O.M.

II rok socjologia

Nie chcemy tu bandytw, czyli o marginalizacji Ukraicw- przesiedlecw akcji Wisa z 1947 r.
28 kwietnia 1947r. rozpocza si akcja Wisa- przymusowe wysiedlenie Ukraicw w liczbie ok. 150 tys. w gb Polski. T szeroko zakrojon i tragiczn w skutkach akcj przesiedlecz zaplanoway i wsplnie przeprowadziy rzd ZSRR i wczesny prokomunistyczny rzd Polski. Komitet Centralny Polskiej Partii Robotniczej, ktry wyda rozporzdzenie dotyczce przeprowadzenia akcji Wisa, zastosowa zasad zbiorowej odpowiedzialnoci wobec przesiedlanej ludnoci. Akcja trwaa dokadnie trzy miesice- tyle czasu potrzebowano, aby dokona ostatecznego rozwizania kwestii ukraiskiej. Naley wspomnie, i polsko- ukraiskie przesiedlenia miay miejsce jeszcze przed operacj Wisa, w latach 1944- 1946. W rezultacie akcji Wisa na tereny Polski pnocno- wschodniej oraz zachodniej (tzw. Ziemie Odzyskane) przybya ludno, ktrej kulturowe korzenie sigaj polsko- ukraiskiego pogranicza dzisiejszej Polski poudniowo- wschodniej. Przesiedlecy zostali wyrwani ze znanego im wiata i przeniesieni w zupenie inn, obc rzeczywisto, co spowodowao swego rodzaju marginalizacj. W swojej pracy chciaabym pokaza dlaczego i w jaki sposb przesiedlone osoby byy marginalizowane. Wanym czynnikiem by z pewnoci fakt, i deportacji towarzyszyo tworzenie specjalnych barier o charakterze administracyjno- prawnym, ktre miay na celu uniemoliwienie Ukraicom powrotu do miejscowoci, z ktrych zostali wysiedleni. Miao to zapobiec nie tyle odrodzeniu Ukraiskiej Powstaczej Armii, do ktrej naleao wielu z nich, co ukraiskiej kwestii narodowej w ogle.1 Warto wspomnie, e dekretem rzdowym z 27 sierpnia 1949r. pozbawiono Ukraicw prawa do gospodarstw, z ktrych zostali wysiedleni w czasie akcji Wisa, oraz pozostawionego tam mienia nieruchomego.2 Z kolei na mocy dekretu z 28 wrzenia 1949r. przejto na wasno Skarbu Pastwa mienie Cerkwi greckokatolickiej
1 2

oraz

ukraiskich

instytucji

organizacji.

Jednoczenie,

poprzez

prowadzenie intensywnej akcji osadniczej na ziemiach poukraiskich zamierzano- jak to

Zob. Eugeniusz Misio, Akcja Wisa, s. 34, Dokumenty. Warszawa 1993. Dziennik Ustaw RP z 1947r. nr 46, poz.339.

