Jzef Augustyn

INTEGRACJA SEKSUALNA

Wydanie drugie uzupenione

Krakw

Wsppraca redakcyjna Henryk Macho Konsultacja Wadysaw Gryzo, Antoni Jarnuszkiewicz, Ewa Pohorecka, Adam ak Korekta: Mirosawa Plaskacz

WPROWADZENIE Istot wychowania seksualnego jest wczenie, zintegrowanie energii seksualnych z ca osobowoci czowieka, zarwno ze wiatem jego uczu jak te z dowiadczeniem religijnym i duchowym. Tak uksztatowana seksualnoci staje si istotnym elementem wszystkich wizi midzyosobowych, take wizi z Bogiem. Dziki integracji seksualnej pciowo zostaje wprzgnita w sub mioci i ycia w kadym stanie: zarwno w yciu maeskim jak rwnie w yciu samotnym. Std te pierwsz zasadnicz odpowiedzialnoci modego czowieka jest zapanowanie nad wasn sfer seksualn oraz integrowanie jej ze stopniowo narastajcym dowiadczeniem rnych rodzajw mioci i odpowiedzialnoci. Integracja seksualna jest koniecznym elementem dojrzaej ludzkiej mioci. Jeeli bowiem energie seksualne nie zostaj opanowane i wczone w sub mioci i ycia, wwczas - w sposb niezauwaalny - obracaj si przeciwko czowiekowi. Seksualno oddzielona od mioci czy si niemal automatycznie z przeciwnymi uczuciami: z lkiem, gniewem, agresj i nienawici. Staje si wwczas si destrukcyjn; zamiast budowa i jednoczy ludzi, dzieli ich i wzajemnie rani. Skoro seksualno czowieka jest integraln czci ludzkiej osoby, nie mona rozwizywa problemw seksualnych w izolacji od caoksztatu osobowego rozwoju czowieka w cigu caej jego historii ycia. Podobnie jak wszelkie ludzkie zachowania seksualne maj charakter symboliczny, tak rwnie problemy seksualne s znakiem innych, zwykle gbszych, problemw osobowociowych. Korzystanie ze skutecznej pomocy w rozwizywaniu problemw seksualnych musi wic i w kierunku czenia problemw seksualnych z odkrywaniem, rozeznawaniem i rozwizywaniem gbszych problemw osobowych: zarwno w sferze emocjonalnej jak i duchowej. Pierwsz inspiracj napisania tej ksiki byy setki indywidualnych spotka z modymi ludmi, nierzadko udrczonymi wasnymi problemami seksualnymi, najczciej z powodu braku wychowania seksualnego. Okazj do takich rozmw byy rne spotkania z modzie oraz - moe najczciej - omiodniowe rekolekcje prowadzone indywidualnie wg metody wicze duchownych w. Ignacego Loyoli. Prosta konferencja, podawana zwykle w trzecim dniu, na temat potrzeby wychowania do mioci, stawaa si zacht dla wielu uczestnikw rekolekcji do poruszenia problemw wasnej seksualnoci, o ktrych czsto jeszcze z nikim szczerze nie rozmawiali. Wiele osb spontanicznie sigao do caej historii ycia, ktra dla kadego jest zasadniczym kontekstem wszystkich ludzkich problemw, take problemw seksualnych. W uwanej analizie wasnej historii mona odnale nie tylko genez problemw, ale rwnie drog do ich rozwizania. Istotnym owocem takich rozmw byo zwykle pierwsze uspokojenie i oddramatyzowanie problemu seksualnego, ktry - jak si czsto okazywao - wcale nie by pierwszym i najwaniejszym problemem ycia. Czciej by nim brak fundamentalnej zgody na wasne ycie wraz ze wszystkimi jego pozytywnymi i negatywnymi stronami. Bardzo wan inspiracj dla tej ksiki, szczeglnie dla stylu

omawiania problemw seksualnych, byo kilka wykadw prof. Federico Arves, kubaskiego jezuity - lekarza i teologa, wygoszonych w ramach kursu: "Pychologia dowiadczenia religijnego" na Papieskim Uniwersytecie Gregoriaskim w Rzymie w latach 1981/82. Wczenie problematyki seksualnej w cae ycie czowieka oraz wskazanie, w jaki sposb wpisany jest w ni take wymiar duchowy i religijny, byy dla mnie w owym czasie duym wiatem w lepszym zrozumieniu siebie i innych. Takie wanie podejcie do seksualnoci byo take ogromn pomoc we waciwym odczytywaniu i interpretacji dokumentw Stolicy Apostolskiej odnoszcych si do problemw seksualnch oraz wychowania do mioci, do ktrych czsto odwouj si w niniejszej ksice. W sposb szczeglny wykorzystane zostay dwa z nich: Wytyczne wychowawcze Kongregacji do spraw wychowania katolickiego w odniesieniu do ludzkiej mioci oraz List do Rodzin Jana Pawa II wydany z okazji Midzynarodowego Roku Rodziny (1994) ogoszonego przez ONZ. Pewn inspiracj dla ksiki bya rwnie anonimowa ankieta na temat problematyki seksualnej przeprowadzona w rodowiskach modziey licealnej i szk zawodowych. W niniejszej pracy stosunkowo czsto cytuj charakterystyczne wypowiedzi respondentw ankiety, ktre s zwykle dobr syntez innych wypowiedzi, moe nie zawsze precyzyjnych. Chocia z prezentowanej ksiki z pewnoci mog korzysta rwnie osoby dorose z problemami seksualnymi, to jednak jest ona skierowana przede wszystkim do modziey bdcej w okresie wyboru stanu ycia. Mog z niej take korzysta rodzice, duszpasterze i wychowawcy, ktrzy maj by zasadniczym punktem oparcia dla dzieci i modziey na ich drodze do dojrzaej ludzkiej mioci. Z jednej strony jest rzecz dobr, kiedy nastolatki wiedz, czego powinni spodziewa si od swoich rodzicw i wychowawcw w zakresie wychowania seksualnego; z drugiej za osoby pomagajce modziey w integracji seksualnej powinny dobrze wiedzie nie tylko, jakiej informacji modzi potrzebuj, ale take w jakim stylu i w jakiej atmosferze winna by ona podawana. S takie dziedziny ludzkiego ycia, w ktrych nie mona uczy si y "metod prb i bdw". Z pewnoci naley do nich ludzka seksualno. Pewne, nawet jednorazowe bdy w tej dziedzinie, czsto nie daj si ju naprawi, ale zostaj jako dotkliwe poranienie na cae ycie. Mona je leczy, ale nawet po leczeniu blizna pozostaje. Podobnie jak uczenie si prowadzenia samochodu bez pomocy instruktora na ruchliwych szosach czy ulicach miasta szybko mogoby zakoczy si tragicznie, podobnie rwnie uczenie si korzystania z ludzkiej pciowoci t sam metod koczy si zwykle w sposb bardzo bolesny dla siebie i innych. Jednym z wanych celw wychowania seksualnego jest uniknicie takich wanie bdw. Pierwsze wydanie Integracji seksualnej (1994) oraz jej poszerzone wydanie Wychowanie do integracji seksualnej (1995) spotkao si z ywym zainteresowaniem Czytelnikw. Std te Wydawnictwo M podjo si kolejnego wydanie tej ksiki. Problem integracji seksualnej jest zagadnieniem zbyt szerokim,

aby mog zosta omwiony w sposb wyczerpujcy w jednej pracy i przez czowieka, ktry zajmuje si t dziedzin przede wszystkim z racji duszpasterskich. Niniejsza ksika nie chce zastpowa innych pozycji na ten temat. Jej autor nie roci sobie bynajmniej prawa do wycznoci w spojrzeniu na problem wychowania seksualnego. Ksika jest jedynie zebraniem konkretnego dowiadczenie (nierzadko bardzo bolesnego) wielu modych ludzi i pragnie by "ich wiadectwem". Napisanie jej byo moliwe dziki ich wielkiej szczeroci i zaufaniu. Ksia ta jest rwnie owocem wsppracy wielu moich przyjaci. Wszystkim z serca dzikuj. Jzef Augustyn

ROZDZIA I ROZWJ SEKSUALNY W OKRESIE DZIECISTWA I DOJRZEWANIA

A. ROZWJ SEKSUALNY DZIECKA PRZED OKRESEM DOJRZEWANIA Osobista integracja seksualna jak rwnie wychowanie innych do integracji seksualnej zakada dobr znajomo procesu rozwojowego czowieka. Wiele bdw popenianych przez wychowawcw, nie tylko w zakresie wychowania seksualnego, ale take wychowania w ogle, wypywa z nieznajomoci rozwoju psycho-seksualnego dzieci i modziey. Osoby dorose towarzyszce dzieciom w ich rozwoju osobowym (rodzice, wychowawcy, katecheci, duszpasterze) nierzadko przerzucaj na nie wasne problemy seksualne wieku dorosego. Dobra znajomo teoretyczna etapu rozwojowego dziecka oraz intuicyjne wyczucie jego problemw osobistych daje dopiero moliwo dostosowania samych treci jak i metody wychowawczej do jego rzeczywistych potrzeb. 1. Kiedy zaczyna si rozwj seksualny dziecka? Niemowl w pierwszym okresie ycia nie ma jeszcze uksztatowanej wiadomoci seksualnej, poniewa nie ma wiadomoci siebie. Stopniowo odkrywa wszystko: siebie, matk, ojca, wiat rzeczy materialnych. Najpierw odkrywa wasne ciao, a wraz z nim sfer seksualn. Odkrywa j jednak z takim samym emocjonalnym przeyciem jak wszystkie inne czci swojego ciaa. Dziecko nie posiada jeszcze tak bardzo emocjonalnego stosunku do wasnej seksualnoci, ktry ksztatuje si dopiero w okresie pniejszym, zwaszcza w okresie dojrzewania. Na dalszym etapie swojego rozwoju, kiedy dziecko powoli odrywa si od siebie, zaczyna dostrzega innych ludzi. Stopniowo spostrzega, e wiat ludzi dzieli si na: mam i tat, dziewczynki i chopcw, na mczyzn i kobiety. I wanie z tej potrzeby odkrycia wasnej tosamoci, take tosamoci seksualnej, rodzi si potrzeba konfrontacji wasnej seksualnoci z seksualnoci pci przeciwnej. Std dzieci w sposb spontaniczny organizuj sobie zabawy seksualne, np. "zabawy w lekarza", ktrych celem jest odkrycie wasnej pciowoci, aby mc j skonfrontowa z pciowoci "drugiej strony". W pierwszych latach ycia dziecka bardzo wan rol odgrywa obecno wzoru identyfikacji seksualnej: dla chopca obecno ojca, dla dziewczynki obecno matki. W rozwoju seksualnym dziecka bardzo wana jest akceptacja caej jego osoby, a w tym take jego pciowoci. "Poczucie wasnej mskoci czy kobiecoci jest zasadniczym czynnikiem wpywajcym nie tylko na rozwj ycia seksualnego, lecz w ogle na rozwj zarwno psychiczny jak i nawet fizyczny czowieka". Gdyby nawet tylko jedno z rodzicw nie akceptowao w peni seksualnoci dziecka, spowoduje to zwykle gbokie zachwianie jego identyfikacji seksualnej w yciu dorosym. Tak wic bezwarunkowa akceptacja dziecka w jego tosamoci pciowej jest pierwsz, najbardziej pierwotn form wychowania seksualnego. Witajc si z trzyletnim Dawidkiem, synem moich przyjaci, powiedziaem kiedy do niego: "Wygldasz jak anioek." Moje stwierdzenie spotkao si z jego natychmiastowym protestem: "Ja jestem chopczyk." Mae dzieci s bardzo wraliwe na akceptacj swojej pciowoci. Pewna matka opowiadaa mi, jak "awantur" zrobi

jej czteroletni synek, ktremu chciaa woy sweterek jego siostry. Nieakceptacja tosamoci pciowej dziecka, jest gbokim zranieniem dziecka nie tylko w sferze seksualnej, ale w caym jego rozwoju osobowym. 2. Pierwsza identyfikacja seksualna - przejcie od matki do ojca Dziecko w pierwszym okresie swojego ycia zwizane jest przede wszystkim z matk. To wanie od niej czerpie potrzebny mu pokarm, ciepo, akceptacj. W pierwszym okresie ycia dziecko reaguje najpierw na obecno matki. Z czasem "odrywa si" od niej i "przechodzi" do ojca. I aczkolwiek dziecko odruchowo lgnie najpierw do matki, to jednak szuka ono take obecnoci ojca. Dziecko tym pewniej odrywa si od matki, im bardziej czuje si przez ni cakowicie akceptowane. To wanie poczucie bezpieczestwa w kontakcie z matk dodaje mu odwagi w wyjciu do ojca. Proces odrywania si od matki i przejcia do ojca dotyczy zarwno chopcw jak i dziewczynek. "Oderwanie" si chopca od matki i przejcie do ojca ma podstawowe znaczenie dla rozwoju jego mskoci. Ojciec jest bowiem dla chopca gwnym wzorem identyfikacji seksualnej. Std te kontakt chopca z ojcem jest tak istotny. Kontakt ojca z dziewczynk jest take bardzo wany. Pozytywny stosunek do mczyzn w dorosym yciu kobiety rozpoczyna si wanie od pozytywnego stosunku do wasnego ojca. Ojcowie swoj postaw penej akceptacji winni troszczy si o nawizanie serdecznego kontaktu ju z bardzo maymi dziemi. Czujc pen yczliwo ojca, dziecko tym odwaniej bdzie mogo oderwa si od matki, by przej do niego. Ciepe i yczliwe przyjcie ze strony matki jak i ojca sprawia, i dziecko uzyskuje fundament pod pen identyfikacj seksualn. Pozytywne spojrzenie dziecka na swoj seksualno moe dokona si tylko wwczas, kiedy czuje si ono bezpiecznie tak w ramionach matki jak i ojca. Du trudno w rozwoju seksualnym moe stanowi nieobecno ojca w yciu dziecka. Dziecko wwczas nie ma do kogo przej. Take chodna czy tym bardziej agresywna postawa ojca sprawia, e dziecko boi si odej od matki i zbliy si do ojca. Nieobecno ojca lub te obecno budzca jedynie lk powoduje pewne zachwianie identyfikacji seksualnej zarwno u chopca jak i u dziewczynki. U chopca zrodzi si nieakceptacja wasnej mskoci, lk przed byciem mczyzn, natomiast u dziewczynki zrodzi si lk przed mczyznami. Przejcie dziecka od matki do ojca dokonuje si w sposb naturalny i prosty tylko wtedy, kiedy na linii matka - ojciec istnieje pena zgoda, harmonia i mio. Dziecko nie widzi wwczas w obojgu rodzicach dwch rnych rde mioci, ale odkrywa ich jako jedno rdo mioci. Ich wzajemna mio jest dla dziecka jedn mioci, z ktrej ono czerpie. Nie tylko nieodpowiednie zachowanie ojca moe utrudni dziecku przejcie od matki do ojca. Sama matka swoj niewaciw postaw moe rwnie przeszkadza dziecku w oderwaniu si od niej i w przejciu

do ojca. Po pierwsze poprzez swoj matczyn zaborczo. Zaborcza matka, ktra chce mie dziecko tylko dla siebie, bdzie staraa si uniemoliwi mu odejcie od siebie. S to zwykle kobiety, ktre nie maj do stabilnego i mocnego oparcia emocjonalnego w mu i szukaj go wanie w swoim dziecku. Kobieta majca skonnoci do zaborczoci emocjonalnej, po urodzeniu pierwszego dziecka naraona jest na niebezpieczestwo zajmowania si tylko dzieckiem. Niestety nie s to rzadkie przypadki, i kobieta szczeglnie w pocztkach macierzystwa - mniej interesuje si swoim mem, a ca uwag powica dziecku. Taka "mio" matki do dziecka jest naznaczona zachannoci i lkiem. Taka matka moe traktowa dziecko jak swoj wasno. Niewiadoma swojej zachannoci bdzie jednoczenie budowa w sobie obraz siebie jako idealnej matki, ktra wszystko powica dla dziecka. Kobieta w rodzinie nie jest najpierw matk, ale wanie on. To wanie bycie dobr on czyni j dobr matk. Aby moga da silne oparcie emocjonalne dziecku, sama musi mie mocne oparcie w swoim mu. Kiedy kobieta przyjmuje postaw zaborczoci uczuciowej, wwczas jej dziecko bdzie obawia si odejcia od niej, by przej do ojca, poniewa bdzie obawiao si jej odrzucenia. Dziecko wyczuje, e oddzielenie od matki bdzie wizao si z odmow jej mioci i bezwarunkowej akceptacji. Zaborczo matki wyraa si take w tym, e dziecko jest obdarzane uczuciem, ale za cen cakowitej ulegoci i rezygnacji z wasnych najgbszych potrzeb, szczeglnie z potrzeby wolnoci. Drug moliw negatywn postaw, ktra utrudnia przejcie od matki do ojca, jest brak ciepa ze strony matki, jej obojtno czy nawet chd emocjonalny. Dziecko nie bdzie zainteresowane odkryciem ojca, kiedy nie jest nasycone mioci matki. Godne mioci matczynej, nie bdzie czu potrzeby szukania ojca. Szukanie ojca jest szukaniem "wiata zewntrznego". Nie czujc si bezpieczne w ramionach matki, dziecko bdzie take obawia si wiata zewntrznego. Bdzie ono odruchowo lgn tylko do matki, szukajc najpierw jej uczucia. Matka moe wwczas nawet dziecko nieco "popycha", aby otwierao si na ojca, ale zwykle odbierze ono takie gesty matki jako jeszcze jeden przejaw jej emocjonalnego chodu czy nawet odrzucenia. Tylko dziecko nasycone, "nakarmione" uczuciem i akceptacj matki, czujc si bezpieczne przy niej, bdzie szuka take ojca. Otwarcie kobiety na mczyzn oraz otwarcie mczyzny na kobiet, ktre jest istot integralnie przeywanej seksualnoci, jest wpisane take w seksualno dziecka. W tym okresie rozwoju dokonuje si ono w szukaniu ojca, po pierwszym oderwaniu si od matki. 3. Wychowanie dziecka przez samotn matk Rodzi si pytanie, jak wychowywa dziecko, kiedy nie ma ojca w rodzinie i matka musi je wychowywa sama? Jest to zawsze dla dziecka bardzo bolesne i ranice, kiedy jest wychowywane tylko przez jedno z rodzicw. Nieobecno ojca moe sprawia dziecku du trudno w rozwoju emocjonalno-seksualnym (podobnie - cho zdarza si to

rzadziej - jest take wwczas, kiedy dziecko wychowywane jest tylko przez ojca). Nie jest to jednak sytuacja bez wyjcia. Uzupenienie nieobecnoci ojca moe dokonywa si przez pozarodzinne kontakty dziecka: z wychowawc, przyjacielem domu, z kapanem. W tych kontaktach dziecko, szczeglnie chopiec, moe szuka pewnego wzoru dla wasnej identyfikacji seksualnej. Potrzeba ta zostaje wwczas przynajmniej czciowo zaspokojona. W takiej sytuacji matka winna take moliwie jak najwczeniej zacz rozmawia z dzieckiem jasno i otwarcie na temat nieobecnoci ojca, uwiadamiajc mu ten brak oraz pomagajc mu przezwyciy to gbokie zranienie emocjonalne. Bardzo du rol w wiadomoci i uczuciowoci dziecka odgrywa take sama przyczyna nieobecnoci ojca. Kiedy ojciec porzuca rodzin, zranienie dziecka zwizane jest nie tylko z brakiem wzoru identyfikacji seksualnej, ale przede wszystkim ze wiadomoci bycia opuszczonym czy nawet odrzuconym. Dziecko przeywa bolenie sam fakt, e "mj ojciec" mnie nie chcia. Fakt bycia niechcianym jest o wiele trudniejszym do uleczenia wewntrznego, ni sam brak wzoru identyfikacji. Kiedy nieobecno ojca wynika np. z faktu jego mierci, wwczas, cho jest ona take bolesnym dowiadczeniem, brak ten nie posiada tak negatywnego wpywu na rozwj uczuciowy dziecka. atwiej jest dziecku pogodzi si z brakiem ojca z powodw losowych, ni z faktem bycia porzuconym przez niego. Kobieta wychowujca dziecko samotnie musi okaza wyjtkow si psychiczn, musi bowiem przyj na siebie podwjn rol: ojca i matki. Jest to zawsze zadanie bardzo trudne. W takim wychowaniu matczyna akceptacja i serdeczno winna by poczona z pewn stanowczoci i poczuciem bezpieczestwa, jakie zwykle daje ojciec. Dowiadczenie pokazuje, i wiele kobiet dzielnie spenia swoje yciowe zadanie samotnej matki. 4. Pomidzy wczesnymi latami dziecistwa a okresem dojrzewania Po pierwszym etapie identyfikacji emocjonalno-seksualnej, przychodzi okres przejciowy, w ktrym dziecko jest jakby mniej zainteresowane wasn seksualnoci. W psychologii mwi si o tzw. ukrytej seksualnoci dziecka. W okresie przejciowym jego zainteresowania seksualne bd uzalenione w duym stopniu od przeycia pierwszego okresu identyfikacji seksualnej. Trzeba take uwzgldni fakt, e dzieci, podobnie jak doroli, posiadaj rn wraliwo seksualn. Bywaj dzieci, ktrych zainteresowania seksualne s silne i ywe, podczas gdy inne traktuj "te sprawy" w sposb obojtny lub nawet z pewnym lekcewaeniem. "Temperament seksualny" czowieka ujawnia si ju w pierwszych latach jego ycia. Pomidzy wczesnymi latami dziecistwa a okresem dojrzewania, dziecko - cho nadal posiada pewne zainteresowania seksualne - jest jednak zwykle bardziej "skierowane do wiata". Jest bardziej zajte "odkrywaniem wiata". Najpierw wiata ludzi. Po przejciu od matki do ojca, dziecko odkrywa innych czonkw rodziny. Stopniowo wychodzi z "rodzinnego klanu", aby odkry tak wany wiat rwienikw.

Dokonuje si to stopniowo, take w zalenoci od zwizkw dziecka z rodzicami. Od pewnego etapu rozwojowego rodowisko rwienikw okazuje si by tak samo wane, a niekiedy nawet waniejsze od rodowiska rodzinnego. Fascynujce jest take dla dziecka odkrycie wiata zewntrznego: wiata materialnego, wiata przyrody. Im bardziej dziecko zostao nasycone ciepem emocjonalnym, akceptacj emocjonaln matki i ojca, im spokojniej i jednoczenie bardziej wyczerpujco zaspokajane s pojawiajce si dorane pytania dziecka z dziedziny seksualnej, tym mniej w tym okresie przejciowym dziecko zainteresowane jest ca sfer erotyczn. 5. Ochrona dziecka przed deprawacj seksualn Dziecko, ktre ma gboki kontakt emocjonalny z rodzicami oraz pene zaufanie do nich, spotykajc si z propozycj "zabaw seksualnych" ze strony rwienikw lub tym bardziej z prowokacjami seksualnymi osb dorosych, bdzie w stanie powiedzie o nich swoim rodzicom. Rodzice mog wtedy czuwa nad rozwojem emocjonalnoseksualnym dziecka, nie tyle jednak poprzez zakazy i budzenie lkw, ile poprzez rozmowy prowadzone w zaufaniu i szczeroci. Wanie zaufanie dziecka do rodzicw jest t zasadnicz wizi, dziki ktrej rodzice mog kierowa jego rozwojem seksualnym oraz ochrania je przed niewaciwymi wpywami z zewntrz, zarwno rwienikw jak i przed deprawacj dorosych. Dla dziecka, ktre ma mocne oparcie emocjonalne w swoich rodzicach i jednoczenie zaspokojon potrzeb informacji seksualnej, sprawy seksualne w okresie przejciowym s "mniej ciekawe". Czsto bywaj one odbierane jako nudne. Takie dziecko nie da si atwo "zepsu". Sprawy seksualne bywaj bardzo ciekawe tylko dla tych dzieci, u ktrych caa sfera seksualna naznaczona jest gbokim, chorym lkiem. Dziecko porusza si wwczas po linii chorego lku i chorej ciekawoci. Do tej chorej ciekawoci seksualnej odwouj si osoby deprawujce dzieci. Osoby te szukaj nierzadko "ofiar" wanie wrd dzieci najbardziej zalknionych seksualnie, a tym samym najbardziej ciekawych takich dowiadcze. Czy naley przestrzega dzieci przed moliwoci deprawacji? Z pewnoci tak, ale naley to czyni w taki sposb, aby nie wzbudza w dziecku zbytniego lku przed wiatem zewntrznym: wiatem rwienikw czy te ludzi dorosych. Jeeli przewraliwia si dziecko na jeden lk, to wwczas moe ono nabiera obronnego stosunku do caego wiata zewntrznego oraz podejrzliwie patrze take na tych, ktrych nie powinno si obawia. Zbytnie przestrzeganie dziecka przed deprawacj seksualn moe powodowa przyjmowanie lkowego nastawienia nie tylko do seksualnoci, ale do caego wiata zewntrznego. wiat moe si wwczas jawi dziecku przede wszystkim jako zagroenie. Dziecko, ktre nie ma zaufania do rodzicw, moe atwo zaufa zupenie przypadkowemu czowiekowi tylko dlatego, e ten okae mu wicej zainteresowania i yczliwoci ni jego rodzice. Natomiast tam, gdzie dziecko otrzymuje pene oparcie emocjonalne i akceptacj swoich rodzicw, nie da si "nabra na cukierki" przygodnego czowieka.

B. ROZWJ SEKSUALNY W OKRESIE DOJRZEWANIA Przebudzenie seksualne modego czowieka jest wanym cho zwykle jednak trudnym momentem w jego rozwoju osobowym. I chocia najczciej on sam nie jest w stanie uwiadomi sobie wpywu tego okresu na pniejsze ycie, to jednak sposb przeycia tego okresu posiada decydujce znaczenie na jego dorose ycie. Szczeglnie dotyczy to ycia seksualnego. Jednym w wanych zada wychowania do integracji seksualnej jest wanie udzielenie modemu czowiekowi takiej pomocy, dziki ktrej przebudzenie seksualne w okresie dojrzewania staoby si fundamentem pod pniejsze dojrzae przeywanie wasnej seksualnoci. W omawianiu tego okresu nie naley jednak zatrzymywa si wycznie na dojrzewaniu seksualnym. Jest ono bowiem jednym z elementw dojrzewania. Skoncentrowanie si wycznie na nim byoby bardzo zuboonym traktowaniem tego wanego czasu dla rozwoju czowieka. Inne istotne elementy to: dojrzewanie emocjonalne, intelektualne, spoeczne i duchowe. 1. Czas przejcia z dziecistwa do ycia dorosego Mona powiedzie, e okres dojrzewania jest swoistym czasem przechodzenia z dziecistwa do ycia dorosego. Wiele sfer w yciu dziecka jest jeszcze upionych. Ale w sposb szczeglny upiona jest caa jego sfera erotyczna. Upiona jest jednak take gbsza potrzeba dawania mioci. Dopiero "w miar dojrzewania uczuciowego wzrasta potrzeba dawania". Dziecko przed okresem dojrzewania jest skoncentrowane niemal wycznie na otrzymywaniu mioci, jest jedn wielk "potrzeb mioci". Std zobowizywanie dziecka przed okresem dojrzewania do intensywnego "dawania" w jakiejkolwiek dziedzinie na wzr dawania dorosego czowieka byoby po prostu krzywdzce. Susznie wic odbiera si jako krzywdzce dla dziecka, np. jego prac zawodow. Traktowanie dziecka w sferze emocjonalnej jako dorosego, kiedy kae si mu nie odpowiedzialno emocjonaln, jak normalnie niesie czowiek dorosy, jest take bardzo krzywdzce. Przykadem takiej sytuacji moe by zachowanie matki, ktra sama pozbawiona oparcia emocjonalnego w mu, szuka takiego oparcia w swoim synu czy crce. Jest to dla dziecka zbyt due obcienie emocjonalne. Okres dojrzewania jest okresem, w ktrym ksztatuje si gotowo do dawania. Mody czowiek uczy si wwczas odpowiada mioci na mio. I std w okresie dojrzewania ksztatuje si nie tylko zdolno do fizycznego dziaania seksualnego, ale take gotowo dawania ycia w dosownym i symbolicznym znaczeniu tego sowa. 2. Okres dojrzewania seksualnego Dojrzewanie seksualne dokonuje si najpierw poprzez dojrzewanie fizyczne. Nie bdziemy zatrzymywa si nad szczegowym opisem

dojrzewania seksualnego w sferze fizycznej. Istnieje na ten temat wiele ksiek i opracowa. Powiedzmy raczej kilka sw o tym, w jaki sposb mody czowiek winien ustosunkowa si do swojego fizycznego dojrzewania seksualnego. Po pierwsze - winien by "uprzedzony" jeszcze przed okresem dojrzewania, najlepiej w indywidualnej rozmowie z osob zaufan, o majcych nastpi zmianach fizjologicznych w jego organizmie. W ten sposb wychowanie seksualne przygotowuje modego czowieka na okres jego fizycznego dojrzewania seksualnego. To, co nastolatek bdzie obserwowa w zmianach zewntrznych i w reakcjach fizjologicznych wasnego ciaa, bdzie dla niego potwierdzeniem informacji, ktre ju wczeniej otrzyma. Zgodno wasnych obserwacji w rozwoju fizycznym z informacjami, ktre otrzyma wczeniej poprzez wychowanie seksualne, daje mu du pewno siebie, i rozwija si normalnie. Wanym momentem w przebudzeniu seksualnym s pierwsze fizjologiczne znaki dojrzaoci seksualnej: menstruacja u dziewczt, polucje u chopcw. Dostrzeenie tych reakcji seksualnych bez przygotowania, zwaszcza w wychowaniu represyjnym i lkowym, moe by dla modego czowieka pewnym szokiem. Jeden z uczestnikw ankiety wspomina: "Moja siostra, z ktr rodzice nie rozmawiali na temat dojrzewania seksualnego, wchodzc w ten okres bya bardzo zalkniona. Prosia mnie: pom mi, bo co zego si ze mn dzieje." Jeeli dziecko jest wychowywane przez wiele lat w atmosferze lkowej, w ktrej wszystko, co seksualne jest traktowane jako "brzydkie" i "nieczyste", wwczas te pierwsze naturalne zjawiska seksualne bd traktowane w sposb wyjtkowo lkowy i szokowy. Mody czowiek jest zwykle jeszcze bardzo niepewny siebie i stale siebie obserwuje. Take u dziecka, wobec ktrego zostao podjte prawidowe wychowanie seksualne, mog pojawi si rwnie pewne obawy i lki w okresie dojrzewania. Nawet przy najbardziej prawidowym rozwoju fizycznym, mog rodzi si w nim pytania i niepokoje. Jest rzecz bardzo wan, aby mody czowiek mia moliwo wypowiedzenia ich przed kim zaufanym w sposb dyskretny oraz z wewntrzn pewnoci, i bdzie potraktowany nie tylko yczliwie, ale take odpowiedzialnie i fachowo. Nawizana wczeniej silna wi emocjonalna z rodzicami pozwala dziecku na wypowiedzenie swoich pyta i wtpliwoci przed nimi. rdem niepewnoci i lkw dotyczcych dojrzewania seksualnego moe by nie tylko samoobserwacja modego czowieka, ale take pewne, nierzadko mylce i dwuznaczne informacje, ktre docieraj do niego z zewntrz: opinie rwienikw, lektura, opinie rodowiska wychowawczego. Jest rzecz ogromnie wan, aby mia on moliwo skonfrontowania ich z osob godn jego zaufania. To wyraanie swoich niepokojw, obaw o prawidowo wasnego rozwoju fizycznego, jest wane, poniewa obawy zdawione mog tworzy w wiadomoci nastolatka lkowe pytania o swoj "normalno" nie tylko w sferze seksualnej, ale take w innych sferach ycia. 3. Zainteresowania seksualne

Dziedzina seksualna jest dla modego czowieka bardzo wana. Nie moe on nie myle i nie moe nie interesowa si budzc si w nim seksualnoci. Chodzi jedynie o to, aby to zainteresowanie miao charakter integralny, to znaczy, aby nie prowadzio do narcystycznej koncentracji na doznaniu zmysowym, ale czyo sfer fizyczn z dojrza i odpowiedzialn mioci. Zainteresowanie wasn seksualnoci ma otwiera czowieka na pe przeciwn, a nie zamyka go we wasnych subiektywnych doznaniach i odczuciach. Seksualno jest miejscem budowania relacji midzyosobowych, miejscem dawania mioci i nowego ycia. Mody czowiek jest dzisiaj bardzo czsto nieprzygotowany, aby waciwie ustosunkowa si do tej nowej energii, ktra si w nim budzi w okresie dojrzewania. Uwiadomienie seksualne, o ktrym mwilimy poprzednio, jest bardziej yczeniem i ideaem, ni istniejc rzeczywistoci. "Najpowaniejszym problemem w wychowaniu seksualnym, z jakim spotkaem si w moim yciu, jest brak jasnego i wyranego, czsto jakiegokolwiek, wychowania w tej dziedzinie ze strony rodzicw, szkoy, spoeczestwa, rwnie Kocioa" - skary si mody chopiec w ankiecie. Nastolatki bardzo rzadko rozmawiaj szczerze i otwarcie na temat wasnej seksualnoci z osobami dorosymi. Czciej natomiast rozmawiaj ze swoimi rwienikami. To wanie przez rwienikw bywa mody czowiek najczciej uwiadamiany seksualnie. Wprowadzenie w dziedzin seksualn przez rwienikw zawiera jednak w sobie dwa zasadnicze niebezpieczestwa. Po pierwsze - wrd modziey kry bardzo duo nieprawdziwych informacji dotyczcych seksualnoci, informacji opartych o niedojrzae dowiadczenia i odczucia seksualne. S one zwykle zawone niemal wycznie do sfery fizycznej. Pomijaj natomiast ca sfer emocjonalnoci i duchowoci czowieka. Informacje o ludzkiej seksualnoci krce wrd modziey nierzadko oparte s take na brukowej literaturze, ktra zwykle koncentruje si tylko na dowiadczeniach zmysowych. Mody czowiek ulegajcy fascynacji seksualnoci nie jest jeszcze w stanie przewidzie negatywnych skutkw oddzielenia fizycznego dziaania seksualnego od mioci i odpowiedzialnoci za siebie i drugiego. Po drugie - seksualne rozmowy z rwienikami (szczeglnie wrd chopcw) nierzadko cechuj si brutalnoci, a nawet pewnym cynicznym podejciem do seksualnoci. Ukazuj one t wan, ale jednoczenie delikatn dziedzin ludzkiego ycia, od najgorszej strony: od strony naduy, deprawacji czy nawet pewnych dewiacji seksualnych. U wielu modych, niepewnych siebie ludzi i jednoczenie nie majcych "zielonego pojcia" o seksualnoci ludzkiej, takie wprowadzenie moe robi wraenie, e wszyscy w taki wanie brutalny sposb traktuj "te sprawy". Takie "wychowanie seksualne" nie jest wprowadzeniem do integracji seksualnej. Mody czowiek chtnie jednak korzysta z tych prymitywnych informacji swoich rwienikw wwczas, kiedy brak mu jakiejkolwiek informacji. 4. "Dlaczego trzeba panowa nad popdem seksualnym?"

Pytanie to, ktre znalazem take w przeprowadzonej ankiecie, zadaje sobie wielu modych ludzi nie tylko o okresie dojrzewania. Sprbujmy na nie krtko odpowiedzie. Wraz z fizycznym dojrzewaniem seksualnym rodz si take potrzeby seksualne. Okrelenie "potrzeby seksualne" jest jednak bardzo oglne i mwi niewiele. Na przykad zupenie inny charakter maj rodzce si potrzeby i pragnienia seksualne w okresie dojrzewania u chopcw, inne u dziewczt. Jako i sia tych pragnie i potrzeb jest bardzo zindywidualizowana i uzaleniona zwykle od wczeniejszego rozwoju seksualnego, od przeytych dowiadcze, od stopnia koncentracji na wasnej sferze erotycznej i caego wczeniejszego wychowania seksualnego. I chocia dopiero w okresie dojrzewania budzi si zdolno do fizycznego dziaania seksualnego, to jednak wielu modych ludzi jest bardzo skoncentrowanych na wasnej sferze erotycznej ju na dugo przed fizycznym dojrzewaniem. W takiej sytuacji sia napi seksualnych, rodzcych si potrzeb i pragnie seksualnych jest zwykle o wiele wiksza i gbsza, ni u tych, ktrzy nie posiadali takich dowiadcze przed okresem dojrzewania. Jeeli natomiast mody czowiek wchodzi w okres dojrzewania z "upion" jeszcze seksualnoci, wtedy dopiero budz si pierwsze odczucia, pragnienia i potrzeby seksualne. Nastolatek powinien uczy si panowania nad budzcym si popdem seksualnym. Winien nim kierowa. "Celem autentycznego wychowania seksualnego jest ustawiczny rozwj w opanowaniu podniet, by doj z czasem do prawdziwej mioci ofiarnej". Popd seksualny jest jedn z potrzeb czowieka. Nie jest jedyn. Mody czowiek dowiadcza wielu innych potrzeb i pragnie: poznawania wiata, otwierania si i wyjcia do innych, fascynacji emocjonalnej drugim czowiekiem (zakochanie), potwierdzenia swojej wartoci w dziaaniu, potrzeby ideaw, okrelenia celu i sensu swojego ycia, potrzeby ruchu i aktywnoci fizycznej itd. Na podstawie bardzo wielu rozmw z ludmi modymi, mog powiedzie, e potrzeby seksualne nie staj si dominujce i nie "zadrczaj" modego czowieka, jeeli bywaj dostrzegane w caym kontekcie innych, o wiele waniejszych i bardziej fundamentalnych w tym okresie ycia ludzkich potrzeb. Nie chodzi bynajmniej o lekcewaenie odczu seksualnych, ale o umieszczenie ich w hierarchii innych potrzeb i pragnie ludzkich. Jeeli odwoamy si do hierarchii przykaza Boych, to moemy powiedzie, i potrzeby seksualne s "szste". Realizacja pierwszych piciu potrzeb sprawia, i "szsta" potrzeba nie dominuje nad caym yciem modego czowieka. Wielu wychowawcw zwraca uwag na zaleno, jaka istnieje szczeglnie w okresie dojrzewania - pomidzy napiciami seksualnymi a wysikiem fizycznym. Uprawianie sportu, praca fizyczna, turystyka i zwizane z nimi ycie spoeczne, to jeden z dobrych sposobw odwracania uwagi modego czowieka od koncentracji na wasnych odczuciach, napiciach i pragnieniach seksualnych. Jest bowiem rzecz wan, eby mody czowiek nie koncentrowa si na wasnej sferze erotycznej przez samoobserwacj napi seksualnych, ledzenie

wyobrae czy pragnie seksualnych. 5. Przyjmowanie i dawanie mioci Fizyczne dojrzewanie seksualne jest pewnym znakiem - symbolem otwarcia si na przyjmowanie i dawanie mioci. Z fizycznym dojrzewaniem seksualnym zwizane jest cile dojrzewanie emocjonalne - zdolno do nawizywania gbszych relacji midzyosobowych. Dzieci przed okresem dojrzewania yj przede wszystkim w gronie rwienikw tej samej pci. Natomiast w okresie dojrzewania rodzi si pragnienie wejcia w relacje z pci przeciwn, zdolno fascynacji emocjonalnej, prawdziwego zakochania si w drugim. Zdolno do zakochania w okresie dojrzewania jest bardzo zindywidualizowana i zaley od bardzo wielu czynnikw. Przede wszystkim od stopnia otwarcia emocjonalnego na drugiego czowieka, a ta z kolei zaley w duym stopniu od wczeniejszych relacji emocjonalnych ze swoimi rodzicami. Brak penej akceptacji ze strony rodzicw lub akceptacja uwarunkowana moe opnia wyjcie modego czowieka w stron pci przeciwnej. Zdarza si, e mody czowiek w okresie dojrzewania nie odczuwa potrzeby gbszego kontaktu z pci przeciwn. Zjawisko to najczciej oznacza pewne zahamowanie i opnienie w rozwoju emocjonalnym. Mody czowiek w okresie dojrzewania moe by jeszcze tak zajty sob, zwaszcza swoimi problemami, i nie jest w stanie zauway tych, ktrzy rwnie chcieliby z nim nawiza gbszy kontakt uczuciowy. Wanie to opnienie w rozwoju emocjonalnym sprawia, e moe on wprost ucieka od zaangaowania uczuciowego. Otwarcie na pe przeciwn jest jednak istotnym elementem dojrzewania seksualnego i w normalnym rozwoju seksualnym przychodzi ono zawsze, cho moe czasami z pewnym opnieniem. Obok otwarcia si na pe przeciwn okres dojrzewania charakteryzuje si take zdolnoci do nawizywania bardzo trwaych relacji przyjacielskich. W odrnieniu od przyjani okresu dziecicego, ktre s zwykle nietrwae i ulotne, poniewa dziecko jest jeszcze zbyt skoncentrowane na sobie i posiada ma zdolno rzeczywistego wyjcia ku drugiemu, przyjanie czasu dojrzewania maj znacznie wiksze szanse przetrwania. Baz przyjani modzieczych jest zwykle wsplne wychodzenie do wiata, przygoda wsplnego poznawania i tworzenia. 6. Bunt modych ludzi w okresie dojrzewania Niewtpliwie bunt wobec dorosych jest jednym z wanych elementw dojrzewania. Zdaniem G. W. Allporta, posiada on cisy zwizek z "poszukiwaniem wasnej identycznoci u nastolatkw. Bunt wobec rodzicw jest ostatnim zaproszeniem do poszukiwania wasnej autonomii. Odrzucenie wasnych rodzicw, pene lub tylko czciowe, wydaje si by koniecznym etapem tego procesu. Jest to bowiem przeciwstawienie okresu dojrzewania negatywnym stronom okresu dziecistwa."

Ale, cho bunt ten bywa czsto trudny a nawet bolesny dla obu stron, nie wydaje mi si, aby mia on jaki "rewolucyjny" charakter. Jest to swoicie pojmowane wyraanie otwartoci na wiat dorosych, usamodzielnienie si, poszukiwanie wasnej autentycznoci osobowej. Czsto nastolatki buntuj si nie tyle przeciwko rodzicom, ale przeciwko traktowaniu ich jak mae, niesamodzielne dzieci. Dla modego czowieka dojrzewanie jest czasem konfrontowania si z tymi, od ktrych do tej pory cakowicie zalea. Im wiksza bya ta zaleno w okresie dziecistwa, tym w okresie dojrzewania istnieje zwykle wiksza potrzeba obalenia autorytetu. Ma to wanie potwierdzi wasn samodzielno we wszystkich paszczyznach ycia: samodzielno mylenia, przeywania, decydowania, dziaania. O wiele mniejsza potrzeba obalania autorytetw, o ile w ogle ma ona miejsce, istnieje u tych modych ludzi, ktrzy byli wychowywani w bardzo partnerski sposb i mogli korzysta z potrzebnego im marginesu wolnoci, posiadajc jednoczenie pene oparcie emocjonalne w swoich rodzicach. Rodzice i wychowawcy winni jednak dobrze rozumie nastolatkw. Stopniowe obalanie autorytetw nie jest negacj potrzeby autorytetu, ale jest zwykle prb uniezalenienia si od "niewolniczej zalenoci" i nabrania do nich dystansu. W dobrze rozumianym wychowaniu rodzice i wychowawcy pozwalaj si modemu czowiekowi zbuntowa wobec ich autorytetu. W ten sposb daj mu moliwo odkrycia ich autorytetu, ale na zupenie innych zasadach ni te, ktre istniay w okresie dziecistwa. Relacje posuszestwa i ulegoci dzieci wobec rodzicw zostaj zastpione przez partnerski dialog pomidzy nimi, dialog oparty na wzajemnej akceptacji, szacunku i przyjani. Sztywne zachowanie rodzicw w okresie dojrzewania dzieci sprawia, i czuj si one zmuszone do radykalnego zerwania z rodzicami, by mc uzyska samodzielno. Takie rozwizanie jest jednak bardzo bolesne dla obu stron. W okresie dojrzewania nastpuje niekiedy swoista rywalizacja midzypokoleniowa. Przyjmuje ona czsto form pewnej gry. Dziecko posiada w sobie potrzeb "wygrania" ze swoimi rodzicami. Syn pragnie "wygra" ze swoim ojcem, crka pragnie "wygra" ze swoj matk. W ten sposb dziecko potwierdza swoj doroso. Ta ch wygrania z rodzicami nie jest nigdy prb "niszczenia" ich. Rodzice, ktrzy dobrze rozumiej te mechanizmy dojrzewania emocjonalnego, "pozwalaj dziecku wygra", nie czujc si zagroeni w swoim autorytecie. S wiadomi, e konfrontacja nastolatkw z rodzicami jest "form pewnej gry". "Wycigi te" maj co z zawodw sportowych. Dobrze rozumiany sport jest jednak pewn form zabawy. Sport szybko si degeneruje, jeeli traktuje si go "zbyt powanie", kiedy walka z przeciwnikiem naznaczona jest wrogoci i chci zniszczenia go. Tak jak mae dziecko bawi si z rwienikami i chce z nimi wygra, tak mody czowiek "prbuje bawi si" z dorosymi, aby ich pokona i zwyciy. W ten sposb nastolatek udowadnia sobie swoj si. Ale czowiek w okresie dojrzewania nie jest a tak naiwny, aby nie zdawa sobie sprawy, "kto jest kim" oraz "kto do czego jest

zdolny". I z jednej strony mody czowiek "potrzebuje wygra" ze swoimi rodzicami, zwaszcza syn potrzebuje wygra ze swoim ojcem, a crka ze swoj matk, ale z drugiej strony ten sam mody czowiek potrzebuje nadal swoich rodzicw tak samo, jak potrzebowa ich w okresie dziecistwa. Jest to relacja nacechowana zmiennoci emocjonaln, ale wanie taki charakter posiada cay okres dojrzewania. Dojrzewanie to czas swoistego miotania si pomidzy dziecistwem a dorosoci. I std te od buntu i rywalizacji z rodzicami dorastajce dziecko przechodzi niemale spontanicznie do relacji dziecicego powierzenia si, zaufania, szukania oparcia - do relacji, jaka istniaa w okresie dziecistwa i ktrej nadal potrzebuje. Ogromn trudnoci w dojrzewaniu emocjonalnym dziecka jest brak autorytetu ojca i matki albo te ich autorytet bardzo saby. Jeeli np. ojciec nie chce "mocowa si" z synem, jeeli nie chce z nim "gra", bawi si, ale czujc si saby, natychmiast si poddaje, wwczas dziecko nie ma moliwoci dowiadczenia wasnej siy. Z drugiej jednak strony postawa autorytarnego nieprzejednania, swoistego "despotyzmu" rodzinnego, kiedy rodzice "zbyt powanie" traktuj rywalizacj nastolatkw, sprawia, e dziecko zewntrznie poddaje si rodzicom, ale jednoczenie wewntrznie sztywnieje, twardnieje i staje si emocjonalnie tak samo nieprzejednane, autorytarne jak jego rodzice. Ujawnia si to zwykle w nastpnym pokoleniu. Taka postawa rodzicw jest zawsze du krzywd wobec dzieci. Szczeglnie bolenie przeywa mody czowiek takie zachowania rodzicw, w ktrych jest on upokarzany przez wymianie lub ironi. Jest to najokrutniejsza bro, jakiej mona uy wobec nastolatkw, poniewa uderza ona w poczucie wasnej wartoci i godnoci osobistej. Takie zachowanie rodzicw staje si du przeszkod w nawizywaniu dojrzaych relacji zarwno z pci przeciwn jak i z rwienikami tej samej pci. Lk przed omieszeniem i ponieniem bdzie bowiem hamowa otwieranie si na innych. Powiedzmy prosto: kiedy mody czowiek nie ma moliwoci "wypyskowania si" w okresie dojrzewania, zdarza si wwczas - i to chyba nierzadko - e "pyskuje" wtedy cae ycie. Poniewa nie mg "wygra" ze swoimi rodzicami, wwczas cae ycie prbuje wygrywa ze wszystkimi. O ile jednak "gra okresu dojrzewania" jest rzeczywicie form zabawy, o tyle pniejsza rywalizacja staje si bezwzgldn walk, gdzie nierzadko wszystkie "chwyty" staj si dozwolone. Prosta obserwacja ycia wystarczy, aby dostrzec suszno tych stwierdze. 7. Wolno nastolatkw Potrzeba zdobywania wolnoci i korzystania z niej jest kolejnym bardzo wanym przejawem dojrzewania czowieka. Rodzice winni dostrzega t potrzeb, dobrze j rozumie i docenia. Dawanie wolnoci dostosowanej do wieku i psychicznych potrzeb dziecka jest jedn z podstawowych zasad wychowania. Osoba rozwija si i "objawia

si poprzez wolno w prawdzie". I chocia z jednej strony w caym procesie wychowania istnieje zasadnicza rnica spenianych rl oraz odpowiedzialnoci dzieci i rodzicw, to jednak z drugiej strony, dotykajc samej istoty czowieczestwa, konieczne wprost jest partnerstwo i rwno pomidzy nimi. "Dekalog wymaga od dziecka czci dla ojca i matki. (...) To samo przykazanie nakada (jednak) na rodzicw obowizek <<symetryczny>>. Rownie oni powinni <<czci>> swoje dzieci, zarwno mae jak i dorose. Ta sama postawa jest istotnym i koniecznym warunkiem kadego wychowania, rwnie w okresie szkolnym. <<Zasada czci>>, czyli afirmacji czowieka jako czowieka, nie przestaje by warunkiem prawidowego procesu wychowawczego." "Zasada czci" oddawanej dzieciom przez rodzicw w swej istocie zawiera uszanowanie dla tego zakresu ich wolnoci, ktry winien by okrelony nie tylko przez samych rodzicw, ale rwnie przez rozwojowe potrzeby dziecka. Poprzez partnerski dialog rodzice winni zwraca dziecku uwag, i wolno nie polega na "samo-woli", ale na odpowiedzialnoci za swoje ycie. Chocia osobista wolno jest zawsze rdem radoci i najgbszej przyjemnoci ycia, to jednak musi by ona okupiona zwykle niemaym trudem a nawet cierpieniem. "Nie mona rozumie wolnoci jako swobody czynienia czegokolwiek. Wolno oznacza nie tylko dar z siebie, ale oznacza te wewntrzn dyscyplin. W pojcie daru wpisana jest te (...) powinno." Mody czowiek bywa zazwyczaj wraliwy i atwo wyczuwa ciar wasnej wolnoci i odpowiedzialnoci za ycie. Rodzice nie powinni te dawa zbyt wczenie swoim dzieciom takiej wolnoci, ktrej nie mogyby one jeszcze unie na danym etapie rozwoju. Wychowanie do wolnoci dokonuje si przez stopniowe zrywanie wizw zalenoci. Ksiga Rodzaju mwi, e mczyzna opuci swojego ojca i swoj matk i pjdzie mieszka ze swoj on (por. Rdz 2,24). Odrywanie si od rodzicw lub, jak mwi psychologowie, "przecinanie emocjonalnej ppowiny", jest rzecz konieczn dla samodzielnego ycia. Jest to jednak zawsze bolesny proces dla obu stron. Dawanie wolnoci dziecku bywa zwykle inaczej przeywane przez ojca, a inaczej przez matk. Jak proces ten przeywaj rodzice zaley w duym stopniu od ich wzajemnej relacji. Dawanie dzieciom wolnoci bywa trudniejsze wwczas, kiedy rodzice nie posiadaj wzajemnej gbszej wizi emocjonalnej, ale zbytnio opieraj si na dzieciach. Dotyczy to zwaszcza postawy matki. Matka, ktra sama nie posiada do mocnego oparcia emocjonalnego w mu, moe zupenie niewiadomie przybiera postaw zaborczoci uczuciowej wobec swoich dzieci. O ile matka chciaaby zwykle przytrzyma nieco duej dziecko w domu, o tyle ojciec swoj postaw otwarcia i odwagi zachca modego czowieka do konfrontacji ze wiatem i otwarcia si na. Ojciec jako pierwszy daje dziecku przykad wyjcia do wiata i zmierzenia si z nim. Jeeli jednak on sam przyjmuje postaw lkowego wycofania si z ycia i ucieczki, np. w alkohol, mao znaczce hobby, prac zawodow, moe rwnie bardzo utrudni dziecku drog do osobistej wolnoci: opuszczenie domu i branie odpowiedzialnoci za swoje wasne ycie. Niewiadomie naladujc ojca, dziecko moe przybiera postawy

obronne i lkowe wobec wiata. Dziecko nie opuszcza jednak swoich rodzicw "na zawsze". Opuszcza ich jako mae dziecko cakowicie zalene od nich, ale tylko po to, by mc powrci do nich w sposb wolny ju jako dojrzay i samodzielny czowiek. Im mniej bolesne bywa opuszczanie domu rodzinnego w okresie dojrzewania, tym chtniej i czciej powraca si do niego w yciu dorosym. Dla zobrazowania tej wizi dziecka z rodzicami moemy posuy si opisem pewnej prawidowoci, ktra czsto ma miejsce w relacji dziecka do swoich rodzicw. Kiedy dziecko jest bardzo mae i w jego wiadomoci tata i mama s wszechmocni, wwczas sdzi, e od rodzicw wszystko zaley. Kiedy dziecko dorasta i zaczyna poznawa wiat, atwo dostrzega ograniczenia swoich rodzicw. Zaczyna si wwczas pierwsze zwtpienie: "tata i mama nie s wszechmocni i nieomylni, owszem, popeniaj wiele bdw, bywaj sabi i bezradni". W okresie dojrzewania ocena jest zwykle bardzo krytyczna. Dziecko te atwo posuguje si epitetami: "starzy, wapniaki" itp. Kiedy przekroczy prg dojrzewania, wtedy odkrywa inn stron swoich rodzicw: "ojciec i matka nie s tacy li". A kiedy rodzicw ju brak, wwczas nieraz mwi si z alem: "ojciec by mdrym i pracowitym czowiekiem; matka bya dobr, kochajc kobiet". Czas odchodzenia dzieci z domu bywa dla rodzicw mimo wszystko czasem trudnym. Dom staje si "pusty". Ale wanie ten trudny czas moe sta si dla maonkw okazj do ponownego odkrycia siebie nawzajem. Moe to by dla nich czas "drugiej modoci". Mog oni jeszcze raz przey ten prosty fakt, i najpierw yj nie dla dzieci, ale dla siebie nawzajem. Dzieci natomiast s owocem ich wzajemnej mioci. 8. Potrzeba odkrycia siebie w twrczym dziaaniu Inn cech okresu dojrzewania jest ch osignicia sukcesu i potwierdzania si w twrczym dziaaniu: nauce, pracy, sporcie i innych zainteresowaniach osobistych. Wanie w okresie dojrzewania rodzi si take pragnienie poznania wiata: przez zdobywanie wiedzy, coraz szersze kontakty midzyludzkie, przez podre itp. Ta ciekawo wiata u modego czowieka jest oznak prawdziwego dojrzewania osobowego. Pewn oznak zatrzymania si w rozwoju emocjonalnym modego czowieka jest jego zamykanie si na wiat zewntrzny: wycofanie si z relacji z rwienikami, ucieczka w wiat marze oderwanych od ycia, zamknicie si w sobie. Takim postawom czsto towarzysz take mniej lub bardziej nasilone stany zniechcenia, smutku i depresji. Modziecze depresje s zwykle duym zagroeniem dla rozwoju emocjonalnego. Kada depresja jest bowiem brakiem chci do ycia, jest ucieczk od ycia. W stanie zniechcenia i depresji ciekawo wiata u modego czowieka moe praktycznie zanika. W takiej sytuacji konieczna jest pomoc kompetentnej osoby, do ktrej mody czowiek miaby zaufanie. Pomoc ta bdzie polega najpierw na odkryciu przyczyn tego "zgaszenia yciowego", a nastpnie

na obudzeniu w modym czowieku chci do ycia. Za stanami zniechcenia i depresji kryj si zwykle gbsze konflikty i problemy wewntrzne, wyniesione gwnie ze rodowiska rodzinnego. Jeeli ambicje modego czowieka nie s zbytnio podsycane w sposb niezdrowy przez rodzicw, to w okresie dojrzewania potrzeba sukcesu nie przybiera najpierw jakiej ostrej formy rywalizacji z rwienikami. Ostra rywalizacja dy nie tylko do zdobycia czego, do sukcesu, ale take do pokonania i ponienia drugiego. Zdrowa ambicja dy nie tyle do zwyciania innych, ile raczej do zwycienia siebie samego. 9. Czas narodzin wielkich ideaw Czas dojrzewania jest take czasem budzenia si wielkich ideaw. To wanie w okresie dojrzewania podejmowane s nierzadko najmielsze plany i decyzje yciowe, ktre wpywaj na cae pniejsze ycie. Niewtpliwie charakterystyczn cech dojrzewania jest take tsknota za ideaem oraz otwarcie si na wymiar duchowy ycia ludzkiego. To wanie w okresie dojrzewania rodz si spontanicznie "pytania ostateczne" o sens ycia, trudu, cierpienia, sens mierci. Dziecko przed okresem dojrzewania jest jeszcze tak zajte wiatem zewntrznym, e pytania te praktycznie si nie pojawiaj. Czasami pytania te zadaj sobie moe jedynie dzieci bardziej wraliwe. Czowiek okresu dojrzewania wychodzc z dziecistwa, ktre mimo wszystko jest czsto beztroskim i bogim czasem "zabawy w ycie", przeczuwa skoczono i ograniczono ycia fizycznego. "Opuszczajc dziecistwo" dowiadcza przemijania ludzkiego ycia. Okres dojrzewania jest take czasem dowiadczania wielu ogranicze i niemocy w rnych dziedzinach ycia. O ile dziecku moe towarzyszy swoiste przekonanie o wasnej wszechmocy czy te wszechmocy najbliszych (mae dzieci posiadaj zwykle przekonanie o wszechmocy swoich rodzicw), o tyle modzie stosunkowo atwo i szybko dostrzega granice moliwoci dorosych, a tym samym przeczuwa take ludzkie granice w ogle. Jeeli nawet mody czowiek ma pragnienie potwierdzania swojej wartoci przez przekraczanie swoich ogranicze, to z drugiej strony przeczuwa jednak, i s jakie ostateczne granice, ktrych nie da si przekroczy w aden sposb. Wielkie ideay okresu dojrzewania s zawsze w jaki sposb naznaczone deniem do transcendencji. W modym czowieku, zwaszcza wwczas, kiedy nie jest on zablokowany w rozwoju emocjonalnym i jest jednoczenie wychowywany w atmosferze religijnej, budz si wielkie duchowe i religijne pragnienia, ktrych istot jest ofiarowanie bezinteresownej mioci innym. I chocia modemu czowiekowi moe brakowa realizmu yciowego oraz wyczucia swoich rzeczywistych moliwoci, to jednak zawsze naley doceni szlachetno, ofiarno i gbi tych modzieczych ideaw. Ideay modego czowieka rodz si czsto w spotkaniu z autorytetami. Z jednej strony mody czowiek zwykle walczy z nimi, prbuje obala je w swojej wiadomoci, ale z drugiej strony,

porwnuje si z nimi i, jeeli odpowiadaj one jego wewntrznym odczuciom, staj si one dla niego wzorem. Okres dojrzewania jest czasem rodzenia si wielkich powoa: powicenia si wycznie subie Bogu, subie blinim, powoania do twrczoci artystycznej, sprawowania przywdczych rl itp. Kierujc si wanie takim idealizmem modzi ludzi popadaj nieraz w swoisty konflikt z dorosymi, ktrzy rozczarowani swoimi niezrealizowanymi modzieczymi ideaami, prbuj im dawa rady idce po linii najmniejszego oporu i konformizmw yciowych. w idealizm modego czowieka jest jego si, ktra sprawia, i moe chcie wszystko powici dla wikszej wartoci. I chocia trzeba uczy go take realizmu i zdrowej oceny wasnych moliwoci, to jednak realizm nie moe polega na gaszeniu ideaw. Zdarza si bowiem, e doroli sfrustrowani swoim wasnym yciem lekcewa czy nawet wymiewaj ideay modych. W ten sposb zbyt szybko czyni z nich paskich "realistw", a raczej konformistw, ktrzy pniej wszystko oceniaj wedug kryteriw uycia i posiadania. "A co ja bd z tego mia?" staje si wwczas zasadnicz regu rozeznania i podejmowania decyzji. 10. Rola okresu dojrzewania dla caego ycia czowieka Okres dojrzewania jest niewtpliwie czasem decydujcym dla ksztatu pniejszego ycia. Cae dorose ycie czowieka jest w jaki sposb naznaczone tym etapem ycia. Dotyczy to take dojrzewania seksualnego. Bdy, pomyki popenione w okresie dojrzewania czsto naznaczaj pitnem cae ycie seksualne czowieka. Std tak wana jest dua rozwaga, osobista praca, wysiek duchowy i emocjonalny dla dobrego przejcia przez ten niewtpliwie trudny okres. Z drugiej jednak strony rwnie wana jest pomoc dowiadczonych osb, ktre w sposb troskliwy i ofiarny powiciyby modym ludziom wiele czasu i serca. Jeeli nie udzieli si pomocy czowiekowi w okresie dojrzewania, to bywa, e pomoc przychodzi za pno. W ankiecie dotyczcej problematyki seksualnej, na propozycj: "Jakie pytanie postawiby osobie kompetentnej, gdyby mia tak moliwo", spotkaem jedn bardzo charakterystyczn odpowied: "Powiedziabym jej, dlaczego dopiero teraz daje mi tak moliwo". W tej odpowiedzi 18-latka wyczuwa si al, e ofiarowana mu pomoc przychodzi troch za pno. A oto pikne wiadectwo O. Roberta Faricy, profesora Uniwersytetu Gregoriaskiego w Rzymie, o jego wasnym dojrzewaniu, dane modziey zgromadzonej na Jasnej Grze w 1992 roku. "Kiedy wkroczyem w okres dojrzewania miaem pewne problemy. Nie bardzo rozumiaem zmiany, ktre zachodziy w moim ciele i w mojej psychice. Nie bardzo rozumiaem drug pe. Popeniaem wiele bdw, nawet grzechw, czuem si niezgrabnie. By to trudny okres. Panie Jezu, chc, aby uzdrowi wszystkie rany z okresu dojrzewania. Ty sam take przechodzie przez ten okres i rozumiesz, jakie problemy mogem mie. Chc, aby teraz uzdrowi we mnie to wszystko. Prosz Ci,

Jezu, uzdrw ca moj sfer seksualn, wszystkie te problemy z ni zwizane, ktre wci si pojawiaj, a ktre swymi korzeniami sigaj tamtego okresu." To szczere wiadectwo czowieka dorosego mwi nam o tym, i okres dojrzewania nosimy w nas przez cae ycie. Wysiek i praca podjta w okresie dojrzewania bdzie owocowa pniej w yciu dorosym. Rwnie pomoc udzielona modemu czowiekowi przez rodzicw i wychowawcw w tym okresie bdzie pomoc trwa. Ona take bdzie wydawa owoce przez cae dojrzae ycie. Dojrzewanie mona porwna do wiosennego kwitnicia drzew owocowych. Niesprzyjajca pogoda w czasie kwitnicia moe sprawi, e pomimo piknych kwiatw na wiosn, jesieni zabraknie owocw.

