona bez utraty grzechu; jest ona dzieem Nieprzyjaciela i dlatego dowiadczana jest w Teraniejszoci. Grzech, ktry jest naszym dzieem, patrza w przyszo. Bez wtpienia Nieprzyjaciel chce, aby ludzie myleli rwnie o Przyszoci - dokadnie tyle, ile potrzeba do dzisiejszego zaplanowania uczynkw sprawiedliwoci lub mioci bliniego, ktre przypuszczalnie bd ich jutrzejszym obowizkiem. Obowizek planowania jutrzejszych czynnoci jest obowizkiem dnia dzisiejszego; aczkolwiek dotyczy on spraw przyszych, - 17 -

obowizek, jak wszystkie obowizki, tkwi w Teraniejszoci. Tu nie chodzi o rozcinanie dba na czci. On nie chce, aby ludzie byli cakowicie pochonici Przyszoci, by w niej umieszczali swe skarby. My chcemy. Jego ideaem jest czowiek, ktry po caodziennej pracy dla dobra potomnoci (jeli to jest jego powoanie) potrafi o tym wszystkim zapomnie, spraw poleci Niebu i przyj od razu postaw nacechowan cierpliwoci lub wdzicznoci, w zalenoci od wymogw biecej chwili. My natomiast chcemy czowieka nkanego Przyszoci, nawiedzonego wizj nadchodzcego raju lub pieka na ziemi, gotowego w teraniejszoci ama polecenia Nieprzyjaciela, jeli potrafimy go przekona, e czynic to moe osign jedno lub odwrci drugie; w wierze swej zalenego od sukcesu lub bankructwa planw, ktrych ostatecznego rozwizania nie bdzie ju za swego ycia oglda. Chcemy stworzy cae pokolenia ustawicznie gonice za tczowymi miraami; pokolenia ludzi ani uczciwych, ani yczliwych, ani na bieco szczliwych, ludzi, ktrzy kady rzeczywisty dar otrzymany w Teraniejszoci zuytkowuj jako rodek napdowy do wznoszenia otarza przyszoci. Pomijajc inne nieistotne tu sprawy, mona wic oglnie przyj, e lepiej byoby, aby twj pacjent w zwizku z t wojn by peen obaw lub nadziei (przy czym nie ma wikszego znaczenia, czy przeywa bdzie to pierwsze, czy to drugie), ni gdyby mia y teraniejszoci. Lecz wyraenie "y teraniejszoci" jest dwuznaczne. Moe ono oznacza proces, ktry w gruncie rzeczy bazuje na przyszoci w tym samym stopniu, co obawa. Moliwa jest sytuacja, w ktrej twj pacjent nie bdzie si martwi o przyszo nie dlatego, e interesuje si Teraniejszoci, lecz dlatego poniewa wyperswadowa sobie, e Przyszo uoy si przyjemnie. Dopki to jest prawdziwym powodem jego uspokojenia, uspokojenie to wyjdzie nam na korzy, poniewa przygotowuje mu ono tym wiksze rozczarowanie, a w konsekwencji wiksze zniecierpliwienie, z chwil gdy jego zudne nadzieje prysn. Jeeli natomiast zdaje sobie spraw z tego, e mog go oczekiwa rzeczy okropne, i modli si o cnoty potrzebne, aby im sprosta, a tymczasem zajmuje si Teraniejszoci, dlatego e w niej, i tylko w niej, istniej wszelkie obowizki, wszelkie aski, wszelkie poznanie i wszelkie przyjemnoci, to jego postawa jest bardzo niepodana i powinna by natychmiast zaatakowana. Tutaj jeszcze raz przychodzi nam z pomoc nasz Oddzia Filologiczny, sprbuj w jego wypadku sowa "ukontentowanie". Lecz jest rzecz wielce prawdopodobn, e "yje on Teraniejszoci" nie dla adnej z powyszych przyczyn, lecz po prostu dlatego, e cieszy si dobrym zdrowiem i lubi swoj prac. Byoby to wwczas zjawisko czysto naturalne. Mimo wszystko na twoim miejscu zburzybym ten stan rzeczy. adne naturalne zjawisko nie przynosi nam w gruncie rzeczy korzyci. Bo w kocu, dlaczego to stworzenie miaoby by szczliwe? Twj kochajcy stryj Krtacz 16. Mj drogi Piounie Wspomniae przypadkowo w ostatnim licie, i pacjent od chwili nawrcenia uczszcza bez przerwy do jednego i tylko jednego kocioa oraz e nie jest cakowicie z niego zadowolony. I c ty na to, jeli wolno zapyta? Dlaczego dotychczas nie otrzymaem od ciebie sprawozdania o przyczynach wiernoci dla parafialnego kocioa? Czy zdajesz sobie spraw, e o ile nie jest to przejaw obojtnoci, jest to rzecz bardzo za? Na pewno wiesz, e gdy jakiego czowieka nie mona uleczy z chodzenia do kocioa, to najlepiej wysa go w ssiedni okolic, by pty szuka kocioa, ktry by mu "dogadza", a stanie si wybrednym smakoszem i znawc kociow. Powody s oczywiste. Po pierwsze, parafialna organizacja powinna by zawsze atakowana, poniewa bdc jednoci miejsca, a nie upodoba, jednoczy w ten sposb zgodnie z wol Nieprzyjaciela ludzi rnych klas i psychiki. Natomiast zasada kongregacyjna czyni z kadego kocioa rodzaj klubu i ostatecznie - jeli wszystko idzie dobrze - koteri lub stronnictwo. Po drugie, poszukiwanie "odpowiedniego" kocioa czyni z czowieka krytyka, wtedy gdy Nieprzyjaciel pragnie w nim widzie ucznia. Od czowieka wieckiego oczekuje On w kociele postawy, ktra wprawdzie moe by krytyczna w znaczeniu odrzucania tego, co faszywe i nieprzydatne, lecz ktra ma by bezkrytyczna przez to, e nie traci czasu na szerokie i dugie roztrzsanie w myli powodw, dla ktrych to czy owo zostao odrzucone, lecz raczej w skupieniu i pokornej gotowoci otwiera si na przyjcie wszelkiego dobra, ktre mu podaj. (Sam widzisz, jak On si ponia, jaki jest nieuduchowiony, jak beznadziejnie wulgarny.) Ta postawa stwarza specjalnie w czasie kaza - stan niezwykle niesprzyjajcy dla caej naszej polityki, w ktrym owe nudziarstwa mog rzeczywicie trafi do ludzkiej duszy. Nie ma prawie kazania ani ksiki, ktra nie byaby dla nas niebezpieczna, jeli zostanie przyjta w tym usposobieniu. Prosz wic, rusz si i jak najprdzej polij tego durnia na obchd ssiednich kociow. Rejestr twoich ostatnich poczyna nie daje nam zbyt wiele zadowolenia. W naszym biurze ewidencyjnym zasignem informacji o dwu kocioach w najbliszym ssiedztwie - obydwa zasuguj na uwag. W pierwszym z nich proboszcz tak gorliwie zaj si rozwadnianiem prawd wiary, by je uczyni atwiejszymi dla niedowierzajcej, jak przypuszczam, i ciko mylcej kongregacji, e obecnie zaskakuje on parafian sw wasn niewiar, a nie na odwrt. W niejednej duszy podkopa ju chrzecijastwo. Jego prowadzenie naboestw jest rwnie godne podziwu. W celu zaoszczdzenia wieckim wszelkich "trudnoci, zaniecha lekcjonarza i naznaczonych psalmw, i obecnie, nie zdajc sobie z tego sprawy, krci nieustannie koowrotek swych pitnastu ulubionych psalmw i dwudziestu ulubionych lekcji. W tym stanie rzeczy nie grozi nam niebezpieczestwo, eby jaka prawda, ktra jemu lub jego owczarni nie jest jeszcze dobrze znana, dotara kiedykolwiek do ich wiadomoci przez Pismo wite. Ale moe twj pacjent nie jest na tyle gupi - lub jeszcze nie - by koci ten mg nam przynie poytek? W drugim kociele mamy Fr. Spike'a. Ludzie chccy ogarn zakres jego pogldw bywaj czsto zakopotani; nie mog poj, dlaczego jednego dnia jest on prawie komunist, a nastpnego dnia jest niedaleki od pewnego rodzaju teokratycznego - 18 -

faszyzmu - jednego dnia jest scholastykiem, by w nastpnym przeczy prawie zupenie wartoci ludzkiego rozumu - jednego dnia nurza si w polityce, a nazajutrz gosi, e wszystkie pastwa tego wiata w rwnej mierze "podlegaj sdowi". My naturalnie widzimy ogniwo wice te sprzecznoci; jest nim niech do ludzi i przekora. Ten czowiek nie potrafi gosi czegokolwiek, co nie jest obliczone na poruszenie, uraenie, zakopotanie albo upokorzenie swych parafian i ich przyjaci. Kazanie, na ktre ci ludzie mogliby si zgodzi, byoby dla niego tak nudne jak oklepany poemat w ich wykonaniu. Jest w nim rwnie pewna obiecujca skaza nieuczciwoci; mona go skusi, aby mwi "Koci naucza...", podczas gdy w rzeczywistoci myli: "Jestem tego prawie pewien, e czytaem ostatnio u Maritaine'a czy u kogo podobnego". Ale musz ci ostrzec, i posiada on jedn fataln wad: on naprawd wierzy. A to moe jeszcze wszystko popsu. Lecz istnieje jedna korzystna okoliczno, wsplna obu kocioom - oba s kocioami partykularnymi. Zdaje si, i ostrzegaem ci uprzednio, e o ile nie da si utrzyma pacjenta z dala od Kocioa, to naley go przynajmniej zwiza mocno z jakim stronnictwem w Kociele. Nie myl tu o jakim odamie na tle prawdziwie doktrynalnym; w tych sprawach im bardziej jest obojtny, tym lepiej. Poza tym przy wytwarzaniu zoliwoci nie liczymy w pierwszym rzdzie na kwestie doktrynalne. Prawdziwa uciecha to wytworzenie nienawici midzy tymi, ktrzy mwi "msza", a tymi, ktrzy mwi "wita komunia", gdy rwnoczenie adna ze stron nie potrafiaby na przykad wyjani rnicy midzy doktryn Hookera a Tomasza z Akwinu, w sposb, ktry ostaby si krytyce bodaj przez pi minut. A jaki cudowny grunt dla naszej dziaalnoci stanowi takie skdind obojtne rzeczy, jak wiece, szaty i inne podobne drobiazgi. Usunlimy prawie zupenie z wiadomoci ludzkiej to, czego ten tak bardzo dla nas szkodliwy kaznodzieja Pawe naucza swego czasu o pokarmach i innych nieistotnych rzeczach - mianowicie, i czowiek bez skrupuw winien si zawsze liczy w postpowaniu z czowiekiem skrupulatnym. Wydawaoby si, e aktualno tej zasady jest dla nich jak najbardziej oczywista. Mona by si spodziewa, e zobaczysz czowieka "Niskiego Kocioa" klkajcego i egnajcego si z obawy, by nie zgorszy delikatnego sumienia brata z "Wysokiego Kocioa" brakiem religijnego uszanowania; i przeciwnie, czonka "Wysokiego Kocioa" wstrzymujcego si od tych oznak czci w obawie, by nie zawie swego brata z "Niskiego Kocioa" do bawochwalstwa. I tak by istotnie byo, gdyby nie nasz nieustanny wysiek. Bez niego rozmaito zwyczajw anglikaskiego Kocioa mogaby si sta istn cieplarni chrzecijaskiego miosierdzia i pokory. Twj kochajcy stryj Krtacz 17. Mj drogi Piounie Lekcewaenie, z jakim wyraae si w twym ostatnim licie o obarstwie jako sposobie zdobywania dusz, jest wiadectwem twej ignorancji. Jednym z wielkich osigni ostatniego stulecia jest znieczulenie ludzkiego sumienia na tym punkcie, tak i obecnie, jak Europa duga i szeroka, z trudnoci usyszaby kazanie pitnujce obarstwo lub znalazby sumienie nim zaniepokojone. Osignlimy ten sukces gwnie przez zerodkowanie wszystkich naszych wysikw na obarstwie Smakoszostwa, nie za na obarstwie pochodzcym z Nadmiaru. Dobrym tego przykadem jest, jak dowiaduj si z jej akt, matka twego pacjenta, o czym moge si by zreszt dowiedzie od Glubose'a. Byaby zdumiona - i mam nadziej, e pewnego dnia bdzie - gdyby si dowiedziaa, e cae jej ycie wcignite jest w jarzmo tego rodzaju zmysowoci; nie moe za tego dostrzec, poniewa iloci pokarmu, ktre tu wchodz w gr, s niewielkie. Lecz c za znaczenie ma ilo w wypadku, gdy moemy uy ludzkiego odka i podniebienia do sprowokowania ktliwoci, zniecierpliwienia, nieyczliwoci i przesadnej troski o siebie? Glubose trzyma t star kobiet mocno w garci. Jest ona istnym postrachem goszczcych j gospody i sucych. Zawsze si odwraca od tego, co jej podano, aby z delikatnym westchnieniem powiedzie: "Ale bagam... wszystko, czego mi potrzeba, to filianka herbaty, saba, ale nie za saba, i naprawd malutki kawaek kruchej grzanki". Pojmujesz? Poniewa to, czego da, jest mniejsze i mniej kosztowne od tego, co jej podano, nigdy nie uzna za obarstwo swej stanowczej chci otrzymania tego, czego pragnie, nawet jeli to moe by bardzo kopotliwe dla innych. W chwili prawdziwego folgowania swemu apetytowi wierzy, i praktykuje umiarkowanie. Na widok talerza stawianego przed ni przez zapracowan kelnerk w zatoczonej restauracji wydaje lekki okrzyk i mwi: "Och, to za duo, o wiele za duo. Prosz to zabra i przynie mi mniej wicej czwart cz tego". W razie sprzeciwu powiedziaaby, e postpuje tak przecie tylko dlatego, aby unikn marnotrawstwa. W rzeczywistoci powodem jej postpowania jest osobliwy odcie smakoszostwa, ktrym mymy j ujarzmili, a ktre zostao uraone widokiem wikszej iloci poywienia, ni jej akurat potrzeba. Rzeczywist warto spokojnej i dyskretnej pracy, ktr Glubose peni od lat przy tej starej kobiecie, mona oceni wedle skali, w jakiej jej odek panuje obecnie nad jej yciem. Kobieta ta jest w stanie umysu, ktry mona wyrazi powiedzeniem: "Wszystko, czego mi potrzeba". Wszystko, czego potrzebuje, to filianka herbaty naleycie zaparzonej lub jajko naleycie ugotowane, lub wreszcie kromka chleba naleycie przyrumieniona. Nigdy jednak nie natrafia ona na suc czy te przyjacik, ktra potrafiaby przyrzdzi te proste potrawy "naleycie", a to dlatego, e jej "naleycie" kryje w sobie nienasycone podanie jakiego doskonaego, prawie e niemoliwego do osignicia dogodzenia podniebieniu; ktrego jak si jej wydaje, doznawaa w przeszoci: Przeszo, ktr ona opisuje jako "czasy, w ktrych mona byo znale dobr suc", my znamy jako dni, kiedy jej zmysy atwiej doznaway zadowolenia, a ponadto znajdowaa ona wwczas przyjemnoci innego rodzaju, ktre czyniy j mniej zalen od uciech stou Tymczasem obecnie codzienne rozczarowania powoduj codzienne ze humory kucharki skadaj wypowiedzenia, a przyjanie ostygaj. Jeli Nieprzyjaciel budzi w jej wiadomoci sabe podejrzenie, i zbyt - 19 -

troszczy si o poywienie, to Glubose przeciwway je natychmiast, sugerujc jej, i nie chodzi jej przecie o to, co sama jada, lecz "lubi, aby jej chopak mia wszystko dobrze przyrzdzone". W gruncie rzeczy jej akomstwo jest wanie jedn z gwnych przyczyn jego, trwajcego od lat, niezadowolenia z rodzinnego domu. Ot twj pacjent jest nieodrodnym synem swej matki. Czynic, co moesz, zreszt zupenie susznie, na innych frontach, nie powiniene zaniedbywa powolnej infiltracji na odcinku obarstwa. Bdc mczyzn, nie da si przypuszczalnie zapa na zwodniczy frazes: "Wszystko, czego mi potrzeba". Mczyzn atwiej przemienia si w arokw, wykorzystujc ich prno. Naley ich tak urobi, by uwaali si za znawcw w dziedzinie kulinarnej, by na przykad chepili si tym, e odkryli w miecie jedyn restauracj, w ktrej naprawd zrazy s "naleycie" usmaone. To, co zaczyna si od prnoci, stopniowo mona zamieni w przyzwyczajenie. Lecz, niezalenie od tego, jak podejdziesz do tej sprawy - najwaniejsze jest doprowadzi pacjenta do takiego stanu, w ktrym niemono dogodzenia sobie - obojtnie czy to bdzie chodzi o szampana, herbat czy papierosy - "wyprowadza go z rwnowagi, wwczas bowiem jego cnoty - miosierdzie, sprawiedliwo, posuszestwo zdane s wszystkie na twoj ask i nieask. Samo nieumiarkowanie w jedzeniu jest o wiele mniej cenne ni smakoszostwo. Jego gwne zastosowanie jest czym w rodzaju przygotowania artyleryjskiego do ataku na czysto. W tej sprawie, jak zreszt w kadej innej, utrzymuj swego czowieka w stanie faszywego uduchowienia. Niech w niej nigdy nie dostrzee aspektu medycznego. Niech zastanawia si i dziwi, co za pycha czy te brak wiary popchn go w twe rce, podczas gdy proste spojrzenie wstecz i przebadanie tego, co jad czy pi w cigu ostatnich 24 godzin, wykazaoby mu, skd pochodzi twoja amunicja, i w ten sposb przez ma nieraz abstynencj twoje linie komunikacyjne mogyby zosta zagroone. Jeli twj pacjent musi ju myle o fizjologicznej stronie czystoci, to karm go wielkim kamstwem, w ktre za nasz spraw Anglicy uwierzyli, i nadmierne wiczenia fizyczne oraz wynikajce std zmczenie szczeglnie sprzyjaj tej cnocie. Mona si susznie zapyta, jak wobec powszechnie znanej podliwoci marynarzy i onierzy potrafi oni w to jeszcze wierzy. Lecz mymy uyli nauczycieli szkolnych, by ten pogld rozpowszechni - ludzi, ktrzy naprawd byli zainteresowani czystoci, traktujc j jako usprawiedliwienie gier sportowych i zalecajc gry jako pomoc do zachowania czystoci. Lecz caa ta sprawa jest zbyt obszerna, by zajmowa si ni na samym kocu listu. Twj kochajcy stryj Krtacz