wyrazi wojewoda krakowski- dokona ostatecznej repolonizacji kresw poudniowowschodnich.3 Dlatego te wszystkich Ukraicw podejmujcych prb powrotu na wasne gospodarstwa, nawet jeeli nie byy one zajte przez polskich osadnikw, wysiedlano ponownie. Ju na tej podstawie mona wnioskowa o poczuciu gbokiego wyizolowania oraz degradacji przesiedlecw. Osoby te utraciy jednego dnia cay dotychczasowy majtek, zostay pozbawione oparcia i skazane na ycie w zupenie innej, nieznanej rzeczywistoci bez moliwoci powrotu. Brak prawa do posiadanych majtkw oraz przejcie przez pastwo instytucji o charakterze religijnym i kulturalnym rodzio poczucie deprywacji. Ponadto bardzo wane w aspekcie marginalizacji jest rwnie osadzenie w obozie koncentracyjnym w Jaworznie, na terenie byego hitlerowskiego obozu w Owicimiu, cywilnej ludnoci ukraiskiej- niemal caej inteligencji oraz wikszoci duchowiestwa greckokatolickiego i prawosawnego. Wrd 3873 osb osadzonych w obozie, byo kilkaset kobiet i kilkanacioro dzieci. 161 osb zmaro z wycieczenia, wskutek tortur i samobjstw popenionych na drutach obozowego ogrodzenia.4 Uwizienie w obozie ukraiskiej ludnoci cywilnej miao by jednym z trzech zasadniczych elementw planu akcji Wisa, ktry zakada: po pierwsze, cakowite i przymusowe wysiedlenie Ukraicw, a take czonkw rodzin polskoukraiskich zamieszkaych na terenie poudniowo- wschodniej Polski oraz osiedlenie ich na tzw. ziemiach odzyskanych, w jak najwikszym rozproszeniu i bez prawa powrotu. Miao to na celu rozbicie dotychczasowych wizi rodzinnych i spoecznych, a w rezultacie doprowadzenie do ich wynarodowienia i cakowitej polonizacji. Ukraicw chciano sprowadzi do ludzi marginalnych, nie speniajcych regu ustalanych dla spoecznej partycypacji w pastwie polskim. Po drugie, plan ten zakada rwnie fizyczn likwidacj ukraiskiego podziemia, a zatem mamy tu do czynienia z procesami majcymi na celu jego eksterminacj. Ostatnim zasadniczym elementem planu byo odizolowanie, poprzez osadzenie w obozie, ukraiskiej inteligencji, ksiy greckokatolickich i prawosawnych, rodzin czonkw podziemia oraz wszystkich tych osb, ktrych dotychczasowa postawa lub te zajmowana w hierarchii spoecznoci ukraiskiej pozycja, nie daway w opinii polskich wadz gwarancji zachowania ulegoci w sytuacji dziaa, jakie miay nastpi w zwizku z planowan deportacj Ukraicw.5 Wida tu wyranie dyskryminowanie Ukraicw oraz denie do ich relegacji z ycia kulturalnego. Izolujc te osoby w obozach, pastwo komunistyczne zapewniao sobie gwarancj spokoju ze strony ukraiskiej, poniewa w
3

AAN, Ministerstwo Administracji Publicznej, 69, k. 10, Sprawozdanie sytuacyjne wojewody krakowskiego z lipca 1947r. [w:] Eugeniusz Misio, Akcja Wisa, s. 34, Dokumenty. Warszawa 1993 4 Eugeniusz Misio, Akcja Wisa, s. 24, Dokumenty. Warszawa 1993. 5 Tame, s. 61.

gwnej mierze to wanie duchowiestwo byo swoistym gosem i sumieniem ludnoci zamieszkujcej wczeniej tereny poudniowo- wschodnie ze wzgldu na to, e jej wikszo stanowili rolnicy i osoby o niskim wyksztaceniu. W 1947r. w Centralnym Obozie Pracy w Jaworznie uwiziono 27 ksiy, w tym 22 duchownych greckokatolickich i 5 prawosawnych, z czego aden nie zosta osadzony na podstawie wyroku sdowego. Byy to osoby w zaawansowanym wieku, wikszo urodzia si przed 1900r.6 Ludno ukraiska, potraktowana przez pastwo komunistyczne jako nacjonalici i wsppracownicy wrogich band UPA bya dyskwalifikowana oraz dyskryminowana, nie tylko przez struktury pastwowe, ale take przez lokaln wadz, ktra wrogo odnosia si do niej. Rwnie ssiedzi niejednokrotnie nazywali przesiedlecw ukraiskimi bandytami i unikali wszelkiego kontaktu z nimi, co wzmacniao u deportowanych poczucie izolacji. Ukraicy w momencie przybycia do swoich nowych miejsc zamieszkania otrzymywali najczciej sabe ziemie i budynki znajdujce si w zym stanie. Przydzielano budynki murowane, ale najczciej w stanie nie pozwalajcym na zamieszkanie. Wynikao to z tego, i Ukraicw przywieziono za ziemie zachodnie i pnocne w momencie, kiedy proces zasiedlania tych ziem by ju zakoczony. Si rzeczy zatem przydzielano im najbardziej zrujnowane budynki, gdy lepsze zostay wczeniej zajte przez Polakw. Domostwa wymagay wic remontu. W najgorszej sytuacji znajdowali si ci, ktrzy trafili do majtkw (pniejszych Pastwowych Gospodarstw Rolnych)- nie otrzymali oni nic i do dnia dzisiejszego ponosz konsekwencje decyzji z 1947r.7 Osoby te zostay zdegradowane ekonomicznie i spoecznie- bardzo czsto w nastpstwie przesiedle utraciy mienie o znacznej wartoci (lasy, myny, mieszkacy miasteczek- kamienice) i, dodatkowo nie miay dostpu do organizacji spoecznych, poniewa te zostay skonfiskowane przez pastwo. W rezultacie przesiedlecy zostali poddani procesowi ekskluzji spoecznej- odczono ich od dotychczasowej wsplnoty i form ycia grupowego z ni zwizanych, co tylko wzmocnio w nich poczucie bycia gorszym. W relacjach polsko- ukraiskich pomidzy przesiedlecami a lokaln spoecznoci od momentu pojawienia si nowych mieszkacw dominoway negatywne stereotypy i uprzedzenia. Ukrainiec jawi si jako ten, ktry walczy przeciwko Powstaniu Warszawskiemu, brutalny zabjca Polakw na Woyniu czy potencjalny onierz UPA. To wszystko skada si na stereotyp Ukraica, ktry z kolei wpywa na wytwarzanie si
6

