15

ALBERT SPEER

WSPOMNIENIA

Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: historian@z.pl

16

Rozdzia 1

POCHODZENIE l MODO

Moi przodkowie byli Szwabami albo te wywodzili si z biednych chopw Westerwaldu, a niektrzy z nich przybyli ze lska i Westfalii. Naleeli do wielkiej masy ludzi prowadzcych ycie bez rozgosu. Jedynym wyjtkiem by graf Friedrich Ferdinand zu Pappenheim (1702-1793), dziedziczcy tytu marszaka Rzeszy (Reichserbmarschall)l. W nielubnym zwizku z moj praprababk nazwiskiem Humelin spodzi omiu synw. Wydaje si, e niezbyt troszczy si o dalsze ich losy. Trzy generacje pniej mj dziadek Hermann Hommel, syn niezamonego leniczego ze Schwarzwaldu, by ju pod koniec swego ycia wycznym wacicielem jednego z najwikszych w Niemczech domw handlowych, sprzedajcych obrabiarki, oraz fabryki narzdzi precyzyjnych. Mimo swego bogactwa y skromnie, dobrze traktowa podlegych mu ludzi. Ten marzyciel ze Schwarzwaldu, mogcy caymi godzinami bez sowa przesiadywa w lesie na awce, nie tylko sam by pracowity, ale take potrafi skoni innych do samodzielnej pracy dla niego. Mj drugi dziadek, Berthold Speer, sta si w tym czasie zamonym architektem w Dortmundzie; wznosi liczne budowle w rozpowszechnionym wwczas stylu klasycystycznym. Umar wprawdzie wczenie, ale rodki, ktre pozostawi, wystarczyy na wyksztacenie jego czterech synw. Karierze moich dziadkw sprzyjaa industrializacja, rozwijajca si w drugiej poowie XIX stulecia. Ale nie pomoga ona wielu tym, ktrzy mogli startowa w lepszych warunkach. Wczenie posiwiaa matka mojego ojca wzbudzaa we mnie w okresie dziecistwa wicej respektu ni mioci. Bya powan kobiet, trzymajc si

17

prostych pogldw na ycie, obdarzon wytrwa energi. Dominowaa nad swym otoczeniem. Przyszedem na wiat w niedziel, 19 marca 1905 roku, o dwunastej w poudnie, w Mannheimie. Grzmot wiosennej burzy zagusza, jak mi czsto opowiadaa matka, bicie dzwonw w pobliskim kociele. Mj ojciec, po usamodzielnieniu si w wieku dwudziestu dziewiciu lat, w 1892 roku by jednym z najbardziej wzitych architektw Mannheimu, rozkwitajcego wwczas badeskiego miasta przemysowego. Posiada ju pokany majtek, gdy w 1900 roku eni si z crk zamonego handlowca z Moguncji. Wielkomieszczaski styl naszego mieszkania w jednej z mannheimskich kamienic ojca odpowiada zamonoci i pozycji spoecznej moich rodzicw. Przy wjedzie otwieray si wielkie elazne bramy ozdobione kutymi arabeskami: by to imponujcy dom, na ktrego dziedzicu mogy parkowa samochody. Zatrzymyway si przed wejciem na schody, harmonizujcym z bogactwem caego domu. Moi dwaj bracia i ja musielimy co prawda korzysta z kuchennych schodw. Byy one ciemne, strome i wskie; koczyy si bardzo prozaicznie w tylnej sieni. Elegancka, wyoona dywanami klatka schodowa nie bya przecie dla dzieci. Nasze dziecice krlestwo rozcigao si w tylnej czci domu, od naszych sypialni do duej jak sala kuchni. Obok przechodzio si do reprezentacyjnej czci czternastopokojowego mieszkania. Z przedpokoju, w ktrym stay meble holenderskie i znajdowaa si atrapa kominka, wykonana z drogich kafli z Delft, wprowadzao si goci do duego pokoju, wyposaonego we francuskie meble i empirowe tkaniny. Do dzi stoj mi przed oczyma byszczce wieloramienne krysztaowe lichtarze i oraneria, ktrej urzdzenie zakupi mj ojciec na Paryskiej Wystawie wiatowej w 1900 roku: bogato rzebione meble indyjskie, rcznie haftowane zasony, otomana nakryta kobiercem, palmy i egzotyczne roliny - wszystko sprawiao wraenie tajemniczego, obcego wiata. Tu moi rodzice spoywali niadanie i tutaj mj ojciec przygotowywa dzieciom kanapki z szynk ze swej rodzinnej Westfalii. Wspomnienie ssiedniego salonu wprawdzie wyblako, jednak ozdobiona boazeri, neogotycka jadalnia zachowaa swj czar. Przy stole mogo zasi ponad dwadziecia osb. W niej to urzdzono moje chrzciny i do dzi jeszcze odbywaj si nasze uroczystoci rodzinne.

18

Moja matka z wielkim zapaem i mieszczask dum dbaa o to, abymy naleeli w Mannheimie do rodzin najbardziej atrakcyjnych w yciu towarzyskim. Z pewnoci byo w tym miecie dwadziecia do trzydziestu domw, ktre mogy sobie na to pozwoli. By sprosta wymogom reprezentacji, utrzymywalimy liczn sub. Moi rodzice, oprcz kucharki, lubianej ze zrozumiaych powodw przez dzieci, zatrudniali pomocnic kuchenn, pokojwk, czsto take kamerdynera, zawsze szofera, oraz nadzorujc nas bon. Suba eska nosia biae czepki, czarne suknie i biae fartuchy, kamerdyner fioletow liberi z pozacanymi guzikami; najwspanialej prezentowa si kierowca. Rodzice robili wszystko, by zapewni swym dzieciom pikn i beztrosk modo. Ale spenieniu tego yczenia przeszkadzao bogactwo, wzgldy reprezentacji, zobowizania towarzyskie, wielkie gospodarstwo domowe, bona i suba. W dodatku ja czsto miaem zawroty gowy, czasami traciem przytomno. Zaproszony na konsultacj profesor z Heidelbergu stwierdzi niedoczynno naczy krwiononych. Ta dolegliwo oznaczaa do powane obcienie psychiczne i za modu naraaa mnie na przykr konfrontacj z otoczeniem. Cierpiaem tym bardziej, e moi towarzysze zabaw i moi dwaj bracia byli fizycznie silniejsi, wskutek czego czuem ich wyszo nad sob. Okazywali mi to nierzadko w sposb zoliwy. Dolegliwo czsto wyzwala nowe zdolnoci. W moim przypadku doprowadzia do tego, e ju jako mody chopiec nauczyem si zrcznie dostosowywa do otoczenia. To, e pniej w nie sprzyjajcych okolicznociach i wobec nieprzychylnych mi ludzi wykazywaem wytrwao i zrczno, byo chyba wynikiem przede wszystkim mojej wczeniejszej saboci fizycznej. Gdy wychodzilimy na spacer z nasz francusk wychowawczyni, musielimy by, odpowiednio do naszej pozycji spoecznej, starannie ubrani. Naturalnie zabraniano nam bawi si w miejskich parkach czy na ulicy. Miejscem naszych zabaw byo wic podwrze niewiele wiksze ni kilka pokoi razem wzitych, otoczone i cienione tylnymi cianami wielopitrowych domw czynszowych. Marniay tam dwa lub trzy zaknione powietrza platany, widniaa ciana poronita bluszczem, a bryy ula w jednym z rogw pozoroway jaskini. Gruba warstwa sadzy ju wiosn pokrywaa drzewa, licie i wszystko inne, tak wic dotykajc tu czegokolwiek moglimy upodobni si po prostu do nieeleganckich, brudnych, wielkomiejskich dzieci. Moj ulubion towarzyszk zabaw, zanim poszedem do szkoy, bya crka naszego dozorcy

19

Allmendingera, Frieda. Chtnie przebywaem u niej, w skromnym ciemnym mieszkaniu na parterze. Atmosfera bezpretensjonalnoci i solidarno tej rodziny szczeglnie mnie pocigay. Pierwsze nauki pobieraem w ekskluzywnej szkole prywatnej, w ktrej uczono czyta i pisa dzieci najznakomitszych rodzin naszego przemysowego miasta. Poniewa dotychczas rozpieszczano mnie, szczeglnie ciko znosiem pierwsze miesice w redniej szkole realnej, pord rozhukanych kolegw. Wkrtce jednak mj przyjaciel Quenzer zaznajomi mnie z rnego rodzaju kawaami, a take namwi, bym ze swego kieszonkowego kupi pik futbolow. Plebejski kaprys, ktry wywoa w domu wielkie zgorszenie, zwaszcza e Quenzer pochodzi z biednej rodziny. W tym czasie zbudzia si we mnie, chyba po raz pierwszy, skonno do statystycznego ujmowania zdarze: wpisywaem wszystkie krytyczne uwagi z dziennika klasowego do swojego ,,Phonixkalender fur Schuler" i kadego miesica liczyem, kto by najczciej odnotowywany. Z pewnoci dabym temu spokj, gdyby nie widoki, e od czasu do czasu sam znajd si na czele tej tabeli. Biuro architektoniczne mojego ojca czyo si z naszym mieszkaniem. Tutaj krelono wielkie plany dla inwestorw budowlanych; powstaway rysunki wszelkich rodzajw na niebieskawej kalce olejnej, ktrej zapach dzi jeszcze kojarzy mi si ze wspomnieniem tego biura. Projekty budowlane mego ojca ujawniay wpywy neorenesansu, wychodzc poza jugendstil. Pniej wzorem by dla niego Ludwig Hoffmann, wpywowy architekt berliski, ze swym spokojniejszym klasycyzmem. W tym biurze powstao, gdy miaem okoo dwunastu lat, moje pierwsze dzieo sztuki" - rysunek przedstawiajcy rodzaj zegara ycia w obudowie ozdobionej wieloma esami-floresami, podtrzymywanej korynckimi kolumnami i patetycznymi wolutami. Uyem przy tym tuszw we wszystkich kolorach, jakie miaem pod rk. Przy wspudziale pracownikw biura powsta twr wyranie ujawniajcy skonno do stylu z epoki pnego empiru. Oprcz odkrytego samochodu letniego rodzice moi mieli przed 1914 rokiem wz zamknity, uywany zim i do jazdy po miecie. Auta te byy gwnym przedmiotem moich marze technicznych. Na pocztku wojny musiano je umieci na podporach, by oszczdza opony; jeli jednak bylimy w dobrej komitywie z kierowc, moglimy w garau zasi za kierownic. Byy to moje pierwsze upojenia technik w mini-

20

malnie jeszcze wtedy stechnicyzowanym wiecie. Uczucia podobnego szczcia doznaem dopiero w wizieniu w Spandau - gdzie przez dwadziecia lat obywa si musiaem, jak czowiek yjcy, powiedzmy, w XIX stuleciu, bez radia, telewizji, telefonu i samochodu, bez moliwoci nawet przekrcenia wycznika wiata - gdy po dziesiciu latach wolno mi byo obsugiwa froterk elektryczn. W 1915 roku zetknem si z innym wynalazkiem rewolucji technicznej tych lat. Pod Mannheimem stacjonowa jeden ze sterowcw (zeppelinw), ktrych uywano do atakw na Londyn. Dowdca i jego oficerowie byli wkrtce staymi gomi w naszym domu. Zaprosili moich dwch braci i mnie do zwiedzenia swego statku powietrznego; stanem, jako dziesicioletni chopiec, przed mechanicznym olbrzymem, wspiem si do gondoli silnikowej i tajemniczymi mrocznymi przejciami wewntrz kaduba nonego przedostaem si do gondoli pilotw. Kiedy przed wieczorem statek powietrzny startowa, komendant kaza wykonywa nad naszym domem pikn ptl, a oficerowie powiewali z gondoli lnian chust, wypoyczon od mojej matki. Co noc napeniaa mnie strachem moliwo, e statek stanie w pomieniach, a wszyscy przyjaciele zgin2. Moja wyobrania ya wojn, postpami i odwrotami frontu, cierpieniami onierzy. Noc syszelimy niekiedy odlegy grzmot wyniszczajcej bitwy pod Verdun; przejty dziecinnym wspczuciem spaem czsto przez kilka nocy obok swego mikkiego ka na pododze, poniewa wydawao mi si, e twardsze posanie bardziej odpowiada wyrzeczeniom onierzy frontowych. Ze zaopatrzenie ywnociowe wielkiego miasta i brukwiana zima" day si take nam we znaki. Mielimy wszelkie bogactwa, ale nie mielimy krewnych i znajomych na lepiej zaopatrzonej wsi. Wprawdzie matka potrafia wymyla coraz to nowe warianty da z brukwi, ale czsto byem tak godny, e po kryjomu stopniowo pochonem z wielkim apetytem cay worek twardych jak kamie, pochodzcych jeszcze z okresu pokojowego, sucharw dla psw. Ataki lotnicze na Mannheim, cakiem niegrone wedug dzisiejszych poj, byy coraz czstsze; maa bomba trafia jeden z ssiednich domw; zacz si nowy rozdzia mojej modoci. W pobliu Heidelbergu mielimy od 1905 roku letni dom, wzniesiony na zboczu kamienioomw, ktre suyy budowie pooonego w pobliu zamku heidelberskiego. Za tym terenem cigny si acuchy grskie Odenwaldu, wzdu ich zboczy biegy wrd starych lasw szlaki turystyczne, a przesieki pozwalay niekiedy dostrzec dolin

21

Wkrtce poczuem si zdrowszy. Codziennie, take gdy pada nieg, deszcz lub bya burza, pokonywaem w cigu trzech kwadransw drog do szkoy, ostatni odcinek najczciej biegiem. W pierwszym, trudnym pod wzgldem gospodarczym okresie powojennym nie byo bowiem rowerw. Droga do szkoy prowadzia obok budynku klubu wiolarskiego. W 1919 roku zostaem jego czonkiem, dwa lata byem sternikiem czwrki i semki. Mimo swej sabej budowy fizycznej naleaem wkrtce do najpilniejszych wiolarzy. Majc szesnacie lat awansowaem na sternika w czwrce i semce szkolnej, startowaem w kilku wycigach. Po raz pierwszy opanowaa mnie ambicja. Domagaa si ode mnie osigni, do ktrych przedtem nie czuem si zdolny. Bya to pierwsza namitno mojego ycia. Moliwo narzucania swego rytmu druynie pocigaa mnie jeszcze silniej ni szansa zdobycia, w niewielkim co prawda wiecie wiolarskim, uznania i respektu. Najczciej pokonywano nas. Poniewa jednak chodzio o wyczyn druynowy, nie decydoway tu uchybienia poszczeglnych zawodnikw. Przeciwnie, rodzio si poczucie wsplnego dziaania i niepowodzenia. Dobr stron treningu byo take uroczyste zobowizanie si do wstrzemiliwoci. Pogardzaem wtedy tymi spord moich kolegw szkolnych, ktrzy znajdowali pierwsze przyjemnoci w tacu, winie i papierosach. Majc siedemnacie lat poznaem w drodze do szkoy przysz towarzyszk swojego ycia. Spotgowao to moj pilno do nauki, poniewa ju w rok pniej przyrzeklimy sobie, e gdy skocz studia, pobierzemy si. Od lat byem dobrym matematykiem, ale teraz poprawiem stopnie take z innych przedmiotw i staem si jednym z najlepszych w klasie. Nasz nauczyciel niemieckiego, arliwy demokrata, czyta nam czsto liberaln Frankfurter Zeitung". Gdyby nie on, przebywabym w szkole w zupenie apolitycznej atmosferze. Wychowywano nas bowiem w duchu konserwatywnego wiatopogldu mieszczaskiego. Mimo rewolucji cigle jeszcze wpajano nam, e podzia wadzy w spoeczestwie, istnienie tradycyjnych autorytetw to porzdek pochodzcy od Boga. Prdy, ktre na pocztku lat dwudziestych daway wszdzie zna o sobie, nas w znacznym stopniu ominy. Tumiono take krytyk

22

programu nauki, przeoonych, w ogle szkoy, dano bezwzgldnej wiary w jej niekwestionowany autorytet; nie omielalimy si nawet wtpi w istniejcy porzdek, gdy w szkole znajdowalimy si pod dyktatem absolutnego poniekd systemu wadzy. W dodatku nie byo wcale takich przedmiotw, jak nauka o spoeczestwie, ktre mogyby rozwija w nas zdolno do ocen politycznych. Na lekcjach niemieckiego, nawet jeszcze w ostatniej klasie, pisalimy wypracowania na tematy z historii literatury, co wrcz utrudniao zastanowienie si nad problemami spoecznymi. Ta apolityczno procesu dydaktycznego nie pobudzaa nas, rzecz jasna, do zajmowania stanowiska wobec wydarze politycznych take w rozmowach na dziedzicu szkolnym czy poza szko. Decydujc rnic midzy obecn a wczesn sytuacj bya rwnie niemono wyjazdu za granic. Nawet gdyby znalazy si pienidze na takie podre, nie byo adnej organizacji, ktra zajaby si w tym wypadku modzie. Uwaam za konieczne wskazanie tych brakw, ktre ca generacj wyday bezbronn na pastw szybko wwczas mnocych si technicznych rodkw ksztatowania opinii. W domu te nie prowadzono adnych rozmw politycznych. Wydaje si to tym dziwniejsze, e ojciec mj by ju przed 1914 rokiem liberaem z przekonania. Kadego przedpoudnia oczekiwa niecierpliwie Frankfurter Zeitung", co tydzie czytywa krytyczne czasopisma Simplicissimus" i ,,Jugend". Nalea do duchowego krgu Friedricha Naumanna, ktry opowiada si za reformami socjalnymi w potnych Niemczech. Po roku 1923 ojciec zosta zwolennikiem Coudenho-ve-Kalergiego i gorliwie wyznawa jego paneuropejskie idee. Z pewnoci chtnie rozmawiaby ze mn o polityce, ale ja raczej unikaem takich okazji, a on nie nalega. To zobojtnienie polityczne pozostawao wprawdzie w zgodnoci z postaw modziey, zmczonej i rozczarowanej przegran wojn, rewolucj i inflacj, ale jednoczenie nie pozwalao mi przyswoi sobie miernikw politycznych, kategorii sucych ocenie wydarze. Bardziej odpowiadao mi wstpowanie po drodze ze szkoy do parku przy zamku heidelberskim, przygldanie si z Scheffelterrasse, w kilkuminutowym rozmarzeniu, staremu miastu i ruinom zamku. Ten romantyczny pocig do rozpadajcych si zamkw i krtych zaukw pozosta ju we mnie i przejawia si take pniej w namitnym zbieraniu pejzay, szczeglnie romantykw heidelberskich. Niekiedy po drodze spotykaem Stefana Georgego, ktry sprawia wraenie nadzwyczaj godnego i dumnego i od ktrego bio niemal sakralne dostojestwo. Mia w sobie jak magnetyczn si; podobne wraenie sprawia

23

musieli wielcy apostoowie. Mj starszy brat by w smej klasie, gdy zdoby dostp do bliskiego otoczenia mistrza. Najsilniej pocigaa mnie muzyka. W Mannheimie suchaem do 1922 roku modego Furtwanglera, a potem Ericha Kleibera. Wwczas Verdi robi na mnie wiksze wraenie ni Wagner, a Puccini by straszny". Zachwycaem si natomiast jedn z symfonii Rimskiego-Korsakowa, rwnie V symfonia Maniera wydawaa mi si wprawdzie do skomplikowana, ale spodobaa mi si". Po obejrzeniu pewnego spektaklu teatralnego zauwayem, e Georg Kaiser jest najwybitniejszym wspczesnym dramaturgiem, ktry w swych dzieach eksponuje pojcie, warto i wadz pienidza", ogldajc za Dzik kaczk Ibsena uznaem, e cechy wyszych warstw spoecznych miesz nas: postacie te s komediowe". Romain Rolland sw powieci Jan Krzysztof spotgowa mj entuzjazm dla Beethovena. Tak wic to nie tylko na skutek przypywu modzieczej przekory nie podobao mi si w domu bogate ycie towarzyskie. Mj pocig do autorw krytycznie patrzcych na sprawy spoeczne, jak rwnie szukanie sobie bliszych kolegw w klubie eglarskim lub w schroniskach zrzeszenia alpinistw miay cakowicie opozycyjny charakter. Znajomo ze skromn, mieszczask rodzin rzemielnicz take wykraczaa przeciwko zwyczajowi szukania sobie towarzystwa i przyszej ony w odizolowanej warstwie spoecznej, do ktrej nale rodzice. ywiem nawet spontaniczn sympati do skrajnej lewicy, ale skonno ta nigdy nie przybraa uchwytnych form. Na jakiekolwiek zaangaowanie polityczne byem uodporniony; niczego przy tym nie zmienia fakt, e miaem poczucie dumy narodowej: na przykad w okresie okupacji Ruhry w 1923 roku oburzay mnie niestosowne w tej sytuacji rozrywki i niepokoiem si grob kryzysu wglowego. Ku swojemu zdziwieniu napisaem najlepsze wypracowanie maturalne wrd uczniw mojego rocznika. Mimo to, kiedy rektor szkoy w przemwieniu poegnalnym owiadczy maturzystom, e maj teraz otwart drog do najwikszych czynw i zaszczytw", pomylaem sobie: Nie bardzo moesz na to liczy". Jako najlepszy w szkole matematyk chciaem studiowa t dziedzin. Ojciec sprzeciwi si mojemu zamiarowi, podajc przekonywajce powody, a ja nie bybym matematykiem obeznanym z logik, gdybym nie ustpi. Narzuca si zawd architekta, ktry tak dobrze znaem od wczesnej modoci. Tak wic ku wielkiej radoci ojca zdecydowaem si zosta architektem, podobnie jak on i jego ojciec.

24

roiy si tak jak dzisiaj od rnorodnych odzi; wrd ciszy pynlimy rzekami, a wieczorem moglimy rozbija namiot w miejscach o najpikniejszym krajobrazie. Te spokojne wdrwki daway nam czstk szczliwoci, ktra bya czym naturalnym dla naszych przodkw. Jeszcze mj ojciec podj w 1885 roku wdrwk pieszo i wozem konnym z Monachium do Neapolu i z powrotem. Pniej, kiedy mg podrowa swym autem po caej Europie, okrela t wanie wdrwk jako najpikniejsze przeycie turystyczne. Wielu z naszej generacji szukao kontaktu z natur. Chodzio przy tym nie tylko o romantyczny protest przeciw mieszczaskiej ciasnocie - uciekalimy take przed wymaganiami komplikujcego si wiata. Dominowao w nas przewiadczenie, e zachwiana zostaa rwnowaga otoczenia, a w naturze, wrd gr i dolin rzecznych, odczuwalna bya jeszcze harmonia. Im bardziej niedostpne byy gry, im bardziej samotne doliny rzek, tym mocniej nas pocigay. Nie naleaem oczywicie do adnej organizacji modzieowej, gdy ich masowa dziaalno przekrelaaby denie do izolacji, a ja czuem raczej potrzeb odosobnienia. Jesieni 1925 roku wraz z ca grup monachijskich studentw architektury przeniosem si na politechnik w Berlinie-Charlottenburgu. Chciaem si dosta do profesora Poelziga, ktry jednak ograniczy liczb uczestnikw swego seminarium, powiconego projektowaniu. Poniewa moje uzdolnienia do rysunku okazay si niewystarczajce, nie zostaem przyjty. I tak ju miaem wtpliwoci, czy kiedykolwiek bd dobrym architektem, dlatego to orzeczenie nie zaskoczyo mnie. W nastpnym semestrze powoany zosta do Berlina profesor Heinrich Tessenow, obroca stylu maomiasteczkowo-rzemielniczego. Swoje zasady architektoniczne zredukowa do granic moliwoci: Minimum nakadw to sprawa decydujca". Od razu napisaem do swojej przyszej ony: Mj profesor jest najwybitniejszym i najwiatlejszym czowiekiem, jakiego kiedykolwiek spotkaem. Jestem nim zachwycony i pracuj z wielkim zapaem. Nie jest nowoczesny, ale w pewnym sensie nowoczeniejszy ni inni. Z pozoru tak samo jak ja trzewy i bez fantazji, ale jego budowle wiadcz o gbokim przeywaniu. Ma straszliwie bystry umys. Postaram si znale za rok wrd wychowankw mistrza, a po upywie nastpnego roku sprbuj zosta jego asystentem. Naturalnie widz to wszystko zbyt optymistycznie, ale jest to droga, ktr pjd w najlepszym wypadku". Ju w p roku po zdaniu egzaminu zostaem jego asystentem. By on moim pierwszym katalizatorem - w siedem lat pniej zastpi go inny, potniejszy.

25

Bardzo ceniem take naszego wykadowc historii architektury. Profesor Daniel Krenker, z pochodzenia Alzatczyk, by nie tylko zamiowanym archeologiem, lecz take zaangaowanym emocjonalnie patriot: kiedy pokazywa na swym wykadzie katedr w Strasburgu, rozpaka si i musia przerwa zajcia. U niego omawiaem ksik Albrechta Haupta Sztuka budowania u Germanw. Ale jednoczenie pisaem do przyszej ony: Niewielka mieszanina ras jest zawsze dobra. I jeli dzisiaj tracimy na znaczeniu, to nie dlatego, e jestemy ras mieszan. Bylimy ni bowiem ju w redniowieczu, kiedy mielimy w sobie jeszcze zarodki siy i rozprzestrzenialimy si, kiedy wyparlimy z Prus Sowian, czy pniej, kiedy przenosilimy kultur europejsk do Ameryki. Pozostajemy na uboczu, poniewa nasze siy zostay zuyte; to samo dziao si kiedy z Egipcjanami, Grekami czy Rzymianami. Niczego tu zmieni nie mona". Lata dwudzieste w Berlinie byy dla mnie rdem inspiracji w okresie studiw. Liczne przedstawienia teatralne: Sen nocy letniej w inscenizacji Maxa Reinhardta, wita Joanna Shawa z Elisabeth Bergner, Szwejk z Pallenbergiem i w inscenizacji Piscatora, robiy na mnie wielkie wraenie. Ale pociga mnie take rozmach wystawnej rewii Charella. Natomiast wcale nie przypaday mi do gustu bombastyczne parady Cecila B. de Mille'a; nie przeczuwaem jeszcze, e w dziesi lat pniej przewysz t filmow architektur. Uwaaem wwczas filmy Mille'a za pozbawione smaku typowo po amerykasku". Jednak wszystkie doznania przytumia panujca wok bieda i bezrobocie. Upadek Zachodu Spenglera przekona mnie, e yjemy w okresie rozkadu, ktry wykazuje podobiestwa z epok pnoromask: inflacja, rozlunienie obyczajw, bezsia Rzeszy. Esej Prusactwo i socjalizm zafascynowa mnie sw pogard dla luksusu i wygody. Tu nauki Spenglera spotykay si z naukami Tessenowa. Jednak mj profesor, w przeciwiestwie do Spenglera, widzia nadziej na przyszo. W ironicznym tonie wystpowa przeciw kultowi bohaterw" w tym okresie: Moe s wszdzie wok nie zrozumiani, rzeczywicie wielcy bohaterowie, ktrzy ze swej najwyszej woli i mocy maj prawo tolerowa i wymiewa nawet rzeczy najstraszliwsze jako niewane zjawisko marginesowe. Moe zanim znowu bd mogy rozkwitn miasta i rzemioso, musi najpierw pada co w rodzaju deszczu siarkowego, moe ich przyszy rozkwit wymaga, by narody przeszy przez pieko".

26

Latem 1927 roku, po dziewiciu semestrach studiw, zdaem egzamin dyplomowy. Wiosn nastpnego roku, majc dwadziecia trzy lata, zostaem jednym z najmodszych asystentw uczelni. Na jarmarku, zorganizowanym w ostatnim roku wojny, pewna wrka powiedziaa mi: Wczenie zdobdziesz saw i wczenie przejdziesz w stan spoczynku". Miaem teraz powd, by pomyle o tej przepowiedni, gdy nie bez podstaw mogem przypuszcza, e jeli tylko zechc, bd kiedy, jak mj profesor, wykada na politechnice. Posada asystenta umoliwiaa zawarcie maestwa. W podr polubn nie wybralimy si do Woch, lecz popynlimy skadakami, z namiotem, przez acuch jezior meklemburskich, pooonych ustronnie wrd lasw. Spucilimy nasze skadane kajaki na wod w Spandau, kilkaset metrw od wizienia, w ktrym miaem spdzi dwadziecia lat swego ycia.
Marszakowie Rzeszy von Pappenheim penili nieprzerwanie przez 600 lat, mniej wicej od 1192 roku, funkcj gwnych kwatermistrzw armii niemieckiej. Byli ponadto najwyszymi sdziami polowymi oraz odpowiadali za sub drogow, transport i sub zdrowia w armii (wg K. B o s l , Die Reichsministerialitat, Darmstadt 1967). 2 Wskutek strat w 1917 roku musiano zaniecha uywania sterowcw do celw wojennych.
1

27

Rozdzia 2

ZAWD l POWOANIE

Omal nie zostaem ju w 1928 roku architektem pastwowym i nadwornym. Amanullah Chan, wadca Afgaczykw, chcia zreformowa swj kraj; w tym celu zabiega o modych technikw niemieckich. Joseph Brix, profesor zajmujcy si budow miast i drg, skompletowa ekip. Ja zajmowabym si planowaniem budowy miast, peni rol architekta i by wykadowc architektury w szkole technicznej, ktr miano utworzy w Kabulu. Moja ona studiowaa wsplnie ze mn wszystkie osigalne ksiki o tym egzotycznym kraju; zastanawialimy si, jak w prostych budowlach stworzy waciwy dla tego kraju styl, a patrzc na dziewicze gry, ukadalimy plany wdrwek narciarskich. Zaproponowane warunki kontraktu byy korzystne; ale gdy ju wszystko zdawao si by zupenie pewne - krl zosta wanie przyjty z wielkimi honorami przez Hindenburga - Afgaczycy obalili swego wadc w drodze zamachu stanu. Pocieszya mnie jednak perspektywa dalszej pracy u Tessenowa. A poniewa ju wczeniej zaczy wyania si pewne wtpliwoci - byem zadowolony, e upadek Amanullaha uwolni mnie od koniecznoci podjcia decyzji. Seminaria prowadziem tylko trzy dni w tygodniu; poza tym byo pi miesicy wakacji. Mimo to otrzymywaem 300 marek; wedug dzisiejszej wartoci pienidza wynosio to okoo 800 DM. Tessenow nie prowadzi wykadw, lecz w wielkiej sali seminaryjnej poprawia prace swych okoo pidziesiciu studentw. Pojawia si tylko na cztery do szeciu godzin w tygodniu, w pozostaym czasie studenci zdani byli na moje uwagi i korektury. Szczeglnie pierwsze miesice byy bardzo wyczerpujce. Studenci, zrazu nastawieni do mnie krytycznie, prbowali przyapa mnie na jakim bdzie lub wykry jak sabo. Dopiero stopniowo

28

wyzbyem si pocztkowego oniemielenia. Nie otrzymywaem co prawda zlece budowlanych, nad ktrymi miaem nadziej pracowa w wolnym czasie, a pozostawao mi go bardzo duo. Prawdopodobnie robiem nie najlepsze wraenie z powodu zbyt modego wygldu, a ponadto wskutek depresji gospodarczej w budownictwie panowaa stagnacja. Wyjtkiem byo zlecenie na projekt heidelberskiego domu moich teciw. By to niepozorny budynek, ktry posuy za wzorzec dla innych niepozornych obiektw, a mianowicie dwch przybudwek do garay przy willach w Wannsee i berliskiej siedziby Organizacji Wymiany Akademickiej. W 1930 roku popynlimy dwoma skadakami Dunajem od Donaueschingen do Wiednia. Wkrtce po naszym powrocie odbyy si 14 wrzenia wybory do Reichstagu, ktre tylko dlatego pozostay mi w pamici, e ich wynik wyjtkowo wzburzy mojego ojca. NSDAP wywalczya 107 mandatw i nagle znalaza si w centrum dyskusji politycznej. Ten nieoczekiwany sukces wyborczy wywoa u ojca najczarniejsze obawy, ktre obracay si przede wszystkim przeciw socjalistycznym tendencjom NSDAP; i tak ju by przecie zaniepokojony si socjaldemokratw i komunistw. Nasza politechnika staa si tymczasem orodkiem dziaalnoci narodowosocjalistycznej. Podczas gdy maa grupka studentw komunistw z wydziau architektury interesowaa si seminarium profesora Poelziga, narodowi socjalici zbierali si u Tessenowa, chocia by on i pozosta zdeklarowanym wrogiem ruchu hitlerowskiego. Istniay jednak niezamierzone paralele midzy jego naukami a ideologi narodowych socjalistw. Na pewno Tessenow by niewiadomy istnienia tych paraleli. Bez wtpienia przeraziaby go myl o pokrewiestwie jego pogldw z teoriami narodowosocjalistycznymi. Tessenow uczy midzy innymi: Styl pochodzi od narodu. Mio do ojczyzny jest spraw oczywist. Nie moe istnie prawdziwa kultura midzynarodowa. Prawdziwa kultura pochodzi tylko z macierzystego ona narodu". Hitler take odegnywa si od umidzynarodowienia sztuki, jego zwolennicy widzieli rda odnowy w ziemi ojczystej,, Tessenow potpia wielkie miasta, przeciwstawiajc im wizerunek chopstwa: ,,Wielkie miasto jest tworem bezpodnym. Wielkie miasto jest gmatwanin starego i nowego. Wielkie miasto jest walk, brutaln walk. Wszystko, co dobre, powinno pozosta poza nim... Jeli elementy miejskie zetkn si z chopskimi, chopstwo ginie. Szkoda, e