18. Mj drogi Piounie Nawet w szkole prowadzonej przez Slubgoba musiae si uczy rutyniarskiej techniki kuszenia seksualnego, a poniewa dla nas duchw caa ta dziedzina jest wyjtkowo nudna (jakkolwiek stanowi konieczn cz naszego wyszkolenia), nie bd si nad ni zatrzymywa. Lecz jeli chodzi o wyrobienie sobie szerszego spojrzenia na te zagadnienia, to sdz, e musisz si jeszcze wiele nauczy. Wymagania Nieprzyjaciela stawiane ludziom przybieraj form dylematu: albo zupena wstrzemiliwo, albo konsekwentne jednoestwo. Ju od chwili pierwszego wielkiego zwycistwa Naszego Ojca cakowita wstrzemiliwo dziki naszym zabiegom jest dla ludzi zadaniem niezwykle trudnym. Natomiast ucieczk w drugim kierunku zagradzamy im ju od kilkuset lat. Dokonujemy tego przez poetw i powieciopisarzy, przekonujc ludzi, e jedyn przyzwoit pobudk wstpowania w zwizek maeski jest owo ciekawe, a zazwyczaj krtkotrwae przeycie zwane "zakochaniem si", ze maestwo moe i powinno to przeycie utrwali i e maestwo, ktre tego nie spenia, przestaje by obowizujce. W ten sposb sparodiowalimy ide pochodzc od Nieprzyjaciela. Caa filozofia Pieka opiera si na uznaniu pewnika, e jedna rzecz nie jest drug rzecz, a zwaszcza, e jedna ja nie jest drug jani. Moje dobro jest tylko moim dobrem, a twoje dobro jest twoim. Co jeden zyskuje, to drugi traci. Nawet martwy przedmiot jest tym, czym jest, dziki wykluczeniu z zajmowanej przez siebie przestrzeni wszelkich innych przedmiotw; jeli co si powiksza, czyni to przez odepchnicie od siebie innych przedmiotw albo przez pochonicie ich. To samo odnosi si do ludzkiej osoby. U zwierzt pochonicie przybiera form poarcia; dla nas, szatanw, oznacza to wessanie woli i wolnoci osobnika sabszego przez silniejszego. "By" znaczy "trwa we wspzawodnictwie o byt". Natomiast filozofia Nieprzyjaciela nie jest niczym innym jak cigym usiowaniem zmierzajcym do ominicia tej najoczywistszej prawdy. On zmierza do sprzecznoci. Ma by zachowana wielo rzeczy, ktre w jaki niewytumaczony sposb maj rwnie stanowi jedno. Dobro jednej osoby ma by dobrem drugiej. T nie- moliwo nazywa On mioci, i to samo monotonne panaceum mona wyledzi we wszystkich Jego poczynaniach, a nawet we wszystkim, czym jest - lub ma pretensj by. Skutkiem tego nawet jeli chodzi o Jego wasny byt, nie zadowala si jednoci w sensie cile arytmetycznym; chce by troistym, a rwnoczenie jedynym, by w ten sposb cay ten nonsens o mioci mg znale oparcie w Jego wasnej naturze. Na przeciwlegym kracu tej skali wprowadza On do materii ten obrzydliwy wynalazek - organizm - w ktrym poszczeglne czci zostay w sposb przewrotny oderwane od ich naturalnych funkcji rywalizacji i wspzawodniczenia pomidzy sob, a skierowane ku zgodnemu wspdziaaniu dla dobra caoci. Rzeczywisty motyw, jakim kierowa si Nieprzyjaciel decydujc si na ustanowienie pci jako rodka przekazywania ycia, jest jednak zbyt widoczny ze sposobu, w jaki j wykorzysta. Pe - z naszego punktu widzenia - moga by cakowicie - 20 -

nieszkodliwa. Moga bya by tylko jednym wicej sposobem, w jaki silniejszy osobnik napada na sabszego - jak to ma miejsce wrd pajkw, gdzie oblubienica koczy swe gody weselne poarciem swego oblubieca. Lecz u ludzi Nieprzyjaciel poczy niedorzecznie mio pomidzy stronami z podaniem seksualnym. On rwnie uzaleni potomstwo od rodzicw, a rodzicom udzieli impulsu do jego wychowania - stwarzajc w ten sposb Rodzin, podobn do organizmu, tylko gorsz, gdy jej czonkowie s jednostkami bardziej odrbnymi, a rwnoczenie powizanymi z sob w sposb bardziej wiadomy i odpowiedzialny. W rzeczywistoci okazuje si, e caa ta rzecz to jeszcze jeden pomys wcigania ludzi w sfer Mioci. A teraz do rzeczy. Nieprzyjaciel okreli zalubion par jako "jedno ciao". Nie powiedzia "szczliwie zalubiona para" albo "para zalubiona, poniewa bya zakochana"; ty jednak moesz doprowadzi do tego, by ludzie to przeoczyli. Moesz rwnie sprawi, by zapomnieli, e czowiek, zwany przez nich Pawem, nie ograniczy tej jednoci wycznie do par zalubionych. Sam stosunek cielesny czyni wedug niego "jedno ciao". Mona wic tak pokierowa spraw, by to, co w pismach Pawa byo prostym podkreleniem doniosoci samego faktu pciowego obcowania, ludzie przyjli jako literack pochwa "zakochania". Prawd jest, e gdziekolwiek mczyzna wspyje fizycznie z kobiet, tam - czy strony tego chc, czy nie chc - zadzierzga si midzy nimi transcendentalna wi, ktra bdzie trwaa wiecznie, przynoszc szczcie lub cierpienie. Z prawdziwej przesanki, e ta transcendentalna wi z przeznaczenia swego miaa zmierza do wytworzenia uczucia mioci i rozbudowania rodziny - co si rzeczywicie nazbyt czsto zdarza, w wypadku gdy zawizuje si j z uczciwymi zamiarami - ludzie powinni, dziki odpowiednim zabiegom z naszej strony, wysnu faszywe przekonanie, e owa mieszanina czuoci, lku i dzy zwana "zakochaniem si" jest jedyn rzecz, ktra czyni maestwo szczliwym albo witym. Urobienie takiego bdnego mniemania jest o tyle atwe, e w Zachodniej Europie "zakochanie" bardzo czsto poprzedza zwizki maeskie, zawarte zgodnie z wol i zamierzeniami Nieprzyjaciela, to znaczy z intencj wiernoci, podnoci i dobrej woli; podobnie jak religijne wzruszenie towarzyszy bardzo czsto - cho nie zawsze - religijnemu nawrceniu. Innymi sowy, trzeba ludzi zachca, aby sdzili, e podstaw do maestwa jest jaka mocno ukoloryzowana i wykrzywiona wersja tego, co Nieprzyjaciel istotnie przyobieca, ale dopiero jako jego rezultat. Osiga si przez to podwjn korzy. Z jednej strony, ludzi nie posiadajcych daru wstrzemiliwoci mona odcign od szukania rozwizania tej trudnoci w maestwie, poniewa nie czuj si "zakochani" - myl za o zawarciu maestwa z jakiejkolwiek innej przyczyny wydaje im si, dziki naszym wysikom, poniajca czy wrcz cyniczna. I rzeczywicie ludzie tak sdz. Uwaaj, e intencja lojalnoci partnerowi dla zachowania czystoci, wzajemnej pomocy i przekazania ycia jest czym niszym od burzliwych emocji. (Postaraj si wytworzy w twym pacjencie przekonanie, e ceremonia zalubin jest w swej istocie czym obraajcym i poniajcym.) Z drugiej strony, kade seksualne zalepienie, jakiekolwiek by ono byo, dopki zmierza do maestwa, bdzie uwaane za "mio", a "mio" bdzie usprawiedliwia wszelkie przewinienia czowieka. Rodzca si z takiego mylenia opinia publiczna nie pozwoli mu dostrzec konsekwencji, wynikajcych z polubienia osoby bezbonej, gupiej lub rozpustnej. Lecz wicej na ten temat w nastpnym licie. Twj kochajcy stryj Krtacz 19. Mj drogi Piounie Mocno si zastanawiaem nad kwesti poruszon w twym ostatnim licie. Jeli wszystkie byty, jak to jasno wykazaem, ju z natury swej midzy sob wspzawodnicz, a tym samym idea Mioci goszona przez Nieprzyjaciela pozostaje z tym w jawnej sprzecznoci, to jaki sens maj moje tylokrotnie ponawiane ostrzeenia, i On naprawd kocha t ludzk gawied i rzeczywicie pragnie ich wolnoci i nieprzerwanej egzystencji? Mam nadziej, mj drogi chopcze, e nie pokazae nikomu mych listw. Oczywicie nie dlatego, aby to miao jakie znaczenie. Nietrudno przecie dostrzec, e pozorna herezja, w jak popadem, jest zupenie przypadkowym potkniciem si. A propos, mam nadziej, e zrozumiae rwnie, i niektre pozornie niepochlebne aluzje co do Slubgoba miay charakter wycznie artobliwy. W rzeczywistoci mam dla niego najwyszy szacunek. No i oczywicie to, co napisaem, e nie bd ci osania przed wadzami, nie byo pomylane na serio. Lecz prosz ci, trzymaj to wszystko pod kluczem. Prawd jest, e stao si to wycznie przez nieuwag, kiedy powiedziaem, e Nieprzyjaciel naprawd kocha ludzi. To jest naturalnie niemoliwoci. On i ludzie to dwa odrbne wiaty. Ich dobro nie moe by Jego dobrem. Cae Jego gadanie o Mioci musi by mask, za ktr kryje si co innego - On musi mie jaki rzeczywisty motyw stwarzajc ich i tak bardzo si o nich troszczc. Powodem tego, e zapominamy si i zaczynamy mwi, jakoby On rzeczywicie posiada t niemoliw Mio, jest nasza kompletna bezsilno i niemono wykrycia prawdziwego motywu. Jak On ich zamyla wykorzysta? To jest wanie ta nierozwizalna zagadka. Nie sdz, by to mogo przynie jak szkod, jeli Ci zdradz, e ten wanie problem by gwn przyczyn sporu midzy Naszym Ojcem a Nieprzyjacielem. Kiedy sprawa stworzenia czowieka zostaa po raz pierwszy poruszona i kiedy ju wwczas Nieprzyjaciel wyjawi, i przewidzia pewien epizod z krzyem, Nasz Ojciec poprosi zwyczajnie o rozmow i wyjanienie. Zamiast rzeczowej odpowiedzi Nieprzyjaciel przedstawi mu t nieprawdopodobn histori o bezinteresownej mioci, ktr a do tej chwili podtrzymuje i rozpowszechnia. Ojciec nasz nie mg si naturalnie na tak odpowied zgodzi. Baga Nieprzyjaciela, by odkry swe karty, i dawa Mu do tego wszelk sposobno. Wyzna, i gorco pragnie pozna t tajemnic; Nieprzyjaciel odrzek: "Pragn z caego serca, aby j pozna". Wyobraam sobie, e to musiao by w tym stadium rozmowy, gdy odczucie takiego nie- usprawiedliwionego braku zaufania kazao Naszemu Ojcu usun si sprzed oblicza Nieprzyjaciela w bezkresn dal z gwatownoci, ktra daa pocztek tej miesznej nieprzyjacielskiej historii, i zosta przemoc wyrzucony z Nieba. Od owej chwili zaczlimy docieka, dlaczego nasz Ciemizca by a tak - 21 -