ROZDZIA II WYCHOWANIE SEKSUALNE

A. POTRZEBA WYCHOWANIA SEKSUALNEGO Potrzeba wychowania seksualnego jawi si jako zasadniczy warunek integracji seksualnej. Integracja ta nie dokonuje si bowiem sama przez si, ale jest owocem wolnego i wiadomego zaangaowania najpierw rodzicw, pniej za samego modego czowieka. Zauwamy, i ludzka istota nie rodzi si z dojrza i uformowan ju seksualnoci. Funkcjonowanie ludzkiej pciowoci nie jest zaprogramowane w taki sam sposb, jak funkcjonowanie seksualizmu zwierzt, ktry od samego pocztku stanowi integraln cz instynktw yciowych. Dziki wychowaniu seksualnemu czowiek odkrywa swoj pciowo jako zadanie yciowe. Rodzca si za stopniowo wiadomoci seksualna staje si dla czowieka wezwaniem, aby "wychowywa" wasn pciowo tak, by stanowia integraln cz wszystkich ludzkich potrzeb, pragnie i de. Dopiero wwczas seksualno staje si jzykiem mioci w relacjach midzyludzkich oraz miejscem odpowiedzialnego przekazywania ludzkiego ycia. 1. Co to jest wychowanie seksualne? Wychowania seksualnego nie mona ograniczy do informacji o funkcjonowaniu fizycznej strony ludzkiej seksualnoci. Informacja ta, cho jest wan czci caego wychowania, to jednak bynajmniej go nie wyczerpuje. Wychowanie seksualne dotyczy najpierw ksztatowania dojrzaych relacji midzyludzkich, ktre obejmuj take sfer seksualn, cho si na niej nie koncentruj. Zanim jednak relacje midzyosobowe bd wyraa si poprzez fizyczne dziaania seksualne, winny najpierw wyrazi si poprzez sfer emocjonaln i duchow. Informacja o ludzkiej seksualnoci, dostosowana do potrzeb i moliwoci poznawczych dziecka, zaczyna spenia swoj rol dopiero wtedy, kiedy jest powizana z dojrza emocjonalnoci i duchowoci czowieka. Wydaje si, e wiele propozycji wychowania seksualnego dla dzieci i modziey, lansowanych przez rodowiska liberalne, pokazuje w sposb dokadny i wyczerpujcy fizjologi seksualn, zaniedbujc czy nawet lekcewac sfer emocjonaln i duchow. Spotyka si w nich take sporo uproszcze czy te niedomwie (take z punktu widzenia psychologicznego), a nawet faszywych informacji, ktre czsto wprowadzaj w bd modego czowieka. Opisy "powszechnych zachowa" s traktowane jako "standardy europejskie" czy "wiatowe wzory" "normalnych" zachowa seksualnych. I tak np. podawanie statystyk wskazujcych na wysoki procent modziey rozpoczynajcej wspycie seksualne w okresie dojrzewania, ma zachca do pjcia w lady innych. Do rzadkoci nale takie propozycje wychowania, ktre prbuj czy wyczerpujc informacj o mechanizmach seksualnych z caym yciem emocjonalnym i duchowym czowieka. Czowiek kieruje si przecie nie tylko mechanizmami fizjologicznymi czy nawet psychologicznymi, ale take wolnoci. Nasze zachowania seksualne nie byyby ludzkie, gdyby nie byy

naznaczone wolnoci. To ostatecznie wolno odrnia ludzk seksualno od seksualizmu zwierzt. Wielu autorw mylnie uwaa, i zwracanie uwagi na system wartoci moralnych, w kontekcie wychowania seksualnego, jest mieszaniem porzdkw. Porzdek fizyczny jest integralnie zczony z emocjonalnym i duchowym. Na tym wanie zasadza si wewntrzna jedno czowieka. Nie speniaj te waciwej roli takie propozycje wychowania, ktre - cho kad nacisk na normy moralne w wychowaniu seksualnym nie umiej jednak pokaza, w jaki sposb duchowo i emocjonalno czowieka zczona jest z jego seksualnoci. Normy moralne kierujce seksualnoci nie powinny by narzucane jakby z zewntrz. One wypywaj z samej ludzkiej seksualnoci. Bg swoim aktem stwrczym wpisa je bowiem w czowieka. Trzeba je umie jedynie wydoby i ukaza. I to jest wanie istota wychowania do integracji seksualnej. Przykadem niewaciwego spojrzenia na ludzk seksualno moe by podejcie manichejskie, ktre tworzy sztuczny konflikt midzy seksualnoci czowieka a jego duchowoci. Nierzadko "rozdarcie" modego czowieka w dziedzinie seksualnej wynika wanie z tego konfliktu. Z jednej strony dowiadcza on wielkiego naporu wasnej seksualnoci (szczeglnie wwczas, kiedy zostaa ona ju mocno rozbudzona), z drugiej za strony ofiaruje mu si tak duchowo, ktra kae mu wszystkie te pragnienia ocenia negatywnie, blokowa i dawi. Konflikt ten ma swoje rdo zarwno w braku waciwej informacji seksualnej jak rwnie w braku dojrzaoci emocjonalnej i duchowej. Jedn z rzeczy wanych w wychowaniu do integracji seksualnej jest powizanie erotyzmu i emocjonalnoci z duchowoci. To, co duchowe, nie jest w opozycji do tego, co seksualne. Duchowo nie jest sprzeczna z seksualnoci czowieka. Duchowo jest wprost wpisana w ludzk seksualno. Pawowego rozumienia "ciaa" podawanego w opozycji do "ducha", nie naley utosamia ze saboci w dziedzinie seksualnej. Nie walczymy bowiem przeciwko "ciau i krwi", przeciwko wasnej seksualnoci, ale walczymy ze zymi mocami na wysokoci (por. Ef 6, 12). Uwypuklanie ostrego konfliktu midzy seksualnoci a duchowoci sprawia, i trudno jest czowiekowi, szczeglnie modemu, odkry seksualno jako Boy dar, z ktrego moe on korzysta dla szczcia wasnego i blinich. 2. Pierwsze wychowanie seksualne Kady czowiek potrzebuje wychowania seksualnego, poniewa kady potrzebuje mioci. Wychowanie seksualne jest wychowaniem do mioci. Dojrzae dziaanie seksualne jest integraln czci dowiadczenia mioci. "W mioci znajduje oparcie i ostateczny sens cay proces wychowawczy." Zauwamy najpierw, i dziecko rodzi si jako "wielka potrzeba mioci", ktra zaspokajana jest poprzez uczestnictwo we wzajemnej mioci rodzicw. Wychowanie seksualne rozpoczyna si wic od wczenia dziecka we wzajemn mio rodzicw. Dziecko jest najpierw owocem, a pniej wiadkiem wzajemnej mioci ojca i matki.

Zaspokajana potrzeba mioci w miar rozwoju dziecka przeradza si spontanicznie w potrzeb dawania mioci. W wychowaniu seksualnym mody czowiek przechodzi wic proces od przyjmowania mioci do jej dawania. I chocia dziecko nie powinno by wiadkiem gbszych gestw seksualnych czy tym bardziej wspycia rodzicw, to jednak jest ono wiadkiem wielu, take zewntrznych gestw ich wzajemnej mioci. S to nierzadko take delikatne gesty erotyczne. Takie gesty dla dziecka s potwierdzeniem wzajemnej mioci rodzicw. "Ojciec, ktry stale odnosi si do ony uprzejmie, kocha i akceptuje j jako kobiet i ceni w niej towarzyszk ycia, buduje w swoich dzieciach podwaliny rwnowagi uczuciowej" i seksualnej. Dyskretne zewntrzne gesty wzajemnej mioci pomidzy rodzicami ksztatuj w wiadomoci dziecka pozytywny stosunek do ciaa, a w tym pozytywny stosunek do ludzkiej seksualnoci. Brak pozytywnego stosunku do ciaa wywouje take niewaciwy stosunek do seksualnoci. Innym bardzo wanym elementem wychowania seksualnego jest wyraanie mioci rodzicw do dziecka przez gesty bliskoci i czuoci dostosowane do jego wieku, potrzeb i sytuacji emocjonalnych: pieszczoty, przytulenie, dotknicie, pocaunek. Nie tylko w okresie niemowlcym, ale take w wieku pniejszym takie gesty s koniecznoci wychowania do dojrzaej emocjonalnoci. Kiedy i w jaki sposb wyrazi mio do dziecka gestem zewntrznego przytulenia i ucisku, moe podyktowa rodzicom ich wraliwo oraz wyczucie potrzeb dziecka. Take w okresie dorastania, kiedy mody czowiek w sposb spontaniczny unika raczej zewntrznych gestw mioci wobec osb dorosych, rodzicielski gest przytulenia i ucisku, szczeglnie w sytuacji trudnej dla dziecka, moe okaza si bardzo wany dla wyraenia ich penej akceptacji i yczliwoci. Takie gesty daj dorastajcym dzieciom wiksz wiar w siebie, pomagaj wyj ze stanu smutku czy zniechcenia. Szczeglnie w relacji matki do dziecka istnieje wiele fizycznych gestw czuoci i yczliwoci, ktrych przecie nie interpretujemy w cisym znaczeniu tego sowa - jako gesty seksualne. Blisko ciaa matki, jego ciepo s bardzo wane dla dziecka. Dziecko uczy si wyraania mioci poprzez kontakt cielesny z matk i z ojcem. Wielu ludzi modych z duym blem wspomina oscho emocjonaln rodzicw, szczeglnie oscho ojca. "Ojciec w dziecistwie nigdy nie bra mnie na kolana, nigdy si ze mn nie bawi, nie przytuli mnie" - sowa te wypowiadane s najczciej z duym uczuciem alu i blu nie tylko przez ludzi modych, ale nieraz take przez dorosych ju mczyzn czy kobiety. 3. Konflikt dziecka z wasnym ciaem Kiedy dziecko nie dowiadcza serdecznoci, mioci i akceptacji rodzicw, wyraanej take poprzez blisko cielesn, ale - wprost przeciwnie - uczestniczy w ich wzajemnej niechci, nieyczliwoci czy nawet wrogoci, wwczas wchodzi ono najczciej w konflikt z wasnym ciaem. Konflikt ten nie jest jednak najpierw konfliktem z wasn

sfer seksualn, ale nieakceptacj wasnego ciaa: jego wygldu, wzrostu, drobnych zewntrznych "defektw". Czowiek, ktry nie akceptuje siebie i swojego ciaa, znajdzie dziesitki przyczyn, dla ktrych w jego mniemaniu nieakceptacja ciaa bdzie uzasadniona. Konflikt z wasnym ciaem stopniowo przeradza si take w konflikt ze sfer erotyczn. Ujawnia si on najczciej w zachowaniach autoerotycznych, ktre nierzadko rozpoczynaj si jeszcze przed okresem dojrzewania (dziecica masturbacja, zabawy seksualne w gronie rwienikw). Cielesno, a w tym take seksualno, zostaje wwczas odizolowana od uczu mioci i oddania. Seksualno zaczyna funkcjonowa "autonomicznie", co staje si zwykle pocztkiem pniejszych powanych problemw seksualnych. Wanie dziecko pene wewntrznych zranie i konfliktw emocjonalnych niemal spontanicznie odkrywa wasn sfer erotyczn jako "miejsce uspokojenia" wasnego niepokoju wewntrznego, lku, braku poczucia bezpieczestwa, uczucia nudy, dotkliwej samotnoci. Dokonuje si to w odruchowej masturbarcji dziecicej, ktra rozpoczyna si najczciej - jak mwi o tym dowiadczeniu ju osoby dorose - "nie wiadomo kiedy i jak". Jeeli dziecko nie dowiadcza ciepa matki, wwczas jakby odruchowo szuka tego ciepa w sobie samym, we wasnej seksualnoci. 4. Zaangaowanie we wasne dojrzewanie seksualne Czowiek nie dojrzewa i nie ronie tak, jak drzewo czy zwierz. Do jego wzrostu osobowego konieczne jest pene i osobiste zaangaowanie. Od pewnego wieku, na pewno od czasu dojrzewania, trzeba mwi nie tyle o potrzebie wychowania, ale przede wszystkim o potrzebie samowychowania seksualnego. Wychowanie seksualne bez samowychowania z gry byoby skazane na przegran. O ile fizyczne dojrzewanie seksualne dokonuje si bez udziau ludzkiej woli, o tyle dojrzewanie seksualne w sferze emocjonalnej i duchowej zaley ju od osobistego zaangaowania. W pene dojrzewanie seksualne mody czowiek musi woy wiele wysiku serca i rozumu. Zaangaowanie rozumu w samowychowanie seksualne modego czowieka przejawia si midzy innymi w szukaniu potrzebnej mu informacji o jego wasnej seksualnoci oraz o seksualnoci pci przeciwnej. Nie chodzi jednak tylko o informacj o fizycznej stronie seksualnoci, ale take o dobr informacj o emocjonalnoci wasnej oraz pci odmiennej. Fizyczna strona seksualnoci czowieka budzi si sama. Dojrzaa emocjonalno oraz duchowo domaga si natomiast zaangaowania i twrczej pracy. Gdyby dziecko uczestniczyo nawet w jakiej idealnej mioci wasnych rodzicw, (a jest to dowiadczenie raczej wyjtkowe), wwczas i tak ksztatowanie dojrzaej seksualnoci nie dokonywaoby si automatycznie i bezkonfliktowo. Take wtedy poczenie sfery erotycznej z dojrza mioci jest owocem osobistego zaangaowania i wysiku. Rodzice i wychowawcy powinni pobudza wiadomo i wolno dorastajcych dzieci, aby w peni angaoway si w samowychowanie seksualne. Zbytni zewntrzny nacisk wychowawczy w dziedzinie

seksualnej, odwoywanie si niemal wycznie do zakazw, kontroli i lku, moe wywoywa reakcje przeciwne, szczeglnie wwczas, kiedy argumenty lkowe s nieprawdziwe lub przesadzone. Modzi ludzie, posiadajcy zwykle do du intuicj, poniewa nie jest ona jeszcze przeszkodzona przez narastajce przez lata postawy i zachowania nerwicowe, wyczuj bardzo szybko przesad argumentacji lkowej, a wwczas - na zasadzie pewnej przekory - bd sami sprawdza prawdziwo zagroe w dziedzinie seksualnej. Tylko osobiste wewntrzne przekonanie modego czowieka o potrzebie dojrzaoci seksualnej moe by podstaw do wzicia na siebie odpowiedzialnoci za wasne postawy i zachowania seksualne. Seksualno niewychowywana - nieksztatowana ronie "na dziko". Ale podobnie jak dzikie drzewo, tak rwnie i "dziki" seksualizm wydaje zawsze gorzkie owoce. 5. Wychowanie seksualne w naszych czasach Zauwamy najpierw, i czasy, w ktrych yjemy pomagaj w wychowaniu seksualnym, poniewa moe si ono dokonywa w atmosferze otwartoci. "Tradycja - ktra osigna szczyt w drugiej poowie XIX wieku - wymagaa, aby dzieci, a nawet modzie dorastajca obu pci, byy wychowywane w cakowitej niewiadomoci tajemnic biologicznych, ktre towarzysz rozmnaaniu si istot yjcych. Znajomo tych <<okropnych rzeczy>> powinna bya pozosta przywilejem dorosych. Chopcy dowiadywali si o nich ubocznie, bo doroli zachowywali w tych sprawach wstydliwe milczenie. Dziewczta musiay pozostawa w niewiadomoci a do dnia lubu". "Konieczno wprowadzenia jakiego wychowania seksualnego wystpia ostro wtedy, kiedy uwiadomiono sobie zatrwaajce skutki zachowania cakowitego milczenia w tej dziedzinie." Dzi w zasadzie spoeczestwo nie robi tabu ze spraw seksualnych i zaczyna traktowa je naturalnie jak wszystkie inne wane ludzkie sprawy. Mwi si o nich wyranie i gono. Take wspczesne badania nad czowiekiem, nad jego psychologi i fizjologi, refleksja teologiczna nad ludzk seksualnoci, wspczesne dokumenty Magisterium Kocioa, stanowi ogromn pomoc w wychowaniu seksualnym. Dziki temu nie jest ju ono oparte na wtpliwych nieraz przypuszczeniach i subiektywnych odczuciach jednostek, ale na wiedzy, badaniach i gruntownej refleksji. Wan rzecz w wychowaniu seksualnym w naszych czasach jest obalenie wielu mocno utrwalanych przez wieki przesdw, ktre byy rdem lkw i obaw w dziedzinie seksualnej. Jest to jednak tylko jedna strona medalu. Nasze czasy odziaywuj take negatywnie na wychowanie seksualne. yjemy w okresie jakiego wielkiego odreagowywania represji seksualnej, ktra dokonywaa si w przeszoci. Caa teoria psychoanalizy Freuda bya zbudowana w okrelonym kontekcie kulturowym. Jeeli dawniej przesadzano w jednym kierunku, to dzi nierzadko przesadza si w drugim. Dzi mwi si wprawdzie wiele o wychowaniu seksualnym, ale czsto w sposb do powierzchowny. I chocia opis fizycznej strony ludzkiej seksualnoci w wielu pozycjach jest podawany w sposb bardzo

kompetentny i czsto dydaktycznie doskonale opracowany, to jednak najczciej jest on niemal cakowicie izolowany od sfery emocjonalnej i duchowej. W tych opracowaniach czsto proponuje si modziey wczesne rozpoczynanie ycia seksualnego przytaczajc argumenty, ktre take z punktu widzenia psychologicznego s czasami uproszczone czy wrcz niekompetentne. Znaczn trudnoci w wychowaniu seksualnym w naszych czasach jest nadmiar bodcw seksualnych, z ktrymi spotyka si mody czowiek. Nadmiar ten sprawia, i nastolatek nie moe ich "strawi psychicznie". Bodce seksualne gromadz si w modym czowieku i znajduj swoiste ujcie przez tworzenie si sztucznych potrzeb i niemoliwych do zrealizowania oczekiwa seksualnych. Owocem nadmiaru bodcw seksualnych jest take autoerotyka, ktra wedug prof. F. Arves jest w naszych czasach zjawiskiem bardziej powszechnym i bardziej intensywnym ni w przeszoci. I cho gona i modna w latach szedziesitych na Zachodzie rewolucja seksualna naley w zasadzie ju do przeszoci, to jednak od tego czasu zewntrzny, powierzchowny, a nierzadko take i brutalny seks (pornografia, sex-shop`y) zadomowi si na dobre we wspczesnej cywilizacji, szczeglnie za w rodkach spoecznego przekazu. W wychowaniu seksualnym naley si z tym faktem liczy. B. WYCHOWANIE SEKSUALNE PRZED OKRESEM DOJRZEWANIA Po oglnym omwieniu potrzeby wychowania seksualnego przejdmy nastpnie do zarysowania jego przebiegu przed okresem dojrzewania. Wychowanie seksualne do czasu dojrzewania rni si w sposb zasadniczy od tego, ktre nastpuje po pierwszym "przebudzeniu seksualnym" w okresie dojrzewania. I chocia dziecko przed tym okresem nie dowiadcza jeszcze rzeczywistych gbokich potrzeb seksualnych, to jednak ze wzgldu na delikatno, a nawet krucho emocjonaln dziecka, sposb przeywania seksualnoci w tym okresie, posiada decydujce znaczenie dla pniejszej integracji seksualnej. W tym pierwszym okresie wychowania do integracji seksualnej rodzice i wychowawcy odgrywaj decydujc rol. 1. Rola rodzicw w wychowaniu seksualnym swoich dzieci Rodzice w yciu dziecka, zwaszcza w yciu maego dziecka, s wszystkim. S niemal jedynym punktem odniesienia w kadej sprawie, take w sprawie jego spojrzenia na siebie i swoj pe. Jak rodzice widz swoje dziecko, tak te ono widzi samo siebie. Pierwsza identyfikacja seksualna, czyli widzenie siebie jako chopca lub jako dziewczynki, zaley wic od tego, w jaki sposb rodzice odnosz si do seksualnoci swojego dziecka. I tak pena identyfikacja seksualna, ktra ostatecznie dokonuje si w okresie dojrzewania, rozpoczyna si ju od pierwszych miesicy ycia. "Seks dziecka rozwija si w kontakcie z rodzicem." Pojcie maestwa czy rodziny dziecko tworzy sobie w oparciu o wi midzy ojcem i matk. Dziecko uczestniczc w mioci maeskiej swoich

rodzicw, ktra jest rwnie mioci seksualn, spontanicznie odkrywa, e istot seksualnoci jest wyraanie wzajemnej mioci oraz e z tej mioci rodzi si nowe ycie. Osobiste odczucie dziecka, e jego ycie jest owocem mioci ojca i matki, jest najwaniejszym dowiadczeniem w caym wychowaniu seksualnym czowieka: "Tata kocha mam, mama kocha tat i z tej mioci powstao moje ycie". Jest to pierwsza i najwaniejsza "informacja seksualna", dziki ktrej dziecko intuicyjnie wyczuwa istot seksualnego dziaania czowieka. Dziecko, ktre dowiaduje si, i jego przyjcie na wiat nie byo zaakceptowe przez rodzicw, bdzie miao ogromne trudnoci nie tylko w identyfikacji seksualnej, ale take w rozwoju osobowociowym. O nieakceptacji jego przyjcia na wiat dowiaduje si ono nie tylko z ust rodzicw czy osb postronnych, ale take z caej atmosfery niezgody i braku wzajemnej mioci pomidzy rodzicami. Z samego sposobu traktowania go przez rodzicw atwo odczuje, i jest dzieckiem niechcianym. Nie dowiadczajc wzajemnej mioci rodzicw do siebie, nie dowiadcza take, e jest owocem ich wzajemnej mioci. Jako kierownik duchowy wiele razy byem wiadkiem wielkiego cierpienia wewntrznego, zwaszcza ludzi modych, kiedy wspominali o tym, e matka lub ojciec nie chcieli ich przyjcia na wiat. Jeszcze gbsze zranienie zostawia wiadomo, e jedno z rodzicw zamierzao zniszczy ycie dziecka przez usunicie ciy. wiadomo, e jest si dzieckiem niechcianym posiada decydujcy wpyw na izolowanie dowiadcze seksualnych od dowiadczenia mioci. Seksualno staje si wwczas nie tyle miejscem dawania siebie drugiemu, ale miejscem gromadzenia si napi i stresw. Napicia seksualne u modego czowieka s bardzo czsto przejawem napi emocjonalnych, szczeglnie napi zwizanych z przeyciem odrzucenia i braku mioci. Rodzice stwarzaj w swoich dzieciach takie pojcie seksualnoci, jak sami yj. Jeeli seksualno rodzicw jest bardzo zdawiona, lkowa i jednoczenie naznaczona pewn chor ciekawoci, wtedy dziecko bdzie wychowywane do takiego samego widzenia wasnej pciowoci. Rodzice nie s w stanie ukry przed dzieckiem sposobu traktowania spraw seksualnych. Jeeli yje si wsplnie "pod jednym dachem" przez kilkanacie lat, to jest rzecz niemoliw, aby dao si zamaskowa wasne spojrzenie na tak istotn, gbok i jednoczenie delikatn spraw, jak jest seksualno. W tym momencie warto podkreli, e komunikacja werbalna - jak podkrela si w psychologii - stanowi stosunkowo may procent caej komunikacji midzyludzkiej. Std te "komunikaty" o traktowaniu wasnej seksualnoci rodzice bd przekazywa swoim dzieciom przede wszystkim w sposb pozawerbalny. Jeeli rodzice patrz na wasne ycie seksualne w sposb negatywny i lkowy, to ujawni si to nie tylko w szeregu rnych uwag, opinii, ale take w pewnych gestach, w reakcji na czyje nieprzyzwoite arty, w spojrzeniach zupenie nie kontrolowanych przez nich samych itd. Obok postawy lkowej coraz czstszym niebezpieczestwem w

wychowaniu seksualnym - take ze strony rodzicw - jest dzi postawa zbyt liberalna, ktra przecenia fizyczn sfer seksualn, koncentruje si na niej i izoluje j od przeycia mioci i odpowiedzialnoci. Postawa ta jest rwnie bardzo ranica dla dziecka, poniewa naraa je na zbyt wiele bodcw i wrae seksualnych, ktrych nie bdzie ono w stanie zintegrowa w sposb pozytywny. Zbyt liberalna postawa rodzicw wobec seksu ujawni si w taki sam sposb, jak postawa lkowa: w sowach, pewnego typu artach, niewiadomych gestach zewntrznych, w sposobie ubierania si itp. 2. Zabawy seksualne maych dzieci Pierwszym etapem poznania siebie jako istoty seksualnej jest odkrycie wasnego ciaa (przez spojrzenie i dotyk) wraz z jego seksualoci. Zanim mae dzieci organizuj sobie zabawy seksualne z rwienikami, nierzadko najpierw bawi si "same z sob". Na tym etapie rozwoju seksualnego rodzice nie powinni swoim niewaciwym postpowaniem nakierowywa uwagi dziecka w jaki lkowy sposb na sfer erotyczn przez ostre nagany, karcenie czy nawet delikatne klapsy. "Gesty seksualne" dzieci (dotykanie swojego ciaa) s zupenie niewiadome. Karanie ich ze strony rodzicw przynosi zupenie przeciwne skutki od zamierzonych. "Pierwsze skarcenie ze strony matki, gdy dziecko dotyka swoich narzdw pciowych, robi z seksu najbardziej fascynujc i tajemnicz rzecz na wiecie. Stworzy zakazany owoc to sprawi, eby sta si on rozkoszny i nccy." Dalsze odkrywanie seksualnoci u dziecka dokonuje si take przez zabawy seksualne z innymi dziemi. Zabawy te pozwalaj im "eksperymentalnie" pozna wasn seksualno poprzez konfronatcj z seksualnoci dzieci pci przeciwnej. Dziecko w ten sposb identyfikuje si z wasn seksualnoci przez odrnienie jej od seksualnoci pci odmiennej. Dzieci kryj si zwykle z zabawami seksualnymi, ale nie dlatego, e uwaaj seksualno czowieka za co zego. Zabawy te dzieci urzdzaj w tajemnicy przed dorosymi szczeglnie wwczas, kiedy przeczuwaj negatywne traktowanie przez nich spraw seksualnych. Podobnie jednak ukrywaj one wszystkie inne niedozwolone rzeczy: palenie papierosw, drobne kradziee, mae kamstwa. Dziecko nie widzi jakich niebezpieczestw w zabawach seksualnych. Kiedy dzieci zostaj przyapane na zabawach seksualnych, wtedy ogromnie wan rol moe odegra pierwsza reakcja rodzicw. Mocne napitnowanie tych zabaw powoduje zwykle skutki przeciwne. W wiadomoci dziecka nastpuje negatywna ocena nie tylko pewnych zachowa seksualnych, ale caej sfery seksualnej. Jest ona wtedy przeywana jako co, czego naley si ba i wstydzi. W ten sposb dziecko utwierdza si w koncentracji na wasnej sferze erotycznej. Jak rodzice powinni reagowa na zabawy seksualne dzieci? Przede wszystkim nie powinni dramatyzowa i wzbudza dziecicych lkw. Jeli rodzice zauwayliby, i "zabawy w lekarza" powtarzaj si, winni zapyta siebie, co jest u rde powtarzania tych zabaw. By moe nie zaspokoili oni do tej pory naturalnej ciekawoci dziecka w

sprawach seksualnych poprzez serdeczn i szczer rozmow z nim. By moe ktre ze starszych dzieci prowokuje te zabawy. Gdyby zabawy te powtarzay si, byoby dobrze, aby w szczerej rozmowie matka lub ojciec zwrcili dziecku delikatnie uwag. Wane byoby jednak, aby w tym zwrceniu uwagi nie byo cienia karania dziecka. Winno by ono dokonane w sposb naturalny, na przykad tak, jak zwraca si dziecku uwag, aby nie bawio si jedzeniem. Jeeli dziecko przyapane na "zabawie w lekarza" zostaoby skrzyczane lub ukarane, wwczas rodzice mog by pewni, e rozmowa z nim na tematy seksualne bdzie praktycznie ju niemoliwa. Dziecko bowiem bdzie czuo przed rodzicami gboki wstyd. Bdzie czuo si upokorzone i ponione. Zdobycie si wwczas na szczer rozmow o sprawach seksualnych, bdzie dla dziecka bardzo trudne, poniewa w jego odczciu - rodzice uwaaj "te sprawy" za "brzydkie i ze". Zasadniczy problem w traktowaniu tych zabaw przez rodzicw polega na tym, e czsto przenosz oni wasne niedojrzae i negatywne dowiadczenia seksualne na swoje dzieci. Rodzice winni jednak czuwa w sposb szczeglny, aby zwaszcza starsze dzieci nie wcigay "w zabawy seksualne" dzieci najmodszych. O ile bowiem takie zabawy bardzo maych dzieci mog nie mie wikszego znaczenia dla ich rozwoju seksualnego, jeli nie s dramatyzowane przez dorosych, o tyle zabawy z dziemi znacznie starszymi, szczeglnie wwczas, kiedy posiadaj one pewne negatywne dowiadczenia seksualne, mog mie charakter mniejszej czy wikszej deprawacji. Im wiksza rnica wieku midzy dziemi, tym wiksze niebezpieczestwo pewnej deprawacji. 3. Przekazywanie dzieciom informacji seksualnych Wychowanie seksualne dokonuje si take poprzez dostarczanie dziecku informacji seksualnych. Odpowied na pytanie, jakich informacji udziela oraz w jaki sposb, rodzice winni czerpa nie tylko z wasnej intuicji, ale take w oparciu o dobr, fachow rad osb kompetentnych. Winni wic zapozna si z jak dobr lektur, uczestniczy w konferencjach traktujcych o podejciu do wychowania seksualnego, zasiga rady dowiadczonych wychowawcw. W Polsce jest to tym waniejsze, i na og nie mamy jeszcze utartych i sprawdzonych wzorcw wychowania seksualnego ani w rodzinie, ani te w szkole. Rodzice powinni by wiadomi, i dziecku naley si informacja seksualna dostosowana do jego wieku oraz jego rozwojowych potrzeb. "Informacja stopniowa wymaga wyjanie czstkowych, zawsze jednak zgodnych z prawd. Wyjanienia te nie mog by znieksztacone przez przemilczenia lub brak szczeroci. Roztropno wymaga jednak od wychowawcy nie tylko dostosowania si do oczekiwa wychowanka, ale take doboru jzyka, sposobu i chwili podejcia. Wymaga liczenia si ze wstydliwoci dziecka." Na og mae dzieci zadaj pytania seksualne w taki sposb jak kade inne. Klasyczne pytanie: "skd si bior dzieci" dziecko moe zada obok pytania: "po co przychodzi kominiarz" z jednakowym

zaangaowaniem emocjonalnym. Jest wane nie tylko, jakiej udzieli si dziecku odpowiedzi na jego pytanie seksualne, ale take w jakim nastroju uczuciowym. Bardzo wany jest take klimat emocjonalny odpowiedzi. Matka moe udzieli poprawnej odpowiedzi pod wzgldem treci, ale swoj reakcj zaskoczenia, zdziwienia, zakopotania czy lku moe wzbudzi w dziecku te same uczucia, rzucajc cie na spojrzenie dziecka na jego wasn seksualno. Jeeli matka udziela odpowiedzi w sposb bardzo spokojny, zrwnowaony, bez najmniejszego zdziwienia, to tym samym daje dziecku znak, e sprawy seksualne s tak samo ludzkimi sprawami jak wszystkie inne. "Faktyczna wiedza o seksie jest oczywicie wana, ale znacznie waniejsza jest jej tre emocjonalna."" Rodzice winni troszczy si, aby nie spni si z podaniem dziecku potrzebnej mu informacji seksualnej. Jeeli to zaniedbaj, wwczas mog uprzedzi ich koledzy ich dzieci z podwrka. Jeeli pierwsze informacje seksualne zostan przekazane wanie "przez podwrko" w sposb wulgarny i brutalny, zwaszcza przez starszych rwienikw, wwczas dziecko moe zacz patrze na seksualno jako na co brzydkiego i wulgarnego. Po pierwszych rozmowach podwrkowych dziecka, nawizanie z nim dialogu przez rodzicw na tematy seksualne moe by bardzo utrudnione. Rozmowy seksualne prowadzone przez rodzicw uzbrajaj i uodparniaj dziecko na wulgarne informacje seksualne krce "po podwrku". W wychowaniu seksualnym jest rzecz wan, aby rodzice uszanowali intymno seksualn nawet maego dziecka, aby nie zmuszali go do rozmw, wyzna czy tym bardziej do gestw, ktre naruszayby w jakikolwiek sposb jego naturalne poczucie skrpowania w tej dziedzinie. Dziecko od pierwszych chwil dochodzenia do wiadomoci siebie ma prawo do zachowania wasnej intymnoci. Rodzice winni uszanowa jego naturalne poczucie wstydu, wolno osobist. Wkraczanie w sfer intymn dziecka w sposb "mocny", take wwczas, kiedy bywa to tumaczone "dobrem dziecka", jest zawsze dla niego gboko krzywdzce. Im bardziej naturalnie a jednoczenie delikatnie rodzice traktuj swoj wasn seksualno, tym bardziej naturalnie i delikatnie potraktuj seksualno ich dziecka, niezalenie od jego wieku. Wychowanie seksualne dokonuje si nie tylko przez rozmowy, podawanie informacji, ale take przez pewn dyskrecj, z jak rodzice odnosz si do spraw seksualnych. Winni oni dba o zachowanie penej intymnoci w poyciu maeskim. Naraanie dziecka, by byo wiadkiem ich wzajemnych gestw seksualnych, moe by dla niego duym zaskoczeniem, a nawet szokiem. Przy ogromnej ciasnocie mieszkaniowej, jaka panuje w wielu rodzinach, zachowanie dyskrecji w dziedzinie seksualnej wymaga niekiedy ze strony rodzicw pewnej uwanoci. 4. Jak rozmawia z dziemi o seksie? Jest rzecz ciekaw, e rodzice czsto pytaj jak rozmawia ze swoimi dziemi o sprawach seksualnych, ale nie pytaj jak z nimi rozmawia o innych bardzo trudnych sprawach yciowych: o przemocy,

o ludzkiej nienawici, o morderstwach, o wojnach itd. Trudno ta wiadczy o lkowej koncentracji na tej jednej sferze ycia. Aby mc waciwie rozmawia z dziemi o ludzkiej pciowoci, trzeba by im stworzy odpowiedni klimat szczeroci, zaufania i naturalnego spojrzenia na wszystkie yciowe sprawy. W takiej atmosferze dziecko bdzie spontanicznie pyta o wszystko, co je interesuje, take o sprawy seksualne. Jeeli dziecko pytajc o sprawy seksualne spotkaoby si ze zdziwieniem rodzica, czy tym bardziej z choby delikatnym skarceniem, wtedy oczywicie kolejny raz takiego "niestosownego pytania" ju nie zada. ledzc pytania dziecka unikniemy podstawowego bdu, jakim jest podawanie przedwczesnej informacji lub te informacji przychodzcej "nie w por". Pytanie dziecka jest sygnaem mwicym o jego gotowoci przyjcia potrzebnej mu informacji. Trzeba mie wiadomo, e mae dziecko zadajc pytanie, nie oczekuje szczegw, zwaszcza fizjologicznych. Wystarcza mu czsto odpowied bardzo oglna. Zawsze jednak musi to by odpowied prawdziwa. Prbujc odpowiedzie dziecku na pytanie, trzeba wczu si w jego wiat odczu, myli, zainteresowa. Zmieszanie rodzicw niektrymi pytaniami seksualnymi dzieci wynika take z faktu utosamiania ich osobistej chorej ciekawoci seksualnej z ciekawoci dziecka. Ciekawo seksualna dziecka posiada zupenie inny charakter. Odpowied prawdziwa winna by podana jzykiem dziecka, ktry dostosowuje si do jego poj, wyobrani, emocjonalnoci, dowiadcze yciowych. Odpowied rodzica winna by jednak tak sformuowana, aby bya prawdziwa take w wieku dorastania. Jeeli jakiej odpowiedzi rodzicw nie daoby si obroni w okresie dojrzewania, poniewa bya w niej "szczypta kamstwa", wwczas dziecko moe traci zaufanie nie tylko do odpowiedzi, jakich udzielaj mu rodzice, ale take do nich samych. Dziecko wchodzc w relacje z rwnienikami sprawdza zwykle informacje otrzymane od rodzicw. Jeeli dziecko nie otrzyma od rodzicw penej, zadowalajcej go odpowiedzi, odwoa si wwczas do rodowiska rwienikw, zwykle "dobrze poinformowanego" w tej dziedzinie. Rodzice winni wiedzie, e dziecko moe pyta o t sam spraw wiele razy. Klasyczne pytanie: "skd si bior dzieci" moe pada bardzo wczenie, np. w wieku trzech, czterech lat, ale moe ono powtrzy si w wieku pniejszym, w wieku siedmiu, dziesiciu lat. Tylko pozornie jest to pytanie identyczne. By moe brzmi ono tak samo, ale pada w zupenie innej sytuacji rozwojowej dziecka, std te posiada inny charakter. Inna sytuacja rozwojowa dziecka sprawi, i bdzie ono wymaga take innej odpowiedzi. Rodzice powtarzajc odpowiedzi sprzed kilku lat na to samo pytanie, mogliby si omieszy w jego oczach, poniewa wiadomo dziecka bardzo si zmienia od tego czasu oraz take dlatego, i w midzyczasie zdobyo ono wiele informacji take poza rodowiskiem rodzinnym. Odpowied na pytania dzieci winna uwzgldni informacje, ktre dziecko ju posiada. Istot rozmw o sprawach seksualnych jest klimat zaufania i

szczeroci. Podobnie jak dojrzae dziaanie seksualne moe mie miejsce tylko wwczas, kiedy istnieje wielka serdeczno, ciepo, intymno emocjonalna oraz pewna jedno duchowa, podobnie rwnie rozmowy o ludzkiej pciowoci mog by w peni owocne tylko w podobnym klimacie szczeroci, intymnoci, otwartoci oraz duchowej jednoci rodzicw z dzieckiem. Rodzice rozmawiajc ze swoimi dziemi o seksualnoci czowieka, zwaszcza w okresie dojrzewania, przekazuj im nie tylko wiedz, lecz take system wartoci kierujcy nie tylko zachowaniami seksualnymi, ale caym yciem czowieka. Wychowanie religijne, ksztatowanie ludzkiego sumienia jest integraln czci wychowania osobowego, a tym samym i seksualnego. Dzieci s szalenie bystrymi obserwatorami i atwo zauwa kad niespjno w zachowaniu rodzicw. Z jednej strony rodzice mog czu si zakopotani najprostszymi pytaniami seksualnymi dzieci, ktre nierzadko pomijaj i lekcewa. Z drugiej jednak strony ci sami rodzice mog zdradza jak chor ciekawo seksualn opowiadaniem "sonych kawaw", poktnym korzystaniem z pornografii, ogldaniem filmw erotyzujcych. Taka dwulicowa postawa rodzicw jest zawsze antywychowaniem seksualnym. Mwi rwnie o tym Kongregacja do spraw Wychowania Katolickiego: "Rodzice winni mie wiadomo, e ich przykad stanowi najlepszy wkad w wychowanie dzieci. Tylko w ten sposb dzieci bd mogy nabra pewnoci, e idea chrzecijaski jest rzeczywistoci przeywan w obrbie rodziny". Wielu pedagogw podkrela, e w wychowaniu seksualnym nie powinno si odsya dzieci najpierw do ksiek. Zawsze owocniejsza jest bezporednia rozmowa. Porozumienie z rodzicami, ich blisko, pena akceptacja "trudnego pytania" sprawiaj, e ta sama informacja wyczytana w ksice i przekazana osobicie ma zupenie inny posmak i jest zupenie inaczej przeywana. "Uwiadomienie seksualne to sprawa nie wiedzy i nie rzemiosa, lecz rodzicielskiego artyzmu, musi by ona potraktowana na szerszym tle oglnego wychowania moralnego." 5. Co robi, kiedy dziecko nie pyta o sprawy seksu? Mog istnie rne przyczyny braku pyta seksualnych ze strony dziecka. Jedn z najprostszych przyczyn moe by brak zainteresowania u dziecka sprawami seksualnymi. Moe by ono na razie zajte innymi wanymi dla niego sprawami. Rodzice mog niekiedy oczekiwa pewnych pyta seksualnych od dziecka, jeeli np. porwnuj je z zachowaniem innych dzieci w tym samym wieku. Mog si dziwi, dlaczego jedne dzieci ju pytaj "o te sprawy", a ich dziecko jeszcze nie pyta. Drug moliwoci (wystpujc chyba znacznie czciej) jest to, e rodzice spnili si z informacjami seksualnymi i dziecko zostao ju "pouczone" przez swoich rwienikw. W takiej sytuacji byoby rzecz podan, aby rodzice bardzo dyskretnie zorientowali si, jakie informacje i w jakim klimacie zostay przekazane ich dziecku, by mogli sprostowa te, ktre maj charakter lkowy, sensacyjny lub

te s po prostu nieprawdziwe. Rozmowa majca prostowa "edukacj podwrkow" jest oczywicie o wiele trudniejsza i wymaga wikszej uwagi ze strony rodzicw, ni w wypadku zwyczajnej rozmowy, w ktrej nie trzeba jeszcze niczego korygowa. Dziecko nie bdzie jednak w stanie mwi o tym, co ju wie o sprawach seksualnych, o ile rodzice nie stworz klimatu wielkiej szczeroci i serdecznoci, i to nie tylko z okazji tych "szczeglnych rozmw", ale w staej wizi z nim. Aby dostosowa informacj seksualn do wieku i potrzeb dziecka trzeba uwzgldni dwa elementy: z jednej strony kryteria oglne oparte o psychologi rozwojow, ktre wskazuj, w jakich okresach dziecko potrzebuje okrelonej informacji, z drugiej jednak strony trzeba uwzgldni indywidualno dziecka. Kade dziecko jest istot niepowtarzaln, std te ma swj temperament, charakter, ktry powizany jest take z jego seksualnoci. Niektre dzieci mog potrzebowa informacji seksualnych nieco wczeniej ni ich rwienicy. Moe najwyraniej uwidacznia si to w okresie dojrzewania seksualnego, ktre nie zawsze rozpoczyna si u wszystkich dzieci w tym samym czasie. Rnice czasowe wejcia w dojrzewanie seksualne mog by znaczne. 6. Kopotliwa sytuacja Moemy zaoy tak sytuacj: rodzice ze swoimi dziemi ogldaj film. W pewnym momencie pojawiaj si powtarzajce si sceny erotyczne. Jak w takiej sytuacji winni zachowa si rodzice? Jeeli rodzice chc oglda film wsplnie z dziemi, (czy te pozwalaj go dzieciom oglda), winni "najpierw zasign informacji o treci danego programu, aby na tej podstawie podj nastpnie wiadom decyzj - kierujc si dobrem rodziny - czy go obejrze czy nie". Oczywicie moliwoci wczeniejszego sprawdzenia filmu s czsto ograniczone. Czasami trudno jest bowiem przewidzie, czy bd w nim jakie mocne sceny erotyczne czy nie. Gdyby podczas wsplnego ogldania filmu pojawiy si sceny erotyczne, ktre zdaniem rodzicw przekraczaj granice emocjonalnej wraliwoci dziecka, naleaoby zaprzesta ogldania filmu, odwoujc si przy tym do wraliwoci estetycznej lub te do wartoci moralnych. W moim odczuciu nie byoby jednak dobrym rozwizaniem wychowawczym, gdyby rodzice zakazali dalszego ogldania tego filmu dziecku, natomiast sami ogldali go dalej. Poczuoby si ono tym gboko dotknite. Jeeli poprzez wczeniejsze wychowanie seksualne rodzice przekazali dziecku, i pciowo czowieka jest spraw bardzo intymn, otoczon naturaln wstydliwoci i nie powinna by w drastyczny sposb pokazywana, wwczas przerwanie ogldania filmu z mocnymi scenami seksualnymi bdzie uwaane przez nie za oczywiste i naturalne. Jeeli natomiast w czasie wsplnego ogldania filmu pojawiyby si pojedyncze sceny erotyczne - nie majce jednak charakteru zbyt drastycznego - wan rzecz byoby, aby rodzice zachowali si w sposb bardzo naturalny, prosty. Elementy seksualne s elementami

ludzkiego ycia. Decyzja rodzicw nie powinna by dyktowana ich pruderi, ale obiektywnym rozeznaniem sytuacji: wielkoci bodcw seksualnych zawartych w filmie oraz potrzebami i wraliwoci dziecka. Przerywanie filmu z powodu jakich drobnych scen erotycznych mogoby wywoa skutki wprost przeciwne: z jednej strony przewraliwienie lkowe, z drugiej za zbytni chor ciekawo. C. WYCHOWANIE SEKSUALNE W OKRESIE DOJRZEWANIA Jak wspomnielimy uprzednio, wychowaniem seksualnym przed okresem dojrzewania dziecka kieruj przede wszystkim doroli: rodzice i wychowawcy. Stopniowo jednak odpowiedzialno za nie przejmuje sam mody czowiek. Aby mg go jednak dobrze przey i nim waciwie pokierowa, winien by do tego przygotowany. W niniejszym podrozdziale bdziemy wic mwi najpierw, jak rodzice i wychowawcy winni przygotowywa dzieci na okres dojrzewania, nastpnie za, w jaki sposb nastolatki powinni sami przejmowa odpowiedzialno za ksztatowanie swoich postaw i zachowa w dziedzinie emocjonalnoseksualnej. Wanym tematem tej czci pracy bdzie take omwienie wzajemnych trudnoci (tak ze strony dzieci jak i rodzicw) w wychowaniu seksualnym. 1. Przygotowanie dziecka na okres dojrzewania seksualnego Gdyby rodzice nie rozmawiali wczeniej na tematy seksualne ze swoimi dziemi i gdyby na ich pytania odpowiadali w sposb wymijajcy, wwczas prba podejmowania "rozmw zasadniczych" przed okresem dojrzewania budziaby raczej zdziwienie i zaskoczenie. Dziecko wchodzc w dojrzewanie ma ju wiele informacji o wasnej seksualnoci oraz posiada pewne wyobraenia seksualne oparte o obserwacje starszego pokolenia, a nierzadko take o pewne osobiste dowiadczenia. Naga propozycja "rozmowy uwiadamiajcej" przed okresem dojrzewania mogaby nawet dziecko wystraszy, szczeglnie wwczas, kiedy rodzice przyjmuj postaw autorytarn w innych dziedzinach jego ycia. Dziecko mogoby obawia si, e rodzice wkrocz w jego sfer intymn, e bd pyta go o sprawy, o ktrych nie chciaoby mwi. Rozmowy z rodzicami przygotowujce do okresu dojrzewania seksualnego s moliwe wtedy, kiedy podobne rozmowy istniay ju wczeniej oraz kiedy pomidzy rodzicami a dzieckiem ma miejsce wzajemne zaufanie. Rozmowy wprowadzajce w okres dojrzewania winny by kontynuacj rozmw podjtych uprzednio. Wydaje si, i - zgodnie z rad wielu wychowawcw i psychologw - najbardziej odpowiedni osob do rozmw seksualnych, zarwno przed jak i podczas samego okresu dojrzewania, dla syna jest ojciec a dla crki natomiast matka. Wynika to midzy innymi z faktu, i odniesieniem dla identyfikacji seksualnej dla chopca jest ojciec, natomiast dla dziewczyny matka. Rozmowy te zakadaj jednak dobry kontakt emocjonalny z rodzicami, szczeglnie za syna z ojcem i crki z matk. Jeeli dziecko zmuszone jest ukrywa przed swoimi rodzicami wiele

codziennych spraw, na przykad ze oceny w szkole, jakie nieporozumienia koleeskie, kiedy musi broni si drobnymi kamstwami przed ich zbyt autorytarn postaw, moemy by wwczas pewni, e bdzie ono bardzo gboko ukrywa przed nimi take swoje dowiadczenia i odczucia seksualne oraz zdobyte poza domem informacje na ten temat. Rozmowy wprowadzajce w dojrzewanie seksualne s bardzo potrzebne najpierw dlatego, i dziecko obserwujc intensywnie siebie w tym okresie dostrzega zmiany w swoim organizmie. Zmiany te nastpuj nieraz gwatownie i dlatego mog budzi wielki niepokj dziecka. Wielu modych ludzi, z ktrymi rozmawiaem, wspominao lk w momencie pojawienia si pierwszych odruchw seksualnych w okresie dojrzewania. To lkowe traktowanie najprostszych zjawisk seksualnych w tym okresie moe powodowa utrwalanie negatywnego spojrzenia na seksualno i jej funkcjonowanie. W rozmowie z dziemi rodzice nie musz wchodzi w szczegy, zwaszcza fizjologiczne. Mog bowiem nie posiada odpowiedniego przygotowania do szczegowego traktowania spraw dojrzewania seksualnego. Mog wwczas zaleci dziecku przeczytanie jakiej dobrej ksiki. Ju sam fakt zalecenia dziecku przez rodzicw przeczytania jakiej literatury o tematyce seksualnej, posiada due znaczenie. Rodzice w ten sposb wyraaj akceptacj i powag w traktowaniu spraw seksualnych dziecka. Dzieci przed okresem dojrzewania na og ju rozumiej, i rodzice nie musz zna si na wszystkim. Inn pomoc dla dziecka w okresie dojrzewania moe by organizowanie spotka z osob kompetentn, np. w ramach lekcji wychowawczych lub katechezy. "Otwarcie i wsppraca rodzicw w stosunku do innych wychowawcw wspodpowiedzialnych za formacj bd miay pozytywny wpyw na dojrzewanie modego czowieka." Im prociej, bardziej otwarcie i rzeczowo poda si informacje zwizane z dojrzewaniem seksualnym jeszcze przed jego rozpoczciem, tym atwiej bdzie modemu czowiekowi wej w ten znaczcy okres ycia. Rozmowy przed okresem dojrzewania nie wystarcz. Winny by one kontynuowane take w trakcie samego dojrzewania seksualnego. Dowiadczenie pokazuje, i modzi ludzie, ktrzy w okresie dojrzewania rozmawiaj o swojej seksualnoci w sposb szczery i otwarty z osob zaufan (niestety rzadko zdarza si, eby byli to rodzice), zwykle przeywaj ten okres bez wikszych stresw i napi. Niezdrowe zainteresowanie fizjologi seksualn u modych ludzi jest nierzadko take pewnym odreagowywaniem lkowego wychowania seksualnego. Przykadem moe by problem masturbacji w okresie dojrzewania. Im bardziej lkowe jest wychowanie, tym ostrzejszy bywa kryzys masturbacji. Dziki takim szczerym rozmowom mog unikn wielu pomyek i bdw i przej przez ten trudny czas o wiele spokojniej i agodniej. Nastolatki, ktrzy posiadaj moliwo szczerego mwienia o swoich odczuciach, lkach, obawach, potrzebach nie tylko seksualnych, ale take tych zwizanych z dojrzewaniem caej ludzkiej osoby, przechodz przez kryzys masturbacji o wiele agodniej i spokojniej. Zdarza si, cho jest to raczej zjawisko rzadsze, i kryzys ten nie

ma w ogle miejsca. Rozmowy rodzicw z dzieckiem w okresie dojrzewania nie mog dotyczy jedynie rozwoju fizycznego i emocjonalnego, ale winny by poczone z przekazywaniem systemu wartoci moralnych. W ten sposb wychowanie seksualne okresu dojrzewania staje si wychowaniem do integracji seksualnej. Jest bowiem rzecz wan, aby mody czowiek wchodzc w dojrzewanie seksualne rozumia nie tylko wasn sfer erotyczn i emocjonaln, ale by wraliwy i otwarty take na sfer ducha w takim stopniu, w jakim jest to moliwe w jego wieku. Trzeba bowiem, aby nastolatek szuka rozumienia nie tylko celowoci budzcej si seksualnoci, ale caego swego ycia. Sens dziaania seksualnego bdzie stosunkowo atwy do odkrycia, jeeli mody czowiek - choby w minimalnym stopniu - odkryje najpierw sens ycia jako takiego. Bez poczucia sensu i celu ludzkiego ycia, seksualno czowieka przyjmuje czsto pozaseksualne zadania. Polegaj one gwnie na "odurzaniu" bolesnego przeywania pustki egzystencjalnej. Seks jest w rzeczywistoci dwuznaczny. Moe wyraa mio i powicenie, ale nie zawsze tak si dzieje. Mody czowiek nie powinien utosamia dojrzewania sfery erotycznej z gotowoci do fizycznego dziaania seksualnego. Jeeli nawet w okresie dojrzewania jest rzeczywicie zdolny do fizycznego dziaania seksualnego, to jednak ze wzgldu na brak dojrzaoci emocjonalnej i duchowej dziaanie to nie moe by celowe i sensowne. Aby mody czowiek mg podj dojrzae dziaanie seksualne, wraz z fizyczn dojrzaoci winna wiza si take pena dojrzao emocjonalna i duchowa. Dojrzao ta zakada spenienie szeregu warunkw, ktre stoj na stray dobra i szczcia przyszego maestwa i rodziny. Ogromn pomoc w powanym traktowaniu budzcej si seksualnoci moe by wiadomo przyszych zada zwizanych z t dziedzin ycia: zawarcie zwizku maeskiego oraz odpowiedzialne rodzicielstwo. I chocia dla modego czowieka w okresie dojrzewania wydaj si to by sprawy bardzo odlege, to jednak w rzeczywistoci jest to zaledwie odlego kilku lat. Mody czowiek winien by wiadomy, i jego obecne zachowania seksualne mog mie zasadniczy wpyw na pniejszy sposb traktowania maestwa i rodziny. I chocia narzucajce si najpierw pragnienia i potrzeby okresu dojrzewania wi si raczej z fascynacj emocjonalno-erotyczn, to jednak potrzeba macierzystwa czy te ojcostwa, cho dochodzi do gosu nieco pniej, winna by w wychowaniu seksualnym przewidziana i uwzgldniona. Tego take domaga si wychowanie do integracji seksualnej. Mody czowiek winien mie wyran wiadomo konsekwencji swoich zachowa seksualnych. Wiele bardzo powanych bdw okresu dojrzewania modzi ludzie popeniaj niewiadomi konsekwencji, jakie wi si z ich zachowaniem. Bdy te nieraz od samego pocztku przekrelaj szans na pniejsze udane ycie maeskie i rodzinne. Jednym z najskuteczniejszych sposobw uniknicia takich bdw, mogyby by "mskie rozmowy" syna z ojcem oraz "kobiece rozmowy" matki z crk. Rozmowy te s moliwe tylko wtedy, kiedy istnieje gboka wi emocjonalna pomidzy rodzicami a

dziemi. 2. Szukanie pomocy Czy moliwy jest dojrzay rozwj seksualny, jeeli nastolatek zostaje sam ze swoimi problemami i z nikim nie prbuje o nich rozmawia? Powiedzmy najpierw, i mody czowiek praktycznie nigdy nie zostaje sam ze swoimi problemami seksualnymi. W tej "samotnoci seksualnej" zawsze szuka jakich odniesie: dojrzaych lub niedojrzaych, osobowych lub urzeczowionych. Dojrzao seksualna charakteryzuje si przede wszystkim dojrzaymi relacjami midzyosobowymi, ktrych nie mona si przecie nauczy w samotnoci. Dojrzaych relacji czowiek uczy si w praktyce ycia. Rozmowa z rodzicem, kierownikiem duchowym, wychowawc, w sytuacjach wyjtkowo trudnych z terapeut, jest wczaniem spraw seksualnych w relacj midzyosobow. Jeeli nastolatek potrafi w okresie dojrzewania rozmawia z zaufan osob na tematy seksualne, to potrafi take rozmawia o nich w narzeczestwie i maestwie, a pniej ze swoimi dziemi. W ten sposb ju w okresie dojrzewania czowiek uczy si dojrzaych maeskich relacji seksualnych, a take wychowywania seksualnego swoich przyszych dzieci. Jest rzecz wan przekona modego czowieka, by szuka odniesie w sprawach seksualnych w sposb jawny, otwarty, bezlkowy oraz by szuka ich u wychowawcw dobrze przygotowanych, do ktrych czuje zaufanie. Wychowawcy ci z jednej strony uszanuj jego wolno i sumienie, z drugiej za podziel si swoim wasnym dowiadczeniem i wiedz. Otwarte, szczere a jednoczenie dyskretne i rzeczowe mwienie o sprawach seksualnych w ramach lekcji wychowawczych, na katechezie, przekonuje modzie, e sprawy te s sprawami ludzkimi, o ktrych mona rozmawia szczerze i bez lku. Kiedy nastolatek w okresie dojrzewania nie ma dojrzaych odniesie osobowych, wwczas szuka innych odniesie, ktre maj charakter urzeczowiony. Mog nimi by ksiki i filmy erotyzujce, pornografia, "brudne rozmowy" z rwienikami, niedojrzae kontakty seksualne, marzenia erotyczne. Tych urzeczowionych odniesie mody czowiek moe szuka w skrytoci i lku. Im bardziej jest on zamknity na innych, z tym wiksz skrytoci, lkiem i poczuciem winy ich szuka. Coraz czciej zdarza si, e wielu modych czuje si "wyzwolonych" ze skrpowania i w sposb cakiem otwarty i jawny szuka takich wanie niedojrzaych, urzeczowionych odniesie. Nie krpuj ich ju wcale wasne fascynacje pornografi, uprawianiem "zimnego seksu", fascynacje "tustymi artami". Ogldaem kiedy w telewizji jednego z krajw zachodnich dyskusj, w ktrej kilku modych ludzi opowiadao publicznie o swoich niedojrzaych dowiadczeniach seksualnych bez najmniejszego skrpowania. W czasie dyskusji na ekranach pojawiay si ich imiona i nazwiska. 3. Kiedy koczy si wychowanie seksualne?