29

nie mona ju myle po chopsku". Nie inaczej mwi Hitler, ktry wystpowa przeciw rozkadowi obyczajw w wielkich miastach, ostrzega przed zymi skutkami cywilizacji, zagraajcymi biologicznej substancji narodu, i podkrela wan rol zdrowego chopstwa - zasadniczego elementu podtrzymujcego pastwo. Hitler intuicyjnie potrafi wyczu, sformuowa i wykorzysta do swoich celw rne nastroje, jakie istniay w tym okresie, czciowo jeszcze rozproszone i nieuchwytne. Gdy dokonywaem poprawek, studenci narodowi socjalici czsto wcigali mnie do dyskusji politycznych. Naturalnie dyskutowano przy tym namitnie o pogldach Tessenowa. Niemiae zastrzeenia, jakie zgaszaem pod wpywem pewnych sformuowa ojca, atwo zbijano z dialektyczn zrcznoci. Modzie studencka szukaa wtedy swych ideaw przewanie u ekstremistw, a partia Hitlera odwoywaa si wanie do idealizmu tej niespokojnej generacji. A czy Tessenow take nie przyczynia si do pogbienia atwowiernoci studentw? W 1931 roku na przykad powiedzia: Bdzie chyba musia pojawi si kto mylcy cakiem prosto. Mylenie stao si dzisiaj zbyt skomplikowane. Niewyksztacony czowiek, powiedzmy chop, rozwizaby wszystko znacznie atwiej, poniewa on wanie jest jeszcze nie zepsuty. Miaby take si, by urzeczywistni swe proste myli". Wydawao nam si, e ta jakby zawoalowana uwaga moe si odnosi do Hitlera. W tym okresie Hitler wygasza w berliskiej Hasenheide" przemwienie do studentw Uniwersytetu Berliskiego i politechniki. Moi studenci namawiali mnie, abym z nimi poszed. Nie przekonany wprawdzie, ale ju niepewny swego stanowiska, zgodziem si. Brudne ciany, wskie schody i zaniedbane wntrze nie sprawiay dobrego wraenia; odbyway si tu poza tym robotnicze spotkania przy piwie. Sala bya przepeniona. Wydawao si, e niemal caa studenteria Berlina chce sucha i oglda tego czowieka, ktremu jego zwolennicy okazywali tyle podziwu i o ktrym przeciwnicy mwili tyle zego. Liczni profesorowie siedzieli na uprzywilejowanych miejscach w rodku nie ozdobionej empory; waciwie dopiero ich obecno nadawaa imprezie rang. Naszej grupie take udao si zdoby dobre miejsca w amfiteatrze, niedaleko mwnicy. Pojawi si Hitler, witany burzliwie przez swych licznych zwolennikw spord studentw. Ju sam entuzjazm zrobi na mnie due wraenie. Ale zaskoczy mnie take wygld tego czowieka. Na plakatach i karykaturach widziaem go w koszuli mundurowej z koali-

30

cyjk", z opask ze swastyk na rkawie, z dzik grzyw na czole. Tu jednak wystpowa w dobrze skrojonym niebieskim garniturze, wyranie demonstrujc mieszczask poprawno, co razem stwarzao wraenie rozsdnego umiarkowania. Pniej przekonaem si, e potrafi on, wiadomie lub intuicyjnie, doskonale dostosowa si do otoczenia. Stara si przerwa trwajc wiele minut owacj, jak gdyby si przed ni bronic. Nastpnie cichym gosem, z ociganiem i troch niemiao, rozpocz nie tyle przemwienie, ile pewnego rodzaju wykad historyczny. Dla mnie byo w tym co ujmujcego, zwaszcza e przeczyo wszystkiemu, czego oczekiwaem pod wpywem propagandy jego przeciwnikw: spodziewaem si zobaczy histerycznego demagoga, wrzeszczcego i gestykulujcego fanatyka w mundurze. Nawet burzliwe oklaski nie zdoay go odwie od tego profesorskiego tonu. Wydawao si, e szczerze i otwarcie wyraa sw trosk o przyszo. Ironi agodzi penym pewnoci siebie humorem, jego poudniowoniemiecki urok wprowadza mnie w nastrj swojskoci; nie do pomylenia byo, by uj mnie chodny Prusak! Pocztkowa niemiao Hitlera wkrtce znika, od czasu do czasu podnosi teraz gos, mwi dobitniej i z sugestywn si przekonywania. Wywoywao to znacznie gbsze wraenie ni sama tre przemwienia, z ktrej niewiele zapamitaem. Ponadto udzieli mi si entuzjazm, ktry z kadym zdaniem zdawa si niemal fizycznie unosi mwc. Entuzjazm ten rozwiewa sceptyczne zastrzeenia. Przeciwnikw nie dopuszczano do gosu. Wskutek tego powstawao, przynajmniej chwilami, zudzenie jednomylnoci. Pod koniec wydawao si, e Hitler nie mwi po to, by przekonywa, lecz raczej z przekonaniem wyraa to, czego oczekiwaa od niego publiczno zamieniona w jednolit mas - jak gdyby prowadzenie za sob studentw i czci grona profesorskiego dwch najwikszych uczelni w Niemczech byo najoczywistsz rzecz na wiecie. Przy czym owego wieczoru nie wystpowa on jeszcze jako absolutny wadca, chroniony przed wszelk krytyk, lecz by naraony na ataki ze wszystkich stron. Pniej omawiano ten podniecajcy wieczr przy kuflu piwa; oczywicie moi studenci i mnie do tego namawiali. Chciaem jednak jak najprdzej znale si w samotnoci, by doj ze sob do adu, opanowa zamt myli. Wzburzony jechaem wrd nocy swym maym samochodem, zatrzymaem si pod sosnowym lasem, charakterystycznym dla krajobrazu nad Hawel, i odbyem dug wdrwk.

31

W tym, wydawao mi si, jest nadzieja, nowe ideay, nowe spojrzenie, nowe zadania. Ponure przepowiednie Spenglera staway si teraz nieistotne, cho jednoczenie speniaa si jego wrba o nadejciu przyszego imperatora. Niebezpieczestwo komunizmu, ktry wydaje si niepowstrzymanie zblia do wadzy - tak przekonywa nas Hitler mona zlikwidowa, i nawet mimo beznadziejnego bezrobocia realne jest osignicie rozkwitu gospodarczego. O problemie ydowskim wspomnia tylko marginesowo. Uwagi te jednak nie raziy mnie, chocia nie byem antysemit, a z czasw szkolnych i studenckich, jak niemal wszyscy, miaem przyjaci ydw. W kilka tygodni po tym przemwieniu, ktre stao si dla mnie tak wane, przyjaciele zabrali mnie ze sob na wiec w paacu sportowym; przemawia gauleiter Berlina, Goebbels. Jak inne robi wraenie ni Hitler: wiele frazesw, dobrze wycelowanych i ostro sformuowanych, szalejcy tum, ktry popychany by do coraz fanatyczniej szych wybuchw entuzjazmu i nienawici, pieko namitnoci, jakie dotychczas przeyem, tylko ogldajc noc szeciodniwk *. Czuem odraz, pozytywne wraenie, jakie wywar na mnie Hitler, osabo, cho nie zataro si. Paac sportowy pustosza, ludzie szli spokojnie wzdu Potsdamer Strasse. Umocnieni w swej pewnoci siebie przemwieniem Goebbelsa, zajmowali wyzywajco ca szeroko jezdni, blokujc ruch samochodowy i tramwajowy. Policja pocztkowo nie reagowaa, moe nie chciaa drani tumu. W bocznych ulicach jednak oczekiway w pogotowiu oddziay konne i na samochodach ciarowych. Policjanci dosiedli koni i ruszyli z podniesionymi pakami gumowymi w tum, by oprni jedni. Przygldaem si wzburzony, dotychczas nie widziaem jeszcze stosowania tego rodzaju przemocy. Jednoczenie poczuem zaangaowanie, ktre zrodzio si z mieszaniny wspczucia i protestu. Z motywami politycznymi nie miao to chyba nic wsplnego. Waciwie nie zdarzyo si nic nadzwyczajnego. Nie byo nawet rannych. Jednak ktrego z nastpnych dni zgosiem si do partii i zostaem w styczniu 1931 roku czonkiem NSDAP, z numerem legitymacji 474481. Bya to decyzja cakiem pozbawiona dramatyzmu. I wtedy, i przez cay czas pniejszy nie bardzo czuem si czonkiem partii politycznej; nie wybraem NSDAP, lecz stanem przy boku Hitlera. Gdy zobaczyem go po raz pierwszy, zrobi na mnie tak sugestywne wraenie, e nie opucio mnie od tamtej pory. Sia przekonywania,
* Szeciodniowe zawody kolarskie (przyp. tum.).

32

swoista magia jego gosu, ktry wcale nie by przyjemny, odmienno raczej banalnego zachowania, kuszca prostota, z jak podchodzi do naszych skomplikowanych problemw - wszystko to zamieszao mi w gowie i urzeko mnie. Jego programu prawie wcale nie znaem. Owadn mn, zanim cokolwiek pojem. Nie zirytowaem si nawet na pewnej imprezie ludowej organizacji Kampfbund Deutscher Kultur*, chocia potpiano tu wiele z tego, co reprezentowa nasz nauczyciel Tessenow. Jeden z mwcw da powrotu do dawnych form i dawnej interpretacji sztuki, zaatakowa modern i zely na koniec zrzeszenie architektw Der Ring", do ktrego poza Tessenowem naleeli take Gropius, Mies van der Rohe, Scharoun, Mendelssohn, Taut, Behrens i Poelzig. Kto z naszych studentw wysa poten do Hitlera list, w ktrym ustosunkowywa si krytycznie do tego przemwienia i z uczniowskim entuzjazmem opisywa naszego podziwianego mistrza. Wkrtce otrzyma na reprezentacyjnym arkuszu odpowied centrali partyjnej, utrzyman w poufaym i szablonowym tonie. W licie zapewniano go o najwyszym szacunku dla dziaalnoci Tessenowa. Nam wydawao si, e ma to due znaczenie. Naturalnie nie mwiem wtedy nic Tessenowowi o swej przynalenoci partyjnej1. W tych chyba wanie miesicach moja matka zobaczya przemarsz SA ulicami Heidelbergu. Widok porzdku w okresie chaosu, wraenie energii w atmosferze powszechnej beznadziejnoci musiay take j poruszy: w kadym razie, nie wysuchawszy ani jednego przemwienia i nie przeczytawszy adnego pisma, wstpia do partii. Obydwoje traktowalimy t decyzj jako zamanie liberalnej tradycji rodzinnej, ukrywajc to wzajemnie przed sob i przed ojcem. Dopiero po latach, kiedy ju od dawna zaliczaem si do bliskiego otoczenia Hitlera, odkrylimy przypadkiem t wspln wczesn przynaleno do partii.
* Zwizek Walki o Niemieck Kultur (przyp. tum.). Po 1933 roku postawiono Tessenowowi wszystkie wysunite na tym zebraniu zarzuty oraz wytknito mu powizania z wydawc Cassirerern i jego otoczeniem. Tessenow uznany zosta w zwizku z tym za podejrzanego i pozbawiony profesury. Udao mi si wprawdzie, dziki swojej uprzywilejowanej pozycji, wyjedna u narodowosocjalistycznego ministra wychowania przywrcenie mu na Politechnice Berliskiej katedry, ktr utrzyma a do koca wojny. Po 1945 roku dostpi wielkich zaszczytw, wybrano go jednym z pierwszych rektorw Uniwersytetu Technicznego w Berlinie. W latach po 1933 roku sta mi si wkrtce cakiem obcy", pisa w 1950 roku z Neubrandenburga do mojej ony, ale ,,Speer by dla mnie zawsze uprzejmym, yczliwym czowiekiem".
1

33

Rozdzia 3

NASTAWIENIE ZWROTNIC

Byoby waciwiej, gdybym opisujc tamte lata opowiada przede wszystkim o swej pracy zawodowej, yciu rodzinnym i swoich skonnociach. Nowe przeycia i dowiadczenia odgryway bowiem w moim sposobie mylenia rol podrzdn. Byem przede wszystkim architektem. Jako posiadacz samochodu zostaem czonkiem nowo utworzonego przy partii Narodowosocjalistycznego Zwizku Kierowcw (NSKK), a poniewa bya to nowa organizacja, mianowano mnie jednoczenie kierownikiem grupy w dzielnicy Wannsee, miejscu naszego zamieszkania. Wcale jednak nie mylaem pocztkowo o powanej dziaalnoci partyjnej. Byem zreszt jedynym w Wannsee, a tym samym w swej grupie czonkiem partii, ktry posiada samochd, inni zamierzali go zdoby dopiero w wypadku ,,rewolucji", o ktrej marzyli. Tymczasem przeprowadzali rozpoznanie, gdzie na bogatym przedmieciu willowym znajduj si samochody odpowiednie na dzie X. To moje stanowisko partyjne wymagao niekiedy zoenia wizyty w kierownictwie obwodu zachodniego, ktremu przewodzi prosty, ale inteligenty i peen energii mody czeladnik mynarski, Karl Hanke. Wanie wynaj w eleganckiej dzielnicy Grunewald will na przysz siedzib swej organizacji obwodowej, bowiem po sukcesie wyborczym z 14 wrzenia 1930 roku potna ju partia bardziej dbaa o opraw zewntrzn. Hanke zaproponowa mi, bym urzdzi will, naturalnie bez honorarium. Naradzalimy si w sprawie tapet, zason i kolorw. Mody kreisleiter wybra na moj propozycj tapety projektu architektw z Bauhaus, cho zaznaczyem, e s to tapety komunistyczne". Zby jednak t uwag szerokim ruchem rki: Bierzemy co najlepsze od

34

wszystkich, take od komunistw". Potwierdzi w ten sposb praktyk, jak Hitler ze swoim sztabem stosowa ju od lat: bez zwracania uwagi na ideologi bra wszdzie to. co obiecywao sukces, a nawet kwestie ideologiczne rozstrzyga kierujc si oddziaywaniem na wyborc. Hall kazaem pomalowa jaskraw czerwieni, a pomieszczenia robocze mocnym kolorem tym, z ktrym czerwone zasony tworzyy ostry kontrast. To wyzwolenie dugo tumionej chci czynu architektonicznego, ktrym wyrazi chciaem rewolucyjnego ducha, spotkao si z rnymi ocenami. Na pocztku 1932 roku obniono pensje asystentw - may wkad na rzecz wyrwnania napitego budetu pruskiego pastwa. Nie byo widokw na wiksze budowle, sytuacja gospodarcza stawaa si beznadziejna. Mielimy z. on dosy trzech lat asystentury; postanowilimy wic zrezygnowa z posady u Tessenowa i przenie si do Mannheimu. Prowadzenie administracji domw bdcych wasnoci rodziny dawao mi zabezpieczenie finansowe, a jednoczenie chciaem tam rozpocz powan prac architekta, dotychczas bowiem nie odniosem w niej adnych sukcesw. Jako ,,samodzielny architekt" wysiaem zatem niezliczon ilo pism do pobliskich przedsibiorstw i przyjaci mego ojca. z ktrymi prowadzi interesy. Ale, rzecz jasna, na prno czekaem na znalezienie inwestora, ktry chciaby sprbowa wsppracy z dwudziestoszecioletnim architektem. Bowiem nawet dawno osiadli w Mannheimie architekci nie otrzymywali wtedy adnych zlece. Prbowaem zwrci na siebie uwag biorc udzia w konkursach; nie wyszedem jednak ponad trzecie nagrody i "wykupy". Przebudowa sklepu w jednej z rodzicielskich kamienic bya w tym beznadziejnym okresie moj jedyn akcj na placu budowy. ycie partyjne byo tu bardzo swojskie. Po wyjciu z niespokojnej berliskiej maszynerii partyjnej, w ktr byem coraz bardziej wcigany, czuem si w Mannheimie jak w klubie krglarskim. Nie byo tu NSKK, wic Berlin przydzieli mnie do zmotoryzowanych oddziaw SS; wtedy sdziem, e jako czonka, ale prawdopodobnie tylko honorowo, gdy bowiem w roku 1942 chciaem wznowi czonkostwo, okazao si, e nie naleaem do zmotoryzowanych oddziaw SS. Kiedy zaczto przygotowania do wyborw, majcych si odby 31 lipca 1932 roku. pojechalimy z on do Berlina, by wczy si w podniecajc atmosfer wyborcz i w miar monoci pomc. Stay bowiem brak perspektyw zawodowych bardzo zintensyfikowa moje zainteresowania polityczne - albo to, co tak okrelaem. Chciaem wnie swj skad w zwycistwo wyborcze Hitlera. Miaa to by co

35

prawda tylko kilkudniowa przerwa w podry, gdy z Berlina zamierzalimy uda si dalej, na dawno ju zaplanowan wdrwk skadakami przez jeziora Warmii i Mazur. Zameldowaem si z samochodem u szefa NSKK berliskiego obwodu zachodniego, Willa Nagela. ktry wykorzysta mnie jako kuriera jedcego do najrniejszych lokali partyjnych. Kiedy udawaem si przy tym do dzielnic opanowanych przez "czerwonych", czuem si czsto w najwyszym stopniu nieswojo. W suterenach, ktre bardziej przypominay jamy. rozlokoway si oddziay narodowych socjalistw, powadzc tam egzystencj przeladowanych. Nie inaczej byo w placwkach komunistycznych na terenie opanowanym przez hitlerowcw. Nie mog zapomnie niewyspanej, strapionej i wystraszonej twarzy pewnego truppenfuhrera z centrum Moabitu, wtedy jednej z najniebezpieczniejszych dzielnic miasta. Ludzie ci ryzykowali ycie i powicali zdrowie dla idei, nie wiedzc, e byli wykorzystywani w imi fantastycznych wyobrae czowieka dnego wadzy. 27 lipca 1932 roku Hitler mia przyby z porannego wiecu w Eberswalde na lotnisko Berlin-Staaken. Przydzielono mi zadanie przewiezienia cznika ze Staaken do miejsca nastpnego wiecu, na stadion w Brandenburgii. Trzysilnikowy samolot zatrzyma si na pycie, wysiad z niego Hitler oraz jego k i l k u wsppracownikw i adiutantw. Oprcz nas nie byo na lotnisku prawie nikogo. Wprawdzie z respektu zachowywaem odlego, ale widziaem, jak Hitler nerwowo robi wyrzuty jednej z towarzyszcych mu osb. poniewa nie przybyy jeszcze samochody. Zy chodzi tam i z powrotem, uderza pejczem po wysokich cholewach butw i w sumie sprawia wraenie czowieka nieopanowanego, ponurego, ktry pogardliwie traktuje swych wsppracownikw. Bardzo si rni od Hitlera zachowujcego si w sposb spokojny i cywilizowany, jakiego widziaem na zebraniu studentw. Cakowicie sobie tego nie uwiadamiajc, zetknem si wtedy po raz pierwszy z osobliw wielolicowoci Hitlera: dziki wielkiej intuicji waciwej aktorom umia w miejscach publicznych dostosowywa swe zachowanie do zmiennych sytuacji, wobec najbliszego otoczenia natomiast, suby i adiutantw nie kontrolowa siebie. Nadjechay samochody, wsiadem wraz z cznikiem do swego terkoczcego, sportowego pojazdu i z maksymaln szybkoci pdziem kilka minut przed kolumna samochodw Hitlera. W Brandenburgii krawniki w pobliu stadionu okupowane byy przez socjaldemokratw i komunistw, musielimy wic - mj towarzysz by w mundurze

36

partyjnym - min ten rozgniewany acuch ludzki. Kiedy kilka minut pniej nadjecha Hitler ze sw wit, tum przemieni si w szalejc mas, prc na jezdni. Samochd musia si przeciska w powolnym tempie, a Hitler sta wyprostowany obok kierowcy. Czuem peny respekt dla jego odwagi, i odczuwam to jeszcze dzisiaj. Widok ten zatar negatywne wraenie, jakiego doznaem na lotnisku. Czekaem ze swym samochodem poza stadionem. Dlatego nie syszaem przemwienia, lecz tylko wybuchy entuzjazmu, przerywajce Hitlerowi na cae minuty. Kiedy hymn partyjny obwieci zakoczenie wiecu, ponownie wyruszylimy w drog. Hitler bowiem przemawia tego dnia jeszcze po raz trzeci, na Stadionie Berliskim. Take tutaj panowa wok tok. Na ulicach stay tysice ludzi, ktrych nie wpuszczono na stadion. Tum czeka cierpliwie od kilku godzin, poniewa Hitler znowu bardzo si spnia. Mj meldunek, zoony Hankemu, e wkrtce przybdzie, ogoszono od razu przez megafony. Rozszalaa si burza entuzjazmu - zreszt pierwsza i jedyna, jak kiedykolwiek sam wywoaem. Nastpny dzie zadecydowa o mojej dalszej drodze yciowej. Skadaki nasze znajdoway si ju na dworcu, bilety kolejowe te zostay kupione, termin odjazdu ustalony by na wieczr. Ale w poudnie otrzymaem telefon. Szef NSKK, Nagel, zakomunikowa mi, e Hanke, ktry awansowa na kierownika organizacyjnego okrgu berliskiego, chciaby si ze mn zobaczy. Hanke przyj mnie przyjanie. Wszdzie pana szukaem. Czy chce pan przebudowa nasz siedzib okrgow?" zapyta, gdy wszedem. Jeszcze dzisiaj zaproponuj to doktorowi1. Bardzo si pieszymy". Kilka godzin pniej siedziabym z on w pocigu, a nad cichymi jeziorami Warmii i Mazur bybym przez wiele tygodni nieuchwytny; okrg musiaby poszuka sobie innego architekta. Przez cae lata uwaaem ten przypadek za najszczliwszy w moim yciu. Zwrotnice zostay nastawione. Dwadziecia lat pniej czytaem w Spandau sowa Jamesa Jeansa: ,,Bieg pocigu w wikszoci punktw podry okrelaj jednoznacznie szyny. Ale tu i tam nadchodzi wze, gdzie moliwe s rne kierunki jazdy i gdzie pocig moe by wprowadzony na ten albo inny kierunek cakiem minimalnym nakadem energii, jaki potrzebny jest do przestawienia zwrotnic". Nowa siedziba okrgu pooona bya przy reprezentacyjnej Voss-Strasse, wrd gmachw przedstawicielstw krajw niemieckich.

37

Z tylnych okien mogem oglda osiemdziesicioletniego prezydenta Rzeszy, spacerujcego po pobliskim parku. Nierzadko towarzyszyli mu politycy i wojskowi. Partia chciaa, jak powiedzia mi Hanke, ju optycznie przesun si jak najbliej centrum si politycznych i w ten sposb zgosi swe roszczenia polityczne. Moje zadanie byo mniej pretensjonalne: ograniczao si znowu do odnowienia cian i do mniejszych prac remontowych. Umeblowanie sali posiedze i pokoju gauleitera wypado stosunkowo prosto, po czci wskutek braku rodkw, po czci dlatego, e znajdowaem si jeszcze pod wpywem Tessenowa. Ale prostot t naruszay bogate ozdoby z drewna i sztukaterie, pochodzce z okresu wznoszenia budowli. Pracowaem dzie i noc w najwikszym popiechu, poniewa organizacja okrgowa nalegaa na jak najszybsze zakoczenie robt. Goebbelsa widywaem rzadko. Kampania przed wyborami, ktre miay si odby 6 listopada 1932 roku, pochaniaa go cakowicie. Zmordowany i zupenie zachrypnity kilkakrotnie wyrazi ch obejrzenia pomieszcze, ale nie okaza wikszego zainteresowania. Przebudowa zostaa zakoczona, kosztorys zdecydowanie przekroczony, wybory przegrane. Ubywao czonkw, skarbnik zaamywa rce nad wpywajcymi rachunkami, rzemielnikom mg tylko pokaza pust kas, a ci jako czonkowie partii musieli zgodzi si na wielomiesiczne odroczenie wypat, by zapobiec bankructwu. W kilka dni po ceremonii przekazania budynku do uytku take Hitler odwiedzi siedzib okrgu nazwan jego imieniem. Usyszaem, e przebudowa spotkaa si z jego uznaniem, co napenio mnie dum, chocia nie byo jasne, czy pochwali zamierzon prostot moich wysikw architektonicznych, czy te przepych budowli wilhelmiskiej. Wkrtce potem wrciem do swego biura w Mannheimie. Wszystko pozostao po staremu: sytuacja gospodarcza, a tym samym widoki na zamwienia budowlane raczej si pogorszyy, stosunki polityczne staway si coraz bardziej zagmatwane. Kryzys nastpowa po kryzysie, na co ju nawet nie zwracalimy uwagi. Nic bowiem si nie zmieniao. 30 stycznia 1933 roku przeczytaem o mianowaniu Hitlera kanclerzem Rzeszy, ale to take pocztkowo byo dla mnie bez znaczenia. Niedugo potem uczestniczyem w zebraniu czonkw organizacji lokalnej w Mannhemie. Uderzyo mnie, jak mao w partii byo ludzi o walorach osobistych i umysowych. Przy pomocy takich ludzi, pomylaem, nie mona rzdzi adnych pastwem. Troska bya zbdna. Stary aparat urzdniczy niezmiennie funkcjonowa gadko take za Hitlera2.

38

Potem przyszy wybory z 5 marca 1933 roku, a w tydzie pniej telefonowano do mnie z Berlina. Przy aparacie by kierownik organizacyjny okrgu. Hank: ,,Czy chce pan przyjecha do Berlina? Jest tu dla pana robota. Kiedy moe pan przyby?" zapyta. Naoliwilimy nasz may sportowy BMW, spakowalimy ma walizk i noc wyjechalimy do Berlina. Niewyspany stawiem si rano w budynku okrgu u Hankego. "Pojedzie pan zaraz z doktorem. Chce obejrze swoje nowe ministerstwo", powiedzia. Udaem si wic z Goebbelsem do piknej budowli Schinkla na placu Wilhelma. Kilkaset osb, ktre tam na co czekay, moe na Hitlera, machao rkami do nowego ministra. Nie tylko tutaj dostrzegaem, e Berlin wypeni si nowym yciem - ludzie po dugim kryzysie wydawali si bardziej oywieni i peni nadziei. Wszyscy wiedzieli, e tym razem nie chodzio o jedna ze zwyczajnych zmian gabinetu. Wszyscy jak gdyby czuli, e nadesza decydujca chwila. Na ulicach stay grupy ludzi, ktrzy chocia nie znali si, wymieniali jakie uwagi, umiechali si do siebie lub wyraali aprobat dla zachodzcych wydarze politycznych, gdy tymczasem gdzie indziej, niepostrzeenie, aparat bezlitonie zaatwia porachunki z przeciwnikami z dugoletnich walk o wadz, gdy setki tysicy osb dray z powodu swego pochodzenia, wyznania, przekona. Po zwiedzeniu budynku Goebbels powierzy mi przebudow gmachu swojego ministerstwa i urzdzenie niektrych waniejszych pomieszcze, jak jego gabinet i sale posiedze. Da mi wyrane polecenie, bym niezwocznie rozpocz prac, nie czekajc na kosztorys i nie troszczc si o rodki. Byo to, jak si pniej okazao, nieco samowolne, poniewa dla nowo utworzonego Ministerstwa Propagandy nie sporzdzono jeszcze budetu, nie mwic ju o nakadach na przebudow gmachu. Staraem si wykona zadanie, podporzdkowujc si skromnie architekturze wntrz Schinkla. Goebbels uzna jednak umeblowanie za zbyt mao reprezentacyjne. Po kilku miesicach zleci zakadom "Vereinigte Werkstatte" w Monachium ponowne umeblowanie pomieszcze w stylu "kajutowym". Hanke zapewni sobie w ministerstwie wpywowe stanowisko "sekretarza ministra" i sprytnie opanowa jego poczekalni. Zobaczyem u niego w tamtych dniach plan dekoracji Berlina na czas masowego wiecu, ktry mia si odby na polach Tempelhofu w noc pierwszomajow. Plan obrazi zarwno moje rewolucyjne, jak i architektoniczne

39

uczucia"Wyglda to jak dekoracja na festynie strzeleckim", zauwayem. Jeli moe pan zrobi co lepszego - to jazda", odpowiedzia Hanke. Tej samej nocy powsta projekt wielkiej trybuny, za ktr miay by rozpite na drewnianych podporach trzy potne flagi, kada wysza od dziesiciopitrowego domu, z tego dwie czarno-biao-czerwone, a rodkowa ze swastyk. Ze wzgldu na statyczno byo to ryzykowne, gdy przy silnym wietrze flagi musiay wyglda jak agle. Miay by one owietlone silnymi reflektorami, aby jeszcze mocniej wydoby efekt wzniesionego punktu centralnego, znajdujcego si jakby na scenie. Projekt zosta natychmiast przyjty i znowu byem o jeden etap dalej. Peen dumy pokazaem ukoczone dzieo Tessenowowi. on jednak trzyma si cakowicie rzemielniczej solidnoci: Sdzi pan, e pan tu co stworzy? Robi wraenie, to wszystko". Hitler natomiast, jak opowiada mi Hanke, by zachwycony planem - Goebbels co prawda sobie przypisa sukces. Kilka tygodni pniej Goebbels wprowadzi si do subowego mieszkania ministra wyywienia. Obj je w posiadanie nie bez uycia pewnej siy, gdy Hugenberg da, by jemu jako niemieckiemu, narodowemu ministrowi wyywienia, pozostawiono mieszkanie do dyspozycji. Ale wkrtce spr zosta rozstrzygnity - Hugenberg ju 26 czerwca ustpi z rzdu. Powierzono mi nie tylko urzdzenie mieszkania ministra, lecz take dobudowanie duego hallu. Troch lekkomylnie obiecaem przekaza do uytku dom i hall za dwa miesice. Hitler nie wierzy w dotrzymanie tego terminu, a Goebbels, by mnie zdopingowa, powiedzia mi o tym. Kazaem ludziom pracowa dzie i noc na trzy zmiany, roboty na przernych odcinkach budowy byy ze sob skoordynowane do najdrobniejszych szczegw, w ostatnich dniach uruchomiem wielkie urzdzenie do suszenia i w ten sposb budynek, umeblowany, oddaem punktualnie w obiecanym terminie. By ozdobi mieszkanie Goebbelsa, poyczyem kilka akwarel Noldego od Eberharda Hanfstaengla, dyrektora Berliskiej Galerii Narodowej. Goebbels i jego ona entuzjazmowali si nimi, dopki Hitler nie przyszed obejrze domu. Skrytykowa je bowiem jak najostrzej, a minister natychmiast wezwa mnie do siebie: Te obrazy trzeba zaraz usun, s po prostu niemoliwe". W tych pierwszych miesicach po przejciu rzdw przez Hitlera miay jeszcze szans rozwoju przynajmniej pewne kierunki

40

nowoczesnego malarstwa, ktre potem, w 1937 roku, take napitnowano jako ,,zdegenerowane". Departamentem sztuk plastycznych w Ministerstwie Propagandy kierowa wwczas Hans Weidemann, stary czonek partii z Essen, posiadajcy zot odznak partyjn. Nie wiedzc o epizodzie z akwarelami Noldego, zebra dla Goebbelsa liczne obrazy, mniej wicej w stylu Noldego i Muncha, i poleci je ministrowi jako wyraz rewolucyjnej, narodowej sztuki. Goebbels, majcy nauczk, kaza niezwocznie usun kompromitujce dziea. Kiedy nastpnie Weidemann ociga si z przyczeniem do generalnego potpienia kierunku nowoczesnego, przydzielono mu w niedugim czasie podrzdne stanowisko w ministerstwie. Niesamowicie oddziaywao wwczas na mnie to kojarzenie wadzy i ulegoci, koszmarne byo rwnie, e Hitler zyska bezwzgldny autorytet wrd swoich dugoletnich, najbliszych wsppracownikw nawet w sprawach gustu. Goebbels wykazywa cakowit zaleno od Hitlera. Wszyscy zreszt robilimy to samo. Take ja, zorientowany w nowoczesnej sztuce, milczco przyjmowaem decyzje Hitlera. Ledwie uporaem si ze zleceniem Goebbelsa, gdy zadzwoniono do mnie, w lipcu 1933 roku, z Norymbergi. Przygotowywano tam pierwszy zjazd rzdzcej obecnie partii. Zdobycie przez ni wadzy miao znale wyraz ju w architekturze kulis, miejscowy architekt nie potrafi jednak przedstawi zadowalajcego projektu. cignito mnie do Norymbergi samolotem, sporzdziem szkice. Niezbyt pomysowe, przypominajce konstrukcj z l maja, z t tylko rnic, e jako ukoronowanie dekoracji na Zeppelinfeld przewidziaem zamiast przypominajcej agiel flagi, olbrzymiego ora o ponad trzydziestometrowej rozpitoci skrzyde, ktrego przymocowaem do kratownicy jak motyla w gablocie. Kierownik organizacyjny w Norymberdze nie way si sam zadecydowa o projekcie, wysa mnie wic do centrali w Monachium. Dostaem pismo rekomendujce, poniewa poza Berlinem cigle jeszcze byem zupenie nie znany. W brunatnym domu" traktowano widocznie architektur, albo cilej mwic odwitne dekoracje, jako rzecz wyjtkowo wan. Ju po kilku munutach staem ze swym blokiem rysunkowym przed Hessem, w luksusowo urzdzonym pokoju. Nie pozwoli mi doj do sowa: ,,Co takiego moe rozstrzygn tylko sam fuhrer". Nastpnie po krtkiej rozmowie przez telefon oznajmi mi: Fuhrer jest w swoim mieszkaniu, ka pana podwie". Wtedy po raz pierwszy uzmysowiem sobie, co znaczyo dla Hitlera czarodziejskie sowo architektura".

