2

WPROWADZENIE
Na pocztku trzeciego tysiclecia trudno sobie wyobrazi wiat bez energii elektrycznej. Zaspokajanie niemal kadej potrzeby czowieka wie si bowiem z jej wykorzystaniem. Gwatowny rozwj wielu dziedzin techniki powoduje, e korzystamy z coraz wikszej liczby urzdze elektrycznych. Owietlenie, ogrzewanie, narzdzia pracy oraz szereg urzdze gospodarstwa domowego wymaga zasilania, co na og uwiadamiamy sobie dopiero wtedy, kiedy w domu zabraknie prdu. Konieczno dostarczenia energii elektrycznej do nowych domw i zakadw pracy wymaga budowy nowych linii i stacji elektroenergetycznych, dziki ktrym prd dociera z elektrowni do naszych domw, sklepw, urzdw czy zakadw pracy. Rwnie wanym zadaniem, ktre pozwala na niezawodn dostaw energii elektrycznej do kadego odbiorcy, jest unowoczenianie istniejcych obiektw elektroenergetycznych. Budujc nowe i modernizujc dotychczas pracujce linie i stacje elektroenergetyczne, skutecznie eliminuje si wszystkie uciliwoci i zagroenia, nawet te, ktre nie s udowodnione, a zaledwie prawdopodobne. W trosce o zdrowie ludzi i zachowanie walorw rodowiska naturalnego nowe inwestycje elektroenergetyczne powstaj zwykle na terenach niezamieszkaych. Tam budowane s wszystkie wiksze stacje elektroenergetyczne, natomiast linie przesyowe prowadzone s na znacznej dugoci przez tereny wolne od zabudowy, takie jak: nieuytki, ki, pola uprawne oraz obszary lene. Czasami jednak nie da si unikn zblienia linii do pojedynczych budynkw czy osiedli mieszkaniowych. W takich sytuacjach, ju na etapie projektowania linii, szczegowo analizowane s wszystkie moliwe oddziaywania linii na rodowisko. Gwnym celem niniejszego opracowania jest prezentacja aktualnego stanu wiedzy na temat oddziaywania obiektw elektroenergetycznych na rodowisko. Na kolejnych stronach przedstawione zostan wic wszystkie istotne zjawiska, z jakimi moe mie do czynienia czowiek yjcy w otoczeniu urzdze elektrycznych. Szczeglnie wiele uwagi powicono zagadnieniom wpywu linii przesyowych i stacji elektroenergetycznych najwyszych napi na rodowisko. Sporo te miejsca zajmuje aktualna od wielu lat - problematyka oddziaywania na organizm czowieka pola elektromagnetycznego, wytwarzanego przez linie napowietrzne najwyszych napi.

PRAD ELEKTRYCZNY, POLE ELEKTROMAGNETYCZNE, PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE

Dziaaniu kadego urzdzenia elektrycznego towarzyszy przepyw prdu w przewodach, ktre go zasilaj. Przepyw prdu jest moliwy tylko wtedy, gdy przewd zasilajcy przyczony jest do rda napicia. Wikszo odbiornikw elektrycznych zasilana jest napiciem przemiennym o czstotliwoci 50 Hz. Niektre urzdzenia, zwykle przenone i o niewielkiej mocy, mog by zasilane napiciem staym, ktrego rdem s baterie, akumulatory, a niekiedy prdnice czy prostowniki. Mimo, e zasilanie prdem staym ma szereg zalet, nie rozpowszechnio si ani w instalacjach przemysowych, ani domowych. Natomiast prd stay wykorzystywany jest niekiedy do przesyu energii na znaczne odlegoci, najczciej liniami kablowymi uoonymi na dnie morskim. Niezaprzeczalne zalety przesyu energii elektrycznej przy wykorzystaniu prdu przemiennego spowodoway, e zarwno do celw przemysowych, jak i na potrzeby gospodarstw domowych uywa si napicia przemiennego o czstotliwoci 50 Hz. W celu przesania energii z elektrowni do odbiorcw konieczna jest kilkakrotna zmiana napicia. Pozwala ona na znaczne ograniczenie strat energii, ktre wystpuj na drodze od wytwrcy (elektrownia) do odbiorcy. Poniewa najmniejsze straty energii wystpuj przy przesyle jej liniami najwyszych napi, wikszo krajowych linii przesyowych zasilana jest napiciem 400 lub np. instalacja elektryczna zasilana poprzez sie elektroenergetyczn
400 V 230 V

rda prdu staego

np. baterie, akumulatory

rda prdu przemiennego

L3 N PE

L2 L1 N

PE L

dla urzdze trjfazowych

dla domowych instalacji elektrycznych

wytwarzane jest przez kady przewd lub obwd pod napiciem, rwnie kiedy prd przez niego nie pynie

Pole elektryczne E

Czstotliwo a dugo fali

wytwarzane jest przez kady przewd lub obwd przez ktry pynie prd

Pole magnetyczne H

220 kV. Podobne poziomy napi stosowane s w liniach napowietrznych eksploatowanych w krajach Unii Europejskiej. Na uytek domowy wystarczy zasilanie jednofazowe o napiciu 230 V, czyli instalacja skadajca si z jednego przewodu fazowego, jednego neutralnego oraz przewodu ochronnego. Do gospodarstw domowych czy gospodarstw wiejskich, ktre korzystaj z urzdze wikszej mocy (np. kuchnie elektryczne, przepywowe ogrzewacze wody, parniki elektryczne itp.), doprowadza si instalacj trjfazow, w ktrej napicie pomidzy dowolnymi dwoma przewodami fazowymi wynosi 400 V. Do odbiorcy doprowadza si zatem trzy przewody bdce pod napiciem i czwarty, na og po-

czony z ziemi. Instalacj tak uzupenia tzw. przewd ochronny, sucy zabezpieczeniu przed poraeniem prdem elektrycznym. Wszystkie urzdzenia elektryczne wytwarzaj w swoim otoczeniu pola elektromagnetyczne, ktre powstaj na skutek obecnoci napicia (pole elektryczne - skadowa elektryczna) oraz w wyniku przepywu prdu (pole magnetyczne - skadowa magnetyczna). W przypadku pl elektromagnetycznych o czstotliwoci 50 Hz, powstajcych m. in. w otoczeniu linii przesyowych, obie skadowe pola mona rozpatrywa (mierzy lub oblicza) oddzielnie. Pola o wikszych czstotliwociach posiadaj inne waciwoci i oddzielne rozpatrywanie obu skadowych pola jest ju niemoliwe. Pola elektromagnetyczne o czstotliwociach powyej 100 000 hercw (100 kHz) maj posta fal elektromagnetycznych, ktre rozchodz si w przestrzeni. Pola wytwarzane midzy innymi przez anteny nadajnikw radiowych i telewizyjnych, urzdzenia radarowe, kuchnie mikrofalowe czy telefony komrkowe nazywa si promieniowaniem elektromagnetycznym. Jeeli uwiadomi sobie, e promieniowaniem takim jest take wiato widzialne, wida wyranie, e wsplna nazwa promieniowanie elektromagnetyczne obejmuje zupenie rne, czsto nieporwny-