W jakim sensie wychowanie seksualnie trwa jeszcze dugo po okresie dojrzewania. Seksualno jest t delikatn dziedzin, ktra wymaga pracy wewntrznej praktycznie w cigu caego ycia. Wychowanie seksualne w okresie dziecistwa winno jednak stopniowo przechodzi w samowychowanie. O ile we wczesnym okresie ycia dziecka rodzice bior przede wszystkim odpowiedzialno za dostarczanie odpowiednich informacji seksualnych, za ksztatowanie pozytywnej atmosfery wok tej wanej dziedziny ycia - chocia dziecko pobudza ich swoimi pytaniami - to jednak wraz z dorastaniem czowiek bierze sam na siebie ciar wychowania seksualnego. Rodzice i wychowawcy w okresie dojrzewania jedynie towarzysz modemu czowiekowi, natomiast on sam w swoim sumieniu podejmuje samodzielnie decyzj, co robi z otrzymanymi informacjami seksualnymi, z budzcymi si potrzebami, pragnieniami, wyobraeniami. Ju w okresie dojrzewania, czy tym bardziej pniej, w wychowaniu seksualnym nie mona ingerowa w przeycia, odczucia i dowiadczenia seksualne modego czowieka. Jeeli mody czowiek nie chciaby o nich rozmawia, wwczas robienie jakiegokolwiek nacisku i presji mogoby by powanym naduyciem zarwno ze strony wychowawcw jak i rodzicw. Zewntrzna ingerencja w intymno seksualn czowieka w okresie dojrzewania byaby dla niego gbokim zranieniem. Std te istot wychowania do integracji seksualnej w okresie dziecistwa i dojrzewania jest wychowanie do odpowiedzialnoci za siebie i za innych. Kade wychowanie seksualne, ktre nie zawieraoby wychowania do odpowiedzialnoci, byoby jedynie instrukcj seksualn, a nie rzeczywistym wychowaniem. Wychowanie seksualne jest take wychowaniem do kierowania si okrelonymi normami moralnymi. Std te obejmuje rwnie ksztatowanie sumienia czowieka do waciwej oceny wszystkich przey i odczu seksualnych. Wydaje si, i po okresie dojrzewania naley modemu czowiekowi zostawi inicjatyw w doborze informacji seksualnych, ktre s mu potrzebne w jego sytuacji egzystencjalnej. W miar wchodzenia w relacj narzeczesk, pniej maesk pojawiaj si potrzeby coraz gbszej i bardziej szczegowej informacji seksualnej, ktrej mody czowiek winien szuka bez poczucia winy i lku. Stopniowo pojawia si temat inicjacji seksualnej, wspycia seksualnego w maestwie, rodzicielstwa. Pytania te przekraczaj jednak ramy tej pracy. 4. Trudnoci rodzicw w wychowaniu seksualnym swoich dzieci Najpierw s to trudnoci wynikajce z osobistych trudnoci seksualnych samych rodzicw. Im bardziej poranione bywaj ich postawy i zachowania seksualne, tym wiksze bd oni mieli trudnoci w wychowaniu seksualnym swoich dzieci. "Najwaniejsz metod wychowania seksualnego jest metoda wpywu osobistego, gdzie wasne, autetyczne wiadectwo odgrywa ogromn rol. Wanie dlatego midzy innymi tak wielu rodzicw ma trudnoci w wychowaniu seksualnym swoich dzieci. Stoj temu na przeszkodzie nie tylko mae wiadomoci, lecz take

czsto zdeformowane pogldy i nie uporzdkowane ycie pciowe. Dlatego nie mog da autentycznego wiadectwa." Do wychowania seksualnego dzieci potrzebna jest wic rodzicom ogromna przejrzysto osobowa, ktrej czci jest take przejrzysto w sprawach seksualnych. W wychowaniu seksualnym istniej jednake trudnoci, ktre s niezalene od postawy samych rodzicw. Typ "codziennej kultury" (telewizja, publikacje, reklamy), w ktrej yjemy, jest mocno naznaczony bodcami seksualnymi. One oddziaywuj na dzieci. Niemale na kadym kroku dziecko spotyka si z lansowaniem dezintegracyjnego podejcia do spraw seksualnych, tzn. takiego, ktre oddziela dowiadczenia erotyczne od dowiadczenia mioci. Ma to oczywicie duy wpyw na wiadomo dziecka i na jego osobiste podejcie do wasnej seksualnoci. Dziecku potrzebne jest wwczas bardzo mocne oparcie emocjonalne rodzicw, poczone jednoczenie z ich wiadectwem ycia wartociami moralnymi. Tylko w ten sposb moe zdoby ono przeciwwag dla takiej wizji seksu i obroni si przed bombardowaniem go nieustannymi bodcami seksualnymi. Oparcie w rodzicach pozwala zakwestionowa "powszechne przekonanie" lansowane w rodkach masowego przekazu jak rwnie w rodowisku rwienikw, e seksualno czowieka jest najpierw miejscem zabawy i rozrywki. Inna trudno, jak spotykaj rodzice w wychowaniu swoich dzieci, polega na gboko zakorzenionym jeszcze w Polsce pruderyjnym, represyjnym i lkowym podejciu do seksualnoci. Nie funkcjonuj u nas wypracowane i utrwalone wzory wychowania seksualnego. Rodzice, ktrzy dzisiaj wychowuj swoje dzieci, czsto sami nie otrzymali praktycznie adnego wychowania seksualnego i musz dopiero sami tworzy jego model. Std te nie naley si gorszy ani te dziwi bezradnoci wielu rodzicw wobec wychowania seksualnego dzieci, ale pomaga im w tym nieatwym zadaniu. Rodzice winni by jednak gboko przekonani, i ich wysiek dotyczy nie tylko ich dzieci, ale take dalszych pokole. Jeeli bowiem rozpoczn integralnie rozumiane wychowanie seksualne swoich dzieci, to moe si sta ono dobr tradycj w ich rodzinie. Dobre wychowanie seksualne dzieci sprawia, i rodzice maj poredni wpyw take na wychowanie wnukw. Aby przekona rodzicw do podjcia trudu wychowania seksualnego swoich dzieci, trzeba take przypomina im, ile niepokoju, lku i cierpienia dowiadczyli oni sami w okresie dziecistwa i modoci z powodu braku wychowania w tym zakresie. Trudnoci moe by rwnie brak w Polsce gbokich, ale pisanych prostym i zrozumiaym jzykiem opracowa, ktre ukazywayby cise zwizki pomidzy seksualnoci a sfer emocjonaln i duchow czowieka. Rodzice chcc rzeczywicie przekaza swoim dzieciom nie tylko informacj, ale pene wychowanie seksualne, musz sami zainteresowa si troch szerzej i gbiej t problematyk. Najwiksz trudnoci w wychowaniu seksualnym, o ktrej ju wspominaem, ale ktr chciabym w sposb szczeglny podkreli, napotykaj rodzice wtedy, kiedy nie posiadaj emocjonalnego kontaktu ze swoimi dziemi. Brak atmosfery serdecznoci i gbokiego zainteresowania caym ich yciem sprawia, i nie otworz si one

przed swoimi rodzicami w tej jednej dziedzinie. Z ogromn podejrzliwoci bd przyjmowa przekazywane im informacje, instrukcje czy zachty. Jeeli dziecko jest wychowywane metod "kija i marchewki" metod kary i nagrody, nie bdzie w stanie mwi szczerze o swoich odczuciach, niepokojach, potrzebach czy problemach seksualnych. Dziecko bdzie bowiem obawia si "kary emocjonalnej", czyli negatywnego spojrzenia rodzicw na siebie. Sdz, i wanie w braku szczerych, gbokich wizi emocjonalnych naley upatrywa jedn z gwnych przyczyn braku wychowania seksualnego w rodzinach. Wychowanie seksualne dzieci domagaoby si przede wszystkim gbokiego rachunku sumienia rodzicw, na jakich zasadach w ogle wychowuj swoje dzieci. Wychowanie seksualne dziecka jest najlepszym "papierkiem lakmusowym" caego wychowania. Ujmujc problem oglnie moemy powiedzie, i wychowanie seksualne domaga si poczenia dwu postaw: z jednej strony nalenej dziecku opieki, czuwania nad nim, jakiej formy ograniczonej kontroli; z drugiej za dawania mu wolnoci w tym zakresie, w jakim jest mu ona potrzebna, na ile potrafi ono j unie i na swj wiek realizowa. Pene wychowanie seksualne jest niemoliwe zarwno wtedy, gdy rodzice z jednej strony prbuj dziecko kontrolowa we wszystkich jego zainteresowaniach, gestach, pragnieniach i potrzebach seksualnych, jak te wwczas, kiedy zrzucaj cay ciar ksztatowania jego wasnej seksualnoci wycznie na nie. Dziecko jest zbyt sabe, aby mogo unie ciar wasnego wychowania seksualnego bez pomocy rodzicw i wychowawcw. Brak tej rodzicielskiej lub wychowawczej pomocy zwykle sprawia, i seksualno dziecka rozwija si bardzo przypadkowo. Wiele negatywnych wpyww i osobistych bdw - wprawdzie mao wiadomych, ale majcych jednak powane nieraz konsekwencje - sprawia, i dziecko nierzadko wchodzi w okres dojrzewania bardzo poranione seksualnie. Okres ten zwykle pogbia i utrwala to poranienie. Bez duszej i powanej pomocy terapeutycznej, szanse na udane ycie maeskie i rodzinne s wwczas bardzo mae. Seksualno czowieka jest dziedzin bardzo wan, ale jednoczenie ogromnie delikatn i trudn. Dlatego wanie konieczne jest udzielenie pomocy dziecku w jego rozwoju seksualnym. Otrzymanie tej pomocy jest podstawowym prawem dziecka. Obowizkiem za rodzicw jest udzielenie jej w tym wymiarze, w jakim jej potrzebuje. I chocia wychowawcy powinni wspiera rodzicw, to jednak "rodzina jest najbardziej odpowiednim rodowiskiem do zapewnienia stopniowego wychowania seksualnego. Ona posiada pewien adunek afektywny, umoliwiajc, bez uraenia, akceptacj najbardziej delikatnej dziedziny i jej harmonijnego wczenia w osobowo zrwnowaon i bogat." 5. Trudnoci dzieci w rozmowach z rodzicami na tematy seksualne "Dlaczego rodzice nie chc rozmawia ze swoimi dziemi o sprawach seksualnych, o sprawach ich dojrzewania?" - pyta chopiec

w ankiecie. Najpierw moe dlatego, i nie znajc procesu rozwoju psychoseksualnego swoich dzieci, nie s wiadomi takiej potrzeby. Zdarza si, i cae wychowanie dziecka ogranicza si do koncentracji na sprawach zewntrznych. Do czsto rodzice zapewniajc dziecku rodki materiale, minimum troski o jego zdrowie i zewntrzne dobre samopoczucie, bardzo mao interesuj si jednak tym, co dziecko przeywa i czego wewntrznie dowiadcza. Rodzice s nieraz tak gboko zajci swoimi nierozwizanymi konfliktami wewntrznymi, ktre ujawniaj si take w ich konfliktach maeskich, i nie s w stanie zauway emocjonalnych potrzeb i pragnie swoich dzieci. W rozwoju emocjonalnym dziecko jest wwczas praktycznie pozostawione sobie samemu. Zajci swoimi problemami rodzice nierzadko pomniejszaj problemy dziecka, uwaajc je za przesadzone lub niewane. Szczeglnie wwczas, kiedy zapewnienie rodkw materialnych dziecku nie jest spraw atw oraz kiedy sami rodzice przeywali w dziecistwie takie braki, mog uwaa, e dziecko powinno by szczliwe i zadowolone z ycia, poniewa "ma wszystko". Stosunkowo czsto rodzice nie rozmawiaj ze swoimi dziemi o sprawach seksualnych take dlatego, i sami dowiadczaj obaw i lkw w tej dziedzinie. Ich negatywne spojrzenie na sprawy seksualne sprawia, i maj oni wraenie, e nie wypada mwi "o tym" gono. Za t obaw kryje si nieraz urazowy stosunek do ich wasnej seksualnoci. Wielu rodzicw niewiadomych problemu sdzi, i rozmowa z dziemi na tematy seksualne byaby gorszeniem dziecka. Inn, by moe nieco rzadsz, przyczyn braku rozmw rodzicw z dziemi na tematy seksualne moe by fakt niedoceniania, czy moe wprost banalizowania wychowania seksualnego. Zdarza si bowiem, i rodzice traktuj sprawy seksualne jako naturaln, cho marginaln spraw ich ycia, ktrej nie warto powica wicej uwagi. Zdarza si to szczeglnie rodzicom, ktrzy cho nie otrzymali wyranego wychowania seksualnego, to jednak wzrastali w atmosferze pozytywnego stosunku do spraw seksualnych. Ograniczone bodce seksualne okresu dziecistwa i dojrzewania sprawiy, i nie przeywali by moe w tej dziedzinie jakich szczeglnych trudnoci. Te swoje pozytywne dowiadczenia mog oni niewiadomie przenosi na wasne dzieci. Tacy rodzice winni jednak uwzgldni, i atmosfera spoeczna, w ktrej wychowuj si ich dzieci, jest zupenie inna. Dziecko naraone jest dzisiaj na mocne bodce seksualne tak ze strony dorosych jak i rwienikw. Bodcw tych czsto nie jest w stanie zintegrowa bez wyranej pomocy dorosych. Trudnoci dzieci w rozmowach ze swoimi rodzicami na tematy seksualne bd zwykle wypywa z szerszych i gbszych trudnoci, jakie ma dziecko w stosunku do rodzicw. Dziedzina seksualna jest jedn z dziedzin ycia. Tematy seksualne s jednym z tematw, o ktrych dziecko moe rozmawia. Niewtpliwie pierwsz i najwaniejsz trudnoci dzieci w rozmowach z rodzicami, o ktrej ju wspominalimy, jest brak gbszego kontaktu uczuciowego, a w konsekwencji brak penego zaufania do rodzicw. Jeeli dziecko spotyka si z cig podejrzliwoci rodzicw, pewnym chodem uczuciowym lub te

przeciwnie ze zbytni ich zaborczoci emocjonaln, wwczas prby nawizania rozmw na tematy seksualne bdzie praktycznie niemoliwa. Takie prby dziecko moe odbiera jako ch kontrolowania go w tej bardzo intymnej dla niego dziedzinie. W sposb odruchowy przyjmie wic postaw obronn. Dzieci w okresie dorastania maj trudno w rozmowie z rodzicami na tematy seksualne take wwczas, kiedy zaczynaj dostrzega ich brak odpowiedniego wyksztacenia, pewnej kultury ycia, poziomu duchowego. Dziecko moe przeczuwa, e rodzice po prostu nie zrozumiej jego problemw. Jeeli dziecko dostrzega zbytnie uproszczenia wielu innych wanych problemw yciowych, pewn powierzchowno uczuciow i duchow, wwczas moe mie wraenie, i nie warto zaczyna rozmowy "z nimi" na "te tematy". Szczeglnie wwczas, kiedy wyczuje, i informacje i opinie rodzicw na tematy seksualne oparte s o ich wasne, niedojrzae dowiadczenia w dziedzinie seksualnej, wwczas nie bdzie miao zaufania do dawanych mu rad czy te przekazywanych informacji. Wielu modych ludzi czuje si zraonych do starszego pokolenia, w tym take do rodzicw, za ich postaw mniejszej czy wikszej nieszczeroci, a nawet pewnego zakamania i obudy. Modzi ludzie, jako bystrzy obserwatorzy ycia, atwo dostrzegaj, e z jednej strony doroli pozwalaj sobie w dziedzinie seksualnej na wiele naduy, a z drugiej strony moralizuj, strasz modzie nieprawdziwymi informacjami oraz "rozdzieraj szaty", jeeli widz saboci i bdy seksualne swoich dzieci. Starsze pokolenie stwarza nieraz takie wraenie, jakby problemy seksualne istniay tylko w okresie modoci i jakby posiadali je tylko modzi ludzie. Ot integracja seksualna, dojrzaa mio w kadym stanie ycia pozostaje problemem od modych lat a do pnej staroci. Jeeli dziecko dostrzee najmniejsze oznaki podwjnej moralnoci u swoich rodzicw, wwczas bdzie zamknite na jakiekolwiek prby wychowywania go w dziedzinie seksualnej. Wychowanie seksualne modego pokolenia byoby o wiele bardziej szczere, otwarte ze strony dorosych, gdyby przypomnieli oni sobie wasne trudnoci seksualne okresu dziecistwa i dojrzewania i gdyby chcieli sobie uwiadomi, e wynikay one take z braku ich osobistego wychowania seksualnego. Uczc si na wasnych bdach, winni pomc swoim dzieciom odkry seksualno w taki sposb, aby nie bya ona najpierw miejscem saboci i cierpienia, ale staa si sposobem przekazywania mioci i ycia.

ROZDZIA III INTEGRALNE SPOJRZENIE NA LUDZK SEKSUALNO

A. ISTOTA INTEGRACJI SEKSUALNEJ Aby mc odpowiedzie na pytanie, co jest istot integracji seksualnej, posuymy si najpierw pojciem integracji G. W. Allporta odnoszc j do omawianego zagadnienia - integracji seksualnej. Definicja integracji podana przez Allporta dobrze odpowiada zaoeniom przyjtym w ksice take dlatego, i podkrela wag czynnika duchowego i religijnego dla procesu integracji. 1. Integracja seksualna w wietle pojcia integracji u G. W. Allporta a. Allport zauwaa najpierw, i "integracja oznacza proces, w ktrym wychodzc od przeciwstawnych sobie impulsw i pragnie, dochodzi si do wzgldnej (przyblionej) spjnoci umysowej". To stwierdzenie Allporta jest wyjtkowo prawdziwe w integracji seksualnej. Jest ona bowiem dugim procesem jednoczenia "umysowego psychicznego" "nieuporzdkowanych uczu", impulsw i pragnie seksualnych i emocjonalnych. W seksualnoci niedojrzaej (niezintegrowanej) impulsy fizyczne s najczciej niespjne z impulsami uczuciowymi, za impulsy uczuciowe przeciwstawiaj si "impulsom" - pragnieniom natury duchowej. Istot integracji seksualnej jest wic - uywajc wyraenia Allporta przytoczonego w jego ksice "Psychologia osobowoci" unitas multiplex, wielo w jednym. Integracja seksualna, to jednoczenie sfery genitalnej, uczuciowej i duchowej w "jedno dowiadczenie mioci". Znany woski profesor psychiatrii, Ch. Trabucchi, stwierdza, i dojrzaa "seksualno ludzka oparta jest na harmonii, ktra nie wyklucza ani instynktu, ani te uczucia, ale instynkt i uczucie integruje i podporzdkowuje woli owieconej, wiadomej celw i warunkw, ktrymi charakteryzuje si akt ludzki." b. Integracja seksualna - jak zreszt kady inny rodzaj integracji - nie jest jednak rzeczywistoci, ktr czowiek otrzymuje w gotowej postaci, ale jest ona raczej jego zadaniem. Allport w swojej definicji integracji odziera ze zudze tych, ktrzy pragn prowadzi uporzdkowane, dojrzae ycie, ale nie podejmuj pracy nad sob: "Nikt nie moe powiedzie: <<Zintegruj moje ycie>> spodziewajc si jednoczenie, e znajdzie t integracj ju gotow." Integracja seksualna, podporzdkowywanie "instynktu i uczucia owieconej woli" dokonuje si wic dziki wysikowi i ofiarnemu zaangaowaniu czowieka w miar jego wzrastania emocjonalnego i duchowego. c. Allport zauwaa dalej, i "integracja jest zazwyczaj wynikiem ubocznym rnorodnych sprzyjajcych jej form ycia." Jest to kolejne doniose stwierdzenie dla integracji seksualnej. Nie dochodzi si do niej bowiem poprzez bezporednie zajmowanie si sfer seksualn jako tak, ale poprzez "sprzyjajce (integracji) sposoby ycia". "Odpowiednie" - "sprzyjajce" integracji seksualnej "formy ycia", to najpierw atmosfera wzajemnej mioci pomidzy samymi rodzicami oraz rodzicami a dzieckiem, a nastpnie postawa

odpowiedzialnoci i zaangaowania modego czowieka we wasny rozwj duchowy i emocjonalny. d. Allport stwierdza dalej w swojej definicji integracji: "Oczywicie nigdy si nie osignie integracji doskonaej." Niemiecki pisarz, Von Herder, powie natomiast, i "czowiek nigdy nie jest istot pen. Jego egzystencja polega na nieustannym stawaniu si". Takie stwierdzenia w odniesieniu do integracji seksualnej posiadaj wane znaczenie duchowe. Wanie fakt, i czowiek nie moe "na ziemi" osign doskonaej integracji, otwiera go na rzeczywisto pozaziemsk. Seksualno, rozumiana w sensie najgbszym, jest nie tylko "miejscem" gbokich relacji midzyludzkich, ale take "miejscem" spotkania z Bogiem. Nasza wi z Nim rwnie naznaczona jest nasz seksualnoci. Wychowanie do integracji seksualnej nie jest wic tylko wychowaniem do dojrzaej ludzkiej mioci, ale take do mioci w wymiarze duchowym. Stwierdzenie Allporta, e "nigdy nie osignie si integracji doskonaej", nie musi wic posiada charakteru negatywnego, ale wprost przeciwnie - moe otwiera czowiekowi perspektyw Boskiej mioci. e. W swojej definicji integracji Allport wskazuje take na rzeczywisto "dojrzaego sumienia" oraz "zainteresowanie religijne" jako zasadniczy fundament integracji: "Aby (integracja) moga by przynajmniej wzgldnie uwieczona sukcesem, (...) musi uzna wymagania dojrzaego sumienia. (...) Zainteresowanie religijne, bdce najpeniejszym, jak adne inne nadaje si do spenienia roli czynnika integrujcego." Kady proces integracyjny musi posiada swj zwornik, o, wok ktrej jest on dokonywany. Zwornikiem dla integracji seksualnej w naszym rozumieniu jest dowiadczenie religii chrzecijaskiej, ktre odwouje si zarwno do "praw natury", ktre czowiek moe sam odkry, jak te do Objawienia Boego interpretowanego przez Magisterium Kocioa. Std te wychowanie do integracji seksualnej, rozumiane w sensie najpeniejszym, bdzie take w jakim sensie wychowaniem religijnym. 2. Pocztkowe etapy integracji seksualnej w okresie dziecistwa i dojrzewania Pierwszym etapem integracji seksualnej jest identyfikacja, tosamo seksualna. Dokonuje si ona poprzez spotkanie ze wzorem identyfikacji, ktre polega przede wszystkim na bezwarunkowej akceptacji nie tylko sfery seksualnej, ale caej swojej osobowoci. W ten sposb spontanicznie rodzi si gbokie "emocjonalne przekonanie" (zarwno na poziomie wiadomoci jak i podwiadomoci) o "byciu mczyzn" - "byciu kobiet". Drugim podstawowym etapem integracji seksualnej, ktry przychodzi w okresie dojrzewania, jest wiadomy wybr obiektu seksualnego. Jeeli w okresie poprzedzajcym dojrzewanie dokonaa si pena identyfikacja seksualna, wwczas wybr obiektu seksualnego (dla chopca wybr dziewczyny, dla dziewczyny wybr chopca) jest czym spontanicznym i naturalnym. Najczciej wanie okres dojrzewania

ukazuje rzeczywiste rozmiary braku identyfikacji seksualnej, ktra wprost uniemoliwia lub te tylko utrudnia prawidowy wybr obiektu seksualnego. Dalszym podstawowym elementem integracji seksualnej jest poczenie sfery seksualnej ze sfer emocjonaln i duchow. Dziki integracji seksualnej pciowo czowieka moe zaj w yciu ludzkim to miejsce, ktre jej si naley ze wzgldu na wpisane w ni prawa Boe (biologiczne, psychologiczne, duchowe) oraz ze wzgldu na dokonany wybr stanu ycia. To wanie dziki integracji seksualno czowieka nie jest ani bokiem, wok ktrego musi krci si cae ycie, ani te "brzydk spraw", przed ktr trzeba si nieustannie broni. Seksualno zajmuje swoje "szste miejsce" w ludzkim yciu, miejsce przyznane jej przez Boga w hierarchii Boych przykaza. 3. Co jest istot seksualnoci czowieka? Integracja seksualna rozwaana na gruncie chrzecijaskim zakada odpowiednie rozumienie ludzkiej seksualnoci. Zauwamy najpierw, i samo sowo "seksualno" wskazuje na prosty fakt bycia mczyzn lub kobiet. "Stworzy wic Bg czowieka na swj obraz, na obraz Boy go stworzy: stworzy mczyzn i niewiast. Po czym Bg im bogosawi, mwic do nich: <<Bdcie podni i rozmnaajcie si, abycie zaludnili ziemi. (...) A Bg widzia, e wszystko, co uczyni, byo bardzo dobre" (Rdz 1, 27-28. 31)." Seksualno sama w sobie jest wic - zgodnie z zamiarem Stwrcy - bardzo dobra. Ludzkiej seksualnoci nie mona traktowa jak "sprawy brzydkiej, brudnej, nieczystej". Jest ona bowiem zamierzona przez Boga i winna by przyjta przez czowieka jako dar pikny i dobry. Istot seksualnoci ludzkiej jest otwarcie si na "drugiego". Seksualno jest wanie miejscem otwarcia na mio - miejscem przyjmowania i dawania siebie. Nie chodzi jedynie o otwarcie si mczyzny na kobiet i kobiety na mczyzn, ale chodzi o otwarcie majce wymiar bardziej powszechny - jest to otwarcie na kad mio. Istota ludzkiej pciowoci daleko przekracza fizyczne zjednoczenie seksualne kobiety i mczyzny. Wanie dlatego sama fizyczna aktywno seksualna nie stanowi nigdy kryterium integracji seksualnej. "Bogate" fizyczne ycie seksualne, prowadzone nieraz z wielu partnerami, wiadczy raczej o braku takiej integracji. Akt seksualny jest tylko jednym ze sposobw wyraania jednoci, ktry zakada wczeniejsze osignicie jednoci w wymiarze emocjonalnym i duchowym. Pena, integralnie rozumiana seksualno, realizuje si take na paszczyznach: uczuciowej, intelektualnej, duchowej. Na kadej z nich dokonuje si dawanie i przyjmowanie mioci. Kada z nich naznaczona jest ludzk pciowoci. Seksualno w sensie cisym, osiga swoj gbi dopiero wtedy, kiedy jedno erotyczna zostaje przygotowana i poprzedzona jednoci uczuciow i duchow. Duchowo chrzecijaska zakorzeniona w Biblii patrzy na seksualno czowieka w sposb integralny. Pozytywna ocena fizycznej sfery seksualnej czowieka wynika wanie ze zintegrowania jej ze

sfer emocjonaln i duchow. Pojcie integracji seksualnej chroni nas przed traktowaniem ludzkiego ciaa wraz z jego genitalnoci przede wszystkim jako symbolu ludzkiej saboci i uomnoci. "Ciao (bowiem) o tyle, o ile jest seksualne, wyraa powoanie czowieka (...) do mioci i wzajemnego daru z siebie samego. Ciao wreszcie wzywa mczyzn i kobiet do spenienia ich podstawowego powoania, do podnoci". Seksualno nie powinna by rozumiana najpierw jako miejsce ograniczonoci czowieka. Trzeba j przyj jako bogactwo czowieka, ktre pozwala mu wej w relacj z Drugim: z czowiekiem i z Bogiem. Chrzecijanin winien odkry seksualno jako miejsce spotkania, miejsce ycia. "Dynamika seksualna uzdalnia nas do wychodzenia z wasnej izolacji i otwierania si na drug osob. Jest to dynamika ukierunkowana na midzyosobow komunikacj". Jest prawd, e ludzka seksualno posiada swoje ograniczenia oraz e moe by rwnie miejscem saboci i grzechu czowieka. Przesadne i jednostronne podkrelanie negatywnej strony seksualnoci prowadzi jednak do niedoceniania tego szczeglnego daru Boego. Spojrzenie na ludzkie ciao niemal wycznie w kategoriach uomnoci i niebezpieczestwa grzechu, z jakim spotykalimy si nierzadko w przeszoci, prowadzio do negatywnego oceniania seksualnoci jako takiej. Spojrzenie to zuboa nie tylko ludzk pciowo, ale ca osobowo czowieka. Dziki wychowaniu do integracji seksualnej ciao czowieka z jego pciowoci moe sta si miejscem wzajemnego "objawiania si osb", miejscem najgbszego wzajemnego poznania. Poprzez postawy, spojrzenia, sowa, poprzez wyraz twarzy lub inne gesty ciaa czowiek "objawia si" drugiemu. Dziki nim kobieta i mczyzna mog si "pozna". Z zamierzenia Boego dziaanie erotyczne jest najgbszym i najbardziej angaujcym sposobem wzajemnego objawiania si sobie mczyzny i kobiety. W dawniejszych przekadach pierwsze wspomniane w Biblii zblienia mczyzny i kobiety (Rdz 4, 1-2) byo okrelone jako "poznanie". "Mona w tym widzie ubstwo archaiczne jzyka, ktremu brakowao wikszej liczby wyrae na okrelenie zrnicowanych faktw. Tym niemniej pozostaje rzecz znamienn, i sytuacja, w ktrej <<mczyzna i jego ona cz si ze sob tak cile, e staj si jednym ciaem>>, zostaa okrelona jako <<poznanie>>". To wanie "wzajemne objawianie si sobie", "wzajemne poznanie" mczyzny i kobiety staje si rdem nowego ycia. 4. Seksualno jako zadanie czowieka Daru ludzkiej seksualnoci czowiek nie otrzymuje jednak w gotowej, dojrzaej, zintegrowanej formie. Dar ten jest jednoczenie naszym zadaniem. Obowizkiem jest pielgnowanie tego daru, rozwijanie go dla wasnego dobra oraz dla dobra innych. Dla wielu modych ludzi wychowanie do integracji seksualnej winno si rozpocz od uczenia si pozytywnego patrzenia na ludzk seksualno. Nierzadko bowiem w przeszoci seksualno bya

odbierana najpierw jako sfera "nieczysta", jako co "zakazanego", co trzeba wykrada Bogu za cen grzechu. Jeszcze dzisiaj w wiadomoci wielu istnieje alternatywa: sprzeciwi si Bogu i szuka seksualnego doznania albo te podda si Bogu dawic i niszczc w sobie wszelkie odczucia i pragnienia seksualne. Wydaje im si, e Bg sprzeciwia si radoci korzystania z ludzkiej seksualnoci; co wicej, e jest On zazdrosny o przyjemno seksualn czowieka. Std przeywaj oni wasn seksualno nieraz z cikim poczuciem winy. "Jeeli seks jest spraw pikn, to dlaczego doroli tak niechtnie o tej sprawie mwi?" - pyta w ankiecie pewien mody czowiek. Bg stworzy czowieka z jego seksualnoci dlatego, eby - w ramach praw wpisanych w ten dar - korzysta z niej dla swojego dobra oraz dla dobra innych. Obowizkiem czowieka jest najpierw pozna te prawa i dostosowa si do nich. Jednym za z gwnych praw ludzkiej seksualnoci jest jej integralno, czyli cise powizanie sfery erotycznej z emocjonaln i duchow. Prawa rzdzce seksualnoci czowieka, szczeglnie za integralno spojrzenia na ni, gwarantuje dopiero pene i dojrzae korzystanie z niej. Seksualno nie jest miejscem "taniej" rozrywki i zabawy. Niedostosowanie si do praw rzdzcych pciowoci godzi najpierw nie w Boga, ale w samego czowieka. Naduycia seksualne, zwaszcza powane, s rdem gbokich cierpie. 5. Trzy przejawy ludzkiej seksualnoci Moemy w zasadzie mwi o trzech przejawach ludzkiej seksualnoci: zjednoczenie uczuciowe, zjednoczenie fizyczne, rodzicielstwo (ojcostwo i macierzystwo). Integracja seksualna ma miejsce wwczas, kiedy wszystkie trzy przejawy seksualnoci zachodz na siebie wspomagajc i dopeniajc si wzajemnie. Pierwszym zasadniczym przejawem seksualnoci czowieka jest jego tsknota "za blinim", "cienie" ku osobie pci przeciwnej, ktre budzi si ju w okresie dojrzewania. Chopiec w swoim zainteresowaniu uczuciowym szuka dziewczyny, a dziewczyna ma w sobie gbok potrzeb bycia przedmiotem zainteresowania. Ta wzajemna tsknota za sob, fascynacja sob, wzajemne pragnienie siebie, w swej pocztkowej fazie nie jest jeszcze zwizane z pragnieniem dziaania erotycznego. W okresie dojrzewania chopiec zakochany w dziewczynie myli o niej, tskni za ni, szuka z ni kontaktu w sposb seksualnie bezinteresowny. Ma to miejsce szczeglnie wwczas, kiedy nie jest on jeszcze rozbudzony seksualnie przez uprzednie dowiadczenia seksualne. Tym bardziej dziewczyna zakochana w chopcu nie szuka najpierw fizycznego dziaania seksualnego. Sfera genitalna w tym okresie wyranie schodzi na dalszy plan. Liczy si przede wszystkim wzajemne "poznanie" uczuciowe. Ten pierwszy okres wzajemnej uczuciowej tsknoty za sob, okres zakochania, jest bardzo wany, gdy tu wanie dokonuje si proces integracji seksualnej: wizanie uczucia mioci z dziaaniem seksualnym oraz wizanie dziaania seksualnego ze wzajemn odpowiedzialnoci za siebie. Odpowiedzialno "za drugiego" to take

odpowiedzialno za "nowe ycie". To wanie mio i odpowiedzialno kae zakochanym czeka na pene wspycie seksualne a do momentu zawarcia trwaego zwizku, maestwa. Maestwo jedynie daje bowiem pene poczucie bezpieczestwa wszystkim: zakochanym i ich dziecku. Samo dziaanie seksualne, zespolenie fizyczne jawi si jako naturalna konsekwencja gbokiej jednoci uczuciowej i duchowej. Wzajemna emocjonalna tsknota moe by atwo spycona i zmarnowana przez przedwczesne podejmowanie bezporedniego dziaania seksualnego. Drugi wymiar ludzkiej seksualnoci, zespolenie fizyczne, przychodzi jako "naturalne" dopenienie wymiaru pierwszego - penego zespolenia uczuciowego i duchowego. W caoci popdu seksualnego to cienie uczuciowe ku sobie z czasem rzeczywicie przeradza si w pragnienie zespolenia erotycznego. Kontakt erotyczny jest postrzegany wwczas jako wyraz komunikowania sobie wzajemnie uczu mioci. Erotyzm staje si "jzykiem", przy pomocy ktrego kochajcy si wyraaj sobie swoje wzajemne oddanie. W dojrzaej, zintegrowanej seksualnoci nie ma jednak egoistycznej koncentracji na zmysowych doznaniach. Istot jest intymne spotkanie osb. Wspycie seksualne jest istotnym dopenieniem spotkania emocjonalnego i duchowego. Akt seksualny staje si wwczas symbolem prawdziwego, wewntrznego zjednoczenia (por. Ef 5, 31). Trzecim wymiarem ludzkiej seksualnoci, koniecznym do integralnego spojrzenia na ni, jest dowiadczenie rodzicielstwa: ojcostwa i macierzystwa. Mio chce dawa siebie. Z dojrzaym dziaaniem seksualnym wie si bezporednio dawanie ycia. Seksualno, ktra nie uwzgldnia tego aspektu, bdzie zawsze w jaki sposb niedojrzaa, niezintegrowana. "Ciao wzywa mczyzn i kobiet do spenienia ich podstawowego powoania - do podnoci." Dorastanie do penej mskoci i kobiecoci, to dorastanie do integrowania tych trzech przejaww ludzkiej seksualnoci. 6. Zasadnicze rnice midzy seksualnoci kobiety i mczyzny W omawianiu spraw seksualnych trzeba podkrela ogromne rnice, jakie istniej w zainteresowaniach, potrzebach, postawach i zachowaniach seksualnych midzy dziewcztami a chopcami, kobietami a mczyznami. "Ja" mczyzny i "ja" kobiety dopiero poprzez wzajemn jedno, mio i oddanie razem tworz "my", dla ktrego "przedwiecznym prawzorem" jest jedno i mio samego Boga. Aby mc stworzy pen harmoni w relacji midzyosobowej mczyzny i kobiety, potrzebna jest gbsza wiadomo wzajemnego dopeniania si pci poprzez odmienno i rnice. Integracja seksualna domaga si wzajemnego poznania si pci. Nie chodzi jednak tylko o poznanie rnic natury fizycznej, ale take emocjonalnoduchowych. Sprbujmy pokrtce je opisa. U dziewczt zainteresowanie fizyczn stron ludzkiej seksualnoci przejawia si w barwach wytonowanych. Dziewczyna, kobieta koncentruje si bardziej na przeyciach emocjonalnych. Oczekuje najpierw zainteresowania nie

wasn seksualnoci, ale ca swoj osob. Oczekuje opieki, troskliwoci, mocnego oparcia. Dziewczyna nie oddziela tak atwo dziaania fizycznego od uczucia mioci. Zwykle spontanicznie czy wszelkie gesty i dziaania seksualne z dowiadczeniem uczuciowym. Dziaanie seksualne odbiera najpierw jako wyraz gbokiego oddania uczuciowego. Wanie dziewczyna - kobieta moe i powinna uczy swojego chopca - mczyzn czenia erotyzmu z gbokim dowiadczeniem mioci. Jeeli dziewczyna jest niewiadoma rnicy w traktowaniu spraw seksualnych pomidzy mczyzn a kobiet, moe naiwnie uznawa za "dowody mioci" wszelkie prby nakaniania jej do fizycznego dziaania seksualnego. "Caa zewntrzna konstrukcja ciaa kobiety, jego szczeglny ksztat (...) pozostaj w cisej cznoci z macierzystwem. Biblia z waciw sobie prostot sawi i czci przez tyle stuleci <<ono, ktre Ci nosio, i piersi, ktre ssae>> (k, 11, 27)." Delikatno, wraliwo ciaa kobiecego predysponuje kobiet do spenienia szczeglnego zadania, jakim jest macierzystwo. Ze wzgldu na t donios rol dziewczyna, posiadajca pewn dojrzao emocjonaln, czuje si bardziej odpowiedzialna za kroki podejmowane w dziedzinie fizycznego dziaania seksualnego, gdy ona pierwsza ponosi jego konsekwencje. Pewnym niebezpieczestwem seksualnoci kobiety moe by jej tendencja do zawaszczania emocjonalnego. Kobieta nie panujca nad swoimi potrzebami uczuciowymi staje si bardzo zachanna uczuciowo. "Przy osabieniu lub zboczeniu kobiecego popdu pciowego przeradza si on w (...) zaborczo." Kobieta zaborcza moe ogranicza i krpowa mczyzn w jego wolnym dziaaniu. Zachanno emocjonalna ony - matki, ktra nie zostaje zaspokojona przez ma - ojca, nierzadko zostaje przenoszona pniej na dzieci, szczeglnie na syna. "Ogldamy wwczas tajemn zmow midzy matk a synem i widzimy, jak pomagaj sobie nawzajem, by oszuka ycie. Kt jest tu winien. Matka czy syn? Przypuszczalnie winni s oboje." Kobieta zachanna uczuciowo, ktra nie ma dobrego kontaktu ze swoim mem, a nie kontroluje swojej emocjonalnoci, moe kocha swoje dzieci mioci zaborcz, ograniczajc je w uczeniu si wolnoci i korzystaniu z niej. Moe ona znacznie utrudnia czy wrcz uniemoliwi swojemu dziecku "opuszczenie ojca i matki", aby mogo "zamieszka ze swoj on", ze swoim mem (por. Rdz 2, 24). Wrd takich ukadw emocjonalnych panujcych w rodzinie, wychowanie dzieci do integracji seksualnej bdzie ogromnie utrudnione. Zachanno emocjonalna kobiety posiadajcej ju dorose dzieci wyraa si w nadmiernej ingerencji w ich ycie maeskie. Matka, niewiadoma swojej zachannoci emocjonalnej, moe wchodzi w sposb zupenie bezwiedny w swoist rywalizacj, uczuciow walk "o swoje dziecko", szczeglnie za "walk o mczyzn" - o syna. W zachannoci emocjonalnej moemy odnale najgbsze rdo konfliktu pomidzy teciow a synow lub ziciem. Takie matki czyni to oczywicie pod mask "troski" o "swoje dziecko". Caa struktura psychofizyczna mczyzny jest ukierunkowana w

stron dziaania, aktywnoci, dawania. "Charakter mski cechuje zdolno do przenikania, kierowania, aktywno, zdyscyplinowanie i miao," "logiczne mylenie i wydawanie obiektywnych sdw, zdolno do duchowej koncentracji, sia woli, panowanie nad sob". Oddawanie siebie w mioci jest inne u mczyzny ni u kobiety. Jest to oddanie si przez dziaanie, przez aktywno. Centrum mczyzny stanowi skuteczno, przedsibiorczo, wola walki. Std te pozytywn stron seksualnoci mczyzny jest potrzeba dawania siebie przez prac, opiek, dziaania dla ony i dzieci. Mczyzna posiada siln potrzeb bronienia sabszych (dziecka, kobiety), bycia oparciem dla osoby, ktra mu si cakowicie powierza. To dziki obecnoci mczyzny, kobieta i dziecko czuj si bezpieczni. Mczyzna - ojciec pomaga dzieciom wyj do innych, otworzy si na wiat. Ze wzgldu na wielk aktywno "mskiego dawania" (oddawania siebie) jest ono naraone na powierzchowno. "Niebezpieczestwo kryje si w przesadzie. Prowadzi ono do ewentualnego zatracenia samego siebie w pracy (...), zaniedbanie ony, rodziny i innych spraw." "Poczucie siy" moe przerodzi si w "stosowanie siy" i przemocy. W dziedzinie seksualnej wyraa si to w "seksie siowym", ktry oddziela fizyczne dziaania od dowiadczenia mioci. "Gdy mskie cechy charakteru s osabione, poniewa mczyzna w swym rozwoju emocjonalnym pozosta dzieckiem, prbuje on zrekompensowa sobie ten brak przez podkrelanie swej mskiej roli wycznie w dziedzinie pci. Taki wanie jest Don Juan, ktry musi udowadnia swoj msk tyzn w dziedzinie seksualnej, poniewa nie jest pewny swej mskoci w sensie charakterologicznym." Takie moe sta si nie tylko dziaanie seksualne, ale kade dziaanie mczyzny. "Kiedy poraenie mskoci siga dalej, uycie siy staje si gwnym wypaczonym substytutem mskoci." To wanie oddzielanie fizycznego dziaania od mioci i udowadnianie swojej "mskiej tyzny" przez dziaanie seksualne, czyni mczyzn nieodpowiedzialnym za kobiet oraz za ewentualne nowe ycie. Std te chopcy, modzi mczyni winni by wiadomi niebezpieczestwa zatrzymania si w swoim rozwoju seksualnym na seksualnoci prymitywnej, szukajcej wycznie potwierdzenia wasnej mskoci. Takie traktowanie seksualnoci uniemoliwia integralne przeywanie mioci ludzkiej. Mio wie si z dawaniem, z obecnoci kochanej osoby, z ofiarn trosk o kochanego czowieka. Wyraa si take w gbokim uczuciu szacunku i poczuciu bezpieczestwa. Dziaanie seksualne, zarwno mczyzny jak i kobiety, winno by wanie wyrazem i znakiem przeywania mioci i odpowiedzialnoci. Ta rnica w podejciu do spraw seksualnych u mczyzn i kobiet jest bogactwem czowieka. Sprawia ona, e mczyzna i kobieta uzupeniaj si nie tylko fizycznie, ale take psychicznie, emocjonalnie i duchowo i mog sobie wzajemnie pomaga we wzrocie osobowym. Wzajemny kontakt dziewczyny i chopca, kobiety i mczyzny ogromnie pomaga obu stronom w integrowaniu wasnej seksualnoci. Oto pewne przykady takiej wzajemnej pomocy. Jeeli dziewczyna oczekuje opieki, zainteresowania, to wanie u chopca budzi si

potrzeba opiekuczoci. Kiedy kobieta szuka obrony i oparcia dla siebie i dziecka, to u mczyzny wyzwala to potrzeb bronienia sabszych. Jeeli natomiast chopiec ma skonno do oddzielenia dziaa fizycznych od mioci, to wanie dziewczyna moe uczy go, i dziaanie seksualne winno by zawsze wyrazem mioci i troski o czowieka; jeeli w faszywie pojtej mskoci ma on tendencje do zachowa brutalnych, to od dziewczyny moe nauczy si delikatnoci, czuoci, serdecznoci. Dziewczyna moe pomc chopcu obali faszywy mit mskoci, ktry kae mu by twardym wobec dziewczyn, moe uczy go wraliwoci oraz umiejtnoci wyraania uczu. Twardo, surowo psychiki mczyzny agodnieje i "miknie" wobec uczuciowoci i delikatnoci kobiety. Jeeli niedojrzay mczyzna jest skonny do zachowa agresywnych, to z kolei niedojrzaa kobieta skonna jest do "zachowa histerycznych i cierpitniczych". Te niebezpieczestwa zachowa kobiety i mczyzny doskonale pokazuje obraz woskiego malarza Masaccio (XV w.) "Wygnanie z raju". Adam opuszcza bramy raju z pochylon i zasonit twarz, pen smutku, rozpaczy i maskowanej agresji. To wanie "mska" agresja staje si rdem destruktywnych dziaa, ktre wzniecajc wojny niszcz nieraz dorobek caych narodw osigany w cigu dugich stuleci. Ewa za wychodzi z raju z krzykiem i blem widocznym na uniesionej demonstracyjnie twarzy. Na twarzy Ewy widoczne jest histeryczne cierpienie. Kobieta moe nauczy si od mczyzny pewnej stanowczoci, panowania nad potrzebami uczuciowymi, pewnej siy psychicznej, potrzeby bycia oparciem dla drugiego, zdolnoci do znoszenia potrzebnej wszystkim "troch" samotnoci. Kobieta moe take nauczy si od mczyzny wikszej wolnoci wobec wiata wasnych uczu. Wiele dziewczt zaprzepaszcza nieraz szans na dojrza ludzk mio z powodu histerycznego popiechu w zdobywaniu chopca dla siebie, rwnie przez prowokowanie wspycia seksualnego. O ile jednym z czstych powodw nieudanych maestw i rodzin ze strony mczyzny bywa "siowe" rozwizywanie wszystkich problemw (cznie z problemem wspycia), o tyle ze strony kobiety powodem tym jest najczciej histeria. "Histeryczne usposobienie kobiety wry maestwu nieuchronn zagad." 7. Pena mio Uzupenianie si chopca i dziewczyny, mczyzny i kobiety jest darem Boga wpisanym w seksualno. Czowiek jest w peni sob dopiero wwczas, kiedy wchodzi w relacj z drugim czowiekiem. Dopiero w relacji wzajemnego oddania si i mioci stajemy si "penymi ludmi", realizujemy w sobie pene podobiestwo do Boga. Mio mczyzny oddzielona od mioci kobiety (i odwrotnie) jest w jaki sposb mioci niepen. Mczyzna i kobieta musz dopiero wzajemnie "przekroczy granice samotnoci", aby ich wzajemne zblienie si do siebie stao si pen mioci, ktra daje nowe ycie. "Rodzenie sprawia, e <<mczyzna i kobieta>> poznaj si wzajemnie w tym <<trzecim>>, ktry jest z nich obojga." W ten sposb mio

maeska staje si mioci rodzicielsk, ale nie tylko w samym fakcie zewntrznego urodzenia, ale przede wszystkim poprzez wierne i wytrwae wiadectwo wzajemnej mioci dawane dziecku. Mio Boga charakteryzuje si tym, i jest to mio pena: mio ojca i matki w jednej mioci. Mio Boga czy stanowczo i zdecydowanie ojcowskiej mioci z uczuciowym ciepem i delikatnoci mioci matczynej. T integralno mioci Boga piknie wyrazi Rembrandt w obrazie "Syn marnotrawny". Rce, ktre ojciec kadzie na ramionach swojego syna, przyjmujc go z powrotem do ojcowskiego domu, s dwiema rnymi rkami: jedna z nich jest wyranie szerok msk doni, druga natomiast - delikatniejsz, subteln doni kobiety. Ten malarski symbol ukazuje, i mio Boga, ktra przyjmuje czowieka, jest mioci integraln, mocn, dajc oparcie mioci ojca i jednoczenie czu, wraliw i pen ciepa mioci matki. 8.Wspczesne dowartociowanie sfery seksualnej Dowartociowanie seksualnoci czowieka polega przede wszystkim na odkrywaniu jej pozytywnego wymiaru. Wspczesne bardziej personalistyczne spojrzenie na czowieka pozwolio zerwa z niedobr tradycj traktujc seksualno niemal wycznie jako "zo konieczne" w ludzkiej egzystencji i doceni pciowo jako integraln cz czowieczestwa. Docenienie seksualnoci to take zwrcenie uwagi, i jest ona nie tylko miejscem dawania nowego ycia, ale take miejscem wzajemnego obdarzania si mioci. Nowe ycie rodzi si ze wzajemnej mioci i oddania. Dziaanie seksualne w maestwie nie jest jedynie ustpstwem wobec "grzesznej natury czowieka", ale jest integralnym sposobem wyraania mioci, zamierzonym przez Boga od chwili stworzenia. Dowartociowanie seksualnoci mylone jest jednak niekiedy z absolutyzacj fizycznej strony przey seksualnych. Dzisiaj czsto mwi si i pisze o ludzkiej seksualnoci tylko w kategoriach fizycznego dziaania i doznania. Jest to zagubienie integralnego spojrzenia na ludzk seksualno. To fragmentaryczne patrzenie na pciowo ogromnie j zuboa, co w konsekwencji moe prowadzi do spustoszenia we wzajemnych relacjach mczyzn i kobiet. Takie spojrzenie na ludzk seksualno zwizane jest w sposb cisy ze wspczesn cywilizacj. "Dziki krytycznej refleksji pisze Jan Pawe II - nasza cywilizacja winna uwiadomi samej sobie, e pomimo licznych osigni pozytywnych, z wielu wzgldw jest <<cywilizacj chor>> i rdem gbokich schorze czowieka. Dlaczego jest wanie tak? Dlatego, e cywilizacja ta zostaa oderwana od penej prawdy o czowieku, od prawdy o tym, kim jest mczyzna i kobieta jako istota ludzka. W rezultacie cywilizacja ta nie potrafi waciwie zrozumie, czym naprawd jest dar osb w maestwie, czym jest mio odpowiedzialna za rodzicielstwo, na czym polega autentyczna wielko rodzicielstwa i wychowania." W takim niemal biologicznym podejciu do ludzkiej pciowoci drugi czowiek traktowany jest w kategoriach przedmiotu. Samo

podanie popdowe oraz jego zaspokojenie staje w centrum dziaania seksualnego. Jan Pawe II mwi o "epoce nowego manicheizmu, w ktrym ciao i duch s sobie radykalnie przeciwstawione. (...) Czowiek w tym horyzoncie mylenia przestaje by osob i podmiotem. Staje si wbrew zamierzeniom i deklaracjom wycznie przedmiotem. I tak, na przykad, cywilizacja neomanichejska prowadzi do pojmowania ludzkiego seksualizmu raczej jako terenu manipulacji i eksploatacji ni jako przedmiotu (...) odwiecznego podziwu". To biologiczne traktowanie czowieka rodzi si na gruncie "cywilizacji uycia", w ktrej "kobieta bywa przedmiotem dla mczyzny". "Dzieci staj si przeszkod dla rodzicw. Rodzina staje si instytucj ograniczajc wolno swych czonkw. Aby si o tym wszystkim przekona, wystarczy przygldn si choby <<pewnym programom wychowania seksualnego>>, ktre bywaj w szkoach, czsto mimo sprzeciwu, a nawet protestw rodzicw." Fizyczne dowiadczenia seksualne, ktrych szuka wielu modych ludzi wanie pod wpywem "cywilizacji uycia", same w sobie - bez dowiadczenia uczuciowego i bez podoa duchowego - wyjaawiaj czowieka czynic go wewntrznie pustym. "Zabawa w seks" jest na dalsz met zawsze gorzka i koczy si w sposb bolesny. "Zimny", pozbawiony jakiejkolwiek integracji, seks nie tylko nie czy ludzi midzy sob, lecz wrcz przeciwnie, oddala ich od siebie zuboajc jeszcze bardziej ich sfer emocjonaln i duchow. "Wyizolowany i <<absolutny>> seksualizm dy raczej do tego, by pohamowa mio, take erotyczn, i oddali od siebie ludzi." To wspczesne przewartociowanie "zimnego seksu fizycznego" przynioso take rozwj "technik i metod wspycia". Ich wielkie bogactwo miao suy osiganiu jak najwikszej przyjemnoci. Faktycznie jednak prowadz one do zatracenia tego, co dla dowiadcze seksualnych jest najwaniejsze - spontanicznoci. Nadmiar koncentracji na technice seksualnej blokujc spontaniczno, blokuje tym samym przyjemno wspycia seksualnego. W opinii F. Arves nigdy w historii nie byo tak duo przypadkw impotencji seksualnej jak wanie dzisiaj, kiedy istnieje tak wielka swoboda seksualna i cae bogactwo technik seksualnych. Prba kierowania seksualnoci wbrew spontanicznoci procesw seksualnych daje skutek zupenie odwrotny od zamierzonego. Technizacja seksualnoci nie pomaga w dowiadczeniach seksualnych, ale wprost je hamuje. Dojrzae traktowanie spraw seksualnych wie si zawsze z dowiadczeniem mioci i odpowiedzialnoci. Pena ludzka seksualno jest zintegrowana z uczuciem gbokiego wzajemnego oddania si sobie na paszczynie emocjonalnej i duchowej. Zjednoczenie fizyczne winno by symbolem, "sakramentem" zjednoczenia uczuciowego i duchowego. W ten sposb integracja seksualna dowiadczana w maestwie zostaje potwierdzona i uwicona przez sakrament. Sam Chrystus staje si "Gwarantem" integralnego przeywania przez maonkw ich seksualnoci. B. ZWIZEK SEKSUALNOCI ZE WIATEM UCZU

Aby zrozumie swoje zachowania, reakcje, tendencje seksualne, trzeba rozumie najpierw swj wiat uczu. Emocjonalno czowieka w sposb integralny jest bowiem poczona z seksualnoci. Emocjonalno skonfliktowana wewntrznie, niezrwnowaona, z najwikszym prawdopodobiestwem wyrazi si take brakiem rwnowagi w zachowaniach seksualnych. Natomiast uczuciowo dojrzaa zrodzi take dojrzae, integralne zachowanie seksualne. 1. Seksualno a emocjonalno czowieka Dojrzao ludzka domaga si zintegrowania ycia emocjonalnego z fizycznym dziaaniem seksualnym. Dopiero taka wanie integracja pozwala waciwie pokierowa wasn seksualnoci i wprzgn j we wszystkie relacje midzyosobowe, take w kontakt z Bogiem. ycie w czystoci seksualnej (zgodnej ze swoim stanem ycia) nie jest bowiem rezygnacj z wasnej seksualnoci, ale wczeniem jej w relacje ze Stwrc. Czowiek korzysta wwczas z niej jako z daru Boego. Dawienie uczu, spychanie ich gdzie w lochy podwiadomoci, powoduje nienaturaln oscho emocjonaln. Oscho ta uniemoliwia gbsze wizi midzyludzkie, ktre w znacznym stopniu budowane s wanie na odniesieniach emocjonalnych. Czowiek oschy uczuciowo staje si nadmiernie skoncentrowany na samym sobie, zamknity na innych, niezdolny do spontanicznego przeywania i wyraania siebie oraz tego, co przeywa. Ta wanie postawa emocjonalnej sztywnoci czyni czowieka niezdolnym do harmonijnego i integralnego dziaania seksualnego. Czowiek oschy uczuciowo w dziaaniu seksualnym bdzie traktowa drugiego czowieka jak przedmiot, na ktrym bdzie rozadowywa swoje napicia seksualne. Akt seksualny wwczas nie bdzie najpierw "wsp-yciem" w najgbszym sensie tego sowa, czyli wsplnym yciem, ale bdzie aktem przeywanym w samotnoci, skoncentrowanym na indywidualnym przeyciu zmysowym. Zasadniczym odniesieniem w tak przeywanym akcie seksualnym nie bdzie drugi czowiek, ale wasne przeycie seksualne. Przeycie zmysowe bdzie miao wwczas o wiele wiksze znaczenie ni przeycie uczucia bliskoci, jednoci i odpowiedzialnoci za drugiego. Wielka agresywno emocjonalna, negatywne nastawienie do innych przy jednoczesnej nadwraliwoci w odniesieniu do siebie, s najczciej objawem zdawionej emocjonalnoci. Agresywno ta jest take wyrazem ludzkiej bezradnoci, ktra wyraa si w nieumiejtnoci opanowania podwiadomych, kompulsywnych reakcji, take reakcji seksualnych. Kompulsywno-agresywna emocjonalno ksztatuje w czowieku kompulsywn i agresywn seksualno. Seksualno nie jest ju wtedy miejscem wyraania uczu mioci i oddania, ale miejscem rozadowania uczu nienawici i zamknicia si w sobie. Sia kompulsji bdzie w duym stopniu zalee od siy zdawienia uczuciowego. Seksualno jest ogromn energi czowieka. Jeeli energia ta ma by dobrze wykorzystana winna by zintegrowana z dowiadczeniami pozytywnymi, z dawaniem ycia w sensie symbolicznym i dosownym. "ycie posiada wasny, wewntrzny dynamizm; dy ono do rozwoju, do

znalezienia swego wyrazu, do spenienia si. Wydaje si, e jeeli tendencja ta zostaje udaremniona, wwczas energia skierowana w stron ycia ulega procesowi rozkadu i przemienia si w energi skierowan ku zniszczeniu. (...) Destrukcyjno jest wynikiem nie spenionego ycia." Jednym z zasadniczych skadnikw tego dynamizmu yciowego jest caa sfera emocjonalno-seksualna. Ksztatowanie seksualnoci czowieka polega wanie na integrowaniu jej z postawami i uczuciami yczliwoci, mioci, sympatii, oddania, ofiary, odpowiedzialnoci. "Pciowo winna by ukierunkowana, podniesiona i zintegrowana przez mio, ktra jedna czyni t pciowo prawdziwie ludzk. Przygotowana przez rozwj biologiczny i psychiczny, wzrasta harmonijnie i realizuje si w peni jedynie przez osignicie dojrzaoci emocjonalnej, ktra przejawia si w mioci bezinteresownej i cakowitym oddaniu siebie samego." Jeeli ludzka seksualno nie jest w sposb wiadomy, zamierzony i wolny zintegrowana z pozytywnymi uczuciami, wie si ona w sposb niemale automatyczny z uczuciami negatywnymi: nieyczliwoci, antypati, nienawici, egoizmem, nieodpowiedzialnoci, zemst. Agresywno w zachowaniach uczuciowych bdzie owocowa take w agresywnych zachowaniach seksualnych. Wielk form agresji jest kada prba dziaania seksualnego z drug osob wbrew jej wolnoci: napastowanie seksualne, wymuszanie wspycia i innych gestw seksualnych, gwat lub tylko jego prby. Dojrzewanie uczuciowe ma wyzwoli w czowieku zdolno do przeywania i wyraania pozytywnych uczu. 2. Dojrzao uczuciowa Wychowanie do integracji seksualnej zakada wychowanie do dojrzaoci uczuciowej. Wanie w rozwijaniu dojrzaoci uczuciowej, ktra w sposb cisy czy si take z szukaniem dojrzaoci duchowej, odnajdujemy drog do integracji seksualnej. Punktem wyjcia dla dojrzaoci uczuciowej jest obiektywna ocena siebie samego i swojej aktualnej sytuacji psychicznej i emocjonalnej, ktra daje mono poznania drugiego czowieka. Nie mona naprawd odda si osobie, ktrej jeszcze si nie zna. Mio bez poznania atwo staje si iluzj mioci. Trzeba wiedzie, kim si jest samemu, aby mc, odwoujc si do dowiadczenia poznania siebie, wiedzie, kim jest osoba, z ktr pragn zwiza si dozgonn mioci. Wydaje si, i wiele nieudanych zwizkw maeskich wynika wanie z braku uprzedniego dogbnego wzajemnego poznania siebie. "Poznanie mylowe, to znaczy poznanie psychologiczne - pisze E. Fromm - jest niezbdnym warunkiem do osignicia penego poznania w akcie mioci. Musz obiektywnie pozna drugiego czowieka i siebie po to, aby mc wiedzie, jaki jest naprawd, albo raczej, aby przezwyciy zudzenia, irracjonalnie znieksztacony obraz, jaki sobie o nim wyrobiem. Jedynie wtedy, kiedy znam obiektywnie jakiego czowieka, mog pozna w akcie mioci jego najgbsz istot." "Problem poznania czowieka jest analogiczny do religijnego problemu poznania Boga." w. Ignacy w wiczeniach duchownych

wprowadzajc w kontemplacj tajemnicy Wcielenia kae prosi najpierw o "dogbne poznanie Pana, abym Go wicej kocha". Poznanie uprzedza miowanie. Tylko w doskonaym dowiadczeniu mistycznym, poznanie rozumem i sercem staje si jednym aktem. "Zwyczajne poznanie" ludzkie dokonuje si na drodze rozwoju, w stopniowym procesie. Jest rzecz wan, aby by wiadomym, e ludzki rozwj uczuciowy jest nieustannie "w drodze". W paradoksalny sposb moglibymy powiedzie, e pierwszym znakiem dojrzaoci uczuciowej - szczeglnie modego czowieka - jest poznanie i akceptacja wasnej niedojrzaoci emocjonalnej. To pocztek drogi do penej dojrzaoci. Pene niepokoju, nerwicowe traktowanie problemu wasnej dojrzaoci uczuciowej moe oznacza bardziej koncentracj na sobie ni rzeczywiste denie do dojrzaoci i rwnowagi. Znakiem dojrzaoci uczuciowej jest bowiem coraz wiksza zdolno wychodzenia z siebie, wykraczania poza swoje wasne emocje, zdolno otwierania si na drugiego, zapominania o sobie, take w jakim sensie zapominania o swojej niedojrzaoci uczuciowej. Niedojrzao uczuciowa czyni czowieka niewolnikiem wasnych uczu. "Niewolnicy uczu spdzaj wikszo ycia w subie tyche uczu. Zdarza si nawet, e powicaj im cae ycie, gdy tymczasem to one wanie powinny peni funkcj suebn." Dojrzao uczuciowa pozwala nam odrywa si od wszystkich naszych uczu, zarwno pozytywnych (przyjemnych w odczuwaniu) jak i negatywnych (trudnych i bolesnych w przeyciu). W dojrzaoci uczuciowej kierujemy si bowiem nie tyle naszymi "dojrzaymi uczuciami", ale raczej rzeczywistymi (a nie tylko subiektywnie przeywanymi) potrzebami i pragnieniami naszymi oraz naszych blinich. To dziki wolnoci wobec uczu stajemy si zdolni do odkrywania uporzdkowanych i dojrzaych ludzkich potrzeb i pragnie. Czowiek nie rozwija bowiem swojej sfery emocjonalnej przez zajcie si wycznie swoimi uczuciami (dojrzaymi czy te niedojrzaymi), ale przez odchodzenie od siebie i przez angaowanie si w autentyczne relacje z innymi, poprzez zaangaowanie si w "wane ludzkie sprawy". Mocne subiektywne przekonanie o wasnej dojrzaoci uczuciowej, z jednoczesn koncentracj i zamkniciem si w sobie, wiadczy raczej o czym zgoa przeciwnym: o nieznajomoci stopnia swojej niedojrzaoci lub wrcz o jakim zakamaniu emocjonalnym i duchowym. 3. "Nikt nie jest dobrym sdzi we wasnych sprawach" Dojrzao uczuciowa, konieczna do integracji seksualnej, domaga si uczuciowego otwierania si przed innymi. Wielu ludzi modych pyta jednak ze zdziwieniem: "Dlaczego tak trudno si przeama, by porozmawia z osob zaufan o sobie i swoich przeyciach?" (wypowied z ankiety). Zauwamy najpierw, i sfera emocjonalna czowieka jest wielkim darem. To za, co w czowieku jest darem, jest take jego zadaniem. Nie moemy rozwin naszej sfery uczuciowej, jeeli jej nie doceniamy

lub j lekcewaymy. Take uczucia negatywne posiadaj wielk warto w naszym rozwoju emocjonalnym, poniewa naprowadzaj na te miejsca w nas, ktre wymagaj uporzdkowania i uzdrowienia wewntrznego. Poznanie wasnej uczuciowoci, rozpoznanie stopnia jej dojrzaoci atwiejsze jest w dialogu z dowiadczonym i zaufanym czowiekiem. Samemu jest si najczciej niezdolnym do obiektywnej oceny siebie i wasnego wiata uczu. Dobrze nam znane przysowie: "Nikt nie jest sdzi we wasnych sprawach" zawiera jak gbok prawd psychologiczn o czowieku. Prba rozwizywania wasnych problemw samemu, zwaszcza tych problemw, ktre rodz wielkie nasze wtpliwoci i wahania, jest bardzo ryzykowna. Taka prba nie daje adnej gwarancji, e znalezione rozwizanie jest rzeczywicie obiektywne. Trzeba by wiadomym, e sam si woli, choby najwiksz, nie mona uporzdkowa i uleczy swoich poranie uczuciowych. Konieczne jest zaangaowanie nie tylko woli czowieka, ale take uwzgldnienie wszystkich praw, ktrymi rzdzi si ludzka emocjonalno. Dlaczego istnieje w czowieku tak duo lku przed otwieraniem si przed innymi i mwieniem o swoich - zwaszcza przykrych uczuciach? Wszystkie uczucia ukazuj delikatno, krucho i pewn bezbronno czowieka. By mc wej w dialog z drugim czowiekiem na temat wasnych uczu, konieczna jest postawa zaufania i otwarcia. Zaufanie to zawiera w sobie pewne ryzyko. Wie si ono z moliwoci niezrozumienia w tym, co dla czowieka jest najbardziej lkowe, obolae, wstydliwe. Uczucia (w szczeglnoci uczucia zwizane seksualnoci) naprowadzaj czowieka na to, co w nim jest najbardziej intymne, delikatne, kruche. Lk, wstyd wobec wasnych uczu odsania ludzkie postawy obronne. Czowiek, ktry dowiadcza silnego lku wobec wasnych uczu, zwykle by ju wiele razy zraniony przez innych w sferze emocjonalnej. Mechanizmem zamknicia broni si przed kolejnym zranieniem. Nieufno do drugiego, wyraa pewne przesanie: "nie odsoni ci moich uczu, aby mnie jeszcze raz nie zrani". Bieda ludzi zranionych uczuciowo wyraa si w tym, i z powodu bariery lkowej nie s w stanie przyj pomocy innych, poniewa atwo podejrzewaj, i kady, kto zblia si do nich, jest dla nich zagroeniem. Za lkiem przed wasnymi uczuciami kryj si zwykle faszywe pojcia o sobie oraz o innych. Typ wychowania, jaki jeszcze dzi panuje w wielu rodzinach, kae dawi uczucia, zwaszcza uczucia "ze" i "brzydkie". Wielu rodzicw i wychowawcw pojmuje wychowanie dzieci przede wszystkim jako wpajanie mechanizmu dawienia uczu. Gwnym narzdziem takiego wychowania jest system zakazw i nakazw. Doroli czsto mwi dziecku: nie wolno o "zych" i "brzydkich" rzeczach myle, mwi, nie wolno ich robi, nie wolno nawet odczuwa. Kiedy "zakazane rzeczy" pojawiaj si w polu zainteresowa dziecka, dy ono do jak najszybszego ich usunicia. Czsto zakazy te dotycz nie tylko zachowania moralnego, ale zainteresowa dziecka zwizanych z jego naturalnymi potrzebami i odruchami, szczeglnie za z odruchami i odczuciami seksualnymi.