41

Zatrzymalimy si przed kilkupitrowym domem czynszowym w pobliu teatru Prinzregent". Mieszkanie Hitlera miecio si na drugim pitrze. Wpuszczono mnie najpierw do przedpokoju, zapenionego pamitkami czy te upominkami o niewysokim poziomie artystycznym. Take umeblowanie wiadczyo o zym smaku. Przyszed adiutant, otworzy drzwi, powiedzia bez wikszych ceremonii: ..Prosz", i stanem przed Hitlerem, potnym kanclerzem Rzeszy. Przed nim na biurku lea rozoony pistolet, ktrego czyszczeniem prawdopodobnie si zajmowa. "Niech pan pooy tutaj swe rysunki", powiedzia krtko. Nie patrzc na mnie. odsun na bok czci pistoletu i oglda z zainteresowaniem, ale bez sowa mj projekt. ,,Zgoda". Nic wicej. Poniewa znowu zaj si swym pistoletem, zmieszany wyszedem z pokoju. W Norymberdze suchano ze zdumieniem, gdy opowiadaem, e Hitler osobicie aprobowa projekt. Gdyby tamtejsi organizatorzy wiedzieli, z jak si oddziayway na Hitlera plany budowlane, to do Monachium pojechaaby wielka delegacja, a mnie pozwolono by w najlepszym razie znale si na samym jej kocu. Zamiowanie fuhrera nie byo jeszcze wtedy powszechnie znane.

Jesieni 1933 roku Hitler poleci swemu monachijskiemu architektowi Paulowi Ludwigowi Troostowi, ktry urzdzi wntrze transatlantyku ,,Europa" i przebudowa brunatny dom", aby nada teraz zupenie nowy wygld siedzibie kanclerza Rzeszy w Berlinie i umeblowa j. Prace miay by zakoczone moliwie szybko. Kierownik budowy, przysany przez Troosta, pochodzi z Monachium i wobec tego nie mia rozeznania wrd berliskich firm, nie orientowa si w panujcych tu zwyczajach budowlanych. Hitler przypomnia sobie naraz, e pewien mody architekt w nieoczekiwanie krtkim czasie dokona przebudowy mieszkania Goebbelsa. Zadecydowa, e mam pomaga monachijskiemu kierownikowi budowy przy doborze firm, udostpni mu swoje wiadomoci o berliskim rynku budowlanym i wcza si, kiedy to bdzie konieczne, aby przebudowa zostaa dokonana jak najszybciej. Wsppraca ta zapocztkowana zostaa wnikliw lustracj siedziby kanclerza Rzeszy przez Hitlera, jego kierownika budowy i przeze mnie. W sze lat pniej, wiosn 1939 roku, pisa Hitler w artykule o dawnym stanie tego mieszkania: Po rewolucji w 1918 roku dom ulega stopniowo ruinie. Nie tylko przegnie byy w znacznej czci wizania dachowe, lecz take podogi cakowicie zmurszay... Poniewa

42

moi poprzednicy na og mogli spodziewa si, e bd sprawowa urzd trzy czy pi miesicy, nie widzieli ani powodu do tego, by uprzta brud po tych. co mieszkali przed nimi, ani powodu do troski, by ich nastpca mia lepiej ni oni sami. Zobowiza reprezantacyjnych wobec zagranicy nie mieli, poniewa tam i tak nie zwracano na nich uwagi. Tak wic budynek znajdowa si w stanie zupenego upadku, sufity i stropy sprchniae, tapety i podogi przegnie, cao wypeniona nieznonym niemal zapachem". Bya to na pewno przesada, niemniej jednak trudno uwierzy, w jakim stanie znajdoway si pomieszczenia mieszkalne. Kuchnia bya prawie bez wiata, a paleniska bardzo przestarzae technicznie. Dom mia tylko jedn jedyn azienk, ktrej urzdzenie pochodzio w dodatku z przeomu XIX i XX stulecia. Dawao si rwnie zauway liczne oznaki zego smaku: drzwi, ktrych lakier imitowa surowe drzewo, i marmurowe kwietniki, ktre byy w rzeczywistoci tylko blaszanymi pudami wyoonymi marmurem. Hitler triumfowa: Widzicie tu cay upadek moralny starej republiki. Nawet domu kanclerza Rzeszy nie mona pokaza cudzoziemcowi, czubym si zaenowany, gdybym mia tu przyjmowa choby jedn wizyt". W czasie tego gruntownego obchodu, ktry trwa chyba ze trzy godziny, dotarlimy take na strych. Zarzdca domu wyjani: ,.To s drzwi do nastpnego domu. Strychami prowadzi std poczenie przez ministerstwa a do hotelu Adlon. W czasie zamieszek na pocztku Republiki Weimarskiej okazao si, e kanclerz Rzeszy moe w swym mieszkaniu zosta odcity od wiata przez powstacw. To przejcie ma umoliwi odwrt w kadej chwili". Hitler kaza otworzy drzwi i rzeczywicie znalelimy si w lecym obok gmachu Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Drzwi maj by zamurowane. My nie potrzebujemy czego takiego", owiadczy. Po rozpoczciu robt Hitler prawie kadego dnia koo poudnia zjawia si na budowie w towarzystwie adiutanta, oglda postpy prac i cieszy si z powstajcych pomieszcze. Wkrtce liczni robotnicy budowlani witali go przyjanie i w sposb bezporedni. Mimo obecnoci dwch esesmanw w cywilu, ktrzy stali z tyu, by nie zwraca uwagi, miao to wszystko w sobie co z idylli. Wida byo po Hitlerze, e na budowie czuje si jak w domu. Unika przy tym wszelkiego taniego zabiegania o popularno. Wraz z kierownikiem budowy towarzyszyem mu w tych spacerach. Niezbyt przyjaznym tonem zadawa nam zwize pytania: "Kiedy to pomieszczenie zostao otynkowane? Kiedy wstawi si okna?

43

Czy szczegowe rysunki nadeszy ju z Monachium? Jeszcze nie? Sam zapytam o nie profesora", tak mia zwyczaj nazywa Troosta. Przy zwiedzaniu nowego pomieszczenia rzuca krtkie uwagi: "Tutaj jest ju jednak tynk. Wczoraj jeszcze nie byo. Ten profil sufitu jest bardzo adny. Takie rzeczy profesor robi cudownie. Jak uwaacie, kiedy bdziecie gotowi? pieszy mi si bardzo. Mam teraz tylko mae mieszkanie sekratarza stanu, znajdujce si na poddaszu. Nie mog tam nikogo zaprosi. mieszne, jak oszczdna bya republika. Czy obejrzelicie wejcie? A wind? Kady dom towarowy ma lepsza". Winda rzeczywicie zacinaa si co pewien czas i miecia tylko trzy osoby. A wic tak ukazywa siebie Hitler. atwo sobie wyobrazi, e ta naturalno robia na mnie wraenie; bd co bd by on nie tylko kanclerzem Rzeszy, lecz take czowiekiem, dziki ktremu wszystko w Niemczech zaczynao odywa, czowiekiem, ktry bezrobotnym da prac i nakreli szerokie perspektywy gospodarcze. Dopiero znacznie pniej, przypominajc sobie drobne szczegy, zaczem pojmowa, e niema rol odgrywao w tym propagandowe wyrachowanie. Towarzyszyem mu chyba ju ze dwadziecia, a moe trzydzieci razy. kiedy zaprosi mnie w czasie obchodu: ,,Czy przyjdzie pan dzisiaj do mnie na przyjcie?" Naturalnie byem szczliwy z powodu tak nieoczekiwanego, bardziej osobistego gestu, zwaszcza e nigdy na to nie liczyem z uwagi na jego bezosobowy styl bycia. Chocia czsto kryem po placach budowy, to wanie tego dnia spada mi na ubranie z rusztowania kielnia tynku. Musiaem zrobi do nieszczliw min. gdy Hitler powiedzia:,,Niech no pan idzie, na grze doprowadzimy to do porzdku". W mieszkaniu czekali gocie, wrd nich Goebbels, wielce zdziwiony moim pojawieniem si w tym gronie. Hitler zabra mnie ze sob do swych pomieszcze prywatnych i kaza kamerdynerowi przynie swoj ciemnoniebiesk marynark. No, niech pan to woy na razie". Potem wszedem za Hitlerem do jadalni i siedziaem obok niego, wyrniony spord wszystkich goci. Najwidoczniej przypadem mu do gustu. Goebbels natychmiast zauway to, co wskutek zdenerwowania cakowicie uszo mojej uwadze. Pan ma odznak fuhrera!3 To przecie nie pana marynarka?" Bo to moja", odpowiedzia za mnie Hitler. Na tym przyjciu po raz pierwszy zapyta mnie kilka razy o sprawy osobiste. Dopiero teraz zorientowa si, e to ja zaprojektowaem dekoracje na l maja. Aha, i Norymberga, to te pan zrobi? Przecie by wtedy u mnie z planami jaki architekt! Susznie, to by

44

pan!... Nigdy bym nie pomyla, e skoczy pan w terminie budow u Goebbelsa". O moj przynaleno do partii nie pyta. W odniesieniu do artystw byo to dla niego, jak mi si wydawao, do obojtne. Zamiast tego chcia usysze moliwie duo o moim pochodzeniu, mojej karierze architekta, o budowlach mojego ojca i dziadka. W pniejszych latach Hitler wspomnia o tym zaproszeniu: W czasie obchodu wpad mi pan w oko. Szukaem architekta, ktremu mgbym kiedy powierzy swoje plany budowlane. Mia on by mody, gdy, jak pan wie, plany te wybiegaj daleko w przyszo. Potrzebuj kogo, kto take po mojej mierci dziaa bdzie nadal, korzystajc z nadanego mu przeze mnie autorytetu. Kogo takiego zobaczyem w panu". Po latach daremnych stara byem przepeniony pasj dziaania, a miaem dwadziecia osiem lat. Za wielk budow sprzedabym jak Faust wasn dusz. Teraz znalazem swego Mefistofelesa. Wydawa si nie mniej ujmujcy ni Mefistofeles Goethego.
W koach partyjnych powszechnie nazywano tak Goebbelsa. W NSDAP nie byo przecie wtedy zbyt wielu doktorw. 2 Szczeglnie w pierwszych latach przysparzay Hitlerowi sukcesw organizacje, ktre przej. W administracji nadal pracowali starzy urzdnicy: dowdcy Hitlera wywodzili si z elity armii cesarskiej i Reichswehry; we Froncie Pracy praktyczn dziaalno prowadzili czciowo dawni dziaacze zwizkowi, a kierownicy mojej pniejszej samodzielnej administracji przemysu, przy ktrych wsppracy mogem od 1942 roku zadziwiajco rozwija zbrojenia, zdobyli rutyn jeszcze przed rokiem 1933. Jest chyba charakterystyczne, e przez zwizanie tych starych, wyprbowanych struktur organizacyjnych i ich wybranych pracownikw z nowym systemem Hitlera osignito wielkie sukcesy. Z pewnoci jednak byaby to tylko faza przejciowa. Najpniej w nastpnej generacji na miejsce tej starej kadry kierowniczej weszliby ludzie wychowani wedug nowych zasad w szkoach Adolfa Hitlera" i "ordensburgach" i uchodzcy niekiedy nawet w koach partyjnych za zbyt bezwzgldnych i aroganckich. 3 Hitler jako jedyny czonek partii nosi w marynarce zot odznak wadzy"; by na niej orze ze swastyk w szponach. Wszyscy pozostali nosili okrg odznak partyjn. Jego marynarka nie rnia si naturalnie od innych ubra cywilnych.
1

45

Rozdzia 4

MJ KATALIZATOR

Byem z natury pracowity, ale zawsze potrzebowaem jakiego szczeglnego bodca, by zmobilizowa energi i wykaza nowe zdolnoci. Teraz znalazem katalizator; potniejszego i silniej dziaajcego znale nie mogem. dano ode mnie wszystkich moich si w stale rosncym tempie i coraz to zwikszajc wymagania. W ten sposb wyrzekem si waciwego orodka mojego ycia: rodziny. Przycigany i dopingowany przez Hitlera, ktremu cakowicie si poddaem, nie ja miaem prac, lecz praca odtd miaa mnie. Hitler umia pobudza swoich wsppracownikw do najwikszych wysikw. Czowiek ronie, stawiajc sobie wysze cele", mwi. W cigu dwudziestu lat, ktre spdziem w wizieniu w Spandau, czsto zadawaem sobie pytanie, co bym zrobi, gdybym pozna prawdziwe oblicze Hitlera oraz istot stworzonego przeze wadztwa. Odpowied bya banalna i deprymujca zarazem: stanowisko architekta Hitlera stao si dla mnie wkrtce nieodzowne. Nie majc jeszcze nawet trzydziestu lat, dostrzegaem przed sob najbardziej podniecajce perspektywy, jakie moe sobie wymarzy architekt. Ponadto moja pasja pracy spychaa na dalszy plan problemy, ktre powinny byy mi si nasun. Codzienny popiech pokrywa czasem bezradno. Spisujc te wspomnienia byem coraz bardziej zdziwiony, a pniej wrcz przeraony tym, e do roku 1944 tak rzadko, a waciwie wcale nie znajdowaem czasu, by zastanowi si nad sob, nad swym dziaaniem, e nigdy nie mylaem refleksyjnie o wasnym yciu. Dzisiaj, w retrospekcji, mam nieraz uczucie, e wtedy co oderwao mnie od ziemi, uwolnio od wszelkich powiza i poddao wielu obcym siom.

46

Spogldajc w przeszo, trapi si niemal najwicej tym. e w owym czasie chwilowy niepokj budzia we mnie przede wszystkim droga, ktr obraem jako architekt - odchodzc od nauk Tessenowa. Natomiast musiaem widocznie uwaa, e nic mnie osobicie nie obchodz wiadomoci o traktowaniu ydw, masonw, socjaldemokratw czy wiadkw Jehowy z mojego otoczenia, jak zwierzyny, na ktr wolno bezkarnie polowa. Sdziem, e wystarczy, jeli sam nie bior w tym udziau. Szeregowego czonka partii hitlerowskiej wychowywano w przekonaniu, e wielka polityka jest na pewno zbyt skomplikowana, by mg j ocenia. W zwizku z tym czu si on stale odpowiedzialny, chocia nigdy osobicie nie by do tej odpowiedzialnoci powoany. Caa struktura systemu zmierzaa do tego, aby w ogle nie dopuszcza do rodzenia si konfliktw sumienia. Pocigao to za sob cakowit jaowo wszystkich rozmw i dyskusji prowadzonych w gronie ludzi jednakowo mylcych. Nie byo interesujce wzajemne potwierdzanie sobie zuniformizowanych pogldw. Jeszcze gorsze byo wyrane danie ograniczania odpowiedzialnoci tylko do wasnej dziedziny. yo si w swojej grupie, na przykad wrd architektw, lekarzy, prawnikw, technikw, wojskowych czy chopw. Organizacje zawodowe, do ktrych przymusowo nalea kady, nazywano izbami (izba lekarska, izba artystw), a okrelenie to trafnie definiowao rozgraniczenie poszczeglnych sfer ycia, jakby murem oddzielonych od siebie. Im duej panowa system hitlerowski, tym bardziej pogldy ksztatoway si w tych poszczeglnych izbach. Jeliby styl ten trwa przez kilka generacji, to jak sdz, tylko wskutek tego system ulegby erozji, poniewa doszlimy do czego w rodzaju kastowoci". Zaskakiwaa mnie zawsze sprzeczno tej praktyki z hasem ,,wsplnoty narodu", proklamowanym w 1933 roku; integracja bowiem, do jakiej miano dy, zostaa w ten sposb zanegowana i wrcz uniemoliwiona. W kocu bya to wsplnota izolowanych jednostek. Inaczej, ni mogoby to brzmie dzisiaj, twierdzenie, e ponad wszystkim "myli i kieruje fuhrer", nie byo dla nas przecie pust formu propagandow. Podatno na takie zjawiska wszczepiano nam ju od modoci. Nasze zasady uksztatowane zostay jeszcze przez autorytatywne pastwo i to w czasie, gdy warunki wojenne znacznie zaostrzyy obowizek podporzdkowania si wadzy. By moe w wyniku tych dowiadcze

47

zosta nam, podobnie jak onierzom, wpojony sposb mylenia. z ktrym zetknlimy si ponownie w systemie hitlerowskim. Surowy porzdek mielimy w krwi; liberalizm Republiki Weimarskiej wydawa nam si w porwnaniu z tym rozwizy, wtpliwy i w adnym wypadku niepodany. Abym w kadej chwili mg by u swego inwestora, wynajem na biuro pracowni malarsk na Behrenstrasse. kilkaset metrw od Kancelarii Rzeszy. Moi pracownicy, bez wyjtku modzi ludzie, harowali od rana do pnej nocy kosztem swojego ycia prywatnego, zamiast obiadu zjadao si zwykle par kanapek. Dopiero okoo dziesitej wieczorem wyczerpani koczylimy dzie pracy posikiem w pobliskiej Pfalzer Weinstube", gdzie nastpnie jeszcze raz omawialimy prace z danego dnia. Na wielkie zamwienia musiaem co prawda jeszcze czeka. Nadal otrzymywaem od Hitlera pilne roboty dorywcze, gdy widocznie za mj najwikszy talent uwaa umiejtno szybkiego realizowania zlece. Gabinet dotychczasowego kanclerza Rzeszy, znajdujcy si na pierwszym pitrze budynku biurowego, mia trzy okna od strony placu Wilhelma. W pierwszych miesicach 1933 roku raz po raz gromadzi si tutaj tum domagajcy si skandowaniem ukazania si fuhrera". Wskutek tego pokj sta si nieprzydatny do pracy; Hitler i tak go zreszt nie chcia: O wiele za may! Te szedziesit metrw wystarcza akurat dla jednego z moich pracownikw. Gdzie mam usi dajmy na to z oficjalnym gociem zagranicznym? Moe w tym maym kcie? A to biurko ma format akurat odpowiedni dla dyrektora mego gabinetu". Hitler poleci mi urzdzi jedn z sal lec od strony ogrodu, jako nowy gabinet do pracy. Przez pi lat zadowala si tym pomieszczeniem, ktre uwaa co prawda za prowizorium. Ale take swj pokj do pracy w nowo zbudowanej w 1938 roku Kancelarii Rzeszy traktowa ju wkrtce jako nieodpowiedni. Wedug jego danych i moich planw miaa powsta do 1950 roku ostateczna siedziba Kancelarii Rzeszy: dla Hitlera i jego nastpcw przyszych stuleci przewidziany by olbrzymi gabinet, majcy 960 metrw kwadratowych, a wic szesnastokrotnie wikszy ni gabinet jego poprzednikw. Do tej hali, po uzyskaniu akceptacji Hitlera, miaem doczy jeszcze prywatny pokj do pracy, ktry liczy okoo 60 metrw kwadratowych. Starego gabinetu nie wolno byo w przyszoci uywa, std bowiem chcia wychodzi nie krpowany przez nikogo na nowy

48

"historyczny balkon", ktry dobudowaem w wielkim popiechu, by mg si tam ukazywa zebranym tumom. Okno byo niezbyt wygodne", powiedzia do mnie zadowolony, nie bybym widziany ze wszystkich stron. W kocu nie mog si przecie wychyla". Architekt pierwszego gmachu Kancelarii Rzeszy, profesor Eduard Jobst Siedler z Politechniki Berliskiej, zaprotestowa przeciw temu zabiegowi, a Lammers, szef Kancelarii Rzeszy, potwierdzi, e nasze postpowanie narusza prawo autorskie. Hitler szyderczo odrzuci zarzut: Siedler zeszpeci cay plac Wilhelma. Wyglda to przecie jak budynek administracyjny koncernu mydlarskiego, a nie jak centrum Rzeszy. Co on sobie myli! e zbuduje mi jeszcze take balkon?!" Jednak zgodzi si, by da profesorowi jekie zamwienie budowlane jako rekompensat. W kilka miesicy pniej miaem postawi baraki dla robotnikw, ktrzy dopiero co zaczli budow autostrady. Hitler zakwestionowa dotychczasowe kwatery i chcia, ebym zaprojektowa taki typ, ktry mona by stosowa we wszystkich osiedlach barakowych. Dziki przyzwoitym pomieszczeniom kuchennym, kpielowym i natryskowym, pomieszczeniom dziennym i dwukowym kabinom nowy typ niewtpliwie odrnia si korzystnie od kwater dotychczas stosowanych na budowach. Hitler troszczy si a do najdrobniejszych szczegw o t wzorcow konstrukcj i kaza mi zda relacj, jak nowe kwatery oddziauj na robotnikw. Tak wyobraaem sobie przywdc narodo-wosocjalistycznego. Zanim zakoczono przebudow siedziby kanclerskiej, Hitler mieszka u swego sekretarza stanu, Lammersa, na najwyszym pitrze budynku subowego. Bywaem tam czsto u niego na obiadach i kolacjach. Wieczorami zjawiaa si przewanie jego staa asysta: dugoletni kierowca Schreck, dowdca gwardii przybocznej SS Sepp Dietrich, szef prasowy doktor Dietrich, obydwaj adiutanci, Bruckner i Schaub, oraz Heinrich Hofmann, fotograf Hitlera. Przy stole starczao miejsca dla nie wicej ni dziesiciu osb, by wic prawie zajty. Na obiad natomiast przychodzili gwnie starzy monachijscy wspbojownicy, jak Amann, Schwarz i Esser lub gauleiter Wagner, czsto take Werlin, kierownik monachijskiej filii Daimlera-Benza i dostawca samochodw dla Hitlera. Ministrowie przychodzili raczej rzadko; rwnie nieczsto widywaem Himmlera, jak Rohma lub Streichera, za to prawie zawsze Goebbelsa i Goringa. Wyczeni byli ju wtedy z otoczenia kanclerza Rzeszy wszyscy urzdnicy. Uwag na przykad zwraca fakt, e nawet Lammers, bdcy gospodarzem, nie by nigdy zapraszany; na pewno istnia ku temu powd.

49

kowymi, jakie ja wwczas lubiem, na przykad z Busterem Keatonem lub nawet Charliem Chaplinem. Produkcja niemiecka zdecydowanie nie wystarczaa, by codziennie dostarcza dwa nowe filmy. Dlatego wiele wywietlano dwukrotnie i jeszcze czciej: charakterystyczne byo, e nie powtarzano filmw o tragicznej akcji, czsto natomiast kostiumowe i z ulubionymi aktorami Hitlera. Ten repertuar i zwyczaj ogldania co wieczr jednego lub dwch filmw zachowa on a do rozpoczcia wojny. Na jednym z obiadw, zim 1933 roku, siedzc obok Goringa, dosyszaem w pewnym momencie: Czy Speer urzdza paskie mieszkanie, mein fuhrer? Jest paskim architektem?" Nie byem nim wprawdzie, ale Hitler odpowiedzia twierdzco. ,,W takim razie niech pan pozwoli, eby przebudowa take moje mieszkanie". Hitler wyrazi zgod, a Goring, nie pytajc dugo o moje upodobania, wsadzi mnie po przyjciu do wielkiego kabrioletu, by przetransportowa do swego domu, niczym cenny up. Wyszuka sobie dawn siedzib subow pruskiego ministra handlu, pooon w jednym z ogrodw znajdujcych si za Leipziger Platz. paac sprzed 1914 roku, zbudowany przez pastwo pruskie duym nakadem kosztw. Wedug informacji samego Goringa dom ten zaledwie przed kilku miesicami zosta gruntownie przebudowany na koszt pastwa. Hitler zwiedzi go i oceni nieprzychylnie: Ciemno! Jak mona mieszka w takich ciemnociach! Niech pan porwna z tym prace mojego profesora. Wszystko jasne, przejrzyste i proste!" Ujrzaem rzeczywicie romantyczn pltanin maych pomieszcze o ponurych oknach i cikich aksamitnych tapetach, wyposaonych w cikie meble renesansowe. Sala stanowica rodzaj kaplicy ozdobiona bya swastyk, rwnie w pozostaych pomieszczeniach symbol ten umieszczono na sufitach, cianach i podogach. Cao sprawiaa wraenie, jak gdyby w tym domu dziao si bezustannie co szczeglnie uroczystego i tragicznego zarazem. Fakt, e krytyka i przykad Hitlera wywoay natychmiastow, reakcj Goringa, by chyba znamienny dla tego systemu, podobnie jak i dla wszystkich autorytatywnych form spoecznych. Goring bez wahania powici dopiero co zakoczone urzdzenie mieszkania, chocia czu si w nim zapewne lepiej, jako e bardziej odpowiadao jego naturze. Niech pan tego nie oglda. Sam nie mog patrze. Niech pan robi, co chce. Daj panu zlecenie, tylko musi tu by tak jak u fuhrera". Byo to pikne zadanie. Pienidze, jak zwykle u Goringa, nie odgryway adnej roli. Tak wic burzylimy ciany, by z wielu pokoi na parterze

50

zrobi cztery due pomieszczenia; najwikszy z nich jego gabinet do pracy mierzy prawie 140 metrw kwadratowych, dziki czemu podobny by do gabinetu Hitlera. Zrobilimy dobudwk lekkiej konstrukcji, majc ramy okienne z brzu. Brzu wpawdzie brakowao, wydzielano go jako materia deficytowy, a za niewaciwe stosowanie groziy wysokie kary, ale to nie miao najmniejszego znaczenia dla Goringa. By zachwycony, cieszy si kad zmian jak dziecko w dniu swoich urodzin, zaciera rce i mia si. Meble Goringa odpowiaday jego penej tuszy. Stare renesansowe biurko miao potne rozmiary, podobnie fotel do pracy, ktrego oparcie wznosio si wysoko ponad gow; by to prawdopodobnie tron jakiego ksicia. Na biurku kaza ustawi dwa srebrne wieczniki z olbrzymimi abaurami z pergaminu, obok wielk fotografi Hitlera. Podarowane mu przez Hitlera zdjcie, jako niewystarczajco okazae, kaza wielokrotnie powikszy, a kady go dziwi si temu szczeglnemu uhonorowaniu Goringa. Wiadomo bowiem byo w koach partyjnych i rzdowych, e Hitler ofiarowywa swoim paladynom fotografi zawsze takiej samej wielkoci, w srebrnej ramce, specjalnie zaprojektowanej przez pani Troost. W hallu podcignito a pod sufit olbrzymi obraz, aby odsoni wejcia do kabiny filmowej, znajdujcej si za cian. Obraz wyda mi si znany. Rzeczywicie, jak si dowiedziaem, Goring z waciw sobie niefrasobliwoci kaza,,swemu" pruskiemu dyrektorowi Muzeum im. Cesarza Fryderyka dostarczy do wasnego mieszkania synny obraz Rubensa Diana podczas polowania na jelenie, do owego czasu jedno z najwybitniejszych dzie bdcych w posiadaniu tego muzeum. W okresie trwania przebudowy Goring mieszka w paacu prezydenta Rzeszy, naprzeciw Reichstagu, w budowli z pocztkw dwudziestego wieku, noszcej wyrane cechy nowobogackiego rokoka. Tutaj odbyway si nasze narady w sprawie urzdzenia jego ostatecznej siedziby. Czsto obecny by przy tym jeden z dyrektorw cenionych zakadw Vereinigte Werkstatte", Paepke, starszy szpakowaty pan, peen najlepszych chci przypodobania si Goringowi, ale oniemielony jego gwatownym i bezceremonialnym sposobem traktowania podlegych mu ludzi. Pewnego dnia siedzielimy z Goringiem w pokoju, ktrego ciany w stylu wilhelmiskiego neorokoka pokryte byy od gry do dou paskorzebami przedstawiajcymi re - uosobienie brzydoty. Tyle wiedzia take Goring gdy zagadn: ,,Jak ocenia pan te dekoracje, panie dyrektorze? Nieze, prawda?" Zamiast powiedzie: To jest

51

okropne", starszy pan poczu si niepewnie; nie chcc narazi si swemu wysokiemu zleceniodawcy i klientowi, da wymijajc odpowied. Goring natychmiast wywszy zabaw, mrugn do mnie porozumiewawczo. ,,Ale, panie dyrektorze, pan tego nie uwaa za pikne? Zamierzam poleci panu udekorowanie w ten sposb wszystkich pomieszcze. Rozmawialimy o tym, nieprawda, panie Speer?" Tak, naturalnie, trwaj ju prace nad rysunkami". A wic, panie dyrektorze, widzi pan, to nasz nowy styl. Jestem pewien, e si panu podoba". Dyrektor wi si, jego sumienie artysty buntowao si, na czole wystpiy mu krople potu, szpicbrdka draa ze zdenerwowania. Goring postanowi zmusi starszego czowieka do jednoznacznego stwierdzenia: A wic niech pan si przyjrzy dokadnie tej cianie. Jak cudownie re pn si w gr. Jakbymy znajdowali si na powietrzu w ranej altanie. A pan moe si nie zachwyca czym takim?" Owszem, owszem!" mwi bojaliwie bliski rozpaczy dyrektor. Pan jako wybitny znawca sztuki musi si przecie zachwyca takim dzieem. Niech mi pan powie, czy nie uwaa pan tego za pikne?" W ten sposb gra cigna si tak dugo, a dyrektor uleg i zacz udawa podany zachwyt. Tacy jestecie wszyscy!" powiedzia potem Goring peen pogardy. I rzeczywicie: tacy byli wszyscy; odnosio si to w nie najmniejszym stopniu do samego Goringa, ktry nigdy nie mia dosy opowiadania Hitlerowi w czasie posikw o tym, jakie to jego mieszkanie bdzie teraz jasne i przestronne, tak samo jak paskie, mein fuhrer". Gdyby Hitler rozkaza, eby w jego pokojach piy si po cianach re, Gring take zadaby r. Ju zim 1933 roku, a wic zaledwie par miesicy po decydujcym obiedzie u Hitlera, przyjty zostaem do najcilejszego krgu otaczajcych go osb. Niewielu oprcz mnie byo takich, ktrzy korzystaliby z podobnych przywilejw. Niewtpliwie Hitler znajdowa szczegln przyjemno w obcowaniu ze mn, mimo e z natury byem powcigliwy i nierozmowny. Niejednokrotnie zadawaem sobie pytanie, czy przenosi on na mnie swe nie spenione marzenie modoci, by zosta wielkim architektem. Biorc jednak pod uwag fakt, e zachowanie Hitlera czsto opierao si na intuicji, nie da si znale zadowalajcego wyjanienia jego widocznej sympatii. Daleki byem jeszcze od mojej pniejszej klasycystycznej linii. Przypadkowo zachoway si projekty wysane na konkurs budowy

52

szkoy reichsfuhrerw NSDAP w Monachium-Grunwald, w ktrym jesieni 1933 roku mogli wzi udzia wszyscy architekci niemieccy. Projekt uwzgldnia ju wprawdzie wymagania reprezentacyjnoci, lecz zakada sprostanie im za pomoc skromnych rodkw, czego nauczyem si u Tessenowa. Hitler wraz z Troostem i ze mn obejrza prace konkursowe jeszcze przed zapadniciem werdyktu. Projekty, jak przyjte jest na konkursach, skadano anonimowo. Naturalnie, nie przeszedem. Dopiero po werdykcie, gdy zniesiono incognito, Troost w pewnej rozmowie w swojej pracowni pochwali mj projekt, a Hitler ku mojemu zdziwieniu zdoa go sobie dokadnie przypomnie, chocia oglda go wrd setek innych, nie duej ni kilka sekund. Pomin milczeniem pochwa wypowiedzian przez Troosta; prawdopodobnie uwiadomi sobie, e byem jeszcze daleki od tego, by sta si architektem odpowiadajcym jego wyobraeniom. Co dwa lub trzy tygodnie Hitler jedzi do Monachium; coraz czciej zabiera mnie ze sob. Po przyjedzie udawa si przewanie bezporednio do pracowni profesora Troosta. Ju po drodze, w pocigu, mia zwyczaj namitnie opowiada, jakie rysunki powinien przygotowa profesor: Szkic parteru Domu Sztuki chyba zmieni. Naleao tam zrobi kilka poprawek... Czy zaprojektowa ju szczegy sali jadalnej? A potem moe da nam obejrze szkice rzeb Wackerlego". Pracownia znajdowaa si na zaniedbanych tyach Theresienstrasse, niedaleko politechniki. Pust klatk schodow, nie malowan od lat, wchodzio si na drugie pitro; Troost wiadomy swej pozycji nigdy nie wychodzi na schody w oczekiwaniu Hitlera, nigdy take nie sprowadza go na d. Hitler ju w przedpokoju wita go sowami: Nie mog duej wytrzyma, panie profesorze! Niech pan pokae, co jest nowego". I zaraz znajdowalimy si w pracowni, gdzie Troost, jak zawsze pewny siebie i powcigliwy, pokazywa Hitlerowi swe plany i szkice pomysw. Ale pierwszy architekt fuhrera by w nie lepszej sytuacji ni pniej ja: Hitler rzadko dawa pozna po sobie, e mu si co podoba. Nastpnie pani profesor" demonstrowaa materiay i prbki kolorw cian do pomieszcze monachijskiego gmachu fuhrera", subtelnie i wyrafinowanie zharmonizowane ze sob, waciwie zbyt spokojne dla lubujcego si w efektach Hitlera. Ale podobay mu si. Mieszczaska, wywaona atmosfera, modna wwczas w bogatych sferach, przemawiaa do niego wyranie swym dyskretnym luksusem. Upywao zawsze dwie lub wicej godzin; potem Hitler egna si