POLE I PROMIENIOWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE

Czstotliwo Pasmo czstotliwoci Zastosowania

POLE ELEKTROMAGNETYCZNE

walne ze sob zjawiska. W zalenoci od czstotliwoci, promieniowanie elektromagnetyczne wykazuje rne waciwoci. Inaczej oddziauj na organizmy ywe pola niskiej czstotliwoci (poniej 100 kHz), w tym pola wytwarzane w ssiedztwie linii napowietrznych, a cakowicie odmiennie promieniowanie elektromagnetyczne o czstotliwociach przekraczajcych 100 kHz. Oddziaywanie pl elektromagnetycznych oraz promieniowania elektromagnetycznego na rodowisko to jeden z waniejszych tematw bada (bioelektromagnetyka), ktre prowadzone s w wielu orodkach naukowych na wiecie. Ze wzgldu na

powszechno wystpowania w rodowisku instalacji i urzdze elektroenergetycznych o rnych napiciach, jednym z istotnych kierunkw bada jest oddziaywanie na czowieka pl elektromagnetycznych o czstotliwoci 50 Hz. Od wielu lat spore zainteresowanie budzi take wpyw na rodowisko promieniowania elektromagnetycznego o czstotliwociach wyszych, w szczeglnoci promieniowania mikrofalowego (300 MHz - 300 GHz). Promieniowanie to wytwarzane jest przede wszystkim przez urzdzenia radarowe, anteny nadawcze wikszoci stacji telewizyjnych, prawie powszechnie uywane telefony komrkowe, a nawet coraz

popularniejsze w naszych domach kuchenki mikrofalowe. Promieniowanie wytwarzane przez wszystkie te urzdzenia bez wikszych trudnoci rozprzestrzenia si w otoczeniu i moe by pochaniane przez ciao czowieka. Przy odpowiednio duej energii tego promieniowania ciao czowieka ogrzewa si, a zjawisko to dobrze znane od lat - nosi nazw efektu termicznego. Naley jednak pamita, e wszelkie urzdzenia pracujce przy czstotliwoci 50 Hz przekazuj do otoczenia pomijalnie mae iloci energii. W adnym wic przypadku pola elektromagnetyczne wytwarzane przez linie przesyowe i stacje elektroenergetyczne najwyszych napi nie mog powodowa w organizmie czowieka efektu termicznego. Nie mona wic w adnym przypadku kojarzy pojcia pole elektromagnetyczne z terminem promieniowanie elektromagnetyczne. Czsto w prasie mona spotka informacje, e pola elektromagnetyczne wytwarzane przez urzdzenia elektryczne s szkodliwe. Z treci artykuw wynika jednak, e autorzy opisuj efekty wystpujce w przypadku dziaania promieniowania elektromagnetycznego, i to najczciej z zakresu mikrofalowego. W dalszej czci niniejszego folderu Czytelnik znajdzie informacj o potwierdzonych w badaniach naukowych efektach oddziaywania

na organizm czowieka pl elektromagnetycznych o czstotliwoci 50 Hz i najnowszych kierunkach prac badawczych w tej dziedzinie. Jednym ze rde pl elektromagnetycznych o czstotliwoci 50 Hz s napowietrzne linie przesyowe najwyszych napi. Linie te traktuje si ze szczegln uwag, ze wzgldu na powszechno ich wystpowania w rodowisku oraz znaczne wartoci mierzonego w ich pobliu pola elektromagnetycznego. Pola elektromagnetyczne o czstotliwoci 50 Hz wytwarzane s take przez urzdzenia stosowane w stacjach elektroenergetycznych najwyszych napi. Aparatura wysokonapiciowa znajduje si jednak w tak znacznym oddaleniu od ogrodzenia stacji, e jak wykazuj liczne pomiary, natenia pola elektrycznego i magnetycznego poza terenem obiektu s zazwyczaj bardzo niewielkie. Domowe instalacje elektryczne, a take pracujce urzdzenia elektryczne powszechnego uytku, rwnie wytwarzaj w swoim otoczeniu pola elektromagnetyczne o czstotliwoci 50 Hz, lecz natenia tych pl, w szczeglnoci skadowej elektrycznej, s bardzo niewielkie.

DOSTARCZANIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ DO ODBIORCW

Aby dostarczy prd elektryczny do dowolnego miejsca, w tym do naszego domu, konieczne jest sprawne dziaanie wszystkich urzdze potrzebnych do jego wytwarzania, przesyania i rozdziau. Energia elektryczna dostarczana do naszych domw wytwarzana jest w kilkudziesiciu elektrowniach, a jej dostarczenie do indywidualnego odbiorcy, czsto znacznie oddalonego od elektrowni, moliwe jest dziki sieci linii i stacji elektroenergetycznych. Zalenie od przeznaczenia i odlegoci, na jak ma by przesana energia elektryczna, stosuje si napicia: 220 i 400 kV (tzw. najwysze napicia - NN), 110 kV (tzw. wysokie napicie - WN), od 10 do 30 kV (tzw. rednie napicia - SN), 400 lub 230 V (tzw. niskie napicia nn). Podczas przesyu energii elektrycznej z elektrowni do odbiorcy wystpuj straty energii i s one tym mniejsze im wysze jest napicie linii. W rezultacie, zanim prd elektryczny dotrze do odbiorcy, przepywa przez linie i stacje o rnych napiciach. Podnoszenie napicia dla celw przesyu, a nastpnie obnianie go do poziomu, na ktrym moliwe jest stosowanie elektrycznych urzdze powszechnego uytku zbudowanych na napicie 220/230 lub 380/400 V, wymaga zatem korzystania z systemowych stacji elektroenergetycznych najwyszych napi, stacji rozdzielczych wysokiego napicia oraz licznych stacji transformatorowych. Zamieniaj one rednie napicie (rozdzielcze) na powszechnie stosowane w instalacjach odbiorczych (230/400V). Wszystkie te obiekty: elektrownie, linie i stacje elektroenergetyczne skadaj si na tzw. system elektroenergetyczny. Poniewa nie ma moliwoci magazynowania energii elektrycznej, w kadym momencie ilo energii wytwarzanej w elektrowniach musi by rwna zuywanej przez odbiorcw. Jest to moliwe dziki poczeniom pomidzy elektrowniami, stacjami elektroenergetycznymi oraz grupami odbiorcw. Poczenia takie zapewnia sie linii elektroenergetycznych. Im nowoczeniejsza i bardziej rozbudowana jest sie linii, tym wiksza jest szansa na niezawodn dostaw energii elektrycznej do kadego odbiorcy. Operatorem sieci przesyowej najwyszych napi jest PSEOperator S.A., wchodzca w skad Grupy Kapitaowej Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A. W ramach PSEOperator S.A. dziaa Departament Usug Operatorskich (dawniej Krajowa Dyspozycja Mocy) koordynujcy wspprac elektrowni i nadzorujcy bezpieczn prac caego krajowego systemu elektroenergetycznego. Obecnie PSEOperator S.A. eksploatuje na terenie kraju: 114 km linii oraz jedn stacj 750 kV, blisko 4700 km linii i 28 stacji 400 kV, okoo 8000 km linii i ponad 60 stacji 220 kV. czna dugo linii napowietrznych jest wic znacznie mniejsza ni w krajach o podobnej liczbie ludnoci i porwnywalnym poziomie rozwoju gospodarczego. Zadaniem operatora sieci przesyowej jest udo-

10

Droga energii elektrycznej od wytwrcy do odbiorcy

stpnienie sieci przesyowej wszystkim producentom (elektrowniom) i dystrybutorom (Spkom Dystrybucyjnym, dawnym Zakadom Energetycznym), od ktrych energi elektryczn kupuje kady indywidualny odbiorca. Budowa i uytkowanie obiektw wchodzcych w skad systemu elektroenergetycznego kraju (elektrownie, stacje elektroenergetyczne, linie przesyowe) jest czasem uciliwe dla spoecznoci lokalnych. Przy wyborze, zarwno wariantw lokalizacyjnych, jak i konkretnych rozwiza tech-

nicznych poszczeglnych obiektw elektroenergetycznych, projektanci d do usunicia tych uciliwoci. Zmuszeni s jednak bra take pod uwag koszty pracy caego systemu, od ktrych w znacznej mierze zaley cena energii elektrycznej u odbiorcy. Nie ulega jednak wtpliwoci, e wzrost wymaga co do jakoci energii elektrycznej i niezawodnoci jej dostawy powoduje konieczno staego unowoczeniania bazy technicznej polskiej elektroenergetyki.

11

granice wojewdztw

granice spek

LINIE 750 kV 450 kV 400 kV 220 kV 110 kV

istniejce w budowie

STACJE
rozdzielcze przeksztatnikowe

ELEKTROWNIE
cieplne
wodne

TRANSFORMATORY
400/110 kV 400/220/110 kV i 220/110 kV 220/R

opr.