Pierwszym owocem takiej represji emocjonalnej jest niewiadoma postawa wrogoci, cigy smutek, zniechcenie do ycia, zgorzknienie, agresja. Aby mc uwolni si od tyranii nagromadzonych - nieraz przez wiele lat - negatywnych uczu, konieczn rzecz jest pokonanie nieufnoci i obawy przed odrzuceniem. Lk o siebie, opr wewntrzny, ktry rodzi si w momencie otwierania si przed blinim, jest zjawiskiem pozytywnym, poniewa potwierdza suszno kierunku poszukiwania rozwiza problemw emocjonalnych. Trzeba zdawa sobie spraw, e cierpienie zwizane z uwalnianiem si od tyranii uczu jest jednak zjawiskiem przejciowym: "Kade negatywne uczucie mona wykorzysta w rozwoju wiadomoci, w jej rozumieniu. Daje ci ono okazj, by odczu je i popatrzy na nie od zewntrz. Pocztkowo bdzie ci towarzyszya depresja, ale zwizek midzy owymi negatywnymi uczuciami a depresj szybko zostanie rozcity. Kiedy to zrozumiesz, bdzie si pojawia coraz rzadziej, a w kocu zaniknie." Porzdkowanie uczu rozpoczyna si od wzbudzenia w sobie rzeczywistego pragnienia bycia uzdrowionym, przekraczania wasnego egocentryzmu i podejmowania coraz peniejszej odpowiedzialnoci za cae ycie. Tylko dziki takiemu pragnieniu czowiek bdzie w stanie stawi czoo wszystkim negatywnym emocjom, ktre bd mu towarzyszy w caym procesie dojrzewania emocjonalnego, koniecznego do integracji seksualnej. 4. Transcendencja siebie Dochodzenie do dojrzaoci osobowej - do integracji wszystkich si i energii ludzkich, take do integracji energii seksualnych, wymaga od czowieka przekraczania siebie, poniewa dojrzaa "mio jest wymagajca". Wychowanie do integracji seksualnej jest wic cile powizane z wychowaniem do duchowego wysiku i pracy nad sob. Bez takiego wysiku seksualno ludzka nie podda si ludzkiej woli. Integracja seksualna domaga si jednak "przekraczania siebie" nie tylko w okresie modoci, ale take we wszystkich pniejszych okresach ycia. "Przekraczanie siebie", "wysiek duchowy", "praca nad sob" pojcia te w pewnych rodowiskach wychowawczych s dzisiaj niemodne. Jako swoist reakcj na represyjne wychowanie z przeszoci, proponuje si coraz czciej wychowanie, ktre popada w drug skrajno. Niektrzy rodzice - moe rzadziej wychowawcy - uwaaj, i naley pozwala dziecku na wszystko. Niemal kady zakaz czy nakaz natychmiast interpretuje si jako dawienie uczuciowe. Wielu wspczesnych psychologw twierdzi, i peny rozwj uczuciowy czowieka jest moliwy tylko wwczas, gdy idziemy za wszystkimi swoimi "naturalnymi" impulsami, potrzebami i pragnieniami. Twierdz oni take, e wszelkie pokonywanie siebie jest zawsze dziaaniem represyjnym, ktre dawi swobodny rozwj emocjonalny. Kade panowanie nad sob nazywa si represj. Teori t stosuj przede wszystkim do wieku rozwojowego cznie z okresem dojrzewania. Wszystkie emocje, szczeglnie za emocje negatywne, s lepe,

zmienne i wanie dlatego nie moemy odda naszego ycia w "ich wadanie". Jest prawd, i rozwj czowieka wymaga zaspokajania jego podstawowych potrzeb i pragnie. W rozwoju emocjonalnym szczeglnie wane jest zaspokojenie potrzeby mioci, yczliwoci, ciepa, akceptacji. Z drugiej jednak strony trzeba mie wiadomo, e potrzeby te s zawsze zaspokajalne tylko do pewnego stopnia. Upywajcy czas sprawia, i potrzeby te nieustannie odnawiaj si w czowieku. Dowiadczenie pokazuje, i niemal wszyscy czujemy si nie do kochani. Dotyczy to take modych ludzi w okresie rozwojowym. Kady potrzebuje wicej mioci, ni jej otrzymuje od innych. Std te nasze ludzkie potrzeby i pragnienia podlegaj zawsze w jakim stopniu frustracji, poniewa nie mog by zaspokojone "raz na zawsze" i "do koca". Tylko Bg miuje czowieka "do koca" i "raz na zawsze". Frustracja z powodu niezaspokojonych w peni potrzeb sprawia, e czowiek, take "may czowiek", jakim jest niemowl, posiada odruchy odreagowywania swych frustracji. Emocje negatywne, zwykle dobrze znane osobom dorosym, istniej ju u maego dziecka: zo, zazdro, gniew, smutek, obraanie si, ucieczka w siebie, chore poczucie winy, pragnienia zemsty itp. Emocje te s niezalene od czowieka i posiadaj charakter niszczcy. Prbujc zaspokoi te emocje czowiek wchodzi w logik destrukcji siebie i otoczenia. Std te istnieje potrzeba jakiego "panowania" nad nimi. T logik destrukcyjn mona obserwowa ju u maych dzieci, ktre potrafi by okrutne wobec modszych od siebie lub wobec zwierzt. "Na wasne oczy widziaem zazdro maego dziecka. Jeszcze nie umiao mwi wspomina w. Augustyn w Wyznaniach - a poblade ze zoci spogldao wrogo na swego mlecznego brata". To dziecice "okruciestwo" nie jest wycznie owocem niewiadomoci, ale take owocem sfrustrowanych potrzeb, zwaszcza potrzeb emocjonalnych. Std te wraliwo dzieci bywa zrnicowana w zalenoci od stopnia zaspokojenia ich podstawowych potrzeb uczuciowych. Teorie zachcajce do tego, aby pozwala dzieciom praktycznie na wszystko nie uwzgldniaj take wrodzonych skonnoci egocentrycznych czowieka ujawniajcych si od najmodszych lat. Skonnoci te przejawiaj si w koncentrowaniu si na sobie i prbie skupienia wszystkiego i wszystkich wok siebie; "wymuszenie paczem nawet rzeczy szkodliwych, zoszczenie si zaarte na wasnych rodzicw, prby bicia dorosych za to, e nie speniaj ich rozkazw wtedy, kiedy ich spenienie przyniosoby dziecku szkod." Tylko poprzez stawianie dziecku odpowiednich i dostosowanych do jego wieku wymaga, mona mu pomc pokona skonnoci narcystyczne oraz ch agresywnego odreagowywania niezaspokojonych do koca ludzkich potrzeb. Bezporednie i natychmiastowe zaspokajanie kadego kaprysu dziecicego wzmacnia jego narcystyczne tendencje i rodzi w nim przekonanie, e wiat jest tylko dla niego. Potrzeba pokonania siebie jest jako wpisana w natur czowieka. "Tylko czowiek, ktry umie wymaga od siebie samego w imi mioci, moe take wymaga mioci od drugich. Bo mio jest wymagajca. Jest wymagajca w kadej sytuacji." W tej wanie "wymagajcej od

siebie" mioci rodzicw dziecko odnajduje si do przekraczania siebie na miar swojego wieku i do stopniowego wychodzenia ze swoich narcystycznych tendencji. Wzajemna ofiarna mio rodzicw jest zaproszeniem dla dziecka, aby uczyo si takiej samej mioci pokonujc wrodzony egocentryzm. Przypowie o ziarnie, ktre musi umrze by wyda owoc (por. J 12, 24) jest prawd wpisan bardzo gboko w ca ludzk egzystencj, od najmodszych lat a do pnej staroci. Konieczno pokonywania siebie i swoich egoistycznych tendencji jest widoczna w sposb szczeglny wanie w dziedzinie seksualnej. Seksualno zdezintegrowana, odizolowana od mioci i odpowiedzialnoci staje si lepym instynktem. Zaczyna funkcjonowa "samoistnie" i staje si miejscem nienasycalnego wprost podania. Taka seksualno "da" absolutnej przyjemnoci tylko dla siebie i prbuje podporzdkowa wszystko i wszystkich tylko sobie. Seksualno nieopanowana, niewychowana jest infantylna jak mae niewychowane dziecko. lepota instynktw seksualnych, funkcjonujcych w izolacji od uczuciowoci i duchowoci czowieka, wyraa si take w tym, i "nie zauwaaj one", e ich denia s autodestrukcyjne. Seksualno "rozwydrzona" niszczy sam siebie i sprawia, e z czasem ju sama nie moe funkcjonowa. 5. Relacja z Bogiem warunkiem penej dojrzaoci emocjonalnej i integracji osobowej ycie emocjonalne czowieka nie zamyka si jedynie w relacjach midzyludzkich - w wymiarze horyzontalnym (ja - drugi czowiek), ale posiada take wymiar wertykalny (ja - Bg). Relacja czowieka z Bogiem stanowi rwnie integraln cz relacji midzyosobowych. Zaniedbanie czy zlekcewaenie wymiaru wertykalnego, czyli odniesienia do Boga, jest istotnym okaleczeniem czowieka. Jest to podcicie fundamentu moralnego, na ktrym mgby on budowa wszystkie odniesienia: do siebie, do blinich czy do wiata. Ksztatowanie dojrzaej emocjonalnoci musi uwzgldnia wic t gbok niezbywaln potrzeb relacji z Bogiem. Czowiek nie moe rozumie siebie do koca bez przyjcia Boga. Odrzucenie Boga zostawia w yciu jak ogromn pustk, luk. I luki tej nie da si niczym zapeni. Dopiero dowiadczenie Boga pozwala czowiekowi zintegrowa ca zoono ludzkiej osoby. Relacja z Bogiem jawi si wic jako istotny warunek penej dojrzaoci emocjonalnej i integracji osobowej, w tym take integracji seksualnej. Jan Pawe II na Placu Zwycistwa w Warszawie stwierdzi z moc, e "Chrystus jest kluczem do rozumienia tej wielkiej podstawowej rzeczywistoci, jak jest czowiek. Czowieka bowiem nie mona do koca rozumie bez Chrystusa." Brak najgbszego fundamentu osobowego, brak Boga w ludzkim yciu objawia si przede wszystkim w momentach gbokich kryzysw osobowych: choroby, depresji, zagroenia mierci. Te momenty krytyczne odsaniaj ostateczn prawd o ludzkim yciu. Caym swoim istnieniem czowiek woa do Boga i o Boga, aby On nada sens caemu jego yciu we wszystkich jego wymiarach: yciu fizycznemu,

emocjonalnemu, duchowemu. Dowiadczenie bezsensu w yciu czowieka prowadzi praktycznie do samozniszczenia. O wiele trudniej jest leczy (tzn. przywraca peni ycia) ludzi niewierzcych, wyprowadza ich z gbokich depresji i zaama psychicznych. Niewierzcy z trudem znajduj rdo, z ktrego mogliby czerpa energi i motywy, aby podj trud ycia. Czowiek nie moe y bez przekonania, e jego ycie posiada sens i cel. Tradycja judeo-chrzecijaska czy mio Boga i mio czowieka. Dwa przykazania: miowanie Boga i miowanie czowieka sprowadza do jednego: "Nie ma innego przykazania wikszego od tych" (Mk 12, 29-31). Poniewa dwa przykazania staj si jednym, std te "sposb miowania Boga odpowiada sposobowi mioci czowieka" i odwrotnie. Parafrazujc w. Jana moemy powiedzie, e "nie mona kocha czowieka, ktrego si widzi, jeeli nie kocha si Boga, ktrego si nie widzi" (por. 1 J 4, 20). Czowiek zaproszony zostaje do czenia, integrowania dowiadczenia mioci ludzkiej z dowiadczeniem mioci Boga. To wanie sam Bg jako pierwszy odwouje si do ludzkiej mioci, aby objawi nam swoj nieskoczon mio. W szczeglny sposb odwouje si do mioci ojca i matki. Pan Jezus zachca swoich uczniw: "Kiedy si modlicie mwcie: Ojcze nasz" (Mt 6, 9). "Mioci Boga - stwierdza E. Fromm - nie da si rozdzieli od mioci wasnych rodzicw. Jeeli dany czowiek nie wyzwoli si z kazirodczego przywizania do matki, klanu, narodu, jeeli zatrzyma dziecic zaleno od karzcego i nagradzajcego ojca lub jakiegokolwiek innego autorytetu, nie potrafi rozwija w sobie dojrzaej mioci Boga." Najpeniejszym gwarantem dojrzaej mioci ludzkiej jest wanie mio Boga. Jeeli nawet, biorc pod uwag chronologi dowiadczenia ludzkiego, przeycie ludzkiej mioci uprzedza dowiadczenie mioci Boga, to jednak mio Boga jest fundamentem i rdem wszelkiej mioci. Ona jest pierwszym przykazaniem. To wanie mio Boga wprowadza ad i harmoni w ludzkie serce. Kady czowiek ma tylko jedno serce i tym jednym sercem kocha wszystko i wszystkich. Seksualno czowieka jest wwczas na usugach serca. To przede wszystkim serce, miujce Boga i bliniego, integruje seksualno z caym yciem czowieka czynic z niej miejsce intymnego spotkania i dawania ycia. Podsumowujc moemy powiedzie, e to wanie w dowiadczaniu jednoci dwu przykaza mioci najpeniej wyraa si i realizuje integracja osobowa, a w niej take integracja seksualna. Wszystko bowiem w czowieku jest wwczas podporzdkowane jednemu: mioci. C. WIZI MIDZYOSOBOWE Po ukazaniu istoty integracji seksualnej oraz zwizku seksualnoci ze wiatem emocjonalnym, przejdmy teraz do opisania rnych rodzajw ludzkiej mioci. Integracja seksualna objawia si bowiem nie tylko w mioci maeskiej, ale take w innych rodzajach ludzkiej mioci. Integracja seksualna obejmuje bowiem caego czowieka i wszystkie jego wizi midzyosobowe. Ona czy w jedno

wszystkie rodzaje mioci sprawiajc, i wzajemnie si dopeniaj i wspomagaj. 1. Trzy zasadnicze rodzaje mioci W ludzkiej mioci moemy wyrni trzy zasadnicze "rodzaje" ("stopnie") mioci: bezwarunkowa akceptacja bliniego, przyja, mio erotyczna. Zauwamy najpierw, i jzyki nowoytne s zbyt ubogie, aby opisa cae bogactwo w ludzkiej mioci. Wprawdzie do kadego z tych stopni moemy zastosowa pojcie "mio", ale zawsze w innym znaczeniu. Bezwarunkowa akceptacja jest "mioci powszechn", ktra naley si kademu czowiekowi. Take naszym nieprzyjacioom. Przyja jest mioci do ograniczonego krgu (jednej lub kilku) osb, z ktrymi spotykamy si na pewnych paszczyznach ycia. Mio erotyczna, to wi naznaczona wycznoci emocjonalno-seksualn z jednym wybranym czowiekiem. I chocia w sensie cisym aktywno seksualna jest udziaem wycznie mioci erotycznej, to jednak kady z wymienionych rodzajw mioci winien by naznaczony integracj seksualn. Brak integracji seksualnej powoduje zwykle, i drugi czowiek (w kadym rodzaju mioci) staje si bardziej obiektem manipulacji i uycia, ni przedmiotem mioci i oddania. Zaznaczmy jednak, e te trzy stopnie mioci nie dadz si w jaki sztywny i sztuczny sposb od siebie oddzieli, cho dadz si wyranie scharakteryzowa. Jeeli nawet w jakim stopniu przenikaj si one wzajemnie, to jednak kady z nich posiada pewne granice, ktre oddzielaj je od innych przejaww mioci. Szczeglnie trudno jest odrni od siebie poszczeglne rodzaje mioci u pocztkw ich rozwoju. Std te wielu dugo rozeznaje swoje stany emocjonalne, zanim wiadomie wejd w relacj z jak osob z penym zaangaowaniem uczuciowym. 2. Bezwarunkowa akceptacja Wychowanie do integracji seksualnej jest w jaki sposb najpierw wychowaniem do bezwarunkowej akceptacji kadego czowieka. Zanim czowiek zczy si z drugim poprzez dojrza przyja czy tym bardziej poprzez mio maesk, uczy si przyjmowa i kocha kadego czowieka. Ten pierwszy rodzaj mioci jest fundamentem kadej innej mioci ludzkiej. Czym jest akceptacja i co ona oznacza? Jest potwierdzeniem dla wartoci ycia bliniego. Akceptujc bliniego przekazujemy mu podstawow prawd: "Twoje ycie jest dobre. Ono posiada warto. Ono ma sens. Ono jest celowe". Akceptacja wyraa obiektywn prawd o czowieku, a nie tylko subiektywne przeycia jednostki. W caej historii ludzkiego ducha wielk nowoci Ewangelii Jezusa jest przykazanie miowania nieprzyjaci (por. k 6,27). To Jezus jako pierwszy ostatecznie przezwyciy swoim nauczaniem i yciem funkcjonujce od zarania dziejw ludzkoci bezwzgldne prawo "oko za oko, zb za zb". Jezus przez przykazanie mioci

nieprzyjaci przekazuje swoim uczniom podstawow prawd, e kade ycie ludzkie posiada warto i ma sens. Przykazanie to mwi rwnie, i aden czowiek nie jest absolutnie zy. Potrzeb penej akceptacji drugiego czowieka wyraa take inne przykazanie Jezusa: "nie sdcie, abycie nie byli sdzeni" (Mt 7, 1). W tym przykazaniu Jezus kae uczniom rozrni pomidzy osob a jej czynem. Uczniowie Jezusa nie mog zaakceptowa za, ktre czyni osoba, ale mimo wszystko winni akceptowa osob, ktra je czyni. Nie umiejc empatycznie przeywa sytuacji drugiego, atwo myli si wwczas ze czyny ze zym czowiekiem, grzech z grzesznikiem. Nakaz akceptacji bliniego, zwaszcza nieprzyjaciela, nie dotyczy najpierw emocji, ale przede wszystkim decyzji woli. Kiedy czowiek zostaje zraniony "zym" czynem bliniego, z psychologicznego punktu widzenia jest rzecz naturaln, e spontanicznie rodzi si w nim uczucie wrogoci i ch odwetu. Ch odrzucenia bliniego za bycie odrzuconym przez niego. Im wicej w czowieku rozbicia, niezintegrowania, tym gbszy rodzi si w nim wewntrzny uraz. Akceptacja, w tym rwnie akceptacja nieprzyjaci, o ktrej mwi Jezus, domaga si wic przezwycienia postaw nienawici, odwetu, zemsty, ktre rodz si w czowieku niezalenie od jego "dobrej woli". Jeeli te postawy nie zostaj pokonane, ludzka osobowo (a w tym take i seksualno) moe "scala si" wanie wok tych negatywnych postaw. Seksualno bdc bardzo plastyczn, moe bowiem czy si zarwno z mioci jak i nienawici. Rodzi si jednak pytanie, co robi kiedy odruchowo budz si uczucia niechci, nienawici, pragnienie zemsty? Najpierw trzeba uzna, e jest to "naturalna" (zgodna ze zranion natur czowieka) pierwsza ludzka reakcja na skrzywdzenie, jakiego doznaje si od innych. Nie naley si jej dziwi. Nie trzeba te czu si winnym z tego powodu. Zanim cokolwiek zrobi si z tymi uczuciami, naley si na nie zgodzi. S czci "ludzkiego" sposobu reagowania. Zaprzeczanie takim uczuciom oraz spychanie ich gdzie w lochy podwiadomoci nie jest adnym rozwizaniem, poniewa te uczucia dalej "pracuj". Jeeli buntujemy si przeciwko tym uczuciom, one pracuj "przeciwko nam", rozbijajc nas wewntrznie. Zgodzi si na uczucia niechci, czy nawet na pragnienie zemsty, nie oznacza bynajmniej postpowania zgodnie z nimi, ale integrowanie ich w nas. Zaakceptowa te uczucia, zintegrowa je w sobie, to przyj je jako "cz naszego ludzkiego dziedzictwa", nie ulegajc jednak ich presji. Akceptujc nasze uczucia nieyczliwoci czy nawet wrogoci do innych trzeba jednoczenie szuka rde tych uczu w nas samych. Kiedy bowiem s one bardzo silne, wwczas ich rdem jest nie tylko pojedyncze i nieraz przypadkowe zranienie przez drugiego, ale take urazy gboko nieraz zakorzenione w cigu caego naszego ycia. W takiej sytuacji trzeba szuka w naszej historii ycia innych ludzi, wobec ktrych uczucia wrogoci i niechci s "uzasadnione" z powodu doznawanego od nich przez duszy czas skrzywdzenia. Jeeli zraniony czowiek nie odkryje swych zranie i nie zintegruje ich wewntrznie, wwczas postaw wrogoci bdzie atwo przenosi na przypadkowych "niewinnych" ludzi.

Uczucia wrogoci i niechci, ktre odruchowo w nas si rodz, s take wiadectwem naszej kruchoci emocjonalnej. Dojrzao ludzka domaga si zintegrowania w nas tej wanie kruchoci. To wanie dziki zaakceptowaniu jej mio ludzka staje si delikatna, czua i wraliwa. W narzeczestwie ludzi modych, ktre zawsze jest szczeglnie wanym okresem dla integracji seksualnej w maestwie, jest rzecz wan poznanie granic wasnej kruchoci emocjonalnej oraz zdolno do wyczucia tych granic u osoby pci przeciwnej. Poznanie ich jest wprost konieczne, aby nie stawia czowiekowi, ktrego si kocha, takich da emocjonalnych, jakich nie jest on w stanie speni. Z drugiej strony za modemu czowiekowi jest potrzebna wiadomo wasnych granic, aby nie dawa innym takich "obietnic emocjonalnych", ktrych na etapie swojego rozwoju nie jest w stanie dotrzyma. Spjnych - zintegrowanych relacji narzeczeskich, maeskich i rodzinnych mody czowiek uczy si akceptujc ludzi, z ktrymi yje na co dzie, zwaszcza tych, ktrzy go rani przypadkowo i nieraz wbrew wasnej woli. 3. Przyja Innym wanym elementem wychowania do integracji seksualnej w okresie dojrzewania, obok powszechnej akceptacji innych, jest wychowanie do przyjani. Zdolno do niej jest szczeglnym darem okresu modoci. Przyjanie te budowane s czsto na ideaach modzieczych. Wierno tym ideaom zapewnia czsto take wierno towarzyszcym jej przyjaniom. Przyjanie okresu modoci s pewnym "darem natury", dziki ktremu dojrzewa w czowieku zdolno do powicenia i oddania si w pniejszej mioci erotycznej. Std te przyjanie okresu dziecistwa i modoci s szczeglnie cenne dla integracji uczuciowej. Wychowanie do integracji seksualnej dokonuje si wic take poprzez stwarzanie dzieciom i modziey dobrego klimatu dla rozwijania si pomidzy nimi relacji przyjani. W przyjani chodzi o "co wicej" ni tylko yczliw akceptacj i otwarcie na drugiego. Zakada ona wspln paszczyzn spotkania. Rodzaj przyjani, jej gbia, trwao zale od paszczyzny na jakiej spotykaj si przyjaciele. Jeeli symbolem zakochania i mioci jest zwrcenie si nawzajem ku sobie, "patrzenie sobie w oczy", to symbolem przyjani jest wsplne patrzenie "rami przy ramieniu" we wsplnym kierunku, denie do jednego celu. Przyjaciele "co" tworz, buduj razem. Im wiksza jest wsplnota mylenia, odczuwania i dziaania w tym wsplnym budowaniu, tym wiksza i gbsza jest przyja. "Kochankowie zawsze rozmawiaj o swojej mioci, przyjaciele bardzo rzadko o swojej przyjani. Kochankowie siedz zwykle naprzeciwko siebie zaabsorbowani nawzajem swoj obecnoci, przyjaciele obok siebie zaabsorbowani wsplnym obiektem zainteresowa." Jedn z istotnych cech charakterystycznych dla przyjani jest otwarcie emocjonalne na innych. Moemy patrze we wsplnym kierunku nie tylko we dwoje, ale take w trzech, czterech, itd. Std te

prawdziwej przyjani obce jest uczucie emocjonalnej zazdroci. Przyjaciele nie ograniczaj sobie wzajemnie wolnoci. Ich wsplny cel nie jest jedynie ich wasnoci. Moe on sta si wasnoci wielu przyjaci. Prawdziwa i czysta przyja nie posiada wic charakteru wycznoci emocjonalnej, nie zakada cakowitego oddania uczuciowego jednej osoby drugiej. I chocia element emocjonalnego zwizania w przyjani jest bardzo wany, to jednak nie jest to nigdy "zwizek miosnej zalenoci". "Eros czy oczywicie tylko dwoje ludzi. Ale ta cyfra nie jest bynajmniej konieczna w przyjani, ani najbardziej jej sprzyjajca." Dobrze rwnie wyraa t prawd sentencja: "Przyjaciel mojego przyjaciela jest moim przyjacielem." Przyja trwa tak dugo, jak dugo "idzie si we wsplnym kierunku", jak dugo trwaj wsplne zainteresowania, cele. Kiedy jednak koczy si wsplna paszczyzna spotka, koczy si take w jakim sensie przyja. Std wiele dziecicych przyjani wygasa w jaki naturalny sposb, kiedy w okresie dojrzewania drogi wsplnych zainteresowa ju si rozchodz. Take wiele przyjani okresu modoci zmienia si w pikne wspomnienia, kiedy rozpoczyna si etap dojrzaego ycia. Autentycznych przyjani, w ktrych nie byo jakich nieuczciwych zachowa, nie wspomina si z rozaleniem, poniewa prawdziwi przyjaciele nie obiecuj sobie dozgonnego i wycznego trwania przy sobie. I cho ycie ich czsto rozcza, to jednak wspominaj si z wdzicznoci. Przyjaci, ktrzy odeszli do innych przyjaci, wspomina si moe z pewn tsknot, ale bez rozalenia. Kolejn cech przyjani jest bycie przy drugim w chwilach potrzeby. Przyja nie sprawdza si najpierw w emocjonalnych odczuciach przywizania i oddania, w chwilach nastrojowych uniesie, ale w chwilach krytycznych, kiedy jeden z przyjaci potrzebuje pomocy. Im wikszej i gbszej potrzebuje pomocy, tym wikszy sprawdzian dla przyjani. Opuszczanie drugiego w chwilach trudnoci odsania nieautentyczno deklarowanej uprzednio przyjani. "Regu dla przyjani jest brak jakichkolwiek z gry ustalonych regu" - stwierdza prof. F. Arves. Zawieranie przyjani dokonuje si najczciej w sposb spontaniczny. Nie mona jej zaplanowa w jaki sposb racjonalny, "na chodno". Nie mona te zrobi osoby wybranej swoim przyjacielem "na si", wbrew jej wolnoci. Kiedy mody czowiek posiada wielkie gody emocjonalne, poniewa nie otrzyma do ciepa w rodowisku rodzinnym, moe wtedy w sposb niekontrolowany szuka tego uczucia wanie w przyjacielu, prbujc zagarn go tylko dla siebie. W takiej "przyjani" istnieje pewien mniejszy czy wikszy odcie zachannoci uczuciowej, ktra objawia si przede wszystkim w uczuciu zazdroci o spotkania, kontakty przyjaciela z "osobami trzecimi". Kiedy jeden z przyjaci jest zazdrosny i prbuje posi emocjonalnie drugiego, zwykle dochodzi do konfliktu. Wsplna szczero wobec siebie, wzajemne zaufanie, krytyczny stosunek do wasnego sposobu reagowania u obu przyjaci, moe pozwoli im przekroczy ten konflikt. Przyja moe sta si wwczas szans przekraczania swoich potrzeb i zranie uczuciowych. W ten sposb dokonuje si stopniowo integracja emocjonalna i duchowa wok wartoci, do ktrych przyjaciele wsplnie d. Im dojrzalsi

i bardziej wewntrznie zintegrowani s przyjaciele, tym owocniejsze staje si ich denie w jednym kierunku. Podsumowujc moemy powiedzie, i przyjanie okresu dojrzewania pomagaj bardzo w budowaniu pniejszych trwaych, zintegrowanych wizi maeskich i rodzinnych. W przyjani modzi ludzie ucz si otwartoci, wzajemnego zaufania, wraliwoci, pomagania sobie zwaszcza w chwilach kryzysw i saboci, przekraczania swojego egocentryzmu. Podkrelmy w sposb szczeglny i to, i przyja jest szko bezinteresownoci, ktra jest jedn z najwaniejszych cech kadej mioci. 4. Przyjanie "przeciwko innym" i "przyjanie niepartnerskie" Zastanwmy si teraz, jakie zagroenie dla integralnego rozwoju modego czowieka mog mie pewne "niedojrzae przyjanie". Powiedzielimy, e jako przyjani zaley od paszczyzny spotkania i celu, ktry jednoczy przyjaci. Dowiadczenie przyjani moe by pewnym zagroeniem dla modego czowieka wtedy, kiedy przyjaciele jednocz si w "zych celach" i id w "zym kierunku". W okresie dojrzewania modzi ludzie, ktrzy wychodz ze swoich rodowisk rodzinnych z gbokimi urazami wobec wiata dorosych, mog gromadzi si wanie "przeciwko nim", aby szuka alternatywy dla swego dorosego ycia. Kiedy celem wsplnego spotkania jest "by przeciwko", wwczas taka przyja posiada charakter negatywny. Trzeba by jednak sprawiedliwym w ocenie takich przyjani. Rwnie w nich istniej elementy silnego powizania emocjonalnego i jaka wzajemna akceptacja. Tacy przyjaciele daj sobie - jak umiej to, czego najczciej nie otrzymali od dorosych i wanie dlatego s tak wrogo do nich nastawieni. Charakterystyczn cech takich przyjani jest jednak wielka warunkowo akceptacji. "Krg przyjaci" gromadzcy si przeciwko innym moe przerodzi si w gang. Warunkiem przyjcia do takiego "krgu przyjaci" jest wwczas wyznawanie tego samego "systemu wartoci" i tych samych celw. Fundamentem przyjani budowanej przeciwko innym jest zawsze nienawi, ch niszczenia. Niebezpieczne bywaj take, nierzadkie wrd modych, przyjanie niepartnerskie, w ktrych jedna strona podlega drugiej. Jeeli mody czowiek rezygnujc w jakim stopniu z bycia sob poddaje si "przyjacielowi", wwczas trudno jest ju mwi o przyjani. I cho w takiej "przyjani" istnieje rwnie element wzajemnego przywizania i uczuciowej bliskoci, to powstaje ona jednak za cen rezygnacji przynajmniej z czci wasnej wolnoci. Jest to swoista symbioza "silnego" ze "sabym". Taka przyja moe hamowa wzrost osobowy. Mody czowiek zamiast uczy si zmagania z przeciwnociami yciowymi, stawia czoa "silniejszym od siebie", poddajc si "przyjacielowi" moe czu si bezpieczny, cho zaleny od niego. Cena niepartnerskich przyjani jest zwykle bardzo wysoka. Jest ona bowiem duym zagroeniem dla integracji uczuciowej, a przez to zagroeniem dla pniejszego ycia maeskiego i rodzinnego; z jednej strony utrwalanie si kompleksu niszoci i poczucia wasnej

saboci u "sabszego", z drugiej za utrwalanie si mechanizmw manipulowania innymi u "silniejszego". 5. Mio erotyczna Mio erotyczna - zwizek mczyzny i kobiety - zakada nie tylko spotkanie si na jednej paszczynie ycia i wok jakiego jednego celu, ale integralne oddanie si sobie nawzajem. Cech charakterystyczn mioci erotycznej jest take wyczno tak emocjonalna jak i fizyczna. Niemoliwe byoby jednak pene oddanie si emocjonalne i fizyczne bez wzajemnego oddania duchowego. Si ludzkiej mioci nie jest wycznie sia uczu, a tym bardziej nie jest ni fascynacja seksualna. Siy emocjonalno-seksualne maj w sobie co ze lepych instynktw. Ich denia do wycznoci atwo mog si zmienia w zaborczo. Mio erotyczna pozbawiona duchowego korzenia, ofiary i odpowiedzialnoci atwo si wypala pozostawiajc po sobie uczucie rozczarowania, rozalenia, blu. Aby ludzka mio moga by trwaa, winna by dopeniona jednoci i oddaniem si sobie wzajemnie na paszczynie duchowej. To wanie mio erotyczna w jej najgbszym wymiarze domaga si integracji wszystkich energii wok "kochanej osoby". Integracja seksualna sprawia, i moliwe staje si wzajemne oddanie we wszystkich paszczyznach: duchowej, emocjonalnej i fizycznej. Istniejce za rnice midzy narzeczonymi, maonkami, ktre s zjawiskiem naturalnym, nie staj si miejscem konfliktw i walki, ale wzajemnego dopeniania si i akceptacji. Saboci za staj si miejscem wzajemnej pomocy i przebaczania sobie. Czym jednak rni si mio erotyczna od przyjani? O ile przyja bazuje przede wszystkim na posiadaniu wsplnych spraw, celw, wsplnych tajemnic, to mio oparta jest o wzajemne posiadanie siebie. Przyjaciele zachwycaj si przede wszystkim kontemplowan "tajemnic", poznawan wsplnie "spraw". Kochankowie natomiast zachwycaj si sob nawzajem. Ksiga Pieni nad Pieniami mwi: "O jak pikna jeste przyjaciko moja, jak pikna, oczy twe jak gobice. Zaiste pikny jeste mj miy, o jake uroczy!" (Pnp 1, 15-16) Mio i przyja nie wykluczaj si bynajmniej. Mog wspistnie i wzajemnie si ubogaca. Autentyczna mio erotyczna rni si jednak w sposb zasadniczy od przyjani tym, i jest dozgonna. "Dwch rzeczy nie mona prbowa w yciu: mioci i mierci" - mwi przysowie. Nie ma mioci na prb, nie ma mioci "na jaki czas". Ksiga Pie nad Pieniami stwierdzi, e "jak mier potna jest mio, a zazdro jej nieprzejednana jak Szeol" (Pnp 8, 6). Kiedy dwoje ludzi, ktrzy przeyli gbokie wzajemne oddanie si sobie zarwno w paszczynie emocjonalnej jak i fizycznej, rozchodzi si po jakim czasie, to zawsze po takim zerwanym zwizku pozostaje w nich jaka gboka rana. Po dowiadczeniu prawdziwej mioci erotycznej nie mona ju rozej si w sposb bezbolesny, nawet jeeli obie strony zapewniaj siebie wzajemnie o yczliwoci i

przyjani. "Pozostaniemy nadal przyjacimi" - stwierdzenie to, cho wyraa dobr wol obu stron i naley je doceni, czsto bywa tylko pewn mask dla blu rozstania. Nie ma powrotu od gbokiej mioci emocjonalno-seksualnej do spontanicznej i szczerej przyjani. Rozczarowanie swoj niemonoci kochania oraz al do osoby za niespenione oczekiwania dozgonnej mioci sprawia, i tak przeyta mio pozostaje na dugo bolesnym wspomnieniem. Taki wanie rozpad trwajcych nieraz wiele lat wizi narzeczeskich, (ktrym nierzadko towarzyszy take wspycie seksualne), a tym bardziej rozwody maeskie, demaskuj brak integralnie pojtego wychowania seksualnego, przynajmniej u jednej ze stron. Kolejne podejmowane prby "ycia we dwoje" nie bd jednak skuteczne, o ile nie odkryje si rzeczywistych przyczyn "rozpadu" poprzedniego - poprzednich zwizkw. 6. Mio erotyczna a mio powszechna Moe rodzi si pytanie, czy mio erotyczna, ktra domaga si cakowitego oddania jednej osoby drugiej, nie zamyka czowieka na mio powszechn? Owszem istnieje takie niebezpieczestwo, ale tylko wwczas kiedy mio erotyczna nie jest jeszcze zintegrowana z duchowym wymiarem ludzkiego ycia i opiera si wycznie na instynktownej fascynacji emocjonalno-seksualnej. Integralnie rozumiana mio erotyczna jest wprawdzie wyczna, "lecz kocha ona w drugim czowieku ca ludzko, wszystko, co ywe. Jest ekskluzywna tylko w tym sensie, e mog zespoli si w peni i mocno tylko z jednym czowiekiem. Mio erotyczna wyklucza mio w stosunku do innych ludzi tylko w sensie erotycznego zwizku, penego zwizania si we wszystkich aspektach ycia - ale nie bynajmniej w sensie gbokiej mioci braterskiej". Pene dowiadczenie mioci maeskiej pomaga czowiekowi w rozwoju mioci powszechnej. Wraliwo na drugiego czowieka, zdolno do ofiary i powicenia zdobyte w mioci maeskiej, staj si trwaymi cechami czowieka take we wszystkich innych relacjach midzyludzkich. 7. Mio Boga Chocia Bg kocha czowieka zawsze mioci nieskoczon, ktra przekracza wszelkie ludzkie wyobraenia i moliwoci opisywania czy te klasyfikowania jej, to jednak czowiek moe j odkry odwoujc si tylko do mioci ludzkiej. Uywajc jzyka przyjtego w naszej pracy, moemy powiedzie, i mio Boga jest najbardziej spjna w sobie, najpeniej zintegrowana. Ona bowiem w jednym "akcie mioci" czy wszystko to, kim Bg jest i co posiada. Tylko w mioci Boga nie da si wyrnia poszczeglnych paszczyzn (np. fizycznej, emocjonalnej, duchowej), poniewa Bg jest nieskoczon jednoci. I wanie dlatego Mio Boga bdzie zawsze dla czowieka niedocignionym wzorem i jednoczenie ostatecznym rdem integracji w kadym wymiarze, take integracji seksualnej.

Odwoujc si do ludzkiego dowiadczenia mioci, moemy powiedzie, i Bg kocha czowieka kadym rodzajem mioci: mioci bezwarunkowej akceptacji, mioci przyjacielsk, mioci oblubiecz. Podkrelmy jednak w sposb szczeglny, i Bg kocha czowieka mioci oblubiecz. Oblubiecza mio Boga jest jednak cakowicie rna od ludzkiej mioci. Czowiek moe kocha tylko jednego czowieka mioci wyczn, oblubiecz. Bg natomiast tak mioci kocha kadego. Serce Boga jest tak "wielkie", i zdolne jest kademu czowiekowi da pen mio, mio, do jakiej czowiek jest stworzony i jakiej pragnie. Odpowied czowieka na mio Boga moe by ujta take we wszystkich trzech rodzajach mioci midzyosobowej. Pocztkiem mioci czowieka do Boga jest "akceptacja Boga", otwarcie si na Niego. Mio czowieka do Boga jest rwnie mioci przyjacielsk. To, czego pragniemy i szukamy w naszym yciu, jest wsplne czowiekowi i Bogu. Nasza mio do Boga wyraa si w tym, e czowiek patrzy w tym samym kierunku co Bg, e dy do tych samych celw, do ktrych On dy. I wreszcie mio czowieka do Boga posiada take charakter oblubieczy. Ten trzeci rodzaj mioci moe najbardziej nadaje si, aby wyrazi mio czowieka do Boga. Do oblubieczej mioci Boga w sposb szczeglny zaprasza Jezus: "Kto kocha ojca lub matk, bardziej ni Mnie nie jest Mnie godzien. I kto kocha syna lub crk bardziej ni Mnie nie jest Mnie godzien" (Mt 10, 37). Jezus wzywa czowieka do takiego oddania si Jemu, ktre nie stawia na tym samym poziomie nic i nikogo. Bg domaga si mioci wyraonej wszystkimi sferami ludzkiej osobowoci - mioci integralnej.

ROZDZIA IV WYCHOWANIE DO MIOCI

A. WYCHOWANIE DO MAESTWA Wychowanie do integracji seksualnej jest zawsze w jaki sposb wychowaniem do maestwa, take wwczas, kiedy osoba - kierujc si powoaniem - podejmuje ycie w celibacie. Celibat bowiem nie tylko nie wyklucza zdolnoci do maestwa, ale wrcz j zakada. Pierwszym i najbardziej oczywistym sposobem denia do mioci jest jednak droga ycia maeskiego i rodzinnego. Mio erotyczna jest wielk, naturaln potrzeb czowieka. Nie da si jej nigdy zastpi najsilniejszymi nawet przyjaniami. W adnej przyjani nie ma bowiem wycznego oddania si jednej osoby drugiej, ktre jest gbokim pragnieniem kadego ludzkiego serca. 1. Dojrzae i szczliwe maestwo Jednym z najwaniejszych warunkw dojrzaego przeywania relacji narzeczeskiej i maeskiej jest dobra znajomo siebie i drugiego, znajomo praw, ktrymi rzdzi si msko i kobieco. Nie chodzi jednak wycznie o prawa wpisane w sfer erotyczn mczyzny i kobiety, ale take o prawa ycia emocjonalnego, psychicznego. Wzajemne poznanie swojej pciowoci w wymiarze emocjonalnym jest jednak niemaym wysikiem. Wie si z nim bowiem potrzeba dotknicia tego, co we wasnej seksualnoci (mskoci czy kobiecoci) jest ograniczone i zranione. Poznanie siebie i drugiego dotyczy nie tylko poznania pozytywnej strony pciowoci, ale take ogranicze i zagroe z ni zwizanych. Bardzo wiele trudnoci przeywanych przez narzeczonych a pniej przez maonkw wynika najczciej z braku zrozumienia swoich wzajemnych potrzeb, pragnie, oczekiwa w poszczeglnych paszczyznach: duchowej, emocjonalnej i fizycznej. Podkrelmy, e poznanie praw, potrzeb, pragnie, ktrymi rzdzi si wasna emocjonalno i emocjonalno osoby kochanej, jest jakim podstawowym obowizkiem osb, ktre przyrzekaj sobie "mio, wierno i uczciwo maesk a do mierci". Ta formua przysigi maeskiej odsania ogrom wzajemnych zobowiza, jakie wobec siebie podejmuj mczyzna i kobieta. Jeeli modym ludziom brak jest dogbnego wzajemnego poznania siebie, wwczas podchodz do maestwa w sposb beztroski i naiwny. Takie wanie podejcie do maestwa powoduje czsto, i krtko po zawarciu zwizku nastpuj dramaty czy wrcz tragedie. Najboleniejsze jest jednak to, i w tych dramatach i tragediach z koniecznoci musz uczestniczy dzieci. Brak wzajemnej penej mioci pomidzy rodzicami dziecko przeywa zawsze jako wielk krzywd. Formua przysigi maeskiej - "lubuj ci mio, wierno i uczciwo maesk a do mierci" - okrela nie tylko fizyczny czas mioci, "a do mierci" fizycznej jednego z maonkw, ale w jakim sensie okrela rwnie gbi duchow tej mioci; "a do mierci" znaczy rwnie "a do cakowitego zaparcia si siebie na wzr Chrystusa". Maonkowie lubuj sobie bowiem tak mio, jak Chrystus umiowa swj Koci. Narzeczestwo a pniej maestwo, jest stopniowym zlewaniem

si dwu rnych historii ycia w jedn. Symbolem tego jest midzy innymi przyjcie jednego nazwiska dla ma i ony. Biblia mwi: "Dlatego to mczyzna opuszcza ojca swego i matk swoj i czy si ze swoj on tak cile, e staj si jednym ciaem" (Rdz 2,24). Staj si "jednym ciaem" nie tylko w sensie fizycznym, ale take w sensie emocjonalnym i duchowym. Dla maonkw chrzecijaskich zczenie dwch odrbnych dotd historii ycia w jedn wspln zostaje potwierdzone przysig sakramentaln. Fascynacja emocjonalna, zakochanie, z ktrym w sposb naturalny czy si fascynacja seksualna, nie wystarcza jednak do zbudowania tak trwaej wizi. Konieczna jest, jak to podkrelalimy ju uprzednio, pewna dojrzao duchowa, ktra staje si rdem odpowiedzialnoci za siebie nawzajem, bezinteresownoci, wielkodusznoci, zdolnoci do przebaczania sobie itp. Fascynacja ludzk mioci jest zawsze wielkim darem natury, darem Boga. Jest niezwykym rdem ludzkiej energii. Modzi ludzie winni korzysta z niej, aby podejmowa trud przemiany siebie, trud dojrzewania emocjonalnego i duchowego. Fundamentem szczliwego maestwa jest zawsze osobista przemiana kadego z partnerw poczona ze wzajemnym poznaniem siebie i zaakceptowaniem si. Proces ten zakada jednak gotowo umierania dla siebie - dla swoich potrzeb i swoich pragnie. Prawdziwa mio wymaga trudu wychodzenia z siebie, otwierania si na drugiego, wspodczuwania z kochan osob. Dowiadczenie pokazuje niezbicie, i emocjonalna i erotyczna fascynacja, pozbawiona duchowych fundamentw, jest uczuciem zmiennym i niestaym. Budowanie wic zwizku maeskiego tylko na niej nie gwarantuje mu trwaoci. 2. Mio nastolatkw Jaka jest warto zakochania si i "chodzenia ze sob" nastolatkw, skoro zwizki te bywaj najczciej nietrwae? W okresie dojrzewania budzi si wielka wzajemna otwarto dziewczt i chopcw na siebie. Rozpoczyna si ona zwykle od przygldania si sobie z daleka. Chopcu zwykle podoba si wiele dziewczyn, podobnie jak dziewczynie podoba si wielu chopcw. Z przygldaniem si sobie wzajemnie zczona jest take pewna obawa, pewien lk przed odrzuceniem. Jeeli chopcu podoba si dziewczyna, to wraz z pierwszym zachwytem rodzi si obawa, czy on si jej spodoba. Od siy lkw i obaw zaley w duym stopniu, kiedy dochodzi do pierwszego bezporedniego spotkania midzy nimi. Jedn z podstawowych cech mioci nastolatkw jest ich spontaniczno. Najczciej nie rodz si one z dugiego poznawania siebie, ale powstaj na bazie pierwszego odruchowego podobania si sobie nawzajem. Std te pierwsze zwizki nastolatkw rzeczywicie s mao trwae, cho nie trzeba i tutaj robi zbytnich uoglnie. Zdarza si bowiem, e przeradzaj si one w gbsze zwizki narzeczeskie a pniej maeskie. Jeeli od samego pocztku zwizek emocjonalny nastolatkw jest traktowany "w miar na serio", z takich zwizkw mog powsta pniej trwae i mocne maestwa. Kiedy

chopiec ma w yciu tylko jedn dziewczyn, ktra pniej staje si jego on, pokusa szukania innych kobiet w yciu maeskim jest o wiele mniejsza. I odwrotnie. I chocia zwizki nastolatkw najczciej bywaj nietrwae, to jednak nie s one bez znaczenia dla pniejszego trwaego ju zwizku maeskiego. W tych pierwszych zwizkach nastolatki dowiadczaj smaku ludzkiej mioci, odkrywaj si fascynacji i wzajemnego przycigania siebie. Mio nastolatkw moe by okresem ogromnie wanym i cennym take dlatego, poniewa pomaga im uczy si wyjcia ku drugiemu, powicania si dla niego, ofiarnoci, bezinteresownoci, wypowiadania swoich uczu, wzajemnego przebaczenia. Z drugiej jednak strony nietrwao tych zwizkw pokazuje niedojrzao emocjonaln, ktra objawia si w zmiennoci uczuciowej. Zmienno ta rodzi zwykle wiele cierpienia. To wanie dowiadczenie cierpienia i blu zwizane z dowiadczeniem mioci moe sta si dla nastolatkw wan "szko ycia". Cierpienie modego czowieka zwizane z jego pierwsz mioci przekonuje go, e sprawa mioci nie jest spraw atw, e nie wystarczy si komu spodoba lub w kim si zakocha. Jeeli mio ma si sta trwaym dowiadczeniem, trzeba podj trud wzajemnej pracy nad sob. "Zdumiewa fakt, e o ile ludzie rozumiej konieczno woenia wysiku na przykad w zbudowanie domu czy w urzdzenie mieszkania po to, by pniej zbiera owoce tego wysiku, o tyle nie dostrzegaj na og tej samej koniecznoci w odniesieniu do maestwa i ycia rodzinnego". Przygotowanie do ycia w mioci domaga si od modego czowieka ogromnego realizmu yciowego w ocenie siebie samego jak i drugiej osoby. Realizm ten pozwala odkry swoje wasne moliwoci jak i ograniczenia. W sposb szczeglny naley zwrci uwag na swoje zranienia uczuciowe. Gdyby mody czowiek nie uwiadomi ich sobie, mgby wwczas z wasnych potrzeb, brakw i zranie emocjonalnych budowa w wyobrani "projekty osoby", ktr powinien spotka. Zamiast nawizywa kontakt z "osobami realnymi", moe wwczas marzy i planowa, jak powinna wyglda jego przysza wybranka, jakie powinna mie cechy, jak bardzo powinna go darzy uczuciem, jakie powinna ofiarowa mu oparcie itd. Kiedy jednak spotyka konkretn dziewczyn, konkretnego chopca, rozbudowane wyobraenia nie przystaj do rzeczywistoci. Dowiadcza si wwczas bolesnego rozczarowania. I chocia drugi czowiek jest zawsze ogromn pomoc w leczeniu niedojrzaoci i zranie emocjonalnych, to jednak nie dokonuje si ono przez stawianie wymaga emocjonalnych, ale przez otwieranie si i budzenie w sobie zaufania do drugiego. 3. Niewyznana mio "Jak oceni mio, ktra nie zostaa jednak wyznana przed osob, ktr si kocha w skrytoci serca?" - pyta w ankiecie pewien nastolatek. Dowiadczenie zakochania, ktre nie zostaje wyznane przez dugi okres czasu, z jednej strony wskazuje na rzeczywiste pragnienie

przyjmowania i dawania siebie w mioci, z drugiej strony jednak oznacza, i zdolno ta naznaczona jest jeszcze lkiem przed odrzuceniem. Dugotrway i silny lk przed wypowiedzeniem swoich uczu zakochania wskazuje zwykle nie tylko na pewn modziecz niemiao, ktra jest normalnym odczuciem, ale take na gbsze zranienie emocjonalne. Jeeli strach przed odrzuceniem wygrywa przez dugi okres czasu z pragnieniem wyznania mioci, wwczas modemu czowiekowi grozi ucieczka w wiat iluzji i wyobrae o mioci. Bojc si czowieka realnego, czowieka "z krwi i koci", ktry posiada swoje zalety i wady, moe marzy o "idealnym kochanku", ktry w rzeczywistoci nie istnieje. Kiedy wreszcie nastpi przeamanie si wewntrzne i zakochany mody czowiek wyznajc mio zaczyna dotyka realiw ycia, wwczas nastpuje zwykle gbokie rozczarowanie. Ten drugi, "kochany" w wyobrani nieraz przez dugi okres, okazuje si bowiem w rzeczywistoci zwyczajnym czowiekiem majcym wiele ludzkich ogranicze i saboci. I chocia mody czowiek ma prawo duej przyglda si z pewnej odlegoci "wybranej osobie" zanim sprbuje nawiza z ni kontakt, to jednak wydaje si, i przeduanie w lata tak przeywanej mioci jest pewn form ucieczki od realnego ycia. 4. Przyja midzy chopcem a dziewczyn Dowiadczenie pokazuje, e nastolatki, chopcy i dziewczta, nie zawsze wchodz od razu w zwizki majce charakter trwaego zaangaowania emocjonalnego. Nierzadko nawizuje si spontanicznie wi "koleeskiego przymierza" - przyja. To "koleeskie przymierze" moe by budowane na bazie wzajemnej pomocy, wsplnych zainteresowa, wsplnego dziaania. Modzi ludzie winni by jednak wiadomi, e przejcie od przyjani do mioci moe dokonywa si w sposb spontaniczny, bezwiedny i niemale niewiadomy. Winni wic uwanie obserwowa, co dzieje si w wiecie ich uczu. Autentyczna przyja, szczeglnie przyja ludzi modych, domaga si realizmu. "Kiedy dwie osoby, ktre odkrywaj, e id t sam tajemn drog, s pci odmiennej, przyja zawizujca si midzy nimi moe si zmieni - i to w cigu pierwszej p godziny - w zakochanie. O ile nie s sobie wstrtni fizycznie i o ile jedno z nich lub oboje nie kochaj ju kogo innego, jest rzecz prawie pewn, e si na tym prdzej czy pniej skoczy." W przyjani midzy chopcem a dziewczyn konieczna jest dua wraliwo, dziki ktrej obie strony bd w stanie nieustannie odczytywa wysyane sobie wzajemnie znaki i sygnay. Winni te wypowiada przed sob to, co rodzi si w ich wzajemnej wizi. Byoby bowiem krzywdzce, gdyby jedna ze stron przez duszy okres rozumiaa zwizek tylko jako przyja i "przymierze wzajemnej pomocy", natomiast druga strona traktowaa go ju jako mio, oczekujc trwaoci i wiernoci rodzcej si wizi. Poniewa dziewczyny zwykle atwiej i szybciej przechodz od uczucia przyjani do uczucia mioci, std te chopcy przyjanic si z dziewczynami winni by uwani, aby swoim zachowaniem nie sprawia wraenia, e chodzi im o trway i wierny

zwizek. Dla chopca przejciowe zaangaowanie emocjonalne, bez adnych zobowiza, moe by wygodne. Jednak "trzymanie przy sobie" dziewczyny przez duszy okres z jednoczesnymi zastrzeeniami padajcymi od czasu do czasu: "ja ci nic nie mog obieca na przyszo", wydaje si by nieuczciwe. Szczeglnie nieuczciwe jest to wwczas, kiedy mczyzna trzyma w niepewnoci kobiet przez wiele lat obiecujc jej maestwo, aby w kocu j zostawi. O ile bowiem w naszych warunkach kulturowych zawarcie zwizku maeskiego przez mczyzn w wieku okoo trzydziestu lat, nie stanowi wikszego problemu, o tyle zawarcie maestwa dla kobiety w tym samym wieku moe by ju do du trudnoci. 5. "Dowody mioci" Jak ocenia prby podejmowania dziaa seksualnych w zwizkach emocjonalnych nastolatkw? Pierwszy etap zakochania posiada czsto charakter seksualnie bezinteresowny. Pragnienie dziaania seksualnego schodzi wwczas jakby na dalszy plan. W pierwszym planie jest pragnienie przebywania z osob. Fascynacja emocjonalna w tym pierwszym okresie zakochania moe nawet wpywa na obnienie napi i poda seksualnych. Czas fascynacji wycznie emocjonalnej stopniowo mija i powoli rodzi si pragnienie wyraania mioci take przez gesty i dziaanie seksualne. Take w zwizkach nastolatkw rodzi si wiadomo moliwoci dziaania seksualnego. Spontanicznie powstaj wwczas pragnienia takiego dziaania. Sia pragnie seksualnych w zwizkach nastolatkw bdzie w duym stopniu zalee od wczeniejszego rozbudzenia seksualnego. Jeeli seksualno nastolatka jest jeszcze upiona, jeeli nie byo adnych wczeniejszych prb dziaa seksualnych, wtedy potrzeba ta bdzie zwykle bardziej wytonowana. Natomiast w sytuacji, kiedy seksualno modego czowieka zostaa ju rozbudzona, szczeglnie przez silny nierozwizany problem autoerotyki, wtedy pragnienie wejcia we wzajemne kontakty seksualne moe by o wiele wiksze. Koncentracja na sferze erotycznej obnia zwykle wzajemn fascynacj emocjonaln. Podkrelmy jeszcze raz znaczce rnice w podejciu do spraw seksualnych chopcw i dziewczyn. Chopcy skoncentrowani bardziej na zewntrznej stronie wasnej seksualnoci czciej podejmuj prby dziaa seksualnych w zwizkach nastolatkw. Sposb traktowania spraw seksualnych bdzie wwczas w znacznym stopniu zalea od przyjtego systemu wartoci, ktrym oboje si kieruj. Brak wewntrznego przekonania o potrzebie wstrzemiliwoci przedmaeskiej, przy jednoczesnym rozbudzeniu seksualnym, moe sprawia, e modzi bd nawizywa kontakty seksualne bardzo wczenie. Prby podejmowania dziaa seksualnych ze strony chopcw mog wiza si z obietnicami trwaoci rodzcej si wizi. Nierzadko bywa, e chopcy pragnc podj wspycie seksualne z dziewczyn domagaj si "dowodw mioci". danie "dowodw mioci" chyba najwyraniej demaskuje intencje chopca. Brak uszanowania dla

sumienia drugiego stanowi powane zakwestionowanie mioci. A poniewa dziewczyna posiada zwykle potrzeb stworzenia trwaego i bezpiecznego zwizku, moe da si zwie "wielkimi obietnicami". Coraz czciej take ze strony dziewczt zdarzaj si prby podejmowania dziaania seksualnego w zwizkach nastolatkw. Pokazuj to take przeprowadzone ankiety. Denie do dziaania seksualnego ze strony dziewczyn posiada jednak zwykle inny cel. Najczciej dziewczynom nie chodzi w pierwszym rzdzie o zaspokajanie ciekawoci seksualnej, cho i u nich ciekawo ta odgrywa pewn rol. Czciej jednak celem podejmowania inicjatywy wspycia seksualnego przez dziewczyn jest ch zwizania swojego chopca ze sob. Takie prby bazuj na przekonaniu, e fizyczne zwizki seksualne gbiej jednocz. Wsplne przeycia seksualne odbierane s jako "wsplna tajemnica". Dziewczyny prowokuj wspycie seksualne szczeglnie wwczas, kiedy czuj, i istniejcy zwizek rozpada si. Propozycja wspycia ma wwczas na celu wzmocnienie wizi emocjonalnych. Wspycie proponowane przez dziewczyny bywa wwczas traktowane czsto jako "ostatnia deska ratunku" dla rozluniajcego si zwizku emocjonalnego. Reakcja psychologiczna jest jednak zwykle zupenie przeciwna od zamierzonej. Aczkolwiek chopiec kierujc si wasn ciekawoci seksualn, moe ulec takiej propozycji, to jednak wsplne dowiadczenia seksualne nie staj si wwczas wspln jednoczc ich "tajemnic", ale raczej wsplnym "spiskiem". "Wspycie seksualne przed maestwem czy poza nim zawsze bdzie interesowne, zawsze bdzie kamstwem, bo przecie w tych warunkach nie istnieje ta jedno, ktrej zblienie seksualne powinno by znakiem." Poniewa seksualno chopca jest zwykle skonfliktowana ju o wiele wczeniej, dlatego te te nowe dowiadczenia seksualne z dziewczyn rodz w nim najpierw nie tyle gbsze przywizanie do niej, ale przede wszystkim poczucie winy wobec siebie i wobec niej. Wyraa si ono w przekonaniu, i wykorzysta dziewczyn, poniewa by wobec niej nieuczciwy. I jest to prawd. Wzajemne uczucie miast rosn i pogbia si, stopniowo wygasa. Rozejcie si nastolatkw bywa mniej bolesne, jeeli nie podejmowali oni prb dziaania seksualnego. Natomiast wwczas, kiedy chodzenie ze sob byo zwizane z dziaaniem seksualnym, rozstanie si bywa zwykle bardzo bolesnym poranieniem. "Wsplny spisek", jakim byo wsplne dziaanie seksualne, po rozejciu si modych ludzi staje si bolesnym sekretem, ktry naley ukry. W kolejny zwizek emocjonalny mody czowiek wchodzi z poczuciem winy i pewn obaw, aby jego partner nie dowiedzia si "o tym". Obserwacja ycia pokazuje, e mczyni z nieuporzdkowanym yciem seksualnym szukaj zwykle dwch typw kobiet. Pierwszy typ kobiet, z ktrymi nawizuj szybkie i atwe kontakty seksualne, traktuj bardzo przedmiotowo. Ale okazuje si, e to nie spord tych "atwych" kobiet wybieraj partnerki na cae ycie. Takie dwulicowe podejcie do kobiety jest oczywicie krzywdzce dla obu stron: dla samych mczyzn jak i dla kobiet. Najwikszymi ofiarami takich zwizkw maeskich s jednak dzieci. Ten typ mczyzny nie

gwarantuje bowiem adnej stabilnoci ycia rodzinnego. Brak wiernoci seksualnej czyni bowiem ma (on) niezdolnym do gbokich wizi emocjonalnych ze swoimi dziemi. Wizi te bywaj wwczas pytkie i powierzchowne. W Polsce nierzadkim zjawiskiem jest zawieranie zwizkw maeskich pod presj czasu i rodowiska spoecznego. Modzi "chodzcy ze sob" rozpoczynaj ycie seksualne bez liczenia si z oczywistymi jego konsekwencjami: z rodzicielstwem. Skutkiem podejmowania dziaania seksualnego jest, mwic prosto, poczcie nowego ycia. I fakt ten "zmusza" czsto modych ludzi do zawarcia zwizku maeskiego w cigu kilku miesicy. Tak wi si ze sob "a do mierci", chocia najczciej s nieprzygotowani nie tylko do ycia maeskiego, ale do ycia w ogle. Tragiczne konsekwencje tego lekkomylnego traktowania najpowaniejszych spraw ludzkiego ycia, daj o sobie zna bardzo szybko. Kiedy maestwo zawierane jest pod presj opinii ludzkiej i czasu, wwczas bardzo atwo staje si bolesn pomyk. 6. Jzyk ciaa "Czy pieszczoty s dozwolone? Czy mona si caowa?" - oto pytania, ktre czsto zadaj modzi ludzie. Moemy powiedzie, i osoby zakochane w sobie mog uczy si powoli i delikatnie korzystania z jzyka ciaa, z jzyka dotyku. Dotyk jest rodzajem mowy, ktr mona posuy si dla przekazania wasnych przey. Sposb uywania jzyka ciaa, jzyka dotyku bdzie w duym stopniu zalea od gbi zwizku emocjonalnego. Jzyk dotyku winien by uywany stopniowo w miar wzrostu wzajemnej relacji narzeczeskiej tak, aby wyraa on pen prawd o istniejcym zwizku. Ale podobnie jak sowami, tak rwnie i jzykiem ciaa mona kama. Kamstwo jzyka dotyku polega na tym, i opowiada on o tym, co po prostu nie istnieje w rzeczywistym zwizku emocjonalnym. Kiedy np. nastolatki podejmuj wspycie seksualne, jest to oczywicie "jedno wielkie kamstwo" ich wzajemnej relacji, poniewa jzyk wspycia mwi o wzajemnym dozgonnym oddaniu si, o odpowiedzialnoci za siebie nawzajem, za nowe ycie, czego w ich akcie seksualnym po prostu nie ma. Pod wpywem gwatownego "rzucenia si w seks" wygasa zwykle fascynacja uczuciowa i ronie podanie fizyczne. Kiedy fascynacja zmysowa przerasta fascynacj uczuciow, wwczas - przy minimalnej nawet wraliwoci duchowej - rodzi si u obu stron poczucie winy. Podwiadomie czuj oni bowiem, i s po prostu nieuczciwi, zarwno wobec wasnego sumienia jak te wobec "drugiej strony", nieuczciwi wobec rodzcej si dopiero wzajemnej mioci. Ich gesty seksualne kami, poniewa przerastaj ich wzajemn mio oraz moliwo podjcia wzajemnej odpowiedzialnoci za siebie i za nowe ycie. Kamstwa natomiast nigdy nie zbliaj ludzi do siebie, ale rni ich midzy sob i oddalaj od siebie. Sposb uywania jzyka dotyku bdzie w duym stopniu zalea od wraliwoci seksualnej obydwu stron. Uywajc jzyka ciaa trzeba