tajemniczy. Caa Jego wadza opiera si na tej tajemnicy. Czonkowie Jego stronnictwa przyznawali nieraz, e gdybymy kiedykolwiek zrozumieli, co On pojmuje przez Mio, wojna byaby skoczona i weszlibymy z powrotem do Nieba. I wok tego koncentruje si nasze najwiksze zadanie. My wiemy, e On w rzeczywistoci kocha nie moe - nikt nie moe - to w ogle nie ma sensu. Gdybymy tylko mogli odkry, do czego On naprawd zmierza! Wysuwa si hipotez za hipotez i wci nie moemy tego zgbi. Nie wolno jednak traci nadziei; coraz wicej i wicej skomplikowanych teorii, coraz peniejsze nagromadzenie danych, zwikszone nagrody dla badaczy osigajcych postp w badaniach, coraz straszniejsze kary dla tych, ktrym si nie udaje - to wszystko, kontynuowane i przyspieszane a po kres czasu, na pewno nie moe za: koczy si niepowodzeniem. Uskarasz si, e w mym ostatnim licie nie stawiam sprawy jasno, czy uwaam zakochanie si za stan podany dla czowieka, czy nie. Lecz doprawdy, Piounie, to jest pytanie, ktrego mona by si od nich spodziewa. Pozostaw im roztrzsanie, czy takie rzeczy, jak "Mio", patriotyzm czy celibat, wiece na otarzu, abstynencja lub edukacja s "dobre", czy "ze". Czy nie widzisz, e na to nie ma odpowiedzi? Jedyna rzecz, ktra tu ma znaczenie; to to, czy stan umysu w danych okolicznociach kieruje pacjenta ku Nieprzyjacielowi, czy ku nam. Przeto najlepiej byoby nakoni pacjenta, aby sam zdecydowa, czy "mio"' jest "dobra", czy "za". Jeli jest czowiekiem aroganckim, ywicym dla ciaa pogard wynikajc z przewraliwienia, lecz przez niego mylnie uwaan za czysto - i takim, ktry znajduje przyjemno w wyszydzaniu tego, co wikszo jego blinich aprobuje - niech za wszelk cen zdecyduje si przeciw mioci. Wscz mu w dusz pyszny ascetyzm, a skoro odgrodzisz sfer jego seksualnoci od wszystkiego, co mogoby j uczowieczy, narzu mu j z powrotem w formie jeszcze bardziej brutalnej i cynicznej. Jeli natomiast jest czowiekiem uczuciowym i atwo- wiernym, karm go poledniejszymi poetami i powieciopisarzami starej szkoy, dopki nie uwierzy, i "Mio" jest zarwno nieodpart koniecznoci, jak i czym, co samo w sobie jest godne pochway. Przyznaj, e to mniemanie niewiele pomaga do wywoania dorywczej nieczystoci; jest jednak niezrwnan recept na przewleke, "nobliwe", romantyczne i tragiczne cudzostwa, koczce si, jeli wszystko idzie dobrze, morderstwami lub samobjstwami. O ile si to uda, mona to nastawienie wykorzysta, skaniajc pacjenta do zawarcia korzystnego dla nas maestwa. Maestwo bowiem, chocia jest wynalazkiem Nieprzyjaciela, posiada swe dobre strony. W otoczeniu twego pacjenta znajduje si z pewnoci kilka modych kobiet, ktre by mu niezmiernie utrudniay chrzecijaskie ycie, gdyby go tylko potrafi nakoni do polubienia jednej z nich. Przylij mi - prosz - raport w tej sprawie w nastpnym licie. W tym czasie postaraj si raz na zawsze zrozumie, e fakt zakochania si sam w sobie nie jest koniecznie sprzyjajcy ani dla nas, ani dla strony przeciwnej. Jest to po prostu okazja, ktr obie strony, my i Nieprzyjaciel, prbuj wykorzysta. Podobnie jak wikszo rzeczy, ktrymi si ludzie przejmuj, takich jak zdrowie i choroba, modo i staro czy wojna i pokj, zakochanie si jest z punktu widzenia ycia duchowego surowym materiaem. Twj kochajcy stryj Krtacz 20. Mj drogi Piounie Stwierdzam z wielkim niezadowoleniem, i na jaki czas Nieprzyjaciel pooy zdecydowanie kres twoim bezporednim atakom na czysto pacjenta. Powiniene by wiedzie, e On to w kocu zawsze czyni i powiniene by si zatrzyma, nim doszede do tego punktu. W obecnej sytuacji pacjent twj odkry niebezpieczn prawd, e tego rodzaju ataki nie mog trwa wiecznie. W konsekwencji nie moesz ju nadal uywa tego, co mimo wszystko stanowi nasz najlepsz bro - owego przekonania niedowiadczonych ludzi, e jedynym sposobem pozbycia si nas jest rezygnacja z oporu i walki. Przypuszczam, e prbowae przekona go, e czysto szkodzi zdrowiu? Dotychczas nie otrzymaem od Ciebie sprawozdania o modych kobietach z najbliszego ssiedztwa. Chciabym je natychmiast otrzyma; jeli bowiem nie moemy uty dziedziny seksualnej, by doprowadzi go do nieczystoci, musimy prbowa wykorzysta j, popierajc zawarcie korzystnego dla nas maestwa. Tymczasem chciabym da ci kilka wskazwek co do typu kobiety - mam tu na myli fizyczny typ kobiety - w ktrej pacjent powinien by si zakocha, skoro "zakochanie si" jest w tej chwili najlepsz broni, jak dysponujemy. W oglnych, ma si rozumie, zarysach sprawy te rozstrzygane s za nas przez duchy o wiele wyszej rangi ni ty i ja. Jest to sprawa tych wielkich mistrzw, by w kadym pokoleniu spowodowa oglne wypaczenie tego, co mona by nazwa "smakiem" seksualnym. Czyni to przy pomocy szczupego grona popularnych artystw, aktorek i modystek oraz reklam, ustalajcych modny typ. Celem tych zabiegw jest odcign uwag kadej pci od tych osobnikw pci odmiennej, z ktrymi mogliby zawrze zbawienne dla ich duszy, szczliwe i podne maestwo. Tym sposobem zatriumfowalimy nad natur na okres kilku stuleci do tego stopnia, e pewne drugorzdne cechy charakterystyczne dla mczyzny (takie jak na przykad brody) uczynilimy odstrczajcymi dla wszystkich niemal kobiet - jest to wiksze osignicie, ni mgby przypuszcza. W zakresie upodoba mczyzn wprowadzilimy rwnie niema ilo odmian. By czas, e skierowywalimy ich uwag na typ piknoci posgowej i arystokratycznej. Mieszajc prno z podaniem zachcalimy wczesne pokolenie mczyzn, by szukao sobie kandydatek na ony i matki wrd kobiet najbardziej aroganckich i marnotrawnych. Kiedy indziej wyselekcjonowalimy typ przesadnie kobiecy, saby i omdlewajcy, tak i bojaliwo, brak rozsdku oraz towarzyszca im - 22 -

umysowa maostkowo oraz zakamanie, nabray wysokiej ceny. Obecnie przerzucilimy si w drug kracowo. Po wieku walca nastpi wiek jazzu, wobec tego krzewimy obecnie wrd mczyzn upodobanie do kobiet o figurze niemal chopicej. Poniewa za ten typ piknoci przemija szybciej ni inne, potgujemy w ten sposb chroniczny lk kobiety przed starzeniem si (z doskonaymi rezultatami) i czynimy j mniej chtn i mniej zdoln do rodzenia dzieci. Lecz to jeszcze nie wszystko. Naszym dzieem jest owa wzrastajca cigle beztroska, z jak spoeczestwo godzi si na prezentowanie pozornej nagoci (nie rzeczywistej nagoci) w sztuce, i pokazywanie jej na scenie czy na play. Wszystko to jest naturalnie oszukastwem; ksztaty ludzkie w sztuce popularnej krelone s faszywie; rzeczywiste kobiety w stroju kpielowym lub trykotach s w istocie cinite i opite, by robi wraenie prniejszych, smuklejszych i bardziej chopicych ni natura pozwala na to kobiecie normalnie rozwinitej. Lecz rwnoczenie wmawia si nowoczesnemu czowiekowi, e jest to bardziej "szczere", "zdrowe" i stanowi powrt do natury. W rezultacie coraz czciej kierujemy podania mczyzn ku czemu, co nie istnieje - czynic rol oka w dziedzinie seksualnej coraz waniejsz, a rwnoczenie jego wymagania coraz bardziej nieosigalne. Skutki tego atwo moesz przewidzie! Tak przedstawia si w tej chwili oglna strategia. Lecz w jej ramach bdziesz jeszcze mg podsyca podania twego pacjenta w jednym z dwu kierunkw. Jeli uwanie wnikniesz w tajniki serca jakiegokolwiek mczyzny, przekonasz si, e przeladuj go co najmniej dwie urojone kobiety - ziemska i piekielna Wenus, i e jego podanie rni si jakociowo, w zalenoci od obiektu. W odniesieniu do pierwszego typu kobiety jego podanie jest w naturalny sposb podporzdkowane Nieprzyjacielowi zabarwione mioci bliniego, skonne do maestwa, opromienione tym zotym wiatem poszanowania i naturalnoci, ktrego tak nie znosimy. Drugi typ to kobieta, ktrej poda brutalnie i pragnie brutalnie poda, kobieta nadajca si najbardziej, by go zupenie odcign od maestwa, lecz ktr nawet w maestwie skonny byby traktowa jako niewolnic, boyszcze lub jako kompana w przestpstwie. Mio mczyzny do kobiety pierwszego typu tylko przypadkowo mogaby pocign za sob to, co Nieprzyjaciel nazywa zem; mczyzna bowiem nie yczyby sobie, by bya on kogo innego, i martwiby si, e nie moe jej kocha legalnie. W drugim natomiast typie samo odczuwane zo jest tym, czego pragnie; to owa "pikantno" smaku, na ktr si akomi. W twarzy lubi wanie zwierzco, ponuro, przebiego lub okruciestwo, a w figurze co zupenie odmiennego od tego, co zwykle nazywa Piknem, co, co w chwili rozsdku moe nawet okreli mianem brzydoty, lecz co dziki naszej sztuce moe by wykorzystane do zagrania na czuej strunie jego wasnej obsesji. Piekielna Wenus nadaje si bez wtpienia, by wykorzysta j jako prostytutk lub metres, lecz jeli twj pacjent jest chrzecijaninem i jeli jest dobrze wyszkolony w nonsensach o nieprzepartej i wszystko tumaczcej "Mioci", to mona go nieraz nakoni do polubienia jej. A do tego naprawd warto doprowadzi. Nie uda ci si z nierzdem i samotnym naogiem; lecz istniej inne, bardziej porednie metody wykorzystania seksualizmu czowieka na jego wasn zgub. Przy tym owe metody s nie tylko skuteczne, lecz take rozkoszne, a spowodowane nieszczcie naley do bardziej trwaych i stanowi osignicie wysokiej klasy. Twj kochajcy stryj Krtacz 21. Mj drogi Piounie Tak. Okres kuszenia seksualnego nadaje si wymienicie do ubocznego ataku majcego na celu obudzenie zgryliwoci i opryskliwoci pacjenta. Moe to by nawet gwny ,atak tak dugo, jak dugo pacjent uwaa go bdzie za atak podrzdny. Lecz w tym wypadku, jak zreszt w kadym innym, musisz przygotowa sobie drog do moralnego natarcia przez zaciemnienie jego rozumu. Niepowodzenie jako takie nie doprowadza do gniewu, jednak niepowodzenie pojte jako krzywda - wywoa go niezawodnie. Znaczenie za krzywdy polega na odczuciu, e zaprzeczono susznemu uprawnieniu. Dlatego im wicej wymaga od ycia zdoasz wszczepi twojemu pacjentowi, tym bardziej bdzie si czu pokrzywdzony, a w rezultacie le usposobiony. Musiae zauway, e obecnie nic nie doprowadza go tak atwo do pasji, jak stwierdzenie straty czasu, czasu, ktry, jak mu si zdawao, mia do wasnej dyspozycji, a ktry mu niespodzianie zabrano. Bywa, e tym, co wytrca go z rwnowagi, jest nieoczekiwany go, w chwili gdy pragnie spokojnie spdzi wieczr, lub rozmowna ona przyjaciela zjawiajca si wanie wtedy, gdy pragnie zosta z przyjacielem sam na sam. To wytrca go z rwnowagi. Obecnie nie jest on jeszcze do tego stopnia gnuny czy niewyrozumiay, by te drobne obowizki grzecznoci byy same w sobie ponad jego siy. Irytuj go jednak, poniewa uwaa czas za swoj wasno i czuje, e go z niego okradaj. Musisz wic gorliwie strzec w jego umyle tego osobliwego zaoenia: "Mj czas jest moj wasnoci". Pozwl mu ywi przekonanie, i rozpoczyna kady dzie jako penoprawny posiadacz dwudziestu czterech godzin. T cz swego czasu, ktr odstpuje swym chlebodawcom, niech uwaa za uciliw danin, chwile za przeznaczone na obowizki religijne za danin wspaniaomyln. Nie pozwl mu przy tym nigdy powtpiewa, e cao, z ktrej dokonano owych potrce, bya, w jakim bliej nieokrelonym sensie, jego przyrodzon wasnoci. Masz tu delikatne zadanie do wykonania. To zaoenie, ktre chcesz, aby w dalszym cigu podtrzymywa, jest tak absurdalne, e jeli kiedykolwiek zostanie zakwestionowane, to nawet my nie bdziemy mogli znale na jego obron choby - 23 -

jakiego skrawka argumentu. Nawet jednego momentu czasu nie moe czowiek ani stworzy, ani zatrzyma; otrzymuje go w caoci jako prawdziwy dar; rwnie dobrze mgby patrze na soce czy ksiyc jako na swe ruchomoci. Jest on rwnie w teorii skazany na cakowit sub Nieprzyjacielowi i gdyby Ten zjawi mu si w cielesnej postaci i zada w praktyce tej cakowitej suby w cigu jednego penego dnia, nie odmwiby. Przyjby z wielk ulg, gdyby w tym dniu nie zadano od niego niczego wicej ponad cierpliwe przysuchiwanie si rozmowie gupiej kobiety; a zadowolenie z odniesionej ulgi doszoby prawie do zenitu, gdyby Nieprzyjaciel w owym dniu powiedzia mu: "Teraz moesz i i zabawi si przez p godziny". Ot jeli pacjent zastanowi si przez chwil nad swoim pooeniem, to nawet on musi sobie zda z tego spraw, e w takiej wanie sytuacji znajduje si codziennie. Dlatego gdy mwi o podtrzymywaniu w jego wiadomoci tego przekonania, to uwaam rwnoczenie, e najgupsz rzecz, jak mgby zrobi, to dostarcza mu argumentw na jego obron. Twoje zadanie jest czysto negatywne. Nie dopu, by myli jego zbliay si do tych spraw. Oso je mrokiem, a w centrum owej ciemnoci niech jego poczucie posiadania Czasu na wasno spoczywa milczce, niezbadane, lecz przynoszce podane skutki. W ogle zmys posiadania na wasno powinno si zawsze pobudza. Ludzie ustawicznie kieruj si pretensjami do prawa wasnoci, ktre rwnie miesznie brzmi w Niebie, jak i w Piekle, a my musimy ich w tym utrzymywa. Przeciwstawienie si w dzisiejszych czasach czystoci wypywa w znacznej mierze z przekonania ludzi, e "posiadaj" swe ciaa - owe ogromne i niebezpieczne posiadoci pulsujce energi, ktra stworzya wiaty, posiadoci, w ktrych znaleli si bez wasnej woli i z ktrych zostan wyrzuceni przez wol Cudz. Sprawa wyglda tak, jak gdyby dzieci krlewskie, ktremu ojciec wyznaczy z mioci pewn wielk prowincj w tytularny zarzd, podczas gdy w istocie rzdz nim mdrzy doradcy, uroio sobie, e rzeczywicie posiada miasta, lasy i zboa, i to w taki sposb, jak klocki na posadzce swego dziecinnego pokoju. Ten zmys posiadania wytwarzamy i utwierdzamy nie tylko przez pych, ale i przez zamt. Uczymy ludzi, by nie dostrzegali rnych znacze zaimka dzierawcze- go - tych subtelnie stopniowanych rnic znaczeniowych poczwszy od: "moje buty" poprzez "mj pies"', "mj suga", "moja ona", "mj wadca" i "mj kraj a do mj Bg". Mona ich doprowadzi do tego, by zredukowali wszystkie te znaczenia posiadania do owego "moje buty" - do "moje" w znaczeniu posiadania. Nawet w dziecinnym pokoju mona dziecko nauczy, eby przez "mj mi" rozumiao nie przedmiot czuoci ktrym jest w specjalny sposb zwizane (bowiem to jest wanie to, czego ich Nieprzyjaciel nauczy, jeli mu w tym nie przeszkodzimy), lecz "mi" ktrego mog, jeli mi si spodoba, rozszarpa na kawaki. Natomiast z drugiej strony nauczylimy ludzi, by wymawiali "mj Bg" w znaczeniu mao w rzeczywistoci odbiegajcym od: "moje buty", w znaczeniu "Bg, od ktrego mam prawo da pomocy za moje wybitne zasugi i ktrego na przykad jako duchowny eksploatuj z ambony - Bg, u ktrego zapewniem sobie kcik". Cay dowcip polega na tym, e sowo "moje" w jego penym znaczeniu dzierawczym nie moe by uyte przez czowieka w stosunku do niczego. Na dalsz met albo Nasz Ojciec, albo Nieprzyjaciel wypowie "moje" o kadej istniejcej rzeczy, a w szczeglnoci o kadym czowieku. Nie ma o to obawy, e w kocu dowiedz si, do kogo naprawd naley ich czas, ich dusze, ich ciaa - na pewno nie do nich, cokolwiek si zdarzy. Obecnie Nieprzyjaciel mwi o wszystkim "Moje" na tej pedantycznej, legalistycznej zasadzie, e On to stworzy. Nasz Ojciec ufa jednak, e w kocu bdzie mg o wszystkim powiedzie "moje" na bardziej realistycznej i dynamicznej zasadzie - na zasadzie podboju. Twj kochajcy stryj Krtacz