53

krtko, ale bardzo serdecznie, aby dopiero teraz pojecha do swego wasnego mieszkania. Mwi jeszcze do mnie prdko: "Ale obiad w Osterii". W przyjtej porze, okoo wp do trzeciej, jechaem do maej restauracji artystw Osteria Bavaria", ktra zdobya nieoczekiwan saw, gdy staa si ulubionym lokalem Hitlera. atwiej mona sobie byo wyobrazi tutaj towarzystwo artystw, skupionych wok Lenbacha czy Stucka, o dugich wosach i potnych brodach, ni Hitlera z jego nienagannie ubranymi lub umundurowanymi ludmi. W O-sterii" czu si dobrze, jako artycie, ktremu zagrodzono drog", podobao mu si najwyraniej rodowisko, do ktrego kiedy chcia wej, a ktre teraz ostatecznie opuci i przecign. Nierzadko wskie grono zaproszonych osb musiao godzinami czeka na Hitlera: adiutant, gauleiter Bawarii. Wagner, jeli zdy si wyspa i pozby rauszu, naturalnie stale mu towarzyszcy nadworny fotograf Hofmann, ktry ju o tej porze bywa czasami podchmielony, bardzo czsto take sympatyczna miss Mitford, a niekiedy, ale raczej rzadko, jaki malarz lub rzebiarz. Czasem jeszcze dr Dietrich, szef prasowy Rzeszy, oraz zawsze Martin Bormann, sprawiajcy nadzwyczaj niepozorne wraenie sekretarz Rudolfa Hessa. Na ulicy czekao kilkaset osb, ktrym nasza obecno wystarczaa, by wiedzie, e przyjdzie on". Na zewntrz gona owacja: Hitler kieruje si do naszego staego kta, osonitego z jednej strony pciank; przy dobrej pogodzie siedzielimy na maym dziedzicu z imitacj altany. Gospodarz i obydwie kelnerki witani byli jowialnie: "Co dzi dobrego? Ravioli? Gdybycie tylko nie przyrzdzali tak smacznie. Jest zbyt ncce!" Hitler "mlaska" palcami. Wszystko byoby piknie, panie Deutelmoser. ale moja linia! Zapomina pan. e fuhrer nie moe je tego, na co miaby ochot". Potem studiowa dugo jadospis i wybiera ravioli. Kady zamawia to, co mu smakowao: sznycel, gulasz, take wino wgierskie w szklankach; pilimy wszyscy nie krpujc si, mimo e Hitler od czasu do czasu artowa na temat poeraczy padliny" i opijajcych si winem". Panowa tu swobodny nastrj. Obowizywaa cicha umowa: o polityce wspomina nie wolno. Jedynym wyjtkiem bya lady Mitford, ktra take w latach pniejszego napicia agitowaa w interesie swej ojczyzny i wrcz bagaa Hitlera, by pogodzi si z Angli. Mimo nieprzejednanej rezerwy z jego strony, nie ustpowaa. Pniej, we wrzeniu 1939 roku, w dniu wypowiedzenia wojny przez

54

Angli, usiowaa za pomoc malekiego pistoletu popeni samobjstwo w monachijskim Ogrodzie Angielskim. Hitler odda j w rce najlepszych specjalistw w Monachium i wkrtce kaza specjalnym samochodem przewie przez Szwajcari do Anglii. Gwnym tematem rozmw w czasie posikw bya zazwyczaj przedpoudniowa wizyta u profesora. Hitler wychwala w uniesieniu to, co widzia; bez trudu zachowywa w pamici wszystkie szczegy. Jego stosunek do Troosta by mniej wicej taki, jak stosunek ucznia do mistrza, co przypominao mi mj bezkrytyczny podziw dla Tessenowa. Podobao mi si to bardzo, byem zdziwiony, e ten ubstwiany przez swoje otoczenie czowiek zdolny by jeszcze do pewnego rodzaju czci. Hitler, ktry sam czu si architektem, respektowa w tej dziedzinie przewag fachowca; w polityce nie byby zdolny do tego nigdy. Opowiada szczerze, jak zapoznaa go z Troostem bardzo kulturalna rodzina Bruckmannw, wydawcw monachijskich. Gdy zobaczy jego prace, dozna uczucia, jak gdyby spado mu bielmo z oczu". Nie mogem ju patrze na to, co dotychczas narysowaem. Co za szczcie, e poznaem tego czowieka!" Rzeczywicie, trudno pomyle, jak wygldaby jego architektoniczny smak bez wpywu Troosta. Pokaza mi kiedy szkicownik z wczesnych lat dwudziestych. Ujrzaem zarysy reprezentacyjnych budowli w neobarokowym stylu wiedeskiej Ringstrasse z lat dziewidziesitych poprzedniego stulecia; w osobliwy sposb te projekty architektoniczne przemieszane byy na jednej stronie ze szkicami broni i okrtw wojennych. W porwnaniu z tym architektura Troosta bya wrcz skpa. Jego wpyw na Hitlera pozosta jednak tylko epizodem. A do koca swego ycia Hitler chwali architektw i budowle, ktre suyy mu za wzr w jego wczesnych szkicach - parysk Oper Wielk (1861-1874) Charlesa Garniera: "Klatka schodowa jest najpikniejsza na wiecie. Kiedy damy w swych kosztownych toaletach schodz na d. a mczyni w mundurach stoj szpalerem... Panie Speer, my te musimy zbudowa co takiego!" Marzy o Operze Wiedeskiej: Najwspanialszy dom operowy wiata o doskonaej akustyce. Kiedy siedziaem tam jako mody czowiek na czwartym balkonie..." O jednym z dwch architektw, twrcw tego gmachu, van der Nullu, opowiada: Sdzi, e opera nie udaa mu si. Niech pan pomyli, by tak zrozpaczony, e na dzie przed otwarciem wpakowa sobie kul do gowy. Inauguracja bya jego najwikszym sukcesem, cay wiat chwali tego architekta!" Podobne opowieci prowadziy nastpnie do rozwaa, w jak cikich sytuacjach on sam si ju znajdowa i jak zawsze szczliwy zwrot ocala go jednak. Nigdy nie wolno rezygnowa", mwi.

55

Ze szczeglnym uznaniem odnosi si do licznych budowli teatralnych Hermanna Helmera (1849-1919) i Ferdinanda Fellnera (1847 1916). ktrzy pod koniec XIX wieku wznosili nie tylko w Aust-roWgrzech, lecz take w Niemczech pnobarokowe budynki teatralne, wykonane wedug staego schematu. Pamita, w jakich miastach znajduj si ich budowle, i kaza pniej zrekonstruowa zniszczony teatr w Augsburgu. Ceni jednak take surowych mistrzw XIX wieku, jak Gottfried Semper (1803-1879), ktry w Drenie zbudowa oper i galeri malarstwa, a w Wiedniu paac cesarski i muzeum dworskie, oraz Theophil Hansen (1803-1883), twrca kilku znanych budowli klasycystycznych w Atenach i Wiedniu. Jak tylko w 1940 roku wojska niemieckie zajy Bruksel, musiaem tam jecha, by obejrze olbrzymi Paac Sprawiedliwoci Poelaerta (1817-1879), ktrym si zachwyca, chocia zna t budowl, podobnie jak oper parysk, tylko z planw; po moim powrocie kaza sobie zda szczegow relacj. Taki by wiat architektoniczny Hitlera. W kocu jednak skania si coraz czciej ku napuszonemu neobarokowi, jaki kultywowa kaza swemu nadwornemu architektowi take Wilhelm II; by to w gruncie rzeczy jedynie barok schykowy", podobny do tego, ktry towarzyszy rozpadowi cesarstwa rzymskiego. Tak wic w dziedzinie architektury, podobnie jak w dziedzinie malarstwa i plastyki, Hitler tkwi w wiecie swej modoci: by to wiat z okresu 1880-1910. ktry nada cechy szczeglne zarwno jego smakowi artystycznemu, jak i jego wyobraeniom politycznym i ideologicznym. Znamienne byy dla Hitlera kracowo rne skonnoci. Entuzjazmowa si otwarcie wzorami wiedeskimi, ktre utrwaliy mu si w pamici za modu, a jednoczenie owiadcza: ,,Dopiero u Troosta nauczyem si, czym jest architektura. Kiedy miaem troch pienidzy, kupowaem raz za razem meble przez niego projektowane, ogldaem jego budowle, urzdzenie Europy i byem zawsze wdziczny losowi, ktry spotka mnie w postaci pani Bruckmann i zaprowadzi do tego mistrza. Kiedy partia miaa wicej rodkw, daem mu zlecenie na przebudow i urzdzenie brunatnego domu. Widzia go pan. Jakie trudnoci miaem z tego powodu! Ci drobnomieszczanie nalecy do partii uwaali to za zbytni rozrzutno. A ile nauczyem si przy tej przebudowie od profesora!" Paul Ludwig Troost by Westfalczykiem. Wysokiego wzrostu, szczupy, o gadko ogolonej czaszce. Powcigliwy w sowach i gestach, nalea do grupy takich architektw, jak Peter Behrens, Joseph M.

56

Olbrich, Bruno Paul i Walter Gropius, ktrzy przed 1914 rokiem na znak protestu wobec jugendstilu, lubujcego si w bogatej ornamentyce, reprezentowali kierunek charakteryzujcy si oszczdnym siganiem do rodkw architektonicznych, prawie cakowitym zarzuceniem ornamentw; czy on w sobie spartaski tradycjonalizm z elementami moderny. Troost odnosi wprawdzie niekiedy sukcesy na konkursach, nigdy jednak przed 1933 rokiem nie udao mu si wej do czowki. aden ,,styl fuhrera" nie istnia, niezalenie od tego, jak szeroko rozwodzia si o tym prasa partyjna. To, co zostao kreowane na oficjaln architektur Rzeszy, byo jedynie wprowadzonym przez Troosta neoklasycyzmem, ktry by nastpnie powielany, modyfikowany, naduywany lub znieksztacany a do miesznoci. Hitler ceni w stylu klasycystycznym jego ponadczasowy charakter, tym bardziej e sdzi nawet, jakoby znalaz w plemieniu Dorw punkty styczne ze wiatem germaskim; mimo to bdne byoby doszukiwanie si u Hitlera stylu budowlanego opartego na kryteriach ideologicznych. Nie odpowiadao to jego pragmatycznemu sposobowi mylenia. Hitler niewtpliwie realizowa pewien zamiar, zabierajc mnie regularnie do Monachium na narady budowlane. Najwidoczniej chcia mnie take uczyni uczniem Troosta. Bogata, ale wskutek ograniczenia si do prostych form powcigliwa architektura mojego drugiego nauczyciela wywara na mnie wpyw decydujcy. Przewleka rozmowa przy stole w Osterii" skoczya si: Profesor powiedzia mi dzisiaj, e w gmachu fuhrera zdejmuje si szalunki na klatce schodowej. Nie mog si doczeka. Bruckner, niech pan kae sprowadzi samochody, zaraz tam pojedziemy. Pan take pojedzie?" Popiesznie pobieg prosto na klatk schodow budowli, obejrza j z dou, z galerii, ze schodw, wszed znowu na gr, przeywa zachwyt. Wreszcie zwiedzi budowl do ostatniego kta, raz jeszcze wykaza dokadn znajomo kadego szczegu i wymiarw wszystkich pomieszcze, czym wprawi w zdumienie znajdujce si na budowie osoby. Zadowolony z postpw prac, zadowolony z samego siebie, gdy by przyczyn i motorem tych budowli, skierowa si do nastpnego celu: willi swego fotografa w Monachium-Bogenhausen. Przy dobrej pogodzie podawano tam kaw w maym ogrdku, majcym okoo dwustu metrw kwadratowych, otoczonym przez ogrody innych willi. Hitler prbowa broni si przed zjedzeniem ciasta,

57

w kocu jednak, wygaszajc wiele komplementw pod adresem pani domu, pozwala naoy sobie troch na talerzyk. Przy piknym socu zdarzao si, e on, fuhrer i kanclerz Rzeszy, zdejmowa marynark i kad si w koszuli na trawniku. U Hofmannw czu si jak u siebie w domu; kiedy kaza sobie przynie utwory Ludwiga Thomy, wybra jedn ze sztuk i czyta na gos. Szczegln rado sprawiay Hitlerowi obrazy, ktre mu fotograf przedstawia do wyboru w mieszkaniu. Pocztkowo osupiaem widzc, co Hofmann demonstrowa Hitlerowi i co znajdowao jego poklask, pniej przyzwyczaiem si do tego. nie dajc si jednak skoni do rezygnacji ze zbierania wczesnoromantycznych krajobrazw, na przykad Rottmanna, Friesa czy Kobella. Jednym z ulubionych malarzy Hitlera, jak i Hofmanna by Eduard Grutzner, ktry ze swymi raczcymi si winem mnichami i piwniczymi waciwie bliszy by skonnociom fotografa ni Hitlera abstynenta. Ale Hitler patrzy na te obrazy w aspekcie ..artystycznym". Co. to kosztuje tylko pi tysicy marek?" Obraz mia na pewno nie wiksz warto handlow ni 2 tysice marek. Hofmann, to jest darmo! Niech pan przyjrzy si tym szczegom! Grutzner jest wyranie niedoceniany". Nastpny obraz tego malarza kosztowa go znacznie wicej. On nie zosta jeszcze odkryty. Rembrandt take przez cae dziesiciolecia po swej mierci uchodzi za nic. Wtedy jego obrazy dawano niemal za darmo. Niech mi pan wierzy, ten Grutzner bdzie kiedy wart tyle co Rembrandt. Rembrandt take nie potrafiby tego lepiej namalowa". We wszystkich dziedzinach sztuki Hitler uwaa schyek XIX wieku za jedn z najwikszych epok kulturalnych w historii ludzkoci, tylko, jak mwi, wskutek maego dystansu czasowego nie docenion jeszcze. Ta ocena nie obejmowaa jednak impresjonizmu, gdy natomiast naturalizm Leibla lub Thomy odpowiada jego ugrzecznionym skonnociom artystycznym. Najwyej stawia Makarta. ceni take bardzo Spitzwega. W tym przypadku potrafiem zrozumie jego upodobanie, chocia mniej podziwia zamaszyst i czsto impresjonistyczn manier malarsk, a bardziej biedermeierowski genre. agodny humor, z jakim Spitzweg pokpiwa z maomiasteczkowoci Monachium swej epoki. Pniej wyszo na jaw, ku przykremu zaskoczeniu fotografa, e to upodobanie do Spitzwega wykorzysta jaki faszerz. Hitler niepokoi si pocztkowo, ktre z jego Spitzwegw s prawdziwe, szybko jednak stumi te wtpliwoci i powiedzia zoliwie: Wie pan, obrazy Spitzwega wiszce u Hofmanna s w czci faszywe. Widz to po nich. Ale pozwlmy mu si cieszy".

58

Czsto odwiedza ,,Carltons Teestuben", pseudoluksusowy lokal z kopiami stylowych mebli i lustrami z imitacji krysztau. Lubi go, poniewa tu monachijczycy nie zakcali mu spokoju owacjami lub probami o autografy, co zdarzao si przewanie gdzie indziej. Czsto pnym wieczorem telelonowano z mieszkania Hitlera: ,,Fuhrer jedzie do Cafe Heck i prosi, by pan take przyby". Musiaem wyskakiwa z ka i nie miaem widokw na wczeniejszy powrt ni o drugiej lub trzeciej nad ranem. Hitler usprawiedliwia si niekiedy: Do pnego chodzenia spa przyzwyczaiem si w czasach swej walki. Po zebraniach musiaem siada do stou razem ze starymi, a poza tym byem tak podniecony swymi przemwieniami, e nie mgbym zasn przed witem". Cafe Heck" bya w przeciwiestwie do Carltons Teestuben" umeblowana prostymi drewnianymi krzesami i metalowymi stolikami. Bya to stara kawiarnia partyjna, gdzie Hitler spotyka si dawniej z towarzyszami walki. Podczas swych pobytw w Monachium po 1933 roku nie kontaktowa si ju z nimi. chocia przez tyle lat okazywali mu swe oddanie. Spodziewaem si, e ma w Monachium grono bliskich przyjaci, nie byo jednak nic takiego. Przeciwnie. Hitler wpada raczej w zy humor, gdy ktry z dawnych kompanw pragn z nim rozmawia, i prawie zawsze potrafi pod rnymi pozorami odmwi albo odwlec spenienie takiej proby. Starzy towarzysze partyjni niewtpliwie nie zawsze umieli utrzyma dystans, co Hitler mimo swej caej okazywanej na zewntrz przystpnoci uwaa teraz za konieczne. Czsto byli niestosownie poufali, a ich zdobyte rzekomo prawo do poufaoci nie odpowiadao ju historycznej roli, jak tymczasem Hitler zacz sobie przypisywa. Nadzwyczaj rzadko odwiedza ktrego z nich. Zdoali ju przywaszczy sobie wspaniae wille, wikszo piastowaa wane stanowiska. Ale spotykali si jedynie w rocznic puczu z 9 listopada 1923 roku ktr witowano w "Burgerbraukeller". Hitler dziwnie jako nie cieszy si wcale na to spotkanie, a raczej za kadym razem zdradza niech do tego obowizku. Po 1933 roku do szybko wytworzyy si rne grupy, odlege od siebie, ale jednoczenie wzajemnie szpiegujce si, rywalizujce ze sob i ywice wobec siebie pogard. Rozprzestrzeniaa si swego rodzaju mieszanina lekcewaenia i zawici. Wizao si to take z tym, e wok kadego nowego dygnitarza szybko tworzy si wski krg ludzi. Tak wic Himmler obcowa prawie wycznie ze sw wit z SS, ktrej bezwzgldnego uwielbienia mg by pewny. Goring zebra wok siebie

59

gromad bezkrytycznych pochlebcw, po czci z jego bliskiej rodziny, po czci spord najbliszych wsppracownikw i adiutantw; Goeb-bels czu si dobrze w otoczeniu wielbicieli ze rodowiska literackiego i filmowego; Hess zajmowa si problemami homeopatii, lubi muzyk kameraln i mia dziwacznych, ale take interesujcych znajomych. Goebbels, jako intelektualista, patrzy z gry na niewyksztaconych filistrw kierowniczej grupy monachijskiej, a oni znowu kpili sobie z ambicji literackich zarozumiaego doktora. Zdaniem Goringa ani filistrzy monachijscy, ani Goebbels nie reprezentowali stosownego dla niego poziomu, unika wic wszelkich kontaktw towarzyskich z nimi. Himmler natomiast uwaa si za stojcego znacznie wyej od wszystkich innych, przekonany o elitarnym posannictwie SS, co wyraao si niekiedy w faworyzowaniu synw ksit i hrabiw. Hitler take mia swj najcilejszy entourage, cigncy za nim zawsze w tym samym skadzie: szoferzy, fotograf, pilot i sekretarze. Hitler zespala co prawda pod wzgldem politycznym te grupy o rozbienych deniach, ale na obiadach u niego czy podczas wywietlania filmw ju w rok po przejciu wadzy nie widziao si do czsto ani Himmlera, ani Goringa czy Hessa, by mc mwi o yciu towarzyskim nowego reimu. A kiedy si pojawiali, ich zainteresowania tak bardzo koncentroway si na Hitlerze i zabieganiu o jego wzgldy, e zacienianie wizi z innymi grupami nie dochodzio do skutku. Co prawda Hitler take nie popiera kontaktw towarzyskich w kierowniczej grupie. Im krytyczniejsza stawaa si pniej sytuacja, tym nieufniej obserwowano wzajemne prby zblienia si. Dopiero gdy byo ju po wszystkim, w niewoli, yjcy jeszcze szefowie tych zamknitych w sobie, miniaturowych wiatw znaleli si po raz pierwszy razem, cho teraz przymusowo, w pewnym hotelu luksemburskim. W owych dniach spdzanych w Monachium Hitler mao troszczy si o sprawy pastwowe i partyjne, jeszcze mniej ni bdc w Berlinie lub w Obersalzbergu. Na narady przewanie pozostawaa godzina lub dwie dziennie. Wikszo czasu mijaa mu na chodzeniu po budowach, pracowniach, kawiarniach i restauracjach, na dugich monologach wobec tych samych ludzi, ktrzy ju a nadto dobrze znali stale powtarzajce si tematy i mozolnie prbowali ukry nud. Po dwch lub trzech dniach spdzonych w Monachium Hitler rozkazywa zwykle przygotowa wyjazd na ,,gr". Kilkoma otwartymi samochodami jechalimy po zakurzonych drogach; autostrady do Salzburga jeszcze wtedy nie byo, ale budowano j w pierwszej kolejnoci. W pewnej wiejskiej gospodzie w Lammbach nad

60

Chiemsee robilimy najczciej przerw na podwieczorek w postaci poywnego ciasta, ktrego Hitler prawie nigdy nie potrafi sobie odmwi. Potem pasaerowie drugiego czy trzeciego samochodu znowu poykali przez dwie godziny kurz, gdy kolumna jechaa mocno cieniona. Do Berchtesgaden odchodzia stroma droga grska pena wyboi, a na Obersalzbergu oczekiwa nas may drewniany dom Hitlera, przytulny, o bardzo stromym dachu i skromnych pomieszczeniach: jadalnia, may pokj dzienny, trzy sypialnie. Meble pochodziy z okresu, w ktrym dominoway ozdobne szafy w staroniemieckim stylu, nadajce mieszkaniu cechy przytulnej drobnomieszczaskoci. Pozacana klatka z kanarkiem, kaktus i drzewko kauczukowe potgoway jeszcze to wraenie. Na bibelotach i poduszkach wyhaftowanych przez zwolenniczki fuhrera widniay swastyki, w kompozycji na przykad ze wschodzcym socem lub napisem Wieczna wierno". Hitler powiedzia do mnie zakopotany: ,,Ja wiem, to nie s adne rzeczy, ale wiele z nich to take prezenty. Nie chciabym si z nimi rozstawa". Wkrtce wychodzi ze swej sypialni, gdzie zamienia marynark na lekk kurtk bawarsk z jasnoniebieskiego lnu i wkada do tego ty krawat. Na og od razu zaczyna omawia plany budowlane. Po kilku godzinach przyjeda niewielki kryty Mercedes" z dwiema sekretarkami, pann Wolf i pann Schroder, w ktrych towarzystwie znajdowaa si przewanie prosta monachijska dziewczyna, Ewa Braun. Raczej mia i wiea ni adna, robia wraenie skromnej. Nic nie wskazywao, e bya kochank wadcy. Temu zamknitemu samochodowi nigdy nie byo wolno jecha w oficjalnej kolumnie, gdy nie chciano, by ludzie kojarzyli go z Hitlerem. Rwnie obecno sekretarek miaa maskowa przyjazd kochanki. Zaskakiwao mnie, e Hitler unika wszystkiego, co wskazywaoby na intymn przyja z Ew Braun, by jednak pnym wieczorem uda si z ni do sypialni na pitrze. Zawsze pozostawao dla mnie niezrozumiae, dlaczego ten niepotrzebny, peen nienaturalnej sztywnoci dystans zachowywa nawet w najcilejszym gronie, przed ktrym przecie w aden sposb nie mona byo ukry tego stosunku. Ewa Braun trzymaa si z daleka od wszystkich osb z otoczenia Hitlera. W stosunku do mnie zmienio si to dopiero z biegiem lat. Kiedy poznalimy si bliej, zauwayem, e jej powcigliwy sposb bycia, odczuwany przez wielu jako wynioso, wynika jedynie z zakopotania; wiadoma bya swej dwuznacznej pozycji. W pierwszych latach naszej znajomoci Hitler mieszka w swym maym domu jedynie z Ew Braun, adiutantem i kamerdynerem; my

61

za. pi lub sze zaproszonych osb, a wic Martin Bormann, szef prasowy Rzeszy, dr Dietrich. dwie sekretarki i ja, lokowalimy si w pooonym obok pensjonacie. Fakt, e Hitler postanowi osiedli si na Obersalzbergu, wydawa si wiadczy o jego mioci do przyrody. Myliem si tu jednak. Wprawdzie czsto podziwia pikne widoki, ale przewanie pocigaa go raczej potga przepaci ni sympatyczna harmonia krajobrazu. By moe czu wicej, ni potrafi okaza. Zauwayem, e nie sprawiao mu wikszej przyjemnoci przyjmowanie kwiatw, ceni je raczej jako dekoracj. Kiedy, bodaj e w 1934 roku. delegacja berliskiej organizacji kobiet chciaa powita Hitlera na Anhalter Bahnhof i wrczy mu kwiaty, jej przewodniczca zadzwonia do Hankego. sekretarza ministra propagandy, by dowiedzie si, jakie fuhrer najbardziej lubi. Hank powiedzia do mnie: "Telefonowaem wszdzie, pytaem adiutantw, bez skutku. Nie ma ulubionych kwiatw". Po chwili zastanowienia spyta: ,.Co pan myli Speer? Moe powiemy, e szarotki? Myl1, e szarotki byyby najlepsze. To co osobliwego, a w dodatku pochodzi z gr bawarskich. Odpowiedzmy po prostu, e szarotki!" Od tego czasu szarotki byy oficjalnie ,,kwiatami fuhrera". Zdarzenie to ukazuje, jak propaganda partyjna samodzielnie ksztatowaa niekiedy wizerunek Hitlera. Hitler czsto opowiada o dalekich wdrwkach grskich, ktre kiedy odbywa. Dla alpinisty znaczyy one co prawda niewiele. Alpinizm i zjazdy narciarskie zdecydowanie odrzuca: ,,Jak mona znajdowa przyjemno w sztucznym przeduaniu okropnej zimy przez pobyt na duych wysokociach?" Cigle wyraa sw niech do niegu, na dugo jeszcze przed katastrofaln kampani zimow 1941/1942 roku. Najchtniej zakazabym uprawiania tych sportw, poniewa zdarza si przy nich wiele nieszcz. Ale przecie oddziay grskie bior spord takich wariatw swj narybek". W latach 1934-1936 Hitler odbywa jeszcze dusze spacery po publicznych drogach lenych, w towarzystwie swych goci i trzech lub czterech ubranych po cywilnemu agentw policji kryminalnej, ktrzy naleeli do oddziau pomocniczego gwardii przybocznej. Moga mu take towarzyszy w tych spacerach Ewa Braun, co prawda tylko wraz z obiema sekretarkami i na kocu kolumny. Ten, kogo przywoa do przodu, uchodzi za wyrnionego, choby rozmowa z nim bya bardzo skpa. Mniej wicej co p godziny Hitler zmienia partnera. "Niech pan przyle mi szefa prasowego", mwi na przykad, i towarzyszca mu osoba wracaa do wity. Szlimy

62

szybko, mijajc niekiedy innych spacerowiczw, ktrzy stawali na brzegu drogi, kaniali si z czci lub zdobywali na odwag, przewanie kobiety lub dziewczta, by zagadn Hitlera, na co on reagowa kilkoma przyjaznymi sowami. Czsto celem wdrwki by ,,Hochlenzer" maa gospoda grska, albo oddalona o godzin "Scharitzkehl", gdzie przy prostych drewnianych stoach wypijalimy na powietrzu po szklance mleka lub piwa. Rzadziej zdarzaa si dusza wycieczka. Kiedy na przykad z generaem pukownikiem von Blombergiem, naczelnym dowdc Wehrmachtu. Gdy mwili o wanych problemach militarnych, wszyscy musieli zachowywa odpowiednio du odlego. Take gdy zatrzymalimy si na lenej polanie, Hitler kaza kamerdynerowi w do znacznej odlegoci rozoy koce, by wypocz na nich z generaem pukownikiem - scenka pozornie sielankowa i nie budzca podejrze. Innym razem trasa prowadzia samochodem do Konigssee, a nastpnie motorwk do pwyspu Bartholoma. Odbywalimy te trzygodzinn wdrwk przez Scharitzkehl do Knigssee. Na ostatnim odcinku musielimy niemal przeciska si wrd licznych spacerowiczw, ktrych zwabia pikna pogoda. Interesujce, e pocztkowo nie rozpoznano Hitlera w jego bawarskim stroju ludowym, gdy nikt chyba nie przypuszcza, e znajduje si on w gromadzie pieszych. Dopiero w pobliu celu naszej wdrwki - gospody Schiffmeister", dogonia nas masa rozentuzjazmowanych ludzi, ktrzy zdoali ju sobie uwiadomi, kogo przed chwil spotkali. Z trudem dopadlimy drzwi - pierwszy przypieszonym krokiem Hitler - nim zdoa nas okry szybko rosncy tum. Siedzielimy przy kawie i ciastkach, a wielki plac na zewntrz zapenia si coraz bardziej. Dopiero gdy nadeszy posiki z oddziau ochrony, Hitler wszed do odkrytego samochodu. Stojcego na przednim siedzeniu, obok kierowcy, z lew rk opart na przedniej szybie, mogy widzie nawet dalej znajdujce si osoby. W takich momentach entuzjazm nie mia granic, wielogodzinne czekanie byo wreszcie wynagrodzone. Dwch ludzi z oddziau pomocniczego szo przodem i po trzech z obu stron samochodu, ktry w tempie piechura przeciska si przez napierajcy tum. Siedziaem jak zwykle na zapasowym miejscu, tu za Hitlerem. Nigdy nie zapomn tych wybuchw radoci, tego upojenia, ktre malowao si na tak wielu twarzach. Gdzie przyby Hitler, gdzie tylko zatrzymywao si na krtko jego auto. wszdzie w owych pierwszych latach jego panowania powtarzay si takie sceny. Nie byy one efektem oratorskiego lub sugestywnego oddziaywania na masy, lecz wywoywaa je sama obecno Hitlera.

63

Podczas gdy poszczeglne jednostki w tumie ulegay zwykle nastrojowi uniesienia tylko na par sekund, Hitler poddany by niemal cigemu oddziaywaniu takich scen. Podziwiaem go wwczas, e mimo to zachowa niewymuszone formy w kontaktach prywatnych. Mona to chyba zrozumie: mnie te poryway te wybuchy hodu. Ale jeszcze silniej oddziaywa na mnie fakt, e kilka minut lub godzin pniej rozmawiaem z boyszczem narodu o planach budowlanych, siedziaem z nim w teatrze lub w Osterii" jadem ravioli - oszaamia mnie ten kontrast. Podczas gdy jeszcze przed kilkoma miesicami entuzjazmowaem si perspektyw projektowania i wznoszenia budowli, teraz byem cakowicie pod urokiem Hitlera, przywizany do niego bezgranicznie i nieprzytomnie - bybym gotw pj za nim wszdzie. A przy tym najwyraniej chcia otworzy przede mn pen sawy karier architekta. Wiele lat pniej czytaem w Spandau fragment Cassirera, mwicy o ludziach, ktrzy z wasnych pobudek odrzucaj najwyszy przywilej czowieka - niezaleno. Byem jednym z nich. Dwa zgony w 1934 roku wywary pitno na yciu pywatnym i pastwowym: po kilku tygodniach cikiej choroby zmar 21 stycznia architekt Hitlera, Troost, a 2 sierpnia dokona ywota prezydent Rzeszy, von Hindenburg, ktrego mier utorowaa Hitlerowi drog do nieograniczonej wadzy. 15 padziernika 1933 roku Hitler pooy uroczycie kamie wgielny pod budow Domu Sztuki Niemieckiej w Monachium. Uderza przy tym srebrnym motkiem, zaprojektowanym na t okazj przez Troosta. Motek rozpad si na kawaki. W cztery miesice pniej Hitler powiedzia do nas: Kiedy rozlecia si motek, wiedziaem od razu, e to zy znak! Co si zdarzy! Teraz wiem, dlaczego motek si rozpad: architekt musia umrze". Zaobserwowaem niemao przykadw wskazujcych na zabobonno Hitlera. Dla mnie rwnie mier Troosta oznaczaa cik strat. Zaczy si bowiem midzy nami ksztatowa bardziej zaye stosunki, po ktrych obiecywaem sobie satysfakcj osobist, a zarazem korzyci artystyczne. Funk, wczesny sekretarz stanu Goebbelsa, by innego zdania. W dniu mierci Troosta spotkaem go w poczekalni jego ministra, dugie cygaro dopeniao obrazu okrgej twarzy: Gratuluj! Teraz pan jest tym pierwszym!" Miaem dwadziecia osiem lat.