mie wiadomo, w jaki sposb dotyk wpywa na budzenie si potrzeb, pragnie i napi seksualnych. Jeeli u jednej ze stron istnieje ogromna pobudliwo seksualna, poniewa sfera seksualna jest bardzo rozbudzona, wtedy jzyk ciaa powinien by uywany bardzo delikatnie i bardzo ostronie. Aby jzyk ciaa by prawdziwy, obie strony winny mwi o tej samej rzeczywistoci. I tak na przykad dziewczyna szukajc dotyku moe szuka tylko czuoci, ciepa emocjonalnego, natomiast obce moe by jej denie do wspycia seksualnego. Natomiast chopiec w tym samym czasie moe szuka podniecenia seksualnego i mniej lub bardziej wiadomie oczekiwa, e ten delikatny jzyk ciaa moe przerodzi si w pene wspycie seksualne. Nawet delikatne gesty ciaa mog by odbierane przez jedn stron po prostu jako zaproszenie do gbszych kontaktw seksualnych, o ile brak jest wczeniejszego wyranego i jednoznacznego porozumienia w sprawie posugiwania si jzykiem ciaa. Przy braku penej harmonii emocjonalnej i duchowej jzyk ciaa moe by bardzo dwuznaczny i niejasny. Std te moe on by jedynie uzupenieniem dla innych sposobw komunikowania si i wzajemnej jednoci. Jzyk ciaa wyraa nie tylko jedno emocjonaln pomidzy chopcem a dziewczyn, ale take system wartoci, ktrymi oni si kieruj. Na pytanie, ktre czsto jest zadawane przez modych ludzi: "Czy wolno si caowa?" nie ma odpowiedzi jednoznacznej i prostej. Wszystkie gesty winny by dostosowane do istniejcej wizi emocjonalnej oraz stopnia odpowiedzialnoci osobistej za siebie nawzajem i za nowe ycie. Wraz ze wzrostem wizi emocjonalnej oraz wzrostem stopnia odpowiedzialnoci, jzyk ciaa bdzie dostosowywa si do nowej sytuacji. Kiedy modzi ludzie decyduj si na zwizek narzeczeski, ktry posiada due prawdopodobiestwo stania si maestwem, jzyk ciaa moe by wyraniejszy, janiejszy i czciej uywany. Jzyk ciaa tego okresu moe jakby zapowiada pene oddanie si sobie, ktre niedugo stanie si faktem. Ale rwnie i w tym wypadku sposb uywania jzyka ciaa winien by poczony z panowaniem nad sob, ktre kae liczy si z wraliwoci seksualn obu stron i nie przekracza granicy zblienia maeskiego. Do dobrego korzystania z jzyka ciaa konieczna jest wzajemna znajomo psychologii seksualnej oraz stopnia wraliwoci seksualnej wasnej i drugiej strony. Wkraczanie narzeczonych w sfery erogenne, ktre staje si rdem silnych napi seksualnych, sprawia, e ich wzajemne spotykanie moe by pene napicia nie tylko seksualnego, ale take emocjonalnego. I zamiast cieszy si wzajemn obecnoci, atmosfer serdecznoci i wzajemnej yczliwoci, wspln wymian myli, bd wwczas raczej walczy z niepokojem nie tylko seksualnym, ale take psychicznym. Delikatne, dostosowane do wraliwoci seksualnej obu stron, posugiwanie si jzykiem ciaa w okresie narzeczeskim jest wane, poniewa w ten sposb przyszli maonkowie ucz si podstawowej dla maestwa formy komunikacji, jak jest kontakt fizyczny. W psychologii maeskiej podkrela si, e we wspyciu maeskim

istotny jest nie tylko sam akt seksualny, ale wanie dawanie sobie wzajemnego ciepa, oparcia, przekazywanie sobie yczliwoci i uczu jzykiem kontaktu fizycznego. Potrzeba komunikacji maeskiej jzykiem ciaa jest jakby wpisana w ludzk seksualno. Podobnie jak czowiek w okresie dziecistwa musi si dopiero nauczy artykuowa poszczeglne sowa, zdania, aby mc pynnie mwi, podobnie rwnie narzeczeni, pniej maonkowie musz stopniowo i powoli nauczy si mwi wasnym jzykiem ciaa. 7. "Jeste kim jedynym w moim yciu" "Niekiedy syszy si opinie, i przedmaeskie dowiadczenia seksualne (szczeglnie u mczyzn) uatwiaj dopasowanie si seksualne w maestwie. Co sdzi o takich opiniach?" - pyta w przeprowadzonej ankiecie nt. wychowania seksualnego pewien nastolatek. Mona powiedzie, e jest odwrotnie. Wanie brak przedmaeskiego dowiadczenia seksualnego z obydwu stron ogromnie uatwia dopasowanie seksualne w maestwie. Wyczno w mioci maeskiej w sposb szczeglny obejmuje wanie dziedzin wspycia seksualnego. Ta najbardziej intymna forma komunikacji midzyosobowej w maestwie zostaje zarezerwowana dla tej jednej jedynej osoby, ktr wybiera si jako towarzysza na cae ycie. Brak potrzeby ukrywania czegokolwiek w dziedzinie seksualnej przed on czy mem daje ich wzajemnemu spotkaniu niezwyk emocjonaln i duchow przejrzysto. Zapewnienia: "Jeste kim jedynym w moim yciu" s wwczas wyrazem cakowitego wzajemnego oddania si sobie. Brak dowiadcze seksualnych uatwia dopasowanie si seksualne w maestwie, poniewa nie ma jeszcze wytworzonych odruchw seksualnych u obu stron. Pewna niemiao, "nieumiejtno" dziaania seksualnego pomaga uwraliwia si na potrzeby seksualne drugiego. Kiedy mczyzna wchodzi w maestwo z duym dowiadczeniem seksualnym, wwczas wspycie maeskie moe by nie tylko bardzo trudne, ale nawet bolesne dla obu stron, szczeglnie dla kobiety. Akt seksualny, w ktrym najwaniejsza jest sprawno techniczna, powoduje swoist dehumanizacj ludzkiej seksualnoci. "Milczenie seksualne", brak gbokiego zaangaowania sfer erogennych w okresie narzeczeskim daje moliwo koncentracji na tym, co w jzyku ciaa jest najbardziej delikatne i subtelne. Mocne przeycie seksualne powoduje zaguszenie tej delikatnej mowy dotyku. Std te szybkie przejcie do wspycia seksualnego moe sprawi, i narzeczeni, a pniej maonkowie nigdy nie naucz si subtelnej i delikatnej "rozmowy" przy pomocy jzyka ciaa, dziki ktrej mog sobie ofiarowywa wzajemn akceptacj i mio. Milczenie seksualne koczy si jednak poprzez zawarcie zwizku maeskiego. Wspycie seksualne staje si wwczas jzykiem mioci. Harmonijne ycie seksualne w maestwie jest wanym, cho nie jedynym znakiem integracji seksualnej maonkw. Innym, moe znacznie wyraniejszym, jest ich dojrzae i odpowiedzialne

rodzicielstwo, ktre dopenia i jakby koronuje sens maeskiej integracji seksualnej. 8. Inicjacja seksualna Inicjacja seksualna, pierwsze pene wspycie seksualne, jest dla obu stron, mczyzny i kobiety, zwykle gbokim i mocnym przeyciem emocjonalnym. Jest bowiem wzajemnym odkrywaniem "penej tajemnicy seksualnej" przez cakowite przekroczenie progu naturalnej wstydliwoci, jest pierwszym penym fizycznym "otwarciem si na drugiego". Inicjacja seksualna na og wie si jednak z wieloma obawami i lkami, szczeglnie ze strony kobiety. Podkrela to w ankietach wiele dziewczt. Std te w inicjacji seksualnej tak wane jest dowiadczenie bliskoci emocjonalnej, poczucie bezpieczestwa, ktre moe da tylko trway zwizek maeski. Moe ona rzuci wiato lub cie na cae przysze ycie seksualne. Jeeli inicjacja seksualna podjta jest w sposb przypadkowy pozostaje zwykle bolesnym wspomnieniem. Jest ona rwnie przykrym dowiadczeniem, kiedy staje si pewn form manipulacji drugim czowiekiem (np. "upust" dany ciekawoci seksualnej, sprawdzenie wasnej mskoci lub kobiecoci, prba zatrzymania drugiej osoby przy sobie). Jest to wwczas pera wyrzucona na mietnik wielu innych przykrych i bolesnych wspomnie. Im wicej nieprawdy jest w pierwszym wspyciu seksualnym, tym wstydliwiej i boleniej si je wspomina. Zawsze wielk ask jest, jeeli modzi maonkowie mog powiedzie sobie poprzez pierwsze wspycie seksualne, ktre jest jednoczenie ich wzajemn inicjacj seksualn: "Jeste kim jedynym w moim yciu i pragn, aby nim pozosta". Inicjacja seksualna staje si wwczas niezwykym darem, jaki mog sobie ofiarowa modzi ludzie. 9. Wsplne otwarcie si na mio Boga Osoby, ktre w zwizku narzeczeskim, maeskim pragn kocha ofiarnie i z caym oddaniem, szybko dochodz do granic swoich ludzkich moliwoci. Granice te zakrela sabo ludzkiej natury: egoizm, zmienno nastrojw i uczu, osobiste zranienia doznane w cigu ycia. Czowiek pragnc kocha bliniego caym sercem, do szybko odkrywa w sobie samym jak fundamentaln niezdolno do cakowitego oddania si w mioci. Ma to miejsce szczeglnie wwczas, kiedy mio nie zostaje odwzajemniona. Uwiadamiajc sobie t niezdolno, czowiek dowiadcza wwczas potrzeby otwarcia si na transcendencj, otwarcia si na Boga, ktry mgby go uzdolni do prawdziwej mioci. Otwarcie na Boga jest otwarciem si na absolutn mio. Uczestnictwo w mioci Boga daje mono wytrwania w kadej ludzkiej mioci: w mioci narzeczeskiej, maeskiej, rodzicielskiej. Sam Bg objawia si czowiekowi jako dawca i rdo naszej prawdziwej mioci (por. 1 J 4,16). Dotykanie granic ludzkiej mioci dokonuje si take poprzez

rozczarowania mioci kochanej osoby. Realizm ycia pozwala do szybko odkry, e "ten drugi", ktry "mnie" kocha i ktrego "ja" pragn kocha, jest tak samo sabym, ograniczonym czowiekiem jak "ja sam". Jest rzecz bolesn przekona si w kocu, e czowiek, ktrego kochamy i ktry nas kocha, nie moe do koca speni naszych pragnie i oczekiwa. I odwrotnie. Boli nas take wiadomo, e my rwnie nie moemy zrealizowa wszystkich pragnie i potrzeb czowieka, ktry nam si powierzy i nam zaufa. To wanie bolesne dowiadczenie posiada swoje ogromne znaczenie dla rozwoju mioci narzeczeskiej i maeskiej. Dziki niemu maonkowie mog dowiadczy ograniczonoci kadej ludzkiej mioci oraz potrzeby otwarcia si na rdo wszelkiej mioci: na Boga. Tak wic nie tylko dowiadczenie Boga prowadzi maonkw do peniejszej mioci maeskiej, ale take dowiadczenie mioci maeskiej otwiera ich na Boga. Maonkowie yjcy prawdziw mioci, w miar wewntrznego duchowego rozwoju dochodz do przekonania, e ponad starania o wypenienie swoich wzajemnych pragnie i upodoba winni postawi denie do wypenienia pragnie Tego, od ktrego pochodzi take ich mio maeska. I w ten sposb maestwo staje si miejscem szukania i znajdowania Boga i Jego woli. Bg, ktry jest rdem i gwarantem ich ludzkiej mioci, wzywa ich, aby razem zdali do Niego. Wedug zamiaru Boego maestwo jest drog do Boga. M dany jest onie jako towarzysz w drodze do Boga. Tak samo ona dana jest mowi jako pomoc w szukaniu Stwrcy. W yciu maeskim denie do Boga dokonuje si poprzez wzajemne oddanie si sobie. ona szuka Boga nie tylko wsplnie ze swoim mem, ale take w swoim mu. I odwrotnie. M szuka Pana Boga nie tylko razem ze swoj on, ale take w swojej onie. Im prawdziwsza jest ich mio, tym peniej i gbiej prowadzi ona do mioci Boga odkrywanego w sobie nawzajem. To wsplne zmierzanie do Boga winno wyraa si rwnie w konkretnych znakach. Z pewnoci jednym z takich znakw moe by wsplna modlitwa. Jeeli maonkowie wsplnie yj, wsplnie si martwi, ciesz, cierpi, jeeli wsplnie wychowuj swoje dzieci, to przecie jest rzecz bardzo naturaln, e mog si wsplnie modli. Wewntrzna krucho i ograniczenia czowieka sprawiaj, e nawet najbardziej kochajcy si ludzie rani siebie nawzajem. Nieporozumienia, rnice zda, to "codzienny chleb" najlepszych nawet maestw. Wsplna modlitwa staje si dla maonkw miejscem wzajemnego przebaczania sobie wszystkiego. Dobre maestwo nie unika konfliktw, ale podchodzi do nich w sposb dojrzay, rozwizuje je poprzez wzajemne zrozumienie siebie i akceptacj odmiennoci. 10. Podno w mioci maeskiej Wzajemne oddanie si sobie staje si w maestwie rdem nowego ycia. To nowe ycie rodzi si jako owoc mioci i jest nieustannym "wiadkiem" wzajemnej mioci maeskiej. Podno fizyczna ma swj gboki sens tylko wwczas, kiedy zczona jest z podnoci emocjonaln i duchow. "Zrodzenie co do ciaa oznacza

pocztek dalszego <<rodzenia>>, stopniowego i wielostronnego rodzenia poprzez cay proces wychowania." Dziecko moe wzrasta na dojrzaego czowieka, "nabiera mocy, napenia si mdroci" (por. k 2, 40) tylko dziki wiadectwu wzajemnej mioci swoich rodzicw. W psychologii rozwojowej podkrela si, e zaburzenia w rozwoju emocjonalnym dzieci maj swoje rdo w braku mioci i bezpieczestwa w rodzinie. Dziecko uczy si kocha swoje ycie i ocenia je jako dobre i wane, uczestniczc we wzajemnej mioci swoich rodzicw. Bdc wiadkiem mioci rodzicw zaczyna rozumie, i z mioci zwizany jest trud i ofiara. Naladujc wzajemne trudzenie si i ponoszenie ofiar swoich rodzicw uczy si kocha. Podkrelmy, i podno emocjonalna i duchowa domaga si wzajemnej mioci rodzicw. Oddzielna mio matki i ojca do dziecka nie tylko nie zaspokaja jego potrzeby mioci, ale moe nawet gboko rani dziecko. Ma to miejsce szczeglnie wwczas, kiedy rodzice skceni ze sob rywalizuj o uczucia dziecka. Rodzice wychowuj swoje dzieci poprzez wzajemn mio. Podobnie jak poprzez wsplny akt seksualny daj ycie fizyczne, tak rwnie poprzez wspln mio przekazuj dziecku ch do ycia i wiar w ycie. Jeeli dziecko nie jest kochane przez rodzicw, nie ceni wwczas swego ycia. Wzajemna mio rodzicw staje si dla dziecka wiadectwem prawdziwej mioci. Dziecku potrzebna jest zarwno mio ojca jak i mio matki. W mioci matki dziecko otrzymuje bezwarunkow akceptacj, ciepo, yczliwo. W mioci ojca natomiast otrzymuje ono oparcie, poczucie bezpieczestwa i wiar w trwao tej mioci. Ta wzajemna mio, w ktrej uczestniczy dziecko, posiada apostolski wymiar. Ona konieczna jest dziecku nie tylko w okresie wczesnego dziecistwa, ale take w okresach pniejszych: w okresie dorastania i modoci. Mody czowiek z niemaym trudem szuka autentycznych wartoci. Przechodzi przez wewntrzne kryzysy. We wzajemnej mioci swoich rodzicw moe on odnale ogromne oparcie i poczucie bezpieczestwa. Z pomoc mioci swoich rodzicw moe atwiej stawi czoa wszystkim niebezpieczestwom zwizanym z tym trudnym okresem, jakim jest wyjcie z czasu dziecistwa i wchodzenie w ycie dorose. Podkrelana przez modego czowieka potrzeba niezalenoci wyraa najczciej nie tyle ch cakowitego oderwania si od rodzicw i przekrelenia ich mioci, ale raczej potrzeb samodzielnego potwierdzenia si w yciu poprzez nawizanie nowych, pozarodzinnych relacji oraz poprzez samodzielne dziaanie. W miar dorastania dziecka jego zaleno od rodzicw winna stopniowo przechodzi od cakowitej zalenoci i posuszestwa do coraz bardziej samodzielnego i odpowiedzialnego decydowania o sobie. "Wyjcie dziecka z domu" jest dla rodzicw, szczeglnie dla matki, momentem trudnym i bolesnym. Ten bl i trud bywa umierzany wzajemn mioci maesk. Jeeli jednak zostaj zakcone relacje midzy samymi rodzicami, to zawsze zakcone s w jaki sposb relacje midzy dziemi a rodzicami. Utrudnione jest wwczas take wyjcie dziecka z domu.

Poprzez wzajemn mio rodzice przekazuj dziecku nie tylko ludzkie wartoci, ale take ucz je postawy gbokiego zaufania i powierzenia si Bogu. Wzajemna mio rodzicw jest pierwszym fundamentem prawdziwej mioci czowieka do Boga. Zranienie w zaufaniu do wasnych rodzicw rzuca zawsze jaki cie na zaufanie czowieka do Boga. Sam Bg objawiajc swoj mio do czowieka odwouje si do ludzkiej mioci, zwaszcza do mioci rodzicielskiej. Biblia wiele razy mwi, e Bg kocha nas jak matka i ojciec (por. Oz 11,1nn). Jezus kae nam nazywa Boga naszym Ojcem. Najpikniejsza modlitwa, ktrej nas nauczy, rozpoczyna si od sw: "Ojcze nasz". Kochajcy si wzajemnie rodzice daj wic dzieciom nie tylko wiadectwo mioci ludzkiej, ale take wiadectwo mioci samego Boga. Rodzice s dla dziecka obrazem Boga. Sowa Ksigi Rodzaju: "Stworzy wic Bg czowieka na swj obraz, na obraz Boy go stworzy: stworzy mczyzn i niewiast" (Rdz 1,27) zostaj najpeniej wcielone w ycie wanie poprzez mio rodzicielsk. W obrazie wasnych rodzicw dziecko odnajduje obraz Boga. W ich mioci odkrywa zdolno do przyjmowania i dawania mioci innym. 11. Podno przypadkowa i niechciana Podno fizyczna przypadkowa i niechciana, odizolowana od podnoci duchowej i emocjonalnej, moe sta si rdem wielu cierpie i zranie nie tylko dla samych rodzicw, ale przede wszystkim dla ich dzieci. Dzieci niechciane czuj si gboko skrzywdzone. Skrzywdzenie pocztego z podnoci przypadkowej i niechcianej czowieka idzie niekiedy tak daleko, i zostaje mu odebrane ycie. Aborcja ma miejsce najczciej wtedy, kiedy fizyczna podno jest przypadkowa i niechciana. Aborcja, jako rozwizanie problemu niechcianej ciy, bywa jednak brana pod uwag przede wszystkim przez tych rodzicw, ktrzy maj w sobie jaki niedorozwj osobowy wyraajcy si w niedorozwoju instynktu ojcowskiego i macierzyskiego. Integralnie rozumiane wychowanie seksualne winno polega take na rozwijaniu instynktu rodzicielskiego. Aborcja jest bardzo atwym rozwizaniem problemu przypadkowo pocztego ycia. Powszechno tego zjawiska mody czowiek kojarzy czsto z jego ma szkodliwoci. Aborcja jest jednak nie tylko problemem pojedynczych osb czy te rodzin, ale take palc kwesti spoeczn i polityczn w wielu krajach. Jan Pawe II mwi o "dewiacji" prawa w wielu pastwach, ktre stwierdza: "masz prawo zabija, czy nawet powiniene zabija". "Niestety, w historii naszego stulecia taka dewiacja staa si rzeczywistoci. W sposb demokratyczny dochodziy do wadzy siy polityczne, ktre wydaway ustawy sprzeczne z prawem do ycia, jakie posiada kady bez wyjtku czowiek, a czyniy to w imi obdnych racji, na przykad eugenicznych, etnicznych lub te innych. (...) Towarzyszy im, niestety, szerokie przyzwolenie lub zgoda opinii publicznej."

Proaborcyjne ustawodawstwo niektrych pastw oraz "przyzwolenie opinii publicznej" sprawiaj, i wiele osb odbiera przerwanie ciy jako "drobny zabieg". Tymczasem zabicie wasnego dziecka jest jakim zabiciem wasnego rodzicielstwa - macierzystwa, ojcostwa. Dowiadczenie pokazuje, i aborcja pozostawia gbok ran emocjonaln i duchow tak w yciu kobiety jak i mczyzny biorcego w niej udzia. Macierzystwo i ojcostwo od chwili przerwania ciy jest w jaki dramatyczny sposb naznaczone mierci. Nie moe ono odzyska tej przejrzystoci i czystoci, jaka winna czy dziecko z matk - z ojcem. Dzieci yjce w rodzinie, w ktrej dokonano przerwania ciy, w jaki sposb yj w cieniu mierci swojego nienarodzonego rodzestwa. Dzieje si tak nie tylko wwczas, kiedy wiedz one o fakcie przerwania ciy, ale take wwczas, kiedy ta "ciemna tajemnica" pozostaje sekretem rodzicw. Kiedy do wiadomoci i emocjonalnoci kobiety dochodzi w kocu przekonanie, i odebraa ycie wasnemu dziecku, nawet jeeli zostao ono poczte w sposb przypadkowy, przeywa nierzadko prawdziwy szok i koszmar. I w ten sposb wiele kobiet dowiadcza tego, co w prostej sentencji zawar zaoyciel Drogi Neokatechumenalnej, Kiko Arg ello: "Chcesz mie pieko na ziemi, zabij czowieka". B. WYCHOWANIE DO CELIBATU Po omwieniu zagadnienia wychowania do maestwa, przejdmy nastpnie do problemu wychowania do celibatu. Powoanie czowieka do ycia w mioci realizuje si bowiem nie tylko w mioci narzeczeskiej, maeskiej, rodzicielskiej, ale take w celibacie przyjtym dobrowolnie ze wzgldu na Krlestwo niebieskie. 1. Celibat a powoanie do mioci Celibat mona okreli jako form kochania, ktra wyklucza jednak mio erotyczn. Jeeli czowiek rezygnuje z tak bardzo naturalnej formy kochania, jak jest maestwo, to jego decyzja moe by usprawiedliwiona tylko wwczas, kiedy podjta jest ze wzgldu na mio peniejsz. "Bez gbokiej mioci ku Chrystusowi celibat (...) traci cae swe znaczenie." Moemy powiedzie, i autentyczne pragnienie celibatu rodzi si nie z braku mioci, ale jest raczej owocem "obfitej mioci". ycie w celibacie nie moe by wyrazem ucieczki i lku przed ludzk mioci, wyrazem egoizmu, ktry nie chce podj si trudw ycia maeskiego. "Wybr celibatu nie moe wypywa z lekcewaenia maestwa ani z takim lekcewaeniem si wiza." Celibat obrany jako peniejsza forma kochania, jest charyzmatem. Jest szczeglnym powoaniem i darem samego Boga. Nie wszystkim ten charyzmat jest dany. Jezus powie, e "s tacy bezenni, ktrzy dla Krlestwa niebieskiego sami zostali bezenni. Kto moe poj, niech pojmuje!" (Mt 19, 12). Warto celibatu wypywa wic z motywacji, dla ktrej zostaje wybrany - dla Krlestwa niebieskiego. Aby autentycznie y celibatem nie wystarczy wic przyj go jako warunku koniecznego,

np. do kapastwa, czy do ycia zakonnego. Kapan, zakonnik czy zakonnica winni odkry w celibacie dar, ktrego pragn ze wzgldu na Krlestwo Boe. Aby celibat by autentycznym i prawdziwie wiadczy o wartociach religijnych, nie moe by nigdy zwyk negacj lub ucieczk od seksualnoci. Chocia celibat jest szlachetnym zamiarem czowieka, ktry pokazuje jego wielk hojno wobec Boga i ludzi, to jednak jego realizacja czsto bywa daleka od idealistycznie pojmowanej czystoci seksualnej. Decydujc si na ycie w celibacie "dla Krlestwa niebieskiego" nie stajemy si przez to bezcielesnymi anioami. Czowiek jako mczyzna i kobieta posiada nadal te same potrzeby i ludzkie pragnienia. Decyzja ycia w celibacie nie wyklucza ludzkiego pragnienia bycia jedynym w yciu wybranej osoby, pragnienia kochania take w sposb cielesny. Te uczucia i pragnienia czowieka nie s negacj ycia w celibacie. Winny by jednak tak ukierunkowane, by nie blokoway nowej formy kochania i nie koncentroway na sobie caej yciowej energii. ycie w celibacie nie oznacza wyzbycia si uczu, pragnie i energii zwizanych z ludzk mioci i seksualnoci, ale ich sublimacj. Oczywicie zakada to odpowiedni form wychowania. Czowiek pragncy podj drog ycia w ewangelicznej czystoci winien by wiadom swoich wasnych zranie, ogranicze w dziedzinie seksualnej, aby nie popa w puapk jakiego romantycznego i nierealistycznego pojmowania celibatu, ktry bardziej moe wyraa ucieczk od ycia, ni sta si wiadectwem Krlestwa Boego. Oczywicie nie znaczy to, e celibat jest przez wszystkich przeywany bardzo problematycznie i konfliktowo. Istnieje wielu ludzi, ktrzy bez wikszych napi, peni pokoju i harmonii ducha realizuj idea bezennoci dla Krlestwa niebieskiego. U takich osb obserwuje si jak wielk naturalno w traktowaniu wszystkich spraw ycia, take spraw zwizanych z ludzk mioci i seksualnoci. 2. Samotno w celibacie Czowiek podejmujcy celibat winien sobie uwiadomi, e z jego stanem ycia bdzie zwizana samotno, nieraz bardzo bolesna. Ona wanie moe sta si miejscem szczeglnego spotkania czowieka z Bogiem. O ile dla maonkw szczeglnym miejscem spotkania z Bogiem jest ich mio maeska i rodzicielska, to dla czowieka yjcego w celibacie tym miejscem szczeglnym jest wewntrzna samotno. Celibat posiada warto dla Krlestwa niebieskiego tylko wwczas, kiedy w pustk, jaka powstaje po rezygnacji z zawarcia maestwa i zaoenia rodziny, czowiek wprowadza Boga. "Czowiek bezenny troszczy si o sprawy Pana, o to, jak si podoba Panu" (1 Kor 7, 32). W celibacie czowiek dobrowolnie wyrzeka si naleenia do jednej osoby: do jednej kobiety, do jednego mczyzny, aby mc nalee tylko do Boga. Kiedy dwoje ludzi mwi sobie przed Bogiem: "bior sobie ciebie za ma, za on i lubuj ci mio, wierno i uczciwo maesk", to tym samym wyraaj pene oddanie si sobie nawzajem.

Nic ich odtd nie moe oddzieli "a do mierci". Podobnie celibat dla Krlestwa niebieskiego wyraa pragnienie bezwarunkowego oddania si Chrystusowi: "a do mierci". Wyraenie "a do mierci" w celibacie, podobnie jak w maestwie, nie oznacza tylko samej mierci fizycznej, ale take "mier" dla swoich najbardziej ludzkich potrzeb, pragnie zwizanych z ludzk mioci. Dokonuje si to jednak za cen ofiary z siebie, ukrzyowania siebie z Chrystusem. Dawniej dobrze wyraa to symboliczny obrzd nakrycia czarnym caunem osb skadajcych wieczyst profesj zakonn. wiadome i dobrowolne przyjcie celibatu z punktu widzenia ludzkiego jest jakim "szalestwem", "Boym szalestwem". Braku i pustki, jaka pozostaje po wyrzeczeniu si cakowitego naleenia do jednej kobiety, do jednego mczyzny nie mona niczym i nikim zapeni. "Dziewictwo jest bez wtpienia rezygnacj z formy mioci typowej dla maestwa, ale dzieje si to wanie w celu gbszego podjcia ofiarniczego otwarcia na innych, wpisanego w seksualno". Dobra wsplnota czy te gbsze przyjanie mog by wielk pomoc w zachowaniu celibatu, ale nie mog usun z ycia dowiadczenia bolesnej samotnoci. Czowiek yjcy w celibacie winien wic kierowa swoimi uczuciami i ofiarowa je Bogu. I w ten sposb samotno, pustka powstaa na skutek odmowy kochania ludzk mioci, staje si szko wikszej mioci Boga i ludzi. "Aby y sam na sam z Bogiem w celibacie musisz - stwierdza T. Merton naprawd y w samotnoci, a nie zniesiesz jej z pewnoci, jeeli tsknota za ni zrodzia si z zawiedzionego pragnienia ludzkiej mioci. Mwic bez ogrdek, prba spdzenia ycia w klasztorze (celibacie) musi okaza si beznadziejna, jeeli masz tam gry si myl, e nikt ci nie kocha. Musisz umie pomija ca t dziedzin ludzkich uczu i po prostu ukocha cay wiat w Bogu obejmujc wszystkich blinich t sam czyst mioci, nie dajc od nich adnych dowodw przywizania i nie dbaj o to, czy ich kiedykolwiek doznasz. Jeeli sdzisz, e jest to atwe, zapewniam ci, e si bardzo mylisz." Jednym z powanych zarzutw, z jakim spotyka si dzisiaj celibat jest to, i zuboa on ludzk osobowo. Dowiadczenie nie potwierdza jednak tych zarzutw. Celibat podjty dobrowolnie i przeywany ze wzgldu na wysz warto, Krlestwo Boe, nie tylko nie krpuje i nie zuboa mioci czowieka, ale czyni go bardziej wolnym i dziki temu wzbogaca jego sposb kochania. Sobr Watykaski II stwierdza, e "czysto w sposb szczeglny daje wolno ludzkiemu sercu, by bardziej rozgorzao mioci do Boga". Celibat "o ile spenia ten niezbdny warunek, e przyjmuje si go w pokorze, radoci i staoci ducha jako dar od Boga, a rwnoczenie przeywa si jako ofiar zoon Bogu, nie tylko nie zuboa osobowoci, nie przeszkadza w nawizywaniu kontaktw oraz dialogu z innymi ludmi, lecz przeciwnie - wzbogaca sfer uczu, jednoczy ludzi w sposb braterski i prowadzi do peniejszej mioci". Wyrzeczenie si wycznej mioci do jednego czowieka, cho jest brakiem przeywanym mniej lub bardziej bolenie, nie posiada

tylko negatywnego charakteru. Jest ono bowiem jednoczesnym otwarciem si na mio wiksz, bardziej powszechn. "Kady, kto dla mego imienia opuci dom, braci lub siostry, ojca lub matk, dzieci lub pole, stokro tyle otrzyma i ycie wieczne odziedziczy" - mwi Jezus (Mt 19, 29-30). Czowiek yjcy w celibacie dla Krlestwa otrzymuje stokro wicej braci, sistr, dzieci nie tyle do posiadania, ile do miowania (por. Mk 10, 29-30). 3. Istota wychowania do celibatu Zauwamy najpierw, i wychowanie do celibatu domaga si integracji seksualnej moe w sposb bardziej radykalny ni wychowanie do maestwa. O ile bowiem mona zawrze zwizek maeski take wwczas, kiedy integracja seksualna jest moe bardziej pragnieniem narzeczonych, ni zrealizowan w rzeczywistoci, o tyle ostateczne przyjcie celibatu (np. przez wicenia kapaskie czy te luby wieczyste) domaga si bardzo wyranych znakw integracji seksualnej, przynajmniej w jej pocztkowej fazie. Wychowanie do celibatu nie moe by budowane na ucieczce od wasnej seksualnoci czy te jej lekcewaeniu. Nie moe te wiza si ono z wpajaniem lku przed seksualnoci pci odmiennej. Gdyby wychowanie do celibatu opierao si na jakiej "strategii obronnej", ktrej celem byoby unikanie wszelkich trudnoci w tej dziedzinie, to wwczas ostateczna decyzja, np. przyjcie wice kapaskich lub zoenie ostatnich lubw, mogaby by podejmowana bez rzeczywistej wiadomoci, czym jest dojrzae ycie w bezennoci. Jeeli mody czowiek wystawiony w naturalny sposb na prb, odstpiby od postanowienia ycia w celibacie z powodu jakich dowiadcze emocjonalnych czy seksualnych, to tym lepiej, jeeli zrobi to przed podjciem ostatecznej decyzji. Nie chodzi jednak o sztuczne wystawianie kandydata do celibatu na ryzyko, ale o ycie w normalnych, ludzkich warunkach, w ktrych spotykamy si zarwno z mczyznami jak i kobietami. Wychowanie do celibatu zakada osobiste i gbokie angaowanie si w peniejsz form kochania. Z jednej strony chodzi o nawizywanie bardzo intymnego, powiedzielibymy mistycznego kontaktu z Bogiem. Z drugiej za strony chodzi o rozwijanie peniejszej, bardziej powszechnej mioci bliniego. Mio w celibacie jest powszechniejsza, gdy nie jest zwrcona ku jednej tylko osobie. Celibat nie pozwala kocha drugiego czowieka mioci oblubiecz, wyczn. Szukanie i rozwijanie w sobie mioci wycznej do jednego czowieka jest zawsze pewn form niewiernoci wobec celibatu take wwczas, kiedy nie jest ona zwizana z dziaaniem erotycznym i seksualnym. Wychowanie do celibatu jest rwnie wychowaniem do integracji seksualnej. I chocia inne s zadania integracji seksualnej w maestwie, inne w celibacie, to jednak obie formy integracji domagaj si od czowieka zaangaowania i pracy. Wychowanie, czy moe raczej samowychowanie, do celibatu nie bdzie nigdy definitywnie zakoczone. Celibat nigdy nie jest

wartoci zdobyt raz na zawsze. Podjcie ostatecznej decyzji ycia w celibacie (wicenia kapaskie, luby zakonne) nie jest jednoczesnym zakoczeniem wychowania do celibatu. Jest on wartoci, ktr realizuje si w nieustannych zmaganiach. "Nie jest to dar dany na pocztku ycia duchowego raz na zawsze jako dojrzay i doskonay, ale jest to dar, ktry ma z dnia na dzie rozwija si i doskonali w ponawianych, by moe cikich decyzjach. I w ten sposb coraz bardziej oczyszcza serce od niewystarczajco jeszcze wykrystalizowanych uczu, by doprowadzi do cakowitego przylgnicia czowieka do Chrystusa przez mio." Dar celibatu, ktry czowiek pragncy suy Bogu rozwija i doskonali z dnia na dzie, by moe w cikich decyzjach, zwizany jest nierzadko z ludzk uomnoci i saboci. Czowiek decydujcy si y w celibacie dla Krlestwa niebieskiego nie przestaje podlega pokusie koncentracji na swoich potrzebach, pragnieniach, wyobraeniach seksualnych, pokusie powrotu do jakich form autoerotyzmu, pokusie szukania kontaktw i dowiadcze erotycznych majcych wypeni samotno serca. Sabo i uomno w dziedzinie celibatu jest dla czowieka czsto tym boleniejsza, i przychodzi jakby wbrew jego woli i wbrew pragnieniu coraz peniejszego oddawania si Bogu. Najczciej saboci w celibacie nie s jakby wprost szukane czy te zamierzone. S one czsto wyrazem seksualnych zranie, ktre miay miejsce na dugo przed decyzj ycia w celibacie. Nierzadko bywa rwnie i tak, e saboci w dziedzinie celibatu wynikaj z innych gbszych zranie emocjonalnych wyniesionych rwnie z wczesnego okresu ycia. W takiej sytuacji rozwizanie trudnoci w dziedzinie celibatu uzalenione jest od rozwizania trudnoci zasadniczych. W wypadku pojawiajcych si saboci i uomnoci w dziedzinie celibatu konieczne jest dobre rozumienie siebie oraz zdrowa ocena wasnego sumienia. Dziedzina seksualna jest podatna w sposb szczeglny na psychologiczne poczucie winy. To dobre rozumienie siebie i zdrow ocen wasnego sumienia nabywa si w odpowiednio prowadzonym kierownictwie duchowym. Wielka szczero i otwarto w sprawach celibatu wobec kierownika duchowego (w wypadkach szczeglnych take wobec przeoonych), jest dla czowieka pragncego y w celibacie gwarantem uczciwego wcielania w konkretne ycie wczeniej dokonanego wyboru. Encyklika Pawa VI Sacerdotalis Caelibatus zachca modych ludzi przygotowujcych si do ycia w celibacie, aby "wyksztacili w sobie cnot szczeroci waciw witej Ewangelii". Ta wanie "cnota szczeroci" wyniesiona z okresu formacji, w razie pojawiajcych si trudnoci, bdzie ogromn pomoc do stawiania sprawy jasno i otwarcie. 4. Pomoce do twrczego przeywaniu celibatu "Pamitajc o naszej uomnoci towarzyszcej nieodcznie rozwojowi czystej mioci od modych lat a do pnej staroci nie moemy zapomnie o zasadach ascetycznych ustalonych przez Koci, ktrych stosowania wymagaj dzisiaj nie mniej ni dawniej

niebezpieczestwa groce czystoci" (Pedro Arrupe). Uomno towarzyszca nieodcznie rozwojowi czystej mioci w dziedzinie celibatu nie moe sta si powodem do rezygnacji i zniechcenia, jak to nierzadko ma miejsce. Kada uomno, take w dziedzinie celibatu, winna by wyzwaniem do wierniejszego korzystania z zasad wypracowanych w cigu wiekw przez pokolenia chrzecijan. Pierwszym rodkiem w rozwoju czystej mioci w celibacie jest gbokie ycie modlitwy. Bez zayej, oblubieczej wizi z Bogiem zachowanie celibatu staje si zadaniem przekraczajcym siy czowieka. Dowiadczenie pokazuje, e nic poza Bogiem nie jest w stanie ukoi do koca serca czowieka, ktre dobrowolnie pozbawia si mioci maeskiej i rodzicielskiej. Do dojrzaego zachowania celibatu niewystarczajca na dusz met okazuje si, nawet idealistycznie pojta, mio bliniego: przyja, aktywno spoeczna, dziaalno apostolska. Wszystkie te formy mioci s miejscem dawania siebie innym, ale one nie staj si nigdy same w sobie rdem siy do zachowania celibatu. Tylko gbokie, intensywne ycie modlitwy, mistyczne zjednoczenie z Jezusem Oblubiecem moe wypeni ludzkie serce. Serce pene mioci oblubieczej do Chrystusa bdzie w stanie panowa nad nieustannie odradzajcymi si potrzebami i pragnieniami zwizanymi z mioci erotyczn. Innym bardzo wanym rodkiem do zachowania celibatu, jak ju wspomnielimy, jest kierownictwo duchowe. Szczeglnie w okresie formacji mody czowiek przygotowujcy si do ycia w celibacie nie umie jeszcze waciwie oceni wasnych przey, rodzcych si pragnie, potrzeb emocjonalnych i seksualnych, by nabra do nich dystansu. Osoby pragnce y w celibacie s nierzadko, jak wielu innych ludzi, zranione w dziedzinie seksualnej. Dyskretna rozmowa z kompetentn osob na temat wasnych trudnoci i problemw moe uchroni przed lkami lub te iluzjami, ktre tak atwo wkradaj si w t wan i delikatn dziedzin ycia ludzkiego, jak jest ludzka mio i seksualno. Adhortacja apostolska Jana Pawa II Pastores dabo vobis wskazuje na kierownictwo duchowe jako na zasadnicz pomoc w wychowaniu do celibatu: "Kierownik duchowy ma pomaga w samodzielnym podjciu dojrzaej i wolnej decyzji (celibatu), ktrej podstaw jest uznanie wartoci przyjani oraz samokontroli, jak rwnie akceptacja samotnoci oraz odpowiedni stan fizyczny i psychiczny." Ale take po podjciu ostatecznej decyzji kierownictwo duchowe jest wprost konieczne, szczeglnie w sytuacji przeywanych trudnoci i problemw w dziedzinie celibatu. Paniczny lk przed rozmow na temat wasnego celibatu jest zwykle znakiem represji seksualnej, ktra czyni czowieka niezdolnym do dojrzaego zachowania stanu bezennoci. Szczera rozmowa jest wwczas wprost konieczna. Pozwala ona uwiadomi czowiekowi yjcemu w celibacie bezsens dawienia swoich najbardziej ludzkich potrzeb i pragnie seksualnych. Czowiek yjcy w celibacie nie wyrzeka si swej seksualnoci jako takiej, ale wyrzeka si realizowania jej poprzez maestwo. Rozmowa czowieka zrepresjonowanego seksualnie z kierownikiem duchowym pokazuje mu, i w rozwizywaniu problemw seksualnych nie wystarczy jedynie odwoa

si do doranego wysiku wasnej woli. Konieczne jest signicie do najgbszych przyczyn. Zdarza si bowiem, e zachowania seksualne maj swoje pozaseksualne korzenie. Bardzo pomocnym rodkiem w rozwoju czystej mioci od modych lat a do pnej staroci jest take trud wiernego wypenienia powierzonych obowizkw i zada oraz przyjmowanie z pokor ciarw, ktre niesie z sob samo ycie. Wymaga to niewtpliwie od czowieka duej wewntrznej dyscypliny, ale wanie ono pozwala nam ukierunkowa wszystkie zasadnicze ludzkie energie ku sueniu Bogu i czowiekowi. Szczeglnie wanym rodkiem do zachowania i rozwoju czystoci w celibacie jest pielgnowanie ycia wsplnotowego i gbokich przyjani. Sobr Watykaski II podkrela, e atwiej jest zachowa czysto, gdy panuje prawdziwa mio braterska w yciu wsplnotowym. Istnieje cisa wspzaleno pomidzy rozwijaniem przyjani a wzrostem w czystoci dla Krlestwa niebieskiego. Przyja w celibacie nie moe jednak posiada znamienia wycznoci. Nikogo nie chce posiada tylko dla siebie ani te nikomu nie daje si zniewoli. Czowiek yjcy w celibacie jest wolny od zwizania si z jedn osob, aby by peniej dla wszystkich. Moe z wielk wolnoci, bez lku i bez pewnej ciasnoty nawizywa relacje ze wszystkimi, tak z mczyznami jak i kobietami, nie kierujc si jednak najpierw wasnymi potrzebami i pragnieniami, ale przede wszystkim motywami Krlestwa. Czowiek dojrzay yjcy w celibacie wolny jest rwnie od zudnych iluzji, ktre bardzo atwo tworz si w dziedzinie ludzkiej mioci. Osoba yjca w celibacie w relacjach z pci przeciwn winna by wiadoma tego, co dzieje si w wiecie jej wasnych uczu jak i w wiecie uczu tych, z ktrymi jest zwizana. Niektrzy celibatariusze, podobnie zreszt jak ci, ktrzy yj w maestwie, popeniaj nieraz ten bd, i nie zdaj sobie sprawy z uczu, ktre budz w innych swoim zachowaniem. Stwarzanie pozorw ofiarowania komu staego uczucia, zwaszcza wwczas, gdy istnieje jaka gboka jego potrzeba, moe by co prawda mao wiadomym, ale jednak bardzo bolesnym zranieniem drugiego czowieka. Niespenienie oczekiwa staje si wwczas rdem wielkiego cierpienia. Std te czowiekowi yjcemu w celibacie potrzebna jest ogromna przejrzysto we wszystkich relacjach midzyludzkich, zwaszcza w relacjach przyjani z pci odmienn, aby nie stwarza zudnych oczekiwa zarwno u siebie jak u innych. Czowiek pragncy y w celibacie winien integrowa wasn seksualno z yciem emocjonalnym i duchowym. Zrepresjonowana seksualno w celibacie jest bardzo niebezpieczna, poniewa "wychodzi ona na powierzchni", ale w innych, najczciej niewiadomych formach. "Konflikty zdawione na polu seksualnym mog przejawia si take w zachowaniach nie-seksualnych. Seksualno, zanegowana lub nie uznana, daje zna o sobie poprzez niewiadome sposoby dziaania, to znaczy w zastpczej gratyfikacji i obronnej ucieczce." Tak na przykad oscho emocjonalna podpierajca si zwykle prawem, nieludzkie wprost wymagania stawiane innym - rzadziej moe sobie -

wielkie ambicje, zachanno na dobra materialne, perfekcjonizm, ktry nie pozwala sobie samemu ani innym pomyli si w najdrobniejszej sprawie, kompulsywna potrzeba zewntrznego porzdku i nienagannej czystoci zewntrznej, mog by przejawem zrepresjonowanych potrzeb i pragnie erotycznych i seksualnych. Cakowity brak odczu, jakichkolwiek pragnie, potrzeb, napi seksualnych czowieka yjcego w celibacie, moe wiza si take z jednoczesn draliwoci "na punkcie wasnej osoby" i wielk potrzeb dominowania nad innymi, z drugiej strony za z odczuciami gbokich depresji, smutku i cigej frustracji. Ta niezaakceptowana, nieprzyjta energia emocjonalno-seksualna moe by skierowana tak przeciwko sobie jak i przeciwko drugiemu. Podobnie jak w mioci narzeczeskiej, maeskiej, tak samo w zachowaniu celibatu konieczna jest znajomo pewnych praw rzdzcych ludzk mioci i seksualnoci. Wszelka zmiana na polu seksualnym wymaga czasu. Integracja seksualna w celibacie rwnie wymaga czasu i jest nieraz dugim procesem. Z im bardziej poranion seksualnoci mody czowiek rozpoczyna ycie w celibacie, tym duej moe trwa integracja. Decyzj woli mona zainicjowa zmian, ale rzeczywista zmiana wymaga czasu. Posugujc si obrazem moemy powiedzie, e szybko mona zmieni pooenie steru statku, ale zmiana kierunku caego okrtu wymaga duszego czasu. Osoby, ktre decyduj si na ycie w celibacie winny dobrze pozna prawa, ktrymi rzdzi si ich seksualno oraz seksualno pci przeciwnej, aby w sposb wiadomy i wolny mogy panowa nad tymi odruchami, pragnieniami, potrzebami seksualnymi, ktre w nich nieustannie si odradzaj, a z realizacji ktrych dobrowolnie zrezygnoway dla Krlestwa Boego. Sublimacja energii seksualnej domaga si wiadomoci tyche energii i ich penej akceptacji w swoim yciu. Literatura pokazuje niekiedy celibatariuszy jako "stare panny" i "starych kawalerw", czyli jako ludzi zamknitych w sobie, bdcych cigle w zym humorze, suchych emocjonalnie, nietolerancyjnych, zoliwych, drobiazgowych i skrupulanckich. Przyjcie wasnej sfery emocjonalno-seksualnej oraz otwarcie si na bliniego, w tym take na osoby pci przeciwnej, jest rdem rozwoju emocjonalnego. Delikatno, wraliwo, zdolno wspodczuwania, ofiarno - wszystko to rodzi si take jako owoc zintegrowanej seksualnoci. Integracja seksualna nie musi czy si z fizycznym dziaaniem seksualnym, jak to prbuj pokaza niektrzy psychologowie. W sposb powierzchowny i nieprawdziwy dopatruj si oni rde pewnej oziboci emocjonalnej i zamknicia w sobie w wyrzeczeniu si fizycznego dziaania seksualnego. Dowiadczenie pokazuje, e osoby yjce w czystoci dozgonnej, a wic osoby, ktre w sposb wiadomy i wolny wyrzeky si fizycznego dziaania seksualnego i oddania si emocjonalnego jednej osobie, s jednoczenie osobami w peni dojrzaymi emocjolnie, otwartymi, penymi powicenia i oddania, osobami zdolnymi do wspodczuwania z innymi. *** Na zakoczenie caego rozdziau podkrelmy raz jeszcze, i

wychowanie do integracji seksualnej jest zawsze wychowaniem do mioci. Seksualno przeywana w sposb dojrzay jest "miejscem" przyjmowania i dawania mioci tak w stanie maeskim jak te w celibacie. W wychowaniu do mioci konieczne jest nie tylko uczenie "dawania siebie innym", ale najpierw uczenie "przyjmowania mioci innych". Istot dobrze przeywanej duchowoci nie jest bowiem najpierw dawanie czegokolwiek Bogu, ale przyjmowaniem od Niego Jego mioci. Miowanie Boga rodzi si "z obfitoci serca", jako odpowied na przyjt uprzednio mio. Podobnie rwnie jest w mioci ludzkiej. Std te wychowanie dziecka do mioci polega nie tyle na zobowizywaniu go do "kochania innych", ale najpierw na stworzenie mu klimatu mioci, akceptacji, poczucia bezpieczestwa. Bdc kochane uczy si przyjmowa mio. Dopiero w takich warunkach pragnienie dawania siebie innym zrodzi si w nim spontanicznie, a seksualno w sposb naturalny bdzie stawa si jzykiem mioci.

ROZDZIA V ZRANIENIA EMOCJONALNO-SEKSUALNE I ICH UZDROWIENIE

A. ZRANIENIA EMOCJONALNO-SEKSUALNE I ICH SKUTKI Donioso omawianego w tym rozdziale tematu wynika z jednej strony z ogromnych brakw i zaniedba w wychowaniu seksualnym w rodzinie, z drugiej za ze stosunkowo czstego wykorzystania seksualnego dzieci i modziey w okresie dojrzewania. Wychowanie do integracji seksualnej domaga si udzielenia pomocy wychowawczej osobom zranionym seksualnie, zarwno dla uwiadomienia im samego zranienia jak te podjcia prby jego leczenia. Z procesem integracji seksualnej czy si potrzeba denia do penej akceptacji wasnej seksualnoci wraz z ca jej histori. Dotyczy to w sposb szczeglny negatywnych dowiadcze seksualnych w okresie dziecistwa i dojrzewania. Prba wykrelenia jakich przey, dowiadcze w tej dziedzinie jest przejawem nieakceptacji caej swojej seksualnoci. Ze wzgldu na niezwykle szeroki zakres tematu z pewnoci nie jestemy w stanie zaj si nim w sposb wyczerpujcy. Nasze rozwaania bd tylko pewnym dotkniciem problematyki. Najpierw sprbujmy wyliczy najczciej spotykane zranienia w dziedzinie emocjonalno-seksualnej tak w dziecistwie, w okresie dojrzewania jak i w yciu dorosym. 1. Zranienia emocjonalno-seksualne w okresie dziecistwa Rozpocznijmy od opisu zranie emocjonalno-seksualnych najwczeniejszego okresu ycia - od dziecistwa. a. Pierwszym i jednoczenie jednym z najgbszych zranie emocjonalno-seksualnych dziecka jest nieakceptacja jego pciowoci przez rodzicw: odnoszenie si do chopca jak do dziewczynki i odwrotnie. Taka nieakceptacja staje si czsto rdem zachwiania caego rozwoju emocjonalno-seksualnego: braku penej identyfikacji seksualnej oraz prawidowego ukierunkowania na pe przeciwn w okresie dojrzewania. Nieakceptacja seksualnoci dziecka moe posiada bardzo rne rda, np. negatywne spojrzenie na ludzk seksualno lub jej lekcewaenie, brak penej identyfikacji seksualnej samych rodzicw. Gbia problemw wynikajca z tego typu zranienia uzaleniona bdzie od gbi samej nieakceptacji. b. Innym skrzywdzeniem, cho moe posiadajcym mniejsze znaczenie od wymienionego poprzednio, jest traktowanie dziecka jako istoty aseksualnej: brak jakichkolwiek rozmw wychowawczych na ten temat, unikanie odpowiedzi lub te udzielanie odpowiedzi nieprawdziwych na pytania o zabarwieniu seksualnym, utrudnianie dziecku dostpu do potrzebnej mu informacji. Takie zachowanie poczone jest zwykle z negatywnym spojrzeniem na ca sfer seksualn, ktre niekoniecznie musi wyraa si poprzez sowa. Ten brak jakiegokolwiek wychowania seksualnego sprawia zwykle, i dziecko odkrywa wasn pciowo o wasnych siach, z ogromnym lkiem i poczuciem winy stosujc, zupenie niewiadomie, "metod prb i bdw". c. Coraz czciej mona spotka take inne, wprost przeciwne

podejcie do wychowania seksualnego, w ktrym - "z racji pedagogicznych" - dostarcza si dziecku bodcw seksualnych przekraczajcych jego emocjonaln wraliwo, np. naraanie dziecka na ogldanie obrazw lub filmw pornograficznych, uczestniczenie dziecka w "swobodnych rozmowach" osb dorosych. Taka laksystyczna czy nawet deprawacyjna atmosfera panujca w rodzinie lub w innym rodowisku, w ktrym dziecko przebywa nawet tylko czasowo, jest take gbokim skrzywdzeniem. Dostarcza ona dziecku zbyt wielu wrae seksualnych, z ktrymi jego emocjonalno nie jest w stanie sobie poradzi. Ten typ skrzywdzenia rodzi czsto u dziecka - ju w bardzo wczesnym wieku - obsesyjn koncentracj na fizycznej stronie ludzkiej seksualnoci, z ktrej moe rodzi si pniej postawa erotomaska. d. Dla dziecka jest rwnie rzecz bolesn i krzywdzc, jeeli naraone jest na bycie wiadkiem dowiadcze seksualnych osb dorosych lub te wystawiane jest na sytuacje prowokujce silne bodce seksualne, np. ogldanie nagoci osb dorosych, spanie dorastajcych dzieci w jednym ku. Dzieje si tak moe nie tyle ze wzgldu na brak odpowiednich warunkw (np. mieszkaniowych), ale czciej przez zaniedbanie lub nieuwano rodzicw. Naturalne traktowanie spraw seksualnych w rodzinie domaga si wzajemnej delikatnoci i dyskrecji. Wstydliwo bowiem naley do naturalnych odczu seksualnych czowieka. I chocia warunki materialne okazuj si czsto barier trudn do przeskoczenia, to jednak przy pewnej uwadze rodzicw, nawet przy bardzo skromnych warunkach, mona stworzy zarwno dzieciom jak i rodzicom minimum koniecznej intymnoci w osobistych zachowaniach seksualnych. e. Bardzo gbokim zranieniem w dziedzinie emocjonalnoseksualnej jest jakakolwiek forma wykorzystywania seksualnego dzieci przez dorosych: prby dziaa seksualnych z dziemi, namawianie do gestw seksualnych, wciganie w ogldanie pornografii itp. Im blisze s wizi emocjonalne dziecka z dorosymi (rodzice, starsze wiekiem rodzestwo, osoby z dalszej rodziny, wychowawcy), tym gbsze i bardziej trwae jest zranienie w tej dziedzinie. Jakakolwiek prba ingerowania w sfer seksualn dziecka, jak rwnie kadego modego czowieka, jest zawsze gbokim skrzywdzeniem. Naruszanie wstydliwoci dzieci i seksualne ich wykorzystanie jest szczeglnym "przestpstwem przeciwko prawdzie osoby ludzkiej." "Dzieciom, ktre s najsabszymi czonkami naszej spoecznoci, trzeba zagwarantowa poszanowanie wszystkich praw nalenych osobie. Trzeba je darzy mioci, otacza szczegln opiek i szacunkiem. Wszelkie naduycia wymierzone w ich godno s zbrodni przeciwko ludzkoci i przyszej rodzinie." f. Szczeglnie wielk "zbrodni" s wszelkie kazirodcze zachowania wobec dziecka. Jest to bez wtpienia najcisze zranienie seksualne dziecka. Kazirodztwo jest tematem spoecznie bardzo wstydliwym. Boj si o nim mwi wszyscy, zarwno ofiary jak tym bardziej sprawcy. Spoeczestwo udaje jakby problem nie istnia. Wiele przypadkw kazirodztwa nie ujawnia si nigdy. W polskich opracowaniach temat ten jest najczciej wstydliwie przemilczany, chocia problem - jak pokazuje praktyka - ma miejsce.

Susan Forward w bardzo cennej ksice pt. Toksyczni rodzice pisze, i "kazirodztwo jest zapewne najbardziej okrutnym i najbardziej zaskakujcym dowiadczeniem czowieka. Jest ono zdrad najbardziej podstawowego zaufania midzy dzieckiem a rodzicem. Doprowadza do cakowitego spustoszenia emocjonalnego. Mode ofiary s cakowicie zalene od swoich napastnikw, gdy nie maj dokd ani do kogo uciec. Opiekunowie staj si przeladowcami, a rzeczywisto staje si wizieniem penym brudnych tajemnic. Kazirodztwo zdradza sam istot dziecistwa - jego niewinno." Autorka wyrnia take kazirodztwo psychologiczne. "Ofiary psychologicznego kazirodztwa mogy nawet nie zosta tknite palcem lub te nie zosta napastowane seksualnie, jednake dowiadczyy zamachu na swoje poczucie intymnoci i bezpieczestwa. Mam na myli takie napastliwe dziaania jak podgldanie dziecka, ktre si ubiera lub kpie, czy te robienie nccych lub seksualnie jednoznacznych uwag wobec dziecka. Dziecko cierpi wwczas z powodu tych samych psychologicznych symptomw, co prawdziwe ofiary kazirodztwa." Przytoczmy jeszcze jeden fragment ksiki S. Forward mwicy o bolesnych skutkach kazirodztwa: "Kady dorosy czowiek, ktry jako dziecko by napastowany, przenosi z dziecistwa w ycie dorose poczucie, e jest beznadziejnie zy i prawdziwie zepsuty. Ofiara kazirodcza odczuwa wstrt na myl o seksie. Wspycie seksualne wie si z niezatartym wspomnieniem blu i zdrady." Psychologowie jednomylnie stwierdzaj, i niezbdna jest profesjonalna pomoc dla osb dorosych, ktre byy seksualnie wykorzystywane w dziecistwie lub w okresie dojrzewania. 2. Zranienia emocjonalno-seksualne okresu dojrzewania a. Okres dojrzewania ujawnia najpierw, moe mniej widoczne wczeniej, skrzywdzenia w dziedzinie emocjonalno-seksualnej okresu dziecistwa. Brak silnych wizi uczuciowych z rodzicami, brak poczucia bezpieczestwa, zaniedbanie wychowania seksualnego lub te wychowanie w atmosferze tabu i lku staje si rdem silnych napi, obsesyjnych wyobrae seksualnych, kompulsywnej autoerotyki. Ma to miejsce czciej u chopcw. Zachowania autoerotyczne nierzadko zamykaj modego czowieka na innych, utwierdzajc w nim z jednej strony kompleksy, poczucie niszoci i niewiar w siebie, z drugiej strony za chore ambicje, perfekcjonizm, ucieczk w wiat marze. Nieakceptacja seksualnoci dziecka w okresie dziecistwa najczciej ujawnia swoje rozmiary i gbi wanie w okresie dojrzewania. Przejawia si ona gwnie w zachwianiu wasnej identyfikacji seksualnej oraz w ogromnej trudnoci w dojrzaym wyborze partnera seksualnego. b. W okresie dojrzewania mody czowiek nadal naraony jest na skrzywdzenia w dziedzinie seksualnej. Jedn z form skrzywdzenia tego okresu jest ingerencja rodzicw w sprawy emocjonalno-seksualne nastolatkw: prba kontrolowania ich kontaktw z pci przeciwn, ironiczne aluzje lub te wymiewanie si z ich pierwszych sympatii, przykre aluzje do rozwoju seksualnego, ktre odbierane s jako

ingerowanie w intymn sfer dziecka. "Prowadziam w modoci - wyznaje w ankiecie pewna dziewczyna osobisty notatnik, w ktrym zapisywaam i opisywaam chopcw, ktrzy mi si podobali. Ten notatnik znalaza moja siostra i przeczytaa go mamie (mama tracia wzrok i nie moga czyta). Pewnego dnia mama zawoaa mnie i przy mnie kazaa siostrze odczyta to, co napisaam. Byo to dla mnie przeycie niezapomniane. Mama zbesztaa mnie energicznie i spalia notatnik. By to mj pierwszy i ostatni kontakt z mam, jeli chodzi o moj seksualno. Ona nie pytaa mnie o nic, a ja nie miaam odwagi mwi. Dowiedziaam si o wszystkim w sposb brutalny od rwienikw. Rana, cho zabliniona, zostaa." c. Okres dojrzewania seksualnego jest czasem, w ktrym modzi ludzie mog siebie nawzajem gboko rani. Wzmoona ciekawo seksualna poczona z brakiem silnego oparcia emocjonalnego w rodzicach moe popycha nastolatkw do wzajemnych kontaktw seksualnych zarwno pomidzy osobami pci przeciwnej jak rwnie osobami tej samej pci. Jakiekolwiek dowiadczenia seksualne z innymi w okresie dojrzewania zwykle gboko rani obie strony pozostawiajc bolesne wspomnienia. Nie mona ich w aden sposb porwnywa do niewinnych zabaw seksualnych najwczeniejszego okresu dziecicego. Po zabawach seksualnych nastolatkw pozostaje z jednej strony uczucie wstydu i lku, z drugiej za strony wzrost chorej ciekawoci i nierzadko jaka fiksacja na fizycznej stronie seksualnoci. Take pojedyncze spotkania i gesty seksualne: wspycie, petting, zabawy homoseksualne podejmowane pomidzy nastolatkami s duym zranieniem w dziedzinie seksualnej, ktre wymagaj pniej "uzdrowienia wspomnie". d. Bardzo gbokim zranieniem seksualnym jest zawsze jakakolwiek forma gwatu fizycznego a take kada prba stosowania przemocy seksualnej na osobach bdcych w okresie dojrzewania. Takie dowiadczenia powoduj cikie, gbokie urazy w pniejszym, dorosym yciu. Wymagaj one dugiego leczenia i fachowej pomocy terapeutycznej. Zwaszcza niewiadome siebie dziewczyny-nastolatki swoim zachowaniem mog nieraz prowokowa takie wanie brutalne zachowania seksualne niedojrzaych emocjonalnie mczyzn. Wychowanie seksualne polega midzy innymi na wiadomoci nie tylko wasnych reakcji seksualnych, ale take reakcji, jakie swoim zachowaniem mona prowokowa w innych. 3. Skrzywdzenia seksualne wieku dorosego W yciu dorosym seksualno moe rwnie sta si miejscem zranienia i krzywdy. Prostytucja oraz kade inne wspycie seksualne z partnerem, z ktrym nie ma gbszej wizi emocjonalnej, jest zawsze jak form skrzywdzenia dla obu stron. Bardziej naraon na skrzywdzenie w dziedzinie seksualnej bywa kobieta, poniewa ona jako pierwsza ponosi skutki nieuporzdkowanego dziaania seksualnego. Pozostawienie przez mczyzn kobiety samotnej z dzieckiem jest zawsze ogromn krzywd nie tylko dla niej, ale take dla dziecka.