22. Mj drogi Piounie Wic jednak twj pacjent zakocha si, i to zakochaniem najgorszego gatunku, jaki si moe czowiekowi przytrafi, a na domiar w dziewczynie, ktra nawet nie figuruje w nadesanym przez Ciebie raporcie. Moe ci zainteresuje wiadomo, i mino ju drobne nieporozumienie z Tajn Policj, jakie prbowae wywoa, wykorzystujc kilka niebacznych wyrae w jednym z mych listw. Jeli liczye na to, e t drog wymusisz na mnie jak pomoc, to si pomylie. Zapacisz za to, podobnie jak i za inne swe bdy. Tymczasem zaczam dopiero co wydan ma broszurk na temat nowego Domu Poprawczego dla Niedonych Kusicieli. Jest bogato ilustrowana i nie znajdziesz w niej ani jednej nudnej stronicy. Sprawdziem akta tej dziewczyny i przeraziem si tym, co znalazem. Nie tylko chrzecijanka, lecz taka chrzecijanka nikczemna, skryta, wdziczca si, pruderyjna, maomwna, niemiaa, spokojna, nic nie znaczca, dziewicza pensjonarka. Przyprawia mnie o mdoci. Ona cuchnie i parzy poprzez same kartki jej akt. Do szalestwa doprowadza mnie to, e wiat coraz bardziej stacza si ostatnio ku gorszemu. W dawnych czasach posalibymy j po prostu na aren. To jest odpowiednie miejsce dla takich jak ona. Oczywicie i tam nie przyniosaby nam wiele poytku. Dwulicowy may oszust - znam ten gatunek. Wyglda, jakby miaa zemdle na widok krwi, a potem umiera z umiechem. Obudnik w kadym calu. Wydawaoby si, e do trzech zliczy nie potrafi, a przecie posiada zmys satyryczny. Stworzenie, ktre gotowe MNIE uwaa za istot zabawn! Obrzydliwa, nudna, niepozorna skromnisia, a przecie gotowa wpa w ramiona tego cymbaa jak pierwsza lepsza kobieta. - 24 -

Czemu Nieprzyjaciel nie zgadzi jej za to - skoro jest taki zwariowany na punkcie dziewiczoci - zamiast patrze na to z umiechem? W gbi serca Nieprzyjaciel jest hedonist. Wszystkie owe posty i nocne czuwania, stosy ofiarne i krzye s tylko fasad, czym na ksztat piany u wybrzey morskich. Im dalej na gbi, im dalej w Jego Krlestwo, tym wicej radoci - coraz to wicej radoci. On nawet nie robi z tego sekretu; u Swej prawicy ma w pogotowiu "radoci wieczne". Brrr. Nie sdz, aby mia On najsabsze pojcie o tej wzniosej i surowej tajemnicy, ktrej my dosigamy w Cierpitniczej Wizji. On jest wulgarny, Piounie, o drobnomieszczaskiej umysowoci. Napeni swj wiat przyjemnociami. Istnieje tyle rzeczy, ktre ludzie mog wykonywa codziennie bez adnego sprzeciwu z Jego strony - pi, myj si, jedz, pij, kochaj si, bawi, modl si, pracuj. Kada z tych rzeczy musi by wypaczona, jeli ma przynie nam jaki taki poytek. Walczy my w okrutnie niekorzystnych warunkach. Nic z natury swej nie stoi po naszej stronie. (To ci oczywicie nie usprawiedliwia. Policz si wkrtce z tob; zawsze mnie nienawidzie i jeli tylko potrafie si zdoby na tyle odwagi, okazywae swe zuchwalstwo.) Z kolei, ma si rozumie, pacjent pozna rodzin tej kobiety i cae jej otoczenie. Czy nie zdawae sobie sprawy, e dom, w ktrym ona mieszka, jest wanie tym, do ktrego twj pacjent nie powinien by nigdy wej? Cay ten teren zalatuje tym zabjczym odorem. Nawet ogrodnik, ktry tam jest dopiero od piciu lat, zaczyna nim nasika. Nawet gocie po weekendowych odwiedzinach unosz z sob co z tego zapachu. Pies i kot s tym skaone. Dom peen nieprzeniknionej tajemnicy. Jestemy pewni (wynika to z podstawowych zaoe), e kady czonek tej rodziny musi w jaki sposb wykorzystywa pozostaych, lecz nie moemy odkry, w jaki sposb to czyni. Podobnie jak sam Nieprzyjaciel, strzeg zazdronie tajemnicy tego, co si rzeczywicie kryje za owym udawaniem bezinteresownej mioci. Cay dom i ogrd to jedna wielka ohyda. Jest w tym odraajce podobiestwo do opisu, jaki pewien ich pisarz da o Niebie: "Przestworza, gdzie jest tylko ycie, a wszystko, co nie jest muzyk, jest milczeniem". Muzyka i milczenie - jake nie cierpi jednego i drugiego. Jake wdziczni powinnimy by, e od chwili, w ktrej Ojciec Nasz wkroczy do Pieka (a stao si to dawniej, ni potrafiliby to wyrazi ludzie liczcy na lata wietlne), ani skrawek piekielnej przestrzeni, ani chwilka piekielnego czasu nie zostay objte adn z tych dwu obrzydliwych si, lecz wszystko obj Haas - Haas, ten wielki dynamizm, syszalny wyraz wszystkiego, co triumfujce, bezlitosne i mskie - Haas, ktry jest jedyn nasz ochron przed gupimi alami, rozpaczliwymi skrupuami i nieziszczalnymi pragnieniami. Cay wszechwiat przemienimy w kocu w haas. Jeli chodzi o Ziemi, to mamy ju w tej dziedzinie powane osignicia. Melodie i cisza Nieba zostan w kocu przekrzyczane. Przyznaj, e nie jestemy wystarczajco krzykliwi i wci s powane braki w tej dziedzinie. Postp jednak trwa. Tymczasem ty, pody... wstrtny... (Tu rkopis urywa si i dalszy cig listu pisany jest inn rk). Widz, e w gorczce komponowania pozwoliem sobie niebacznie na przybranie formy wielkiej stonogi. Wobec tego reszt dyktuj memu sekretarzowi. Obecnie, skoro moje przeksztacenie jest ju zupene, rozpoznaj je jako zjawisko okresowe. Jakie pogoski na ten temat dotary do ludzi i przekrcony opis tego znajduje si u poety Miltona ze miesznym dodatkiem, e takie zmiany postaci s "kar" naoon na nas przez Nieprzyjaciela. Bardziej nowoczesny pisarz - kto o nazwisku podobnym do "Pshaw" - uchwyci jednak prawd. Przeksztacenie wypywa z wewntrz i jest wspania manifestacj tej Siy ycia, ktr czciby nasz Ojciec, gdyby w ogle by zdolny czci cokolwiek prcz siebie. W mej obecnej postaci jeszcze bardziej pragn ujrze ci i poczy ci ze mn w nierozerwalnym ucisku. (podpisano) Toadpipe W zastpstwie jego Przepastnej Wzniosoci Podsekretarza Krtacza, T.E.B.S. etc.

23. Mj drogi Piounie Przez to dziewcz i jej odraajc rodzin pacjent poznaje z kadym dniem coraz wicej Chrzecijan, i to niestety Chrzecijan naprawd inteligentnych. Skutkiem tego przez duszy czas nie bdziemy mogli usun z jego ycia uduchowienia. Z tym musimy si pogodzi; wobec tego jednak trzeba si stara popsu za wszelk cen to uduchowienie. Bez wtpienia wiczye nieraz na piekielnym poligonie przeksztacanie si w anioa wiatoci. Obecnie nadesza najwaciwsza pora, by prb t podj w obliczu Nieprzyjaciela. wiat i Ciao zawiody nas; pozostaje trzecia Sia. A sukces tego trzeciego rodzaju jest najwspanialszy ze wszystkich. Zrujnowany wewntrznie wity, faryzeusz, inkwizytor lub magik dostarcza Pieku o wiele wicej rozrywki ni pospolity tyran lub rozpustnik. Biorc pod uwag krg nowych przyjaci twego pacjenta, dochodz do przekonania, i najszczliwszym punktem do podjcia ataku byyby zagadnienia z pogranicza teologii i polityki. Kilku z jego nowych przyjaci jest bardzo czuych na punkcie spoecznych konsekwencji religii. Sama w sobie jest to rzecz za, mona to wykorzysta jednak na dobre. Zwr uwag na fakt, e znaczna cz pisarzy chrzecijaskich o nastawieniu politycznym sdzi, i chrzecijastwo ju w bardzo wczesnym stadium swego rozwoju zaczo zbacza z drogi i oddala si od doktryny swego Zaoyciela. Obecnie nadszed czas, bymy t ide raz jeszcze spoytkowali jako podniet do ponownego wskrzeszenia koncepcji "historycznego - 25 -

Jezusa", ktrego naley szuka na drodze odrzucenia pniejszych "naleciaoci i przekrce" a nastpnie przeciwstawi caej chrzecijaskiej tradycji. W ostatniej generacji forsowalimy konstrukcj tezy o "historycznym Jezusie" w duchu liberalnego humanitaryzmu; obecnie formujemy nowego "historycznego Jezusa" skonstruowanego wedug idei marksistowskich, katastroficznych i rewolucyjnych. Korzyci z tych konstrukcji, ktre zamierzamy zmienia mniej wicej co lat trzydzieci, s wielorakie. Przede wszystkim kieruj one ludzk pobono ku czemu, co w rzeczywistoci nie istnieje, poniewa kady "historyczny Jezus" jest niehistoryczny. Dokumenty tyczce postaci Jezusa mwi to, co mwi, i nic nie mona do nich doda; dlatego kady nowy "historyczny Jezus" musi z nich by wydobyty przez pomniejszenie i przemilczenie w jednym punkcie, a wyolbrzymienie w innym i przez ten rodzaj domylania si (trafnego - to przymiotnik, ktrego uczymy ludzi uywa w tym miejscu), za ktry normalnie nikt nie daby grosza, lecz ktry wystarcza, aby co roku wyprodukowa i rzuci na pki ksigarskie galeri nowych Napoleonw, Szekspirw i Swiftw. Po wtre, wszelkie tego rodzaju konstrukcje upatruj donioso posannictwa "historycznego Jezusa" w jakiej osobliwej teorii, ktr On - wedle ich przekonania - mia gosi. Ma On by "wielkim czowiekiem" w nowoczesnym tego sowa znaczeniu, przedstawicielem skrajnie ekscentrycznego kierunku mylowego, oferujcym jakie panaceum. W ten sposb odwracamy uwag ludzi od tego, kim On w rzeczywistoci jest, i od tego, czego dokona. Najprzd czynimy ze wycznie nauczyciela, by nastpnie zatai cako- wit zgod midzy Jego nauk a nauczaniem wszystkich innych autorytetw moralnych. Nie moemy bowiem nigdy dopuci do tego, by ludzie zauwayli, e wszelkich wielkich moralistw zsya Nieprzyjaciel nie po to, by ludziom uwiadamiali rzeczy nowe, lecz by im przypominali i podawali w sposb bardziej zrozumiay pierwotne zasady moralne - nudne i oklepane - i by to czynili na przekr nam, ktrzy je ustawicznie zatajamy i spychamy w niepami. My produkujemy sofistw, On wskrzesza Sokratesa, by im przeciwdziaa. Trzecim naszym celem jest zniszczy przez tego rodzaju konstrukcj zdrow pobono. Realnej obecnoci Nieprzyjaciela, dowiadczanej przez ludzi w modlitwie i sakramentach, my przeciwstawiamy tylko jak prawdopodobn, dalek, mglist i tajemnicz posta kogo, kto mwi osobliwym jzykiem i zmar dawno ju temu. Taka posta nie moe ju by przedmiotem religijnej czci. Zamiast Stwrcy wielbionego przez stworzenia mamy tylko lidera obwoanego przez swych zwolennikw, a wreszcie nieprzecitny charakter, uznany przez rozsdnego historyka. Po czwarte wreszcie, tego rodzaju religia, oprcz tego, e jest niehistoryczna w tym, co sdzi o Jezusie, jest jeszcze faszowaniem historii w innym sensie. Historyczne studium biografii Jezusa tylko jako biografii nie doprowadzio jeszcze do obozu Nieprzyjaciela ani jednego narodu, a z jednostek tylko nieliczne. W rzeczywistoci materiay historyczne do penej biografii Jezusa s dla ludzi niedostpne. Najwczeniejsi wyznawcy nawracali si przez jedyny fakt historyczny (Zmartwychwstanie) i przez jedyn prawd teologiczn (Odkupienie), skierowan przeciwko grzechowi, ktry u nich ju wczeniej istnia; grzechowi nie przeciwko jakiemu nowemu nakazowi mody w zakresie kostiumw maskowych, wprowadzonemu przez jakiego "wielkiego czowieka", lecz przeciwko staremu, oklepanemu i powszechnemu prawu moralnoci, ktrego ich nauczyy matki i niaki. "Ewangelie" zjawiaj si pniej i zostay napisane nie po to, by nawraca chrzecijan, lecz by budowa dobrym przykadem ju nawrconych. "Historyczny Jezus" zatem, jakkolwiek mgby si wydawa w poszczeglnym wypadku dla nas niebezpieczny, powinien by zawsze przez nas popierany. Jeli chodzi o oglny zwizek pomidzy chrzecijastwem a polityk, pozycja nasza jest bardziej delikatna. Z pewnoci nie chcemy, aby chrzecijastwo oddziaywao na ycie polityczne ludzkoci, poniewa utworzenie czego w rodzaju prawdziwie sprawiedliwe. go spoeczestwa byoby powan klsk. Z drugiej strony trzeba nam, i to bardzo, tak urobi ludzi, by traktowali chrzecijastwo i religi jako rodek; najlepiej, oczywicie, jako rodek do kariery yciowej, lecz jeli to si nie uda, jako rodek do czegokolwiek - choby nawet do osignicia sprawiedliwoci spoecznej. Caa rzecz polega na tym, aeby najpierw skoni czowieka, by ceni sprawiedliwo spoeczn jako spraw, ktrej domaga si Nieprzyjaciel, nastpnie za doprowadzi jego umys do takiego stanu, w ktrym zacznie ceni chrzecijastwo tylko dlatego, e moe ono wytworzy spoeczn sprawiedliwo. Nieprzyjacielem bowiem i Jego prawd nie mona si posuy jako rodkiem do celu. Ludzie lub narody, ktre uwaaj, i mona uaktywni i zdynamizowa wiar po to, by nastpnie uczyni z niej narzdzie do stworzenia wzorowego spoeczestwa, mogliby z rwnym powodzeniem uwaa, e drogi do Nieba mona by uy jako krtszej drogi do pobliskiej apteki. Na szczcie stosunkowo atwo udaje si zwabi ludzi w ten lepy zauek. Dopiero co znalazem u pewnego chrzecijaskiego pisarza ustp, w ktrym zaleca on sw wasn wersj chrzecijastwa, twierdzc, i "jedynie taka wiara moe przetrwa mier starych kultur i narodziny nowych cywilizacji. Czy widzisz t szczelin? "Wierz w to nie dlatego, e to jest prawda, lecz dla jakiegokolwiek innego powodu." Oto, na czym polega gra. Twj kochajcy stryj Krtacz 24. Mj drogi Piounie Nawizaem korespondencj z Slumtrimpetem, ktry opiekuje si narzeczon twego pacjenta i zaczynam dostrzega szczelin w jej zbroi. Jest to maa, niezauwaalna wada, ktr podziela ona ze wszystkimi prawie kobietami wychowanymi w rodowisku inteligenckim, zespolonym wsplnie wyznawan, jasno i wyranie sprecyzowan wiar. Rysa ta polega na niezmconym wtpliwoci przypuszczeniu, i ludzie postronni, nie podzielajcy jej wierze, s w pewnym stopniu - 26 -