64

Rozdzia 5

MEGALOMANIA W ARCHITEKTURZE

Przez pewien czas wygldao na to, e Hitler sam chciaby przej biuro Troosta. Obawia si, i dalsze prace nad planami prowadzone bd bez koniecznego wczucia si w idee zmarego. Najlepiej, jeli wezm to w swoje rce", powiedzia. Ostatecznie zamiar ten nie by przecie dziwaczniejszy ni objcie pniej naczelnego dowdztwa nad armi. Niewtpliwie przez kilka tygodni podniecao go przedstawianie siebie w roli szefa sprawnie dziaajcej pracowni. Ju w czasie podry do Monachium przygotowywa si niekiedy do tego, rozmawiajc o projektach budowli lub sporzdzajc szkice, by w kilka godzin pniej siedzie przy stole krelarskim waciwego szefa biura i korygowa plany. Ale szef biura Gali, poczciwy, prosty monachijczyk, broni dziea Troosta z nieoczekiwanym uporem, nie zgadza si na szczegowe z pocztku propozycje rysunkowe Hitlera i przedstawia lepsze rozwizania. Hitler nabra do niego zaufania i wkrtce milczco poniecha swego zamiaru; doceni umiejtnoci tego czowieka. Po pewnym te czasie powierzy mu kierowanie pracowni i da dodatkowe zadania. Utrzymywa take cise kontakty z wdow po swym zmarym architekcie, z ktr od dawna pozostawa w bliskiej przyjani. Bya to kobieta majca charakter i dobry smak, umiejca broni swych pogldw, czsto samodzielnych, wytrwaej ni niektrzy mczyni piastujcy stanowiska i godnoci. W obronie prac zmarego ma wystpowaa zaciekle, a niekiedy nawet zbyt gwatownie, wskutek czego wielu obawiao si jej. Zwalczaa Bonatza, poniewa by tak nieostrony, e wypowiedzia si przeciw rozwizaniu zastosowanemu przez Troosta na monachijskim Konigsplatz, poddawaa ostrej krytyce

65

nowoczesnych architektw Vorhoelzera i Abla, a we wszystkich tych przypadkach zajmowaa takie samo stanowisko jak Hitler. Z drugiej strony polecaa mu wedug swego uznania architektw monachijskich, krytykowaa bd chwalia artystw i wydarzenia artystyczne, tak e wkrtce staa si w Monachium, poniewa Hitler liczy si z jej zdaniem, swego rodzaju wyroczni w dziedzinie sztuki. Niestety, nie w sprawach malarstwa. Wstpna ocen obrazw nadsyanych na coroczn Wielk Wystaw Sztuki Hitler zleci swemu fotografowi Hofmannowi. Pani Troost krytykowaa czsto jednostronny wybr, ale w tej dziedzinie Hitler by wobec niej nieustpliwy, tak e wkrtce zrezygnowaa z wsplnego ogldania nadsyanych eksponatw. Jeli sam chciaem podarowa jakie obrazy swoim wsppracownikom, wysyaem porednikw, by rozejrzeli si po piwnicach Domu Sztuki Niemieckiej, gdzie magazynowano wyeliminowane dziea. Kiedy niektre z nich spotykam w mieszkaniach swoich znajomych, rzuca mi si w oczy, e nie rni si prawie od tych, ktre dopuszczano na wczesne wystawy. Rnice, budzce kiedy tak ostre polemiki, zaniky z biegiem czasu. Pucz Rohma przeyem w Berlinie. W miecie czuo si napicie; w Ogrodzie Zoologicznym stacjonowali onierze w rynsztunku bojowym; uzbrojona w karabiny policja jedzia ciarwkami po ulicach, atmosfera bya wyranie przygniatajca, podobnie jak 20 lipca 1944 roku, ktry to dzie take miaem przey w Berlinie. Nastpnego dnia Goringa prezentowano jako zbawc Berlina. Tu przed poudniem Hitler wrci z Monachium, z akcji aresztowa, a ja odebraem telefon od jego adiutanta: Czy ma pan jakie nowe plany? Niech je pan tutaj przyniesie!" Wynikao std, e otoczenie Hitlera pragnie skierowa jego uwag na zagadnienia architektoniczne. Hitler by w najwyszym stopniu zdenerwowany i, jak sdz jeszcze dzisiaj, przekonany wewntrznie, e wyszed cao z wielkiego niebezpieczestwa. W owych dniach po wielekro opowiada, jak wkroczy w Wiessee do hotelu Hanselmayer"; nie zapomina przy tym o podkreleniu swej odwagi: Bylimy bez broni, niech pan pomyli, i nie wiedzielimy, czy te winie nie wystawiy przeciw nam uzbrojonych wart!" Atmosfera homoseksualna napawaa go wstrtem. ,,W jednym z pokoi zaskoczylimy nagich dwch modych ludzi". Najwyraniej sdzi, e swoim osobistym udziaem w akcji zapobieg w ostatniej chwili katastrofie: Tylko ja mogem to rozwiza. Wicej nikt".

66

Otoczenie Hitlera starao si wzmc jego odraz do zastrzelonych przywdcw SA, relacjonujc mu gorliwie wiele szczegw z intymnego ycia Rohma i jego wity. Bruckner rozoy przed Hitlerem jadospisy z biesiad tej wyuzdanej kompanii. Znaleziono je podobno w berliskiej kwaterze gwnej SA; widniaa na nich wielka liczba da, delikatesy sprowadzane z zagranicy, abie udka, jzyki ptasie, petwy rekina, jaja mew, a do tego stare francuskie wina i najlepsze szampany. Hitler powiedzia ironicznie: No, mamy tutaj tych rewolucjonistw! I dla takich nasza rewolucja bya zbyt opieszaa!" Z wizyty u prezydenta Rzeszy wrci bardzo uradowany; jak opowiada, Hindenburg pochwali jego dziaanie mniej wicej tymi sowami: ,,W odpowiednim momencie nie wolno waha si przed wycigniciem choby najostrzejszych konsekwencji. Trzeba pozwoli take, by popyna krew". Jednoczenie w gazetach mona byo przeczyta, e prezydent Rzeszy von Hindenburg oficjalnie pogratulowa skutecznoci dziaania swemu kanclerzowi Rzeszy Hitlerowi i pruskiemu premierowi Gringowi 1. Kierownictwo niemal nerwowo si krztajc czynio wszystko, aeby usprawiedliwi akcj. Wielodniowa aktywno zakoczya si przemwieniem Hitlera przed specjalnie zwoanym Reichstagiem. Pene zapewnie o niewinnoci, zdradzao ono wiadomo winy. Hitler, ktry si broni w przyszoci ju si to nie zdarzy, nawet w roku 1939, po wejciu na drog wojny. Take i ministrowi sprawiedliwoci Gurtnerowi polecono zoenie wyjanie. Poniewa by bezpartyjny i w zwizku z tym wydawa si niezaleny od Hitlera, wystpienie jego miao szczegln wag dla wszystkich sceptykw. Niemae wraenie wywar fakt, e Wehrmacht milczco przyj mier swego generaa, Schleiche-ra. Jednak najbardziej przekonywajc moliwo tumaczenia sytuacji dawaa mnie, i wielu moim nie zaangaowanym politycznie znajomym, postawa Hindenburga. Feldmarszaek z pierwszej wojny wiatowej by dla wczesnej generacji pochodzenia mieszczaskiego czcigodnym autorytetem. Ju w moich szkolnych latach uosabia nieugitego, niezomnego bohatera najnowszej historii; otaczajca go sawa stawaa si dla nas, dzieci, owian mg tajemniczoci legend. Wraz z dorosymi w ostatnim roku wojny wbijalimy w olbrzymie statuy Hindenburga elazne gwodzie, z ktrych kady kosztowa kilka marek. Od czasw szkolnych Hindenburg by dla mnie symbolem absolutnej zwierzchnoci. wiadomo tego, e Hitler jest osaniany przez t najwysz instancj, dawaa uczucie uspokojenia.

67

Po puczu Rohma prawica, reprezentowana przez prezydenta Rzeszy, ministra spawiedliwoci i generalicj, nieprzypadkowo stana po stronie Hitlera. Wolna bya ona co prawda od radykalnego antysemityzmu, wyznawanego przez Hitlera, gardzia wrcz tym wybuchem plebejskich uczu nienawici. Jej konserwatyzm nie mia nic wsplnego z rasistowskimi urojeniami. Otwarcie demonstrowana sympatia dla akcji Hitlera miaa cakiem inne przyczyny: w czasie mordw popenionych 30 czerwca 1934 roku zlikwidowane zostao silne lewe skrzydo partii, reprezentowane gwnie w SA. Czuo si ono zawiedzione co do rezultatw rewolucji. Nie bez powodu. Wychowywana przed rokiem 1933 w duchu rewolucji wikszo czonkw SA powanie traktowaa rzekomo socjalistyczny program Hitlera. Podczas swojej krtkiej dziaalnoci w Wannsee mogem obserwowa na najniszym szczeblu, jak szeregowy czonek SA znosi ofiarnie wszelkie wyrzeczenia, strat czasu i ryzyko, spodziewajc si, e otrzyma za to kiedy odczuwaln rekompensat. Kiedy jej zabrako, narasta zaczo niezadowolenie i niech, ktre mogy atwo sta si si wybuchow. By moe interwencja Hitlera naprawd przeszkodzia wybuchowi drugiej rewolucji", o ktrej mwi Rohm. Przy pomocy takich argumentw uspokajalimy nasze sumienia. Ja i wielu innych poszukiwalimy gorliwie usprawiedliwie i uznawalimy za norm w naszych nowych warunkach to, co jeszcze dwa lata wczeniej budzio nasz sprzeciw. Tumilimy wtpliwoci, ktre mogyby zakci nam spokj. Patrzc z dystansu dziesicioleci, dziwi si bezmylnoci tamtych lat 2 . W rezultacie tych wydarze otrzymaem zaraz nastpnego dnia zlecenie: ,,Musi pan moliwie szybko przebudowa Borsigpalais. Chc tu przenie z Monachium najwysze dowdztwo SA, by mie je na przyszo w pobliu. Niech pan tam idzie i natychmiast zaczyna". Na moje zastrzeenia, e znajduje si tam siedziba subowa wicekanclerza, Hitler odpar tylko: Niech natychmiast si wynosz! Niech pan w ogle na to nie zwaa!" Majc takie polecenie udaem si niezwocznie do siedziby Papena; ma si rozumie dyrektor biura nic nie wiedzia o tym zamierzeniu. Zaproponowano mi, bym odczeka kilka miesicy, a znajd i przystosuj dla siebie nowe pomieszczenia. Gdy wrciem, Hitler wpad we wcieko i nie tylko ponownie zarzdzi natychmiastow przeprowadzk, lecz rozkaza mi ponadto rozpocz prace budowlane bez zwracania uwagi na urzdnikw.

68

Papen pozosta niewidoczny, jego urzdnicy zwlekali, obiecujc jednak, e w tydzie lub dwa przenios akta zgodnie z poleceniem do nowej, prowizorycznej siedziby. Nie namylajc si dugo, kazaem rzemielnikom wej do zajtego jeszcze budynku i zrywa ze cian i sufitw w baliach i przedpokojach bogate sztukaterie, tak aby byo przy tym jak najwicej haasu i pyu. Py przedostawa si przez szczeliny w drzwiach do pomieszcze biurowych, haas uniemoliwa wszelk prac. Hitler uzna to za wspaniae. Jego entuzjazmowi towarzyszyy arciki o zapylonych urzdnikach". W dwadziecia cztery godziny pniej wyprowadzili si. W jednym z pokoi ujrzaem na pododze wielk plam po wyschnitej kauy krwi. 30 czerwca zosta tam zastrzelony Herbert von Bose, jeden z pracownikw Papena. Odwrciem wzrok i odtd unikaem tego pomieszczenia. Potem ju ta sprawa mnie nie obchodzia. 2 sierpnia zmar Hindenburg. Jeszcze tego samego dnia Hitler osobicie poleci mi podj prace nad zorganizowaniem uroczystoci aobnych w tannenberskim mauzoleum. Na obszernym dziedzicu wewntrznym kazaem zbudowa trybun z drewnianymi awkami, ograniczyem si do czarnej krepy, ktra zamiast flag zwisaa z wysokich wie, otaczajcych ten dziedziniec. Na kilka godzin przyjecha Himmler ze sztabem fuhrerw SS i rozkaza chodno swoim podwadnym, by przedstawili mu, jakie podjto rodki bezpieczestwa; jak zwykle nieprzystpny, pozwoli mi, bym mu objani swj projekt. Zrobi na mnie wraenie czowieka utrzymujcego dystans i pozbawionego osobowoci. Zdawa si nie obcowa z ludmi, lecz raczej traktowa ich jak rzeczy. awki z jasnego, wieego drewna zbyt kontrastoway z zamierzon aobn sceneri. Poleciem wic pomalowa je na czarno, korzystajc z tego, e bya pikna pogoda, ale na nieszczcie wieczorem przeszed dugotrway deszcz, co powtrzyo si take w nastpnych dniach, i farba pozostaa mokra. Kazalimy przywie z Berlina specjalnym samolotem bele czarnego materiau i obcign nim awki, ale mimo to mokra farba wychodzia na wierzch i zapewne niejeden uczestnik uroczystoci aobnych zniszczy sobie ubranie. W noc poprzedzajc ceremoni przetransportowano trumn na lawecie z posiadoci Hindenburga w Prusach Wschodnich do jednej z wie mauzoleum. W kondukcie niesiono tradycyjne sztandary pukw niemieckich z okresu pierwszej wojny wiatowej i pochodnie; nie wymwiono ani jednego sowa, nie pada adna komenda. Ta wyraajca gbok cze cisza robia wiksze wraenie ni uroczystoci zorganizowane w nastpnych dniach.

69

Rano trumn Hindenburga ustawiono na katafalku porodku honorowego dziedzica, tu obok mwnicy, bez zachowania nalenej odlegoci. Hitler podszed do pulpitu, Schaub wycign z aktwki manuskrypt i pooy przed nim. Hitler uczyni gest, wskazujcy, e zacznie przemawia, ale nagle gniewnie i cakiem nieuroczycie potrzsn gow - adiutant pomyli manuskrypt. Po naprawieniu pomyki Hitler odczyta zaskakujco chodne, potraktowane jako formalno, przemwienie aobne. Hindenburg dugo, o wiele za dugo dla niecierpliwego Hitlera, sprawia mu trudnoci przez swj nieustpliwy upr; czsto uciekano si do sprytu, dowcipu lub intrygi, by uczyni Hindenburga bardziej podatnym na argumenty. Jednym z mistrzowskich posuni Hitlera byo wysyanie pochodzcego z Prus Wschodnich Funka, ktry by wtedy jeszcze sekretarzem stanu Goebbelsa, z codzienn porann informacj prasow do prezydenta Rzeszy. I rzeczywicie, Funk korzystajc z pewnej ,,ziomkowskiej" poufaoci potrafi niektre, niemie dla Hindenburga wiadomoci polityczne tak zagodzi albo w taki sposb przedstawi, e nie wzbudzay niezadowolenia. Hitler nigdy nie myla powanie o ponownym wprowadzeniu monarchii, czego oczekiwa od nowego reimu Hindenburg i wielu jego przyjaci politycznych. Nierzadko mona byo usysze od Hitlera: Ministrom socjaldemokratycznym, jak na przykad Severingowi, kazaem nadal wypaca ich emerytury. Mona o nich myle, co si chce, ale trzeba przyzna im jedn zasug: to oni zlikwidowali monarchi. By to wielki krok naprzd. Dopiero oni utorowali nam drog. A teraz mielibymy na nowo wprowadza monarchi? Ja mam dzieli wadz? Spjrzcie na Wochy! Czy sdzicie, e jestem tak gupi? Monarchowie byli zawsze niewdziczni wobec swych pierwszych wsppracownikw. Pomylcie tylko o Bismarcku. Nie, na to nie dam si nabra. Nawet jeli Hohenzollernowie s teraz bardzo uprzejmi". Na pocztku 1934 roku Hitler zaskoczy mnie, dajc mi pierwsze wiksze zlecenie. Na Zeppelinfeid w Norymberdze miaem zastpi prowizoryczn drewnian trybun budowl z kamienia. Namczyem si porzdnie i uczciwie przy sporzdzaniu pierwszych szkicw, a w szczliwej godzinie przyszed mi do gowy przekonywajcy pomys: wielkie schody o podwyszonych u gry stopniach, koczce si kolumnad zamknit na obu skrzydach dwoma kamiennymi blokami. By w tym widoczny wpyw otarza pergameskiego. Elementem

70

wprowadzajcym dysharmoni okazaa si nieodzowna trybuna, usiowaem wic w sposb moliwie niewidoczny umieci j porodku wielkich schodw. Z niepewnoci i wahaniem poprosiem Hitlera, by obejrza model, poniewa projekt wychodzi daleko poza ramy zlecenia. Wielka kamienna budowla miaa 390 metrw dugoci i 24 metry wysokoci. Bya o 180 metrw, a wic prawie dwukrotnie, dusza od term Karakalli w Rzymie. Hitler z caym spokojem oglda ze wszystkich stron gipsowy model, patrzy fachowo pod odpowiednim ktem, w milczeniu studiowa rysunki i nie zdradza jakichkolwiek reakcji. Sdziem ju, e odrzuci moj prac. Nastpnie, tak samo jak kiedy, przy pierwszym spotkaniu, powiedzia krtko: Zgoda", i poegna si. Do dzisiaj jest dla mnie niejasne, dlaczego wbrew swojej naturalnej skonnoci do rozwlekych wywodw by tak lakoniczny przy tego rodzaju decyzjach. Innym architektom przewanie odrzuca pierwsze projekty, kaza je wielokrotnie przerabia, nawet jeszcze podczas robt budowlanych da zmiany szczegw. Mnie - od tej pierwszej prby moich umiejtnoci - pozostawia w spokoju; respektowa odtd moje pomysy i traktowa mnie jako architekta poniekd rwnego sobie. Hitler lubi owiadcza, e wznosi budowle, by przekaza nastpnym pokoleniom swoj epok i jej ducha. Ostatecznie, mwi, o wielkich epokach historycznych przypominaj przecie tylko monumentalne budowle. Co pozostao po imperatorach cesarstwa rzymskiego? Co wiadczyoby dzisiaj jeszcze o ich istnieniu, gdyby nie ich budowle? W historii narodw zdarzaj si co pewien czas okresy saboci, wtedy wanie budowle zaczynaj mwi o dawnej potdze. Oczywicie nowa wiadomo narodowa nie da si zbudzi tylko dziki temu. Ale kiedy po dugim okresie upadku ponownie oyje idea wielkoci narodowej, wwczas te pomniki przeszoci oddziauj najsilniej. Na przykad budowle imperium rzymskiego umoliwiaj dzisiaj Mussoliniemu nawizanie do heroicznego ducha Rzymu, gdy wrd swego narodu popularyzuje ide nowoczesnego imperium. Podobnie w Niemczech przyszych stuleci nasze budowle bd musiay przemawia do sumienia. Przy pomocy tej motywacji Hitler podkrela take warto trwaego wykonania budowli. Budow na Zeppelinfeld rozpoczto niezwocznie, aby do zbliajcego si zjazdu wykoczy przynajmniej trybun. Dla uzyskania terenu trzeba byo zlikwidowa zajezdni tramwajow. Po jej wysadzeniu przechodziem koo pltaniny elbetowych konstrukcji, wy-

71

stajce elazne zbrojenia zaczynay rdzewie. atwo byo sobie wyobrazi dalszy proces niszczenia. Ten ponury widok pobudzi mnie do przemyle, ktre przedstawiem pniej Hitlerowi pod troch pretensjonalnym tytuem Teoria wartoci ruin. Budowle o nowoczesnej konstrukcji - taki by punkt wyjcia - s niewtpliwie mao przydatne, by tworzy, jak da Hitler, pomost do przekazywania tradycji" przyszym generacjom; jest nie do pomylenia, by rdzewiejce zwaliska gruzw przekazyway owe heroiczne inspiracje, ktre mia na myli, mwic o monumentalnych dzieach przeszoci. Ten dylemat rozwiza miaa moja teoria": stosowanie specjalnych materiaw oraz uwzgldnienie szczeglnych ukadw statycznych powinno umoliwi wznoszenie budowli, ktre jako ruiny, po setkach lub (jak liczylimy) tysicach lat, bd podobne na przykad do wzorcw rzymskich3. Dla plastycznego wyraenia swych myli kazaem sporzdzi romantyczny rysunek: pokazywa on, jak po wiekach zaniedbania wyglda bdzie trybuna na Zeppelinfed, poronita bluszczem, z przewrconymi filarami, tu i wdzie zawalonymi murami, ale wyranie zachowujca oglne zarysy. W otoczeniu Hitlera uznano ten rysunek za blunierstwo". Sama tylko myl o wkalkulowaniu okresu upadku w histori dopiero co powstaej tysicletniej Rzeszy wydawaa si wielu osobom niesychana. Hitler jednak uwaa moje rozumowanie za przekonywajce i logiczne; zarzdzi, by w przyszoci najwaniejsze budowle jego Rzeszy wznoszone byy z uwzgldnieniem tego prawa ruin". Podczas zwiedzania terenu imprez zjazdowych Hitler zada, zwracajc si w kilku uprzejmych sowach do Bormanna, abym zjawia si na przyszo w mundurze partyjnym. Jego bliskie otoczenie, lekarz osobisty, fotograf, nawet dyrektor zakadw Daimlera-Benza, otrzymao ju mundury. Widok jednego jedynego cywila rzeczywicie wprowadza dysharmoni do caoci. Tym nieznacznym gestem Hitler da jednoczenie do zrozumienia, e zaliczy mnie ostatecznie do swego najbliszego grona. Nigdy by nie wyrazi dezaprobaty, gdyby ktry ze znanych mu ludzi zjawi si w Kancelarii Rzeszy lub w Berghofie po cywilnemu. Sam bowiem wkada, kiedy tylko byo to moliwe, ubranie cywilne. Podczas swych podry i wyzytacji wystpowa jednak jako osoba oficjalna, a w takich wypadkach odpowiednim strojem by wedug niego wycznie mundur. Tak wic na pocztku 1934 roku zostaem szefem oddziau w sztabie zastpcy Hitlera, Rudolfa Hessa.

72

Kilka miesicy pniej t sam rang nada mi Goebbels za moj prac przy organizowaniu wiecw z okazji zjazdu, doynek i l Maja. 30 stycznia 1934 roku na wniosek Roberta Leya, kierownika Niemieckiego Frontu Pracy, utworzono organizacj zajmujca si sprawami spdzania wolnego czasu, noszc nazw Sia przez Rado. Mnie przypa mia wydzia Pikno Pracy; okrelenie to wywoywao nie mniej kpin ni samo haso: Sia przez rado". Na krtko przedtem Ley, w czasie podry przez holendersk prowincj Limburg, zobaczy kilka kopalni wyrniajcych si pedantyczn czystoci i starannym utrzymaniem przylegych terenw. Zgodnie z waciw mu skonnoci do uoglnie wzi je za wzr dla caej gospodarki niemieckiej. Mnie osobicie idea ta przyniosa dodatkow funkcj honorow, ktra dawaa mi wiele zadowolenia. Pocztkowo skanialimy wacicieli fabryk, by na nowo urzdzali pomieszczenia zakadowe i ustawiali kwiaty w halach roboczych. Nie zaspokoio to jednak naszych ambicji: zalecalimy powikszanie otworw okiennych, urzdzanie kantyn, z niejednego zamieconego zaktka zrobiono miejsce, gdzie mona byo wygodnie siedzie podczas przerw w pracy; zamiast ka asfalt urzdzano skwery. Kazalimy wprowadzi standardowe, proste naczynia kuchenne o estetycznych ksztatach, zaprojektowalimy proste znormalizowane meble, ktre produkowano w wielkich seriach, i troszczylimy si o to, eby w kwestiach sztucznego owietlenia i wentylacji pomieszcze roboczych przedsibiorstwa korzystay z porad specjalistw oraz filmw instruktaowych. Do wsppracy w realizacji tych projektw pozyskaem byych dziaaczy zwizkw zawodowych oraz pewn liczb czonkw rozwizanego Werkbundu". Wszyscy oni, bez wyjtku, z powiceniem przyjmowali na siebie te zadania, zdecydowani polepsza choby w maej czstce warunki ycia i urzeczywistnia haso bezklasowej wsplnoty narodu. Poczyniem znw jedno z moich zaskakujcych spostrzee: Hitler prawie nie interesowa si tymi inicjatywami. On, ktry wpada w zapamitanie z powodu jakiego szczegu budowli, wykazywa uderzajc obojtno, gdy relacjonowaem mu sw prac na polu spoecznym. W kadym razie wyej ni Hitler ocenia j ambasador brytyjski w Berlinie4. Swym funkcjom partyjnym zawdziczaem pierwsze zaproszenie wiosn 1934 roku na oficjalny bankiet, ktry wydawa Hitler jako szef partii i na ktry zaproszono take ony. W wielkiej jadalni siedziby kanclerskiej rozmieszczeni bylimy grupkami po sze do omiu osb przy okrgych stoach. Hitler chodzi od stou do stou, wypowiada

73

par uprzejmych sw, prosi, by zapoznano go z damami. Kiedy wic podszed do nas, przedstawiem mu swoj on, o ktrej mu dotychczas nie wspominaem. Dlaczego trzyma pan tak dugo sw on z dala od nas?" zapyta kilka dni pniej, wyranie zaintrygowany, w prywatnym gronie. Rzeczywicie unikaem wsplnych wizyt, w niemaym stopniu take dlatego, e nie podoba mi si sposb, w jaki Hitler traktowa swoj kochank. Ponadto, jak sdziem, zaproszenie mojej ony lub napomknicie o niej Hitlerowi byo rzecz adiutantw. Jednak nie naleao si spodziewa po nich zrozumienia dla etykiety. Zreszt na zachowanie si adiutantw wywierao koniec kocw wpyw drobnomieszczaskie pochodzenie Hitlera. W ten pierwszy wieczr znajomoci Hitler powiedzia do mojej ony, nie unikajc uroczystego tonu: Pani m wzniesie dla mnie budowle, jakie nie powstaway ju od czterech tysicleci". Na Zeppelinfeld odbywaa si co roku impreza dla korpusu funkcjonariuszy partyjnych redniego i niszego szczebla, tak zwanych amtswalterw. Podczas gdy SA, Arbeitsdienst i naturalnie Wehrmacht w czasie pokazw masowych robiy due wraenie na Hitlerze i innych obserwatorach sw pedantyczn dyscyplin, okazao si, e trudno jest korzystnie zaprezentowa amtswalterw. W wikszoci wypadkw przy swoich maych synekurach mieli pokane brzuchy, zupenie wic nie mona byo od nich wymaga, by stanli w wyrwnanych szeregach. W wydziale organizacyjnym zjazdw obradowano nad tym niekorzystnym stanem, ktry by ju powodem ironicznych uwag Hitlera. Przysza mi do gowy zbawienna myl: kamy im si zebra w ciemnociach. Przedstawiem swj plan kierownikom organizacyjnym zjazdu. Za wysokimi waami otaczajcymi Zeppelinfeld miano zgromadzi podczas nocnej imprezy tysice sztandarw wszystkich organizacji lokalnych z caych Niemiec. Nioscy sztandary mieli na komend wkroczy dziesicioma kolumnami w dziesi uliczek utworzonych midzy zebranymi amtswalterami; ozdobione byszczcymi orami sztandary miano przy tym owietli reflektorami tak, by tylko one rzucay si w oczy. Uznaem jednak, e to za mao; widywaem niekiedy nasze nowe reflektory przeciwlotnicze, sigajce swym wiatem na wysoko wielu kilometrw, i wyjednaem zgod Hitlera na przydzielenie mi 130 takich reflektorw. Goring robi wprawdzie pocztkowo pewne trudnoci, poniewa stanowio to ponad poow naszej rezerwy strategicznej. Hitler jednak przekona go: Jeli ustawimy je tutaj w tak wielkiej liczbie, za granic pomyl, e mamy ich a za duo".

74

Wraenie przewyszao moje najmielsze oczekiwania. Sto trzydzieci ostro zarysowanych smug wietlnych, oddalonych od siebie zaledwie o dwanacie metrw, sigao wysokoci 6-8 kilometrw, gdzie promienie rozpyway si tworzc wiecc powierzchni. W ten sposb powstawao wraenie olbrzymiego pomieszczenia, w ktrym pojedyncze smugi wietlne wydaway si potnymi podporami nieskoczenie wysokich cian. Co jaki czas przez ten wieniec wiate przesuwaa si chmura, dodajc do imponujcego efektu element surrealistycznej nierealnoci; przyjmuj, e ta katedra wietlna" bya pierwszym tego rodzaju tworem architektury, a dla mnie pozostanie nie tylko moim najpikniejszym, lecz take jedynym dzieem przestrzennym, ktre w pewien sposb przetrwao w czasie. Zarazem uroczycie i piknie, jak gdybymy znajdowali si w katedrze z lodu", pisa ambasador brytyjski, Henderson. Nie mona byo jednak ka noc kamieni wgielnych, by ukry w ciemnociach dostojnikw, ministrw, reichsleiterw i gauleiterw, ktrzy take wygldali niezbyt zachcajco. Z trudem ustawiano ich w szereg. Ale poniewa byli w mniejszym lub wikszym stopniu statystami, znosili uwagi niecierpliwych porzdkowych. Gdy zjawia si Hitler, na komend przyjmowano postaw i podnoszono na powitanie rk. Kadc kamie wgielny pod norymbersk hal kongresow dostrzeg mnie stojcego w drugim szeregu i przerwa uroczyst ceremoni, by ucisn mi do. Ten niezwyky gest zrobi na mnie takie wraenie, e swoj wycignit na przywitanie rk opuciem gono na ysin stojcego przede mn gauleitera Frankonii, Streichera. Podczas trwania zjazdw norymberskich Hitler w czasie wolnym by prawie niewidoczny; albo przygotowywa si do przemwie, albo wybiera na jedn z licznych imprez. Szczegln satysfakcj sprawiaa mu rosnca z kadym rokiem liczba goci i delegacji zagranicznych, przede wszystkim zreszt przybywajcych z demokratycznego Zachodu. Podczas spoywanych w popiechu obiadw kaza wymienia sobie ich nazwiska i delektowa si rosncym w sposb widoczny zainteresowaniem sprawami narodowosocjalistycznych Niemiec. Ja take miaem w Norymberdze ciki kawaek chleba, poniewa obarczono mnie odpowiedzialnoci za plastyczn opraw wszystkich budynkw, w ktrych wystpowa Hitler; jako naczelny dekorator" musiaem wszystko sprawdzi przed rozpoczciem imprezy, by zaraz po niej zabra si popiesznie do przygotowania nastpnej. Bardzo wtedy lubiem flagi i uywaem ich, gdzie tylko mogem. W ten

75

sposb wnosiem do kamiennej architektury gr barw. Zaprojektowana przez Hitlera flaga ze swastyk nadawaa si o wiele lepiej do architektonicznego wykorzystania ni podzielona na trzy kolorowe pasy. Z pewnoci nie byo najwikszym wyrazem szacunku dla flagi uywanie jej jako elementu dekoracyjnego w celu podkrelenia rytmicznego podziau fasad czy zasonicia, od gzymsu pod dachem a do chodnika, brzydkich domw z koca ubiegego wieku; nierzadko flagi dekorowane byy jeszcze zotymi wstgami, ktre potgoway efekt czerwieni - ale patrzyem na to oczami architekta. Szczeglnego rodzaju orgie flag urzdzaem w wskich ulicach Goslaru i Norymbergi, zawieszajc jedn przy drugiej na wszystkich domach, tak e prawie nie byo wida nieba. Z powodu tych zaj byem nieobecny na wszystkich wystpieniach Hitlera, z wyjtkiem jego przemwie powiconych kulturze", ktre sam czsto uwaa za swe szczytowe osignicia oratorskie i ktre z reguy opracowywa ju w Obersalzbergu. Podziwiaem wwczas te przemwienia, a to, jak sdziem, nie tyle ze wzgldu na ich retoryczn byskotliwo, ile z uwagi na ich przemylan tre i poziom. W Spandau postanowiem przeczyta je ponownie po wyjciu z wizienia; miaem bowiem nadziej, e znajd w nich co z mojego dawnego wiata, co nie bdzie mnie odpycha; zawiodem si jednak w swych oczekiwaniach. W wczesnych okolicznociach mwiy mi one wiele, teraz wydaway si pozbawione treci i napicia, paskie i bezwartociowe. Pozwalay bez trudu rozpozna denie Hitlera, ktry do celw wasnego panowania usiowa wykorzysta pojcie kultury, wypaczajc cakowicie jego sens. Nie potrafiem poj, dlaczego wywary na mnie niegdy tak gbokie wraenie. Co to byo? Nigdy te nie mogem zapomnie otwierania zjazdw wystawianiem piewakw norymberskich przez zesp Berliner Staatsoper pod dyrekcj Furtwanglera. Wydawaoby si, e takie galowe przedstawienie, ktremu podobne zobaczy mona byo tylko w Bayreuth, powinno si cieszy wielk frekwencj. Ponad tysic czoowych osobistoci z partii" otrzymao zaproszenia i bilety, ale woleli oni raczej przekona si o jakoci norymberskiego piwa lub frankoskiego wina. Przy tym kady mia prawdopodobnie nadziej, e inni speni obowizek partyjny i odsiedz swoje w operze. W ogle nie ma ani odrobiny prawdy w twierdzeniu, e czoowi przywdcy partii interesowali si muzyk. Przeciwnie, byy to na og gruboskrne, prostackie typy, ktre rwnie trudno byo zainteresowa muzyk, jak sztuk czy literatur. Nawet nieliczni przedstawiciele inteligencji wrd hitlerow-