12

13

ZJAWISKA TOWARZYSZACE PRACY NAPOWIETRZNYCH LINII I STACJI ELEKTROENERGETYCZNYCH

Eksploatacja ukadw przesyowych i rozdzielczych, gwnie linii napowietrznych najwyszych napi, moe by przyczyn wystpowania pewnych uciliwoci dla rodowiska. Do czynnikw zwizanych z prac linii elektroenergetycznych i wpywajcych na rodowisko zaliczy naley: pole elektromagnetyczne, haas a take zakcenia radioelektryczne. Istotnym zjawiskiem, towarzyszcym pracy kadej linii napowietrznej, jest wystpowanie wok niej pola elektromagnetycznego, ktre przy odpowiednio duych wartociach moe wpywa na organizmy ywe poprzez oddziaywanie dwch niezalenych skadowych elektrycznej (E) i magnetycznej (H). Przyczyn powstawania wok linii przesyowej pola elektrycznego (E) jest napicie istniejce pomidzy poszczeglnymi jej przewodami a ziemi. Z kolei prd, pyncy przewodami linii, jest przyczyn powstawania pola magnetycznego (H). Wartoci pola elektrycznego oraz magnetycznego, wystpujce pod lini, zale od wielu czynnikw, z ktrych najbardziej istotne to: napicie linii przesyowej, natenie prdu pyncego w poszczeglnych jej przewodach, odlegoci przewodw linii od ziemi oraz rodzaj i rozmieszczenie przewodw na supie. Pole elektryczne (E), wystpujce pod lini napowietrzn, powoduje powstawanie adunku elektrycznego w izolowanych od ziemi, metalowych przedmiotach o znacznych rozmiarach (np. samochd, autobus, kombajn). Jeeli takiego przedmiotu dotknie czowiek stojcy na ziemi, to moe przez niego przepyn krtkotrway prd rozadowania, nieprzyjemny, o niewielkiej wartoci i cakowicie bezpieczny dla zdrowia. Pole magnetyczne (H), pochodzce od linii, moe spowodowa przepyw prdw o niewielkich wartociach w przewodzcych obiektach znajdujcych si pod lini i tworzcych obwody zamknite o znacznej dugoci (np. ogrodzenia, rurocigi, urzdzenia do zraszania). W przypadku poprawnej budowy tych urzdze, ich dotknicie przez czowieka nie stanowi dla jego zdrowia adnego zagroenia.

14

W czasie mawki, deszczu czy mgy mona te zaobserwowa przede wszystkim w porze nocnej - tzw. zjawiska ulotowe charakterystyczne dla pracy linii najwyszych napi. Objawiaj si one niezbyt jaskrawym wieceniem przewodw linii oraz charakterystycznym szumem, syszalnym w jej ssiedztwie. Przy szczeglnie wilgotnej pogodzie, w czasie niezbyt obfitego deszczu, haas wytwarzany przez linie znacznie wzrasta, nie przekraczajc na og poziomu dopuszczalnego dla okrelonego terenu.

Haas powstaje take na terenie stacji elektroenergetycznych najwyszych napi. Podstawowym jego rdem s w tych obiektach transformatory, a przede wszystkim wentylatory chodzce te urzdzenia. rdem haasu jest rwnie - szczeglnie wok stacji najwyszych napi - ulot z elementw wysokonapiciowych. Linie elektroenergetyczne najwyszych napi bywaj niekiedy rdem zakce radioelektrycznych w budynkach mieszkalnych pooonych w bezporedniej bliskoci linii przesyowej.

15

POLE ELEKTROMAGNETYCZNE W OTOCZENIU LINII I STACJI ELEKTROENERGETYCZNYCH NAJWYZSZYCH NAPIEC

POLE ELEKTRYCZNE Pola elektryczne o nateniach przekraczajcych 1 kV/m wystpuj w otoczeniu napowietrznych linii przesyowych 220 kV i 400 kV (najwyszych napi), a take na niewielkim obszarze pod liniami 110 kV (wysokiego napicia). Przy okrelonym napiciu linii natenie pola elektrycznego w jej otoczeniu zaley przede wszystkim od odlegoci midzy przewodami fazowymi a ziemi. Jest ono najwiksze w miejscu, w ktrym odlego przewodw fazowych od ziemi jest najmniejsza, zwykle w rodku przsa (tj. w poowie odlegoci pomidzy ssiednimi supami). Przy oddalaniu si od osi linii, natenie pola elektrycznego szybko maleje. Spadek natenia pola obserwuje si rwnie przy zblianiu si do konstrukcji supa, co wynika m. in. z jego ekranujcych waciwoci. W rezultacie, w odlegoci okoo 2328 m od osi dwutorowej linii 400 kV, natenie pola elektrycznego spada poniej 1 kV/m, czyli wartoci uznawanej za dopuszczaln w najbardziej rygorystycznych przepisach obowizujcych w niektrych krajach. Zgodnie z obowizujcymi w Polsce przepisami, natenie pola elektrycznego w miejscach dostpnych dla ludzi nie moe przekracza wartoci 10 kV/m. Wszystkie krajowe linie przesyowe s zatem tak projektowane i wykonywane, e nate-

nie pola w ich otoczeniu jest znacznie mniejsze od 10 kV/m. Jedynie w bezporednim ssiedztwie niektrych, w peni obcionych linii 400 kV, w okolicach rodka przsa i w wyjtkowo rzadko wystpujcych warunkach pogodowych (upalne lato), natenie pola zblia si do poziomu 10 kV/m. W otoczeniu linii napowietrznych 220 i 110 kV natenia pl s znacznie mniejsze. Na terenie stacji elektroenergetycznych natenie pola elektrycznego osiga w niektrych miejscach, dostpnych jedynie dla osb uprawnionych, wartoci wiksze od 10 kV/m. Natomiast poza terenem stacji pola te s o wiele sabsze, zwykle poniej 0,2 kV/m. Obszar znajdujcy si poza terenem stacji naley wic uzna za wolny od pola elektrycznego. Jedyne miejsca, w ktrych rejestruje si natenia pl przekraczajce 0,2 kV/m, to obszary pooone pod liniami napowietrznymi wprowadzanymi na teren stacji elektroenergetycznej.

16

17

POLE MAGNETYCZNE Natenie pola magnetycznego wok linii przesyowych najwyszych napi jest niewielkie. W miejscach przebywania ludzi, nawet w bezporednim ssiedztwie linii, jest ono porwnywalne z polami, jakie wystpuj obok przewodw domowej instalacji niskiego napicia oraz z polami istniejcymi w bezporedniej bliskoci elektrycznego sprztu powszechnego uytku. Naley pamita, e pole magnetyczne pod lini zmienia si w zalenoci od wartoci prdu pyncego przez lini. Natenie pola magnetycznego maleje, gdy zmniejsza si prd pyncy przez lini i wzrasta, gdy obcienie linii ronie. Podobnie jak w przypadku pola elektrycznego, przy oddalaniu si od osi linii pole magnetyczne gwatownie maleje. Warto zwrci uwag, e podawane w wielu materiaach informacyjnych wartoci pl magnetycznych w otoczeniu linii dotycz najczciej obszaru pooonego bezporednio pod ni, w miejscu, w ktrym odlego przewodw fazowych od ziemi jest najmniejsza (najwikszy zwis przewodw). Pole magnetyczne przenika bez znieksztace

przez wikszo materiaw i obiektw. Oznacza to, e linie si pola magnetycznego, w odrnieniu od pola elektrycznego, nie zmieniaj praktycznie swojego kierunku natrafiajc na rnego rodzaju obiekty i przedmioty metalowe. Warto natenia pola magnetycznego nie ulega wic zmianie po przejciu przez wikszo obiektw. Pole magnetyczne wytwarzane jest rwnie przez aparatur i urzdzenia zainstalowane w stacjach elektroenergetycznych. Dotyczy to wszystkich rodzajw stacji, w tym napowietrznych stacji najwyszych napi oraz stacji wntrzowych. Jednak, ze wzgldu na znaczne odlegoci urzdze tam zainstalowanych od ogrodzenia stacji, pole magnetyczne w obszarach poza terenem stacji mona pomin.