I. Haagida, Koci greckokatolicki jego wierni narodowoci ukraiskiej na zachodnich i pnocnych ziemiachPolski, [w:] Zachodnie i pnocne ziemie Polski w okresie stalinowskim, red. C. Oskowski, s. 160, Zielona Gra 1995. 7 Por. Roman Drozd, Mity o akcji Wisa, dodatek do Naszego Sowa, nr 6, 2007r.

Goffmanowskich stygmatw plemiennych wobec przesiedlonej mniejszoci ukraiskiej. Takie postrzeganie sprzyja procesowi kategoryzacji spoecznej i kolektywnemu intencjalizmowi. Ponadto stereotyp Ukraica czy si z esencjonalizmem, a przekonania osb twierdzcych, e Ukraicy to upowcy i bandyci s niezwykle trwae, gdy s uwarunkowane historycznie poprzez doznawane krzywdy oraz przekazywane z pokolenia na pokolenie w procesie socjalizacji, czsto nawet niewiadomie. Moe to powodowa ksenofobi oraz rasizm, a std ju tylko krok do zepchnicia tej grupy na margines. Przesiedlecy akcji Wisa byli inni, odrniali si od swoich nowych ssiadw zarwno kultur, tradycj, jzykiem jak i wyznaniem. O ile w przypadku grekokatolikw dotyczy to w gwnej mierze obrzdku, to jeli chodzi o wiernych prawosawia, rzecz ma si cakiem inaczej. I to gwnie na tym polu pojawiay si procesy wskazujce na stygmatyzacj tych osb. W wyniku deportacji, Ukraicy stracili cerkwie i inne orodki ycia religijnego, a zatem w nowych miejscach zamieszkania musieli na nowo zorganizowa swoje ycie duchowe. Nie byo to atwe, gwnie ze wzgldu na komunistyczn wadz, ktra totalnie sprzeciwiaa si jakimkolwiek prbom odnowienia wsplnoty mniejszociowej. Aby skutecznie zapobiec temu, usiowano zasymilowa przesiedlon ludno, zmieniajc lub nadajc nazwiskom polskie brzmienie, zabraniano odprawiania mszy oraz straszono widmem utraty pracy w wypadku odrniania si i nieprzystosowania do reszty. Pocztki polityki asymilacji miay miejsce w latach 1944- 1948, czyli tu przed, w czasie i po wysiedleniach. Nastpna fala przysza wraz z powrotem do ycia politycznego Wadysawa Gomuki, ktry zapocztkowa nawrt koncepcji z lat 1944- 1948, ktrych zreszt by autorem. Apogeum zostao osignite za czasw Edwarda Gierka, kiedy to ogoszono, e PRL jest pastwem jednolitym narodowociowo. Spowodowao to nie notowany od pocztkw lat 50-tych regres we wszystkich dziedzinach ycia narodowego. Spoeczestwo ukraiskie poddano szczeglnej inwigilacji, co wizao si bezporednio ze zjawiskiem odrzucenia i dyskryminacji. Wwczas to do najniszego poziomu spada liczba dzieci i modziey uczca si jzyka ojczystego, niemal ustaa dziaalno wydawnicza, ograniczano do minimum formy ycia kulturalnego.8 Niepokornym groono wizieniem bd zesaniem. Poniewa Ukraicy byli widoczni ze swoj innoci, bardzo szybko nastpowa proces stygmatyzacji. Ich zachowania byy postrzegane jako dewiacyjne, odbiegajce od norm panujcych w danej grupie, w tym wypadku, Polakw. W ten sposb dokonywano dyskredytacji w ujciu Goffmana. Przeladowania spowodoway, e wiele ukraiskich rodzin spolonizowao si i
8