76

skiej gry", jak na przykad Goebbels, nie brali udziau w imprezach tego rodzaju co regularne koncerty Berliskiej Filharmonii pod dyrekcj Furtwanglera. Spord caej czowki mona tu byo spotka jedynie ministra spraw wewntrznych Fricka; nawet Hitler, ktry wydawa si entuzjazmowa muzyk, po 1933 roku rwnie pojawia si w Filharmonii tylko przy rzadkich okazjach oficjalnych. Znajc te kulisy mona zrozumie, dlaczego podczas owego wystawienia piewakw norymberskich w 1933 roku Opera Norymberska bya prawie pusta, gdy Hitler wchodzi do rodkowej loy. Zareagowa on na to bardzo gniewnie, gdy nic, jak powiedzia, nie jest bardziej obraliwe i trudne do zniesienia dla artystw ni granie przed pust widowni. Kaza wic rozesa patrole, ktre miay cign do opery wysokich funkcjonariuszy partyjnych z hoteli, piwiarni i winiarni; ale mimo to nie udao si zapeni sali. Nastpnego dnia w kierownictwie organizacyjnym opowiadano liczne dowcipy na temat, gdzie i w jaki sposb znajdowano nieobecnych. W wyniku tego incydentu Hitler wyranie nakaza tym bynajmniej nie rozmiowanym w teatrze przywdcom partyjnym, by w nastpnym roku byli obecni na uroczystym przedstawieniu. Zjawili si znudzeni, wielu wyranie morzy sen. Zdaniem Hitlera take oklaski byy stanowczo zbyt skpe jak na takie galowe przedstawienie. Poczwszy od 1935 roku zastpowano wic niewraliw na sztuk mas partyjniakw publicznoci cywiln, ktra musiaa nabywa bilety za cikie pienidze. Dopiero w ten sposb udao si zapewni niezbdn dla artystw atmosfer" i zgotowa im entuzjastyczne przyjcie, jak tego da Hitler. Pnym wieczorem, po zakoczeniu prac zwizanych z przygotowaniem zjazdu, wracaem do swej kwatery, hotelu Deutscher Hof", zarezerwowanego dla sztabu Hitlera oraz dla gauleiterw i reichsleiterw. W restauracji hotelowej zastawaem regularnie grup starych gauleiterw. Haasowali i pili jak najci, gono mwili o zdradzeniu przez parti zasad rewolucji, o zdradzie robotnikw. Istnienie tej frondy wiadczyo, e idee Gregora Strassera, ktry kiedy przewodzi antykapitalistycznemu skrzydu w NSDAP, cigle jeszcze, aczkolwiek jedynie w formie sownej, daway zna o sobie. Ale tylko pod wpywem alkoholu budzi si ten stary rewolucyjny zapa. W 1934 roku po raz pierwszy przeprowadzono dla uczestnikw zjazdu, w obecnoci Hitlera, pokaz dziaa bojowych. Wieczorem tego dnia Hitler oficjalnie wizytowa biwakujcych onierzy. Wydawao si, e jako byy gefreiter wrci do znanego sobie wiata; przy wietle

77

obozowych ognisk wszed midzy szeregi onierzy, ktrzy otoczyli go koem, wymienia z nimi artobliwe uwagi. Z wizyty tej Hitler powrci odprony, a w czasie krtkiego posiku opowiada interesujce szczegy. Natomiast naczelne dowdztwo armii wcale nie byo zachwycone. Jego adiutant Hossbach mwi o ,,braku dyscypliny" u onierzy, ktrzy w obecnoci gowy pastwa samowolnie wystpili z paradnego szyku. Nalega, by w nastpnym roku nie dopuci do takich poufaoci, poniewa nie odpowiada to godnoci gowy pastwa. W prywatnym gronie Hitler oburza si na t krytyk, ale okaza si gotowy do ustpstw. Byem zdziwiony t, chciabym niemal powiedzie, bezradn ustpliwoci Hitlera, ktr przejawi, kiedy przedstawiono mu stanowczo te dania. By moe jednak wypywao to z chci stosowania ostronej taktyki wobec Wehrmachtu oraz z faktu, e jeszcze nie do pewnie czu si w roli gowy pastwa. Podczas przygotowa do zjazdw zetknem si z kobiet, ktra wywara na mnie wraenie ju w moich latach studenckich: Leni Riefenstahl. gwiazda i reyser znanych filmw o grach i narciarstwie. Hitler zleci jej filmowanie zjazdw. Jako jedyna kobieta sprawujca oficjaln funkcj w machinie zjazdowej czsto cieraa si z organizatorami partyjnymi, ktrzy pocztkowo omal nie wywoali przeciw niej rewolty. Na kierownikw politycznych tego tradycyjnie antykobiecego ruchu owa pewna siebie kobieta dziaaa prowokujco, wydajc bez zaenowania mczyznom polecenia zwizane z jej zadaniami. Knuto przeciwko niej intrygi, obmawiano j przed Hessem, starano si jej pozby. Jednak po pokazie pierwszego filmu ze zjazdu nawet wtpicy z otoczenia Hitlera uznali filmowe umiejtnoci reyserki, i ataki ustay. Gdy nawizaem z ni kontakt, wycigna z kasety poky wycinek z gazety: ,,Kiedy przed szeciu laty przebudowa pan siedzib okrgu, wyciam z gazety, nie znajc pana, pask fotografi". Zaskoczony zapytaem o powd, na co odpara: Mylaam wtedy, e pan z t a k gow mgby zagra pewn rol... Naturalnie w jednym z moich filmw". Przypominam sobie ponadto, e zdjcia filmowe zrobione na jednym z uroczystych posiedze kongresu partii w 1935 roku nie uday si. Zgodnie z propozycj Leni Riefenstahl Hitler zarzdzi powtrzenie tych scen w atelier. W jednej z wielkich hal filmowych w Ber-linieJohannistalu zbudowaem jako to fragment sali kongresowej oraz podium i mwnic. Skierowano na nie reflektory, sztab filmowcw krzta si wok - a w gbi widoczni byli Streicher, Rosenberg i Frank;

78

chodzili tam i z powrotem trzymajc w rku manuskrypty i powtarzajc gorliwie swe role. Nadszed Hess i poproszono go pierwszego do zdj. Dokadnie tak samo, jak wobec 30 tysicy suchaczy na kongresie partyjnym, podnis uroczycie rk. Z waciwym mu patosem autentycznego podniecenia pocz zwraca si do nieobecnego przecie Hitlera i krzycza stojc w wyprostowanej postawie: ,,Mein fuhrer, witam pana w imieniu kongresu partii. Kongres kontynuuje obrady. Gos ma fuhrer!" Robi to przy tym tak przekonywajco, e od tego momentu nigdy ju nie byem cakowicie pewny szczeroci jego uczu. Take trzej inni odgrywali swoje partie przed pust hal filmow, dokadnie imitujc rzeczywisto, i okazali si zdolnymi aktorami. Byem mocno zirytowany; pani Riefenstahl natomiast uznaa te wyreyserowane ujcia za lepsze ni oryginalne. Ju wczeniej co prawda podziwiaem swoist technik wystpie, kiedy na przykad Hitler na swych wiecach czsto dugo bada nastrj, a wreszcie znajdowa odpowiedni moment, by wywoa pierwsz, wielk burz entuzjazmu. Wcale take nie lekcewayem czynnika demagogii, ktr posugiwanie si sam przecie uatwiaem przez tworzenie oprawy najwaniejszych wiecw. Ale bd co bd byem dotd przekonany o prawdziwoci uczu, przy pomocy ktrych mwcy wywoywali entuzjazm mas. Tym bardziej zaskoczy mnie owego dnia w atelier filmowym w Johannistalu fakt, e ta caa sztuka oczarowywania moga by odegrana szczerze" take bez publicznoci. Przy planowaniu budowli norymberskich zastanawiaem si nad syntez klasycyzmu Troosta i prostoty Tessenowa. Nazywaem j nie neoklasycystyczn, lecz neoklasyczn, poniewa sdziem, e wyprowadziem j ze stylu doryckiego. udziem sam siebie, pragnc zapomnie, e budowle te naladoway monumentalne kulisy, jakie prbowano budowa, skromnymi wprawdzie rodkami, ju przedtem, podczas rewolucji francuskiej, na paryskim Polu Marsowym. Kategorii klasyczny" i,,prosty" nie mona byo uy w odniesieniu do budowanych przeze mnie w Norymberdze obiektw, ktrych podstawow cech byy gigantyczne rozmiary. Mimo to nawet jeszcze dzisiaj podobaj mi si najbardziej moje projekty norymberskie w odrnieniu od wielu innych, ktre sporzdziem pniej dla Hitlera i ktre wypady znacznie pretensjonalniej. W pierwsz podr zagraniczn, w maju 1935 roku, wybraem si, z racji swojego rozmiowania w wiecie Dorw, nie do Woch z ich

79

renesansowymi paacami i olbrzymimi budowlami rzymskimi, chocia tu raczej znalazbym dla siebie kamienne wzorce, lecz skierowaem si - co byo znamienne dla moich wczesnych pogldw - do Grecji. Poszukiwalimy tu z on przede wszystkim pozostaoci wiata doryckiego i dobrze pamitam gbokie wraenie, jakie wywar na nas odbudowany stadion ateski. Kiedy w dwa lata pniej sam miaem zaprojektowa stadion, przejem jego podkowiasty ksztat. W Delfach zorientowaem si, jak szybko bogactwo zdobyte w koloniach joskich w Azji spowodowao degeneracj greckich dzie sztuki. Czy zjawisko to nie demonstruje, jak delikatny jest wysoko rozwinity zmys artystyczny i jak nieznaczne siy wystarcz, by zmieni nie do poznania doskonae idee? Snuem takie rozwaania bardzo niefrasobliwie; wydawao mi si, e moje wasne prace unikaj tych niebezpieczestw. Gdy powrcilimy w czerwcu 1935 roku, gotowe byo ju moje wasne mieszkanie w Berlinie-Schlachtensee. May domek z jedn jadalni i tylko jednym pokojem dziennym, najniezbdniejszymi sypialniami, liczcy ogem 125 metrw kwadratowych powierzchni mieszkalnej; wiadomie przeciwstawiaem si coraz bardziej powszechnemu wrd bonzw Rzeszy zwyczajowi zajmowania olbrzymich willi lub przywaszczania sobie zamkw. Chcielimy unikn tego, co widzielimy u nich - otaczania si przepychem i sztywn oficjalnoci, wskutek czego skazywali si take na stopniowo pogbiajce si usztywnienie ich ycia prywatnego. Nie mgbym zreszt zbudowa sobie nic wikszego, gdy brakowao mi na to rodkw. Mj dom kosztowa 70 tysicy marek; bym je mg zgromadzi, ojciec musia obciy sw hipotek sum 30 tysicy marek. Mimo e jako samodzielny architekt pracowaem dla partii i pastwa, to jednak moje zasoby pienine byy skromne, gdy w bezinteresownym odruchu, inspirowany przez idealistyczn ofiarno, bdc w stylu wczesnego okresu, zrezygnowaem z honorariw nalenych mi za wszystkie opracowania architektoniczne moich budowli. Postawa ta spotkaa si z niezrozumieniem. Pewnego dnia w Berlinie Goring, bdc w jak najlepszym humorze, powiedzia do mnie: No, panie Speer, ma pan teraz wiele roboty. To i zarabia pan mnstwo forsy". Kiedy zaprzeczyem, spojrza na mnie zdumiony. ,,Co te pan mwi? Architekt wykonujcy tyle prac co pan? Oceniaem pana na kilkaset tysicy marek rocznie. Wszystko to bzdura, te wszystkie pana ideay. Musi pan zarabia pienidze!" W przyszoci kazaem sobie

80

oprcz wynagrodzenia za budowle norymberskie, wynoszcego 1000 marek miesicznie, wypaca honoraria nalene architektowi. Ale nie chciaem wiza si sta posad nie tylko dlatego, by nie straci samodzielnoci zawodowej; Hitler, jak si orientowaem, mia wiksze zaufanie do architektw nie zajmujcych etatu pastwowego - jego uprzedzenie do urzdnikw wyraao si nawet w ten sposb. Pod koniec mojej pracy w charakterze architekta mj majtek wzrs do okoo ptora miliona, a Rzesza winna mi bya dalszy milion, ktrego ju nie odebraem. Moja rodzina ya szczliwie w nowym domu; chciabym mc napisa, e to szczcie rodzinne byo take moim udziaem, jak to sobie kiedy wymarzyem razem z on. Kiedy pnym wieczorem wracaem zmczony po pacy, dzieci ju dawno byy w kach, a my z on nie moglimy mwi z wyczerpania. To odrtwienie zdarzao si coraz czciej, i kiedy dzisiaj przypominam sobie wczesn sytuacj, dochodz do wniosku, e los mj w istocie nie rni si od losu bonzw partyjnych, ktrzy zniszczyli swe ycie rodzinne przez pompatyczny styl bycia. Oni skostnieli przybierajc poz oficjalnoci, ja natomiast w wyniku nadmiernej pracy. Jesieni 1934 roku zatelefonowa do mnie Otto Meissner, dla ktrego Hitler by trzecim po Ebercie i Hindenburgu szefem. Miaem uda si z nim nastpnego dnia do Weimaru, by pojecha z Hitlerem do Norymbergi. A do witu notowaem myli, ktre kryy mi po gowie od pewnego czasu. W zwizku z imprezami zjazdowymi trzeba byo wykona nowe wielkie prace: przygotowa pole do pokazw wojskowych, wybudowa wielki stadion i hal, w ktrej Hitler mgby przemawia na temat kultury i gdzie odbywayby si koncerty. Dlaczego nie poczy tego z tym, co ju istnieje, w jedno olbrzymie centrum? Dotychczas nie wayem si podejmowa inicjatywy w takich sprawach, poniewa rozwaanie ich Hitler zastrzeg dla siebie. Niemiao wic zabraem si do szkicowania planu. W Weimarze Hitler pokaza mi projekt forum partyjnego", autorstwa profesora Paula Schultze-Naumburga. Wyglda, jak ogromny rynek jakiego prowincjonalnego miasta", powiedzia. Nie ma w sobie nic typowego, nie odrnia si od poprzednich okresw. Jeli ju budujemy forum partyjne, to nieche pniej bdzie widoczne, e zbudowano je w naszej epoce i w naszym stylu, jak na przykad

81

monachijski Konigsplatz". Schultze-Naumburg, autorytet w organizacji Kampfbund Deutscher Kultur, nie mia adnej moliwoci wystpienia w swojej obronie; nie zapoznano go nawet z t krytyk. Hitler nie zwraca adnej uwagi na renom tego czowieka i zarzdzi nowy konkurs, do ktrego zaproszono rnych architektw, wybranych wedug jego uznania. Nastpnie udalimy si do domu Nietzschego, gdzie jego siostra, pani Forster-Nietzsche, oczekiwaa Hitlera. Ta kobieta pochonita ekscentrycznymi pomysami najwyraniej nie umiaa z nim znale wsplnego jzyka; wywizaa si dziwnie pytka, nieskadna rozmowa. Ku zadowoleniu wszystkich zaatwiono jednak gwn spraw: Hitler przej koszty wzniesienia dobudwki do starego domu Nietzschego, a pani Forster-Nietzsche zgodzia si, by odpowiednie plany wykona Schultze-Naumburg. ,,Dopasowa si do starego domu potrafi lepiej", powiedzia Hitler. By wyranie zadowolony, e mg da architektowi ma rekompensat. Nazajutrz z rana pojechalimy samochodem do Norymbergi, chocia Hitler z powodw, ktre miaem pozna jeszcze tego samego dnia, wola wwczas podrowa raczej pocigiem. Siedzia jak zawsze obok swego kierowcy w otwartym ciemnobkitnym mercedesie, wyposaonym w silnik o pojemnoci siedmiu tysicy centymetrw szeciennych, z kompresorem. Za Hitlerem, na jednym z siedze zapasowych, jechaem ja, na drugim kamerdyner, ktry na yczenie wyciga z torby mapy samochodowe, kanapki, piguki lub okulary. Na tylnych siedzeniach znajdowali si adiutant Bruckner oraz szef prasowy dr Dietrich. W samochodzie towarzyszcym, takiej samej wielkoci i koloru, jechao piciu silnych mczyzn z ochrony i lekarz osobisty, dr Brandt. Jak tylko znalelimy si po drugiej stronie Lasu Turyskiego, w gciej zaludnionych okolicach, zaczy si trudnoci. Gdy przejedalimy przez jedn z miejscowoci, poznano nas, ale nim ludzie zdyli si zorientowa, ju nas nie byo.,,Teraz uwaajcie", powiedzia Hitler. ,,W nastpnej miejscowoci nie bdzie tak atwo. Tutejsza grupa partyjna na pewno ju tam zatelefonowaa". Rzeczywicie, kiedy nadjechalimy, ulice byy pene wiwatujcych ludzi, wiejski policjant robi, co mg, ale mimo to samochd posuwa si naprzd bardzo powoli. Ledwie przedarlimy si, a ju kilka rozentuzjazmowanych osb opucio szlaban na drodze, by zatrzyma i powita Hitlera. W ten sposb prawie nie posuwalimy si naprzd. Kiedy nadesza pora obiadu, wstpilimy do maej gospody w Hildburgs-

82

hausen, gdzie Hitler przed laty ubiega si o mianowanie go komisarzem andarmerii, by zdoby niemieckie obywatelstwo. Jednak nikt z nas o tym nie wspomina. Obsuga nie moga opanowa swego zdenerwowania. Z trudem jeden z adiutantw wydusi z nich propozycj menu: spaghetti z jajkiem. Czekalimy dugo, a wreszcie adiutant zajrza do kuchni. Kobiety s tak zdenerwowane, e nie potrafi stwierdzi, czy spaghetii jest ju ugotowane". Na zewntrz zebray si tymczasem tysice ludzi, chralnie wzywajcych Hitlera. ..Ach, ebymy wreszcie si przedostali", powiedzia. Powoli wrd deszczu kwiatw dotarlimy do redniowiecznej bramy. Modzi ludzie zamknli j tu przed nami. dzieci wspinay si na stopnie samochodw. Hitler musia porozdawa autografy, dopiero wtedy bramy otwarto. Obecni miali si, a on razem z nimi. Wszdzie we wsiach chopi przerywali prac, kobiety machay rkami; bya to podr triumfalna. W pewnym momencie Hitler przechyli si do tylu i zawoa do mnie: Tak witany by dotychczas tylko jeden Niemiec: Luter! Kiedy jecha, z daleka nadcigali ludzie i witali go uroczycie. Tak jak dzisiaj mnie". Ta wielka popularno bya a nadto zrozumiaa: opinia publiczna przypisywaa tylko i wycznie Hitlerowi sukcesy gospodarcze i w polityce zagranicznej, w coraz wikszym stopniu widziano w nim realizatora marze o potnych, pewnych siebie i zjednoczonych Niemczech. Nieufni stanowili nieznaczn mniejszo. A jeli kto niekiedy odczuwa wtpliwoci, uspokaja si myl o sukcesach i respekcie, jakim reim cieszy si take za granic mimo jej krytycznego nastawienia. W tym czoobitnym odurzeniu ludnoci wiejskiej, ktre fascynowao take mnie, tylko jedna osoba z naszego samochodu zachowaa krytycyzm: dugoletni szofer Hitlera, Schreck. Syszaem strzpy rozmowy: ,,...s niezadowoleni z powodu ...czonkowie partii zarozumiali... dumni, zapomnieli, skd pochodz..." Po przedwczesnej mierci Schrecka jego olejny portret wisia w prywatnym gabinecie w Obersalzbergu koo portretu matki Hitlera 5 - jednak brak byo portretu ojca. Tu przed Bayreuth Hitler przesiad si sam do maego zamknitego Mercedesa" prowadzonego przez Hofmanna i nie rozpoznany pojecha do willi Wahnfried", gdzie oczekiwaa go pani Winifreda Wagner, my za udalimy si do lecego obok kurortu Berneck, gdzie Hitler z ruguy nocowa w czasie przejazdw samochodem z Monachium do Berlina. W osiem godzin pokonalimy tylko 210 kilometrw.

83

Kiedy dowiedziaem si, e Hitler przybdzie z willi Wahnfried" dopiero pn noc, znalazem si w pewnym kopocie: nastpnego dnia mielimy jecha do Norymbergi i byo bardzo prawdopodobne, e Hitler zatwierdzi tam program budowlany zgodnie z wnioskami zarzdu miejskiego, ktry oczywicie mia na uwadze tylko swoje wasne interesy. Gdyby tak si stao, to prawie nie byoby nadziei na uwzgldnienie mojego projektu, poniewa Hitler niechtnie odwoywa swoje decyzje. Tej nocy mia si widzie z nim jeszcze tylko Schreck; objaniem mu wic swj plan urzdzenia terenw zjazdowych;obieca mi, e opowie o nim Hitlerowi w czasie jazdy, a jeli zareaguje on pozytywnie, to przekae mu szkic. Nastpnego ranka, na krtko przed odjazdem, zostaem wezwany do salonu Hitlera: Zgadzam si z paskim planem. Jeszcze dzisiaj porozmawiamy o tym z burmistrzem Lieblem". Dwa lata pniej Hitler, majc do czynienia z burmistrzem, powiedziaby bez ogrdek: Tutaj jest plan terenw zjazdowych; tak chcemy to zrobi". Ale w 1935 roku nie czu si jeszcze tak pewnie i godzin zuy na wprowadzajce wyjanienia, nim wreszcie wyoy na st mj szkic. Burmistrz uzna naturalnie projekt za wymienity, gdy jako parteigenosse" przyzwyczajony by do przybierania postawy potakujcej. Pochwaliwszy mj plan, Hitler przystpi znw do sondau: mj projekt wymaga przeniesienia norymberskiego ZOO. Czy moemy tego wymaga od mieszkacw Norymbergi? Jak wiem, bardzo lubi swj Ogrd Zoologiczny. Zapacimy naturalnie za nowy, jeszcze pikniejszy". Burmistrz jednak by zarazem dobrym reprezentantem interesw swego miasta: Trzeba bdzie zwoa akcjonariuszy, moe sprbujemy wykupi od nich akcje..." Hitler godzi si na wszystko, Po wyjciu Liebel zacierajc rce powiedzia do jednego ze swych pracownikw: Dlaczego waciwie fuhrer tak dugo nas przekonywa? Naturalnie, otrzyma stary Ogrd Zoologiczny, a my dostaniemy nowy. Stary i tak nie by ju nic wart. Nowy musi by najpikniejszy na wiecie. Bdziemy przecie mieli na to pienidze". W ten sposb mieszkacy Norymbergi zyskali przynajmniej nowy Ogrd Zoologiczny; jedyn rzecz, ktr udao si zrealizowa z zatwierdzonego planu. Jeszcze tego samego dnia pojechalimy pocigiem do Monachium. Wieczorem zadzwoni do mnie adiutant Bruckner: Niech pana diabli porw razem z paskim planem! Nie mg pan poczeka? Ostatniej nocy fuhrer nie zmruy oka, tak bardzo si tym podnieci. Nastpnym razem niech pan askawie spyta najpierw mnie!"

84

W celu zrealizowania planu utworzono zesp do spraw terenw zjazdowych Rzeszy w Norymberdze". Finansowanie przej, nie bez oporw, minister finansw Rzeszy. Hitler wpad na bazeski pomys i uczyni przewodniczcym ministra do spraw wyzna, Kerrla, a jego zastpc Martina Bormanna, ktry tym samym otrzyma pierwsze powane, oficjalne zadanie poza swoimi obowizkami w kancelarii partii. Cae zaoenie obejmowao budowle, ktre miay kosztowa okoo 700-800 milionw marek (dzisiaj okoo 3 miliardw DM); suma, jak w osiem lat pniej wydawaem w cigu czterech dni na sprzt zbrojeniowy 6. Teren wraz z obozowiskami dla uczestnikw obejmowa powierzchni mniej wicej 16,5 kilometra kwadratowego. Za Wilhelma II, notabene, miano zbudowa uroczyste miejsce obchodw niemieckich wit narodowych", o rozmiarach 2000 na 600 metrw. W dwa lata po zaakceptowaniu przez Hitlera mj projekt terenw zjazdowych zaprezentowano na Wystawie wiatowej w Paryu w 1937 roku, gdzie otrzyma Grand Prix. Na poudniowym skraju kompleksu usytuowane zostao Pole Marsowe"; nazwa ta nawizywaa nie tylko" do imienia boga wojny Marsa, lecz take do miesica, w ktrym Hitler wprowadzi obowizek suby wojskowej. Powierzchnia tego olbrzymiego terenu, gdzie Wehrmacht przeprowadza mia pokazy wicze bojowych, a wic mae manewry, wynosiaby 1050 na 700 metrw, podczas gdy imponujce obszary wok paacw krla Dariusza I i Kserksesa w Persepolis, z V wieku przed nasz er, obejmoway tylko powierzchni 450 na 275 metrw. Cay obiekt postanowiem obramowa trybunami o wysokoci 14 metrw, zapewniajcymi miejsca dla 160 tysicy widzw; dwadziecia cztery wiee, liczce ponad 40 metrw wysokoci, miay dokona rytmicznego podziau trybun, porodku ktrych wznosiaby si trybuna honorowa z grujcym nad ni posgiem kobiety. Neron w roku 64 naszej ery kaza zbudowa na Kapitolu olbrzymi posg o wysokoci 36 metrw, nowojorska Statua Wolnoci ma 46 metrw, a nasz posg mia j przewysza jeszcze o 14 metrw. Od pnocy, dokadnie naprzeciw starego norymberskiego zamku Hohenzollernw, widocznego w dali, Pole Marcowe przechodzio w tras defiladow o dugoci 2 kilometrw i szerokoci 80 metrw. Mia po niej defilowa przed Hitlerem Wehrmacht w kolumnach o szerokoci okoo 50 metrw. Trasa, ktrej budow ukoczono jeszcze przed wojn, wyoona grubymi pytami granitowymi, wytrzyma moga take ciar czogw; powierzchni miaa chropowat, by

85

onierze, maszerujc krokiem defiladowym, nie lizgali si. Po prawej rce wznosiy si schody o duych stopniach, gdzie Hitler w otoczeniu swej generalicji chcia odbiera defilady. Naprzeciw znajdowaa si wsparta na filarach hala, w ktrej miano rozwiesza sztandary. Owa hala, liczca tylko 18 metrw wysokoci, miaa by porwnawczym miernikiem rozmiarw rozcigajcego si dalej "wielkiego stadionu", ktry zgodnie z zaleceniem Hitlera mieciby 400 tysicy widzw. Najwiksz w historii porwnywaln budowl by rzymski Circus Maximus dla 150 do 200 tysicy osb, podczas gdy nasze wspczesne stadiony miay wtedy najwyej 100 tysicy miejsc. Piramida Cheopsa, wzniesiona okoo 2500 roku przed nasz er, ma 2570 tysicy metrw szeciennych przy 230 metrach dugoci i 146 wysokoci. Stadion norymberski liczyby 550 metrw dugoci i 460 szerokoci oraz miaby obudowane pomieszczenia o kubaturze 8 500 tysicy metrw szeciennych 7, a wic 3 razy wikszej ni piramida Cheopsa. Stadion mia by zdecydowanie najwiksz budowl na tym terenie i jedn z najwikszych w historii. Wyliczenia wykazay, e dla pomieszczenia przewidzianej liczby widzw obrzee stadionu musiaoby mie prawie 100 metrw wysokoci. Owal byby rozwizaniem nie do utrzymania; powstajcy w ten sposb kocio nie tylko potgowaby upa, lecz doprowadziby zapewne take do napi psychicznych. Dlatego wybraem ateski ksztat podkowy. Przeprowadzalimy badania na zboczu o podobnym kcie spadu, po przykryciu nierwnoci konstrukcj drewnian, aby si przekona, czy z korony stadionu mona bdzie jeszcze obserwowa zawody sportowe; wynik by lepszy, ni zakadaem. Obliczylimy, e stadion norymberski kosztowa bdzie 200 do 250 milionw marek, a wic wedug dzisiejszych kosztw budowy okoo miliarda DM. Hitler nie mia adnych zastrzee: To mniej ni dwa okrty bojowe typu Bismarck. Pancernik, jeli wczeniej nie zostanie zniszczony, i tak za dziesi lat jest zomem. A ta budowla sta bdzie cae stulecia. Niech pan odpowie wymijajco, gdyby minister finansw zapyta pana, ile to kosztuje. Niech pan powie, e brak jest dowiadcze z tak wielkich przedsiwzi budowlanych". Za kilka milionw marek zamwiono granit - jasnoczerwony na okadziny zewntrzne, biay do wyoenia trybun. Zrobiono olbrzymi wykop na fundamenty, ktry w czasie wojny sta si malowniczym jeziorem, a jego rozmiary daway wyobraenie o wielkoci projektowanej budowy. Na pnoc od stadionu trasa defiladowa przecinaaby staw, w ktrym miay si odbija budowle. Tras zamykaby plac, ograniczo-

86

ny z prawej strony stojc jeszcze dzisiaj hal kongresow, z lewej miaa by zbudowana ,,hala kulturalna" specjalnie po to, by zapewni Hitlerowi stosown przestrze do wygaszania przemwie o kulturze. Hitler wyznaczy mnie na architekta wszystkich budowli terenw zjazdowych, z wyjtkiem hali kongresowej, ktr zaprojektowa ju w 1933 roku architekt Ludwig Ruff. W sprawach planowania i wykonania miaem woln rk. Co roku Hitler bra udzia w uroczystociach kadzenia kamienia wgielnego. Co prawda te kamienie przenoszono nastpnie do miejskich magazynw budowlanych, gdzie miay czeka na wmurowanie do chwili, kiedy budowa bdzie odpowiednio zaawansowana. Przy kadzeniu kamienia wgielnego pod stadion, 9 wrzenia 1937 roku, Hitler w obecnoci dostojnikw partyjnych uroczycie poda mi rk, mwic: To jest najwikszy dzie w paskim yciu". By moe ju wtedy byem sceptykiem, gdy odpowiedziaem mu: Nie, nie dzisiaj, mein fuhrer, lecz dopiero, gdy budowla bdzie gotowa". Na pocztku 1939 roku Hitler w nastpujcych sowach prbowa uzasadni wobec robotnikw gigantyczne rozmiary wznoszonych budowli: ,,Dlaczego cigle najwiksze? Robi to, by przywrci poczucie pewnoci kademu Niemcowi. Aby w setkach dziedzin powiedzie mu: wcale nie ustpujemy, lecz przeciwnie, absolutnie dorwnujemy kademu innemu narodowi". Tej skonnoci do nadmiernych rozmiarw nie naley tumaczy wycznie form rzdw; przyczynio si do tego take szybko zdobyte bogactwo oraz ch, wszystko jedno z jakich pobudek wypywajca, zademonstrowania wasnej siy. Dlatego te najwiksze budowle staroytnej Grecji znajduj si na wyspach sycylijskich i w Azji Mniejszej. Mogo to mie zwizek z konstytucjami lecych tam miast, nadanymi przewanie przez absolutnych wadcw, ale nawet w Atenach Peryklesa posg Ateny Partenos Fidiasza mia 12 metrw wysokoci. W dodatku wikszo z siedmiu cudw wiata zdobya sw saw wanie dziki ich przesadnym rozmiarom: witynia Artemidy w Efezie, mauzoleum w Halikarnasie, kolos rodyjski czy Zeus Olimpijski Fidiasza. Gigantomania Hitlera wypywaa jednak z innych pobudek, o ktrych nie chcia mwi robotnikom: olbrzymie budowle miay uwietni jego dzieo i wzmc jego pewno siebie. Wznoszenie tych monumentw byo czym w rodzaju pretensji do panowania nad

87

wiatem i to na dugo przedtem, zanim poway si wspomnie o tym wyranie swemu najbliszemu otoczeniu. I mnie rwnie oszaamiaa perspektywa stworzenia - przy pomocy rysunkw, pienidzy i firm budowlanych - kamiennych wiadkw historii i by moe zdobycia sobie tysicletniej sawy. Ale zawsze wywoywaem take zachwyt Hitlera, kiedy mogem mu udowodni, e pobilimy", przynajmniej pod wzgldem rozmiarw, wspaniae budowle historyczne. Swego entuzjazmu nigdy przy tym nie wyraa gono. Unika wielkich sw. Moe w takich chwilach odczuwa pewien respekt - wobec siebie samego i wobec sigajcej w wieczno perspektywy wasnej wielkoci, stworzonej na wasny rozkaz. Na tym samym zjedzie, w 1937 roku, podczas ktrego Hitler pooy kamie wgielny pod budow stadionu, zamkn on swe kocowe przemwienie zdaniem: ,,Nard niemiecki otrzyma jednak sw germask Rzesz". Troch pniej, na obiedzie, adiutant Hitlera Bruckner opowiada, e feldmarszaek von Blomberg w tym miejscu wybuchn ze wzruszenia paczem. Hitler potraktowa to jako dowd cakowitego zgadzania si z tym, e jego sformuowanie ma zasadnicze znaczenie. Wiele mwiono wtedy, e to zagadkowe zdanie zapocztkuje nowy okres w wielkiej polityce: duo jeszcze si w zwizku z tym zdarzy. Wiedziaem mniej wicej, o co chodzio, gdy w tym czasie Hitler zatrzyma mnie kiedy znienacka na schodach prowadzcych do swego mieszkania, kaza odej ochronie i rzek: ,,Stworzymy wielk Rzesz. Obejmie ona wszystkie narody germaskie. Zaczyna si bdzie w Norwegii i cign a do pnocnych Woch. Ja sam musz to jeszcze zrealizowa. eby mi tylko starczyo zdrowia!" Byo to jeszcze stosunkowo powcigliwe sformuowanie. Wiosn 1937 roku Hitler odwiedzi mnie w moich berliskich salach wystawowych. Stalimy sami przed majcym ponad dwa metry wysokoci modelem stadionu dla 400 tysicy osb. By on ustawiony na wysokoci oczu, przedstawia kady przyszy szczeg; owietlono go silnymi reflektorami filmowymi, tak e moglimy bez specjalnego wytenia fantazji wyobrazi sobie, jakie wraenie musiaaby wywoywa ta budowla. Obok modelu przypito do tablic plany. Hitler zatrzyma si przy nich. Rozmawialimy o Igrzyskach Olimpijskich; zwrciem mu uwag, jak ju wielokrotnie przedtem, e boisko mojego projektu nie ma przepisowych wymiarw olimpijskich. Na to Hitler