18

19

ODDZIAYWANIE LINII I STACJI ELEKTROENERGETYCZNYCH NA CZOWIEKA

Prd elektryczny i systemy jego przesyania s stosunkowo nowymi zdobyczami cywilizacji, a historia powszechnego stosowania energii elektrycznej w wielu spoeczestwach nie przekracza jeszcze 100 lat. Od samego pocztku, wprowadzaniu energii elektrycznej do otoczenia czowieka towarzyszyy rwnie wielkie nadzieje, jak i obawy. W miejsce dawnego, lepiej ju poznanego i zrozumiaego zagroenia, jakim bya dla naszych dziadkw elektryczno, pojawia si przed kilkunastu laty nowa, mao poznana groba - pola elektromagnetyczne. Od czasu do czasu w radiu, telewizji czy gazetach pojawiaj si skpe, ale niepokojce informacje o tym, e pola elektromagnetyczne s szkodliwe dla zdrowia czowieka i mog by przyczyn rnych chorb. Dlatego nic dziwnego, e wielu ludzi zadaje sobie pytanie, czy przebywanie w zasigu pl elektromagnetycznych wytwarzanych wok linii napowietrznych i stacji elektroenergetycznych moe by szkodliwe dla ich zdrowia. Prba odpowiedzi na to pytanie stanowi tre kilku nastpnych stron niniejszego wydawnictwa. Stan zdrowia czowieka jest wynikiem wpywu wielu rnych, pozytywnych i negatywnych czynnikw. Na niektre z nich nie mamy adnego wpywu - s od nas niezalene. Czynniki te nazywamy wrodzonymi. Inne natomiast zale od nas i od otaczajcego nas wiata, czyli od rodowiska, w ktrym yjemy. Na stan zdrowia czowieka wpywa wiele, czsto niedocenianych, czynnikw m.in. sposb odywiania si, ilo wypijanego alkoholu czy ilo wypalanych papierosw. Ponadto, na nasze zdrowie oddziauj rne czynniki znajdujce si w rodowi-

sku - w wodzie, glebie i powietrzu. Wiele substancji chemicznych wprowadzanych jest przez czowieka do rodowiska w sposb celowy (np. nawoenie) lub niezamierzony (np. cieki i odpady). Oczywiste jest, e czynniki te oddziauj na zdrowie niekorzystnie. Czowiek, przebywajc w rodowisku, poddany jest wic oddziaywaniu wielu czynnikw, nie tylko chemicznych - take biologicznych i fizycznych.

20

Pole elektryczne

Pole magnetyczne

Lini przerywan oznaczono przyblione drogi przepywu prdu elektrycznego indukowanego przez pole elektryczne i magnetyczne

Przykadem czynnika fizycznego, z ktrym spotykamy si zawsze i wszdzie, jest promieniowanie elektromagnetyczne. Trzeba raz jeszcze przypomnie, e nazwy pole elektromagnetyczne i promieniowanie elektromagnetyczne obejmuj bardzo szerok grup zjawisk, ktrych charakterystyka i intensywno jest zasadniczo rna. Wiadomo ju, e wok linii napowietrznych i stacji elektroenergetycznych wystpuje zarwno pole elektryczne, jak i magnetyczne. S to pola o bardzo niskiej czstotliwoci (50 Hz), czyli takie, ktrych wpyw na organizmy ywe jest niewielki i potrzeba do duych nate, aby wywoa jakiekolwiek zmiany w tych organizmach. Tymczasem - jak zaprezentowano wczeniej - natenia pl wok linii napowietrznych i stacji elektroenergetycznych s niewielkie. Pole elektryczne pod przewodami linii napowietrznej ma zwykle natenie kilku kV/m, ale w miejscach gdzie przebywaj ludzie (kilkadziesit i wicej metrw od linii) jest znacznie sabsze ni 1 kV/m. Pole magnetyczne pod przewodami linii przesyowej moe osiga wartoci od kilkunastu do kilkudziesiciu A/m, ale w miejscach przebywania ludzi, zwykle nie przekracza 0,1-1 A/m. Z takimi wartociami natenia pola elektrycznego i magnetycznego spotyka si kady, kto mieszka czy przebywa w pobliu linii napowietrznych. Pomimo dobrej znajomoci poziomw pola elektromagnetycznego w ssiedztwie linii i stacji elektroenergetycznych, odpowied na pytanie, czy pola te mog oddziaywa niekorzystnie na organizm czowieka oraz na nasze otoczenie, przede wszystkim roliny i zwierzta, wcale nie jest prosta. Wymaga przede wszystkim ustalenia, jak wie-

le czasu (dziennie, miesicznie czy rocznie) ludzie przebywaj w polach, ktre wystpuj w ssiedztwie linii przesyowej. Przeprowadzone dotychczas badania wskazuj bowiem, e przy analizowaniu efektw biologicznych, czy skutkw zdrowotnych, istotne s nie tylko wartoci nate pl, lecz take czas ich oddziaywania na czowieka. Nikt przecie nie przebywa na stae bezporednio pod przewodami linii wysokiego napicia, a i 20 30 metrw od linii te przebywa si wyjtkowo rzadko. Wiele prac powiconych temu zagadnieniu wskazuje np., e rzeczywiste rednie czasy przebywania ludzi w polach elektrycznych o nateniu ponad 1 kV/m s niewielkie i nie przekraczaj kilkudziesiciu minut w cigu roku. Oznacza to, e ludzie, ktrzy mieszkaj czy przebywaj w pobliu linii przesyowej, naraeni s na dziaanie pl elektromagnetycznych w znacznie mniejszym stopniu, ni si powszechnie sdzi. Badania wpywu pl elektrycznych i magnetycznych o czstotliwoci 50 Hz na organizmy ywe, w tym na organizm czowieka, prowadzone s od wielu lat w rnych orodkach naukowych w Polsce i w wielu krajach. Posiadane informacje z bada dowiadczalnych, medycznych i epidemiologicznych pozwalaj na coraz peniejsz ocen zagadnienia, cho wiele szczegw wymaga jeszcze wyjanienia. Nie ulega wtpliwoci, e pola elektryczne i magnetyczne 50 Hz mog powodowa rne zmiany w organizmach ywych, ale do wywoania takich zmian trzeba zadziaa na organizm bardzo silnym polem, znacznie silniejszym od tego, z jakim mona si zetkn przy liniach przesyowych. Do dobrze poznano skutki dziaania silnych pl elektrycznych na organizmy ywe. Pola elektryczne powoduj powstawanie i przepyw prdw elektrycznych w organizmie, ktrych wielko jest zalena od natenia pola. Nieco inne s skutki oddziaywania pl magnetycznych na organizmy ywe. Silne pola magnetyczne mog oddziaywa na komrki rnych narzdw i powodowa zmian ich czynnoci. Trzeba jednak wyranie zaznaczy, e wspomniane efekty mona wywoa dziaaniem pl elektrycznych lub magnetycznych znacznie silniejszych ni te, z ktrymi moemy zetkn si w pobliu linii przesyowych. Wielokrotnie wykonywano badania dowiadczalne w polach elektrycznych i magnetycznych o najwyszych nateniach, jakie spotyka si w otoczeniu linii przesyowych i nigdy nie udao si