ograniczeni i mieszni. Mczyni, ktrzy czsto spotykaj si z ludmi o innych wierzeniach, nie myl w ten sposb; ich dufno w siebie, o ile w ogle s dufni, jest innego rodzaju. Ten jej sposb mylenia, ktry, jak si jej wydaje, wypywa z Wiary, w rzeczywistoci wypywa w znacznej mierze z atmosfery rodowiska. W gruncie rzeczy nie rni si on wiele od przekonania, jakie odczuwaaby w wieku lat dziesiciu, e noe do ryb uywane w domu jej ojca s waciwymi lub normalnymi, lub "prawdziwymi" noami, podczas gdy noe uywane w ssiednich rodzinach wcale nie s "prawdziwymi noami do ryb". W tym wszystkim jest jednak tak duo niewiadomoci i naiwnoci, a tak niewiele duchowej pychy, e nie rokuje nam to wielkich nadziei na sam dziewczyn. Lecz czy pomylae nad tym, jak to wykorzysta w pracy nad swym pacjentem? Pamitaj, e nowicjusze zawsze przesadzaj. Czowiek, ktrego przyjto do lepszego towarzystwa, bywa przesadnie subtelny; mody naukowiec jest pedantyczny. Pacjent twj w tym nowym krgu ludzi jest rwnie nowicjuszem. Bywa on tam codziennie i styka si z tego rodzaju yciem chrzecijaskim, jakiego sobie przedtem nigdy nie wyobraa; nadto bdc zakochanym patrzy na nie jakby przez czarodziejskie szka. Stara si wic (a nawet mu to Nieprzyjaciel nakazuje) naladowa te zalety. Czy nie mgby go nakoni, by naladowa rwnie wspomniany uprzednio defekt pani swego serca i by go przejaskrawi do tego stopnia, aby to, co u niej jest jeszcze wybaczalne, w nim stao si mocno ugruntowan a najpikniejsz z wad - duchow Pych. Warunki zdaj si sprzyja nam wprost idealnie. Nowe grono osb, w jakim si pacjent obecnie znajduje, jest tego rodzaju, e stanowi dla niego przedmiot dumy, a wic i pokus pychy, i to nie tylko z samego chrystianizmu, ktrym ci ludzie yj. Jest to towarzystwo bardziej wyksztacone, inteligentniejsze i przyjemniejsze nit ktrekolwiek z dotychczas przez niego napotkanych. Poza tym ulega on- rwnie pewnym zudzeniom co do wasnego miejsca w tym kku. Pod wpywem "zakochania si" uwaa si jeszcze cigle za niegodnego swej narzeczonej, natomiast bardzo szybko zatraca to uczucie niegodnoci w odniesieniu do wszystkich innych. Nie ma zupenie pojcia o tym, ile mu wybaczaj, poniewa s wyrozumiali, ani o tym, i staraj si bra go z najlepszej strony, poniewa obecnie jest ju prawie czonkiem tej rodziny. Nawet mu si nie ni, e w jego pogldach i rozmowach tamci dostrzegaj bardzo czsto jedynie echa swych wasnych rozmw i pogldw. Jeszcze mniej zdaje sobie z tego spraw, e upodobanie, jakie znajduje w tamtych ludziach, jest w ogromnej mierze wynikiem owego erotycznego czaru, ktry ona dla niego wszdzie wok siebie roztacza. Sdzi na przykad, e lubi ich rozmowy oraz sposb ycia dlatego, e pomidzy ich stanem duchowym a jego wasnym istnieje pewna zgodno, podczas gdy w rzeczywistoci tamci przerastaj go tak dalece, e gdyby nie by zakochany, byby bardzo zakopotany, a wiele z tych rzeczy, ktre obecnie bez trudnoci przyjmuje, odstrczaoby go od ich towarzystwa. Jest podobny do psa, ktry wyobraa sobie, i rozumie si bardzo dobrze na broni palnej, poniewa jego przywizanie do pana i instynkt polowania umoliwiaj mu cieszenie si strzelanin. W tym wanie ley twoj szansa. Podczas gdy Nieprzyjaciel przez mio seksualn oraz grono bardzo przyjemnych i mocno w Jego subie zaawansowanych osb wyciga tego modego barbarzyc na poziom, ktrego inaczej nigdy nie zdoaby osign, ty musisz postara si o to, by y zudzeniem, e odnajduje swj wasny poziom, e owi ludzie s ludmi "jego pokroju" i e wchodzc midzy nich, wszed do wasnego domu. Gdy wyszedszy z otoczenia tych ludzi znajdzie si w innym towarzystwie, to wyda mu si ono nudne, czciowo z tego powodu, e rzeczywicie niemal kade inne towarzystwo w jego zasigu jest o wiele mniej zajmujce, lecz przede wszystkim dlatego, e brakowa mu bdzie czaru owej modej kobiety. Musisz go nauczy, by kontrast midzy gronem ludzi, w ktrym ma upodobanie, a tamtym, ktre go nudzi, bra mylnie za kontrast midzy chrzecijanami a niewierzcymi. Trzeba go tak urobi, by myla (sowami raczej tego niech nie wyraa): "jake odmienni jestemy my, chrzecijanie"; a przez "my chrzecijanie" powinien bezwiednie rozumie "moja grupa"; przez "moja grupa" za powinien rozumie nie "ludzie, ktrzy mnie w swym miosierdziu i pokorze przyjli", lecz "ludzie, z ktrymi jako rwny z rwnymi obcuj". Powodzenie w tym wypadku zaley od tego, czy uda si wprowadzi zamt w jego ycie duchowe. Jeli sprbujesz skoni go do jawnej i wyranej pychy z tego, e jest chrzecijaninem, to najprawdopodobniej poniesiesz porak; przestrogi Nieprzyjaciela s zbyt dobrze znane. Jeli z drugiej strony usuniesz cakowicie z jego wiadomoci ide: "my chrzecijanie", a zadowolisz si jedynie ide "moja grupa" - to nie wytworzysz w nim prawdziwej duchowej pychy, lecz tylko towarzysk prno, ktra w porwnaniu z tamt jest zudnym, sabiutkim grzeszkiem. W tej sytuacji naleaoby wypielgnowa w pacjencie oszukacze samozadowolenie, przenikajce wszystkie jego myli, a z drugiej strony nie dopuci do tego, by zada sobie kiedykolwiek pytanie: "Z czego ja waciwie jestem a tak zadowolony?" wiadomo przynalenoci do krgu wtajemniczonych sprawia mu wielk przyjemno. Potrcaj stale o t strun. Naucz go, wykorzystujc do tego wpyw tej dziewczyny w momentach, gdy jest najgupsza, by to, co mwi niewierzcy, przyjmowa z rozbawion min. Bardzo pomocne mog si tu okaza niektre teorie, z jakimi moe si wspczenie spotka w niektrych koach chrzecijaskich; mam na myli teorie, ktre ka si dopatrywa nadziei spoeczestwa w jakim wskim kole klerkw" - jakiej wyszkolonej mniejszoci teokratw. " Niech ci o to gowa nie boli, czy ta lub owa teoria jest prawdziwa albo faszywa; najwaniejsze jest, by uczyni chrzecijastwo religi tajemnicz i sprawi, by pacjent uwaa siebie za jednego z wtajemniczonych. Bardzo ci prosz, nie zapeniaj swych listw mieciami dotyczcymi wojny europejskiej. Jej ostateczny wynik jest bez wtpienia doniosy, jest to jednak przedmiot zainteresowa i kompetencji Wysokiego Dowdztwa. W najmniejszej nawet mierze nie interesuj mnie wiadomoci, ile ludzi w Anglii zgino od bomb. e mieli kiedy umrze, o tym wiedziaem, w jakim za stanie duchowym zmarli, mog si dowiedzie w naszym biurze, po tej stronie. Bd wic askaw zaj si powanie tym, co do ciebie naley. Twj kochajcy stryj - 27 -

Krtacz

25. Mj drogi Piounie Prawdziwa trudno, jeli chodzi o grup ludzi, w ktrej obraca si twj pacjent, polega na tym, e jest ona jedynie chrzecijaska. Naturalitie, wszyscy oni maj swe indywidualne zainteresowania, lecz istotn wizi, ktra ich czy, jest chrzecijastwo. W naszym interesie ley, aby ludzi, ktrzy staj si chrzecijanami, o ile w ogle nimi si staj, utrzymywa w takim stanie ducha, ktry ja nazywam "chrzecijastwo i...". Wiesz, o co chodzi, chrzecijastwo i kryzys, chrzecijastwo i nowa psychologia, chrzecijastwo i nowy ad, chrzecijastwo i leczenie wiar, chrzecijastwo i parapsychologia, chrzecijastwo i wegetarianizm, chrzecijastwo i reforma pisowni. Jeli ju ludzie musz by chrzecijanami, to niech przynajmniej bd chrzecijanami rnicymi si czym. Postaraj si zastpi sam wiar jakim modnym kierunkiem o chrzecijaskim zabarwieniu, wykorzystuj ich pogard dla rzeczy "starych". Pogarda dla rzeczy "starych" jest jedn z najcenniejszych namitnoci, jakie udao nam si wyhodowa w sercu ludzkim - niewyczerpane rdo herezji religijnych, szalonych zamysw, niewiernoci w maestwie i niestaoci w przyjani. Ludzie yj w czasie i dowiadczaj rzeczywistoci w kolejno po sobie nastpujcych zmianach. Dlatego, by poszerzy sw wiedz o rzeczywistoci, musz dowiadcza wielu rnych rzeczy: innymi sowy, musz dowiadcza zmiany. Poniewa ludzie potrzebuj zmiany, Nieprzyjaciel (bdc w swojej istocie hedonist) uczyni dla nich zmian czym przyjemnym, podobnie jak przyjemnym uczyni jedzenie. Poniewa jednak Nieprzyjaciel nie yczy sobie, by ludzie uczynili zmian, podobnie zreszt jak i jedzenie, celem samym w sobie, zrwnoway w nich zamiowanie do zmiany zamiowaniem do staoci. Wynalaz sposb, by w tym samym wiecie, ktry stworzy, zaspokoi rwnoczenie oba te denia; uczyni to przez owo poczenie zmiany i staoci w tym, co my nazywamy Rytmem. On daje ludziom pory roku - kada odmienna, jednake w kadym roku ta sama; wiosna jest wic zawsze odczuwana jako nowo, a rwnoczenie jako powtarzanie si stale tego samego tematu istniejcego od niepamitnych czasw. W Kociele Swym da ludziom rok liturgiczny; przechodz ustawicznie od postu do wita, lecz jest to to samo wito, co w roku poprzednim. Ot, podobnie jak to ma miejsce z przyjemnoci jedzenia, ktr wyolbrzymiamy, by doprowadzi do obarstwa, tak samo czynimy z naturaln przyjemnoci zmiany, ktr wypaczamy i zmieniamy w nieustanny gd absolutnej nowoci. Gd ten jest cakowicie naszym produktem. Jeli zaniedbamy nasze obowizki, to ludzie bd nie tylko zadowoleni, lecz wprost uniesieni radoci powstajc z przemieszania tego, co nowe, z tym, co ju dobrze znane w pierwiosnkach tego stycznia, wschodzie soca tego poranka, dania wigilijnego tego Boego Narodzenia. Dzieci, dopki ich nie nauczymy inaczej, bd zupenie szczliwe z sezonowego cyklu zabaw, w ktrych gra w klasy nastpuje po zabawie w pik tak regularnie, jak jesie nastpuje po lecie. Jedynie dziki naszym ustawicznym wysikom podtrzymujemy gd nie koczcej si lub nierytmicznej zmiany. Gd ten jest cenny pod wieloma wzgldami. Przede wszystkim zmniejsza on przyjemno, powikszajc rwnoczenie pragnienie. Przyjemno wynikajca z nowoci ju z samej natury swej podlega bardziej ni jakakolwiek inna stpieniu skutkiem przyzwyczajenia. Nowo za na dalsz met kosztuje wiele pienidzy, tak e pragnienie nowoci zapowiada zjawienie si chciwoci lub uczucia niezadowolenia, nierzadko jednego i drugiego. Po wtre, im zachanniejsza jest dza nowoci, tym wczeniej wyczerpie wszystkie dozwolone rda przyjemnoci i przejdzie do tych, ktrych Nieprzyjaciel zabrania. Tym sposobem, przez podsycanie pogardy dla rzeczy Starych uczynilimy ostatnio na przykad sztuk mniej niebezpieczn dla nas, ni bya ni kiedykolwiek przedtem, popychajc stale artystw, zarwno "wysokiej jak i "niszej" klasy ku coraz to nowym wykroczeniom rozwizoci, bezsensu, okruciestwa i pychy. Wreszcie pragnienie nowoci jest nieodzowne, jeli chcemy ugruntowa wrd ludzi dyktatur Mody. Uyteczno Modnych Prdw umysowych polega na tym, e odrywaj one ludzk uwag od rzeczywistych niebezpieczestw, ktre im gro. Modn wrzaw kadego pokolenia skierowujemy przeciwko tym wystpkom, ktre mu najmniej zagraaj, a aprobat jej skierowujemy na cnot najblisz temu wystpkowi, ktry usiujemy najbardziej rozpowszechni. Pojmujesz, zabawa polega na tym, by w wypadku powodzi wszyscy biegali z przyrzdami do gaszenia poaru, a w odzi toczyli si po tej stronie, ktra ju zanurza si w wodzie. W ten sposb czynimy modnym ostrzeganie ludzi przed niebezpieczestwem entuzjazmu, w momencie gdy wszyscy staj si coraz bardziej przyziemni i obojtni. Sto lat pniej, kiedy faktycznie czynimy z nich byronistw upojonych emocjami, kierujemy ten modny krzyk pokolenia przeciwko niebezpieczestwu czystego "rozumu'. Wieki okrutne ostrzegamy przed Sentymentalizmem; prne i gnune przed Przyzwoitoci; rozpustne przed Purytanizmem; gdy wszyscy staczaj si ku niewolnictwu lub tyranii, wmawiamy, e Liberalizm jest najgroniejszym niebezpieczestwem. Najwspanialszy jednak triumf to doprowadzenie do stanu, w ktrym pogarda dla rzeczy Starych staje si pewnego rodzaju filozofi yciow i w ten sposb nonsens w dziedzinie intelektu wzmacnia bezwad woli. Tu wanie Ewolucyjny lub Historyczny charakter wspczesnej myli europejskiej (czciowo nasze dzieo) okazuje si bardzo uyteczny. Nieprzyjaciel lubi rzeczy oklepane. O ile si orientuj, chce On, aby ludzie, obierajc jaki kierunek postpowania, zadawali sobie bardzo proste pytania, na przykad: Czy to jest uczciwe? Czy to jest roztropne? Czy to jest moliwe? Ot, jeli potrafimy utrzyma stan rzeczy, w ktrym ludzie pytaj si: "Czy to jest zgodne z duchem naszych czasw? Czy dana rzecz jest postpowa czy reakcyjna? Czy to jest droga, po ktrej kroczy Historia?" - wwczas zapomn o tamtych istotnych pytaniach. Te natomiast - 28 -