88

odpowiedzia, nie zmieniajc gosu, jakby chodzio o co bezdyskusyjnie oczywistego: Zupenie niewane. W 1940 roku Igrzyska Olimpijskie odbd si jeszcze w Tokio. Ale potem, potem odbywa si bd po wsze czasy w Niemczech, na tym stadionie. A wymiary boiska okrela bdziemy wtedy my" Wedug naszego szczegowo opracowanego harmonogramu stadion mia by gotw na zjazd w 1945 roku...
Od Funka dowiedziaem si w niewoli, e Hindenburg wyrazi si wobec niego podobnie. Okolicznoci narodzin telegramu gratulacyjnego od Hindenburga s niejasne. 2 Ten problem o oglnym znaczeniu uj Goethe w 1787 roku w Ifigenii w Taurydzie nastpujco: nawet najlepszy czowiek" w kocu przyzwyczaja si do okropnoci", robi wreszcie prawo z tego, czym si brzydzi", i staje si z przyzwyczajenia twardy i niemal nie do poznania". 3 Aby osign ten cel, chcielimy zrezygnowa z moliwie wielu nowoczesnych elementw konstrukcyjnych, wraliwych na wpywy atmosferyczne, wystpujcych w budowlach stalowych i z elbetonu; zaniedbujc dachy i sufity, przygotowywalimy ciany na wytrzymanie znacznego nacisku wiatrw nawet na duej wysokoci. Konstrukcja cian odpowiadaa wyliczeniom statycznym. 4 Sir Neville Henderson pisa w Failure oj a mission (1940): ,,W organizacji nazistw i ich urzdzeniach socjalnych byo rzeczywicie wiele rzeczy - rnych od ich szalonego nacjonalizmu i ich ideologii - ktre powinnimy studiowa i... dostosowa do naszej starej demokracji". 5 Obydwa portrety namalowa na podstawie zdj nadworny malarz Hitlera, profesor Knirr; Hitler zwyk duo paci za jego prace. Zdjcie z pniejszego okresu pokazuje, e Knirr otrzyma take polecenie namalowania portretu ojca. 6 Wydatki Niemiec na produkcj wojenn w 1944 roku wynosiy - wedug Wagenfiihra: Die deutsche Industrie im Kriege 1939-1945 (s. 86) 71 mld marek. W Deutsche Bauzeitung" z 1898 roku, zeszyty nr 5, 9, 26 i 45, znajduj si szczegy dotyczce przyszych miejsc obchodw niemieckich wit narodowych. 7 Kubatura Stadionu Olimpijskiego w Berlinie, zbudowanego w 1936 r., ma tylko 280 ty. m3.
1

89

Rozdzia 6

NAJPOWANIEJSZE ZLECENIE

W ogrodzie na Obersalzbergu Hitler chodzi niespokojnie w t i z powrotem. Naprawd nie wiem, co mam robi. Jest to zbyt trudna decyzja. Najchtniej przyczybym si do Anglikw. Ale Anglicy w przeszoci niejednokrotnie okazywali si niepewni. Jeli pjd z nimi, to midzy Wochami a nami na zawsze koniec. Potem Anglicy zostawi mnie na lodzie, i bdziemy wystrychnici na dudka". Zwierza si tak czsto jesieni 1935 roku przed swym najbliszym gronem, ktre jak zwykle towarzyszyo mu w Obersalzbergu. W owych dniach Mussolini przy zmasowanych nalotach rozpocz inwazj na Abisyni, negus uciek, proklamowano nowe imperium rzymskie. Hitler od czasu swej wizyty we Woszech w czerwcu 1934 roku, ktra miaa niezbyt pomylny przebieg, darzy nieufnoci co prawda nie samego Mussoliniego, lecz w ogle Wochw i polityk wosk. Teraz, widzc potwierdzenie swych wtpliwoci, przypomnia sobie polityczny testament Hindenburga, wedug ktrego Niemcy nigdy ju nie powinny i wsplnie z Wochami. Pod naciskiem Anglii Liga Narodw postanowia zastosowa sankcje gospodarcze wobec Woch. Musz si ostatecznie zdecydowa, mwi Hitler, czy chc trzyma z Anglikami czy z Wochami. Jest to decyzja na dalsz przyszo. Podobnie jak i pniej, czsto mwi o swej gotowoci zagwarantowania Anglikom ich imperium w zamian za globalne porozumienie. Jednak okolicznoci nie pozostawiy mu wyboru. Zmusiy go do zadeklarowania si po stronie Mussoliniego. Nie bya to, mimo zbienoci ideologicznych i rozwijajcych si kontaktw osobistych, atwa decyzja. Jeszcze po wielu dniach Hitler stwierdza z przygnbieniem, e do tego kroku zmusia go sytuacja. Czu wic tym wiksz ulg, kiedy w kilka tygodni pniej okazao si, e w kocu zastosowane sankcje nie

90

przynosz Wochom powaniejszej szkody. Wnioskowa std, e Anglia, jak i Francja nie chc ryzykowa i pragn unikn wszelkiego niebezpieczestwa. Pniejsza zuchwao w postpowaniu Hitlera wynikaa z takich dowiadcze. Rzdy zachodnie, o czym si wwczas ostatecznie przekona, okazay si sabe i niezdolne do podjcia decyzji. Umocni si nastpnie w tym przekonaniu, gdy 7 marca 1936 roku wojska niemieckie wkroczyy do zdemilitaryzowanej Nadrenii. Byo to jawne pogwacenie ukadu z Locarno, ktre usprawiedliwiaoby militarn kontrakcj mocarstw sojuczniczych. Hitler nerwowo wyczekiwa pierwszych reakcji. We wszystkich przedziaach specjalnego wagonu, w ktrym jechalimy tego dnia wieczorem do Monachium, panowaa wyjtkowo napita atmosfera, ktra rozprzestrzeniaa si z pomieszczenia fuhrera. Na jednej ze stacji do wagonu przekazano wiadomo. Hitler odetchn: Nareszcie! Krl angielski nie interweniuje. Dotrzymuje obietnicy. W ten sposb wszystko moe pj dobrze". Reakcja Hitlera zdradzaa nieznajomo niewielkich moliwoci konstytucyjnych angielskiej korony wobec parlamentu i rzdu. Prawdopodobnie jednak interwencja militarna wymagaaby aprobaty krla i to by moe chcia zaznaczy Hitler. Jego obawy byy w kadym razie powane, a i pniej jeszcze, gdy prowadzi wojn niemal z caym wiatem, stale okrela wkroczenie do Nadrenii jako najryzykowniejsze ze swych przedsiwzi: Nie mielimy wikszej armii: nie starczyoby jej siy nawet na to. by oprze si samej Polsce. Gdyby Francuzi potraktowali spraw powanie, zostalibymy bez trudu zwycieni; w cigu paru dni skoczyby si nasz opr. To, co mielimy w siach powietrznych, byo po prostu mieszne. Troch Ju-52 Lufthansy, a do tego brak nawet dostatecznej iloci bomb". Po abdykacji krla Edwarda VIII, pniejszego ksicia Windsoru, Hitler czsto jeszcze nawizywa do pozornego zrozumienia krla dla narodowosocjalistycznych Niemiec: Jestem pewien, e za jego porednictwem daoby si osign trwae przyjazne stosunki z Angli. Gdyby pozosta, wszystko uoyoby si inaczej. Jego abdykacja bya dla nas cik strat". Dorzuca do tego uwagi na temat ciemnych, wrogich Niemcom si, decydujcych o kierunku polityki brytyjskiej. Ubolewanie Hitlera nad tym, e nie poczy si z Angli, przewijao si czerwon nici przez wszystkie lata jego panowania. Nasilio si ono jeszcze, gdy 22 padziernika 1937 roku ksi Windsoru wraz z on odwiedzi go w Obersalzbergu i rzekomo pozytywnie wypowiedzia si o osigniciach Trzeciej Rzeszy. W kilka miesicy po niezakconym wkroczeniu do Nadrenii Hitler wyraa zadowolenie z harmonijnej atmosfery podczas Igrzysk

91

Olimpijskich; rozdranienie zagranicy najwyraniej mino. Wyda polecenie, by licznym wybitnym gociom zagranicznym dostarcza wrae wiadczcych o pokojowym nastawieniu Niemiec. Z wielkim podnieceniem obserwowa sportowe zmagania i podczas gdy kady z wielu nieoczekiwanych sukcesw niemieckich uszczliwia go, wyjtkow irytacj zareagowa na seri zwycistw kolorowego biegacza amerykaskiego, fenomenalnego Jesse'a Owensa. Ludzie, ktrych przodkowie pochodz z dungli, s prymitywni - bardziej atletycznie zbudowani ni cywilizowani biali, mwi wzruszajc ramionami, nie s rwnorzdnymi konkurentami, wobec czego naley ich wykluczy z przyszych igrzysk i zawodw sportowych. Olbrzymie wraenie wywara na Hitlerze frenetyczna owacja, jak zgotowali berliczycy wchodzcej na stadion olimpijskiej druynie francuskiej. Francuzi przeszli z podniesionymi rkami koo trybuny honorowej Hitlera, wywoujc tym spontaniczny entuzjazm wielu widzw. Ale Hitler dopatrywa si w tej dugo trwajcej owacji powszechnej tsknoty za pokojem i porozumieniem z zachodnim ssiadem. Jeli dobrze tumacz to, co wtedy zaobserwowaem, by raczej zaniepokojony ni ucieszony tym radosnym nastrojem berliczykw. Wiosn 1936 roku Hitler zwiedza ze mn odcinek autostrady. W czasie rozmowy napomkn: Mam jeszcze do przekazania zlecenie budowlane. Najwiksze ze wszystkich". Skoczyo si na tej uwadze. Nic wicej nie powiedzia. Od czasu do czasu Hitler szkicowa wprawdzie niektre pomysy przebudowy Berlina, ale dopiero w czerwcu pokaza mi plan centrum miasta, mwic: Dugo i szczegowo wyjaniaem burmistrzowi, dlaczego ta nowa ulica musi mie sto dwadziecia metrw szerokoci, a wyrysowa mi teraz tylko dziewidziesiciometrow". Kilka tygodni pniej znowu mwio si o burmistrzu, dr. Lippercie, starym czonku partii i redaktorze naczelnym berliskiego Angriffu", ale nic si nie zmienio, ulica nadal miaa 90 metrw. Lippert nie potrafi zapali si do planw budowlanych Hitlera. Pocztkowo Hitler okazywa dezaprobat, mwic jedynie, e burmistrz jest maostkowy, niezdolny do zarzdzania metropoli, a tym bardziej do tego, by zrozumie przypisane jej znaczenie historyczne. Z biegiem czasu uwagi te staway si ostrzejsze: Lippert, jest ignorantem, idiot, niedog, zerem". Zadziwiajce jednak byo, e Hitler w obecnoci burmistrza nigdy nie okazywa swego niezadowolenia i nigdy te nie prbowa go

92

przekona. Zdaje si, e ju wtedy nie lubi trudzi si mozolnym wyuszczaniem przyczyn. Cztery lata pniej, po jednym ze spacerw z Berghofu do herbaciarni, podczas ktrego znowu mwi ze zdenerwowaniem o Lippercie, kaza poczy si z Goebbelsem i kategorycznie poleci usun burmistrza ze stanowiska. A do 1936 roku Hitler wyranie mia zamiar powierzy opracowanie planw rozbudowy Berlina zarzdowi miasta. Teraz wezwa mnie, by przekaza mi szybko i cakiem nieuroczycie zlecenie: Z tym Berlinem nie mona sobie poradzi. Odtd pan robi projekt. Niech pan wemie ten rysunek. Gdy bdzie pan mia co gotowego, prosz mi pokaza. Na to, jak pan wie, zawsze mam czas". Jak mi powiedzia, jego pomys zbudowania ulicy o ogromnej szerokoci powsta przy studiowaniu niedoskonaych planw Berlina, ktre w latach dwudziestych pobudziy go do stworzenia wasnych koncepcji1. Ju wtedy powzi decyzj przesunicia dworcw Anhalter Bahnhof i Potsdamer Bahnhof na poudnie od pl Tempelhofu, by w ten sposb uzyska wolne miejsce w centrum miasta, na szerokich torowiskach. Dziki temu po dokonaniu niewielu przebi, poczynajc od Siegesallee, mona by otrzyma wspania ulic z reprezentacyjnymi gmachami, liczc pi kilometrw dugoci. Wszystkie proporcje architektoniczne Berlina zostayby cakowicie zmienione przez wzniesienie dwch budowli, ktre Hitler chcia usytuowa przy tej nowej reprezentacyjnej ulicy. Na jej pnocnym kocu, w pobliu Reichstagu, przewidywa zbudowanie olbrzymiej kopulastej hali zgromadze, w ktrej mogoby si zmieci kilka katedr w. Piotra z Rzymu. rednica kopuy miaa wynosi 250 metrw. Pod ni, na wolnej przestrzeni liczcej okoo 38 tysicy metrw kwadratowych, stanoby swobodnie ponad 150 tysicy ludzi. Ju w czasie pierwszych narad, kiedy nasze koncepcje urbanistyczne dopiero si zarysowyway, Hitler uwaa za konieczne wytumaczy mi, e wielko hal zgromadze powinna by okrelana wedug zasad przyjtych w redniowieczu. Katedra w Ulm, mwi na przykad, ma 2500 metrw kwadratowych; kiedy zaczynano j budowa w XIV wieku, w Ulm mieszkao tylko 15 tysicy osb, wliczajc w to starcw i dzieci. ,,A wic nigdy nie mogli wypeni pomieszczenia; w porwnaniu z tym hal dla milionowego Berlina, mieszczc 150 tysicy osb, trzeba nazwa ma". W pewnej odlegoci od Sudbahnhof Hitler chcia wznie, jako przeciwwag tej hali, uk triumfalny, ktrego wysoko ustali na 120metrw.,,Bdzie to przynajmniej godny pomnik dla miliona omiuset

93

tysicy naszych polegych w wojnie wiatowej. Nazwisko kadego z nich zostanie wykute w granicie. Jake pozbawiony godnoci jest ten berliski pomnik wzniesiony przez republik. Jak ndzny i nie na miar wielkiego narodu". Przekaza mi dwa szkice narysowane na maych kartkach. Te rysunki zrobiem przed dziesiciu laty. Cay czas chroniem je, poniewa nigdy nie wtpiem, e pewnego dnia bd budowa. I teraz wanie to zrealizujemy". Porwnanie z dorysowan sylwetk czowieka dowodzi, jak objania Hitler, e ju wtedy przewidzia kopu majc ponad 200 metrw rednicy i uk triumfalny o wysokoci ponad 100 metrw. Zaskakuj przy tym nie tyle same rozmiary, ile zadziwiajca obsesja, z jak planowa monumentalne, triumfalne budowle, kiedy jeszcze nie byo nawet cienia nadziei na ich urzeczywistnienie. Dzisiaj raczej niesamowite wraenie robi na mnie to, e w okresie zupenego pokoju, zapewniajc o gotowoci do porozumienia, rozpocz realizacj planw, ktrych zwizku z wojowniczymi zamiarami panowania nad innymi nie mona byo nie dostrzec. ,,Berlin jest wielkim miastem, ale nie metropoli wiatow. Niech pan spojrzy na Pary, najpikniejsze miasto wiata! Albo nawet Wiede! To s miasta wielkiego formatu. Berlin za nie jest niczym wicej ni nieregularnym nagromadzeniem budowli. Musimy przewyszy Pary i Wiede", mwi na licznych teraz naradach, ktre przewanie odbyway si w jego mieszkaniu przy Kancelarii Rzeszy. Zawsze, zanim je zaczlimy, musiay odej wszystkie inne osoby. Plany Wiednia i Parya Hitler przestudiowa dokadnie we wczeniejszych latach. Podczas naszych dyskusji wydobywa z pamici kady ich szczeg. W Wiedniu podziwia urbanistyk Ringstrasse z jej wielkimi budowlami: ratuszem, parlamentem, sal koncertow czy paacem cesarskim i muzeami. Potrafi narysowa t cz miasta w prawidowej skali i nauczy si, e reprezentacyjne wielkie budowle oraz pomniki trzeba tak planowa, by widoczne byy ze wszystkich stron. Podziwia te budowle, jeli nawet nie zgadzay si wprost z jego pogldami, jak na przykad neogotycki ratusz. Tutaj Wiede jest godnie reprezentowany. A niech pan spojrzy na ratusz berliski. Berlin otrzyma jeszcze pikniejszy ratusz ni Wiede, moe pan by pewien". Jeszcze bardziej by zafascynowany nowo przebitymi wielkimi ulicami, nowymi bulwarami, ktre stworzy w Paryu Georges E. Haussmann w latach 1853-1870 kosztem 2,5 miliarda frankw w zocie. Uwaa Haussmanna za najwikszego w historii budowniczego miast, mia jednak nadziej, e ja go przewysz. Dugoletnie zmagania

94

Haussmanna kazay mu liczy si z tym, e rwnie berliskie plany natrafi na opory, ktre, jak mwi, uda si przezwyciy tylko dziki jego autorytetowi. Pocztkowo uy co prawda pewnego podstpu, by zapewni sobie ulego opierajcego si zarzdu miasta; uznano tam bowiem plany Hitlera za dar Danajw, kiedy okazao si, e zarzd miasta bdzie musia ponie powane wydatki na likwidacj i budow ulic oraz urzdze publicznych, a take na budow szybkich kolei. Przez pewien czas bdziemy si zajmowa planami zbudowania naszej nowej stolicy nad jeziorem Muritz w Meklemburgii. Zobaczy pan, jak berliczycy si oywi, gdy zwietrz niebezpieczestwo wyniesienia si rzdu Rzeszy", powiedzia. Rzeczywicie, wystarczyo par napomkni na ten temat, a wkrtce ojcowie miasta okazali gotowo zaakceptowania kosztorysu planw budowlanych. Jednak Hitler przez kilka miesicy znajdowa upodobanie w zamiarze zbudowania niemieckiego Waszyngtonu" i wyobraa sobie, jak mona z niczego stworzy idealne miasto". Wreszcie wszystko to zarzuci. Sztucznie wzniesione stolice zawsze pozostaj martwe. Niech pan pomyli o Waszyngtonie lub Canberze. Take u nas w Karlsruhe nie rozwino si adne ycie, poniewa mieszkaj tam sami nudni urzdnicy". Jeli chodzi o ten epizod, do dzisiaj nie jest dla mnie jasne, czy Hitler take przede mn odgrywa komedi, czy te przez pewien czas powanie traktowa t ide. Punktem wyjciowym w jego urbanistycznych wizjach Berlina byy dwukilometrowej dugoci Pola Elizejskie z wysokim na 50 metrw ukiem Triumfalnym, zbudowanym przez Napoleona I w 1805 roku. Std zapoyczy wzorzec Wielkiego uku" i std wywodzi si jego pogld na szeroko ulicy. Pola Elizejskie maj sto metrw szerokoci, na wszelki wypadek zrobimy nasz ulic o dwadziecia metrw szersz. Kiedy dalekowzroczny wielki ksi elektor zbudowa w XVII wieku Linden, wyznaczajc szeroko szedziesiciu metrw, mg przewidywa dzisiejszy ruch w rwnie maym stopniu jak Haussmann projektujc Pola Elizejskie". W celu urzeczywistnienia tych planw Hitler wyda za porednictwem sekretarza stanu, Lammersa, zarzdzenie zapewniajce mi szerokie penomocnictwa i podporzdkowujce mnie fuhrerowi. Ani minister spraw wewntrznych, ani burmistrz Berlina, ani gauleiter Berlina, Goebbels, nie mogli mi wydawa dyrektyw. Zwolni mnie nawet wyranie od obowizku informowania o moich planach zarzdu miasta i partii. Kiedy wyraziem wobec Hitlera yczenie, abym mg take to zadanie realizowa jako samodzielny architekt, zgodzi si

95

natychmiast. Sekretarz stanu Lammers znalaz konstrukcj prawn, ktra uwzgldnia moj niech do etatowej posady; moje biuro nie miao charakteru urzdu, lecz byo traktowane jako wielki, niezaleny instytut badawczy. 30 stycznia 1937 roku Hitler powierzy mi oficjalnie to najwiksze zadanie budowlane". Dugo szuka mocno brzmicego, wzbudzajcego respekt tytuu, a wreszcie Funk znalaz rozwizanie: Generalny inspektor budowlany do spraw przeobraenia stolicy Rzeszy". Wrczajc mi akt nominacji, Hitler okazywa, znamienn dla jego zachowania wobec mnie, prawie niemiao. Po obiedzie wcisn mi do rki dokument mwic: Niech si pan trzyma". Dziki wspaniaomylnej interpretacji mojej umowy przysugiwaa mi odtd ranga sekretarza stanu w rzdzie Rzeszy. Majc trzydzieci dwa lata zasiadaem obok dr. Todta w trzecim rzdzie aw rzdowych; na oficjalnych bankietach pastwowych mogem zajmowa miejsce przy kocu stou i otrzymywaem automatycznie od kadego oficjalnego gocia zagranicznego order odpowiedniej rangi. Pobieraem miesiczn pensj w wysokoci 1500 marek - nieznaczn sum w porwnaniu z moimi honorariami architekta. Jeszcze w lutym Hitler bezceremonialnie zada od ministra wychowania zwolnienia okazaego gmachu Akademii Sztuk na placu Paryskim i przeznaczy go na siedzib mojego urzdu, zwanego w skrcie GBI (od Generalbauinspektor - generalny inspektor budowlany przyp. tum.). Wybr jego pad na ten budynek, poniewa mg dotrze tam niepostrzeenie dla postronnych obserwatorw przez ogrody ministerstwa. Wkrtce bardzo czsto korzysta z tej moliwoci. Urbanistyczna koncepcja Hitlera miaa powan wad: nie bya przemylana do koca. Tak bardzo przej si ide stworzenia berliskich Pl Elizejskich", dwa i p razy wikszych od paryskiego oryginau, e cakowicie straci z oczu struktur naszej czteromilionowej stolicy. Dla planisty ulica taka moga mie sens jedynie jako zasadniczy element urbanistycznej przebudowy miasta. Dla Hitlera natomiast bya ona wystawnym fragmentem dekoracyjnym, celem samym w sobie. Przebicie tej trasy nie rozwizywao take problemu berliskiej sieci kolejowej. Potny klin torowisk, dzielcy miasto na dwie czci, zostaby przesunity tylko o kilka kilometrw na poudnie. Doktor Leibbrandt, dyrektor z Ministerstwa Komunikacji, naczelny planista wczesnych kolei Rzeszy, dostrzeg w planach Hitlera

96

moliwo dokonania szeroko zakrojonej reorganizacji caej sieci kolejowej w stolicy. Wsplnie znalelimy idealne chyba rozwizanie: przepustowo berliskiej kolei obwodowej zostaaby przez dodanie dwch torw tak zwikszona, e mona byoby wczy tu ruch dalekobieny. W ten sposb moliwe staoby si zastpienie przez dwa przelotowe dworce centralne: pnocny i poudniowy, licznych berliskich dworcw lepych" (Lehrter Bahnhof, Anhalter Bahnhof i Pots-damer Bahnhof). Koszty nowych urzdze kolejowych oszacowano na jeden do dwch miliardw marek2. W ten sposb zyskalibymy moliwo dalszego poprowadzenia ulicy w kierunku poudniowym po starych torowiskach i otrzymalibymy w odlegoci zaledwie piciu kilometrw od centrum miasta wielk woln powierzchni pod budow nowej dzielnicy mieszkaniowej dla 400 tysicy osb3. Dziki usuniciu Lehrter Bahnhof wielki cig uliczny mona byoby przeduy take na pnoc, w celu zagospodarowania nowych terenw mieszkalnych. Jednak ani Hitler, ani ja nie chcielimy zrezygnowa z budowy kopulastej hali, tworzcej zamknicie wspaniaej ulicy; olbrzymi plac przed ni mia by niedostpny dla ruchu pojazdw. Korzystn koncepcj rozwiza komunikacyjnych zarzucono na rzecz reprezentacyjnoci; ruch pnoc-poudnie zosta znacznie utrudniony przez objazd. Narzucaa si myl, aby biegnc na zachd szedziesiciometrow arteri wylotow, Heerstrasse, przeduy w kierunku wschodnim, zachowujc t sam szeroko; projekt urzeczywistniono czciowo po 1945 roku przez rozbudow starej Frankfurter Allee. O ta, podobnie jak o pnoc-poudnie, miaa zosta doprowadzona do swego naturalnego koca - autostrady okrnej, by rwnie na wschodzie Berlina uzyska nowe tereny pod zabudow miejsk, dziki czemu mona byoby podwoi liczb mieszkacw stolicy mimo jednoczesnego wyburzania starych domw w rdmieciu4. Obydwie osie miay by obramowane wysokimi biurowcami i domami handlowymi, ktre cignc si w dwu kierunkach, stopniowo traciyby wysoko i przechodziy wreszcie w prywatne wille pooone wrd zieleni. Miaem nadziej, e dziki takiemu systemowi unikn zduszenia centrum przez obejmujce je piercieniowo tradycyjne strefy zabudowy. System wynikajcy automatycznie z zaleconej przeze mnie struktury osiowej wprowadza promienicie tereny zielone gboko do centrum miasta. Na zewntrz autostrady obwodowej, na czterech kocach krzyujcych si osi, zarezerwowano tereny dla czterech lotnisk komu-

97

nikacyjnych, poza tym Rangsdorfer See miao suy jako wodowisko dla wodnopatw, ktre wedug wczesnych pogldw rokoway uzyskiwanie wikszych zasigw ni samoloty bazujce na lotniskach ziemnych. Lotnisko Tempelhof, ktre znalazoby si zbyt blisko centrum nowo wznoszonego miasta, miao by zlikwidowane i zamienione w lunapark wedug wzoru kopenhaskiego Tivoli. W dalszej przyszoci, jak przewidywalimy, do tych skrzyowanych osi doszoby pi obwodnic i siedemnacie ulic wylotowych, majcych po szedziesit metrw szerokoci. W ich planowaniu ograniczylimy si jednak tylko do ustalenia przebiegu linii zabudowy. Aby zapewni poczenie krzyujcych si osi z czci obwodnic i nie obcia nadmiernie ulic, zaprojektowano budow szybkich kolejek podziemnych. Na zachodzie przylegaaby do stadionu olimpijskiego nowa dzielnica uniwersytecka, gdy wikszo instytutw i zakadw starego Uniwersytetu im. Fryderyka Wilhelma w alei Unter den Linden miecia si w przestarzaych i nie nadajcych si do uytku budynkach. Na pnoc rozcigaaby si nowa dzielnica medyczna ze szpitalami, laboratoriami i akademiami. Take brzeg Sprewy midzy Museumsinsel a Reichstagiem, rejon traktowany po macoszemu, peen wysypisk i maych fabryk, mia by uporzdkowany i zabudowany nowymi gmachami muzew berliskich. Obszar za autostrad okrn przeznaczono na tereny wypoczynkowe; ju od razu zaczto tam, pod kierownictwem upenomocnionego wysokiego urzdnika lenictwa, zastpowa brandenburski las sosnowy sadzonkami drzew liciastych. Podobnie jak w Lasku Bulos-kim take w Grunewaldzie miano urzdzi dla milionw mieszkacw stolicy szlaki wdrowne, miejsca odpoczynku, restauracje i obiekty sportowe. Tutaj rwnie kazaem posadzi dziesitki tysicy drzew liciastych, by odtworzy dawny las mieszany, wycity przez Fryderyka Wielkiego w celu sfinansowania wojen lskich. Z caego olbrzymiego projektu przeobraenia Berlina pozostay tylko te drzewa. W toku pracy nad pierwotnym planem Hitlera przewidujcym zbudowanie reprezentacyjnej ulicy, bezsensownej z urbanistycznego punktu widzenia, zrodzia si nowa koncepcja miasta. W porwnaniu z t szeroko zakrojon przebudow pocztkowy pomys wyglda mizernie. Wielokrotnie przewyszyem wyobraenia Hitlera o monumentalnych wielkociach - przynajmniej w zakresie planowania urbanistycznego; co takiego zdarzao mu si raczej rzadko. Wszystkie daleko idce uzupenienia akceptowa bez wahania, pozostawiajc mi woln rk, ale zapali si do tej czci planw nie potrafi. Oglda je do

98

pobienie, by po kilku minutach zapyta ze znudzeniem: Gdzie ma pan nowe plany wielkiej ulicy?"; przez to pojcie rozumia cigle jeszcze tylko rodkow cz wystawnej ulicy, ktrej zbudowania zada na pocztku. Nastpnie upaja si gmachami ministerstw, budynkami administracyjnymi wielkich firm niemieckich, now oper, luksusowymi hotelami i paacami rozrywki, a ja chtnie mu w tym sekundowaem. Mimo to ja traktowaem oglny plan na rwni z budowlami reprezentacyjnymi, Hitler nie. Jego namitno do wiecznych budowli czynia go cakowicie niewraliwym na rozwizania komunikacyjne, tereny mieszkalne i obszary zielone; wzgldy spoeczne byy mu obce. Hess natomiast interesowa si tylko budownictwem mieszkaniowym i prawie nie zwraca uwagi na reprezentacyjn cz naszych planw. Na zakoczenie jednej ze swych wizyt zrobi mi z tego powodu wyrzuty. Obiecaem mu, e zawsze na jedn ceg idc na budowl reprezentacyjn przypada bdzie jedna cega na budynek mieszkalny. Hitler, usyszawszy o tym, by nieprzyjemnie zaskoczony, mwi o pilnoci swych da, ale nie sprzeciwi si naszej umowie. Wbrew czsto wyraanym przypuszczeniom nie zostaem gwnym architektem Hitlera - zwierzchnikiem wszystkich pozostaych. Jednoczenie bowiem architekci zajmujcy si nowymi planami Monachium i Linzu otrzymali podobne do moich penomocnictwa. Z biegiem czasu Hitler powierza zadania specjalne coraz wikszej liczbie architektw; przed wojn byo ich chyba dziesiciu lub dwunastu. Na naradach budowlanych ujawniaa si zdolno Hitlera do szybkiego orientowania si w projekcie, kojarzenia rysunku technicznego i perspektywicznego w cao plastyczn. Mimo wszelkich obowizkw rzdowych i omawiania niejednokrotnie dziesiciu do pitnastu projektw wielkich budowli w najrniejszych miastach. Hitler widzc ponownie projekt, czsto po upywie miesicy, byskawicznie orientowa si w rysunkach, potrafi sobie przypomnie, jakich domaga si zmian, sprawiajc zawd tym, ktrzy liczyli na to, e dawno zapomnia o swoich uwagach czy daniach. W czasie narad by przewanie maomwny i taktowny. yczenia zmian przedstawia uprzejmie, bez obraliwych sformuowa, zachowujc si cakiem inaczej ni wobec swych wsppracownikw politycznych, do ktrych przemawia wadczym tonem. Przekonany o poczuciu odpowiedzialnoci architekta za sw budow, troszczy si, by ten wanie mia decydujce sowo, a nie towarzyszcy mu gauleiter

99

lub reichsleiter. Hitler nie chcia bowiem, by do dyskusji prowadzonych z architektami wczay si niefachowe wysze instancje. Kiedy przeciwstawiano jego pomysowi inn ide, wcale nie upiera si przy swoim: Tak, ma pan racj, tak jest lepiej", mwi. Tote i we mnie zrodzio si przewiadczenie, e ponosz odpowiedzialno za to, co projektowaem pod rzdami Hitlera. Czsto nasze zdania rniy si, ale nie mog przypomnie sobie ani jednego przypadku, by zmusi mnie jako architekta do przyjcia jego pogldu. Te relatywnie rwnoprawne stosunki midzy nim jako zleceniodawc a mn jako architektem przyczyniy si do tego, e pniej, gdy byem ministrem zbroje, korzystaem z wikszej samodzielnoci ni wikszo ministrw i marszakw. Nieustpliwie i niechtnie reagowa Hitler tylko wtedy, gdy napotyka zacity opr w sprawach zasadniczych. Na przykad profesor Bonatz, nauczyciel caej generacji architektw, nie otrzymywa adnych zlece od czasu, gdy skrytykowa nowe budowle Troosta na monachijskim Konigsplatz. Nawet Todt nie mg poway si na zaangaowanie Bonatza do budowy kilku mostw na autostradzie. Dopiero moja interwencja u pani Troost, wdowy po uwielbianym przez Hitlera profesorze, przywrcia Bonatza do ask. Dlaczego nie miaby budowa mostw", powiedziaa, w budowlach technicznych jest on przecie cakiem dobry". Jej zdanie byo dostatecznie wakie, i Bonatz budowa mosty na autostradach. Hitler raz po raz zapewnia: Jak chtnie zostabym architektem". Kiedy odpowiedziaem na to: Ale wwczas nie miabym zleceniodawcy", odpar: Ale pan zawsze daby sobie rad!" Stawiam sobie nieraz pytanie, czy Hitler zrezygnowaby z kariery politycznej, gdyby na pocztku lat dwudziestych spotka zamonego zleceniodawc. Sdz jednak, e w gruncie rzeczy jego przewiadczenie o posannictwie politycznym i architektoniczna namitno byy zawsze nierozdzielne. wiadcz o tym wanie te dwa szkice, ktre narysowa w 1925 roku, jako niemal zbankrutowany trzydziestoszecioletni polityk, z absurdalnie wygldajcym wwczas zamiarem, by uwieczy kiedy swe sukcesy ma stanu budow uku triumfalnego i kopulastej hali. W nieprzyjemnej sytuacji znalaz si niemiecki komitet olimpijski, kiedy Hitler poleci kompetentnemu sekretarzowi stanu w Ministerstwie Spraw Wewntrznych, Pfundtnerowi, by pokaza mu pierwsze plany budowy nowego stadionu. Architekt Otto March zaprojektowa betonow budowl z oszklonymi cianami dziaowymi, podobn do stadionu wiedeskiego. Po obejrzeniu rysunkw Hitler, zy i zdener-

100

wowany, wrci do swego mieszkania, dokd wezwa mnie z planami. Kaza wprost zakomunikowa sekretarzowi stanu, e naley odmwi organizowania Igrzysk Olimpijskich. Bez jego obecnoci nie mog si one odby, poniewa otworzy je musi gowa pastwa, a on do takiego nowoczesnego, oszklonego puda nigdy nie wejdzie. Narysowaem w cigu nocy szkic, przewidujcy oboenie szkieletu konstrukcyjnego naturalnym kamieniem oraz zrobienie potnych gzymsw, wskutek czego trzeba byo zaniecha oszklenia, i Hitler by zadowolony. Zatroszczy si o sfinansowanie dodatkowych prac, profesor March zaaprobowa zmian, igrzyska w Berlinie nie byy ju zagroone. Nie wiedziaem co prawda, czy Hitler rzeczywicie speniby t grob, czy te bya ona tylko wyrazem przekornej postawy, jak lubi okazywa w celu przeforsowania swej woli. Hitler pocztkowo w sposb stanowczy odmwi take zgody na udzia Rzeszy w Wystawie wiatowej w Paryu w 1937 roku, chocia przyjto ju zaproszenie i zaakceptowano plac pod budow pawilonu niemieckiego. Przedoone bowiem projekty cakowicie mu si nie podobay. Wobec tego Ministerstwo Gospodarki zwrcio si do mnie o sporzdzenie nowego projektu. Na terenie wystawowym place pod budow pawilonu radzieckiego i niemieckiego znajdoway si dokadnie naprzeciw siebie - zamierzona pointa francuskiego kierownictwa wystawy. W czasie wizyty w Paryu zaszedem przypadkowo do pomieszczenia, w ktrym wystawiony by, trzymany w tajemnicy, projekt pawilonu radzieckiego: na wysokim postumencie dwie postacie dziesiciometrowej wysokoci kroczyy triumfalnie w kierunku na pawilon niemiecki. W odpowiedzi zaprojektowaem bry z zarysowanymi cikimi supami, ktre jak gdyby powstrzymyway ten napr, natomiast z gzymsu mojej wiey orze ze swastyk w szponach patrzy z gry na rosyjsk par. Otrzymaem za ten pawilon zoty medal, mj radziecki kolega rwnie. Na przyjciu inauguracyjnym w naszym pawilonie spotkaem ambasadora francuskiego w Berlinie, Andre Francois-Ponceta. Zaproponowa, bym wystawi swe prace w Paryu w zamian za urzdzenie w Berlinie wystawy powiconej nowoczesnemu malarstwu francuskiemu. Architektura francuska, powiedzia, pozostaa w tyle, ale w malarstwie moecie si od nas uczy". Przy najbliszej okazji zrelacjonowaem Hitlerowi t propozycj, ktra dawaa mi szans zdobycia popularnoci midzynarodowej. Hitler pomin milczeniem niemi uwag na temat naszego malarstwa, co wprawdzie nie oznaczao ani sprzeciwu, ani aprobaty, ale uniemoliwiao ponowne zwrcenie si kiedykolwiek do niego w tej sprawie.