21

w takich warunkach wywoa jakichkolwiek zmian w organizmach ywych, nie mwic ju o jakimkolwiek pogorszeniu stanu ich zdrowia, nawet po przebywaniu w polach przez cae ycie. Znakomita wikszo specjalistw z tego zakresu uwaa zatem, e pola elektryczne i magnetyczne o czstotliwoci 50 Hz i nateniach, ktre wystpuj w otoczeniu linii napowietrznych najwyszych napi 220 400 kV oraz stacji elektroenergetycznych nie stanowi adnego zagroenia dla otoczenia i dla ludnoci. Nieco inny obraz wyania si z istniejcych bada epidemiologicznych, wykonanych w latach 1979 2004. W cigu tego wierwiecza wykonano w rnych krajach (gwnie w USA, Kanadzie, Niemczech, Francji i krajach skandynawskich) prawie dwiecie oryginalnych bada. Oceniany by stan zdrowia i moliwo wystpowania rnych chorb, w tym ryzyko zachorowania na nowotwory u pracownikw elektroenergetyki lub ludnoci mieszkajcej w zasigu pl elektrycznych i magnetycznych 50 Hz. Wyniki tych bada okazay si niejednoznaczne. Wskazay, e chocia wieloletnia praca lub przebywanie w zasigu pl magnetycznych nie powoduje mierzalnego obnienia stanu zdrowia badanej grupy ludzi, to w niektrych spord wspomnianych bada stwierdzono niewielki wzrost ryzyka zachorowania na pewne rzadkie postacie nowotworw. Wspomniany niewielki wzrost ryzyka, lepiej lub gorzej udokumentowany, stwierdzono w prawie 40% wykonanych bada, natomiast w pozostaych analizach takiego zjawiska nie potwierdzono. Mimo istniejcych sprzecznoci w pogldach na temat ryzyka nowotworowego pl magnetycznych 50 Hz, wikszo wynikw dotychczas wykonanych bada epidemiologicznych wskazuje, e ryzyko pogorszenia si stanu zdrowia u ludzi przebywajcych w polach elektromagnetycznych o czstotliwoci 50 Hz, wytwarzanych przez linie napowietrzne wysokiego napicia, jest bardzo niewielkie. Sam fakt duych rozbienoci we wnioskach z przeprowadzonych bada wzbudzi jednak silne emocje i sta si podstaw publikacji wielu sensacyjnych artykuw prasowych. Po dwudziestu piciu latach bada i ukazaniu si ponad szedziesiciu publikacji wynikw bada epidemiologicznych powiconych zagadnieniom wpywu pl elektromagnetycznych niskiej czstotliwoci na zdrowie ludzi, wiadomo ju

o wiele wicej. Nadal jednak sprawa zwikszonego ryzyka zachorowa na niektre rzadkie nowotwory, w warunkach dugotrwaego przebywania w polach magnetycznych o czstotliwoci 50 Hz, nie zostaa wyjaniona. Nie udao si bowiem udowodni, e istnieje zwizek przyczynowo-skutkowy pomidzy przebywaniem w polach elektromagnetycznych 50 Hz a zwikszonym ryzykiem zachorowania na choroby nowotworowe. W fachowym raporcie opracowanym przez Midzynarodow Agencj do Bada nad Rakiem (IARC) pole elektromagnetyczne uznawane jest jako przypuszczalny czynnik nowotworowy, charakteryzujcy si jednak bardzo ograniczonymi lub niepenymi dowodami epidemiologicznymi oraz sabymi dowodami z bada na zwierztach. W konsekwencji International Agency for Research on Cancer (IARC) sklasyfikowaa pola magnetyczne o czstotliwoci 50/60 Hz i nateniach zblionych do tych w ssiedztwie linii, w grupie 2B (w 4-stopniowej skali czynnikw rakotwrczych dla ludzi), w ktrej, obok kawy, wymienionych jest jeszcze 230 innych czynnikw fizycznych i chemicznych. Istotne rnice w wynikach bada epidemiologicznych powoduj, e niektrzy specjalici wyraaj przekonanie, i w miejscach staego przebywania (zamieszkania) ludzi powinno si, w miar moliwoci, ograniczy natenie pola magnetycznego do wartoci okoo 0,35 A/m. Dopiero powyej tej wartoci istnieje niewielka i nie w peni udowodniona moliwo wystpienia ryzyka zachorowania na niektre nowotwory. Pogldy te nie znalazy jak dotd odzwierciedlenia w przepisach dotyczcych ochrony przed oddziaywaniem pl elektromagnetycznych obowizujcych w wielu krajach. Nie znalazy te odbicia w propozycjach ujednoliconych normatyww przygotowywanych przez Midzynarodow Komisj Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizujcym (ICNIRP) oraz Parlament Europejski (Dyrektywa 2004/40/EC).

22

NORMY PRZEPISY ZALECENIA

POLA ELEKTROMAGNETYCZNE Mimo, e badania dotyczce zagadnie oddziaywania na organizmy ywe pl elektromagnetycznych 50 Hz o niewielkiej intensywnoci trwaj od wielu lat, to nie udao si dotd jednoznacznie ustali, jaki wpyw na organizm czowieka ma przebywanie w obszarze ich oddziaywania. Uznajc jednak za dostatecznie przebadane efekty oddziaywania pl o znacznych nateniach, wiele krajw podjo dziaania zmierzajce do ograniczania przebywania ludzi w zasigu silnych pl elektromagnetycznych. W wikszoci krajw wydano wic normy, przepisy lub zalecenia, w ktrych okrelono najwiksze dopuszczalne wartoci pl, w ktrych mona przebywa bez obawy o swoje zdrowie. Oznacza to, e za cakowicie bezpieczne dla zdrowia ludzi uznaje si przebywanie w polach o wartociach niszych ni dopuszczalne podane w przepisach. Naley podkreli, e w niektrych krajach, np. Francji, Hiszpanii, Szwajcarii czy Kanadzie, gdzie linii napowietrznych najwyszych napi jest wielokrotnie wicej ni w Polsce, nie wprowadzono przepisw dotyczcych ochrony przed polami elektromagnetycznymi czstotliwoci sieciowej. Uznano bowiem, ze pole elekromagnetyczne wystpujce wok linii napowietrznych nie powoduje szkodliwych efektw dla zdrowia i ycia ludzi. W krajach, w ktrych takie przepisy wprowadzono, przy ich opracowaniu opierano si przede wszystkim na oszacowaniach i wynikach wielu bada dowiadczalnych, w tym niekiedy dugotrwaych i prowadzonych na bardzo duych grupach ludzi. Istotne rnice w wynikach tych bada spowodoway jednak, e w przepisach rnych krajw wartoci dopuszczalne natenia pola elektrycznego i magnetycznego nie s jednakowe. Wynika to z faktu, i przy ich ustalaniu kierowano si odmiennymi kryteriami oceny wpywu pola na organizm czowieka. Najczciej za podstaw ustalania wartoci granicznych przyjmowano do dobrze rozpoznane efekty dziaania pl, w szczeglnoci dobrze zbadane skutki przepywu prdu elektrycznego o niewielkich wartociach przez organizm ludzki. Przy ustalaniu poziomw dopuszczalnych kierowano si zasad, e czynnik, co do

23

ktrego istniej przypuszczenia i moe by szkodliwy (np. pole elektromagnetyczne) naley ogranicza na tyle, na ile jest to moliwe, bez ponoszenia przy tym nadmiernych kosztw, Wartoci dopuszczalne obowizujce w przepisach rnych krajw s do siebie zblione w przypadku skadowej elektrycznej pola. Ustalone zostay w taki sposb, by przebywanie w polu elektrycznym nie byo dla czowieka dokuczliwe oraz by prdy rozadowania pynce w przypadku dotknicia duych obiektw przewodzcych (np. samochodu czy kombajnu), znajdujcych si w polu, nie byy dla czowieka nieprzyjemne. W przepisach kilku krajw, w tym polskich, natenie pola elektrycznego o wartoci nie przekraczajcej 1 kV/m uwaane jest za cakowicie bezpieczne, nawet w przypadku dugotrwaego w nim przebywania. Przepisy obowizujce w innych krajach (np. Austria, Niemcy, Wochy) za cakowicie bezpieczn przyjmuj warto natenia pola elektrycznego na poziomie 5 kV/m. Oznacza to, e polskie przepisy, dotyczce ochrony przed oddziaywaniem pl elektromagnetycznych, na-

le do jednych z najbardziej rygorystycznych. Przy ustalaniu wartoci dopuszczalnych pola magnetycznego, autorzy przepisw obowizujcych w wielu krajach przyjli nastpujc zasad dziaajce na czowieka pole magnetyczne nie moe powodowa powstawania w organizmie prdw wikszych ni naturalne prdy pynce w ciele czowieka (np. prdy pobudzenia komrek nerwowych czy minia sercowego). Takie podejcie sprawia, e jako dopuszczalne przyjmowane s poziomy nate rzdu 100 A/m, co zaprezentowano w stosownym zestawieniu. Przepisy ograniczajce, w pewnych przypadkach, przebywanie w polu elektrycznym obowizuj w Polsce od ponad dwudziestu lat. Zostay one ostatnio znowelizowane i ukazay si w formie rozporzdzenia Ministra rodowiska z dnia 30 padziernika 2003 r., w sprawie dopuszczalnych poziomw pl elektromagnetycznych w rodowisku oraz sposobw sprawdzania dotrzymania tych poziomw (Dz. U. nr 192 poz.1883). Przepisy te wprowadzaj pojcie dopuszczalnego poziomu poszczeglnych skadowych pola