Poniewa jest to zjawisko powszechne w spoeczestwie, wydaje si by czym normalnym. S to najczciej owoce nie tylko braku wychowania seksualnego, ale czciej moe wychowania lkowego, ktre nie uczy najpierw odpowiedzialnoci za siebie i innych, a koncentruje si na tym, czego nie wolno. W wychowaniu seksualnym winno si z ca moc podkrela nie tylko to, czego nie wolno, ale jeszcze mocniej branie odpowiedzialnoci za swoj sabo. "Przypadkowe saboci" w dziedzinie seksualnej de facto nie s a tak bardzo przypadkowe. S one owocem nieodpowiedzialnoci. Jeszcze do niedawna swoista obuda spoeczna koncentrowaa si na potpianiu samotnych matek, z wyrozumieniem traktujc natomiast "mskie nieopanowanie". Zwizek maeski nie chroni ludzi przed moliwoci wzajemnego krzywdzenia siebie w dziedzinie seksualnej. Traktowanie drugiego czowieka jak przedmiotu we wspyciu seksualnym jest bardzo ranice take w samym maestwie. Ranice bywa te nieliczenie si z potrzebami, pragnieniami i odczuciami seksualnymi wspmaonka. Wszelka forma brutalnoci rwnie w maestwie jest przeywana jako gboka krzywda. Niewierno maeska jest rwnie zawsze gbokim zranieniem nie tylko wspmaonka, ale i dzieci. Jest to bowiem rozbijanie wasnej rodziny. Aborcja zarwno w maestwie jak i poza nim jest zawsze cikim i gbokim zranieniem instynktu macierzyskiego i ojcowskiego. S to jedynie najwaniejsze, opisane do pobienie, zranienia w dziedzinie seksualnej, ktre wymagaj uzdrowienia. Do uzdrowienia za konieczne s dwa warunki: osobiste zaangaowanie oraz szukanie kompetentnej pomocy. 4. Potrzeba uzdrowienia zranie seksualnych Kade nieleczone zranienie emocjonalne, szczeglnie wwczas, kiedy jest ono gbsze, z upywem czasu utrwala si i pogbia. Utrwalanie si i pogbianie zranienia seksualnego posiada zwykle charakter bardzo zindywidualizowany. Moe przybiera ono rne kierunki. Jednym z niebezpieczestw nieprzezwycionego zranienia seksualnego moe by postawa erotomana, ktry szuka wprawdzie cigle nowych wrae i zewntrznych bodcw seksualnych, ale nierzadko z duym poczuciem winy, ukrytym gboko lkiem i ponianiem si we wasnych oczach (nie zawsze jednak uwiadomionym). I ta wanie oscylacja pomidzy chor ciekawoci seksualn a mniej lub bardziej ukrytym poczuciem winy i lkiem rodzi rozbijajcy, nerwicowy charakter seksualnoci. Ze wzgldu na struktur mskiej seksualnoci, typ erotomana czciej spotyka si wrd mczyzn, cho zdarza si take wrd kobiet. Owocem tej postawy jest "zimny seks", brak delikatnoci, niekiedy wprost brutalno w zachowaniach seksualnych, przedmiotowe traktowanie siebie jak i drugiego czowieka. Innym skutkiem nieleczonych zranie seksualnych mog by trwae zahamowania w sferze emocjonalno-seksualnej. Zahamowania te mog ujawnia si w lkach przed dziaaniem seksualnym lub te w lkach przed osobami pci przeciwnej. Z zahamowaniami czy si take

deprecjonowanie seksualnoci, ktre moe sta si zasadnicz przeszkod w poyciu maeskim. Ten typ zranienia seksualnego czciej zdarza si wrd kobiet, cho wystpuje take wrd mczyzn (np. impotencja). Dla osb z zahamowaniami emocjonalno-seksualnymi szczeglnie dla kobiet - wspycie maeskie jest tylko zem koniecznym. To niezadowolenie z poycia maeskiego moe rodzi cig frustracj, upokorzenie, cierpienie. Konsekwencj nieuzdrowionej seksualnoci moe by take przekazywanie swojego zranienia "dalej" przez deprawowanie innych. Osoby, ktre w dziecistwie lub w okresie dojrzewania zostay skrzywdzone - zdeprawowane, mog posiada w sobie skonno do powtarzania tych dowiadcze z innymi. Czowiek skrzywdzony seksualnie, ktry swego skrzywdzenia nie leczy, naraa si na bycie krzywdzicielem. Deprawacja seksualna innych jest czsto tylko przekazywaniem doznanej deprawacji w okresie dziecistwa i modoci. Zraniona podwiadomo seksualna, kierujc si zasad pierwszych pocze, popycha do powtarzania pierwszych zachowa seksualnych. Jedn z pierwszych i podstawowych trosk czowieka gboko zranionego - skrzywdzonego seksualnie, winno by zatrzymanie na sobie acucha skrzywdzenia. Mechanizmy seksualne, podobnie zreszt jak inne mechanizmy ludzkiej psychiki, ksztatuj si w cigu caej osobistej historii. Jeeli kto zosta gboko zraniony w sferze seksualnej (mwic innym jzykiem - w dawaniu i przyjmowaniu mioci) wwczas pierwsz zasad, ktr rzdzi si seksualno, nie jest mio, ale egoistyczne danie przyjemnoci dla siebie. Za tym daniem przyjemnoci dla siebie kryje si mniej lub bardziej jawna nienawi. O ile bowiem mio obdarza drugiego, o tyle nienawi ograbia. Jeeli seksualnoci nie rzdzi mio - dawanie, wwczas rzdzi ni nienawi - ograbianie. W zranieniu emocjonalno-seksualnym pciowo przyjmuje na siebie inn rol od zamierzonej przez Stwrc. Zmysowo seksualna, podobnie zreszt jak inne doznania zmysowe (np. alkohol, jedzenie, narkotyki, rodki audiowizualne) staje si sposobem uspokajania si, agodzenia cierpienia wynikego ze zranionej mioci. Wspczesna kultura, szczeglnie za kinematografia, bardzo czsto pokazuje ten niszczcy i destruktywny charakter zimnego i brutalnego seksualizmu. Denie do prawdziwej mioci domaga si troski o uleczenie wasnego reagowania seksualnego i pokonania w sobie kierowania si najpierw zasad przyjemnoci. Mio wymaga przekraczania siebie, wymaga ofiarnoci. Tak wanie naley rozumie sowa Jezusa: "Kto nie bierze swego krzya, a idzie za Mn, nie jest Mnie godzien" (Mt 10,38). Uleczenie wewntrzne w wymiarze seksualnym ma za zadanie przywrci seksualnoci jej waciw rol. Nie jest ni jednak umierzanie i rozadowywanie napi psychicznych, ale przyjmowanie i dawanie mioci. B. UZDROWIENIE ZRANIE SEKSUALNYCH Po ukazaniu najwaniejszych zranie emocjonalno-seksualnych w

poszczeglnych okresach ycia oraz potrzeby ich uzdrowienia, przejdmy nastpnie do refleksji na temat metod i rodkw ich leczenia. Na zakoczenie rozwaa tej czci pracy przytoczymy wiadectwo (napisane w formie listu) zmagania si modego czowieka w walce o uzdrowienie gbokiego zranienia seksualnego, ktrego dowiadczy w okresie dojrzewania. 1. Pomoc udzielana ludziom zranionym w dziedzinie seksualnej Pocztkiem procesu uzdrowienia w kadej paszczynie ludzkiego ycia jest najpierw wiadomo poczona z emocjonalnym przeyciem wasnego zranienia. Czowiek moe podda si leczeniu - uzdrawianiu tylko wtedy, kiedy czuje si chory, zraniony. I std te pocztkiem uzdrowienia w sferze seksualnej jest najpierw dostrzeenie go i przyznanie si do niego. W uzdrowieniu seksualnym wan rzecz jest odnale najpierw rda zranienia oraz osoby, z ktrymi jest ono zwizane. W odkrywaniu zranie i skrzywdze seksualnych konieczna jest zwykle pomoc kompetentnej osoby: kierownika duchowego, niekiedy terapeuty lub innej zaufanej osoby. Pomoc ta winna by dostosowana do gbi zranienia. Jaki jest cel tej pomocy? Osoba, ktra pomaga w uzdrowieniu seksualnym peni przede wszystkim rol wiadka. Przyjmuje ona najpierw zranionego w sposb bezwarunkowy, z ca yczliwoci i dobroci, wraz z wszystkimi jego lkami, nieufnoci, poczuciem winy, ponianiem siebie. W caej postawie wiadka, w jego sowach, sposobie reagowania czowiek zraniony winien odkry yczliw akceptacj, mio i szacunek. I to przesanie "szacunku i yczliwoci", ktre wiadek przekazuje czowiekowi szukajcemu uleczenia seksualnego, jest obietnic, e on rwnie moe samego siebie przyj i zaakceptowa w taki sam sposb. Nie musi si ba i wstydzi samego siebie, podobnie jak "wiadek" nie boi si i nie wstydzi ani jego samego, ani te jego problemw. Celem zwerbalizowania swojego zranienia seksualnego przed osob zaufan jest pierwsze oddramatyzowanie problemu. I chocia uleczenie pewnych zranie wymaga dugiego nieraz czasu, to jednak czowiek zraniony seksualnie zaczyna uczy si y ze swoim zranieniem, nie dramatyzujc swojej sytuacji. Jednym z wanych celw pomocy w zranieniu seksualnym jest doprowadzenie czowieka zranionego do penej akceptacji caego jego ycia. Uzdrowienie w wymiarze seksualnym domaga si bowiem akceptacji wasnej seksualnoci tak, jaka ona jest "w danej chwili". Chodzi wic o wyzbycie si lku, strachu czy jakiego upokarzajcego poczucia wstydu w odniesieniu do tego, co ocenia si jako negatywne w przeywaniu wasnej pciowoci. Akceptacja ta nie jest oczywicie rezygnacj ze zmagania si o "zdrowie emocjonalno-seksualne". Osoba pomagajca zranionym w dziedzinie seksualnej winna posiada pewien zakres kompetencji psychologicznych, dowiadczenie yciowe a take pene, integralne spojrzenie na ludzk seksualno.

Winna by jednak wiadoma granic swoich kompetencji, aby nie podejmowa si pomocy psychologicznej czy duchowej w sytuacjach, ktre przekraczaj jej moliwoci. Pena akceptacja osoby pomagajcej w uzdrowieniu seksualnym jest take symbolem akceptacji samego Boga: jeeli czowiek, ktry "mnie sucha", nie dziwi si moim problemom, odczuciom, gbi skrzywdzenia i nieuporzdkowania seksualnego, ale przyjmuje z ca yczliwoci, dobroci i szacunkiem, to o ile bardziej czyni to Ojciec niebieski (por. Mt 7,11). Wypowiedzenie swoich saboci i uomnoci seksualnych przed "wiadkiem" jest take pewnym przygotowaniem do wypowiedzenia tych zranie, uomnoci i saboci seksualnych przed samym Bogiem. Odkrycie Boga jako kochajcego Ojca, ktry akceptuje czowieka ze wszystkimi sabociami, take ze sabociami w dziedzinie seksualnej, pozwala mu rozmawia o nich szczerze i otwarcie. Nadziej na uzdrowienie wewntrzne otrzymuje si jednak nie tyle w relacji z czowiekiem, ale przede wszystkim w relacji z Bogiem. To sam Bg daje czowiekowi zranionemu wewntrzn si do pracy nad wasnym uzdrowieniem. Czowiek gboko zraniony seksualnie, szczeglnie wwczas kiedy swoje zranienie dugo i lkliwie ukrywa, posiada zwykle bardzo znieksztacony obraz Boga. Nierzadko ludzie tacy widz Boga przez pryzmat wasnych odczu. Swoj nieakceptacj siebie atwo przypisuj take Bogu. Zdarza si, i modzi ludzie kojarz pewne yciowe niepowodzenia, nieszczcia z "kar Bo" za grzechy seksualne. Otwieranie si na bezwarunkow akceptacj i mio Boga, ktra leczy wszelkie zranienia, take zranienia seksualne, dokonuje si przede wszystkim poprzez modlitw, refleksj i skupienie. Modlitwa jest przyjmowaniem mioci Boga, ktra prowadzi do wewntrznego uzdrowienia. Z drugiej jednak strony faszywe pojcie Boga i grzechu w dziedzinie seksualnej moe przejawia si take w tym, i czowiek lekceway i banalizuje swoje zranienie. Brak uznania gbi wasnego zranienia oraz jego skutkw moe by zasadnicz trudnoci w uzdrowieniu seksualnym. Zauwamy, e Jezus spotykajc si z jawnogrzesznic, gboko zranion seksualnie, z jednej strony okazuje jej pen mio, yczliwo i szacunek, z drugiej jednak strony zdecydowanie i stanowczo wzywa j do zerwania z grzechem seksualnym: "Id, a od tej chwili ju nie grzesz" (J 8, 11). Wyrozumiao, akceptacja, mio i szacunek nie mog by rozumiane jako lekcewaenie zranienia oraz jego skutkw. Jezus mwi: "prawda was wyzwoli" (J 8, 32). W zranieniu seksualnym konieczne jest poznanie caej prawdy: po pierwsze prawdy o wasnej zranionej seksualnoci, o gbi i rdach tego zranienia, z drugiej strony za prawdy o Bogu, ktry miujc czowieka leczy go i zbawia. 2. Wychowanie sumienia Odkrywanie prawdziwego obrazu Boga jest jednoczesnym odkrywaniem prawdziwej hierarchii wartoci, ustanowionej przez Boga. Przykazania Boe posiadaj swoj kolejno i jest ona czci Objawienia.

Czowiek nie ma adnego prawa do przestawiania kolejnoci Boych przykaza. Ustalenie hierarchii przykaza, to rwnie ustalenie hierarchii zranie, saboci i grzechw. Czowiek moe poczu si uzdrowiony w wymiarze seksualnym tylko wwczas, kiedy odkryje seksualno jako "szst" dziedzin ludzkiego ycia, za zranienie seksualne jako "szste zranienie". Uzdrowienie w wymiarze seksualnym dokonuje si midzy innymi take przez odkrycie pierwszych piciu wartoci oraz pierwszych piciu saboci i zranie ludzkich. Nie byoby w czowieku zranienia "szstego", gdyby nie byo w nim zranie z pierwszych piciu przykaza, nierzadko waniejszych od "szstego". Zranienie seksualne jest najczciej tylko objawem innych, zwykle gbszych zranie. Nie moe dokona si w czowieku uzdrowienie w wymiarze seksualnym, jeeli nie zostan uzdrowione inne jego podstawowe paszczyzny ycia. W jednej z ksiek dla modziey wydanej w Polsce, omawiajcej take problemy seksualne, czytamy: "Jest to przykazanie dopiero szste, ale w modych, szalonych latach, gdy niebo ponie, to przykazanie staje si pierwsze. Od niego w pewnej chwili wszystko zaley, pewne <<by albo nie by>>." Aczkolwiek mona rozumie dobre intencje autora tego tekstu, to jednak dosowne rozumienie go moe wprowadzi modego czowieka w bd, poniewa naprowadza na prby rozwizania problemu "szstego" w izolacji od wszystkich innych problemw. Problemy seksualne maj najczciej charakter symboliczny, poniewa s przejawem innych, bardziej podstawowych problemw. Im gbsza dezintegracja i poranienie w sferze emocjonalnej, psychicznej i duchowej, tym wiksza nieraz dezintegracja i poranienie dziedziny seksualnej. Oczywicie naley wyranie stwierdzi, i "szsty problem", "szste przykazanie" wcale nie oznacza "mao wane". Oznacza jednak, i jest ono zwykle poprzedzone pierwszymi picioma. Rozwizanie "szstego zranienia" zaley z pewnoci od rozwizania pierwszego problemu: "Nie bdziesz mia bogw cudzych przede Mn" (Pwp 5, 7). Kiedy Bg nie jest na pierwszym miejscu, wszystko jest ju nie na swoim miejscu. Wwczas rzeczywicie "szste staje si pierwsze". Pokonanie niedojrzaoci i zranie seksualnych jest bardzo wane, poniewa jest oznak prawdziwego wysiku duchowego podejmowanego dla rozwoju caego czowieka, zarwno jego wymiaru duchowego jak i emocjonalnego. Lekcewaenie niedojrzaoci seksualnej, hedonistyczne szukanie dozna, jest zwykle znakiem lekcewaenia wasnego rozwoju wewntrznego, znakiem zamykania si w sobie i braku otwierania si na drugiego czowieka. Istotnym celem seksualnoci czowieka jest bowiem przekazywanie mioci i ycia. Aby doprowadza do rwnowagi zranion seksualno konieczna jest take formacja sumienia, ktra pozwala czowiekowi zranionemu seksualnie oceni uczciwie subiektywn odpowiedzialno za wszelkie saboci i grzechy w tej dziedzinie. Dokumenty Stolicy Apostolskiej zachcaj do "zachowania niezbdnej roztropnoci w osdzaniu subiektywnej odpowiedzialnoci osoby". Im wiksze i gbsze zranienie seksualne, tym wiksza winna by roztropno w osdzaniu subiektywnej odpowiedzialnoci. Nie pomaga do uzdrowienia przeywanie

kadej najmniejszej saboci jako wielkiego, cikiego grzechu bez liczenia si z wasnym uwarunkowaniem wypywajcym ze zranienia. Lkowe powikszanie swojej ograniczonej i uwarunkowanej subiektywnej odpowiedzialnoci - "tak na wszelki wypadek" - nie pomaga w uzdrowieniu sfery seksualnej, poniewa utrwala i pogbia chore poczucie winy, na ktre sfera ta jest bardzo podatna. Ale z drugiej strony trzeba by jednak wiadomym, i pomniejszanie swojej subiektywnej odpowiedzialnoci, szczeglnie za rozwizywanie problemu, moe by take powan przeszkod w uzdrowieniu. Zwalnianie si z jakiejkolwiek odpowiedzialnoci subiektywnej i uzasadnianie swojej saboci i grzechw seksualnych wycznie swoim zranieniem moe by czasami nieuczciwe. Psychologowie twierdz, e nierzadko "ludzie chorzy w istocie rzeczy nie chc naprawd wyzdrowie. W chorobie jest im dobrze. Oczekuj ulgi, ale nie powrotu do zdrowia. Leczenie bowiem jest bolesne i wymaga wyrzecze." Ten opr przeciwko podjciu leczenia obserwuje si take u ludzi zranionych seksualnie. Moe szczeglnie w dziedzinie seksualnej leczenie jest bardzo bolesne i wymaga wielu wyrzecze, gdy w jego trakcie wyzwalaj si w czowieku zranionym nagromadzone (nieraz przez wiele lat) lki, poczucie winy, poczucie niszoci, nienawi do siebie i innych. Proces leczenia domaga si stawienia czoa tym wszystkim negatywnym uczuciom. "Rozmawiaem jako psychoterapeuta z setkami ludzi - wyznaje K. Meissner. Ale widz co, co mona nazwa oporem. Dlatego kad psychoterapi zaczynam od pytania, czy ten czowiek chce podj samowychowanie w oparciu o moj pomoc. Podejmuj si pomocy, jeeli pacjent <<za choler chce by sob, ab psiakrew zje, ale chce by sob>>. Musi by w nim determinacja do podjcia czsto bardzo trudnej drogi rozwoju." Czowiek szukajcy pomocy w problemach seksualnych winien by wiadom potrzeby czasu i cierpliwoci do uzdrowienia wewntrznego. Jak leczenie kadej rany wymaga czasu, tak leczenie ran seksualnych rwnie wymaga czasu. Im gbsze, bardziej dotkliwe s rany czowieka, tym wicej wymagaj czasu i cierpliwoci. Bg daje czowiekowi czas dla uzdrowienia. Przyjmujc czas dany przez Boga, czowiek zraniony winien ofiarowa sobie cierpliwo. Cierpliwo ta winna wyrazi si w pewnych konkretnych postawach wobec siebie samego: nie stawia sobie nierealnych da, liczy si ze saboci ludzkiej natury, ktra daa ju wielokrotnie zna o sobie, stosowa "metod maych krokw", uczy si przeywa radonie kade, nawet najmniejsze zwycistwo nad sob i przyjmowa je jako obietnic kolejnych zwycistw, w momentach saboci i upadkw powierza si mioci Boga, nie sdzi innych i nie szuka winnych za wasne ze samopoczucie. Sztuczna prba przyspieszenia uzdrowienia seksualnego wynikajca z gbokiej nieakceptacji swojego zranienia, ze wstydu i zranionej mioci wasnej, powoduje jedynie wiksz koncentracj na wasnych sabociach i moe uruchamia w czowieku mechanizmy seksualne "lku i ciekawoci", "kary i nagrody", o ktrych bdziemy mwi w nastpnym rozdziale.

3. Przebaczenie w zranieniach seksualnych Aby mogo dokona si uzdrowienie seksualne trzeba mie odwag dostrzec doznan krzywd. Lekcewaenie skrzywdzenia jest jedn z zasadniczych przeszkd w uzdrowieniu. Czsto czowiek zraniony lekceway rany, ktre zadaje blinim, poniewa lekceway najpierw rany, ktre sam otrzyma od innych. Ofiary skrzywdze seksualnych atwo mog same przemienia si w sprawcw skrzywdze, o ile nie przyjm i nie ulecz doznanych ran. Czowiek gboko zraniony seksualnie winien pyta siebie, czy z osoby skrzywdzonej nie przemienia si - w sposb niemale niezauwaalny - w osob krzywdzc. Uzdrowienie w wymiarze seksualnym domaga si nie tylko uznania wasnego skrzywdzenia (bycia skrzywdzonym), ale take uznania krzywdzenia innych (bycia krzywdzicielem), o ile oczywicie miao lub ma ono miejsce. Uznanie wasnej winy w dziedzinie seksualnej oraz proba o przebaczenie moe by pomoc w zatrzymaniu rozwoju "rany seksualnej", a tym samym w zaprzestaniu dalszego krzywdzenia innych. Kiedy czowiek uwiadamiajc sobie gbi swojego skrzywdzenia bardzo cierpi, wwczas odruchowo rodzi si w nim al do tych, ktrzy - w jego odczuciu - mog by rdem tego cierpienia. Czowiek wierzcy za, ktry uznaje Boga jako Pana swego ycia, odruchowo moe take oskara Jego za swoje cierpienia. Moe bowiem sdzi, e Bg dajc mu ycie skazuje go na cierpienie. Take w zranieniu seksualnym moe rodzi si w czowieku al do Boga z powodu doznanego zranienia. Uzdrowienie zranie seksualnych dokonuje si wic najpierw przez "przebaczenie Bogu" faktu, e dar ludzkiej seksualnoci jest tak delikatny i kruchy. Czowiek zraniony moe rwnie niemal odruchowo oskara Boga o to, e "postawi go" w takich niesprzyjajcych okolicznociach ycia, w ktrych to zranienie si dokonao. Oskaranie Boga wypywa z jednej strony z nieakceptacji kruchoci ludzkiego istnienia, z drugiej za z faszywego obrazu Boga. Kiedy obraz Boga w czowieku skrzywdzonym podobny jest do "reysera w teatrze lalkowym", ktry osobicie wprawia w ruch kad kukiek, wwczas moe mu si wydawa, e sam Bg sprawi, e przydarzyo mu si takie wanie bolesne dowiadczenie. "Przebaczy Bogu" krucho istnienia w wymiarze seksualnym, to uwierzy, e wbrew gbi ludzkich zranie ycie czowieka cigle zachowuje swj sens. "Przebaczy Bogu" to przyj zranione ycie jako Jego dar i uwierzy, e dawanie i przyjmowanie mioci w ludzkim yciu jest jednak moliwe. Zaufa Bogu w zranieniu seksualnym to uwierzy, e Bg rozumie cierpienie i przebacza win. Od "przebaczenia Bogu" czowiek zraniony przechodzi do proby o Boe przebaczenie. O ile "przebaczenie Bogu" rozumiane jest w sensie analogicznym, (Pan Bg przeciwko czowiekowi nie zgrzeszy), to przyjcie Boego przebaczenia naley traktowa w sensie dosownym. Uzdrowienie w dziedzinie seksualnej dokonuje si przez uznanie wasnej winy oraz uznanie Boga jako Dawcy i Pana ycia. Niemoliwe byoby uzdrowienie w wymiarze seksualnym bez

uprzedniego uznania wasnej winy i odpowiedzialnoci za popenione czyny. Do uzdrowienia zranie seksualnych konieczna jest wic uczciwa, ale jednoczenie bardzo trzewa i spokojna ocena wasnej odpowiedzialnoci moralnej. W ocenie tej nie mona kierowa si chorym poczuciem winy. T trzew i uczciw ocen zdobywa si nie tylko poprzez autorefleksj, kierownictwo duchowe, ale take dziki modlitwie o poznanie wasnych grzechw. Win i odpowiedzialno, jak czowiek odkrywa dziki uczciwej ocenie sumienia, oddaje Bogu proszc Go, aby mu j przebaczy. Kiedy czowiek prosi Boga o przebaczenie win w zranieniu seksualnym, wtedy Bg z kolei zaprasza go do przebaczenia tym, ktrzy zawinili wobec niego. "I odpu nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom" - kae Jezus modli si swoim uczniom. Kolejnym krokiem uzdrowienia w wymiarze seksualnym jest wic przebaczenie ofiarowane blinim. Przebaczenie to jest niekiedy tym trudniejsze, e osobami ranicymi s nierzadko ci, z ktrymi zraniony jest mocno zwizany emocjonalnie. Z jednoczesnym udzielaniem przebaczenia innym i prob o przebaczenie zranie seksualnych dokonuje si przebaczenie sobie samemu. Jest ono jakby uwieczeniem uzdrowienia w wymiarze seksualnym. Ze wzgldu na delikatno i intymno ludzkiej seksualnoci przebaczenie sobie zranie w tej sferze przychodzi nieraz z wielkim trudem. atwiej wielu ludzi wybacza sobie inne, znacznie nieraz powaniejsze i bardziej ranice saboci i upadki. Udzieli sobie przebaczenia w wymiarze seksualnym, to take zgodzi si na siebie z t wiadomoci wiary, i tam, gdzie "wzmg si grzech, tam jeszcze obficiej rozlaa si aska" (por. Rz 5,20). Oczywicie przebaczenie sobie saboci, akceptacja siebie we wasnym zranieniu, nie wie si z rezygnacj. Wprost przeciwnie, przebaczenie sobie saboci i zranie w wymiarze seksualnym domaga si wewntrznej pracy i wysiku dla uzdrowienia wasnej seksualnoci. Uzdrowienie sfery seksualnej nie dokonuje si jednak przez jednorazowy zryw duchowy. Uzdrowienie to jest procesem. Posiada swoj dynamik, swj rytm, swoje etapy. 4. Pomoc dzieciom - ofiarom deprawacji seksualnej Rodzice lub opiekunowie, ktrych dziecko ulego deprawacji seksualnej, winni najpierw zada sobie pytanie, dlaczego wanie takie bolesne dowiadczenie przydarzyo si ich dziecku. Jakie s jego prawdziwe przyczyny? Czy jedn z przyczyn deprawacji nie byo zaniedbanie wychowania seksualnego? Czy dziecko kierowane chor ciekawoci seksualn nie dao si wcign w pewn gr i prowokacj ze strony sprawcy? Podkrelmy najpierw z pewnym naciskiem, i dziecku, ktre stao si ofiar deprawacji seksualnej, konieczna jest pomoc osb dorosych. Jest to bowiem dowiadczenie zbyt gbokie i zbyt mocne, aby mogo sobie z nim poradzi samo. Aby pomoc taka bya moliwa, konieczne jest najpierw podjcie prby nawizania gbokiej wizi emocjonalnej z dzieckiem: wizi zaufania i yczliwoci. Tylko w

takiej atmosferze mona bdzie nawiza z nim rozmow na ten bardzo trudny dla niego temat. Dziecko, ktre wypowiada przed czowiekiem dorosym, do ktrego ma pene zaufanie, swoje bolesne przeycie, zaczyna je powoli oddramatyzowywa. Jest to wany pocztek w prbie udzielenia dziecku pomocy. Poprzez serdeczny dialog z dzieckiem trzeba mu pokaza, i przeyte dowiadczenia s najpierw jego wielkim skrzywdzeniem i nie powinno przyjmowa na siebie odpowiedzialnoci moralnej za zaistniay fakt deprawacji, nawet jeeli "dao si ono wcign", kierujc si ciekawoci seksualn. Jest rzecz ogromnie wan, aby wypowiedzenie przez dziecko przeytych dowiadcze, dokonywao si w cakowitej wolnoci. Mona mu delikatnie podpowiedzie, proponowa, ale w aden sposb nie mona naciska na niego, aby wypowiedziao swoje przeycia. Prba jakiegokolwiek nacisku przez oddziaywanie lkiem czy tylko poprzez usilne naleganie, powodowaaby skutek odwrotny do zamierzonego. Zamiast oddramatyzowywa dowiadczenie, wrcz przeciwnie, potgowaaby dramatyzacj. W kadej sytuacji trzeba rozezna, z kim dziecko mogoby porozmawia o swoim bolesnym dowiadczeniu: z jednym z rodzicw, z zaprzyjanionym wychowawc, z kapanem czy te z psychologiem. Rozmowa, o ile jest moliwa, jest pierwszym wanym krokiem. Dalsze kroki bd zawsze uzalenione od rodowiska rodzinnego, w ktrym ono yje, od moliwoci nawizania z dzieckiem wizi emocjonalnej, od wielkoci skrzywdzenia. Zasadnicze leczenie dziecka zranionego w dziedzinie seksualnej dokonuje si przede wszystkim przez nawizywanie z nim gbokiej i trwaej wizi emocjonalnej. Tylko w ten sposb mona naprawi takie zo. Dziecku zranionemu seksualnie trzeba by powici wiele troski, yczliwoci, opieki tak, by moliwe byo dla niego stopniowe pokonywanie wobec dorosych urazu wynikajcego z przeytego zranienia. Powane skrzywdzenia dziecka w dziedzinie seksualnej wymagaj jednak bardzo profesjonalnej i duszej pomocy terapeutycznej. 5. Jezus rdem uzdrowienia zranie seksualnych W spotkaniach Jezusa z ludmi uderza nas ogromna delikatno, z jak przyjmuje On osoby chore, sabe, poranione (duchowo i cielenie). On nikogo nie oskara. Nie potpia. Wszystkim okazuje szacunek, pen yczliwo i akceptacj. Jezus nie obawia si jednak pokaza chorym (na duszy i ciele) rzeczywistego rda ich nieszczcia, ktrym czsto jest take ich osobisty grzech. W postawie Jezusa mamy wzr, jak traktowa wasne zranienia oraz jak przyjmowa ludzi zranionych przez ycie. Przyjrzyjmy si przez chwil jednemu spotkaniu Jezusa, ktre w kontekcie naszych rozwaa ma szczeglne znaczenie: spotkaniu z kobiet cudzoon (J 8,1-11). "Wwczas (...) faryzeusze przyprowadzili do Niego kobiet, ktr pochwycono na cudzostwie, a postawiwszy j porodku, powiedzieli do Niego: <<Nauczycielu, t kobiet dopiero co pochwycono na

cudzostwie. W prawie Mojesz nakaza nam takie kamienowa. A Ty co mwisz?>> Mwili to wystawiajc Go na prb, aby mieli o co Go oskary." Dla Jezusa miaa to by puapka, na ktr by moe Jego wrogowie dugo czekali. Sdzili, e bdzie musia dokona wyboru pomidzy wiernoci Mojeszowi a wiernoci goszonemu przez siebie miosierdziu wobec grzesznikw. Wbrew oczekiwaniu faryzeuszw Jezus nie dokona jednak adnego wyboru, ale "nachyliwszy si pisa palcem na ziemi." Jest to jedna z tych zaskakujcych reakcji Jezusa, ktrych w Ewangeliach mamy wiele. W tym gecie pisania na ziemi moemy jednoczenie podziwia delikatno i dyskrecj Jezusa. Jezus nie patrzy ani na zawstydzon i upokorzon kobiet, ani te na oburzonych faryzeuszw, ktrzy j otoczyli. Jakby dla usprawiedliwienia swojego odwrcenia oczu od oskaronej i oskarycieli, Jezus "bawi si" piszc palcem na ziemi. Ten odruch pisania palcem na ziemi, to bardzo ludzki odruch Jezusa. Sami robimy czsto podobnie. W kopotliwej dla nas sytuacji zajmujemy si nieraz wanie tak zewntrzn mao wan czynnoci, np. bezcelowym rysowaniem i kreleniem na papierze. Niektrzy staroytni komentatorzy tego tekstu twierdzili, i Jezus pisa grzechy seksualne tych, ktrzy oskarali kobiet. Pisa je jednak - ich zdaniem - w taki sposb, i kady z nich mg uprzytomni sobie swoje wasne grzechy. Take sowa: "Kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci na ni kamie" wypowiedziane w tej konkretnej sytuacji oskarenia kobiety o grzechy seksualne, zmuszay oskarycieli, aby przypomnieli sobie wszystkie grzechy, rwnie wasne grzechy seksualne, chocia Jezus w swojej wypowiedzi ich nie eksponuje. Zauwamy, e Jezus swoimi sowami nie oskara take faryzeuszw. Zachowuje si wobec nich tak samo dyskretnie i delikatnie jak wobec kobiety. "Powtrnie nachyliwszy si pisa na ziemi." Faryzeusze poczuli si zawstydzeni. Pierwszym powodem zawstydzenia nie byy jednak najpierw ich grzechy, by moe nawet ich grzechy seksualne, ale potpienie kobiety za te grzechy, ktre sami czynili. Wypowied Jezusa podobna jest do sw Natana powiedzianych Dawidowi po jego grzechu. Kiedy Dawid potpi surowo bogacza za skrzywdzenia biedaka, Prorok oznajmi mu wwczas: "Ty jeste tym czowiekiem" (por. 2 Sm 12,7). "Kiedy to usyszeli, wszyscy jeden po drugim zaczli odchodzi, poczynajc od starszych." Przyszli razem. Kobiet oskarali wsplnie. Odeszli pojedynczo. O ile potrafili opowiada sobie wzajemnie o grzechu kobiety, to jednak nie byli w stanie opowiada sobie wzajemnie o swoich grzechach - wyznawa je wzajemnie przed sob. "Pozosta tylko Jezus i kobieta stojca porodku. Wwczas Jezus podnisszy si rzek do niej: <<Kobieto, gdzie oni s? Nikt ci nie potpi?">> A ona odrzeka: <<Nikt, Panie.>> "Rzek do niej Jezus: <<I Ja ciebie nie potpiam>>". W zranieniach seksualnych jest rzecz ogromnie wan, aby przezwyciy lk przed ludzk opini, wstydem. Wielu ludzi gboko zranionych seksualnie nigdy nie szuka pomocy w swoich zranieniach tylko z powodu lku przed opini. Boj si by potpieni, odrzuceni,

boj si ludzkiego spojrzenia. Kobiecie gboko zranionej seksualnie Jezus pragnie powiedzie: "Nikt z ludzi nie ma prawa ci potpi, poniewa Ja ciebie nie potpiam. Jeeli nawet kto ciebie potpia, nie obawiaj si tego. Czyni to bowiem bezprawnie". "Rzek do niej Jezus: <<Id, a od tej chwili ju nie grzesz>>." Kobiet cudzoon w jej gbokim zranieniu Jezus bierze w obron w podwjny sposb. Najpierw bierze j w obron przed ludmi, ktrzy nie tylko swoim surowym potpieniem i osdem, ale take kamieniami, chcieli j skrzywdzi. Jezus broni jej ycia i ludzkiej godnoci. Bierze j jednak w obron take przed ni sam. Napomina j prosto i jednoznacznie: "Od tej chwili ju nie grzesz!". Tymi sowami pragnie jej uwiadomi, i rdem jej cierpienia jest take jej wasny grzech. Tym napomnieniem pragnie przywrci tej kobiecie nadziej na lepsze, odmienione ycie. To napomnienie Jezusa jest bardzo wane. Nierzadko dzisiaj osoby zranione seksualnie (np. homoseksualici) przedstawiane s wycznie jako ofiary spoecznej nietolerancji ze wzgldu na ich odmienno seksualn. Nie wspomina si przy tym ani sowem o potrzebie podejmowania odpowiedzialnoci za siebie i swoje czyny. Scena ewangeliczna, ktr rozwaamy, zakoczya si szczliwie. Kamienie wypady z rk oskarycieli. Ale jest wiele takich ludzkich sytuacji, ktre kocz si "kamienowaniem". Czowiek zostaje oskarony, odrzucony, upokorzony, zniszczony. Rwnie sam siebie oskara, upokarza i niszczy. W tej sytuacji Jezus bierze na siebie grzech i wszystkie ludzkie zranienia, ktre z niego wynikaj. Jezus pozwala, aby kamienie uderzay najpierw w Niego samego: "Lecz On si obarczy naszym cierpieniem, On dwiga nasze boleci, On by przybity za nasze grzechy, zdruzgotany za nasze winy. Spada na chosta zbawienna dla nas, a w Jego ranach jest nasze zdrowie" (Iz 53,4). Uzdrowienie w wymiarze seksualnym dokonuje si przez to, i czowiek zraniony pozwala, aby Jezus z nim, za niego i w nim dwiga ciar i bl zranienia. Oddaje jednak Jezusowi nie tylko zranion seksualno, ale take cae zranione ycie. "W Jego ranach jest nasze zdrowie". To wanie oddawanie Jezusowi zranionego ycia przywraca czowiekowi zdrowie. Przywrci za zdrowie czowiekowi w zranieniu seksualnym, to pozwoli mu odzyska pciowo jako miejsce wyraania mioci i miejsce przekazywania ycia. Zdrowie czowieka wyraa si w zdolnoci do przyjmowania mioci i dawania jej innym. 6. List do przyjaciela Oto wiadectwo, ktre napisa w formie listu pewien mody czowiek. Zosta on w okresie dojrzewania gboko skrzywdzony na tle seksualnym przez swojego starszego wiekiem przyjaciela, ktry jest adresatem tego listu. Po wielu dniach osobistej modlitwy, milczenia i rozmw z kierownikiem duchowym w domu rekolekcyjnym uwiadomi sobie nie tylko gbi swojego skrzywdzenia, ale take dowiadczy nadziei na pene uzdrowienie emocjonalne i duchowe. Poprzez niniejsze

wiadectwo chcia podzieli si z innymi modymi ludmi - zranionymi podobnie jak on - nie tyle bolesnymi dowiadczeniami, ale przede wszystkim rodzc si w nim wiar w prawdziw przyja i mio, w przebaczenie Boe oraz w pikno ludzkiej seksualnoci. Drogi Przyjacielu! Zapewne zdziwi ci mj list, ktry pisz do ciebie po tak dugiej przerwie w naszej znajomoci. Chc, aby wrci ze mn do wydarze, ktre miay miejsce przeszo osiem lat temu. Prosz ci, signij pamici do czasw naszej przyjani. Ty bye ju dorosym czowiekiem, a ja prawie jeszcze dzieckiem. Poniewa nie miaem oparcia w moim rodzinnym domu, szczeglne w moim ojcu, bardzo ceniem sobie wwczas twoj przyja. Staraem si naladowa ciebie w wielu wanych dla mnie sprawach. Dzi wiem, e szukaem w tobie nie tylko przyjaciela, ale take i mocnego czowieka, wzoru prawdziwego mczyzny. Zechciej wrci ze mn szczeglnie do tych chwil, kiedy posuye si moim modym ciaem do rozadowania twoich napi seksualnych wykorzystujc moj bezbronno, niemoc i gupot. Dziwisz si, e pisz o tym po tylu latach, e jeszcze o tym pamitam. Tak. Pamitam i wiem, e nigdy o nich nie zapomn. Nie jest mi atwo o tym wspomina, ale dla naszego wsplnego dobra musz to zrobi. Zbyt dugo mczyem siebie i innych. Poniaem wasn osob, ludzi mi bliskich, poniaem ludzk mio, wasn seksualno. Nie ukrywam, e nosz do ciebie wielki al. al za to, e mnie wykorzystae, poniye, e obrzydzie mi seks. Zobacz. Miae prawie trzydzieci lat, bye ju mczyzn, podczas gdy ja zaczynaem dopiero dojrzewa. Byem wwczas jeszcze prawie dzieckiem. Mam wielki al do ciebie, e moje pierwsze dowiadczenia seksualne byy tak brutalne. Byem mody, saby, ciekawy ycia i dlatego ci ulegem. Wczeniej seks by dla mnie tematem tabu. Nie miaem jeszcze adnych dowiadcze. Praktycznie nic o nim nie wiedziaem. Nie znaem jego sensu i znaczenia. Nie baem si ciebie. Nie baem si, e moesz wyrzdzi mi krzywd. Jak mogem si ba ciebie, skoro wzorowaem si na tobie niemal od samego dziecistwa. Bye przecie dla mnie przez wiele lat autorytetem. Ty zabierae mnie na wycieczki rowerowe, na basen, na sanki i nigdy mnie nie skrzywdzie. Co wicej: wiele razy bye wprost moim obroc w szkole, na podwrku. Jak mogem zatem przypuszcza, e mnie skrzywdzisz, gdy wcigae mnie w dowiadczenia seksualne. Myl, e ty nie chciae mnie skrzywdzi, zepsu, poniy. Ty chciae da sobie troch szczcia, a ja chciaem ci uszczliwi. Wiedz, e nie odczuwaem wwczas adnej przyjemnoci. Robiem wszystko, co mi kazae, ale wynikao to bardziej z obawy, aby nie wypa w twoich oczach jako czowiek saby, jako miczak. Chciaem by wwczas mocny tak jak ty. Czuj do ciebie wielki al. Zobacz, pisz to po omiu latach od tych bolesnych dowiadcze i wszystko przeywam tak, jakby miao to miejsce przed chwil. Tak bardzo wryy si w moj pami te przykre dowiadczenia. Nasze dowiadczenia seksualne miay miejsce zaledwie kilka razy.

Potem wszystko "wrcio do normy". Ani ty, ani ja nigdy nie wspominalimy o tym, co robilimy. Myl, e dlatego, i nawzajem wstydzilimy si siebie. Mam al do ciebie, e te dowiadczenia wpdziy mnie w kompleksy. Tak niewiele brakowao, abym mg sta si dojrzaym mczyzn. Od chwili naszych dowiadcze zaczem wstydzi si mojego ciaa. Przebieraem si zawsze po kryjomu. Nie wiczyem na WF-ie. Wstydziem si siebie, ciebie, ludzi, wstydziem si Boga. Widziaem w swym yciu wiele wspaniaych i wartociowych dziewczyn, ale nie mogem si zdoby z adn z nich na dusz rozmow, spacer, pjcie do kina. Potwornie si baem i wstydziem. Czy zdajesz sobie spraw, jak bardzo chciaem si wwczas zakocha, spotyka z dziewczyn? Po naszych wsplnych dowiadczeniach czuem si zerem. Nie mogem poczu si normalnym modym chopcem. Mj lk wobec dziewczyn spowodowa, i przez jaki czas mylaem nawet, e jestem homoseksualist. To moje mylenie bardzo mnie poniao. Teraz wiem, e byy to tylko moje lki. Wiesz, ile razy zostawaem sam w czterech cianach mojego pokoju, poniewa baem si pj na prywatk czy inne koleeskie spotkanie. Ale najgbszy al czuj do ciebie dlatego, e te nasze niedobre dowiadczenia oddaliy mnie od Boga. Wstydziem si Boga i potwornie si Go baem. Sdziem, e On mn pogardza. Straciem tyle lat. Czy zdajesz sobie spraw, jak trudno jest mi dzi uwierzy, e Bg mnie kocha bezinteresown czyst mioci? Jak trudno jest mi zaufa Bogu i uwierzy, e On mnie nie zrani. Z powodu tamtych dowiadcze mylaem przez jaki czas, e to On stworzy mnie homoseksualist i wydawao mi si, e cieszy si moim cierpieniem. Po dugich rozmowach z czowiekiem, ktremu mogem cakowicie zaufa, po wielu dniach modlitwy i milczenia, po wielu godzinach samotnych spacerw, dzi wiem, e mam przed sob szans. Rodzi si we mnie wielka nadzieja. Wiem, e odrobi stracone lata. Czuj, e Bg zaprasza mnie do wielkiego trudu i wysiku. Jestem pewny, e mog odzyska godno w moich wasnych oczach. Jestem przecie Jego dzieckiem. Wiem, e otrzymam si do tego, aby uwierzy w pikno ludzkiego ycia i mioci, w pikno ludzkiej seksualnoci. Dugo kciem si z Bogiem. Byem wprost na granicy blunierstwa. Niestety, tak byo. Mwiem Bogu: "Dlaczego jeste taki okrutny? Jak Ty ze mn postpujesz. To nie fair. Dlaczego tylko ja tak okrutnie cierpi." Dzi rozumiem, e to tylko ja byem dla siebie okrutny. Nie mogem sobie wybaczy "tamtych" wydarze i dlatego oskaraem Boga. Raniem Go tak modlitw. Sprawiaem Mu bl. Jestem jednak pewny, e On sucha jej ze wspczuciem i zrozumieniem. Ja nie rozumiaem siebie, ale On mnie rozumia najlepiej. Ostatnie dwa lata siedziaem jak na beczce prochu. Cigle towarzyszy mi lk, napicie, poczucie zagroenia. Nie miaem ochoty do ycia. Chciao mi si umiera. Dziwiem si, dlaczego inni s peni ycia, a ja jestem cigle smutny i samotny. Byem jeszcze za mao odwany, aby zaufa czowiekowi i wypowiedzie to, co mnie tak bardzo bolao przez tyle lat. Dzi to zrobiem. Uwaam to za wielk ask. Jestem pewny, i niedugo uwierz do koca w mio Boga i

ludzi. Przede mn jeszcze duga walka. Mdlmy si za siebie nawzajem. Niech Bg doprowadzi nas do takiej chwili, abymy mogli sobie popatrze w oczy i przebaczy jeden drugiemu. Dzi o jedno prosz Pana dla nas obu: aby podnis na nas swe oczy pene mioci i zapyta nas: "NIKT WAS NIE POTPI?" List ten nie zosta jeszcze wysany. Ten mody czowiek uzna, i na wysanie go jest jeszcze za wczenie. Odkada to na czas pniejszy, a okrzepnie jego nadzieja i wiara w mio Boga i ludzi. Postanawia wysa list dopiero wwczas, kiedy przeminie bolesny al i spontanicznie zrodzi si uczucie przebaczenia. *** Leczenia domagaj si wszystkie zranienia emocjonalno-seksualne. Nie tylko "wielkie" deprawacje seksualne, ale rwnie "drobne" skrzywdzenia wynikajce choby z braku gbszych wizi emocjonalnych z rodzicami w okresie dziecistwa i dojrzewania. Uzdrowienia domagaj si jednak nie tylko zranienia wczesnego okresu ycia, ale take skrzywdzenia seksualne pniejszego okresu. Wychowanie do integracji seksualnej winno liczy si z kruchoci i delikatnoci emocjonalno-duchow czowieka. T wanie kruchoci i delikatnoci naznaczony jest w sposb szczeglny okres dziecistwa i dojrzewania. Cechuj go bezbronno i emocjonalna sabo "maego czowieka". Std te wychowanie do integracji seksualnej domaga si pewnego zabezpieczenia dziecka, aby nie byo naraone na brutalne uwiadomienie seksualne czy tym bardziej na seksualn deprawacj przez dorosych. Rodzice winni interesowa si tym, jak "atmosfer seksualn" tworz rodowiska, w ktrych ich dzieci uczestnicz. Nie chodzi jednak o to, aby dzieci izolowa, ale aby je uodparnia przez odpowiednie kroki pedagogiczne, szczeglnie za przez rozmowy z nimi. Nie zawsze jednak, mimo najlepszej woli i wysikom, jest rzecz moliw uchroni dziecko, zwaszcza w pierwszym etapie dojrzewania, od negatywnych dowiadcze seksualnych. W takiej sytuacji konieczne jest udzielenie mu pomocy. Zakres tej pomocy oraz sposb jej udzielenia winien by zawsze rozeznawany indywidualnie w kadym wypadku.

ROZDZIA VI ZAGADNIENIA SZCZEGOWE

A. CIEKAWO SEKSUALNA Zauwamy najpierw, i bardzo wielu ludzi czuje si winnych wycznie z tego powodu, i dowiadczaj, niezalenie od swojej woli, silnej "ciekawoci seksualnej". Kierowani poczuciem winy czsto t ciekawo dawi. Jeeli natomiast jej ulegaj, czuj si bardzo zawstydzeni i upokorzeni. Wbrew podejmowanym wysikom oraz caej dobrej woli, ktr wkadaj w prac nad wasn czystoci seksualn, ciekawo ta nie tylko nie ustaje, ale nawet ronie, przeradzajc si niekiedy w uciliwe obsesje seksualne. Integracja seksualna domaga si spokojnej, bezlkowej akceptacji wasnej "ciekawoci seksualnej". W samym zainteresowaniu pciowoci nie ma nic "nieczystego". Samo w sobie jest ono czym naturalnym. Kiedy rodzi si ono w okresie dojrzewania, jest przejawem prawidowoci rozwoju emocjonalno-seksualnego. Dziki zainteresowaniu seksualnoci moliwe jest zaspokojenie potrzeby informacji koniecznych do kierowania t wan dziedzin ludzkiego ycia. Realizm w traktowaniu ludzkiej pciowoci, ktra jest lepym instynktem, kae nam jednak rozeznawa, czy zaspokajanie kadej ciekawoci seksualnej, z odwoywaniem si do "naturalnej potrzeby", nie staje si parawanem dla rozwijania w sobie nieuporzdkowanych pragnie i de seksualnych. 1. Ciekawo seksualna okresu dojrzewania W jednej wypowiedzi ankietowej na temat problemw seksualnych pewien chopiec pyta: "<<Czy podanie, pragnienie dziewczyny jest czym normalnym w okresie dojrzewania, czy jest ono dewiacj?>> Za zadanie tego pytania zostaem przez wychowawc nazwany wintuchem, a przecie wtpliwoci te miay miejsce." W kontekcie tej wypowiedzi postawmy nieco szersze pytanie: Czy ciekawo i zainteresowanie sprawami seksu, pragnienia seksualne, ktre budz si w modym czowieku, mog by ocenianie jako nieczyste lub ze? Prbujc odpowiedzie na pytanie zadane przez chopca z ankiety naleaoby najpierw sprecyzowa, co to znaczy "podanie i pragnienie dziewczyny"? Czy jest to pragnienie poznania, chodzenia z ni, sowem pewnego emocjonalnego zblienia si do niej, czy jest to silne pragnienie kontaktw seksualnych i seksualnego wspycia. Jeeli np. bardzo mody czowiek, pitnasto-szesnastolatek, a wic czowiek, ktrego seksualno dopiero si budzi, nosiby w sobie wielkie podania wspycia z dziewczyn, to moemy powiedzie, i jego pragnienia wynikaj bardziej z przesyconej erotyzmem atmosfery, w jakiej wzrasta, ni z jego potrzeb rozwojowych. Zwykle jest to owoc ogldanej pornografii, ktra niedowiadczonemu modemu czowiekowi obiecuje w dziaaniu seksualnym "raj na ziemi". Normalnie bowiem mody czowiek nie myli i nie szuka w taki intensywny sposb seksualnego wspycia, ale bardziej pragnie emocjonalnej bliskoci. Pragnienia seksualne budz si stopniowo wraz z rozwojem bliskoci uczuciowej. Aby zrozumie, na czym polegaj waciwe zainteresowania

seksualne modego czowieka, trzeba wyrni dwa rodzaje ludzkiej ciekawoci: ciekawo intelektualn i emocjonaln. Ciekawo intelektualna jest stosunkowo atwa do zaspokojenia poprzez dostarczenie jej okrelonej informacji intelektualnej. Natomiast ciekawo emocjonalna nie wygasa, take po dostarczeniu jej odpowiedniej "informacji emocjonalnej". Przykadem ciekawoci emocjonalnej moe by np. ogldanie zdjcia ukochanej osoby. Chocia dobrze pamitamy jej twarz, to jednak chtnie przygldamy si jej cigle na nowo. Ciekawo emocjonalna praktycznie nie wygasa nigdy. Zmienia si dopiero wraz ze zmian postawy emocjonalnej. W naszych zainteresowaniach najczciej ciekawo intelektualna czy si z ciekawoci emocjonaln, cho w odniesieniu do rnych osb, problemw, przedmiotw zainteresowania akcenty obu ciekawoci bd si zmieniay. Zainteresowania seksualne modego czowieka nie posiadaj oczywicie charakteru ciekawoci wycznie intelektualnej. Mody czowiek nie czyta o seksualnoci tak, jak czyta podrcznik do matematyki. Informacjami seksualnymi jest ywo zainteresowany. Budz one w nim okrelone emocje. Ciekawo seksualna ma w sobie ogromny adunek emocjonalny. Poznany od strony intelektualnej pewien mechanizm seksualny, np. mechanizm wspycia seksualnego, nie powoduje automatycznie wyganicia ciekawoci tego faktu. Interesujc si w sposb dojrzay seksualnoci mody czowiek nie szuka najpierw wrae zmysowych, ale przygotowuje si do ycia maeskiego i rodzinnego. Takie zainteresowanie zostaje wczone w szeroki kontekst potrzeb i pragnie nie tylko wasnych, ale take osoby, z ktr pragnie wsplnie spdzi ycie. Takie zainteresowania seksualne nie zamykaj czowieka w sobie samym i w swoich doznaniach zmysowych, ale wprost przeciwnie otwieraj go na innych. Nie budzc zbytnich lkw szczeglnie u tych, ktrzy s do nich skonni, trzeba jednak precyzowa modym ludziom, jakie zainteresowania seksualne nie tylko nie pomagaj, ale wprost mog przeszkadza w integracji seksualnej. Z pewnoci modemu czowiekowi nie pomagaj zainteresowania seksualne, ktre koncentruj si na doznaniach fizycznych. W wiadomoci nastolatka ronie wwczas przekonanie, e doznanie zmysowe jest zasadniczym celem ycia seksualnego. Nie wszystkie informacje seksualne potrzebne s czowiekowi w okresie dorastania. Kryterium do szukania wielu informacji winna by nie tyle rosnca ciekawo seksualna, ale take pojawiajce si zadania i obowizki zwizane z wasn seksualnoci. Jeeli np. pitnastolatek intensywnie interesuje si technikami wspycia, moemy powiedzie, i "wiedza ta" przekracza jego potrzeby wychowania seksualnego. Wydaje si, i nie naley zbyt atwo "uwica" kadego zainteresowania seksualnego. Jeeli jednak mody czowiek w pewnej niewiadomoci "wszed w seks po uszy" nie naley zbytnio dramatyzowa takiej sytuacji, ale pokazywa potrzeb porzdkowania wasnych zainteresowa seksualnych i dostosowywania ich do wasnych potrzeb rozwojowych.

2. Zainteresowania "czyste" i "nieczyste" Ocena tego co jest "czyste" a co "nieczyste" w zainteresowaniach modego czowieka nie moe by dokonana tylko przez osoby z zewntrz: wychowawcw, rodzicw. Oni towarzysz modemu czowiekowi, ale nie mog go zastpowa w jego wolnych i wiadomych decyzjach, zwaszcza w decyzjach sumienia. Rodzice i wychowawcy pomagaj jedynie modemu czowiekowi zdoby waciwe kryteria dla oceny wasnego sumienia. Ocen sumienia podejmuje on sam. Wychowanie seksualne jest take wychowaniem do prawidowej oceny sumienia wszystkich zjawisk seksualnych: zewntrznych zachowa i gestw oraz pragnie i odczu wewntrznych. Nieraz najbardziej naturalne zainteresowanie wasn seksualnoci bywa u wielu modych ludzi przeywane z nieczystym sumieniem i z wielkim poczuciem winy, poniewa sama seksualno kojarzy im si z czym zym i nieczystym. Z drugiej jednak strony nierzadko zdarza si taka niewraliwo sumienia, ktra bez adnego poczucia winy pozwala czowiekowi "spokojnie" oglda filmy pornograficzne, czyta literatur erotyzujc. Normy dla rozeznania w sumieniu tego, co "czyste" lub "nieczyste" w zainteresowaniach seksualnych modego czowieka nie ustalaj tylko sami rodzice i wychowawcy, ale s one "wpisane" w samego czowieka i w jego duchowo. Naszym zadaniem jest je odczyta i kierowa si nimi. Dla chrzecijan normy te s take objawione przez Boga i przekazywane przez Magisterium Kocioa. 3. Sfera naznaczona lkiem "Byam wychowywana w rodzinie, w ktrej zagadnienia ycia seksualnego byy tematem tabu, po prostu nie istniay. Doprowadzio to do uksztatowania we mnie ogromnej blokady do tych spraw. Zaczam funkcjonowa jako <<ono>>. Istniay we mnie olbrzymie napicia psychiczno-fizyczne, ktrych nie potrafiam zniwelowa. By te ogromny lk przed mczyznami" - wyznaje w ankiecie pewna moda dziewczyna. Jak mona modego czowieka wyprowadzi z tak lkowego przeywania wasnej seksualnoci? Lk i poczucie winy, jakie towarzyszy nieraz modym ludziom w dziedzinie seksualnej, wynikaj z caego wychowania seksualnego naznaczonego atmosfer milczenia i zakazu. To, co my nazywamy "brakiem wychowania seksualnego", jest de facto wychowaniem w atmosferze tabu. Brak wychowania seksualnego jest jednoczenie lkowym wychowaniem. Jeeli o czym nie mona mwi, to wanie dlatego, i jest to "sfera naznaczona lkiem". Najbardziej naturalne i proste zjawiska seksualne mog by wwczas przeywane z ogromnym poczuciem winy, wstydu i nieakceptacji siebie. Nieakceptacja wasnej pciowoci i wszystkich najbardziej naturalnych jej przejaww nie ogranicza si tylko do sfery erotycznej. Jest to bowiem w jakim sensie brak akceptacji caej swojej osobowoci. Wychowanie seksualne w atmosferze tabu wpaja modemu

czowiekowi, i wszelkie odczucia, pragnienia i myli seksualne same w sobie s nieczyste i ze. Trzeba sobie uwiadomi, e sam czowiek nie jest w stanie wyj z takiego podejcia do spraw seksualnych, ktre zostao w nim zakodowane zwykle w cigu dugich lat wychowania rodzinnego. Nie wystarczy te posuy si bezosobow informacj zaczerpnit z ksiek. Mody czowiek potrzebuje osoby dowiadczonej w sprawach wychowania seksualnego, do ktrej miaby zaufanie i przed ktr mgby si otworzy. W szczerym i otwartym dialogu moe dopiero przekona si, e sprawy seksualne s ludzkimi sprawami, e s one dobre i pikne, e mona o nich spokojnie myle i mwi oraz e naley si nimi interesowa w takim zakresie, w jakim jest to potrzebne do wasnego rozwoju. Wychowawca, kierownik duchowy, z ktrym rozmawia osoba zalkniona wasn seksualnoci, winien da jej wiadectwo dojrzaej, otwartej i penej dyskrecji postawy wobec spraw seksualnych. Winien on by jednak bardzo czujny i delikatny, aby nie wchodzi w takie sfery jej ycia seksualnego, o ktrych nie chciaaby mwi w danej chwili. Najmniejsza prba nacisku mogaby wzmocni postaw lkow i obronn. Wychowawca lub kierownik duchowy winien stworzy najpierw klimat ciepa, serdecznoci oraz penej akceptacji, ktry pomoe osobie przekona si, i bdzie dobrze zrozumiana, delikatnie potraktowana i dlatego nie musi si niczego obawia. 4. "Zoty rodek" Wyrnilimy dwa kracowe typy zainteresowa ludzk seksualnoci: z jednej strony bezwiedne uleganie emocjonalnej ciekawoci seksualnej, z drugiej za lkowe podejcie do wszystkiego, co seksualne. Moglibymy zatem zapyta o "zoty rodek" zainteresowania sprawami ludzkiej pciowoci. Wydaje si, e dojrzae zainteresowanie seksualnoci czowieka - "zoty rodek" - nie ley midzy tymi skrajnymi typami zainteresowa: z jednej strony zainteresowaniem z poczuciem winy i lku, a z drugiej strony atwym, bezwolnym uleganiem chorej, czyli oderwanej od realnej mioci ciekawoci seksualnej. Dojrzae zainteresowanie ludzk pciowoci przekracza tak pierwsz jak i drug postaw. Z jednej strony przekracza lk, chory wstyd i chore poczucie winy, ktre dramatyzuj najbardziej naturalne przejawy ludzkiej seksualnoci; z drugiej jednak strony dojrzae zainteresowanie seksualnoci czowieka przekracza rwnie chor ciekawo, ktra szuka nieustannego podniecenia seksualnego. Chora ciekawo seksualna jest pewn form podgldactwa. Dojrzae zainteresowanie yciem seksualnym czowieka szanuje zdrowy i naturalny wstyd, szanuje intymno, jak jest ono otoczone. 5. Pornografia na polskim rynku "Wedug mnie bardzo dobrze si stao, e na polski rynek trafia pornografia. Przez czterdzieci lat bya zakazana i dopiero teraz czowiek moe si duo dowiedzie o seksie" - pisze w ankiecie pewna moda dziewczyna. Jak oceni traktowanie pornografii jako rda informacji?