pytania, ktre stawiaj, s nie do rozwizania. Ludzie bowiem nie znaj przyszoci, a to, czym przyszo bdzie, zaley w ogromnej mierze wanie od tych rozstrzygni, po ktre zwracaj si obecnie do przyszoci, by pomoga im je podj. W rezultacie podczas gdy umysy ludzkie bkaj si w tej prni, my z wiksz atwoci moemy si wtrci i skoni ludzi do takiego dziaania, jakie nam najbardziej odpowiada. A mamy ju na tym odcinku due osignicia. By czas, kiedy ludzie zdawali sobie spraw z tego, e pewne zmiany prowadz ku lepszemu, inne ku gorszemu, inne wreszcie s obojtne. My pozbawilimy ich w duym stopniu owego rozeznania. Na miejsce opisowego przymiotnika "niezmienny" postawilimy zabarwiony uczuciowo przymiotnik "stagnacyjny". Nauczylimy ludzi myle o Przyszoci jako o ziemi obiecanej, ktr zdobywaj wyrnieni bohaterowie - nie jako o czym, co kady osiga z szybkoci szedziesiciu minut na godzin, niezalenie od tego, czym si zajmuje i kim jest. Twj kochajcy stryj Krtacz 26. Mj drogi Piounie Tak, narzeczestwo jest odpowiedni por dla zasiania owych ziaren, z ktrych dziesi lat pniej wyronie domowa nienawi. Urok niezaspokojonego podania daje takie rezultaty, ktre ludzie, odpowiednio przez nas urobieni, myl z prawdziw mioci bliniego. Wykorzystaj dwuznaczno sowa "Mio"; spraw, niech ludzie myl, e przez Mio rozwizali pewne problemy, podczas gdy w rzeczywistoci powodowani czarem zakochania si odoyli je tylko na pewien czas. Podczas gdy to zudzenie trwa, masz wspania okazj do podstpnego zaogniania tych utajonych problemw i przeksztacenia ich w problemy chroniczne. Kapitalne znaczenie ma problem "niesamolubstwa". Zwr uwag raz jeszcze na zadziwiajce osignicia naszego Oddziau Filologicznego, ktry w miejsce pochodzcej od Nieprzyjaciela, pozytywnej Mioci Bliniego wprowadzi negatywne niesamolubstwo. Dziki temu moesz od samego pocztku wpaja w umys pacjenta, by wyrzek si pewnych wartoci nie po to, by nimi uszczliwia innych, lecz tylko po to, by rezygnujc z nich, sam sta si niesamolubnym. Jest to powane osignicie. Inn wielk pomoc, gdzie stronami zainteresowanymi s mczyzna i kobieta, jest ta rozbieno pogldw na Niesamolubstwo, ktr zakorzenilimy midzy osobnikami odmiennych pci. Kobieta sdzi, e Niesamolubstwo polega gwnie na kopotaniu si o innych; mczyzna - e na niesprawianiu innym kopotu. W rezultacie kobieta, ktra daleko posuna si w subie Nieprzyjaciela, moe sta si o wiele wikszym utrapieniem dla innych ni jakikolwiek mczyzna, z wyjtkiem mczyzn, ktrych nasz Ojciec opanowa ju cakowicie; i na odwrt, mczyzna dugo musi przebywa w obozie Nieprzyjaciela, zanim zdobdzie si na tyle spontanicznego wysiku dla dogodzenia innym, na ile zupenie przecitna kobieta potrafi si zdoby kadego dnia. W ten sposb podczas gdy kobieta stara si wykonywa dobre przysugi, a mczyzna usiuje tylko szanowa uprawnienia innych ludzi, kada pe moe - pozornie nie bez racji - uwaa i faktycznie uwaa t drug za na wskro samolubn. Gdy to osigniesz, moesz sobie pozwoli na dalsze powikszenie tego zamtu. Erotyczne oczarowanie wytwarza obopln uprzejmo, w ktrej kada ze stron naprawd z przyjemnoci poddaje si yczeniom drugiej. Rwnoczenie zdaj sobie oni spraw, e Nieprzyjaciel da od nich mioci bliniego w stopniu, ktry jeli zostanie osignity, daje w rezultacie takie samo postpowanie. Musisz si postara o to, by narzeczeni przyjli na cae swe ycie maeskie jako Norm ten stopie wzajemnej ofiarnoci, ktry obecnie wyrasta w sposb naturalny z ich zakochania si, lecz na ktry nie znajd w sobie do prawdziwej mioci bliniego, gdy czar zakochania przeminie. Nie dojrz tej puapki, s bowiem podwjnie zalepieni; myl seksualne podniecenie z mioci bliniego, a po wtre sdz, e to podniecenie bdzie trwa wiecznie. Gdy ju ustal jako regu pewien typ oficjalnego, legalnego lub nominalnego Niesamolubstwa - regu, dla zachowania ktrej uczuciowe rodki ju si wyczerpay, a duchowe jeszcze si nie rozwiny - wynikn z tego najrozkoszniejsze rezultaty. Przy projektowaniu i dyskutowaniu jakiejkolwiek wsplnej imprezy osoba A bdzie z koniecznoci obstawa za przypuszczalnymi yczeniami osoby B, wbrew swym wasnym, podczas gdy osoba B bdzie czyni to samo, tylko w odwrotnym kierunku. Czsto si zdarza, e jest rzecz niemoliw zorientowa si w prawdziwych yczeniach ktrejkolwiek ze stron; jeeli wszystko idzie dobrze, to koczy si na tym, e oboje czyni co, czego adne z nich nie pragnie, a rwnoczenie kade z nich odczuwa arliwo wasnej prawoci i ywi w skrytoci serca pretensj do uprzywilejowanego potraktowania ze wzgldu na wykazane niesamolubstwo oraz dyskretny al do strony przeciwnej o to, e tak atwo przyja ofiar. W nastpnym etapie moesz si odway na co, co mona by nazwa "Iluzj Szlachetnego Konfliktu". Zabawa ta najlepiej si udaje, gdy w gr wchodzi wicej ni dwoje aktorw, a wic na przykad w rodzinie z dorosymi dziemi. Kto proponuje jak zupenie bah rzecz, na przykad wsplne wypicie herbaty w ogrodzie. Jeden z czonkw rodziny stara si wwczas moliwie najdobitniej (cho nie w tylu sowach) da do zrozumienia, e on wolaby raczej nie, ale oczywicie z "Niesamolubstwa" gotw jest zgodzi si na to, co zaproponowano. Wwczas pozostali wycofuj natychmiast sw propozycj, rzekomo ze wzgldu na ich "Niesamolubstwo", lecz w rzeczywistoci dlatego, e nie umiecha im si wcale rola manekinw, wobec ktrych pierwszy mwca produkuje swe altruistyczne popisy. Lecz on nie ma wcale ochoty pozwoli si zdystansowa innym w tym przetargu Niesamolubstwa. Obstaje, aby zrobi to, "czego inni sobie ycz". Oni obstaj przy tym, czego on sobie yczy. Namitnoci zostaj rozbudzone. Wkrtce kto mwi: "Mam tego do! Dzikuj za herbat!" - i powstaje ktnia powodujca rozgoryczenie i niezadowolenie po obu stronach. Rozumiesz, na czym caa rzecz polega? Gdyby kada ze stron spieraa si szczerze o rzeczywiste swe pragnienie, wszyscy zachowaliby granice rozsdku i grzecznoci. Spr jednak zosta odwrcony i kada ze stron walczy nie o wasne, lecz o cudze yczenie, a przy tej sposobnoci wylewa si caa gorycz ukryta pod oficjalnym pojciem "Niesamolubstwa", ktra w rzeczywistoci powstaa z pokrzyowania ich pozornie prawego postpowania, z uporu i - 29 -

nagromadzonych w cigu ostatnich dziesiciu lat uraz. Kady z nich uwaa przy tym, e jego Niesamolubstwo powinno go wystarczajco usprawiedliwia. Kada strona jest w rzeczywistoci bardzo wraliwa na tanie Niesamolubstwo przeciwnika i na faszyw pozycj, w jakiej przeciwnik prbuje j postawi, lecz rwnoczenie kada z nich potrafi sama siebie uwaa za nienagann i pokrzywdzon, nie wykazujc wikszej nieuczciwoci nad t, jaka uchodzi za naturaln wrd przecitnych ludzi. Pewien rozsdny czowiek powiedzia kiedy: "Gdyby ludzie wiedzieli, ile zgubnych uczu wyrasta z Niesamolubstwa, to nie zalecaliby go tak czsto z ambony"; a przy innej okazji: "Ona jest tego rodzaju kobiet, ktra yje tylko dla innych - tych innych moesz zawsze pozna po zaszczutym wyrazie twarzy". Wszystko to moesz rozpocz realizowa ju w okresie starania si o dziewczyn. Prawdziwe samolubstwo w niewielkim stopniu zakorzenione w duszy twego pacjenta da ci na dusz met mniej korzyci w zabezpieczaniu jego duszy, ni te pierwsze zacztki owego wypracowanego i uwiadomionego Niesamolubstwa, ktre mog pewnego dnia rozkwitn w sposb, jaki dopiero co opisaem. Ju teraz mona przemyci midzy nich pewien stopie wzajemnej nieszczeroci, pewn pretensj do dziewczyny o to, e nie zawsze zauwaa, ile on wykazuje swoim postpowaniem Niesamolubstwa. Pielgnuj te rzeczy, a nade wszystko nie pozwl, by ci modzi gupcy je zauwayli. Jeli je bowiem zauwa, znajd si na niebezpiecznej drodze prowadzcej do odkrycia, i "mio" nie wystarcza, e potrzebna jest jeszcze prawdziwa mio bliniego, ktrej dotychczas jeszcze nie osignli, a ktrej adna zewntrzna zasada postpowania zastpi nie moe. Chciabym, aby Slumtrimpet zrobi co, by osabi w tej modej kobiecie zmys humoru i wyczucie miesznoci. Twj kochajcy stryj Krtacz

27. Mj drogi Piounie Wydaje si, e obecnie niewiele robisz dobrego. Oczywicie nie mona nic zarzuci wykorzystywaniu "mioci" do odcigania uwagi pacjenta od Nieprzyjaciela, lecz sam zdradzasz si, jak lichy z tego robisz uytek, gdy mwisz, e caa ta sprawa roztargnie i bdzcych myli staa si obecnie jednym z gwnych przedmiotw jego modlitw. Znaczy to, e usiowania twoje spezy w zasadzie na niczym. Gdy takie lub inne roztargnienie wkradnie si do jego wiadomoci, winiene zachca go, by je wyrzuci sam si woli i by prbowa kontynuowa normaln modlitw tak, jak gdyby nic si nie wydarzyo; gdy raz uzna to roztargnienie za swj aktualny problem i przedoy go Nieprzyjacielowi oraz uczyni go gwnym przedmiotem swych modlitw i wysikw, wwczas twoja dziaalno nie tylko nie dokonaa nic dobrego, ale przyniosa nam szkod. Kada rzecz, nawet grzech, ktra w oglnym rozrachunku przybliy go do Nieprzyjaciela, na dalsz met dziaa przeciwko nam. Obiecujca jest nastpujca linia postpowania. Teraz, gdy jest zakochany, zrodzia si w jego umyle nowa idea ziemskiego szczcia, a to pocigno za sob nowe nasilenie w jego czysto bagalnych modlitwach - modlitwach, koncentrujcych si wok tej wojny i innych podobnych spraw. Obecnie jest dogodna pora na rozbudzenie intelektualnych trudnoci w zwizku z modlitw tego rodzaju. Zawsze naley popiera faszywe uduchowienie. W oparciu o t pozornie nabon zasad, e "prawdziwa modlitwa to oddawanie czci i czno duchowa z Bogiem", czsto da si podstpem skierowa ludzi na drog racego nieposuszestwa Nieprzyjacielowi, ktry (w swj jak zwykle prosty, banalny, nieciekawy sposb) wyranie im nakaza modli si o chleb powszedni i o powrt do zdrowia chorych. Ty, ma si rozumie, musisz ukry przed nim ten fakt, e modlitwa o chleb powszedni, interpretowana w "znaczeniu duchowym", jest dokadnie tak samo prymitywna w swej bagalnej formie, jak w kadym innym znaczeniu. Poniewa jednak pacjent twj nabra okropnego przyzwyczajenia posuszestwa, bdzie przypuszczalnie kontynuowa te "prymitywne" modlitwy, niezalenie od tego, co zrobisz. Lecz moesz go niepokoi nawiedzajcymi go podejrzeniami, e praktyka taka jest absurdalna i nie moe przynie adnych obiektywnych rezultatw. Nie omieszkaj posuy si argumentacj w stylu: "reszka - ja wygrywam, orze - ty przegrywasz". Jeli proba zawarta w tego rodzaju modlitwie nie zici si, wwczas jest to jeszcze jeden dowd wicej, e tego rodzaju modlitwy s nieskuteczne; jeli si zici, to bdzie mg, oczywicie, znale jakie fizyczne przyczyny, ktre do tego doprowadziy i "dlatego byoby si to tak czy inaczej wydarzyo", a w ten sposb modlitwa wysuchana staje si takim samym dowodem jak i nie wysuchana na to, e modlitwy s nieskuteczne. Tobie, jako duchowi, trudno bdzie zrozumie, w jaki sposb dochodzi on do takiego pomieszania poj. Lecz musisz pamita o tym, e bierze on czas za niewzruszon rzeczywisto. Przypuszcza, e Nieprzyjaciel, tak samo jak on, widzi niektre rzeczy jako teraniejsze, inne pamita jako przesze, a jeszcze inne przewiduje jako przysze; lub nawet jeli wierzy, e Nieprzyjaciel nie postrzega rzeczy w ten sposb, to jednak, w najgbszych tajnikach swego serca, uwaa to za jedn ze szczeglnych cech Jego sposobu postrzegania - faktycznie nie uwaa on (chocia powiedziaby, e tak), e Nieprzyjaciel widzi rzeczy tak jak one istniej! Gdyby mu prbowa wyjani, e dzisiejsze modlitwy ludzi s jednym z niezliczonych czynnikw, z ktrymi Nieprzyjaciel harmonizuje pogod dnia jutrzejszego, odpowiedziaby, e wobec tego Nieprzyjaciel zawsze wiedzia, i ludzie bd zanosi te modlitwy, a jeli tak, to nie modl si z wolnej woli, lecz s do takiego postpowania predestynowani. Ponadto dodaby, e mona by przeledzi wstecz, a do pocztku stworzenia samej materii, przyczyny, jakie wpyny na uksztatowanie si pogody w okrelonym dniu, tak e caa ta sprawa, zarwno po stronie ludzkiej, jak i materialnej bierze swj pocztek od sw "niech si stanie". My oczywicie wiemy, co on powinien by w takiej sytuacji powiedzie: e problem dostosowania konkretnej pogody do konkretnych modlitw jest tylko zewntrznym przejawem (w dwch punktach ograniczo- 30 -

nego czasem postrzegania pacjenta) oglnego problemu dostosowania caego wiata duchowego do caego wiata materialnego; e akt stwrczy w swym caoksztacie dokonuje si w kadym punkcie czasu i przestrzeni; lub raczej, e swoisty rodzaj ludzkiej wiadomoci zmusza ludzi do ogldania caego, spjnego aktu stwrczego jako serii nastpujcych po sobie zdarze. Dlaczego ten akt stwrczy pozostawia miejsce na ich woln wol, jest problemem problemw, sekretem ukrytym za tym nonsensem Nieprzyjaciela o "Mioci". Jak to si dzieje, nie jest w ogle adnym problemem; poniewa wiedza Nieprzyjaciela pynie nie z faktu, e przewiduje to, co ludzie w przyszoci uczyni, lecz Nieprzyjaciel widzi ich poczynania w swym bezgranicznym Teraz. A oczywicie widzie czowieka, jak co czyni, to nie to samo, co skania go, aby to czyni. Mona by powiedzie, e niektrzy wcibscy pisarze, a szczeglnie Boecjusz, ujawnili t tajemnic. Lecz w takim klimacie intelektualnym, jaki udao nam si wreszcie wytworzy w caej Zachodniej Europie, nie musisz si o to martwi. Tylko uczeni czytaj stare ksigi, a z uczonymi dalimy sobie ju rad na tyle, e ze wszystkich ludzi najmniej moemy si o nich obawia, aby - czynic to - nie nabyli mdroci. Dokonalimy tego przez wpojenie w ich umysy Historycznego Punktu Widzenia. Historyczny Punkt Widzenia, wyoony w skrcie, oznacza, e kiedy uczony spotyka si u dawnego autora z jakim twierdzeniem, to jedynym pytaniem, ktrego sobie nigdy nie stawia, jest pytanie, czy to jest prawda. Zapytuje, kto wywar wpyw na tego staroytnego pisarza, jak dalece napotkane twierdzenie zgodne jest z tym, co napisa w innych swych dzieach, jak to faz w rozwoju pisarza lub w oglnej historii myli ilustruje, jaki to wywaro wpyw na pniejszych pisarzy, jak czsto bywao le rozumiane (szczeglnie przez wasnych kolegw tego uczonego), jaki by oglny kierunek krytyki owego ujcia w ostatnich dziesiciu latach i jak si przedstawia "obecny stan tego zagadnienia". Traktowa staroytnego pisarza jako moliwe rdo wiedzy - spodziewa si, e to, co powiedzia, mogoby w jaki sposb zmodyfikowa myli lub zachowanie wspczesnego czowieka - takie podejcie odrzucono by jako niezwykle prostackie. A poniewa nie jestemy w stanie cigle oszukiwa caej ludzkoci, jest rzecz niezwykle wan, aby w ten sposb odcina kad generacj od wszystkich pozostaych; bo tam, gdzie nauka dokonuje swobodnej wymiany myli na przestrzeni stuleci, istnieje zawsze niebezpieczestwo, e charakterystyczne bdy jednego stulecia mogyby by skorygowane przez charakterystyczne prawdy innego. Lecz dziki naszemu Ojcu i Historycznemu Punktowi Widzenia wielcy uczeni czerpi obecnie z przeszoci tak mao korzyci, jak najbardziej ignorancki inynier, ktry utrzymuje, e "historia to koszaki-opaki". Twj kochajcy stryj Krtacz 28. Mj drogi Piounie Kiedy pisaem ci, by nie zapenia twych listw mieciami o wojnie, to miaem wwczas na myli, by sobie oszczdzi tych dziecinnych rapsodii o mierci ludzi i zniszczeniu miast. Wymagam natomiast dokadnych sprawozda o tych wydarzeniach wojennych, ktre naprawd wywieraj jaki wpyw na duchowy stan twego pacjenta. Lecz jeli chodzi o ten aspekt caej sprawy, wydajesz mi si wyjtkowo tpy. Tak wic donosisz mi z radoci, e s podstawy ku temu, by oczekiwa cikich nalotw na miasto, w ktrym to stworzenie yje. To to wanie jaskrawy przykad tego, na co si ju uskaraem owej skonnoci do zapominania o tym, co najwaniejsze w trakcie rozkoszowania si ludzkim cierpieniem. Czy nie wiesz, e bomby zabijaj ludzi? Albo czy nie zdajesz sobie sprawy z tego, e mier pacjenta w obecnej chwili jest wanie tym, czego najbardziej chcemy unikn? Wymkn si z rk swym wiatowym przyjacioom, za spraw ktrych prbowae go omota; "zakocha si" w prawdziwie chrzecijaskiej kobiecie i przez pewien czas nie bdziesz mg atakowa jego czystoci, a rozliczne usiowania, podejmowane z naszej strony dla wypaczenia jego ycia duchowego, okazay si, jak dotychczas, bezskuteczne. W obecnej chwili, kiedy potna zawierucha wojenna przyblia si coraz bardziej, a jego doczesne nadzieje schodz w jego wiadomoci na dalszy plan, gdy myl jego zajta jest sprawami obrony i niepokojem o narzeczon, gdy zmuszony jest zaj si ssiadami w wikszym stopniu, ni to czyni kiedykolwiek przedtem, i lubi to bardziej, ni si spodziewa, gdy - jak to ludzie mwi - "wychodzi z siebie" i gdy z dniem kadym wrasta w wiadom zaleno od Nieprzyjaciela, prawie na pewno bdzie dla nas stracony, jeli zostanie zabity tej nocy. Jest to tak oczywiste, e a mi wstyd o tym pisa. Czasami zastanawiam si, czy wy modzi szatani nie pozostajecie jednorazowo zbyt dugo na stanowisku kuszenia, czy nie grozi wam niebezpieczestwo zaraenia si uczuciami i wartociami ludzi, wrd ktrych pracujecie. Oni oczywicie skonni s uwaa mier za najwiksze zo, a przetrwanie za najwiksze dobro, lecz ten sposb mylenia podsunlimy im my sami. Nie pozwlmy si wic zarazi nasz wasn propagand. Wiem, e wydaje ci si to dziwne, i w chwili obecnej gwnym twoim celem ma by dokadnie to samo, o co modli si matka pacjenta i jego ukochana - mianowicie jego cielesne bezpieczestwo. Tak jednak rzeczywicie jest; twoim obowizkiem jest strzec go bez przerwy jak renicy oka. Jeli teraz umrze, stracisz go. Jeli za wojn przeyje, to zawsze jeszcze bdziesz mia nadziej zdobycia go. Nieprzyjaciel chroni go przed tob w czasie pierwszej wielkiej fali pokus. Lecz jeli tylko uda si zachowa go przy yciu, czas bdzie twoim sprzymierzecem. Dugie, nudne i monotonne lata wieku redniego, wypenione dobrobytem lub naszpikowane przeciwnociami losu, s doskonaym klimatem do prowadzenia akcji. Zdajesz sobie chyba spraw, jak trudno jest tym ludzkim stworzeniom wytrwa. Znuenie przeciwnociami, stopniowe wystyganie modzieczych mioci i nadziei, spokojna (prawie nie odczuwana jako cierpienie) rozpacz i zwtpienie, czy bdzie mona kiedykolwiek przezwyciy chroniczne pokusy, ktrymi amiemy ich raz po raz, monotonia i szarzyzna, ktr w ich yciu wytworzylimy, i niema odraza, ktr uczymy ich na to reagowa - to wszystko stwarza doskona okazj do stopniowego wyjaowienia i wyniszczenia ludzkiej duszy. Jeli przeciwnie, lata rednie oka si pomylne, nasza pozycja staje si jeszcze mocniejsza. yciowe sukcesy wi czowieka mocniej ze wiatem. Jest gboko przekonany, e "odnajduje swe miejsce", podczas gdy w rzeczywistoci wiat odnajduje swe miejsce w nim. Jego wzrastajca reputacja, poszerzajcy si stale krg dobrych znajomych, poczucie wasnej wartoci, coraz wiksze pochonicie absorbujc przyjemn prac - gruntuje w nim przewiadczenie, e istotnie jest u siebie w domu na tej - 31 -