24

elektromagnetycznego elektrycznej E i magnetycznej H, jakie mog wystpi w miejscach dostpnych dla ludzi. Dla pola elektrycznego o czstotliwoci 50 Hz dopuszczalna warto natenia wynosi 10 kV/m. Przepisy stanowi ponadto, e na terenach przeznaczonych pod zabudow mieszkaniow natenie pola elektrycznego nie moe przekracza wartoci 1 kV/m. Przebywanie ludnoci w obszarach, w ktrych natenie pola elektrycznego nie przekracza wartoci 1 kV/m, nie podlega adnym ograniczeniom. Oznacza to, e: - nawet dugotrwae przebywanie w miejscach, w ktrych natenie pola elektrycznego nie przekracza 1 kV/m, jest cakowicie bezpieczne dla zdrowia, - w miejscach dostpnych dla ludzi, lecz nie przeznaczonych pod zabudow mieszkaniow nie potrzeba ogranicza natenia pola elektrycznego do wartoci mniejszych od 1 kV/m. Ograniczanie w rodowisku poziomw pola magnetycznego o czstotliwoci 50 Hz reguluje wspomniane ju rozporzdzenie Ministra rodowiska. Stanowi ono, e natenie pola magnetycznego, jakie moe wystpowa w rodowisku (w tym rwnie

na terenach przeznaczonych pod zabudow mieszkaniow) nie powinno przekracza 60 A/m. Trzeba w tym miejscu wyranie podkreli, e w otoczeniu wszystkich krajowych linii przesyowych i stacji elektroenergetycznych natenie pola magnetycznego w miejscach dostpnych dla ludzi jest mniejsze od wspomnianej wartoci dopuszczalnej: 60 A/m. Warto zwrci uwag, e obowizujce w wielu krajach przepisy nakazujce zmniejszenie poziomw pl elektromagnetycznych do wartoci dopuszczalnych lub wprowadzajce ograniczenia w czasie przebywania ludzi w zasigu pl elektromagnetycznych o czstotliwoci 50 Hz, powstay na podstawie zalece formuowanych przez wyspecjalizowane instytucje midzynarodowe, zajmujce si zagadnieniami ochrony przed promieniowaniem. Wzorem dla przepisw wielu pastw byy zalecenia Midzynarodowego Towarzystwa Ochrony przed Promieniowaniem (IRPA), Midzynarodowej Komisji Ochrony przed Promieniowaniem Niejonizujcym (ICNIRP) oraz Europejskiego Komitetu Normalizacji Elektrotechnicznej (CENELEC). W chwili obecnej, po przygotowaniu projektu przepisw dotyczcych ochro-

CENELEC -Europejski Komitet Normalizacji Elektrotechnicznej IRPA - Midzynarodowe Towarzystwo Ochrony przed promirniowaniem

25

ny przed polami i promieniowaniem elektromagnetycznym na stanowiskach pracy, organizacje te pracuj nad zaleceniami dotyczcymi dopuszczalnych poziomw pl elektromagnetycznych w rodowisku, ktre obowizywa maj we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Obowizujce w Polsce przepisy nakazuj sprawdzanie dotrzymania dopuszczalnych poziomw pl elektromagnetycznych w rodowisku poprzez wykonanie pomiarw kontrolnych. Pomiary takie wykonywane s zawsze po wybudowaniu linii lub stacji elektroenergetycznej ale przed oddaniem obiektu do uytkowania. S one przeprowadzane przez wyspecjalizowane instytucje, dysponujce odpowiedni aparatur oraz fachowym personelem. HAAS Ograniczeniu w rodowisku podlega take haas wytwarzany zarwno przez linie jak i stacje elektroenergetyczne. W zalenoci od rodzaju zabudowy otaczajcej lini bd stacj, wartoci dopuszczalne poziomw haasu w rodowisku, ustalone w krajowych przepisach mieszcz si w przedziaach: dla linii elektroenergetycznych: od 40 dB(A) w porze nocnej do 50 dB(A) w dzie;

dla stacji elektroenergetycznych: od 40 dB(A) w porze nocnej do 55 dB(A) w dzie. Wieloletnia praktyka pomiarowa wskazuje, e dopuszczalne poziomy haasu w otoczeniu linii najwyszych napi nie s przekraczane, natomiast haas wytwarzany przez urzdzenia zainstalowane na stacjach elektroenergetycznych powoduje, e obiekty te budowane s w oddaleniu od terenw zabudowanych, co zazwyczaj zapewnia dotrzymanie obowizujcych wartoci dopuszczalnych. Podobnie jak w przypadku pl elektromagnetycznych, obowizujce przepisy dotyczce ochrony rodowiska, nakadaj na waciciela obiektu linii lub stacji elektroenergetycznej obowizek przeprowadzenia pomiarw kontrolnych haasu przed przekazaniem inwestycji do uytkowania.

26

OCHRONA SRODOWISKA I INTERESW LUDNOSCI W CZASIE BUDOWY I EKSPLOATACJI LINII I STACJI ELEKTROENERGETYCZNYCH
Zarwno budowa, jak i eksploatacja obiektw elektroenergetycznych wymaga przestrzegania przepisw ochrony rodowiska. Wan rol maj tu do spenienia projektanci linii i stacji elektroenergetycznych. Rozwizania przez nich zaproponowane s analizowane i wielokrotnie sprawdzane w trakcie tzw. procedury lokalizacyjnej. Pierwszym i szczeglnie skomplikowanym etapem projektowania linii przesyowej jest wybr jej trasy. Linia napowietrzna z uwagi na swoj wymagan dugo - czsto przekraczajc kilkadziesit kilometrw - przecina musi tereny o rnym przeznaczeniu i odmiennych walorach krajobrazowych. Prowadzenie linii przesyowych w taki sposb, aby najkrtsz drog czyy okrelone miejsca, czsto mogoby powodowa przecinanie terenw o szczeglnych walorach przyrodniczych. Taka lokalizacja mogaby rwnie zakca uytkowanie terenw eksploatowanych zarwno gospodarczo jak i re-

27

kreacyjnie. Projektant musi uwzgldnia nie tylko naruszenia stanu rodowiska powodowane sam obecnoci obiektu, ale - co czsto jest bardziej istotne - take powstajce podczas jego budowy. W kadym przypadku waciwa decyzja dotyczca wyboru trasy linii jest kompromisem pomidzy koniecznoci zachowania, czsto unikalnych walorw rodowiska a moliwociami technicznymi i finansowymi. Wynikiem takich wanie kompromisw jest fakt, e np. linie elektroenergetyczne s o okoo 30% dusze ni wynikaoby to z pooenia

czonych miejsc i uksztatowania terenu. Najpowaniejsze zakcenie stanu rodowiska przez obiekty elektroenergetyczne polega na zajmowaniu przez nie znacznych obszarw. Problemy z lokalizacj linii przesyowych pojawiaj si, jeeli trzeba je przeprowadzi przez tereny zalesione, intensywnie eksploatowane rolniczo, gsto zamieszkae lub o wyjtkowej wartoci przyrodniczej. Koniecznoci staje si wtedy wyczenie okrelonego obszaru z uytkowania, a niekiedy wystpuj tylko ograniczenia w moliwoci jego zagospoda-