Wydaje si, e jest to zbyt wielki zachwyt atwym dostpem do do wtpliwej informacji, jak jest pornografia. Nie propaguje ona bowiem najpierw informacji seksualnej, ale suy jedynie chorej ciekawoci seksualnej. Ma ona zaspokaja "seksualne gody emocjonalne". Proponowane w pornografii zachowania seksualne izoluj dowiadczenia seksualne od dowiadcze emocjonalnych i duchowych. Ponadto pornografia najczciej pokazuje "zdeprawowane zachowania seksualne"; seks, w ktrym nie ma miejsca na gbokie i wierne uczucie, jak rwnie na macierzystwo czy te ojcostwo. Jest ona propozycj seksualnego "wyycia si". "Jaki jest wpyw filmw pornograficznych na rozwj uczuciowy w okresie dojrzewania i pniej?" - oto pytanie, ktre stosunkowo czsto w rnych formach powtarza si w ankietach. Pornografia, filmy erotyzujce posiadaj bardzo negatywny wpyw na rozwj seksualny nastolatka. Powoduj bowiem midzy innymi utrwalenie koncentracji na fizycznej stronie ludzkiej seksualnoci. Pornografia oddziela fizyczne dziaanie seksualne od dowiadczenia mioci i rodzicielstwa. Proponuje bowiem atwe i naiwne traktowanie dziaania seksualnego, za ktre nie bierze si adnej odpowiedzialnoci zarwno we wasnym yciu jak i w yciu innych. Negatywnym skutkiem pornografii jest take uruchomienie w wyobrani pewnych bardzo silnych pragnie i wyobrae seksualnych, ktre staj si rdem napi i "zmysowych godw", a ktrych czowiek nie jest w stanie w aden sposb zaspokoi. Podanie seksualne bowiem, jak kada ludzka namitno, jest niezaspokajalne. Mona je tylko opanowa. Podkrelmy take, i pornografia pokazuje najczciej seks o zabarwieniu deprawacji czy wrcz dewiacji seksualnych. Rwnie w stosunkach maeskich obrazy pornograficzne czyni niemae spustoszenie, poniewa staj si rdem traktowania "drugiego" w sposb przedmiotowy. Wobec oczekiwania niezwykych indywidualnych przey seksualnych, cay bogaty wiat ludzkich uczu, pragnie, problemw "drugiego" blednie i schodzi na dalszy plan. Pornografia jest prb odarcia czowieka z jego intymnoci. Jest to "seks publiczny", seks bez intymnoci, seks urzeczowiony i zimny, w ktrym nie liczy si mio i wzajemne oddanie si osb, ale fizyczne przeycie. O gronych skutkach pornografii mwi dokument Papieskiej Komisji do spraw rodkw spoecznego przekazu: "Pornografia stopniowo dawi wyczucie moralne jednostki do tego stopnia, i czyni j osobowo i moralnie niewraliw na prawa i godno innych. Podobnie jak narkotyki, pornografia wytwarza uzalenienie i popycha osob do szukania <<produktw>> coraz bardziej ekscytujcych i perwersyjnych. Na skutek tego procesu wzrasta prawdopodobiestwo antyspoecznych zachowa jednostki." Ponad pidziesit lat temu ksidz Franciszek Sawicki pisa: "Zachowanie godnoci ludzkiej, czystoci w yciu seksualnym wymaga wielkiego, nierzadko wprost heroicznego wysiku, szczeglnie w warunkach cywilizacji nowoczesnej, w rodowisku o tak niebezpiecznym napiciu erotycznym." Sowa te, napisane p wieku temu, nic nie straciy ze swej wartoci, ale stay si jeszcze bardziej aktualne ze wzgldu na znaczne nasilenie erotyzacji, szczeglnie za spraw

wspczesnych rodkw spoecznego przekazu. "Informacje" istniejce w propozycjach pornograficznych nie wypywaj z analizy psychologicznej czy duchowej czowieka, ale z analizy finansowej. "Seks jest traktowany i zrcznie wykorzystywany jako <<dobro konsumpcyjne>>, a zatem jako rdo zyskw; przemys pornograficzny (filmy, czasopisma itp.) stanowi <<zot y>> przynoszc kolosalne dochody, podobnie jest ze rodkami antykoncepcyjnymi i poronnymi." Victor E. Frankl t <<zot y>> nazwie z humorem "tacem dookoa <<zotej wini>>". Jan Pawe II w Licie do Rodzin zadaje z moc pytanie tym, ktrzy pracuj w dziedzinie pornografii i s za ni odpowiedzialni: "O jak prawd moe chodzi w filmach, przedstawieniach, w programach radiowotelewizyjnych zdominowanych na przykad przez pornografi? Czy jest to waciwa suba czowiekowi?" Zjawisko pornografii jest swoistym erowaniem na ludzkich zranieniach emocjonalnych, ktre ujawniaj si take w zranieniach w dziedzinie seksualnej. Wielkie gody i podania seksualne maj bowiem swoje rdo najczciej w zranionej emocjonalnoci. Ludzie modzi gboko zranieni w dziedzinie seksualnej, postawieni wobec propozycji pornograficznych s bezradni i przedstawiciele pornograficznego biznesu doskonale zdaj sobie z tego spraw. Mody czowiek, rozbudzony seksualnie, moe atwo racjonalizowa korzystanie z pornografii tumaczc je potrzeb zetknicia si z yciem dorosym. Ale przecie i to, czym yj doroli, bywa infantylne. 6. Stosunek do ciaa Koncentracja na fizycznych doznaniach seksualnych sprawia, e ciao kobiety czy mczyzny staje si przedmiotem seksualnego uycia. Nie tylko mczyni tworzcy kultur pornograficzn i korzystajcy z niej traktuj kobiety w taki sposb. One same wchodzc w biznes pornograficzny (moe rzadziej same korzystaj z pornografii) traktuj siebie podobnie. Produkuje si zreszt nie tylko pornografi dla mczyzn o orientacji heteroseksualnej, ale take pornografi dla homoseksualistw. Kontakty seksualne, gdzie ciao kobiety lub mczyzny traktowane jest w taki sposb, pozbawione s gbszych zwizkw uczuciowych. "Zimny seks" poczony jest wwczas z pewnym cynicznym traktowaniem siebie nawzajem. B. NIEKTRE MECHANIZMY EMOCJONALNE LUDZKIEJ SEKSUALNOCI Integracja seksualna domaga si nie tylko silnej woli, aby mc opanowa nieuporzdkowan presj seksualn, ale take dobrej znajomoci mechanizmw, ktrymi si ona kieruje. Nie mona bowiem zapanowa na tym, czego si po prostu nie zna. 1. Nie ucieka od wasnej seksualnoci "Jak panowa nad odruchami i pragnieniami seksualnymi rodzcymi

si w czowieku spontanicznie, niezalenie od jego woli?" Pytanie to powtarza nie tylko modzie w przeprowadzonej ankiecie, ale wielu ludzi dcych do doskonaoci chrzecijaskiej. "Brat pewien zapyta brata Idziego - czytamy w Kwiatkach w. Franciszka z Asyu - mwic: <<Ojcze, poucz mnie, jak mona si ustrzec grzechu cielesnego>>. Odrzek mu brat Idzi: <<Bracie mj, kto chce ruszy ciar wielki lub wielki kamie, powinien stara si ruszy go raczej zrcznoci ni si. Podobnie jeli pokona chcemy grzechy cielesne i zdoby cnot czystoci, raczej moemy j zdoby pokor i dobrym a rozumnym rzdem duchowym ni surowoci zarozumia i si pokuty.>>" Ogromn pomoc w "ustawicznym rozwoju w opanowywaniu podniet, by doj z czasem do prawdziwej mioci ofiarnej" jest dobra znajomo mechanizmw emocjonalnych, ktrymi kieruje si ludzka seksualno. Wanie znajomo tych mechanizmw czyni nas "zrcznymi" w opanowaniu naszych spontanicznych odruchw i pragnie seksualnych. Im bardziej pomijamy i lekcewaymy seksualno, tym bardziej staje si ona wymagajca i wrcz despotyczna. Zdawienie pragnie i potrzeb seksualnych, prba wyeliminowania wszelkich odczu w tej dziedzinie sprawia, i ta niezwyka i wielka energia czowieka moe wcieli si w inne pozaseksualne mechanizmy psychiczne. Energie seksualne przybieraj wwczas form niszczc. W rzeczywistoci bowiem nierozwizane problemy seksualne mog take objawia si w postawach i zachowaniach nieseksualnych. Niewiadomo praw, ktrymi rzdzi si ludzka pciowo, lub te lkowe uciekanie przed zetkniciem si z ni, moe by wic rdem wielu powanych bdw i pomyek, ktre nierzadko staj si miejscem bolesnego skrzywdzenia siebie jak i innych. Za niewiadomo lub naiwno w dziedzinie seksualnej wielu paci bardzo wysok cen. Akceptacja wasnej seksualnoci kae wyrzec si prby zniszczenia w sobie tego, co jest "prawem natury", czyli darem samego Boga. Wielka niezgoda na oglne prawa, ktrymi rzdzi si seksualno, wypywa przede wszystkim z niezgody na siebie samego. Integracja seksualna domaga si pojednania si z sob, a w tym take z wasn seksualnoci oraz przyjcie jej jako daru Boego. 2. Poczucie winy i lk w mechanizmie napicia seksualnego Silna koncentracja lkowa na wyobraeniach, pragnieniach czy innych odczuciach seksualnych uruchamia w psychice czowieka funkcjonowanie mechanizmu, ktry moglibymy nazwa: mechanizmem kary i nagrody. Mechanizm ten z jednej strony podtrzymuje dramatyzujcy lk i chore poczucie winy, z drugiej za podsyca coraz bardziej nienaturaln ciekawo. Mechanizm kary i nagrody zamyka czowieka coraz szczelniej w krgu jego trudnoci tworzc w psychice bdne koo. Dziaanie mechanizmu kary i nagrody mona obserwowa szczeglnie u ludzi modych, ktrzy nie zostali wprowadzeni przez swoich rodzicw czy wychowawcw w sprawy seksualne w atmosferze serdecznoci i zaufania, ale odkrywaj je sami, nierzadko w wielkim poczuciu winy

i lku bycia zdemaskowanym. Pierwszym ogniwem bdnego koa karania i nagradzania siebie jest dramatyczne przeywanie caej seksualnoci lub te pewnych jej przejaww: narzucajcych si obrazw i pragnie seksualnych, napi fizycznych, zachowa autoerotycznych. Lkowa dramatyzacja moe przejawia si midzy innymi w cigym i silnym poczuciu winy, w stanach cigego niepokoju (w czasie wystpowania danego zjawiska seksualnego jak i po nim), w braku zdolnoci koncentracji i niemonoci skupienia si, w zniechceniu, w smutku psychicznym przechodzcym niekiedy w stan depresji. Tym trudnociom towarzyszy najczciej paraliujcy lk przed wypowiadaniem swoich trudnoci seksualnych oraz poczucie zagroenia ju na sam myl, e inni mogliby si "o tym" dowiedzie. Silne poczucie winy odruchowo popycha czowieka z kolei do karania siebie, by w ten sposb "naprawi" naruszony porzdek. Karanie to moe przejawia si midzy innymi w ponianiu si we wasnych oczach, w przeywaniu jakiego wstrtu do siebie, odruchowym podejmowaniu umartwie, mocnych postanowieniach ("ju nigdy wicej <<tego>> nie zrobi"), w jakich "praktykach pobonych" lub te innego rodzaju "praktykach pokutnych". Przy ostrym wystpowaniu jakiego zjawiska seksualnego, najcisz form karania siebie mog by nawet samobjcze myli. Psychika ludzka domaga si jednak pewnej rwnowagi wewntrznej. Std te uleganie odruchom karania siebie uruchamia kolejne ogniwo bdnego koa, jakim jest "pocieszanie si". Mechanizm pocieszania budzi now ciekawo seksualn i koncentracj na doznaniach, ktre s z kolei rdem powtarzania utrwalonych wczeniej zachowa. Tak zamyka si bdne koo, z ktrego nie mona wyj uderzajc tylko w bezporednie zwalczanie samego zjawiska autoerotycznego. Konieczne jest wyjcie od przyczyn rodzcych ten dramatyzujcy lk i niezdrow ciekawo seksualn. Uchwycenie opisanego mechanizmu oraz wyjcie z bdnego koa jest atwiejsze z pomoc czowieka dowiadczonego, do ktrego ma si pene zaufanie. 3. Dynamika napicia seksualnego "Jak radzi sobie z mylami, pragnieniami, wyobraeniami rnych sytuacji erotycznych, ktre bardzo czsto powstaj w moim umyle?" pyta w ankiecie pewien nastolatek. Pytanie to w rnej formie powtarza si bardzo czsto w ankietach na temat wychowania seksualnego. Panowanie nad wasn seksualnoci ogromnie uatwia dobra znajomo dynamiki napicia seksualnego. Bodcem do napicia seksualnego jest zwykle obraz erotyczny w wyobrani. Dusze zatrzymanie si na obrazie erotycznym powoduje podniecenie seksualne. "Ustawiczny rozwj w opanowywaniu podniet, aby doj do prawdziwej mioci ofiarnej" polega wic najpierw na panowaniu nad wasn wyobrani seksualn, aby nie dopuszcza do napicia, ktre dla czowieka skoncentrowanego na swojej seksualnoci jest najczciej bardzo trudne do opanowania. Czysto seksualna w kadym stanie domaga si umiejtnoci panowania

nad wasn wyobrani seksualn oraz rodzcymi si z niej pragnieniami. Ogromn pomoc do spokojnej, naturalnej kontroli wasnej wyobrani (naley odrni kontrol obrazw od lkowego spychania ich do podwiadomoci) jest znajomo pewnych podstawowych praw, ktrymi rzdzi si wyobrania w ogle. Dziaanie wyobrani czowieka moemy porwna do dziaania ekranu telewizyjnego, ktry nie posiada jednak adnego wycznika. Ekran naszej wyobrani nieustannie nadaje jaki "program" do tego stopnia, i nie zostaje wyczony nawet w czasie snu. Wanie sny ukazuj, jak fantastyczne i niezwyke "programy" nadaje nasza wyobrania. Seksualno nieuporzdkowana i skonfliktowana wewntrznie ujawnia si take poprzez sny seksualne. Gwny problem wyobrani ludzkiej polega na tym, i nie moemy na ni oddziaywa wprost. Nie mamy bezporedniego wpywu na nadawany przez wyobrani program nie tylko w czasie snu, ale take na jawie. Kiedy chcemy jedynie si woli zgasi jaki obraz w wyobrani, oddali go, wwczas powraca on jeszcze czciej i z wiksz si. Jeeli czowiek oddziaywuje w taki wanie lkowy sposb na wasn wyobrani przez bardzo dugi okres czasu, to zachowanie to moe sta si rdem obsesyjnego powracania niechcianych obrazw, pragnie, myli. Porednie oddziaywanie na nasz wyobrani polega na tym, i jeden obraz moemy zastpi innym; emocjonalnie sabszy obraz moe by zastpiony obrazem silniejszym. Poniewa wyobrania czowieka jest infantylna, trzeba z ni postpowa troch tak, jak dowiadczona matka postpuje z maym dzieckiem. Kiedy dziecko pacze, a przyczyna paczu jest baha, wwczas matka miga przed jego oczyma jak kolorow zabawk. Dziecko zainteresowane zabawk odwraca spontanicznie swoj uwag od tego, co byo rdem paczu. Kiedy w wyobrani powstaje obraz erotyczny trzeba wwczas prbowa zastpi go innym obrazem, silniejszym emocjonalnie. Nie jest to jednak proste, poniewa obrazy erotyczne posiadaj zwykle bardzo duy adunek emocjonalny, szczeglnie u osb posiadajcych problemy seksualne. Im wiksza koncentracja lkowa na sprawach seksualnych, tym trudniej zastpi obraz erotyczny we wasnej wyobrani. Lk bowiem, jak ju mwilimy, w jaki fatalistyczny sposb popycha nas w to, od czego chcemy na si uciec. "Im bardziej czego si boimy, tym atwiej w to wpadamy". Jest rzecz wan, aby w momentach pojawienia si w naszej wyobrani obrazw i pragnie seksualnych zachowa ogromny spokj ducha, uwolni si od chorego poczucia winy, ktre w takich momentach kae nam przejmowa si niechcianymi obrazami, pragnieniami czy fizycznymi napiciami. Im szybciej czowiek opanuje rodzcy si niepokj i poczucie winy, tym atwiej poradzi sobie z budzc si spontanicznie ciekawoci wobec powstaych obrazw, pragnie. Dopiero duy dystans, nawet wobec najbardziej natrtnych obrazw erotycznych i najsilniejszych pragnie rodzcych si w sercu czowieka, umoliwia mu panowanie nad nimi. Gboka wiadomo wyszoci ducha nad popdami, zdobywana bardziej intuicyjnie ni rozumowo, stanowi podstaw do duego zdystansowania si wobec wszystkich "tworw

ludzkiej wyobrani", nawet tych najbardziej chorych. Zachowanie dystansu wobec wasnych odczu, myli, pragnie w dziedzinie seksualnej staje si moliwe rwnie dziki dobrze uformowanemu sumieniu, ktre waciwie ocenia pojawianie si w wyobrani obrazw i rodzcych si mimo woli pragnie seksualnych. Nawet najbardziej sugestywne wyobraenia, budzce si pod ich wpywem pragnienia, napicia fizyczne - o ile nie s wiadomie i dobrowolnie wywoywane oraz podtrzymywane przez czowieka - same w sobie nie s faktami grzechu, chocia mog odsania gbokie nieraz problemy seksualne. Ocena moralna zawsze zwizana jest z dziaaniem wiadomym i dobrowolnym. To, co ma by ocenione w sumieniu jako grzech, musi by podejmowane wiadomie i z wolnoci. Nie ma wic potrzeby czu si winnym tylko z powodu niedobrowolnych pragnie, nawet najbardziej "nieczystych". Owszem, jest prawd, e mog one sta si rdem grzechu, ale prawd jest take i to, e mog one sta si okazj do pokonania wasnych saboci i zwycistwa nad samym sob. Dobra ocena sumienia wymaga pomocy dowiadczonego kierownika duchowego. Std te dla wewntrznego uspokojenia, uciszenia wan rzecz jest nie tyle spowiadanie si z niechcianych pragnie, myli, odczu seksualnych, ale wypowiadanie ich wobec kierownika duchowego lub wobec innej osoby zdolnej pomaga w integracji seksualnej. Opanowanie podniet seksualnych, "aby mc doj do prawdziwej mioci ofiarnej" wymaga od czowieka zachowania higieny wasnej wyobrani; polega ona na wiadomym kontrolowaniu obrazw seksualnych pochodzcych z zewntrz. Ludzie pragncy zachowa czysto w swoim stanie, winni sobie uwiadomi ogromn szkodliwo karmienia wasnej wyobrani wszelkiego typu obrazami pornograficznymi. Trudno przeceni niebezpieczestwo pornografii zarwno dla modego czowieka, ktrego psychika jest bardzo wraliwa i chonna, jak rwnie dla czowieka dorosego, zranionego seksualnie. Nieraz nawet pojedynczy, sugestywny obraz seksualny, moe by rdem napi i niepokoju przez duszy okres czasu. Pan Jezus mwi: "Kady, kto podliwie patrzy na kobiet, ju si w swoim sercu dopuci z ni cudzostwa" (Mt 5,28). "Podliwe patrzenie" rozumiane jest tutaj jako rzeczywiste "wewntrzne denie" do popenienia grzechu take wwczas, kiedy fizyczne spenienie go jest niemoliwe. "Podliwe patrzenie", o ktrym mwi Pan Jezus, nie odnosi si na pewno do odczu seksualnych, pragnie, napi, z ktrymi czowiek si zmaga, a ktre to odczucia wynikaj z nieuzdrowionych zranie emocjonalno-seksualnych. Jak modli si, kiedy przychodz nam nieczyste myli i pragnienia? Oto jak odpowied daje Karl Rahner: "Kto kto yje pod naciskiem uporczywych myli i popdw, nie uczyni moe dobrze, modlc si explicite, w potocznym znaczeniu tego sowa, o wyzwolenie od pokusy. W ten sposb bowiem jego uwaga bdzie zagbiaa si jeszcze bardziej w splot owych popdw i myli. W takim wypadku modlitw powinna by pogodna ufno, spokj wolny od przygnbienia, i w tym duchu czowiek powinien spoglda ponad widmami nocnych upiorw swego wntrza ku wolnemu wiatu Boga, ku swej pracy, przechodzi mnie do porzdku dziennego nad tym, co go trapi. [...] Ta taktyka duchowej

walki polega na patrzeniu na Boga." Aby "przechodzi mnie" nad tym, co trapi czowieka w dziedzinie seksualnej, potrzebna jest pokora uznania si za czowieka zranionego, ktry jednak nie leczy si sam, ale pozwala si leczy Temu, ktry nie przyszed do zdrowych, ale do "tych, ktrzy si le maj" (Mk 2,17). 4. Aktywno ojcowska i macierzyska a aktywno erotyczna Kady czowiek - tak mczyzna jak i kobieta - posiada okrelon ilo energii yciowej, ktr moe odpowiednio zaangaowa bd na polu aktywnoci seksualnej - erotycznej, bd te na polu aktywnoci ojcowskiej lub macierzyskiej. Aktywno ojcowsk i macierzysk rozumiemy tutaj w sensie najszerszym i najgbszym. Chodzi bowiem nie tylko o rodzenie i wychowanie dzieci, ale take o kad "mio aktywn", ktra powica si dla drugiego. Mczyzna moe realizowa swoj msko nie tylko poprzez fizyczn aktywno seksualn i ojcostwo fizyczne, ale take poprzez dawanie siebie drugiemu na polu spoecznym, przez ojcostwo duchowe. Rwnie kobieco, bycie matk, moe realizowa si nie tylko poprzez fizyczn aktywno seksualn i fizyczne macierzystwo, ale take poprzez macierzystwo duchowe. Dominacja fizycznej aktywnoci seksualnej, zarwno u mczyzny jak i u kobiety, powoduje swoiste zatracenie instynktu macierzyskiego u kobiety i ojcowskiego u mczyzny. Moemy zaobserwowa tak postaw u osb, ktre prowadz szerokie i nieuporzdkowane ycie seksualne. Czsta niewierno maeska ma ojca czy si z brakiem gbszych wizi emocjonalnych z dziemi. Ojciec jest jakby nieobecny w rodzinie. Traci niejako instynkt ojcowski. Podobne zjawisko obserwuje si take u kobiet, ktre pochonite przez aktywno seksualn - trac jakby instynkt macierzyski. W obecnej rozerotyzowanej "kulturze" zachodniej, skoncentrowanej na doznaniach seksualnych, obserwuje si swoist utrat instynktu macierzyskiego i ojcowskiego. Np. seks pornograficzny z zaoenia eliminuje dowiadczenie macierzystwa i ojcostwa. Zatrata instynktu rodzicielskiego jest najbardziej widoczna w masowo stosowanej w wielu krajach antykoncepcji i aborcji. 5. Dlaczego sfera seksualna interesuje nas, a jednoczenie budzi lk? "Dlaczego tak bardzo interesuje mnie moje ciao i ciao pci przeciwnej? Dlaczego boj si tej ciekawoci?" - pyta moda dziewczyna w ankiecie. W kadym czowieku istnieje pewna naturalna wstydliwo w dziedzinie seksualnej. Wstydliwo ta jest ochron tego, co w seksualnoci jest gboko intymne i osobiste. Fenomen wstydliwoci broni ludzk seksualno przed "atwym dostpem" do niej "niepodanych osb". Wstydliwo ukazuje, i seksualno ludzka jest "miejscem strzeonym". Std amanie wstydliwoci czowieka jest

zawsze bardzo powanym naruszaniem ludzkiej godnoci. Kady ma prawo do wasnej intymnoci seksualnej. Z drugiej jednak strony sprawy seksualne posiadaj pewien element fascynacji, pikna emocjonalnego i estetycznego. Samo ludzkie ciao zawsze byo rdem kontemplacji twrczej, natchnienia artystycznego dla twrcw wszystkich epok. Rol naturalnej ciekawoci, fascynacji seksualnej, jest wzajemne przyciganie pci. Seksualno kobiety jest wielk "obietnic" dla mczyzny, a seksualno mczyzny jest "obietnic" dla kobiety. Obietnic wsplnego, penego spotkania. "Obietnic wsp-ycia", czyli wsplnego ycia. Spotkanie seksualne kobiety i mczyzny jest "obietnic", rdem nowego ycia. Ale ten naturalny lk (wstydliwo) jak i naturalna ciekawo (fascynacja seksualna) mog atwo ulec zachwianiu. Oddalanie si od tego, co naturalne w seksualnoci, zarwno z powodu chorego lku z jednej, jak i chorej ciekawoci z drugiej strony, powoduje swoiste nerwicowe rozbicie seksualnoci czowieka. Nienaturalny nerwicowy lk w sprawach seksualnych owocuje zawsze chor, nerwicow ciekawoci (obsesyjnoci) w tej dziedzinie. Funkcjonowanie seksualnoci czowieka jest wwczas zawsze jako rozbite. Naturalny lk seksualny (wstydliwo) i naturalna ciekawo seksualna w dojrzaej osobowoci nakadaj si jakby na siebie. Uporzdkowanie w dziedzinie seksualnej charakteryzuje si midzy innymi naturaln i bezlkow ciekawoci seksualn. Stopie chorej ciekawoci obnia si jednak w miar obniania si chorych lkw seksualnych. I odwrotnie. Obnianie si chorych lkw, powoduje obnianie si chorej ciekawoci seksualnej. 6. Naduywanie alkoholu a zachowania seksualne Wielkim niebezpieczestwem dla dojrzaych zachowa seksualnych jest naduywanie alkoholu. Obok niszczenia zdrowia fizycznego rwnie wielkim niebezpieczestwem naduywania alkoholu jest stpienie wraliwoci emocjonalnej i duchowej czowieka. Czowiek naduywajcy alkoholu traci wraliwo na wysze ludzkie potrzeby i odczucia: na mio, szacunek, delikatno, poczucie cudzej i wasnej godnoci, wstydliwo itp. Naduywanie alkoholu wyzwala jednoczenie w czowieku najnisze instynkty: brak delikatnoci a nawet brutalno, uywanie siy, pretensjonalno, draliwo na wasnym punkcie, chore ambicje itp. Alkoholizm jest zawsze jak form ucieczki od ycia: od zaangaowania w ycie osobiste, ycie rodzinne, form ucieczki od odpowiedzialnoci za siebie i za innych. Pod wpywem alkoholu zarwno mczyzna jak i kobieta zatracaj instynkt rodzicielski: ojcowski i macierzyski. Obnia si wwczas poczucie odpowiedzialnoci za dzieci oraz zdolno do nawizywania z nimi gbokich wizi emocjonalnych. Jednym z gwnych nastpstw naduywania alkoholu jest przecie rozbicie maestwa i rodziny. Alkohol, zwaszcza dla mczyzny, jest czsto bezporedni przyczyn dezintegracji osobowej, w tym take dezintegracji na polu seksualnym, ktra polega na oddzielaniu samych dziaa fizycznych od dowiadczenia mioci i odpowiedzialnoci. Dziaania seksualne pod

wpywem alkoholu staj si siowe i brutalne. Wiele naduy i skrzywdze seksualnych, zwaszcza wobec osb nieletnich, zostaje dokonanych wanie pod wpywem alkoholu. Dziecko wychowywane w rodzinie z problemem alkoholowym przejmuje sposb reagowania alkoholika. Podobnie jak jego rodzic, czuje si ono zwykle tak samo sabe, bezsilne, zalknione, niezdolne do nawizywania gbszych wizi emocjonalnych zarwno ze wiatem dorosych jak i swoich rwienikw. Dziecko alkoholika przejmuje take na siebie chore poczucie winy. Przy braku wychowania seksualnego to wanie nieokrelone poczucie winy atwo zostaje ulokowane w sferze seksualnej. Wwczas wszelkie lki, obawy z dziedziny seksualnej s zwykle powikszane i wzmacniane przez poczucie winy przejte od rodzica naduywajcego alkoholu. 7. Nieprzyzwoite arty seksualne a poczucie humoru Naley odrni poczucie humoru, dobry art od nieprzyzwoitego czy wrcz cynicznego traktowania spraw seksualnych. Dobry humor, ktry moe przecie zawiera take pewne drobne elementy seksualne, ("Nic, co ludzkie, nie jest nam obce"), nie szuka najpierw wrae i dozna seksualnych. Jest on raczej pewn form rozadowania napicia psychicznego w samym czowieku oraz w relacjach midzyludzkich. Sfera seksualna przez to, i jest bardzo intymn, dyskretn i delikatn, rzeczywicie moe atwo sta si przedmiotem humoru. Dobry humor winien wyraa jednak nie tylko wasne uczucia, ale take uczucia innych. Nie moe on obraa uczu ludzkich. Jest to istotna cecha dobrego humoru. Owszem, moe je dyskretnie "dotyka", dawa do mylenia, ale nie moe sta si rdem przykroci i cierpienia dla innych. Dobry humor liczy si wic nie tylko z wasnym stopniem wraliwoci, ale take ze stopniem wraliwoci otoczenia, ktry moe by zupenie rny od tego, ktry posiada si samemu. Natomiast istot nieprzyzwoitych artw jest szukanie dozna seksualnych, ktre nie s ju miejscem przekazywania mioci i yczliwoci, ale s jedynie przeyciem zmysowym. "Sone arty", nieprzyzwoite sowa s czsto take przypisaniem innym wasnego spojrzenia na sprawy seksualne. Nieprzyzwoite arty s take "dzieleniem si" wasn, nieuporzdkowan seksualnoci z innymi. Jest to zazwyczaj sowna pornografia. "Grube" seksualne arty wyraaj nie tylko nieuporzdkowanie w sferze seksualnej, ale objawiaj take pewn niewraliwo duchow i emocjonaln czowieka. Wyrazem cynizmu w dziedzinie seksualnej s jednak nie tylko nieprzyzwoite arty, "sone kaway", uywanie sw, ktre okrelaj w sposb wulgarny seksualno czowieka, ale take postawa wyzywajcego odrzucenia ideaw w dziedzinie moralnoci seksualnej. Od cynicznego rozmawiania o sprawach seksualnych atwo przechodzi si do cynicznego dziaania seksualnego, w ktrym drugi czowiek jest tylko przedmiotem uycia. Dojrzao seksualna wymaga odcicia si od atmosfery cynicznego i wulgarnego traktowania tej delikatnej dziedziny ycia ludzkiego.

C. MASTURBACJA Po przedstawieniu problemu "ciekawoci seksualnej" oraz najwaniejszych mechanizmw emocjonalnych, ktrymi kieruje si ludzka seksualno przejdmy teraz do problemu masturbacji. Wejcie w proces integracji seksualnej domaga si bowiem pokonania autoerotycznego zachowania, ktrym charakteryzuje si masturbacja. Waciwe traktowanie problemu masturbacji domaga si jednak uwzgldnienia wieku, w ktrym ono wystpuje. Problem ten pojawia si bowiem nie tylko w okresie dojrzewania, ale ju znacznie wczeniej. Nierzadko te u pewnych osb rozciga si on take na ycie dorose. Std naley osobno omawia problem masturbacji: przed okresem dojrzewania (przed 12-14 rokiem ycia), w okresie dojrzewania, po okresie dojrzewania (po 20 roku ycia). W naszych rozwaaniach zatrzymamy si jednak gwnie nad kryzysem masturbacji w okresie dojrzewania. 1. Masturbacja przed okresem dojrzewania W dziecistwie, przed okresem dojrzewania, problem masturbacji moe wystpowa tak u chopcw jak i u dziewczynek. U chopcw jest ona zjawiskiem zwykle czstszym take ze wzgldu na struktur seksualnoci mskiej. W okresie dziecistwa, przed okresem dojrzewania, masturbacja wystpuje jednak przede wszystkim u tych dzieci, ktre yj w duych napiciach i stresach psychicznych. Wywouj je zwykle sytuacje konfliktowe istniejce w rodzinie oraz nieodpowiednia postawa wobec dziecka: stawianie dziecku surowych wymaga przerastajcych jego moliwoci psychiczne a nawet fizyczne, zncanie si czy te brutalne bicie dziecka, lk i brak poczucia bezpieczestwa, cige zagroenie panujce w domu z powodu ktni i nieporozumie midzy rodzicami, atmosfera oschoci emocjonalnej. Dzieci te posiadaj zwykle zaburzone relacje emocjonalne zarwno z dorosymi jak i z rwienikami. W takiej sytuacji emocjonalnej dziecko odkrywa masturbacj najczciej w sposb zupenie niewiadomy i przypadkowy. Peni ona wwczas rol odruchowego rozadowania napi nie tyle jednak seksualnych, ile raczej emocjonalnych. Inn przyczyn masturbacji dzieci moe by wprowadzenie w t praktyk przez rwienikw czy te deprawacja ze strony osb dorosych. Dziecko bezbronne wobec przewagi, jak posiada nad nim czowiek dorosy, moe atwo podlega deprawacji seksualnej. Nawet pojedyncze seksualne wykorzystanie dziecka przez osob doros powoduje zwykle koncentracj dziecka na sferze erotycznej, co moe prowadzi do masturbacji. Jak mona pomc dzieciom ulegajcym masturbacji? Kiedy rodzice zauwa masturbacj swoich dzieci, winni przede wszystkim podej do problemu bardzo dyskretnie oraz z caym spokojem: nie dramatyzowa, nie dziaa lkowo i nie stosowa jakichkolwiek kar. Naciski rodzicw przez zwracanie dziecku uwagi, napominanie go, zawstydzanie, a tym bardziej stosowanie kar, powoduje zwykle gbsze jego zamknicie si w sobie i utrwalenie nie tylko zjawiska masturbacji, ale przede wszystkim lkowego skoncentrowania

si na caej sferze seksualnej. Pomoc, jakiej rodzice mog udzieli dziecku w sytuacji masturbacji dziecicej, bdzie w duym stopniu zalee od kontaktu emocjonalnego, jaki uda im si nawiza z dzieckiem oraz na ile dziecko potrafi si przed nimi otworzy. Prbujc nawiza gbszy kontakt emocjonalny z dzieckiem, rodzice winni jednoczenie bardzo powanie analizowa wasne oddziaywanie pedagogiczne na dziecko, by mc odpowiedzie sobie na pytanie, czy swoim postpowaniem nie stwarzaj oni atmosfery napicia, lku, braku poczucia bezpieczestwa czy te oschoci uczuciowej. Pomoc dzieciom z trudnociami seksualnymi bdzie mao skuteczna, jeeli nie usunie si gwnych rde napi i stresw, ktre le u podstaw ich seksualnych zachowa. 2. Masturbacja w okresie dojrzewania "Uprawiam samogwat. Sprawia mi to wprawdzie przyjemno, ale potem mam wyrzuty sumienia. Chciaabym z tym skoczy, ale jest to silniejsze ode mnie" - jest to jedno z wielu wyzna czynionych tak przez chopcw jak i dziewczta, ktre spotykamy w przeprowadzonych ankietach. Jak wykazuj statystyczne badania zjawisko masturbacji jest bardzo powszechne w okresie dojrzewania. W psychologii podkrela si, i zjawisko to nie jest jednak koniecznoci okresu dojrzewania. Masturbacja u sporej czci nastolatkw bywa zjawiskiem bardzo sporadycznym i ograniczonym zaledwie do kilku przypadkw. I std te twierdzenie niektrych autorw, i masturbacja jest zjawiskiem nieuniknionym i koniecznym w okresie dorastania, jest nie tylko pewnym uproszczeniem, ale take niezbyt uczciw informacj rwnie z punktu widzenia psychologii. Twierdzenie, i "nastolatek nie ma innego wyjcia dla zaspokojenia instynktu, jak posuy si wasnym ciaem", traktuje czowieka jako niewolnika wasnych odruchw seksualnych, nad ktrymi w aden sposb nie moe on zapanowa. Kryzys masturbacji okresu dojrzewania moe mie rne nasilenie. Jeeli masturbacja zdarza si rzadko - np. kilka razy w roku, raz czy drugi w miesicu - kryzys ten uwaany jest za agodny. Jeeli natomiast zdarza si czsto - np. kilka razy tygodniowo lub nawet codziennie - jest to raczej ostry kryzys, ktry moe mie nawet nerwicowe podoe. Im ostrzejszy kryzys masturbacji, tym wiksza potrzeba delikatnoci w traktowaniu tego problemu zarwno przez dan osob jak rwnie przez wychowawcw. Ostrzejszy kryzys wymaga zwykle wikszej i bardziej uwanej pomocy osoby kompetentnej. W psychologii rozwojowej podkrela si, e przeduanie si problemu masturbacji poza okres dojrzewania oznacza czsto pewne trudnoci w nawizywaniu relacji midzyludzkich, szczeglnie za relacji z pci przeciwn. Natenie kryzysu masturbacji w okresie dojrzewania w duym stopniu bdzie zalee od gbi problemw, ktre mog wyraa si w zachowaniach autoerotycznych, od stopnia rozbudzenia seksualnego w okresie dziecistwa oraz od gbi lkw i ciekawoci seksualnej wniesionych w okres dojrzewania. Im wiksze byy lki i ciekawo

seksualna w dziecistwie, tym zwykle wikszy i gbszy jest kryzys masturbacji tego okresu. Kryzys masturbacji rozpoczyna si w rny sposb. Najczciej jest to przypadkowe odkrycie. Bywa, i mody czowiek zostaje zachcony przez swoich rwienikw, coraz czciej take przez literatur. Masturbacja, ktra rozpoczyna si przez jak form kontaktu fizycznego, ktry we wczesnym etapie dojrzewania posiada charakter mniejszej czy wikszej deprawacji, jest zwykle znacznym zranieniem emocjonalnym, ktry moe rzutowa na dalszy rozwj psychoseksualny. Gbia zranienia zaley od wieku oraz intensywnoci i czstotliwoci dowiadcze seksualnych. Wyraenie "kryzys masturbacji" jest bardzo dobrym okreleniem dla tego zjawiska okresu dojrzewania. Wskazuje bowiem, i winno by ono traktowane jako przejciowa i niedojrzaa forma zachowania seksualnego. Najczciej nastolatek czuje doskonale sam, i masturbacja jest bardzo niedojrzaym rozwizaniem jego trudnoci seksualnych. I chocia zwykle nie moe on w aden sposb wyznaczy sobie okrelonego czasu na uporanie si z tym problemem, to jednak jest rzecz wan, aby mody czowiek zdawa sobie spraw, i jest to zjawisko przejciowe i w ten sposb chcia je traktowa. Najczstszym motywem masturbacji nie jest jaki laksyzm moralny modych ludzi i hedonistyczne podejcie do ycia, o co nierzadko bywaj oskareni przez niektrych dorosych. Takie oceny s zbytnim uproszczeniem i czsto s bardzo niesprawiedliwe. Najczciej mody czowiek nie akceptuje masturbacji, cho nie umie sobie jeszcze radzi z wasnym napiciem seksualnym. Odruchy kompulsywne przekraczaj zwykle zdolnoci psychicznego zmobilizowania si i siy woli. Opanowanie wasnego napicia seksualnego subiektywnie przerasta modego czowieka. Sytuacja pogarsza si czsto, kiedy ze zjawiskiem masturbacji zczone jest gbokie poczucie winy, lk i wstyd. Trzeba sobie uwiadomi, e rdem napi seksualnych dla modego czowieka jest nie tylko jego intensywny rozwj seksualny czasu dojrzewania, ale take jego gbsze, pozaseksualne problemy. "Wychowawca i wnikliwy doradca winien si stara zrozumie przyczyny masturbacji, by pomc dorastajcemu czowiekowi pokona niedojrzao, ktra ley u podstaw takiego zachowania. Z wychowawczego punktu widzenia trzeba mie wiadomo, e masturbacja i inne formy autoerotyzmu s objawami o wiele gbszych problemw, powodujcych napicie seksualne, ktre wychowanek prbuje rozadowa uciekajc si do takiego zachowania". "Gbsze problemy, powodujce napicie seksualne", ktre le u podstaw zachowa autoerotycznych, to najczciej: konflikty istniejce w rodzinie, brak poczucia bezpieczestwa, izolacja emocjonalna, brak relacji emocjonalnej z najbliszymi, szczeglnie z rodzicami, brak relacji emocjonalnej z pci odmienn, poczucie mniejszej wartoci, zbyt wielkie wymagania stawiane przez rodzicw, stany depresji i lkw, niewiara w siebie, nieakceptacja siebie samego. "Wynika z tego konieczno ukierunkowania oddziaywa pedagogicznych bardziej na przyczyny ni na bezporednie zwalczanie tego zjawiska." Wydaje si, i to stwierdzenie dokumentu Stolicy

Apostolskiej posiada ogromne znaczenie dla rozwizania problemu masturbacji okresu dorastania. Chodzi o to, aby nie tyle zajmowa si samym problemem masturbacji, ale zasadniczymi, najczciej pozaseksualnymi, przyczynami samego zjawiska. Skoncentrowanie si na samej masturbacji, obserwacja tego zjawiska w celu bezporedniego i szybkiego przezwycienia go sprawia, i nie tylko si ono nie zmniejsza, ale utrwala si. "W ukierunkowaniu oddziaywa bardziej na przyczyny ni na bezporednie zwalczanie zjawiska" chodzi najpierw o denie do obnienia napi emocjonalnych i psychicznych, ktre s najczciej gwnym rdem napi seksualnych. Std te, aby pomc modemu czowiekowi rozwiza problem masturbacji, trzeba mu pomc zobaczy jego zasadnicze problemy yciowe, ktre staj si "gbszymi przyczynami lecymi u podstaw" autoerotycznych zachowa, o ktrych wspomina dokument Stolicy Apostolskiej. Kiedy za nastolatek rozwizujc zasadnicze problemy dowiadczy wyranego spadku napi emocjonalnych zwykle rwnie dowiadcza mniejszych napi seksualnych. Czsto w takiej sytuacji kryzys masturbacji sam znika. W jaki sposb zmniejszenie napi emocjonalnych wpywa na obnienie napi seksualnych i na zdolno przezwycienia masturbacji dobrze pokazuje dowiadczenie zakochania, jakie przeywaj niektrzy modzi w okresie dojrzewania. Kontakt emocjonalny z pci przeciwn staje si rdem wielu pozytywnych uczu. Pod ich wpywem znikaj gbsze stany napicia i stresw. Niektrym zdarza si, i w tym czasie zakochania mija czasowo lub na stae kryzys masturbacji. S to zawsze reakcje bardzo zindywidualizowane. Nie s one sta regu. Nie mona ich te w aden sposb zaplanowa. Jest to pewne zjawisko, ktre mona obserwowa tylko u niektrych. Problem masturbacji powraca jednak atwo, kiedy zakochanie mija i kiedy ponownie narastaj stany napi i stresw emocjonalnych. "Aby pomc modemu czowiekowi wyzwoli si z zamknicia w sobie i poczu si przyjtym do wsplnoty mioci, wychowawca powinien oddramatyzowa fakt masturbacji, a take nie odmawia wychowankowi szacunku i yczliwoci." Wielu modych ludzi przeywa kryzys masturbacji w sposb bardzo bolesny i dramatyczny. Czuj si upokorzeni i ponieni najpierw we wasnych oczach. "Onanizuj si, cho bardzo wstydz si tego. Chciabym z tym skoczy, ale nie wiem jak" - wyznaje bezradnie w ankiecie pewien chopiec. Poniewa modzi ludzie, bezradni wobec wasnych problemw seksualnych, poniaj si we wasnych oczach, dlatego te osobista rozmowa z wychowawc, z kapanem ma suy midzy innymi przywrceniu im szacunku do siebie samych. Okazujc im szacunek i yczliwo, pomagamy im jednoczenie odzyska poczucie wasnej godnoci. Szacunek starszego "brata", "siostry" winien by wiadectwem szacunku samego Boga. Mody czowiek nie rozwie nigdy nie tylko problemu seksualnego, ale adnego innego problemu, odwoujc si najpierw do poniania i pogardy dla siebie. S to bowiem odruchy destrukcyjne i nie mona na nich budowa dowiadcze pozytywnych. Std te zachta do oddramatyzowania problemu masturbacji

posiada doniose znaczenie wychowawcze, poniewa zaprasza rodzicw, wychowawcw i duszpasterzy, aby autoerotyczne, niedojrzae zachowania seksualne modego czowieka traktowa jak inne jego wane sprawy. Oddramatyzowa problemy masturbacji to take odzyska wiar we wasne ludzkie siy, wiar w moliwo nawizania gbokich relacji z innymi, otworzy si na innych, pokona koncentracj na sobie i swoich potrzebach. Niedojrzao zachowa autoerotycznych polega wanie na koncentracji na wasnych doznaniach. W przeszoci czsto straszono modych ludzi wielkimi niebezpieczestwami zwizanymi z masturbacj. Taki styl wychowania seksualnego wynika nie tylko z braku odpowiedniej wiedzy o ludzkim rozwoju emocjonalnym, ale take z pewnej wizji wychowania w ogle. Rwnie dzisiaj istniej jeszcze wychowawcy, ktrzy chtnie odwouj si do strachu, ktry - ich zdaniem - jest najskuteczniejszym rodkiem wychowawczym. Nawet najlepsze zamierzenia i dobre intencje nie mog jednak usprawiedliwi odwoywania si do lku oraz przesadnego podkrelania niebezpieczestw w wychowaniu seksualnym. W niedawno wydanej ksice moemy znale rad: "W walce z naogiem onanizmu du pomoc mog by silne emocje, np. strach przed kar Bo czy mocne uczuciowe zaangaowanie w jakiej pracy." O ile drugie rdo silnych emocji (zaangaowanie w jak prac) mogoby okaza si pomocne, to naley wtpi w pomoc pierwszego rda, jakim jest strach przed Bogiem. Trudno takie rady pogodzi z intencj omawianego przez nas dokumentu Stolicy Apostolskiej. Cho sowa: "nie dramatyzowa masturbacji" z pewnoci nie oznaczaj lekcewaenia tego problemu, na pewno s jednak zacht, by wreszcie zakoczy posugiwanie si strachem (tym bardziej strachem przed Bogiem) w wychowaniu seksualnym. Mody czowiek winien powanie potraktowa problem masturbacji, co wcale nie musi by zwizane z kierowaniem si strachem. Trzeba raczej odwoa si do poczucia odpowiedzialnoci oraz niezwykle silnego przecie w modym czowieku pdu rozwojowego, take w sferze emocjonalnej i duchowej. aden mody czowiek nie chce pozosta niedojrzaym, infantylnym. Chce wzrasta. "Nie znam czowieka - pisze K. Meissner - ktry uprawiajc samogwat nie chciaby si od niego uwolni." Wystarczy wic pokaza masturbacj jako seksualno niedojrza, aby zachci do wysiku w pokonywaniu go. Jeeli bowiem mody czowiek pragnie uksztatowa w sobie dojrza postaw seksualn, konieczne jest pokonywanie koncentracji na sobie i swoich seksualnych doznaniach, by mc naprawd otworzy si na innych. Integracja seksualna domaga si wic wprzgnicia energii seksualnej w sub mioci i dawanie ycia. Oddramatyzowanie problemu masturbacji nie moe te czy si z naiwnym patrzeniem na to zjawisko i nie dostrzeganiem adnych zagroe. Pewnym niebezpieczestwem masturbacji, szczeglnie wwczas, kiedy jest ona nie tyle wynikiem bezradnoci wobec wasnego napicia seksualnego, ale posiada hedonistyczny charakter i nie podejmuje si z ni walki, jest koncentracja na sobie samym i swoich doznaniach. Taka masturbacja utrwala niedojrzae zachowania seksualne, ktre izoluj zewntrzne dziaanie od dowiadczenia mioci i

odpowiedzialnoci. Kryzys masturbacji moe by jedynie epizodem okresu dojrzewania i nie pozostawi wikszych ladw w emocjonalnoci i w zachowaniach seksualnych, o ile rozwizujc go czowiek signie do zasadniczych przyczyn oraz odwoa si do pomocy dowiadczonej osoby, do ktrej ma pene zaufanie. Gdyby jednak mody czowiek, kierujc si wstydem, poczuciem winy, lkiem o siebie i swoj opini, zamkn si na jakkolwiek pomoc z zewntrz, wwczas kryzys masturbacji moe sta si obolaym miejscem utrwalajcym jego niedojrzao oraz rdem traktowania drugiego czowieka w sposb przedmiotowy ju nie tylko w kontaktach seksualnych, ale we wszystkich innych relacjach. 3. Rozeznanie odpowiedzialnoci moralnej Katechizm Kocioa Katolickiego stwierdza, i "Magisterium Kocioa, zgodnie ze sta tradycj, jak i wyczucie moralne wiernych potwierdziy bez najmniejszej wtpliwoci, e masturbacja jest aktem w sposb istotny i powany nieuporzdkowanym. Jakikolwiek byby motyw, rozmylne uywanie zdolnoci seksualnych poza normalnymi stosunkami maeskimi, jest sprzeczny z ich istot. Przyjemno seksualna jest bowiem wwczas poszukiwana poza relacj seksualn, ktrej domaga si porzdek moralny, a ktry realizuje si w kontekcie prawdziwej mioci". Stwierdzajc z ca jasnoci, i masturbacja jest aktem nieuporzdkowanym moralnie, Magisterium Kocioa zachca jednak do wielkiej ostronoci w ocenie subiektywnej odpowiedzialnoci osoby: "W celu okrelenia susznego osdu moralnej odpowiedzialnoci oraz dla celw duszpasterskich, trzeba liczy si z niedojrzaoci uczuciow, z si skonnoci i przyzwyczajeniem, ze stanami niepokoju wewntrznego lub z innymi faktami psychicznymi lub spoecznymi, ktre zmniejszaj, jeeli nawet nie ograniczaj do minimum moralne poczucie winy, moraln odpowiedzialno". Przy ocenie osobistej odpowiedzialnoci moralnej jakiego czynu winnimy bra pod uwag dwa zasadnicze elementy: z jednej strony obiektywne zo czynu (materia grzechu), z drugiej za strony subiektywn odpowiedzialno osoby (wiadomo i dobrowolno). Podstawowym bdem, jaki popenia si w wychowaniu seksualnym dzieci i modziey jest mechaniczne utosamianie obiektywnego za pewnych zachowa seksualnych z jednoczesn pen odpowiedzialnoci subiektywn. Std te nierzadko zdarzaj si mechaniczne stwierdzenia, i okrelony czyn jest zawsze grzechem cikim, czy te przeciwnie jest zawsze grzechem lekkim. Takie stwierdzenia wynikaj nie tylko z pewnych uproszcze duszpasterskich, ale s take owocem lkw wewntrznych przed wziciem odpowiedzialnoci za ocen moraln wasnego sumienia. Std te osobom o nieuformowanym sumieniu wydaje si, e bezpieczniejsze jest sztywne, cho nie do koca prawdziwe, oglne stwierdzenie, e dany czyn jest zawsze grzechem cikim czy te zawsze grzechem lekkim. Oglne stwierdzenia, i dany czyn posiada zawsze jednakow kategori moraln ogromnie utrudnia wychowanie sumienia do waciwej oceny moralnej wasnych czynw, poniewa

zwalnia od osobistej odpowiedzialnoci w rozeznawaniu sumienia. Przy ocenie moralnej grzechw seksualnych wan rzecz jest take uwzgldnienie hierarchii przykaza. Przeakcentowana koncentracja na grzechach szstego przykazania, powoduje grone dla ycia duchowego zalepienie na grzechy pierwszych piciu przykaza. Wielu ludziom - nie tylko modym, skoncentrowanym na sabociach seksualnych, wydaje si w sposb naiwny, i maj zasadniczo "jeden problem" w swoim yciu. Std tak wane w ocenie moralnej grzechw seksualnych jest uwzgldnienie faktu podkrelanego przez Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego w odniesieniu do ludzkiej mioci, e odpowiedzialno za czyny seksualne winna naprowadza na odpowiedzialno za rozwizanie gbszych problemw egzystencjalnych. Nie mona naprawd zrozumie istoty grzechw szstego przykazania, jeeli nie odkrywa si istoty grzechu przeciwko pierwszemu przykazaniu miowania Boga i ludzi. Odpowiedzialno moraln w dziedzinie seksualnej trzeba rozszerzy z pojedynczych aktw saboci seksualnej take na bardziej ogln odpowiedzialno za cae swoje ycie: za coraz wiksz dojrzao emocjonaln i duchow, za swoj wolno, za sposb traktowania drugiego czowieka. "Kady czowiek winien zabiega o to, by posiada rzeczywicie wolno wewntrzn, a wic by nie podda si naciskowi lepego popdu lub przymusu zewntrznego." Rozszerzenie odpowiedzialnoci moralnej z pojedynczych grzechw seksualnych na odpowiedzialno za cae swoje ycie wie si take z otwieraniem si na innych oraz z zaangaowaniem si w budowanie relacji midzyludzkich. Rne formy zaangaowania w relacje midzyludzkie pomagaj ukaza ludzk seksualno jako miejsce dawania innym mioci i ycia. Kada ocena moralna wasnego postpowania dokonuje si tylko we wasnym sumieniu. Rozmowa z kierownikiem duchowym lub spowiednikiem suy jedynie potwierdzeniu przez Koci "pracy sumienia penitenta". Kierownik duchowy nie moe jednak podejmowa za niego decyzji o stopniu jego subiektywnej odpowiedzialnoci. Kierownik duchowy jest "wiadkiem" Kocioa pomagajcym rozezna suszno "pracy sumienia". Potwierdza lub kwestionuje osobist uczciwo i roztropno penitenta. W rozeznaniu sytuacji penitenta kierownik duchowy nie moe jednak opiera si tylko na wasnym, subiektywnym osdzie, ale na wierze Kocioa. Pomoc kierownika duchowego w rozeznaniu sumienia jest wana. Brak bowiem potwierdzenia oceny wasnego sumienia ze strony osoby kierownika duchowego lub spowiednika, moe wprowadza w sumienie modego czowieka cig wtpliwo i poczucie niepewnoci. Zdarza si, i przy braku wychowania seksualnego mody czowiek odkrywa masturbacj nie zdajc sobie sprawy z moralnego wymiaru swojego zachowania. Kiedy przypadkowo dowiaduje si, e "to jest grzech" spontanicznie zadaje pytanie: "Czy z masturbacji naley si spowiada?" Odpowied brzmi: tak. Trzeba si spowiada, jak z kadej innej ludzkiej uomnoci. I chocia nie jest ona pierwsz i najwaniejsz saboci czowieka, to jednak jest wyrazem egotyzmu i koncentracji na sobie. Przy spowiadaniu si z grzechw natury

seksualnej dobrze jest posugiwa si prostymi i jednoznacznymi okreleniami, bez uciekania si do eufemizmw, ktre nierzadko staj si powodem dodatkowych pyta ze strony spowiednika. Jasne i proste wyraenia sprawiaj, i dodatkowe pytania w tak delikatnej materii staj si po prostu niepotrzebne. Obok "zewntrznej materii grzechu" dobrze jest uwiadomi sobie i wyzna na spowiedzi wielko wewntrznego zaangaowania nie tylko w pokonaniu niedojrzaej seksualnoci, ale take w peny osobisty rozwj emocjonalny i duchowy. 4. Pomoc w kryzysie masturbacji okresu dojrzewania W wielu publikacjach dla modziey - w imi "nie robienia problemu" - autorzy nie tylko banalizuj problem masturbacji, ale mwi nawet, i "moe by ona przydatna, skoro chopiec i dziewczyna mog dziki niej rozwin wyobrani i pocig seksualny do pci przeciwnej". Takie interpretacje kryzysu masturbacji nie tylko cakowicie lekcewa etyk chrzecijask i wymiar duchowy czowieka, ale s po prostu nieprawdziwe take z punktu widzenia psychologicznego. Rozwijanie wyobrani seksualnej nie pomaga w rozwijaniu rzeczywistych relacji z pci przeciwn, poniewa koncentruje ona czowieka na wasnych doznaniach i odczuciach zmysowych. Aby mc pokona kryzys masturbacji nie mona jej racjonalizowa, ale trzeba uzna j jako przejaw niedojrzaoci nie tylko seksualnej, ale take emocjonalnej i duchowej. a) Podstaw w zmaganiu si z kryzysem masturbacji okresu dojrzewania jest zaoenie, i mody czowiek pragnie przezwyciy t niedojrza form zachowania seksualnego. W rozwoju emocjonalnym takie pragnienie zwyczajnie jest obecne, cho nie naley z gry zakada go jako oczywistego. U wielu modych ludzi istnieje bowiem zbyt pasywne podejcie do ycia, ktre rzutuje take na bierno wobec wszystkich osobistych problemw, take seksualnych. b) Aby mody czowiek mg pokona kryzys masturbacji, winien najpierw rozezna, co jest dla niego gwnym rdem napi seksualnych; mniej lub bardziej wiadomie szukane bodce zewntrzne czy te gbsze problemy pozaseksualne, ktre powoduj w sposb kompulsywny napicie seksualne, wobec ktrego czuje si on bezradny. Jeeli napicia seksualne powstaj gwnie pod wpywem gbszych problemw, wwczas "trzeba zwrci uwag bardziej na przyczyny, ni na bezporednie zwalczanie zjawiska masturbacji". Nierzadko jednak napicie seksualne, wynikajce z gbszych problemw emocjonalnych, powikszane jest przez rozwijanie chorej ciekawoci seksualnej. Do pokonania kryzysu masturbacji zawsze konieczna jest troska o higien wasnej wyobrani, o ktrej mwilimy ju we wczeniejszych rozwaaniach. c) W przeduajcym si kryzysie masturbacji nie naley robi postanowie opierajcych si na nieakceptacji swojego zachowania, w ktrych prbuje si rozwiza problem samym aktem woli: "nigdy wicej". Niewiele pomaga take sztuczne wzmocnienie swojej woli poprzez "przysigi" czy inne "dozgonne postanowienia". W pokonaniu

kryzysu masturbacji silna wola jest konieczna, ale nie wystarcza jednak subiektywne tylko przekonanie o jej posiadaniu. Postanowienia winny dotyczy bardzo krtkiego okresu czasu i by nieustannie ponawiane. Jak w wielu innych ludzkich problemach, tak samo i w tym wypadku trzeba "cigle zaczyna od nowa". Prof. F. Arves radzi modym ludziom, borykajcym si z problemem masturbacji, umieci w dyskretnym miejscu krtkie postanowienie: "dzi nie". Jest to postanowienie, ktre codziennie od nowa nabiera wartoci. W ten sposb zmaganie si ze sob w wiadomoci zostaje jakby rozoone na poszczeglne dni. d) Do pokonania kryzysu masturbacji konieczne jest rzeczywiste oddramatyzowanie problemu, o ktrym wspomnielimy wczeniej. Rodzce si zniechcenie, depresja, utrwalanie poczucia niszoci, niewiara we wasne siy czyni o wiele wiksze spustoszenie w emocjonalnoci modego czowieka ni samo zjawisko fizyczne. Mody czowiek drczcy si kryzysem masturbacji winien odwrci uwag od problematyki seksualnej, eby zaj si yciem. "Wychowawca powinien dopomc [modemu czowiekowi] we wczeniu si w spoeczno, w otwarciu na innych, zainteresowaniu nimi, by mg si uwolni od tej formy autoerotyzmu, dc do mioci ofiarnej, waciwej dojrzaej emocjonalnoci." Walka z kryzysem masturbacji przypomina czsto falowanie. Po duszej przerwie zjawisko znowu moe powrci. Jest rzecz wan, aby w takich momentach powrotu mody czowiek nie popada w panik i nie ulega zniechceniu. Kad przerw w masturbacji winien przyj jako obietnic pokonania tego zjawiska w sposb definitywny. Winien uczy si cieszy z kadego, nawet pojedynczego pokonania skonnoci autoerotycznych, szczeglnie wwczas, kiedy posiada mao wiary w siebie i atwo ulega zniechceniu. e) Jedn z najwaniejszych pomocy w pokonaniu kryzysu masturbacji, szczeglnie wwczas kiedy kryzys ten przedua si i posiada nasilony charakter, jest pomoc osoby posiadajcej pedagogiczne przygotowanie i dowiadczenie, do ktrej mody czowiek miaby pene zaufanie. Osob t moe by kierownik duchowy, terapeuta albo pedagog. Aby takim odniesieniem mg by wasny ojciec lub matka, konieczne byoby spenienie pewnych warunkw: ogromna wzajemna wolno wewntrzna, wzajemne zaufanie, przygotowanie pedagogiczne rodzica oraz wczeniej prowadzone rozmowy na tematy seksualne. Dowiadczenie pokazuje, i rozmowy takie, cho s niezmiernie rzadkie, s jednak moliwe. Aby mogy mie one pozytywne oddziaywanie na modego czowieka, winny odbywa si w pewnej spontanicznoci i nie mog by prowadzone na si. Pomoc udzielona w kryzysie masturbacji polega take na takim formowaniu sumienia, ktre pozwala modemu czowiekowi czu si przyjtym i kochanym przez Boga pomimo wasnej saboci. Dowiadczenie mioci Boga, akceptacji ze strony osb najbliszych oraz szacunek do siebie s rdem siy do stawienia czoa nie tylko trudnociom w dziedzinie seksualnej, ale wszystkim innym wyzwaniom zwizanym z rozwojem duchowym i emocjonalnym okresu dojrzewania. f) W kryzysie masturbacji potrzebne jest take "korzystanie ze

rodkw zalecanych przez chrzecijask ascez, jak modlitwa i sakramenty oraz angaowanie si w dziea miosierdzia". S to konkretne rodki dla realizowania dojrzaoci i ofiarnoci nie tylko w sferze seksualnej, ale na wszystkich polach ludzkiego dziaania. 5. Masturbacja osb dorosych Jak pokazuje dowiadczenie, problem masturbacji u wielu osb przeciga si take poza okres dojrzewania. Dotyczy to zarwno yjcych w maestwie jak i w celibacie. Masturbacja osb dorosych moe mie niekiedy charakter przypadkowych nawrotw pojawiajcych si w chwilach wikszych napi psychicznych lub te moe by niemal staym zachowaniem. Zasadnicz przyczyn masturbacji u dorosych s zwykle take gbsze nierozwizane jeszcze problemy emocjonalne. Jest ona najczciej reakcj na silne konflikty wewntrzne: zamknicie emocjonalne na blinich, zwaszcza na osoby pci przeciwnej, depresja, poczucie niedowartociowania, brak sensu i celu ycia, samotno. W tym wanie znaczeniu dawni mistrzowie ycia duchowego pisali, e "smutek jest rdem pokus". Innym rdem masturbacji moe by fiksacja, ktra polega na utrwaleniu si zachowania autoerotycznego, jako podstawowego zachowania seksualnego. Jeeli w okresie dojrzewania nie pojawia si kryzys masturbacji na skutek uprzedniej silnej represji seksualnej w okresie dziecistwa i dojrzewania, to moe si on zdarzy w pniejszym wieku, ju po 20 roku ycia. Wwczas przejawia si on z wiksz si ni w okresie dorastania. Podobnie jak w ostrym kryzysie masturbacji w okresie dojrzewania, take wwczas potrzebna jest pomoc osoby kompetentnej. Ocena masturbacji przy opnionym rozwoju seksualnym oraz sposb udzielania pomocy s zwykle takie same jak w okresie dojrzewania. I cho uporzdkowane ycie seksualne w maestwie najczciej rozwizuje problem masturbacji, to jednak i tak moe on powraca w pewnych trudnych okresach ycia, szczeglnie wwczas, kiedy pojawi si silne napicia psychiczne, ktrym w okresie dojrzewania towarzyszyy zachowania autoerotyczne. Wielu osobom yjcym w stanie bezennym, ktre nie uleczyy jeszcze gbokich zranie emocjonalnych, masturbacja towarzyszy nieraz w sposb niemal trway. Jest to pewien ciar yciowy, ktry musz dwiga. Kiedy w wieku dorosym pojawia si problem masturbacji, nie naley jej dramatyzowa. "Naley rwnie zachowa roztropno w osdzaniu subiektywnej odpowiedzialnoci osoby." Kompulsywna masturbacja wieku dorosego wynika najczciej z bezradnoci emocjonalnej wobec silnych napi seksualnych. "Staa masturbacja u osb dorosych moe by wyranym znakiem wielu innych trudnoci oraz zawodw yciowych. Ale kiedy dotyczy to osb, ktre szczerze i powanie wysilaj si w tym wzgldzie naley uwaa, e subiektywnie nie chodzi o wielki grzech, ale raczej jest to mieszanina cierpienia i egotyzmu, ktry nie zosta jeszcze przezwyciony. A wic naley przyj jako zaoenie moralne potrzeb zaakceptowania z cierpliwoci tego, co nie moe by uleczone z jednoczesnym usiowaniem, z ca postaw szlachetnoci zdobywania coraz wikszej

dojrzaoci, ofiarnoci na wszystkich innych polach dziaania." Moliwe jest wic szukanie ofiarnego oddania si Bogu i blinim take u czowieka, ktry w wieku dorosym nie moe rozwiza problemu masturbacji, chocia szczerze i z wysikiem walczy z nim. Rady i wskazwki dawane w takiej sytuacji bd w duym stopniu podobne do tych, ktre udziela si modym w okresie dojrzewania. D. HOMOSEKSUALIZM Po przedstawieniu problematyki masturbacji przejdmy teraz do kolejnego trudniejszego znacznie problemu seksualnego, jakim jest homoseksualizm. Jest to problem trudny tak w psychologicznym opisie jak te w terapii. I chocia ludzie posiadajcy rzeczywiste skonnoci homoseksualne stanowi may procent, to jednak jest to problem, o ktrym - szczeglnie w ostatnich latach - duo si mwi. Mona by nawet mwi dzisiaj o swoistej "modzie homoseksualnej". Homoseksualizm jest przejawem seksualnoci rozbitej niezintegrowanej. Wielu psychologw podejmuje jednak prby integrowania pciowoci homoseksualistw nie poprzez uznanie "zboczenia" oraz jego przezwycienia, ale poprzez denia do akceptacji spoecznej rodowisk homoseksualnych. Rozwizanie tego problemu nie dokona si jednak na tej drodze. Konieczne jest uznanie zranienia homoseksualnego i podjcie wysiku jego leczenia. 1. Rne sposoby traktowania homoseksualizmu Zauwamy, i wiedza na temat homoseksualizmu w Polsce jest niewielka i powierzchowna. Dotyczy to zarwno rodowisk wieckich jak rwnie rodowiska duszpasterskiego. Ten brak wiedzy czy si zwykle z postaw potpienia i odrzucenia. Osoby homoseksualne wci s jeszcze przedmiotem zoliwych okrele, poniania czy wrcz aktw przemocy. "Tego rodzaju zachowania, gdziekolwiek miayby miejsce stwierdza Kongregacja Nauki Wiary - zasuguj na potpienie ze strony pasterzy Kocioa. Ujawniaj brak szacunku dla drugich, godzcy w podstawowe zasady, na ktrych opiera si zdrowe wspycie obywatelskie". Osoby homoseksualne trzeba zaakceptowa z caym szacunkiem, wspczuciem i delikatnoci. Naley unika jakichkolwiek cech dyskryminacji. Nisk wiedz o homoseksualizmie wykorzystuj czsto rodowiska radykalne, ktre narzucaj innym swj wasny punkt widzenia. Sposb przedstawiania problemu uzaleniony jest wwczas nie tyle od bada i analiz egzystencjalnych (psychologicznych i teologicznych), ile od nietolerancyjnego wiatopogldu oraz od wrogoci wobec "odmiennoci tych ludzi". Niektrzy w sposb skrajny przyjmuj, i problem homoseksualizmu naley rozwaa wycznie w kategoriach zepsucia moralnego. Uwaaj, e jest on najpierw owocem przesytu seksualnego oraz demoralizacji spoecznej. Wedug takich opinii zachowania homoseksualne wynikaj wycznie z chci znalezienia nowych wrae seksualnych. Dla oceny homoseksualizmu rodowiska te stosuj sztywno ocen moraln

oraz utart opini spoeczn. W ocenie tej lekceway si natomiast osobiste uwarunkowania psychiczne i emocjonalne osoby ze skonnociami homoseksualnymi. Potpianie tych osb czy si czsto z prb spoecznej izolacji. Brak jest wwczas jakiejkolwiek prby wyjcia naprzeciw, zrozumienia czy tym bardziej chci udzielenia im pomocy. Drugie kracowo rne podejcie lansowane jest coraz czciej przez wiele rodowisk laickich. Uwaaj one, i homoseksualizm jest wprawdzie odmiennym, ale normalnym zachowaniem seksualnym. Problem stanowi jedynie brak penej akceptacji spoecznej takiego zachowania. Drog do rozwizania problemu nie jest wwczas pokonywanie skonnoci homoseksualnych, ale wycznie podjcie walki o zaakceptowanie ich przez cae spoeczestwo, instytucje pastwowe i przez Koci. W wielu krajach, szczeglnie na Zachodzie, rodowiska homoseksualne podejmuj wic prawdziw walk o uznanie prawa do swobodnego wyraania "mioci" homoseksualnej, do homoseksualnych "zwizkw maeskich" i adopcji dzieci w tych zwizkach. Domagaj si take, aby tzw. "maestwa homoseksualne" mogy korzysta z tych samych praw, z ktrych korzystaj maestwa oraz aby posiaday prawo do adopcji dzieci. "Wyzwolenie homoseksualistw spod ucisku spoecznego" stao si w wielu krajach przedmiotem walki politycznej. W wyniku tej walki w 1994 roku Parlament Wsplnoty Europejskiej przyj rezolucj wzywajc parlamenty wszystkich krajw Wsplnoty do zatwierdzenia tzw. "maestw" homoseksualnych oraz ich prawa do adopcji dzieci. W odpowiedzi na t sytuacj w ostatnich latach ukazao si kilka wanych wypowiedzi Magisterium Kocioa na temat homoseksualizmu. Do nich gwnie bdziemy odwoywa si w naszych rozwaaniach. Wszystkie one charakteryzuj si bardzo egzystencjalnym podejciem do problemu. Odwouj si nie tylko do Pisma w. i caej Tradycji Kocioa, ale take do wspczesnych osigni nauk o czowieku. Prbuj uwzgldni wszystkie moliwe czynniki i okolicznoci przy ocenie tego niezwykle trudnego zjawiska. Czym jest homoseksualizm? Na to pytanie nowy Katechizm Kocioa Katolickiego odpowiada, i "homoseksualizm oznacza relacje pomidzy mczyznami lub kobietami, ktre dowiadczaj w sobie wycznego i dominujcego przycigania w stosunku do osoby tej samej pci. Poprzez wieki i w rnych kulturach przejawia si on w bardzo rnych formach." I chocia wzajemne przyciganie osb tej samej pci w homoseksualizmie jest nieraz bardzo silne, to jednak nie jest ono wyrazem gbokiego pragnienia oddania si w mioci drugiemu, ile raczej zaspokojenia pewnej kompulsji emocjonalno-seksualnej. Skonnoci homoseksualne s "fiaskiem spolaryzowanego zespolenia (mczyzny i kobiety) i dlatego homoseksualista cierpi z powodu wiecznego osamotnienia, co odczuwa rwnie przecitny heteroseksualista, ktry nie umie kocha." Aby pokona dowiadczane osamotnienie homoseksualici najczciej szukaj cigle nowych partnerw. W Stanach Zjednoczonych poowa przebadanych homoseksualistw (w wieku do 37 roku ycia) przyznaje si do co najmniej piciuset rnych partnerw seksualnych.