ziemi, a to jest wanie, czego my pragniemy. Zechciej zwrci uwag, i ludzie modzi na og mniej niechtnie odnosz si do mierci ni ludzie w rednim wieku lub starcy. Trzeba przyzna, e Nieprzyjaciel przeznaczywszy dziwnym kaprysem te wierutne zwierzta do ycia w Jego wasnym wiecznym wiecie, zabezpieczy je do skutecznie przed niebezpieczestwem zadomowienia si gdziekolwiek indziej. I wanie dlatego musimy tak czsto yczy dugiego ycia naszym pacjentom; siedemdziesit lat to moim zdaniem ani jeden dzie za wiele dla trudnego zadania odpltania ich dusz od Nieba i ugruntowania w nich mocnego przywizania do ziemi. Gdy s modzi, potrafi czsto w najbardziej nieodpowiedniej chwili zmieni nagle swe postpowanie. Nawet w wypadku, gdy wysikiem naszym udaje nam si utrzyma ich z dala od wyranie sprecyzowanej religii, to i wwczas nieobliczalne w swych skutkach powiewy fantazji, muzyki i poezji - nieraz jedna twarzyczka dziewczca, piew ptaka lub widok horyzontu - potrafi zawsze, jakby za jednym zdmuchniciem, zniszczy ca, z trudem przez nas montowan konstrukcj. Nie chc si przykada zbytnio do robienia majtku i kariery yciowej i przestrzegania bezpieczestwa. Ich apetyt na Niebo jest tak gboko zakorzeniony, e w obecnym stadium najlepsza metoda przywizania ich do ziemi to sprawi, by uwierzyli, e w jakim okrelonym punkcie przyszoci ziemia bdzie moga by przeksztacona w Niebo - przez sztuk rzdzenia, eugenik, "nauk" lub psychologi, lub te przez cokolwiek innego. Prawdziwe przywizanie do wiata jest dzieem czasu, wspomaganego oczywicie przez pych, albowiem uczymy ich, by w okresie pnej staroci bardziej ni na fakt mierci zwracali uwag na zwizan z tym Mdro, Dojrzao lub Dowiadczenie. Dowiadczenie, w tym szczeglnym znaczeniu, jakie mu dziki nam nadaj, jest, nawiasem mwic, niezwykle poytecznym sowem. Pewien ich wielki filozof omale nie wyda naszego sekretu, gdy powiedzia, e tam, gdzie chodzi o Cnot, Dowiadczenie jest matk zudze", lecz dziki zmianie Mody, a take, ma si rozumie, Historycznemu Punktowi Widzenia, ksik jego w znacznej mierze unieszkodliwilimy. Jak cennym dla nas jest czas, mona wnosi z faktu, e Nieprzyjaciel tak mao nam go pozostawia. Wikszo ludzkiego rodzaju umiera w dziecistwie; z pozostaych przy yciu wielu umiera w modoci. Jest oczywiste, e dla Niego ludzkie narodziny s wane gwnie ze wzgldu na uzdolnienie do ludzkiej mierci, przy czym mier pojmuje On jedynie jako bram do owego drugiego rodzaju ycia. Pozwolono nam pracowa tylko nad wybran mniejszoci ludzkiego gatunku, poniewa to, co ludzie nazywaj "normalnym yciem ', stanowi raczej wyjtek Widocznie Nieprzyjaciel chce, aby pewna ilo ludzkich zwierzt, cho bardzo ograniczona, majca zaludni Niebo, legitymowaa si dowiadczeniem opierania si nam na przestrzeni szedziesiciu lub siedemdziesiciu lat doczesnego ycia. No c, tyle naszej sposobnoci. Im jej jest mniej, tym lepiej musimy j wykorzysta. Cokolwiek zrobisz, staraj si za wszelk cen zachowa twego pacjenta przy yciu. Twj kochajcy stryj Krtacz

29. Mj drogi Piounie Obecnie, gdy nie ma ju adnej wtpliwoci, e Niemcy bd bombardowali miasto twego pacjenta i e jego obowizki ka mu tkwi w krgu najwikszego niebezpieczestwa, musimy zastanowi si nad nasz taktyk. Mamy prbowa tchrzostwa - czy te odwagi, ktra w skutkach moe przynie pych - a moe nienawici do Niemcw? Ot obawiam si, e nie jest rzecz wskazan robi z niego czowieka odwanego. Niestety nasz oddzia bada naukowych nie odkry jeszcze sposobu wytworzenia jakiejkolwiek cnoty (cho odkrycia tego naley spodziewa si z godziny na godzin). I to jest powana przeszkoda. By sta si wielkim i efektywnym grzesznikiem, czowiek potrzebuje jakiej cnoty. Czyme byby Attyla bez swej odwagi, lub Shylock bez samozaparcia w swym deniu do zemsty? Skoro jednak sami nie potrafimy dostarczy im tych cech, moemy wykorzystywa tylko te, ktrych dostarcza Nieprzyjaciel - a to oznacza pozostawienie Mu pewnej przestrzeni dziaania u tych ludzi, ktrymi poza tym zupenie zawadnlimy. Bardzo niezadowalajcy stan rzeczy, lecz ufam, e pewnego dnia uda nam si to urzdzi daleko lepiej. Nienawi potrafimy wytworzy. Napicie ludzkich nerww podczas zgieku, niebezpieczestwa i zmczenia czyni ludzi podatnymi na wszelkie gwatowne wzruszenia i sprawa polega tylko na skierowaniu tej podatnoci na odpowiednie tory. Jeli sumienie opiera si, zm mu myli. Niech si tumaczy, e czuje nienawi nie we wasnym imieniu, lecz w imieniu bezbronnych kobiet i dzieci, e kazano mu przebacza swoim wasnym wrogom, nie za wrogom innych ludzi. Innymi sowy, niech utosamia siebie z tymi kobietami i dziemi tylko do tego stopnia, by mg w ich imieniu przeywa sw nienawi, nie pozwl mu jednak tego utosamienia posun tak daleko, by zrozumia, e wrogowie tamtych s i jego wrogami, a zatem waciwymi obiektami przebaczenia. Lecz nienawi najlepiej jest czy ze Strachem. Wrd wielu wad, tchrzostwo jest jedyn wad bolesn; jest straszne w przewidywaniu, okropne w odczuwaniu, zawstydzajce we wspomnieniu. Nienawi natomiast posiada swe przyjemne strony. Dlatego bywa ona czsto kompensat, ktr czowiek nastraszony wyrwnuje sobie przeyte z powodu strachu udrki i upokorzenia. Im bardziej si hol, tym bardziej nienawidzi. Nienawi jest rwnie skutecznym narkotykiem dla wstydu. By uczyni moliwie gbok wyrw w jego mioci bliniego, powiniene wic przede wszystkim sparaliowa jego odwag. - 32 -

Lecz nie jest to sprawa prosta ani atwa. Osignlimy wprawdzie to, e ludzie czuj si dumni z wikszoci swych wad, tchrzostwa jednak nadal si wstydz. Zawsze gdy ju jestemy bliscy sukcesu pod tym wzgldem, Nieprzyjaciel dopuszcza wojn, trzsienie ziemi lub jakkolwiek inn klsk i odwaga staje si na powrt tak cenna w ludzkich oczach i tak bliska ludzkiemu sercu, e caa nasza praca zostaje unicestwiona, a w yciu ludzkim pozostaje nadal przynajmniej jedna wada, ktrej ludzie naprawd si wstydz. Denie do wytworzenia tchrzostwa w naszych pacjentach przynosi wic z sob niebezpieczestwo prawdziwego poznania i obrzydzenia samego siebie, co w konsekwencji prowadzi do alu i pokory. I tak w ostatniej wojnie tysice ludzi, odkrywszy swe tchrzostwo, odkryo po raz pierwszy cay wiat wartoci moralnych. W czasie pokoju moemy doprowadzi do stanu, w ktrym wiele ludzi cakowicie ignoruje dobro i zo moralne; w czasie niebezpieczestwa natomiast dobro i zo staj si tak oczywiste, e nawet my nie moemy ukry ich przed ludzkimi oczyma. I oto staje przed nami okrutny dylemat: jelibymy popierali wrd ludzi sprawiedliwo i mio bliniego, dziaanie nasze byoby na rk Nieprzyjacielowi, lecz jeli kierujemy ich ku niesprawiedliwoci, krzywdzie i nienawici, wczeniej czy pniej doprowadza to (poniewa Nieprzyjaciel dopuszcza, by to doprowadzio) do wojny lub rewolucji, a zarysowujca si wwczas ostro sprawa odwagi i tchrzostwa budzi tysice ludzi z ich moralnego odrtwienia. Zaiste, jest to przypuszczalnie jedna z przyczyn, dla ktrych Nieprzyjaciel stworzy wiat peen niebezpieczestw - wiat, w ktrym sprawy moralnoci osigaj swj punkt krytyczny. Dostrzega On rwnie dobrze, jak i ty, e odwaga nie jest po prostu tylko jedn z cnt, lecz form kadej cnoty w momencie wystawienia jej na prb, to znaczy w momencie jej najwyszej realnoci. Czysto, uczciwo czy lito cofajce si przed niebezpieczestwem s cnotami tylko warunkowo. Piat by litociwy, pki lito nie staa si ryzykowna. Moesz wic tyle samo straci, co i zyska, jeli twego pacjenta uczynisz tchrzem; moe on si bowiem zbyt wiele dowiedzie o sobie samym! Oczywicie, istnieje zawsze szansa nie umierzenia, lecz spotgowania wstydu i doprowadzenia do Rozpaczy. Byoby to wielkim triumfem. W tym wypadku okazaoby si, i pacjent wierzc przyj od Nieprzyjaciela przebaczenie wszystkich innych grzechw jedynie dlatego, e nie pojmowa w peni ich brzydoty, natomiast w wypadku tchrzostwa, gdzie poj ca gbi jego sromoty, nie potrafi szuka Miosierdzia ani mu zawierzy. Obawiam si jednak, e pozwolie mu zbyt daleko zabrn w szkole Nieprzyjaciela i wobec tego wie on ju dobrze, e Rozpacz jest wikszym grzechem ni kady inny grzech, ktry j powoduje. Co do aktualnej techniki kuszenia do tchrzostwa - nie ma potrzeby zbyt wiele si nad tym rozwodzi. Momentem zasugujcym przede wszystkim na uwag jest fakt, i rodki ostronoci wykazuj tendencj wzmagania strachu. Nakazane jednak z urzdu i ogaszane publicznie rodki ostronoci staj si stosunkowo szybko spraw rutyny i przestaj robi wraenie. Ty musisz postara si o to, by w umyle pacjenta (obok wiadomej intencji spenienia spoczywajcego na nim obowizku) ugruntowa niejasne przekonanie, e istnieje cay szereg rnych moliwoci, z ktrych bdzie mg, w ramach nakazanego obowizku, skorzysta, a ktre dadz mu zudzenie nieco wikszego bezpieczestwa. Sprowad go z drogi prostego nakazu ("Mam zatrzyma si w takim i takim miejscu i wykona to i to' ') na drog skadajc si z szeregu wyimaginowanych moliwoci ("Gdyby zdarzyo si A - chocia ywi wielk nadziej, e si nie zdarzy - mgbym zrobi B, natomiast gdyby doszo do najgorszego, mgbym jeszcze zawsze zrobi C"). Mona rwnie rozbudzi zabobony, pod warunkiem, e nie zostan rozpoznane jako takie. Cay dowcip polega na tym, by wytworzy w nim przekonanie, e moe liczy na co innego, do czego mgby si uciec, ni Nieprzyjaciel i odwaga, ktr go obdarza, tak by to, co miao by cakowitym oddaniem si obowizkowi, zostao, na skutek drobnych i nieuwiadomionych zastrzee, osabione i unicestwione. Przez podsuwanie jego wyobrani szeregu urojonych rodkw, ktrymi ma zapobiec "najgorszemu", moesz wytworzy w podwiadomych rejonach jego woli zdecydowane postanowienie, e nie mie doj do najgorszego. Nastpnie, w momencie prawdziwego przeraenia, wtocz mu je w nerwy i muskuy, a moesz osign to, e popeni ten fatalny czyn, zanim zorientuje si w twoich knowaniach. Pamitaj bowiem, e liczy si jedynie czyn tchrzostwa; uczucie lku samo w sobie nie jest grzechem i cho sprawia nam rado, nie przynosi nic dobrego. Twj kochajcy stryj Krtacz