28

linie czterotorowe, dwunapiciowe (400 + 220 kV). Niewtpliwie zalet takiego rozwizania jest to, e mona wykorzysta w caoci trasy istniejcych linii 220 kV, ktre wpisay si ju w okoliczny krajobraz. Warto te zwrci uwag, e dziki odpowiedniemu rozmieszczeniu na supie przewodw takiej linii, moliwe jest zmniejszenie w stosunku do rozwiza Dla typowej, dwutorowej linii 400 kV tradycyjnych terenu pod - pas o szerokoci 24 m. lini, na ktrym natenie pola elektrycznego przekracza warto 1 kV/m. Problemy z lokalizacj w terenie stacji elektroenergetycznych s cakiem odmienne. Z technicznego i ekonomicznego punktu widzenia stacje elektroenergetyczne naley lokalizowa moliwie blisko skupisk odbiorcw energii, czyli w miejscach najbardziej zurbanizowanych, Dla linii nadlenej o najwikszej gstoci za- wycinka mieszkania. Stoi to jedtechnologiczna o pow. ok. 10 m2. nak w oczywistej sprzecznoci z wymogami ekolorowania. W przypadku gruntw rolnych, po zako- gii, nakazujcymi odsuwa tego rodzaju obiekty czeniu budowy praktycznie odzyskuje si cay te- od miejsc zamieszkaych. ren, poza miejscami posadowienia supw. Prowadzenie linii przez tereny lene wie si z koniecznoci wykonania przecinki wzdu caej trasy linii, chocia coraz czciej stosowane s rozwizania wymagajce jedynie wycinki niewielu drzew pod supy (tzw. linie nadlene). Przewody takiej linii biegn dostatecznie wysoko nad koronami drzew, a o jej obecnoci w terenie wiadElementy zwikszajce widoczno linii dla ptakw cz jedynie grne fragmenty supw widoczne ponad lasem. W niektrych sytuacjach niezwykle korzystnym rozwizaniem pod wzgldem ochrony rodowiska wydaje si budowa linii napowietrznych wielotorowych, kilkunapiciowych. Obecnie analizowana jest moliwo przebudowy niektrych mocno wyeksploatowanych linii napowietrznych 220 kV na

29

Ju na wstpnym etapie prac, kiedy analizowane s rne warianty przebiegu trasy linii, projektant stara si przewidzie wszelkie potencjalne sytuacje konfliktowe. Powstaj one najczciej wtedy, gdy ze wzgldu na brak innych moliwoci, przewiduje si przeprowadzanie linii w pobliu obszarw zabudowanych lub przez tereny, ktrych waciciele nie ycz sobie takiej lokalizacji. Warto jednak pamita, e usunicie z krajobrazu linii napowietrznych oraz odsuwanie obiektw emitujcych haas i pola elektromagnetyczne to zabiegi niezwykle kosztowne. Cen za to pac wszyscy odbiorcy energii elektrycznej, gdy koszt wszystkich inwestycji elektroenergetycznych wkalkulowany jest w cen kilowatogodziny energii elektrycznej. O ochronie rodowiska przed oddziaywaniem czynnikw wytwarzanych przez budowany obiekt oraz unikaniu konfliktw, wynikych z jego lokalizacji, myli si na dugo przed rozpoczciem prac budowlanych. Powstawanie obiektw elektroenergetycznych poprzedzone jest skomplikowan procedur lokalizacyjn, ktrej przebieg reguluj oglnie obowizujce przepisy zawarte w ustawach: O planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym i Prawo ochrony rodowiska. Wrd nich, podstawowe znaczenie maj zapisy dotyczce obowizkw inwestora w zakresie ograniczania w rodowisku poziomw czynnikw fizycznych, wytwarzanych przez planowan inwestycj. W trakcie realizacji zadania inwestycyjnego, podstawowym aktem prawnym, regulujcym techniczn, organizacyjn i formaln stron procesu budowlanego, jest ustawa Prawo budowlane. Szczeglne traktowanie zagadnie ochrony rodowiska w dziaalnoci inwestycyjnej zapewniaj przede wszystkim ustalenia zawarte w ustawie Prawo ochrony rodowiska oraz w ustawie O ochronie przyrody.
Oznaczenia przeszkodowe linii
widoczne w nocy widoczne w dzie

30

Przepisy o ochronie rodowiska wyliczaj obiekty, ktre naley traktowa ze szczegln uwag. Nale do nich midzy innymi linie i stacje elektroenergetyczne najwyszych napi. Procedura lokalizacyjna tego typu inwestycji jest czsto bardzo duga, a najwiksze problemy wi si zazwyczaj z zaakceptowaniem przez spoeczno lokaln proponowanej przez projektanta trasy linii. Na og ostateczna trasa linii jest wynikiem wielostronnych analiz moliwych wariantw jej przebiegu. Proponowana trasa linii przesyowej podlega skomplikowanemu procesowi uzgadniania. Szczeglnym wymogiem w tym wzgldzie jest jej zgodno z planem zagospodarowania przestrzennego danego rejonu (gminy). Proces wprowadzania inwestycji elektroenergetycznej, w szczeglnoci linii napowietrznej wysokiego napicia - inwestycji celu publicznego - do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego ma charakter wieloetapowy, ze wzgldu na konieczno dokonania licznych uzgodnie, przede wszystkim z przedstawicielami spoecznoci lokalnych. Ten, zazwyczaj dugotrway, proces prowadzi w konsekwencji do zatwierdzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego przez waciwy organ samorzdowy. Takie dziaanie pozwala przedstawicielom spoecznoci lokalnej nie tylko na zapoznanie si z planowan inwestycj lecz take daje moliwo wpywania na decyzje dotyczce jej realizacji. W procesie inwestycyjnym, poczwszy od fazy uzgadniania lokalizacji obiektu, a skoczywszy na etapie jego eksploatacji, szczegln rol odgrywaj tzw. raporty oddziaywania na rodowisko przedsiwzi inwestycyjnych. Stanowi one, zgodnie z wymaganiami obowizujcych przepisw, podstawowy element procedury oceny oddziaywania inwestycji na rodowisko (tzw. procedura OO). Ekspertyzy te, opracowywane s dla inwestycji, ktre zgodnie z ustaleniami stosownego rozporzdzenia, zaliczone zostay do tzw. przedsiwzi mogcych znaczco oddziaywa na rodowisko. Formalne zakwalifikowanie inwestycji do grupy przedsiwzi mogcych znaczco oddziaywa na rodowisko zmusza inwestora do przyjcia takich rozwiza technicznych, aby obiekt po wybudowaniu nie stanowi zagroenia dla rodowiska. Ponadto powoduje, e zarwno faza projektowa, jak i etap budowy znajduje si pod szczeglnym nadzorem odpowiednich urzdw oraz spoecznoci lokalnych (procedura OO). W przypadku