Jeszcze do niedawna zdecydowana wikszo psychiatrw, psychologw i wychowawcw wychodzia z zaoenia, i "homoseksualizm jest zaburzeniem, wyraajcym si brakiem adaptacji do heteroseksualnych norm wspycia, przyjtych we wspczesnej cywilizacji". Ostatnio jednak, pod wpywem silnych naciskw lobby homoseksualnego gwnie w Stanach Zjednoczonych, wiatowa Organizacja Zdrowia wydaa owiadczenie, i "orientacja seksualna [hetero czy homoseksualna] nie moe by rozpatrywana jako zaburzenie". Ocena ta nie jest jednak owocem bada naukowych czy te pogbionej refleksji nad ludzk seksualnoci, ale jest wynikiem presji i konformizmu o podou politycznym. Owiadczenie to jest bardzo mylce, poniewa wielu osobom posiadajcym skonnoci homoseksualne i pragncym je przezwycia, podwaa celowo i sensowno ich wysiku. Po rezolucji Parlamentu Wsplnoty Europejskiej na temat homoseksualizmu Jan Pawe II w sposb jednoznaczny potwierdzi dotychczasowe stanowisko Kocioa w tej sprawie. "Rezolucja powiedzia Papie - domaga si prawnego uznania nieadu moralnego. (...) Moralnie niedopuszczalne jest nadawanie sankcji prawnej praktyce homoseksualnej.(...) Parlament w sposb nieuprawniony nada walor prawny zachowaniom dewiacyjnym, niezgodnym z zamysem Boym". Ojciec wity stwierdzi rwnie, i "nie moe stanowi prawdziwej rodziny zwizek dwch mczyzn lub dwch kobiet, a tym bardziej nie mona przyznawa takim zwizkom prawa do adopcji osieroconych dzieci. Dzieciom tym wyrzdza si powan krzywd, poniewa w <<rodzinie zastpczej>> nie znajduj ojca i matki, ale <<dwch ojcw>> albo <<dwie matki>>. Wyrazi te nadziej, i "parlamenty krajw europejskich zdobd si na dystans w stosunku do tej propozycji i (...) bd chroni rodziny." 2. Indywidualne traktowanie kadego przypadku Kady przypadek homoseksualizmu jak i samo podejrzenie o tak skonno, winny by zawsze traktowane indywidualnie. Rozpoznanie zjawiska homoseksualnego oraz postawienie jednoznacznej diagnozy, szczeglnie u ludzi modych, nie zawsze jest rzecz prost i jednoznaczn. Niekiedy konieczny jest pewien czas obserwacji. Szczeglnie w okresie dojrzewania, kiedy ksztatuje si postawa seksualna czowieka, mody czowiek nie powinien sam sobie stawia ostatecznej diagnozy o swoich skonnociach seksualnych. Winien rwnie unika przyjmowania "takich wyrokw" od osb niekompetentnych. W razie powanych wtpliwoci w sprawie swoich skonnoci seksualnych winien zasiga rady dowiadczonego psychologa terapeuty. Tylko lekarz, dowiadczony terapeuta moe rozezna trudnoci w jego rozwoju psycho-seksualnym oraz poleci stosowanie odpowiednich pomocy i rodkw. Byem wiele razy wiadkiem utrwalania si lkw homoseksualnych u osb o normalnym rozwoju psychoseksualnym tylko dlatego, i nie otrzymay one odpowiedniej pomocy w chwilach trudnoci czy te osobistych wtpliwoci i pyta.

3. Homoseksualizm rzeczywisty a pozorny W rozeznawaniu skonnoci homoseksualnych naley najpierw uwzgldni rozrnienie pomidzy homoseksualizmem rzeczywistym a pozornym. W homoseksualizmie rzeczywistym przekonanie subiektywne o swoich skonnociach homoseksualnych nakada si na "rzeczywiste odchylenie popdu pciowego wyraajcego si w skierowaniu podania seksualnego do osoby tej samej pci." Homoseksualizm pozorny ma miejsce wwczas, kiedy subiektywnemu przekonaniu o wasnych tendencjach homoseksualnych nie towarzysz rzeczywiste gbokie skonnoci homoseksualne, ale raczej s to lki homoseksualne, tzn. lki przed posiadaniem takich wanie skonnoci. Subiektywne przekonanie o tendencjach homoseksualnych moe rodzi si w rny sposb, np. na skutek trudnoci w relacjach z pci przeciwn, zahamowa w rozwoju psycho-seksualnym, przez zasugerowanie takich skonnoci przez osoby posiadajce pewien autorytet. Przed "ostatecznym dokonaniem wyboru" partnera seksualnego, ktry dokonuje si w okresie dojrzewania, seksualno modego czowieka jest bardzo wraliwa na wszystkie bodce seksualne, tak hetero jak i homoseksualne. atwe uleganie pobudzeniu przez bodce homoseksualne moe rodzi w wiadomoci nastolatka pytania, czy nie posiada w sobie takich wanie tendencji. Innym rdem pyta o swoj normalno seksualn mog by jakie pojedyncze, nierzadko przypadkowe, dowiadczenia homoseksualne w dziecistwie, w okresie dojrzewania lub pniej. I chocia dowiadczenia te mog by przykrym i bolesnym wspomnieniem, to jednak nie rodz one tendencji homoseksualnych. Mog natomiast atwo wywoywa lki homoseksualne u osb, ktrych emocjonalno jest bardzo delikatna i krucha. Podobnie rwnie pewne wyobraenia, marzenia homoseksualne nie musz by od razu znakiem rzeczywistych skonnoci homoseksualnych. Czsto s jedynie wyrazem niepewnoci siebie w dziedzinie seksualnej. Pytania o wasn normalno seksualn rodz si atwiej u ludzi zamknitych i wyizolowanych, ktrzy posiadaj pewne zahamowania emocjonalne w relacjach midzyludzkich, szczeglnie w relacjach z pci przeciwn. Trudnoci nie oznaczaj jeszcze tendencji homoseksualnych, ale jedynie pewne opory emocjonalne, ktre naley przezwycia. Zwrmy jeszcze uwag na niepewno w odniesieniu do wasnego rozwoju psycho-seksualnego, ktr stosunkowo czsto przeywaj, szczeglnie chopcy w okresie dojrzewania. Obserwujc swoje skonnoci seksualne i porwnujc z innymi swj rozwj fizyczny, przeywaj niekiedy wtpliwoci odnonie do swojej "normalnoci seksualnej". "Chyba nie jestem homoseksualist, a jednak podobaj mi si chopcy. Dlaczego?" - pyta w ankiecie pewien nastolatek. Wedug prof. F. Arves, ostateczne utrwalenie si orientacji seksualnej moe przeciga si u pewnych osb a do 25-go roku ycia. Jeeli u pewnych osb subiektywne przekonanie o wasnym homoseksualizmie nie zostanie rozwiane, ale trwa duej, wwczas osoby te, kierowane ciekawoci i lkiem, mog podejmowa pierwsze prby dowiadcze homoseksualnych. Powtarzane za przez duszy okres czasu

dowiadczenia homoseksualne, mog nie tylko utwierdza przekonanie, ale take tworzy rzeczywiste skonnoci homoseksualne. 4. Przyczyny homoseksualizmu I chocia w pewnych wypadkach geneza psychiczna homoseksualizmu nie jest atwa do wyjanienia, to jednak powszechnie przyjmuje si, i "homoseksualizm ma uwarunkowania w nieprawidowym rozwoju osobowoci, przy czym czynniki rodowiskowe odgrywaj tu zasadnicz rol." Najczstsz przyczyn homoseksualizmu, wedug wikszoci psychologw, s najprawdopodobniej niewaciwe relacje pomidzy rodzicami dziecka lub cakowita nieobecno jednego z rodzicw, najczciej ojca. "W wypadku chopca jest to zwykle obojtny lub wrogo do niego nastawiony ojciec. Natomiast matka jest bardzo czsto zbyt zachanna w stosunku do swego syna, pragnie go cakowicie uzaleni od siebie, izolujc jednoczenie od ojca." "Nierzadko obok syna spotykamy matk, ktrej zdaje si zupenie nie zalee na tym, by jej syn sta si mczyzn, i ktra niezmordowana i pena ofiarnej troski, nie zaniedbuje niczego, co mogoby przeszkodzi jej synowi w osigniciu mskoci i w polubieniu innej kobiety." Inn przyczyn tendencji homoseksualnych moe by take deprawacja homoseksualna. "W genezie homoseksualizmu podkrela si midzy innymi rol prby uwiedzenia lub uwiedzenie midzy 9 a 14 rokiem ycia, to jest w okresie silnych napi emocjonalnych i szybkiego uczenia si." Jeszcze inn przyczyn tendencji homoseksualnych moe by silna nieakceptacja pciowoci dziecka poczona z prbami wychowania go w odmiennej seksualnoci ni ono posiada. Gbia tendencji homoseksualnych uzaleniona jest od gbi zaburzenia w wychowaniu. Hipotezy o genetycznych uwarunkowaniach homoseksualizmu nie znalazy do tej pory naleytego uzasadnienia. Podobnie stwierdza opublikowana niedawno "Encyklopedia wychowania seksualnego dla dorosych": "Teorie biologiczne homoseksualizmu, ktre mwi o czynnikach genetycznych lub zachwianiu rwnowagi neurohormonalnej w okresie podowym lub noworodkowym, nie sprawdziy si." Take zdaniem prof. F. Arves nikt nie rodzi si z tendencjami homoseksualnymi. W jego opinii tendencje te powstaj nie tyle pod wpywem zaburzonego wychowania seksualnego, ile raczej z zaburzonego wychowania osobowociowego. W kadym wypadku rozeznanie przyczyn skonnoci homoseksualnych winno dokonywa si indywidualnie w dialogu z osob majc odpowiednie przygotowanie i dowiadczenie psychologiczne. Do takiej wanie analitycznej postawy zachca Koci rodzicw i wychowawcw modziey, u ktrych obserwuje si skonnoci homoseksualne. "Zadaniem rodziny i wychowawcy jest przede wszystkim szukanie czynnikw popychajcych do homoseksualizmu: zobaczy, czy jest powodowany przez czynniki fizjologiczne lub psychiczne, czy jest wynikiem zego wychowania lub braku normalnego wychowania seksualnego, zacignitych nawykw lub zych przykadw czy jeszcze innych czynnikw."

Koci wskazuje dalej, jakie czynniki winno si uwzgldni przy szukaniu przyczyn tendencji homoseksualnych. "Szczeglnie, poszukujc przyczyn tego nieadu, rodzina i wychowawcy powinni bra pod uwag elementy oceny, postawione przez Magisterium Kocioa, posugujc si pomoc, jak mog zaoferowa rne dyscypliny naukowe. Trzeba uwzgldni czynniki rnego porzdku: brak uczucia, niedojrzao, obsesje, nawyki, uwiedzenie, izolacj spoeczn, deprawacj obyczajw, swobod widowisk i publikacji. Jednake spojrzawszy gbiej odkrywa si wrodzon sabo czowieka jako konsekwencj grzechu pierworodnego; moe ona doprowadzi do zagubienia zmysu Boga i czowieka i mie reperkusje w dziedzinie ycia seksualnego." 5. Ocena homoseksualizmu Koci broni si tak przed naciskami zewntrznymi jak i presj pewnych kocielnych rodowisk, ktre chc zmieni jego zasady moralne w traktowaniu homoseksualizmu. Zasady dla oceny homoseksualizmu pozostaj jednoznaczne: "Opierajc si na Pimie witym, ktre przedstawia relacje homoseksualne jako cik deprawacj, Tradycja zawsze deklarowaa, i <<akty homoseksualne s wewntrznie nieuporzdkowane>>. S przeciwne prawu naturalnemu. Zamykaj drog do aktu seksualnego, dziki ktremu rodzi si ycie. Nie s owocem prawdziwego dopeniania si afektywnego i seksualnego. W aden sposb nie mog by zaakceptowane." Kongregacja Nauki Wiary stwierdza take, i "skonno osoby homoseksualnej, cho sama w sobie nie jest grzechem, to jednak stwarza mniej lub bardziej siln skonno do postpowania, ktre z punktu widzenia moralnego jest ze. Z tego powodu sama skonno musi by uwaana za obiektywnie nieuporzdkowan." Przypomnienie zasad, ktrymi Koci zawsze kierowa si w ocenie homoseksualizmu, nie oznacza bynajmniej jakiejkolwiek surowoci czy te braku zrozumienia ludzi zranionych w ten sposb. Ostatnie dokumenty Magisterium wiadcz o postawie zrozumienia, wspczucia i chci udzielania tym ludziom pomocy. "W sprawowaniu posugi duszpasterskiej, homoseksualistw trzeba przyjmowa z rozwan agodnoci i wzbudza w nich nadziej, e kiedy przezwyci swoje trudnoci i swoje wyobcowanie spoeczne." Magisterium Kocioa bardzo troszczy si take, aby podejmowana ocena moralna czynw homoseksualnych uwzgldniaa nie tylko zasady, ale take indywidualn sytuacj. W osdzaniu winy naley stara si zrozumie "homoseksualn predyspozycj zwracajc uwag na potrzeb roztropnoci w osdzaniu winy czynw homoseksualnych". Przy ocenie moralnej naley przyj "rozrnienie pomidzy predyspozycj lub skonnoci homoseksualn a czynami homoseksualnymi". Czyny homoseksualne bdc pozbawione "zasadniczej i niezbdnej celowoci, s wewntrznie nieuporzdkowane i jako takie w kadym wypadku nie mog by aprobowane". Ale w ocenie odpowiedzialnoci za swoje skonnoci i czyny homoseksualne "naley si koniecznie odwoa do mdrej tradycji moralnej Kocioa, ktra ostrzega przed <<uoglnianiem>> subiektywnego osdu moralnego jednostki" oraz

przed mechanicznym przypisywaniem go take innym. 6. Jak przezwycia skonnoci homoseksualne Rzeczywiste przezwycienie skonnoci homoseksualnych moe zalee od tego, jak gboko s one zakorzenione w czowieku. W pewnych przypadkach, w ktrych - szczeglnie u ludzi modych przewaaj bardziej subiektywne przekonania lkowe o wasnych skonnociach ni rzeczywiste tendencje homoseksualne, wyjcie z problemu moe okaza si szybkie i stosunkowo atwe. W innych przypadkach, w ktrych istniej rzeczywiste gbokie skonnoci, przezwycienie ich moe okaza si bardzo trudne. Wydawanie zbyt szybkich i nieuzasadnionych ocen, i "nic nie da si zrobi" moe by jednak krzywdzce, poniewa przedwczenie moe czowiekowi odbiera nadziej na wyjcie z problemu. Ale krzywdzce moe okaza si take robienie "tanich" obietnic na szybkie pokonanie problemu wwczas, kiedy jest on bardzo gboki i trway. Pierwszym zaoeniem w deniu do przezwycienia skonnoci homoseksualnych jest rzeczywiste pragnienie zmagania si o wasn dojrzao seksualn. Nie chodzi tylko o deklaracje, ale o ywe, egzystencjalne pragnienie. Homoseksualizm "jest problemem, ktry jeli si zjawi - musi by podjty tak przez wychowawc jak i wychowanka w sposb w peni obiektywny". Naley szuka przezwycienia problemu take wwczas, kiedy jawi si on jako bardzo trudny i bolesny. Obok rzeczywistego pragnienia pokonania problemu przez homoseksualist konieczna jest take rzetelna pomoc psychologiczna i duchowa. "Osoba homoseksualna, jak zreszt kada istota ludzka, koniecznie potrzebuje pomocy na rnych poziomach jednoczenie". Jeeli to konieczne, naley zasugerowa "pomoc medyczn i psychologiczn ze strony osb wiadomych i respektujcych to, co naucza Koci." Obok kompetentnej pomocy konieczna jest pomoc osb najbliszych. Zwykle ujawnione skonnoci homoseksualne rodz gbokie uczucie wstydu i nieakceptacji siebie. Std te konieczn rzecz jest stworzenie atmosfery penego zrozumienia, yczliwoci, penego zaufania, aby mogo nastpi niezbdne do rozwizania problemu oddramatyzowanie wasnych skonnoci homoseksualnych. Wzbudzanie nadziei w osobach o skonnociach homoseksualnych, i mog przezwyciy swoje trudnoci i przekroczy wyobcowanie spoeczne, winno jednak by naznaczone wielkim realizmem. Nie mona im dawa udzcych obietnic atwego pokonania tego problemu, szczeglnie wwczas, kiedy tendencje s realne i gbokie. Powtarzajce si cigle rozczarowanie do siebie moe stawa si rdem zniechcenia i rezygnacji z wysiku zmierzajcego do panowania nad swoimi skonnociami oraz do przezwyciania tych tendencji. Osoby posiadajce silne skonnoci homoseksualne trzeba przestrzega zwaszcza przed wciganiem w takie praktyki nowych osb. Wciganie w te praktyki ludzi modych jest zawsze wielk krzywd,

ktrej czsto w aden sposb nie da si ju naprawi. O wiele atwiej bowiem jest nie "ciar zranienia homoseksualnego" osobom, ktre nie posiaday adnych fizycznych dowiadcze homoseksualnych. Osobom, ktre prowadz czynne ycie homoseksualne, naley uwiadamia, i nawet pojedyncze dowiadczenia homoseksualne czy jakie drobne gesty podejmowane wobec ludzi modych s, zwaszcza dla tych ostatnich, zwykle gbokim szokiem, ktry pogbia lki seksualne powodujc jednoczenie coraz wiksz koncentracj na fizycznej stronie seksualnoci. Jakakolwiek za prba wcigania w praktyki homoseksualne dzieci lub te modziey w okresie dojrzewania jest zawsze "zbrodni". To mocne stwierdzenie Midzynarodowej Konferencji nt. seksualnego wykorzystania dzieci winny wzi sobie do serca szczeglnie osoby ze skonnociami do pedofilii. Co robi, kiedy pomimo wielu prb przezwyciania problemu, skonnoci homoseksualne pozostaj i wydaj si by trwa tendencj czowieka? W Katechizmie Kocioa Katolickiego czytamy, i "osoby z tendencjami homoseksualnymi s wezwane do czystoci. Poprzez cnot panowania nad sob, wychowujc si do wolnoci wewntrznej poprzez pomoc innych, niekiedy take poprzez bezinteresown przyja, dziki modlitwie i asce sakramentalnej mog i powinni stopniowo i stanowczo zblia si do doskonaoci chrzecijaskiej. Takie osoby s (take) powoane, aby realizowa wol Bo w ich yciu, a jeli s chrzecijanami, do czenia z Chrystusow ofiar krzya trudnoci, ktre mog napotka w nastpstwie ich uwarunkowania." *** Oczywicie w rozdziale tym nie omwilimy wszystkich moliwych szczegowych zagadnie, ktrych znajomo moe by niekiedy konieczna do wychowania seksualnego. Szerokie omawianie rnych dewiacji seksualnych, ktre nierzadko ujawniaj si ju w okresie dojrzewania, wykracza poza ramy niniejszej ksizki. W takich sytuacjach moe okaza si rzecz konieczn korzystanie z kompetentnej pomocy psychologicznej i kierownictwa duchowego. Rodzice za duszpasterze i wychowawcy, ktrzy yj z nim na co dzie, winni szuka fachowej informacji, aby dobrze go rozumie i wyj mu naprzeciw z yczliw, ale take dostosowan do jego sytuacji pomoc pedagogiczn.

ZAKOCZENIE Istot wychowania seksualnego jest zintegrowanie energii seksualnych z ca osobowoci czowieka - zarwno z jego emocjonalnoci jak i sfer duchow. Moim zamiarem byo ukazanie przede wszystkim integracji seksualnej od strony pozytywnej. Niemniej jednak w niektrych miejscach ukazywaem rwnie zagroenia zwizane z brakiem ksztatowania ludzkiej seksualnoci. Zlekcewaenie integracji seksualnej sprawia czsto, e pciowo czowieka staje si "bokiem", ktremu powica si wszystko. Usprawiedliwione zostaj wwczas najbardziej prymitywne i nieuporzdkowane odruchy, denia i dziaania seksualne. W ten sposb nastpuje proces przeciwny do integracji: dezintegracja nie tylko seksualna, ale take osobowa. Seksualno zaczyna funkcjonowa jako "samoistna sia", ktrej wszystko zostaje podporzdkowane, take sens wasnego i cudzego ycia. Aby si przekona, jak bardzo niszczc si jest "zdezintegrowany", czyli "wyizolowany" z caego osobowego ycia, seksualizm, wystarcza nawet pobiena obserwacja wielu ludzkich sytuacji. Integracja seksualna w dzisiejszej polskiej rzeczywistoci jest dla wielu modych ludzi procesem bardzo trudnym. Przede wszystkim ze wzgldu na powane braki w wychowaniu seksualnym zarwno w rodzinie jak te w szkole i w parafii. W Polsce rodzice najczciej nie rozmawiaj ze swoimi dziemi na tematy seksualne w okresie poprzedzajcym okres dojrzewania jak rwnie w trakcie samego dojrzewania. Na kilkaset rozmw przeprowadzonych z modymi ludmi spotkaem jedynie kilka wypadkw, w ktrych rodzice podejmowali dojrzae rozmowy ze swoimi dziemi na tematy seksualne tak w okresie dziecistwa jak i w trakcie samego dojrzewania seksualnego. Seksualno dzieci i modziey rozwija si najczciej w sposb przypadkowy: poprzez przypadkowo zdobywane informacje, przypadkowe dowiadczenia i przeycia seksualne. Ca sfer wasnej pciowoci, jej funkcjonowanie, jej podstawowe mechanizmy mody czowiek odkrywa wwczas w skrytoci i lku, z ogromnym nieraz poczuciem winy. Celem ksiki nie jest pouczanie, a tym mniej moralizowanie Czytelnika. Chciaem jedynie pobudzi do refleksji nad wychowaniem do integracji seksualnej rodzicw, duszpasterzy, wychowawcw oraz sam modzie. Ten wany problem nie moe by bowiem rozwizany samodzielnie tylko przez jedn ze stron. Za wychowanie seksualne nie s bowiem odpowiedzialni jedynie rodzice i wychowawcy. Jest to zadanie, ktre moe by spenione tylko wsplnymi siami, przez modzie, ich rodzicw i wychowawcw. Z jednej strony niemoliwe jest wychowanie seksualne bez aktywnego udziau modziey, bez ich samowychowania seksualnego. Z drugiej strony jednak modzi ludzie winni uzna, e sami sobie nie dadz rady z uksztatowaniem wasnej seksualnoci i winni prosi o pomoc ludzi posiadajcych wiksze dowiadczenie w tej dziedzinie. Jeeli w obecnej sytuacji w Polsce istnieje nawet wiele brakw w zakresie wychowania seksualnego w rodzinie, w szkole oraz w pracy duszpasterskiej, to jednak nie nadrobimy tej zalegoci poprzez

utyskiwanie i narzekanie jedni na drugich: modzie na rodzicw, rodzice na Koci, Koci na szko, szkoa na modzie itd. I chocia kada ze stron winna zrobi sobie dobry rachunek sumienia ze swoich zaniedba i bdw, to jednak nie powinnimy rozpoczyna rozwizywania problemu wychowania seksualnego od wysuwania wzajemnych zarzutw czy pretensji. Wprowadzenie katechezy do szk - przy wszystkich niedogodnociach z tym faktem zwizanych - posiada t wielk zalet, i oddziaywanie na modego czowieka moe by bardziej spjne. Szkoa, dziki wsppracy modziey, wychowawcw, rodzicw i duszpasterzy, moe sta si wanym miejscem autentycznego, integralnego wychowania seksualnego. W wychowanie to winni wczy si w sposb szczeglny rodzice, zwaszcza ci, ktrzy zdobyt wiedz i dowiadczeniem mogliby suy nie tylko swoim dzieciom, ale take szerszemu gronu modziey. Rodzice i wychowawcy winni zda sobie spraw, i aktualne oddziaywanie na jednostki w wychowaniu seksualnym nie wystarcza. Konieczne jest najpierw stworzenie pewnego sprzyjajcego wychowaniu seksualnemu klimatu w caym rodowisku modzieowym. Tylko w ten sposb mona przeciwstawi si atmosferze, jak wok "seksu modzieowego" tworz niektre laickie rodowiska z pomoc rodkw spoecznego przekazu (np. tygodniki wydawane dla modziey z bardzo mocnym akcentem erotyzujcym). rodowiska te lansuj seksualizm odarty z wymiaru duchowego, a nieraz take i z wymiaru emocjonalnego. Takie traktowanie pciowoci dezintegruje nie tylko seksualny wymiar czowieka, ale take ca jego osobowo. Jest rzecz bolesn, kiedy widzi si, jak rodowiska te "bawi si" ciekawoci seksualn modziey, robic w sposb nieuczciwy pienidze na ich trudnociach czy emocjonalnym i duchowym zagubieniu. "Czy nie su temu wanie pewne <<programy cywilizacyjne>> wspczesnoci? <<Graj>> one na sabociach czowieka i czyni go coraz sabszym i bezbronnym" pisze Jan Pawe II w Licie do Rodzin. Poprzez bezporednie spotkania z modzie, organizowanie poradni modzieowych z kompetentn pomoc psychologiczn i duchow, stwarzanie okazji do rozmw z wychowawcami, duszpasterzami i rodzicami, poprzez czasopisma i publikacje ksikowe, filmy, programy telewizyjne i radiowe trzeba tworzy sprzyjajcy klimat do caociowego, integralnego wychowania seksualnego, w ktrym wymiar religijny i emocjonalny bdzie obecny w sposb wyrany i jednoznaczny. Taka postawa wymaga jednak znacznie wikszego zaangaowania tak rodzicw, wychowawcw, duszpasterzy jak i samej modziey. W sposb szczeglny naleao by zaprosi do wsppracy w zakresie wychowania seksualnego wszystkie ruchy modzieowe, ktre dziki bezporedniemu kontaktowi z dziemi i modzie - mog mie wielki wpyw na ksztatowanie ich postaw i zachowa. Wychowanie seksualne wymaga wic nie tylko wiedzy, ale przede wszystkim serca. Integracja seksualna w swej istocie jest bowiem ksztatowaniem ludzkiego serca. W rozwizanie problemu wychowania seksualnego w Polsce trzeba woy duo serca wszystkich zainteresowanych stron. Szczery dialog rodzicw, duszpasterzy i

wychowawcw z nastolatkami, jak rwnie rodzicw z wychowawcami i duszpasterzami, winien pobudza wszystkich do szukania dojrzaego, integralnego rozwizania zasadniczego problemu kadego czowieka, ktrym jest przyjmowanie i dawanie innym autentycznej mioci.

BIBLIOGRAFIA Niniejsza bibliografia zawiera pozycje pomocne do poszerzenia zagadnie omawianych w ksice. Cho jest ona stosunkowo obszerna, nie jest jednak wyczerpujc i kompletn. Zostay uwzgldnione przede wszystkim pozycje, jakie ukazay si w Polsce w ostatnich latach, a ktre wydaj si by pomocne w dalszym pogbianiu omawianych tematw. W bibliografii podajemy publikacje odnoszce si nie tylko wprost do wychowania seksualnego, ale rwnie traktujce o rozwoju emocjonalnym i duchowym czowieka. Bibliografia w niniejszym wydaniu Integracji seksualnej nie zawiera podziau na "pozycje dla rodzicw i wychowawcw" oraz "pozycje dla modziey". Takie podzia jest bowiem zwykle umowny i nieco sztuczny. Zarwno doroli mog bowiem wiele skorzysta czytajc pozycje dla modziey, jak rwnie wiele pozycji dla dorosych moe z duym poytkiem czyta take i modzie. W bibliografii podalimy take ksiki, ktre - cho nie zawsze uwzgldniaj katolickie rozwizania etyczne - kompetentnie jednak omawiaj zagadnienia seksualne z biologicznego i psychologicznego punktu widzenia. Podane na pocztku wybrane dokumenty Stolicy Apostolskiej mog suy jako zasadnicze kryterium dla oceny etycznej podawanych przez autorw treci. 1. DOKUMENTY STOLICY APOSTOLSKIEJ Deklaracja Kongregacji Nauki Wiary o przerywaniu ciy, Rzym 1974. Jan Pawe II, Familiaris Consortio. Adhortacja o zadaniach rodziny chrzecijaskiej w wiecie wspczesnym, Rzym 1981. Jan Pawe II, List do Rodzin, Rzym 1994. Jan Pawe II, Mczyzn i niewiast stworzy ich. Odkupienie ciaa a sakramentalno maestwa, Rzym 1986. Jan Pawe II, Pastores dabo vobis, Rzym 1992. Jan Pawe II, Telewizja w rodzinie: kryteria waciwego wyboru programw. Ordzie na XXVIII wiatowy Dzie rodkw Spoecznego Przekazu 1994 r., "L'Osservatore Romano", wydanie polskie, 4(1994), s. 7. Jan Pawe II w Polsce, Przemwienia i homilie, PAX, Warszawa 1989. Katechizm Kocioa Katolickiego, Rzym 1992, nr 2331-2400. Kongregacja Nauczania Katolickiego, Wskazania wychowawcze dla formacji do celibatu kapaskiego, Rzym 1974. Kongregacja Nauki Wiary, List do Biskupw Kocioa katolickiego o

duszpasterstwie osb homoseksualnych, Rzym 1986. Pawe VI, Humanae Vitae. Encyklika o zasadach moralnych w dziedzinie przekazywania ycia ludzkiego, Rzym 1968. Pawe VI, Sacerdotalis Caelibatus. Encyklika o celibacie kapaskim, Rzym 1967. Persona Humana. Deklaracja Kongregacji Nauki Wiary o niektrych zagadnieniach etyki seksualnej, Rzym 1975. Wytyczne Wychowawcze Kongregacji do spraw Wychowania Katolickiego w odniesieniu do ludzkiej mioci, Rzym 1983. 2. KSIKI I OPRACOWANIA Abeln R., Kner A., Poszukaj samotnego. O dramacie osamotnienia i jego przezwycianiu, Wydawnictwo Benedyktynw, Tyniec 1993. Arthus A., Wyjaniamy dzieciom tajemnice ycia. Ksika dla rodzicw, Warszawa 1973. Augustyn J., Mio w yciu ludzkim, WAM, Krakw 1992. Augustyn J., Wychowanie do integracji seksualnej, Wydawnictwo M, Krakw 1995. Barnes R., Nie jeste moim tatusiem. Czyli o problemach, ktre maj dzieci z podzielonych maestw, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1994. Beck Lester F., O dojrzewaniu seksualnym, Wiedza Powszechna, Warszawa 1985. Beer U., A jednak mio, Ossolineum, 1991. Bilewicz J., A jednak dziewictwo ma sens. Rozwaania o czystoci, mioci, yciu duchowym, Katowice 1991. Billing E., Westmore A., Metoda Billingsa: sterowanie podnoci bez pomony rodkw farmakologicznych i mechanicznych, PAX, Warszawa 1986. Billings J., Dar ycia i mioci, Ksigarnia w. Jacka, Katowice 1991. Bly R., elazny Jan. Rzecz o mczyznach, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 1993. Bochwic T. M., Lk u dziecka, PZWL, Warszawa 1991.

Boczkowski K., Homoseksualizm, PZWL, Warszawa 1986. Braun-Gakowska M., Mio aktywna, PAX, Warszawa 1980. Burney P., Mio, Wydawnictwo Siedmiorg, Wrocaw 1993. Burns J., Poskromienie hormonw, Wydawnictwo Pojednanie, Lublin 1992. Cameron-Bandler L., Gordon D., Lebeau M., Know how. Jak rozwizywa codzienne i niecodzienne problemy, Gdyskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1993. Cameron-Bandler L., Ku harmonii w mioci. Jak pogbi to, co w yciu najpikniejsze, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1993. Cameron-Bandler L., Lebeau M., W niewoli uczu, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1992. Campbell R., Twj nastolatek potrzebuje ciebie, Towarzystwo Krzewienie Etyki Chrzecijaskiej, Krakw 1991. Campbell R., Twoje dziecko potrzebuje ciebie, Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrzecijaskiej, Krakw 1990. Chauchard P., ycie seksualne, PAX, Warszawa 1973. Chlewiski Z., Dojrzao: osobowo, sumienie, religijno, W Drodze, Pozna 1991. Christenson L. i N., Przyja, mio, maestwo, PAX, Warszawa 1990. Clair Barry St., Jones B., Mio. Jak sprawi by trwaa?, Pojednanie, Lublin 1993. Clair Barry St., Jones B., Seks, pojednanie, Pojednanie, Lublin 1992. D`Arcy P., Listy do Sary, PAX, Warszawa 1985. D`Heilly A., Mio i sakrament, PAX, Warszawa 1977. Daniel-Ange, Homoseksualizm. Czym jest? Do czego prowadzi?, Wydawnictwo M, Krakw 1993. Daniel-Ange, Twoje ciao stworzone do mioci, W Drodze, Pozna 1994. Daniel-Ange, Twoje ciao stworzone do ycia, W Drodze, Pozna 1994. Deklaracja midzynarodowej konferencji nt. seksualnego wykorzystania

dzieci przez prostytucj i pornografi, "L'Osservatore Romano", wydanie polskie, 11/1992. Dobson J., Co kada ona chciaaby, aby jej m wiedzia o kobiecie, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1992. Dobson J., Emocje. Czy mona im ufa?, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1992. Dobson J., Jak budowa poczucie wasnej wartoci w swoim dziecku?, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1993. Dobson J., Mio na cae ycie. Jak zbudowa maestwo, ktre przetrwa cae ycie?, Wydawnictwo Rodzinny Krg, Warszawa 1993. Dobson J., Mio potrzebuje stanowczoci, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1993. Dobson J., Uparte dziecko - od narodzin do wieku modzieczego, Wydawnictwo ALFA-OMEGA, Warszawa. Dobson J., Zmczonym rodzicom, Wydawnictwo Rodzinny Krg, Warszawa 1993. Dodds Bill, Tato w katolickim stylu, WAM, Krakw 1994. Dodziuk A., Pokocha siebie, Intra, Warszawa 1992. Dominian J., Cykle afirmacji ludzkich, PAX, Warszawa 1979. Drescher J. i B., Gdybymy zaczynali od nowa, PAX, Warszawa 1992. Encyklopedia wychowania seksualnego dla dorosych, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1993. Encyklopedia wychowania seksualnego dla nastolatkw, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa 1991. Erotyka w aspekcie zdrowia psychicznego, praca zbiorowa pod red. Grzywak-Kaczyskiej M., PAX, Warszawa 1973. Faber A., Mazlish E., Jak mwi, eby dzieci nas suchay? Jak sucha, aby dzieci do nas mwiy?, Wydawnictwo Media Rodzina of Pozna Inc. Pozna 1993. Fallaci O., List do nienarodzonego dziecka, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 1993. Fijakowski W., Biologiczny rytm podnoci a regulacja urodze, PZWL, Warszawa 1980.

Fijakowski W., Dar rodzenia, Warszawa 1983. Fijakowski W., Ku afirmacji ycia, Wydawnictwo TUM, Wrocaw 1993. Fijakowski W., Mio w spotkaniu pci, PAX, Warszawa 1977. Fijakowski W., Neugebauer K., Stelmaszczyk A., Nowe spojrzenie na erotyzm czowieka. Dar jednoci, ODiSS, Warszawa 1988. Fijakowski W., O miesiczkowaniu i jego zaburzeniach, PZWL, Warszawa 1986. Fijakowski W., Seks okieznany? Twrcze przeywanie pci, Wrocaw 1991. Fischaleck F., Uczciwa ktnia maeska, PAX, Warszawa 1990 Forward S., Toksyczni rodzice, Jacek Santorski & Co Agencja Wydawnicza, Warszawa 1992. Frankl V. E., Egzystencjalna pustka, w: "ycie i Myl", 5/1973, s. 47. Frankl V. E., Psychoterapia dla kadego, PAX, Warszawa 1978. Freud Z., ycie seksualne czowieka, SFINKS, Warszawa 1990. Fromm E., O sztuce mioci, PIW, Warszawa 1973. Fryling A. i R., Poradnik dla rodzicw, Areopag, Katowice 1992. Garczyski S., Wspycie atwe i trudne, Iskry, Warszawa 1978. Gasido W., Z zagadnie etyki maeskiej i rodzinnej, Krakw 1990. Getz Gene A., Miara mczyzny, Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrzecijaskiej, Krakw 1989. Godlewski J., ycie pciowe czowieka, PZWL, Warszawa 1975. Gordon Th., Wychowanie bez poraek. Rozwizywanie konfliktw midzy rodzicami a dziemi, PAX, Warszawa 1991. Gordon Th., Wychowanie bez poraek w praktyce. Jak rozwizywa konflikty z dziemi?, PAX, Warszawa 1994. Grabowscy M. i W., Niemyscy A. i M., Woochowicz M. i P., Zanim wybierzesz. Przygotowanie do ycia w rodzinie, Warszawa 1993.

Grzywak-Kaczyska M., Trud rozwoju, PAX, Warszawa 1988. Gueneau M., Zawd: rodzice, PAX, Warszawa 1978. Guitton J., Kobieta, mio, rodzina, PAX, Warszawa 1978. Guitton J., Rodzina i mio, PAX, Warszawa 1973. Hansen A., O sztuce wypoczynku, IWZZ, Warszawa 1983. Hauck P., Depresja. Dlaczego powstaje i jak j przezwyciy, Ksika i Wiedza, Warszawa 1992. Hauck P., Jak kocha i by kochanym, Ksika i Wiedza, Warszawa 1993. Heron Benedict M., Modlitwa o uzdrowienie, Wydawnictwo M, Krakw 1992. Hugget J., Dorastanie do mioci, Wydawnictwo Areopag Katowice 1992. Ilg Frances L., Ames Louise Bates, Bacer Sidney M., Rozwj psychiczny dziecka. Poradnik dla rodzicw, psychologw i lekarzy, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1992. Imieliski K., Mio i seks, IWZZ, Warszawa 1984 Imieliski K., Zaburzenia psychoseksualne, PZWL, Warszawa 1973. Imieliski K., ycie intymne czowieka. Pychofizjologia, PZWL, Warszawa 1974. Imieliski K., ycie seksualne, PZWL, Warszawa 1973. Jackiewiczowa E., Nie wierz w bociany. Rozmowy z dziemi o sprawach pci, PZWL, Warszawa 1974. Jaczewski A., O dojrzewaniu, WSiP, Warszawa 1974. Jaczewski A., Wstp do dorosoci, WSiP, Warszawa 1990. Jaczewski A., mijewski J., Ksika dla chopcw, PZWL, Warszawa 1973. Jedliski K., Jak rozmawia z tymi co stracili nadziej, Intra, Warszawa 1992. Jessel C., Szczcie we troje, Jacek Santorski & Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1993. Kpiski A., Z psychopatologii ycia seksualnego, PZWL, Warszawa

1982. Kobierzycki T., Poza mioci i wolnoci. Syndrom uzalenienia psychologicznego, Wydawnictwo BIS, Warszawa 1992. Kobieta, mczyzna, dziecko, praca zbiorowa pod red. Sternadla Z., PZWL, Warszawa 1991. Kobyecka W., Jaczewski A., O dziewcztach dla dziewczt, PZWL, Warszawa 1976. Korczak J., Jak kocha dziecko, Jacek Santorski & Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1992. Kornas-Biela D., Wok pocztku ycia ludzkiego, Wydawnictwo Nasza Ksigarnia, Warszawa 1993. Koci a problemy etyki seksualnej. Komentarz do Deklaracji Persona Humana, PAX, Warszawa 1987. Kozakiewicz M., Zanim przekroczysz prg, Towarzystwo Planowania Rodziny, Warszawa 1977. Kozakiewicz M., Zanim staniecie si kobietami, Towarzystwo Planowania Rodziny, Warszawa 1977. Krl-Fijewska M., Stanowczo, agodnie, bez lku, Intra, Warszawa 1992. Krzysztoporska H., Droga czowieka do ycia na wiecie, WAM, Krakw 1987. Kwiek M., Abymy si wzajemnie miowali. Pomoce do katechezy dzieci i rodzicw, Wrocaw 1992. Kwiek M., Wychowanie do mioci. Katolicki poradnik dla rodzicw, Wrocaw 1991. LaHaye T. i B., Akt maeski, Wydawnictwo Pojednanie, Lublin 1991. Laskowski J., Maestwo i rodzina, PAX, Warszawa 1979. Laskowski J., Odpowiedzialny wybr maonka, Oficyna Przegldu Powszechnego, Warszawa 1992. Lawson M., Skipp D., Seks i te rzeczy, Wydawnictwo Pelikan, Warszawa 1991. Leclercq J., Maestwo z mioci, PAX, Warszawa 1974.

Leonard A., Jezus i twoje ciao. Etyka seksualna dla modziey, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL, Lublin 1992. Lestapis S. de, Maestwo, PAX, Warszawa 1979. Lewis C. S., Cztery mioci, PAX, Warszawa 1973. Linn D., Linn M., Uzdrowienie ludzkich zranie poprzez pi etapw przebaczenia, Wydawnictwo M, Krakw 1993. MacDonald G., Wzorowy ojciec, Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrzecijaskiej, Krakw 1991. Majdaski K., Wsplnota ycia i mioci. Zarys teologii maestwa i rodziny, Pallotinum, Pozna 1979. Maliski M., Zanim powiesz kocham, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1987. Mandel B., Terapia otwartego serca, Naucz si docenia prosty, lecz niezwyky cud ycia, Wydawnictwo Rebirthing, Opole. Marcol A., Katolicka etyka seksualna, Wrocaw 1989. Martini C. M., Wiara, celibat, suba, WAM, Krakw 1993. May Rolo, Mio i wola, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 1993. McDowell J., Day D., Jak by bohaterem dla swoich dzieci?, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1993. McDowell J., Lewic P., Dawa, bra, kocha, Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrzecijaskiej, Krakw 1991. McDowell J., Nie! Pom swojemu dziecku pokona presj seksualn, Pojednanie, Lublin 1992. McDowell J., Seks, wina, przebaczenie, Pojednanie, Lublin 1992. McDowell J., Tajemnica mioci, Towarzystwo Krzewienia Etyki Chrzecijaskiej, Krakw 1992. McDowell J., Ucaowania, tata, ALFA-OMEGA, Warszawa. McDowell J., Wakefield N., Zadziwiajcy wpyw tatusia, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1993. McGinnis A. L., Sztuka motywaji, czyli jak wydoby z ludzi to, co w nich najlepsze, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1992.

McGinnis A. L., Sztuka przyjani, czyli jak zbliy si do ludzi, na ktrych ci zaley, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1993. Meissner K., Odkry sens wasnej pciowoci, w: "List", 6/1993. Meissner K., Przyjmowa ludzi takimi, jakimi s, w: "W Drodze", 6\1993. Meissner K., Suszka B., A tak ju nie s dwoje, lecz jedno ciao. Rozmowy z narzeczonymi i modymi maestwami, Oficyna Wspczesna, Wrocaw 1991. Meissner K., Suszka B., Twoja przyszo, W Drodze, Pozna 1991. Meissner K., Suszka B., Twoje ycie, Hlondianum, Pozna 1991. Mellody P., Toksyczna mio i jak si z niej wyzwoli, Jacek Santorski & Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1992. Mio, maestwo, rodzina, praca zbiorowa pod red. Adamskiego F., WAM, Krakw 1978. Nagel E. i L., Gdzie ty, tam i ja, PAX, Warszawa 1979. Nassalski O., Jak pracowa nad charakterem, Ksigarnia w. Jacka, Katowice 1990. Nedoncelle M., Warto mioci i przyjani, Wydawnictwo M, Krakw 1993. Neil A. S., Summerhill, Almaprint, Katowice 1991. Neuerer M. von, Podradnik dla rodzicw i wychowawcw. Materiay pomocnicze do uytku wewntrznego duszpasterzy rodzin - na prawach rkopisw, Krakw 1979. Niebrzydowski L., Paszczyski E., Przyja i otwarto w stosunkach midzyludzkich. Studium psychologiczne, PWN, Warszawa 1989. Nitecka E., Pietkiewicz-Rok E., Staszewska D., Mio od poczcia, Wydawnictwo Pusty Obok, Warszawa 1987. Obuchowska I., Jaczewski A., Rozwj erotyczny, WSiP, Warszawa 1982. Okoski W., Najwiksza tajemnica, Pallotinum, Pozna 1979. Pieper J., O mioci, PAX, Warszawa 1993. Ptawska W., Przygotowanie do maestwa, WAM, Krakw 1993.

Powell J., Dlaczego boj si kocha?, Wydawnictwo Ksiy Marianw, Warszawa 1993. Powell J., Jak kocha i by kochanym, Wydawnictwo Diecezjalne Pelplin 1990. Powell J., Mio bez warunkw, Wydawnictwo TUM, Wrocaw 1993. Powell J., Penia czowieczestwa, penia ycia, Wydawnictwo Ksiy Marianw, Warszawa 1993. Powell J., Poczuem jego dotyk, Wydawnictwo TUM, Wrocaw 1993. Praszkier R., Zmienia nie zmieniajc. Ekologia problemw rodzinnych, WSziP, Warszawa 1992. Prekop J., May tyran, Jacek Santorski & Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1993. Pro i contra w planowaniu rodziny, w wychowaniu seksualnym, praca zbiorowa pod red. Kozakiewicza M., Ksika i Wiedza, Warszawa 1989. Przetacznikowa M., Na przeomie dziecistwa i modoci, Ksika i Wiedza, Warszawa 1972. Przyszo ludzkoci idzie przez rodzin, praca zbiorowa pod red. Szewczyka W., Wydawnictwo Michalineum, Warszawa 1992. Quoist M., Rozmowy o mioci, Wydawnictwo Sistr Loretanek, Warszawa 1990. Rahner K., Mj problem, PAX, Warszawa 1985. Ralph M., Mowie, ony, rodzice, dzieci. Fundamenty rodziny chrzecijaskiej, Wydawnictwo M, Krakw 1993. Ravaglioli A. M., Droga we dwoje, Wydawnictwo M, Krakw 1993. Rosenberg M., Jak wymylono homoseksualist, w: "W Drodze", 6/1992. Rostowski J., Zarys psychologii maestwa, PWN, Warszawa 1987. Samotno i osamotnienie, praca zbiorowa pod red. Szyszkowskiej M., IWZZ, Warszawa 1988. Sawicki F., Bg jest mioci, Wydawnictwo Diecezjalne Pelplin 1990. Sawicki F., Fenomenologia wstydliwoci, Wrocaw 1986.

Schooyans M., Aborcja a polityka, Instytut Jana Pawa II KUL, Lublin 1991. Schwengeler B.i Y., Wychowanie - udrka czy przyjemno?, Wydawnictwo Ewangeliczne, Pozna 1990. Seamands D. A., Uzdrowienie zranionych uczu, Towarzystwo Krzewienie Etyki Chrzecijaskiej w Krakowie. Sve A., Sprbuj pokocha siebie naprawd, Wydawnictwo Sistr Loretanek, Warszawa 1992. Skrzydlewski W. B., Chrzecijaska wizja mioci, maestwa i rodziny, WAM, Krakw 1982. Skynner R., Cheese J., y w rodzinie i przetrwa, Jacek Santorski & Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1992. Sawiski S., Dojrzewa do mioci: rozmowy o samowychowaniu, PAX, Warszawa 1990. Sawiski S., Rozwaania o wychowaniu, PAX, Warszawa 1983. Sawiski S., lubuj ci mio. Przygotowanie do ycia w maestwie, PAX, Warszawa 1986. lipko T., Zarys etyki seksualnej, Krakw 1978. Sovernigo G., Poczucie winy, Wydawnictwo M, Krakw 1983. Strojnowski J., Eros i czowiek, ZNAK, Krakw 1976. Sujak E., Kontakt psychiczny w maestwie i rodzinie, Ksigarnia w. Jacka, Katowice 1971. Sujak E., Maestwo, Ksigarnia w. Jacka, Katowice 1989. Sujak E., Poradnictwo maeskie i rodzinne. Ksika dla doradcw i duszpasterzy, Ksigarnia w. Jacka, Katowice 1988. Sujak E., Rozwaania o ludzkim rozwoju, Znak, Krakw 1978. Szczepanowicz M., Mio moliwa jest, WAM, Krakw 1992. Terruwe Anna A., Baars Conrad W., Integracja psychiczna, W Drodze, Pozna 1987. Tsknota i gd. O ludziach yjcych w zwizkach niesakramentalnych. Red. M. Paciuszkiewicz, Oficyna Przegldu Powszechnego, Warszawa 1993.

Toulat J., Sztuczne poronienie, wyzwolenie czy zbrodnia? Editions du Dialogue, Paris 1978. Trobisch I., By kobiet, PAX, Warszawa 1983. Trobisch W., Kochaem mod dziewczyn, Biblioteka chrzecijaska, nr 19, 1970. Trobisch W., Ktrdy do maestwa, Koci Chrzecijan Babtystw, Warszawa 1975. Van de Velde Th. H., Zniechcenie w maestwie, Wydawnictwo Planeta, Warszawa 1993. Vanier J., Augustyn J., Depresja, uczucia, lk, Wydawnictwo M, Krakw 1992. Vanier J., Mczyzn i niewiast stworzy ich do ycia w prawdziwej mioci, WAM, Krakw 1987. Wdrujc ku dorosoci. Przygotowanie do ycia w rodzinie dla uczniw starszych klas szkoy podstawowej, praca zbiorowa pod red. Krl T., Warszawa-Krakw 1994. Wheat E., Mio i maestwo. Poradnik nie tylko dla modych maestw, Wydawnictwo ALFA-OMEGA, Warszawa. Wieck W., Mczyzna pozwala kocha. Gd kobiety, Ksika i Wiedza, Warszawa 1993. Wielowieyski A., Przed nami maestwo, ZNAK, Krakw 1972. Winnicot D. W., Dziecko, jego rodzina i wiat, Jacek Santorski & Co, Agencja Wydawnicza, Warszawa 1993. Winiewska-Roszkowska K., Cia - nowy czowiek w twoim yciu, Wrocaw 1986. Winiewska-Roszkowska K., Problemy wspczesnego erotyzmu, ATK, Warszawa 1986. Witczak J., Ojcostwo bez tajemnic, Towarzystwo Rozwoju Rodziny, Warszawa 1992. Witek S., Mio chrzecijaska w yciu czowieka, ATK, Warszawa 1983. Woititz J. G., Wymarzone dziecistwo. Jak wychowywa szczliwe dziecko unikajc bdw naszych rodzicw, Gdaskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdask 1993. Wjcik E., Rodzina katolicka, WAM, Krakw 1985. Wojciszke B., Psychologia mioci. Intymno - Namitno Zaangaowanie, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1993. Wojtya K., Mio i odpowiedzialno, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowgo KUL, Lublin 1982. Wojtya K., Osoba a mio, Dajmomion, Lublin 1991 Wrisht Norman H., Konflikty? Jak rozumie wspmaonka nie zgadzajc si z nim, Oficyna Wydawnicza Vocatio, Warszawa 1992. Wychowanie w rodzinie chrzecijaskiej, praca zbiorowa pod red. Adamskiego F., WAM, Krakw 1984. Zabrodzka H., Gdy dziecko schodzi na z drog, WSziP, Warszawa 1974. Zienkiewicz A., Mioci trzeba si uczy, WAM, Krakw 1988. Znaki mioci - nie tylko dla narzeczonych, wybr i opracowanie: Dudzis K., Fijakowski W., Madej A., Wydawnictwo Diecezjalne Pelplin 1990.

SPIS TRECI WPROWADZENIE............................................. ROZDZIA I ROZWJ SEKSUALNY W OKRESIE DZIECISTWA I DOJRZEWANIA..... A. ROZWJ SEKSUALNY DZIECKA PRZED OKRESEM DOJRZEWANIA.... 1. Kiedy zaczyna si rozwj seksualny dziecka?...... 2. Pierwsza identyfikacja seksualna - przejcie od matki do ojca................................. 3. Wychowanie dziecka przez samotn matk........... 4. Pomidzy wczesnymi latami dziecistwa a okresem dojrzewania...................................... 5. Ochrona dziecka przed deprawacj seksualn....... B. ROZWJ SEKSUALNY W OKRESIE DOJRZEWANIA................ 1. Czas przejcia z dziecistwa do ycia dorosego.. 2. Okres dojrzewanie seksualnego.................... 3. Zainteresowania seksualne........................ 4. "Dlaczego trzeba panowa nad popdem seksualnym?. 5. Przyjmowanie i dawanie mioci................... 6. "Bunt" modych ludzi w okresie dojrzewania....... 7. Wolno nastolatkw.............................. 8. Potrzeba sukcesu w okresie dojrzewania........... 9. Czas narodzin wielkich ideaw................... 10. Rola okresu dojrzewania dla caego ycia czowieka....................................... ROZDZIA II WYCHOWANIE SEKSUALNE..................................... A. POTRZEBA WYCHOWANIA SEKSUALNEGO....................... 1. Co to jest wychowanie seksualne?................. 2. Pierwsze wychowanie seksualne................... 3. Konflikt dziecka z wasnym ciaem............... 4. Zaangaowanie we wasne dojrzewania seksualne... 5. Wychowanie seksualne w "naszych czasach"........ B. WYCHOWANIE SEKSUALNE PRZED OKRESEM DOJRZEWANIA....... 1. Rola rodzicw w wychowaniu seksualnym swoich dzieci................................... 2. Zabawy seksualne maych dzieci.................. 3. Przekazywanie dzieciom informacji seksualnych... 4. Jak rozmawia z dziemi o seksie?............... 5. Co robi, kiedy dziecko nie pyta o sprawy seksu?.......................................... 6. Kopotliwa sytuacja............................. C. WYCHOWANIE SEKSUALNE W OKRESIE DOJRZEWANIA........... 1. Przygotowanie dziecka na okres dojrzewania seksualnego..................................... 2. Szukanie pomocy................................. 3. Kiedy koczy si wychowanie seksualne?.......... 4. Trudnoci rodzicw w wychowaniu seksualnym

swoich dzieci................................... 5. Trudnoci dzieci w rozmowach z rodzicami na tematy seksualne............................. ROZDZIA III INTEGRALNE SPOJRZENIE NA LUDZK SEKSUALNO............. A. ISTOTA INTEGRACJI SEKSUALNEJ......................... 1. Integracja seksualna w wietle pojcia integracji u G. W. Allporta................................ 2. Pocztkowe etapy integracji seksualnej w okresie dziecistwa i dojrzewania....................... 3. Co jest istot seksualnoci czowieka?.......... 4. Seksualno jako zadanie czowieka.............. 5. Trzy przejawy ludzkiej seksualnoci............. 6. Zasadnicze rnice midzy seksualnoci kobiety i mczyzny..................................... 7. Pena mio.................................... 8. Wspczesne dowartociowanie sfery seksualnej... B. ZWIZEK SEKSUALNOCI ZE WIATEM UCZU................ 1. Seksualno a emocjonalno czowieka........... 2. Dojrzao uczuciowa............................ 3. "Nikt nie jest dobrym sdzi we wasnych sprawach"....................................... 4. Transcendencja siebie........................... 5. Relacja z Bogiem warunkiem penej dojrzaoci emocjonalnej i integracji osobowej.............. C. WIZI MIDZYOSOBOWE.................................. 1. Trzy zasadnicze rodzaje mioci................. 2. Bezwarunkowa akceptacja......................... 3. Przyja........................................ 4. Przyjanie "przeciwko innym" i "przyjanie niepartnerskie"................................. 5. Mio erotyczna................................ 6. Mio erotyczna a mio powszechna............ 7. Mio Boga..................................... ROZDZIA IV WYCHOWANIE DO MIOCI................................... A. WYCHOWANIE DO MAESTWA............................. 1. Dojrzae i szczliwe maestwo................ 2. Mio nastolatkw.............................. 3. Niewyznana mio............................... 4. Przyja midzy chopcem a dziewczyn........... 5. "Dowody mioci"................................ 6. Jzyk ciaa..................................... 7. "Jeste jedynym - jedyn w moim yciu".......... 8. Inicjacja seksualna............................. 9. Wsplne otwarcie si na mio Boga............. 10. Podno w mioci maeskiej................. 11. Podno przypadkowa i niechciana..............

B. WYCHOWANIE DO CELIBATU............................... 1. Celibat a powoanie do mioci.................. 2. Samotno w celibacie........................... 3. Istota wychowania do celibatu................... 4. Pomoce do twrczego przeywaniu celibatu........ ROZDZIA V ZRANIENIA EMOCJONALNO-SEKSUALNE I ICH UZDROWIENIE....... A. ZRANIENIA EMOCJONALNO-SEKSUALNE I ICH SKUTKI......... 1. Zranienia emocjonalno-seksualne w okresie dziecistwa..................................... 2. Zranienia emocjonalno-seksualne okresu dojrzewania..................................... 3. Skrzywdzenia seksualne wieku dorosego.......... 4. Potrzeba uzdrowienia zranie seksualnych........ B. UZDROWIENIE ZRANIE SEKSUALNYCH...................... 1. Pomoc udzielana ludziom zranionym w dziedzinie seksualnej...................................... 2. Wychowanie sumienia............................. 3. Przebaczenie w zranieniach seksualnych.......... 4. Pomoc dzieciom - ofiarom deprawacji seksualnej.. 5. Jezus rdem uzdrowienia zranie seksualnych... 6. List do przyjaciela............................. ROZDZIA VI ZAGADNIENIA SZCZEGOWE................................. A. CIEKAWO SEKSUALNA.................................. 1. Ciekawo seksualna okresu dojrzewania.......... 2. Zainteresowania "czyste" i "nieczyste".......... 3. Sfera naznaczona lkiem......................... 4. "Zoty rodek".................................. 5. Pornografia na polskim rynku.................... 6. Stosunek do ciaa............................... B. NIEKTRE MECHANIZMY EMOCJONALNE LUDZKIEJ SEKSUALNOCI............................................ 1. Nie ucieka od wasnej seksualnoci............. 2. Poczucie winy i lk w mechanizmie napicia seksualnego..................................... 3. Dynamika napicia seksualnego................... 4. Aktywno ojcowska i macierzyska a aktywno erotyczna....................................... 5. Dlaczego sfera seksualna interesuje nas a jednoczenie budzi lk?....................... 6. Naduywanie alkoholu a zachowania seksualne..... 7. Nieprzyzwoite arty seksualne a poczucie humoru.......................................... C. MASTURBACJA.......................................... 1. Masturbacja przed okresem dojrzewania........... 2. Masturbacja w okresie dojrzewania............... 3. Rozeznanie odpowiedzialnoci moralnej...........

4. Pomoc w kryzysie masturbacji okresu dojrzewania..................................... 5. Masturbacja osb dorosych...................... D. HOMOSEKSUALIZM....................................... 1. Rne sposoby traktowania homoseksualizmu....... 2. Indywidualne traktowanie kadego przypadku...... 3. Homoseksualizm rzeczywisty a pozorny............ 4. Przyczyny homoseksualizmu....................... 5. Ocena homoseksualizmu........................... 6. Jak przezwycia skonnoci homoseksualne?..... ZAKOCZENIE............................................. BIBLIOGRAFIA............................................