Zob. Mirosaw Czech, Kwestia ukraiska w III Rzeczypospolitej, s. 269, Ukraicy w Polsce 1989- 1993, Zwizek Ukraicw w Polsce, Warszawa 1993.

ulego oglnemu zastraszaniu. Bezpieczniej w ich rozumieniu byo nie pokazywa swojej odrbnoci narodowej. Ukraicy zaczli ba si uywania na co dzie ojczystego jzyka, nawet w domu zakazywano dzieciom mwi po ukraisku. Ukrywane byo wszystko, co miao charakter ukraiski- ksiki, emblematy, wyszywane rczniki, bluzki. W skansenie w Olsztynie zachoway si ukraiskie tradycyjne wyszywane bluzki, ktre s zamaskowane kawakami materiaw w miejscach, gdzie znajdoway si hafty. wiadczy to o internalizacji swojej pozycji spoecznej przez wysiedlonych oraz samonaznaczaniu. Najwyraniej ukraiscy przesiedlecy zmienili sposb mylenia o wasnej tosamoci i przyjli obraz jaki zaoferowao im otoczenie- kategorii ludzi innych, gorszych i skazanych na ycie poza marginesem normalnego spoeczestwa i std pojawiy zachowania majce na celu ukrywanie wasnej tosamoci narodowej i podporzdkowanie ogowi. Z powyszych rozwaa wyania si wieloaspektowy obraz ukraiskiej spoecznoci przesiedlecw akcji Wisa z 1947r. Sam fakt przesiedlenia danej kategorii uruchamia szereg procesw psychologicznych oraz socjologicznych. Brak zaplecza spoecznego, znajomoci obyczajw i zwyczajw panujcych wrd ludnoci zamieszkujcej tereny, na ktre przesiedlano ludno ukraisk oraz brak przystosowania i odczuwanie obcoci powoduje wykluczenie innych oraz marginalno. Ukraicy, wyrwani z jedynej znanej im rzeczywistoci i rzuceni w zupenie inny wymiar, musieli sami radzi sobie z wszelkimi problemami, jakie ich spotykay, a byo ich wiele- od problemw zwizanych z miejscem zamieszkania po kwestie kulturowe i obyczajowe. To wszystko miao ogromny wpyw na pozycj przesiedlecw i postrzeganie ich przez otoczenie. Mam nadziej, e udao mi si pokaza, i bya to grupa poddawana wielowymiarowemu procesowi marginalizacji spoecznej zarwno o strukturalnym jak i indywidualnym charakterze, o czym wiadcz powysze argumenty.

Bibliografia: 5

1. M. Czech, Kwestia ukraiska w III Rzeczypospolitej, Ukraicy w Polsce 19891993, Zwizek Ukraicw w Polsce, Warszawa 1993. 2. R. Drozd, Mity o akcji Wisa, dodatek do Naszego Sowa, nr 6, 2007r. 3. Dziennik Ustaw RP z 1947r. 4. L. Dziewicka- Bokun, Ekskluzja spoeczna- istota i przyczyny, [w:] Wok teorii polityki spoecznej, red. B. Rysz. Kowalczyk, B. Szatur- Jaworska, Warszawa 2003. 5. I. Haagida, Koci greckokatolicki jego wierni narodowoci ukraiskiej na zachodnich i pnocnych ziemiachPolski, [w:] Zachodnie i pnocne ziemie Polski w okresie stalinowskim, red. C. Oskowski, Zielona Gra 1995. 6. -, , , pod red. , wyd. , Warszawa 2002. 7. A. Kotlarska- Michalska, Przyczyny i skutki marginalizacji w Polsce, [w:] Marginalizacja w problematyce pedagogice spoecznej praktyce pracy socjalnej, red. K. Marzec- Holka, Bydgoszcz 2005. 8. E. Misio, Akcja Wisa, Dokumenty. Warszawa 1993. 9. B. Pawlica, Mechanizmy naznaczania spoecznego. Socjologiczne studium teoretyczno- empiryczne, rozdz. II, Koncepcje naznaczania spoecznego, Czstochowa 2001.