obiektw elektroenergetycznych opisane procedury oraz obowizek sporzdzania raportw OO dotycz linii i stacji elektroenergetycznych o napiciach znamionowych 220 i 400 kV. Raporty oddziaywania na rodowisko, opracowywane przez niezalenych rzeczoznawcw, wykonywane s na rnych etapach procesu inwestycyjnego i stanowi podstaw do uzyskania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu oraz pozwolenia na budow. W uzasadnionych przypadkach, dla obiektw istniejcych, sporzdzane s podobne ekspertyzy, nazywane przegldami ekologicznymi. Sporzdzajc raport oddziaywania na rodowisko przedsiwzicia inwestycyjnego, niezaleni fachowcy maj obowizek sprawdzi, czy inwestor: wybra wariant, w ktrym dostatecznie uwzgldniono problematyk ochrony rodowiska, zapewni naleyty poziom techniczny projektowanych urzdze czy obiektw, zadba o zminimalizowanie uciliwoci obiektu dla okolicznych mieszkacw, nie dopuci do przekroczenia ustalonych przepisami wskanikw zwizanych z bezpieczestwem ludzi i rodowiska. Specyfika obiektw elektroenergetycznych sprawia, e zasadnicze znaczenie w kwestiach zwizanych z ochron rodowiska ma etap przygotowania inwestycji. Poprawnie przeprowadzona faza projektowania, zweryfikowana rzetelnymi raportami oddziaywania na rodowisko oraz prawidowy proces realizacji inwestycji zapewniaj, e obiekt w czasie budowy oraz pniejszej eksploatacji nie bdzie uciliwy dla rodowiska. Praktyczne ograniczenie swobody uytkowania terenu wok linii i stacji elektroenergetycznych najwyszych napi polega przede wszystkim na zakazie lokalizacji w ich bezporedniej bliskoci budynkw mieszkalnych. Budynkw takich - zgodnie z obowizujcymi przepisami - nie wolno bowiem lokalizowa na terenach, na ktrych natenie pola elektrycznego mogoby przekroczy 1kV/m. Ograniczenie to nie stanowi problemu, gdy prawidowo sporzdzony projekt oraz uzgodniona lokalizacja inwestycji, zgodna z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego, uwzgldniaj interesy spoecznoci lokalnych. Istniej jednak sytuacje, gdy powstanie linii zmniejsza atrakcyjno terenu jako dziaki budowlanej czy rekreacyjnej. S to zawsze przypadki wymagajce indywidualnego potraktowania. Jeeli w zwizku z budow i eksploatacj linii

wystpi straty w uprawach polowych oraz ograniczenia w uytkowaniu gruntw, inwestor zapaci wacicielom gruntw pene odszkodowanie. Oszacowaniem i wycen strat zajmuj si uprawnieni rzeczoznawcy, ktrzy zazwyczaj wskazywani s przez urzdy gminne. Odszkodowanie, wynikajce z zajcia gruntu przez sup, ustala si najczciej jako rwnowarto plonw zbieranych na wyczonym z uytkowania obszarze przez 40 lat. Uwzgldnia si przy tym klas gruntu, rodzaj upraw, redni wysoko plonw w regionie oraz rednie ceny skupu. W kwocie odszkodowania zawarta jest rwnie rwnowarto podatku gruntowego za ten okres. Jeeli okae si, co zdarza si wycznie sporadycznie, e linia jest przyczyn zakce w odbiorze programu radiowego czy telewizyjnego, waciciel linii zobowizany jest, na swj koszt, wykona instalacj antenow, ktra zapewni poprawny, niezakcony odbir. W przypadku, gdy na ssiadujcych ze stacj terenach zabudowy mieszkaniowej zostanie stwierdzone przekroczenie dopuszczalnego poziomu dwiku, stosuje si szereg rodkw zaradczych, np. teren stacji zostaje otoczony krzewami lub drzewami tumicymi haas, a w szczeglnych przypadkach stawia si ekrany dwikochonne wok rde haasu. Warto pamita, e wikszo problemw zwizanych z oddziaywaniem obiektw elektroenergetycznych na rodowisko jest ju dostrzegana na etapie projektowania. W rezultacie analiz tych problemw nowoprojektowana stacja wyposaana jest w systemy obniajce lub eliminujce jej uciliwo dla ludzi i rodowiska.

31

PRZEBYWANIE W OTOCZENIU LINII I STACJI ELEKTROENERGETYCZNYCH

Ludzie, przebywajcy w otoczeniu linii czy stacji elektroenergetycznej, boj si pola elektromagnetycznego, poraenia prdem i piorunem. Obawy takie nie s jednak uzasadnione. Prawidowo zaprojektowana i zbudowana linia napowietrzna nie ogranicza moliwoci przebywania pod ni, prowadzenia rnego rodzaju prac i lokalizacji maych obiektw. Jedynym ograniczeniem jest - wynikajcy z postanowie obowizujcych przepisw - zakaz lokalizacji budynkw mieszkalnych na terenach pooonych w ssiedztwie linii, na ktrych natenie pola elektrycznego przekracza 1 kV/m. Lokalizowanie zabudowy mieszkaniowej poza tym obszarem nie podlega adnym ograniczeniom, a niewielkie poziomy pola elektrycznego, ktre tam wystpuje zawsze mniejsze od 1 kV/m s skutecznie tumione przez ciany i dach budynku. Odlego pomidzy dowolnym przewodem linii a ziemi w kadym miejscu, niezalenie od temperatury otoczenia i obcienia linii, jest na tyle dua i zapewnia bezpieczn prac pod lini. Mona zatem pod przewodami linii, bez adnych obaw, wypasa zwierzta, pracowa z uyciem wielkogabarytowego sprztu rolniczego (kombajny, due cigniki), a take eksploatowa instalacje nawadniajce, ogrodzenia elektryczne (pastuchy) itp. Wymagana jest jedynie elementarna ostrono: zapobieganie zderzeniom ze supami, unikanie uszkodzenia ich fundamentw przez zbyt bliskie prowadzenie orki, rozwane uytkowania dwigw i innych urzdze z wysignikami oraz taki dobr

32

Pole elektryczne wewntrz budynku - do 100 V/m

Linie 400 i 220 kV nie mog przebiega nad budynkami mieszkalnymi

Pole elektryczne na zewntrz - do 1 kV/m

Naley pamita o ekranujcych waciwociach drzew i krzeww

strumienia wody z urzdze zraszajcych, by nie zbliy si on nadmiernie do przewodw linii. Aby unikn nieprzyjemnego uczucia wystpujcego przy dotykaniu obiektw metalowych znajdujcych si pod lini lub w jej bezporednim ssiedztwie, naley je wyposay w elementy uziemiajce. W przypadku pojazdw mog to by wleczone acuchy lub pasy gumy przewodzcej. Trzeba jednak wiedzie, e adunek zgromadzony nawet na maszynie wielkoci kombajnu nie jest w stanie zagrozi zdrowiu, a tym bardziej yciu. Nowoczesna linia wysokiego napicia wyposaona jest w przewody odgromowe, dziki ktrym chroniona jest nie tylko ona sama lecz take obszar o szerokoci kilkudziesiciu metrw w jej po-

bliu. Tak wic przebywanie w pobliu linii zmniejsza zagroenie uderzeniem pioruna. Podobnie jak w przypadku linii napowietrznych, przebywanie ludzi w najbliszym otoczeniu stacji elektroenergetycznych jest cakowicie bezpieczne. Poza zwikszonym poziomem haasu, ktrego rdem s przede wszystkim transformatory oraz ukady ich chodzenia, na terenie otaczajcym stacje nie stwierdza si pola elektrycznego i magnetycznego o wartociach przekraczajcych poziomy dopuszczalne. W konsekwencji, jak wskazuj liczne przykady, grunty otaczajce stacje elektroenergetyczne s obecnie w intensywnej eksploatacji rolniczej.

33

Niniejsze opracowanie powstao na zlecenie PSE Operator S.A. W jego przygotowaniu wzili udzia specjalici z rnych dziedzin nauki i techniki, w tym: prof. dr hab. Krzysztof Doowy - biofizyka prof. dr hab. Jerzy Duszyski - biochemia mgr Jadwiga Dylawerska - ochrona rodowiska dr in. Marek Jaworski - elektroenergetyka mgr Ryszard Kowalczyk - zagospodarowanie przestrzenne prof. dr hab. med. Stanisaw Szmigielski epidemiologia prof. dr hab. in. Zdzisaw Teresiak elektroenergetyka dr in. Andrzej Tyszecki ochrona rodowiska Koncepcja caoci opracowania: dr in. Marek Szuba Projekt graficzny i skad: Grzegorz Kaczmarek Przygotowanie rysunkw i ilustracji: Marek Jaworski Grzegorz Kaczmarek Marek Szuba Zdjcia: Archiwum PSE SA. Marek Jaworski Marek Szuba Grzegorz Kaczmarek

Wykonawca: Biuro Konsultingowo-Inynierskie EKO-MARK, Wrocaw 2005

34

35

36