30. Mj drogi Piounie Czasami zastanawiam si, czy ty przypadkiem nie sdzisz, e posano ci na wiat dla twojej wasnej przyjemnoci. Jak dowiaduj si, nie z twego aonie ubogiego sprawozdania, lecz z raportu Policji Piekielnej, zachowanie pacjenta w czasie pierwszego nalotu przeszo moje najgorsze przewidywania. By bardzo przestraszony i uwaa si za wielkiego tchrza; dlatego nie by ani troch dumny z siebie, lecz wypeni wszystko, czego wymaga od niego obowizek, a by moe nawet troch wicej. Wszystko, co w tej cakowitej klsce moesz zapisa po stronie zyskw, to irytacja pacjenta z powodu psa, ktry wlaz mu pod nogi, troch nieumiarkowania w paleniu papierosw i zapomnienie o modlitwie. I co ty waciwie chcesz zyska, skomlc przede mn i narzekajc na trudnoci? Jeeli szukasz "sprawiedliwoci" takiej, jaka istnieje u Nieprzyjaciela, i sugerujesz, e naley wzi pod uwag twoje moliwoci i intencje, to nie jestem pewien, czy nie zostaniesz oskarony o herezj. Tak czy inaczej, wkrtce przekonasz si, e sprawiedliwo Pieka jest cakowicie realistyczna i interesuje si wycznie rezultatami. Przynie nam straw lub bd sam straw. - 33 -

Jedyny konstruktywny fragment twego ostatniego listu to ten, w ktrym wzmiankujesz, e spodziewasz si wci jeszcze dobrych rezultatw mogcych wynikn ze zmczenia pacjenta. Z tym mona by si zgodzi. Lecz to nie wpadnie samo przez si w twoje rce. Zmczenie moe bowiem doprowadzi take do kracowej agodnoci, spokoju umysu, a nawet do czego w rodzaju wizji. Jeli widywae czsto ludzi, ktrych zmczenie doprowadzao do gniewu, zoliwoci i zniecierpliwienia, to dlatego, e ludzie owi mieli skutecznie dziaajcych kusicieli. Jest rzecz paradoksaln, e umiarkowane zmczenie jest podatniejsz gleb dla zego humoru ni zupene wyczerpanie. Zaley to czciowo od przyczyn natury fizycznej, lecz czciowo take od czego innego. To nie zmczenie jako takie jest powodem gniewu, lecz niespodziewane dania, ktre stawia si czowiekowi ju zmczonemu. Jeeli ludzie czegokolwiek si spodziewaj, to wkrtce ulegaj zudzeniu, e maj do tego prawo, a wtedy wiadomo zawodu, przy odrobinie zrcznoci z naszej strony, atwo mona przemieni w poczucie krzywdy. Dopiero gdy ludzie poddadz si nieuniknionej koniecznoci, zrezygnuj z wszelkich nadziei na ulg i odprenie oraz przestan wybiega myl choby na p godziny naprzd, zjawia si niebezpieczestwo pokornego i agodnego znuenia. Dlatego by uzyska jak najlepsze rezultaty ze zmczenia pacjenta, musisz karmi go zudnymi nadziejami. Karm go pozornie susznymi i przekonywajcymi argumentami na to, e nalot si ju nie powtrzy. Do stara, by pociesza si myl o tym, jak bardzo bdzie si rozkoszowa swym kiem nastpnej nocy. Staraj si sztucznie spotgowa jego znuenie, podsuwajc mu myl, e ono wkrtce minie; z chwil bowiem gdy napicie nerwowe mija, lub wydaje im si, e mija, ludzie uwaaj, e doszo ono ju do ostatecznych granic i byoby na dalsz met nie do zniesienia. W tej sprawie, podobnie jak w wypadku tchrzostwa, naley unika cakowitego zdania si pacjenta na ask Nieprzyjaciela. Niezalenie od tego, co pacjent mwi, niech wewntrznie bdzie nastawiony nie na zniesienie wszystkiego, cokolwiek go spotka, lecz na zniesienie' tego "przez rozsdny okres czasu" - a ten rozsdny okres niech bdzie krtszy ni przypuszczalne trwanie prby. Nie ma potrzeby, by by o wiele krtszy; przy atakach na cierpliwo, czysto i mstwo jest rzecz bardzo zabawn sprawi, by pacjent zrezygnowa z walki wanie wtedy, gdy (o gdyby on to wiedzia) by tylko o krok od zwycistwa. Nie wiem, czy jest rzecz prawdopodobn, aby pacjent spotka sw dziewczyn w warunkach takiego napicia nerwowego. Jeli spotka, zrb uytek z tego faktu, e do pewnych granic zmczenie czyni kobiety bar- dziej rozmownymi, a mczyzn mniej. W takich okolicznociach mona wywoa; nawet midzy zakochanymi, wiele skrytych rozdwikw i uraz. Przypuszczalnie sceny, ktrych obecnie jest wiadkiem, nie dostarcz materiau do intelektualnego ataku na jego wiar; twoje poprzednie niepowodzenia wytrciy ci t bro z rki. Lecz istnieje pewna moliwo, uczuciowego zaatakowania wiary, ktr to prb mona jeszcze podj. Polega ona na tym, aby pacjent po raz pierwszy zobaczywszy rozbryzgane na cianie szcztki ludzkie, odczu, e to jest obraz tego, "czym w rzeczywistoci jest wiat", i e caa jego religia bya tylko fantazj. Chciej zauway, e zupenie zatarlimy w ich wiadomoci znaczenie wyrazu "rzeczywisty". Kto z ludzi mwi na przykad o pewnym gbokim duchowym przeyciu: "Wszystko, co si rzeczywicie zdarzyo, to to, e usyszelimy troch muzyki w jasno owietlonym budynku"; tu rzeczywisty" oznacza nagie fakty fizyczne oddzielone" od innych elementw dowiadczonych w przeyciu. Z drugiej strony ten sam czowiek powie: "atwo wam dyskutowa o tego rodzaju skoku, gdy sobie tutaj siedzicie w fotelach, ale wzbijcie si tam w gr i zobaczcie sami jak to rzeczywicie wyglda"; tu "rzeczywisty" uyte jest w sensie zupenie przeciwnym, dla oznaczenia nie faktw fizycznych (ktre je znaj, gdy siedzc w fotelach dyskutuj na ten temat), lecz emocjonalnego oddziaywania tych faktw na wiadomo czowieka. Jednego i drugiego zastosowania tego wyrazu mona broni; w naszym jednak interesie ley, aby oba te znaczenia szy zawsze ze sob w parze, tak aby emocjonalna warto wyrazu "rzeczywisty" moga by umieszczona raz po jednej, raz po drugiej stronie przeywanego dowiadczenia, w zalenoci od tego, co nam bdzie bardziej odpowiadao. Oglne prawido, ktremy im do zrcznie zasugerowali, brzmi: we wszystkich przeyciach, ktre mog ludzi uczyni lepszymi lub szczliwszymi, rzeczywiste" s jedynie fakty fizyczne, za wszelkie duchowe elementy s "subiektywne"; przeciwnie, we wszystkich przeyciach, ktre mog zniechci lub duchowo rozbroi, jedyn rzeczywistoci s elementy duchowe, a kto je ignoruje, jest dezerterem, uciekajcym przed rzeczywistoci. I tak, wedug naszego prawida, kiedy si czowiek rodzi, licz si jako "rzeczywiste" krew i bl, za sama rado z narodzin jest tylko subiektywnym zudzeniem; , w mierci natomiast jedyn "rzeczywistoci" jest trwoga i brzydota. Nikczemno znienawidzonej osoby jest "rzeczywista" - nienawi pozbawia zudze, pozwala ludzi osdza trzewo i widzie takimi, jakimi s; natomiast czar ukochanej osoby jest jedynie subiektywnym otumanieniem, kryjcym "rzeczywist" przyczyn tego zjawiska, ktr jest dza seksualna lub nadzieja materialnych korzyci. Wojna i ubstwo s "rzeczywicie" okropne; pokj i dostatek to s nagie fakty fizyczne, o ktrych zdarza si ludziom myle z sentymentalnym upodobaniem. Stworzenia zawsze si oskaraj wzajemnie o to, e chc rwnoczenie "zjada ciastka i posiada je", lecz dziki naszym wysikom znajduj si czciej w tej niemiej sytuacji, e pac za ciastka, a nie jedz ich. Jeli naleycie pokierujesz twoim pacjentem, to bez trudnoci uzna on swe wzruszenie na widok ludzkich wntrznoci za objawienie Rzeczywistoci, natomiast wzruszenie, ktrego dozna na widok szczliwych dzieci lub piknej pogody, tylko za zwyk uczuciowo. Twj kochajcy stryj Krtacz

31. Mj drogi, mj bardzo drogi Piounie, Moja pieszczotko, Moje oczko w gowie, Jake bardzo si mylisz, pytajc mnie kwilcym gosem, teraz gdy wszystko jest stracone, czy wyrazy uczucia, z jakimi si do ciebie zwracam, nic od samego pocztku nie znaczyy. Nic bardziej bdnego! Bd spokojny, moja mio do ciebie i twoja mio do mnie s kubek w kubek takie same. Ja zawsze podaem ciebie, a ty (biedny gupcze) podae mnie. - 34 -

Rnica polega jedynie na tym, e ja jestem silniejszy. Myl, e mi ci teraz dadz; jeli nie caego, to przynajmniej czstk ciebie. Czy ci kocham? Ale oczywicie, e tak. Tak znakomitym kskiem nigdy si jeszcze nie tuczyem. Pozwolie duszy ludzkiej wymkn si z twych rk. Wycie podranionego godu odbija si w tej chwili echem po wszystkich regionach Krlestwa Haasu, w d a do samego Tronu. Myl o tym przyprawia mnie o szalestwo. Jake dokadnie zdaj sobie spraw z tego, co si wydarzyo wwczas, gdy ci go porwali! Gdy zobaczy ci po raz pierwszy, oczy jego otwary si nagle na wszystko (czy nie tak?), a zarazem rozpozna t czstk, ktr w nim miae, i zrozumia, e jej ju nie masz. Pomyl tylko (i niech to bdzie pocztkiem twej agonii), co on odczu w owej chwili; to tak jak gdyby strup odpad od zastarzaej rany, jak gdyby wyzwoli si z ohydnej, podobnej do liszaja skorupy, jak gdyby pozby si ta na zawsze plugawego, wilgotnego, lepicego si do ciaa okrycia. Na Pieko! Do ju naszej niedoli, gdy widzimy ich, jak za ziemskiego ycia zrzucaj z siebie zabrudzone i niewygodne odzienie, zanurzaj si w gorcej kpieli i prc z ulg swe zmczone ciao, wydaj lekkie pomruki zadowolenia. A c dopiero powiedzie o tym ostatecznym wyzwoleniu i cakowitym oczyszczeniu? Im wicej si o tym myli, w tym gorszym wietle przedstawia si caa sprawa. Tak atwo przez to wszystko przebrn! adnych stopniowo narastajcych obaw, adnych orzecze lekarskich, adnej lecznicy ni sali operacyjnej, adnych zudnych nadziei na utrzymanie si przy yciu; proste, momentalne wyzwolenie. W jednym momencie wydawao si, e cay wiat jest nasz; huk bomb, rozsypujce si w gruzy domy, gryzcy puca dym wybuchw i cierpki smak w ustach, piekce ze zmczenia stopy, serce zamierajce od okropnoci, zawrt gowy, obolae nogi; w nastpnej chwili wszystko mija, mija jak zy sen i nie ma ju adnego znaczenia: Pokonany, wyprowadzony w pole durniu! Czy zauwaye, w jak naturalny sposb - jak gdyby si po to urodzi - ten z ziemi zrodzony robak wszed w nowe ycie? Jak wszystkie jego wtpliwoci stay si w okamgnieniu mieszne? Wiem, co to stworzenie mwio do siebie w owej chwili! "Tak. Oczywicie. Zawsze bywao tak samo. Wszystkie okropnoci tak samo si koczyy; coraz gorzej i gorzej, przechodzenie przez co w rodzaju wskiego garda, a naraz, w chwili gdy wydawao ci si, e zostaniesz zmiadony, znalaze si poza tym wszystkim i nagle wszystko znw jest dobrze. Wyrywanie zba dokuczao coraz bardziej i bardziej, a potem nagle zba ju nie byo. Sen przemieni si w koszmar, a wtedy obudzie si. Umierasz i umierasz, a potem nagle jeste poza mierci. Jake mogem w to kiedykolwiek wtpi?" W chwili gdy zobaczy ciebie, zobaczy rwnie Ich. Zdaj sobie spraw z tego, jak to wygldao. Zatoczye si wstecz oszoomiony i olepiony, raniony Ich widokiem bardziej ni on bombami. C za ponienie! - e to co, powstae z ziemi i z muu, mogo sta prosto i rozmawia z duchami, przed ktrymi ty, bdc sam duchem, moesz si tylko kuli. Moe si spodziewae, e lk i niezwyko tego spotkania zniwecz jego rado. Lecz to jest przeklta sprawa; czyste duchy s nieznane oczom miertelnikw, a jednak nie s im obce. A do tego momentu nie mia najsabszego pojcia, jak bd wyglda, a nawet wtpi w ich istnienie. Lecz gdy ich ujrza, zda sobie spraw z tego, e ich zawsze zna, jak rwnie z tego, jak rol kady z nich odegra w niejednej godzinie jego ycia, kiedy przypuszcza, e jest osamotniony; teraz mgby si zwrci do kadego z nich nie z pytaniem: "Kto ty jeste?", lecz ze sowami: "A wic to ty bye ze mn przez cay czas". Wszystko, czym byli dla niego i co mwili, odywao w jego pamici w chwili tego spotkania. Niejasne uwiadamianie sobie obecnoci przyjaci wok siebie, ktre ju od dziecistwa nawiedzao go w chwilach osamotnienia, zostao nareszcie wyjanione; owa wewntrzna muzyka, przewijajca si dyskretnie poprzez kade czyste doznanie, ktra zawsze wymykaa si jego pamici, zostaa nareszcie odnaleziona. Rozpoznanie uczynio go wolnym i swobodnym w ich towarzystwie, nieomal zanim jeszcze znieruchomiay jego zwoki. Tylko ty pozostae odepchnity na ubocze. Ujrza nie tylko Ich; on ujrza rwnie Jego. To zwierz, ta istota zrodzona w ku moga spoglda na Niego. To, co jest dla ciebie duszcym i olepiajcym ogniem, dla niego jest orzewiajcym wiatem, jest sam jasnoci, i przyjmuje posta Czowieka. Gdyby mg, chciaby to padnicie pacjenta na twarz w Obecnoci, to jego uczucie odrazy do samego siebie i cakowite poznanie swych grzechw (tak, Piounie, nawet janiejsze poznanie ni twoje) interpretowa na podobiestwo twoich wasnych dozna, owego dawicego i paraliujcego uczucia przy zetkniciu si z tym miertelnym wiewem idcym z samego wntrza Nieba. Pozbd si jednak niemdrych zudze. Z kar moe si jeszcze spotka, lecz kary te przyjmuj oni ze skwapliwoci. Nie zamieniliby jej na adn ziemsk uciech. Wszystkie rozkosze zmysw, serca lub intelektu, ktrymi moge go niegdy kusi na ziemi, nawet rozkosze cnoty samej, maj dla niego, w porwnaniu z obecn sytuacj, tak warto, jak miayby na wp zwide wdziki urowanej ladacznicy dla mczyzny, ktry dowiaduje si, e jego prawdziwie ukochana (ktr cae ycie miowa, a sdzi, e umara) yje i stoi wanie u jego drzwi. Pacjent zosta porwany w w wiat, gdzie zarwno cierpienia, jak i rozkosze, nabieraj wartoci niewymiernych i gdzie caa nasza arytmetyka zawodzi. Jeszcze raz spotykamy si z czym niewytumaczalnym. Obok przeklestwa niedonych kusicieli, takich jak ty, najwikszym przeklestwem, jakie nas spotyka, to niepowodzenie naszego Departamentu Wywiadu. Gdybymy tylko mogli odkry, do czego On naprawd zmierza! Niestety! Niestety! Wiedza ta, w istocie swej tak nienawistna i budzca najwysze obrzydzenie, bdzie nam jeszcze nieodzownie potrzebna do zdobycia Wadzy. Czasami jestem na skraju rozpaczy. Wszystko, co mnie podtrzymuje, to przekonanie, e nasz Realizm, nasze odrzucenie (wbrew wszelkim pokusom) wszystkich nonsensw i pustych frazesw, musi w kocu zwyciy. Tymczasem pozostaje mi policzy si z tob. Z najwikszym szacunkiem podpisuj wasnorcznie Twj coraz Drapieniej ci miujcy stryj Krtacz

- 35 -