101

Podczas swojego pobytu w Paryu widziaem Palais de Chaillot i Palais des Musees d'Art Modern oraz znajdujce si jeszcze w budowie Musee des Travaux Publics, ktre zaprojektowa sawny awangardzista Auguste Perret. Zaskoczyo mnie, e Francja w swych reprezentacyjnych budowlach take skaniaa si ku neoklasycyzmowi. Pniej utrzymywano czsto, e styl ten by cech budownictwa publicznego w pastwach totalitarnych. Wcale tak nie jest. Styl ten by raczej cech epoki i wywar pitno na Waszyngtonie, Londynie, Paryu, podobnie jak na Rzymie, Moskwie czy naszych planach przebudowy Berlina. Zdobyem troch dewiz francuskich. Odbylimy wic z on w towarzystwie przyjaci podr samochodem przez Francj. Jechalimy na poudnie, mijajc powoli zamki i katedry, a dotarlimy do niezwykle rozlegego zamku warownego Carcassonne. Widok twierdzy nastraja nas romantycznie, chocia by to tylko jeden z najbardziej niezbdnych obiektw wojennych redniowiecza speniajcych w swojej epoce t sam rol co dzisiaj na przykad schron atomowy. W hotelu zamkowym odkrylimy stare francuskie czerwone wino i chcielimy jeszcze przez kilka dni delektowa si cisz tych okolic. Wieczorem zostaem wezwany do telefonu. W tym ustronnym zaktku czuem si bezpieczny, sdzc, i nie gro mi telefony adiutantw Hitlera, zwaszcza e nikt nie zna trasy naszej podry. Tymczasem ledzia nas policja francuska ze wzgldw bezpieczestwa i nadzoru, ktra w kadym razie na pytanie z Obersalzber-gu moga natychmiast udzieli informacji, gdzie si znajdujemy. Przy aparacie by adiutant Bruckner: Ma pan jutro w poudnie stawi si u fuhrera". Na moj uwag, e sama tylko jazda powrotna zajmie mi dwa i p dnia, odpowiedzia: Na jutro po poudniu wyznaczona jest tu wana narada i fuhrer da, by pan by na niej obecny". Jeszcze raz sprbowaem sabo zaprotestowa. Chwileczk... Fuhrer wie, gdzie pan jest, a jutro musi pan by tutaj". Byem nieszczliwy, zirytowany i bezradny. W rozmowach telefonicznych z pilotami Hitlera dowiedziaem si, e specjalna maszyna nie moe wyldowa we Francji, ale chce on mi zapewni miejsce w niemieckim samolocie towarowym, ktry po starcie z Afryki ma midzyldowanie w Marsylii o szstej rano. Nastpnie specjalny samolot Hitlera mia przewie mnie ze Stuttgartu na lotnisko Ainring koo Berchtesgaden. Jeszcze tej samej nocy wybralimy si w drog do Marsylii, ogldalimy przez kilka minut przy wietle ksiyca rzymskie budowle w Arles, ktre byy waciwym celem naszej podry, i o drugiej nad

102

ranem przybylimy do hotelu w Marsylii. W trzy godziny pniej jechalimy ju na lotnisko, a po poudniu zjawiem si, jak rozkazano, na Obersalzbergu przed Hitlerem: Tak mi przykro, panie Speer, narad przesunem. Chciaem usysze pask opini o mocie wiszcym koo Hamburga". Dr Todt przedoy mu tego dnia projekt mamuciego mostu, majcego przecign Golden Gate Bridge pod San Francisco. Poniewa jednak rozpoczcie tej budowy przewidywano dopiero w latach czterdziestych, Hitler mg mi na pewno udzieli jeszcze kilku tygodni urlopu. Innym razem uciekem z on na Zugspitze (najwyszy szczyt alpejski w Niemczech - przyp. tum.), gdzie dosign mnie znowu telefon adiutanta: ,,Ma pan przyj do fuhrera. Jutro w poudnie na obiad w Osterii". W ,,Osterii" Hitler przywita mnie sowami: To adnie, e przybywa pan na obiad. Co, zosta pan wezwany? Wczoraj spytaem tylko: Gdzie waciwie jest pan Speer? Ale dobrze si stao! Po co ma pan jedzi na nartach". Von Neurath mia wicej godnoci. Pewnego razu pnym wieczorem Hitler powiedzia: Chciabym rozmawia z ministrem spraw zagranicznych Rzeszy". Adiutant po rozmowie telefonicznej zameldowa: Minister spraw zagranicznych Rzeszy uda si ju na spoczynek". Trzeba go obudzi, kiedy chc z nim rozmawia". Po ponownym telefonie adiutant mwi zakopotany: Pan minister spraw zagranicznych Rzeszy kae powiedzie, e bdzie do dyspozycji jutro rano, teraz jest zmczony i chciaby spa". Hitler ustpowa wprawdzie przed tak determinacj, ale zy humor okazywa nie tylko przez reszt wieczoru; takich przejaww samodzielnoci nigdy nie mg zapomnie i rewanowa si przy pierwszej okazji.
Prawdopodobnie chodzio o plany Martina Machlera, pokazane w 1927 roku na wielkiej wystawie sztuki w Berlinie. Wykazuj one zadziwiajce podobiestwo z pomysami Hitlera. Poznaem je dopiero w Spandau z ksiki Alfreda Schinza: Berlin, Stadtschicksal und Stadtebau, 1964. 2 Niezbdne bocznice i tory przetokowe oraz warsztaty naprawcze mona byo w ten sposb rozlokowa poza Berlinem i w przyszoci nie utrudniayby ju urbanistycznego rozwoju miasta. 3 Teren liczy 3300 ha. Wedug przyjtej dzisiaj proporcji - 120 osb na hektar dawao to 400 ty. mieszkacw. 4 Profesorzy Brix i Genzmer przedstawili w 1910 roku plan urbanistyczny, za ktry otrzymali pierwsza nagrod w wielkim konkursie berliskim, przewidujcy, e w 2000 roku liczba mieszkacw Berlina osignie 10 mln (Deutsche Bauzeitung" 1910, nr 42).
1

103

Rozdzia 7 OBERSALZBERG

Kady czowiek posiadajcy wadz, czy to kierownik przedsibiorstwa, czy szef rzdu, czy te dyktator, naraony jest stale na sytuacje konfliktowe. Jego aska wydaje si tak podana, e przy jej pomocy mona sobie kupowa podwadnych. Otaczajcym go ludziom grozi jednak nie tylko niebezpieczestwo skorumpowania i stania si dworakami, jednoczenie ulegaj oni pokusie wkupienia si w aski przesadnym okazywaniem mu oddania. O wartoci rzdzcego decyduje to, jak reaguje on na ten stay nacisk. Spotkaem szereg przemysowcw i wojskowych, ktrzy potrafili oprze si takiej pokusie. W wypadku gdy wadza sprawowana jest ju od wielu pokole, nierzadko mona zetkn si nawet z odziedziczon poniekd nieprzekupnoci. W najbliszym otoczeniu Hitlera tylko nieliczne jednostki, jak na przykad Fritz Todt, nie ulegy pokusom dworu. Sam Hitler w aden dostrzegalny sposb nie przeciwstawia si temu procesowi. Szczeglne cechy stylu panowania Hitlera powodoway, e by on zwaszcza od 1937 roku coraz bardziej osamotniony. Potgowaa to jego nieumiejtno nawizywania kontaktw osobistych. Niekiedy w wskim gronie rozmawialimy wwczas o zmianie, jaka coraz bardziej si w nim uwidaczniaa. Heinrich Hofmann opublikowa wanie nowe wydanie swej ksiki pt. Hitler, wie ihn keiner kennt. Starego wydania nie wolno ju byo sprzedawa z powodu zdjcia, ktre przedstawiao Hitlera w przyjaznej pozie z zamordowanym przez niego Rohmem. Nowe fotografie Hitler wybra osobicie, pokazyway go one w yciu prywatnym, jowialnego, w niewymuszonych pozach. Mona go

104

byo oglda w krtkich skrzanych spodniach, siedzcego w odzi, lecego na ce, w czasie wdrwek, otoczonego rozentuzjazmowan modzie lub w pracowniach artystw. Stale widziao si go swobodnego, przyjaznego i przystpnego. Ksika staa si najwikszym sukcesem Hofmanna. Ale bya nieaktualna ju w momencie ukazania si. Ten Hitler bowiem, jakiego i ja widziaem jeszcze na pocztku lat trzydziestych, sta si nawet dla swego najbliszego otoczenia nieprzychylnym, niedostpnym despot. W ustronnej, wysoko pooonej w Alpach Bawarskich kotlinie Ostertal odkryem may dom myliwski, wystarczajco duy, by rozmieci w nim rysownice i zapewni pomieszczenie kilku pracownikom oraz swojej rodzinie. Pracowalimy tam wiosn 1935 roku nad planami berliskimi. By to okres szczliwy dla pracy i rodziny. Ale pewnego dnia popeniem decydujcy bd; opowiedziaem o tej idylli Hitlerowi. Ale u mnie moe pan si urzdzi o wiele lepiej", powiedzia. Oddaj paskiej rodzinie do dyspozycji dom Bechsteina l. Na oszklonej werandzie bdzie tam do miejsca dla paskiego biura". Take i z tego domu wyprowadzilimy si w kocu maja 1937 roku do budynku, mieszczcego pracowni, ktry kaza zbudowa Bormann na polecenie Hitlera i wedug moich projektw. Tak wic, obok Hitlera, Goringa i Bormanna, zostaem czwartym obersalzberczykiem". Byem naturalnie szczliwy z powodu tak widocznego wyrnienia i przyjcia mnie do najbliszego grona Hitlera. Jednak wkrtce musiaem stwierdzi, e nie bya to waciwie korzystna zmiana. Po pobycie w samotnej wysokogrskiej kotlinie znalelimy si na terenie otoczonym wysokim potem z drutu. Dosta si tu mona byo tylko po przejciu kontroli przy dwch bramach. Przypominao to wybieg dla dzikich zwierzt; ciekawi stale prbowali obserwowa mieszkacw tej rezydencji grskiej. Bormann by prawdziwym panem Obersalzbergu. Przymusowo wykupywa liczce wieki zagrody chopskie i kaza je burzy, podobnie postpowa z wieloma powiconymi kapliczkami, chocia sprzeciwiaa si temu gmina kocielna. Likwidowa take lasy pastwowe, a obszar rezydencji, zaczynajcy si na wysokoci prawie 1900 metrw, dosign doliny lecej o 600 metrw niej i zaj powierzchni 7 kilometrw kwadratowych. Pot ustawiony wok strefy wewntrznej mierzy okoo trzech, a wok zewntrznej - okoo czternastu kilometrw.

105

Bormann, zupenie niewraliwy na pikno dziewiczej przyrody, posieka te wspaniae okolice sieci szos; lene drogi, pokryte dotychczas igliwiem wierkw i poprzecinane korzeniami, zamieniy si w wyasfaltowane promenady. Koszary, budynek przeznaczony na garae, hotel dla goci Hitlera, nowy folwark, osiedle dla stale rosncej liczby pracownikw - wszystko to powstawao tak szybko, jak w kurorcie, ktry nagle sta si modny. Do zboczy grskich przylegay baraki mieszkalne dla setek robotnikw, po szosach jedziy ciarwki z materiaami budowlanymi, noc owietlone byy rne place budowy, poniewa pracowano na dwie zmiany, a od czasu do czasu przez dolin przecigay grzmoty detonacji. Na szczycie prywatnej gry" Hitlera Bormann zbudowa dom, umeblowany bogato w stylu kajutowym, przechodzcym w folklor. Jechao si tam karkoomnie zbudowan szos, ktra dochodzia do windy znajdujcej si wewntrz skay. Jedynie na zbudowanie dojazdu do tego domu, ktry Hitler odwiedzi tylko par razy, Bormann wydatkowa dwadziecia do trzydziestu milionw. Kpiarze z otoczenia Hitlera mwili: Dzieje si tu tak jak w miecie poszukiwaczy zota. Tylko e Bormann wcale go nie znajduje, lecz wyrzuca". Hitler ubolewa wprawdzie nad tym rozgardiaszem, mwi jednak: ,,To robi Bormann, nie chc si do tego miesza". A innym razem: Kiedy wszystko bdzie gotowe, wyszukam sobie cich dolin, i znowu zbuduj may drewniany domek, taki jak pierwszy". Nigdy to wszystko nie byo gotowe. Bormann wymyla wci nowe szosy i budowle, a gdy wreszcie wybucha wojna, zacz urzdza dla Hitlera i jego otoczenia podziemne domostwa. Olbrzymie inwestycje na grze" byy, mimo chwilowych narzeka Hitlera na niesychane koszty, znamienne dla zmiany jego stylu ycia, a take dla skonnoci do coraz wikszej izolacji od dalszego otoczenia. Nie mona tego wytumaczy obaw przed zamachami, poniewa pozwala, by niemal codziennie przecigay przed nim, wewntrz ogrodzenia, tysice ludzi skadajcych mu hody. Jego towarzystwo uwaao to za bardziej niebezpieczne ni improwizowane spacery po publicznych drogach lenych. Latem 1935 roku Hitler postanowi wybudowa obok swej skromnej grskiej chaty reprezentacyjny dwr grski" - Berghof. Na pokrycie kosztw budowy wyoy wasne rodki, by to jednak gest bez znaczenia, poniewa na dodatkowe budynki Bormann trwoni sumy nie pozostajce w adnej proporji do kwoty wniesionej przez Hitlera. Hitler nie tylko naszkicowa plany Berghofu. Kaza nawet, bym

106

da mu rysownic, przykadnic i inne przybory, po czym dosownie sam sporzdzi rzuty, rysunki perspektywiczne i przekroje swej budowli; odrzuca przy tym wszelk pomoc. Z tak troskliwoci, jak w przypadku swego domu na Obersalzbergu, Hitler wykona jeszcze tylko dwa inne projekty: now flag wojenn Rzeszy i swj wasny proporzec gowy pastwa. Podczas gdy architekci nanosz przewanie na papier najrniejsze pomysy, by znale w ten sposb moliwie najlepsze rozwizanie, dla Hitlera znamienne byo, e bez dugiego wahania uznawa intuicyjnie pierwszy pomys za dobry i tylko przez mae retusze stara si usun oczywiste wady. W nowym domu utrzymany zosta taki rozkad pomieszcze jak w starym. Poniewa obydwa pokoje dzienne Hitler poczy szerokim przejciem, powstay wyjtkowo niekorzystne warunki do przyjmowania goci oficjalnych. Towarzyszce im osoby musiay pozostawa w nieprzyjemnym przedpokoju, z ktrego prowadziy jednoczenie wejcia do toalet, na klatk schodow i do duej jadalni. W czasie oficjalnych spotka prywatni gocie Hitlera musieli przebywa na grnym pitrze; chcc wtedy wyj z domu na spacer trzeba byo przy pomocy zwiadu" wyjani, czy mona przej przez prowadzcy do salonu Hitlera przedpokj, w ktrym koczyy si schody. Dum Hitlera byo opuszczane okno w salonie, synne ze swych rozmiarw; dawao ono widok na Untersberg oraz na Berchtesgaden i Salzburg. Co podkusio Hitlera, eby pod tym oknem umieci gara dla swego wozu - przy niekorzystnym wietrze do salonu wdziera si intensywny zapach benzyny. By to projekt, ktry odrzucono by na kadym seminarium na jakiejkolwiek politechnice. Z drugiej strony te wanie wady nadaway Berghofowi bardzo osobisty akcent: panowa tu nadal prymitywny styl ycia z dawnego domku weekendowego, tyle e znacznie spotgowany. Wszystkie kosztorysy zostay powanie przekroczone, a Hitler by nieco zakopotany: Wpywy za moj ksik wydaem w caoci, chocia postaraem si o zaliczk od Amanna, wynoszc kilkaset tysicy. Pomimo to pienidzy nie starcza, jak mwi dzisiaj Bormann. Wydawnictwo zaproponowao mi pienidze, jeli pozwol na opublikowanie mojej drugiej ksiki z 1928 roku2. Ale jestem bardzo zadowolony, e ksika ta nie zostaa opublikowana. Jakich trudnoci politycznych by mi to teraz przysporzyo. Co prawda za jednym pocigniciem wyszedbym z tarapatw. Tylko jako zaliczk Amann obieca mi milion, potem przyniosoby to miliony. Moe zdecyduj si

107

pniej, kiedy dokonam dalszych zmian w tej ksice. Teraz to niemoliwe". Siedzia niczym dobrowolny wizie, ze wzrokiem skierowanym na Untersberg, z ktrego, jak mwi legenda, wyjdzie pewnego dnia pogrony jeszcze w nie cesarz Karol, by stworzy Rzesz minionej wietnoci. Hitler dopatrywa si w tym naturalnie zwizku z wasn osob: Widzi pan tam po drugiej stronie Untersberg. Nie jest przypadkiem, e mam sw siedzib naprzeciw tej gry". Bormann zwizany by z Hitlerem nie tylko przez sw dziaalno budowlan na Obersalzbergu; potrafi on jednoczenie wzi w swe rce zarzdzanie prywatnymi finansami Hitlera. Nawet jego osobici adiutanci zdani byli w sprawach finansowych na dobr wol Bormanna, zalena bya od niego nawet kochanka Hitlera, jak czsto mi to szczerze wyznawaa, poniewa Hitler przekaza mu zaspokajanie jej skromnych waciwie potrzeb. Hitler chwali spryt finansowy Bormanna. Opowiedzia kiedy, jak Bormann wielce zasuy si partii w krytycznym roku 1932, kiedy wprowadzi przymusowe ubezpieczenie od wypadkw w pracy partyjnej. Wpywy z tej kasy zapomogowej byy znacznie wysze ni wydatki, a nadwyka sza na inne cele partii. Nie mniejsze zasugi pooy Bormann dla ostatecznego zlikwidowania kopotw finansowych Hitlera po 1933 roku. Znalaz dwa obfite rda dochodu: razem z przybocznym fotografem Hofmannem i jego przyjacielem, ministrem poczt Ohnesorgem, wpad na pomys, e Hitler, ktrego podobizna widniaa na znaczkach pocztowych, ma prawo do wynagrodzenia z tego tytuu, mianowicie naley mu si pewien procent od wpyww kasowych za znaczki. Procent ten by wprawdzie minimalny, ale poniewa podobizna Hitlera znajdowaa si na wszystkich znaczkach, w sumie napyway miliony do prywatnej szkatuy, zarzdzanej przez Bormanna. Drugie rdo dochodw Bormann uruchomi tworzc fundacj przemysu niemieckiego im. Adolfa Hitlera". Przedsibiorcw dobrze zarabiajcych w czasie boomu gospodarczego wezwano bez ogrdek, by zadokumentowali dobrowolnymi wpatami sw wdziczno dla fuhrera. Poniewa inni czoowi funkcjonariusze partii take wpadli na ten pomys, niemal sam si narzucajcy, Bormann postara si o wydanie zarzdzenia, zapewniajcego mu monopol na tego rodzaju darowizny. By jednak do mdry, by z polecenia fuhrera" przekazywa z kolei pewne sumy na rzecz rnych przywdcw partyjnych.

108

Prawie kady spord najwyszych funkcjonariuszy partyjnych otrzymywa dotacje z tego funduszu. Fakt, e Bormann decydowa o stopie yciowej rnych reichsfuhrerw i gauleiterw, nie rzuca si wprawdzie w oczy, ale w gruncie rzeczy dawa mu wiksz wadz ni niejedno stanowisko wewntrz hierarchii. Z typowym dla siebie uporem realizowa Bormann od 1934 roku inny prosty zamiar: przebywa cigle jak najbliej rda zaszczytw i aski. Towarzyszy stale Hitlerowi w Berghofie, odbywa z nim podre, pozostawa przy nim w Kancelarii Rzeszy nawet do samego rana. W ten sposb Bormann sta si najlepszym, najbardziej godnym zaufania i wreszcie niezastpionym sekretarzem Hitlera. Dla wszystkich by pozornie uczynny, prawie kady korzysta z jego moliwoci, tym bardziej e w widoczny sposb dziaa cakowicie bezinteresownie w subie Hitlera. Jego bezporedniemu przeoonemu, Rudolfowi Hessowi, rwnie wydawao si, e wygodnie mie takiego pracownika w pobliu Hitlera. Potentaci hitlerowscy ju wtedy patrzyli na siebie z zawici jak diadochowie, przybrawszy wyczekujc postaw; od pocztku dochodzio do czstych walk midzy Goebbelsem, Goringiem, Rosenbergiem, Leyem, Himmlerem, Ribbentropem, Hessem; tylko Rohm pad ju jej ofiar, a Hess mia wkrtce utraci wpywy. Nikt jednak nie dostrzega niebezpieczestwa grocego wszystkim ze strony niezmordowanego Bormanna. Udao mu si pozosta mao widocznym i niepostrzeenie rozbudowa swoje pozycje. Nawet wrd tak wielu pozbawionych sumienia posiadaczy wadzy wyrnia si brutalnoci i prymitywizmem uczu; nie mia adnego wyksztacenia, ktre wyrobioby w nim pewne hamulce, i w kadym przypadku przeforsowywa to, co nakaza mu Hitler lub co sam chcia wyczyta z jego napomkni. Podejrzliwy z natury, traktowa swych podwadnych tak, jak gdyby mia do czynienia z bydem, ktrego by gospodarzem. Unikaem Bormanna, gdy nie znosilimy si od samego pocztku. Stosunki midzy nami byy poprawne, tak jak wymagaa tego prywatna atmosfera panujca w Obersalzbergu. Z wyjtkiem swej wasnej pracowni nigdy nie prowadziem budowy na jego zlecenie. Pobyt na grze" dawa Hitlerowi, jak czsto podkrela, wewntrzny spokj i pewno potrzebn przy podejmowaniu jego zaskakujcych decyzji. Tam take pisa swe najwaniejsze przemwienia; zwraca uwag sposb, w jaki to robi. Na przykad przed zjazdem w Norymberdze regularnie udawa si na kilka tygodni do Obersalzbergu, by opracowa swe dugie wystpienia programowe. Termin coraz

109

bardziej si przyblia, adiutanci przynaglali go, by rozpocz dyktowanie, odsuwali od niego wszystko, nawet plany budowlane i goci, aby nie odrywa si od pracy. Ale Hitler przekada j z tygodnia na tydzie, z dnia na dzie, by wreszcie dopiero pod grob ostatecznego niedotrzymania terminu zabra si niechtnie do swego wypracowania". Przewanie byo ju wtedy za pno na przygotowanie wszystkich przemwie, i musia w czasie zjazdu siedzie nocami, by nadrobi zmarnotrawiony w Obersalzbergu czas. Miaem wraenie, e potrzebowa nacisku, by mc tworzy, e przyjmujc manier artystycznej cyganerii, gardzi dyscyplin pracy, nie umia lub nie chcia zmusi si do systematycznoci. Pozwala dojrzewa treci swych przemwie lub myli w cigu tygodni pozornej bezczynnoci, a to, co si nagromadzio i spitrzyo, wylewao si jak potok grski na gowy jego zwolennikw lub negocjatorw. Przeprowadzka z naszej grskiej kotliny do zgiekliwego Obersalzbergu nie posuya mojej pracy. Mczcy by ju chociaby cigle ten sam porzdek dnia, przepeniali nud ci sami wci ludzie wok Hitlera - ci sami, z ktrymi mia zwyczaj spotyka si i w Monachium, i w Berlinie. Jedyn rnic w porwnaniu z Monachium i Berlinem bya tu obecno kobiet w jego towarzystwie, oprcz dwch lub trzech sekretarek i Ewy Braun. Hitler przewanie pno, okoo jedenastej, zjawia si w dolnych pomieszczeniach, przeglda informacje prasowe, przyjmowa od Bormanna kilka sprawozda i podejmowa pierwsze decyzje. Gocie zbierali si w przedpokoju. Hitler wybiera dam, majc towarzyszy mu przy stole, podczas gdy Bormann, chyba od 1938 roku, mia przywilej prowadzenia zawsze do stou Ewy Braun, ktra siedziaa po lewej rce Hitlera. Okrelao to jednoznacznie dominujc pozycj Bormanna wrd wity. Jadalnia bya urzdzona w sposb czcy sztuk ludow z miejskim komfortem, co czsto spotyka si w wiejskich domach bogatych mieszczan. ciany i sufity wyoone byy jasnym modrzewiem, fotele - pokryte jasnoczerwonym safianem. Zastawa miaa zwyky kolor biay. Srebra z monogramem Hitlera, takie same jak w Berlinie. Dyskretna dekoracja z kwiatw stale znajdowaa jego uznanie. Podawano dobrze przyrzdzone po domowemu: zup, danie misne, sodki deser, do tego wod mineraln lub wino; usugiwali kamerdynerzy w biaych kamizelkach i czarnych spodniach, byli to czonkowie gwardii przybocznej SS. Przy dugim stole siedziao okoo

110

dwudziestu osb, ale jego rozmiary nie pozwalay na wywizanie si oglnej rozmowy. W rodku na wprost okna zajmowa miejsce Hitler; rozmawia z osob siedzc naprzeciw, ktr wyznacza co dzie na nowo, lub z towarzyszcymi mu damami. Wkrtce po obiedzie formowa si orszak, ktry zmierza do herbaciarni. Szeroko drogi pozwalaa i obok siebie tylko dwom osobom, tak e tworzyo si co w rodzaju procesji. Na przedzie szli w pewnej odlegoci funkcjonariusze bezpieczestwa, nastpnie Hitler ze swym rozmwc, potem w rnej kolejnoci gocie, a za nimi znowu ochrona. Dwa owczarki Hitlera wasay si po terenie, nie zwaajc na jego rozkazy - jedyni opozycjonici w caej wicie. Ku niezadowoleniu Bormanna Hitler chodzi codziennie t sam drog, zabierajc okoo p godziny, gardzc wyasfaltowanymi drogami, cigncymi si wrd lasw. Herbaciarnia staa w miejscu wyrnianym przez Hitlera ze wzgldu na dobry widok na dolin koo Berchtesgaden. Towarzystwo, uywajc zawsze tych samych zwrotw, zachwycao si panoram, Hitler za tymi samymi sowami potwierdza te zachwyty. Herbaciarnia zajmowaa okrge pomieszczenie o rednicy omiu metrw, o przyjemnych proporcjach, z rzdem okien podzielonych na mae szybki i kominkiem pod przeciwleg cian. Zasiadalimy w wygodnych fotelach wok okrgego stou, Ewa Braun i jedna z pozostaych pa znowu koo Hitlera. Osoby, dla ktrych nie starczyo ju miejsca, udaway si do maego pokoju obok. Stosownie do ycze podawano herbat, kaw lub czekolad, rne rodzaje tortw, ciasto i herbatniki, nastpnie trunki. Tutaj przy kawie Hitler szczeglnie chtnie wygasza nie koczce si monologi, ktrych tematy przewanie znane byy towarzystwu, nieuwanie suchajcemu jego wywodw z udawanym zainteresowaniem. Niekiedy Hitler sam zasypia podczas swych monologw. Wtedy towarzystwo szeptem prowadzio rozmow, majc przy tym nadziej, e obudzi si on w czasie odpowiednim na kolacj. Wszyscy czuli si swobodnie. Mniej wicej po dwch godzinach, zwykle koo szstej, opuszczano herbaciarni. Hitler wstawa i orszak pielgrzymw kierowa si do kolumny samochodw, czekajcej w odlegoci dwudziestu minut drogi. Po powrocie do Berghofu Hitler zazwyczaj udawa si natychmiast do pokojw na pitrze, a wita rozchodzia si. Bormann znika czsto, przy zoliwych komentarzach Ewy Braun, w pokoju jednej z modych sekretarek.

111

W dwie godziny pniej spotykano si ju na kolacji, zachowujc dokadnie taki sam rytua, jak przy obiedzie. Potem Hitler udawa si do salonu, znowu w towarzystwie tych samych osb. Pracownia Troosta umeblowaa salon do oszczdnie, ale zbyt wielkimi meblami. Byy tam: szafa ponad trzymetrowej wysokoci i piciometrowej szerokoci, mieszczca dyplomy honorowego obywatelstwa oraz pyty patefonowe; szklana gablota o klasycystycznej monumentalnoci; potny zegar stojcy, zwieczony jakby strzegcym go orem z brzu. Na wprost wielkiego okna sta st szeciometrowej dugoci, na ktrym Hitler mia zwyczaj podpisywa dokumenty, a pniej studiowa mapy sytuacyjne. Towarzystwo grupowao si w dwch miejscach, gdzie stay meble z czerwonymi obiciami: w tylnej czci pomieszczenia, oddzielonej trzema schodkami, koo kominka, oraz w pobliu okna, wok okrgego stou ze szklan tafl, chronic jego fornirowan powierzchni. Tu za cian umieszczono kabin filmow, ktrej otwory zasania gobelin; naprzeciwko znajdowaa si potna komoda z wbudowanymi gonikami. Stao na niej brzowe popiersie Ryszarda Wagnera duta Arna Brekera. Nad ni wisia gobelin, zakrywajcy ekran filmowy. ciany zawieszone byy duymi obrazami: kobieta z obnaonym biustem, ktrej autorstwo przypisywano uczniowi Tycjana, Bordonemu; akt damy lecej w malowniczej pozie, podobno pdzla samego Tycjana; Nana Feuerbacha w szczeglnie piknej oprawie; krajobraz z wczesnego okresu twrczoci Spitz-wega; rzymski krajobraz ruin Panniniego i, nieoczekiwanie, rodzaj otarza nazareczyka Eduarda von Steinlego, przedstawiajcy zaoyciela miasta, krla Henryka. Nie byo natomiast Grutznera. Hitler zaznacza niekiedy, e kupi te obrazy z wasnych dochodw. Siadalimy na sofie lub fotelach przy kominku albo przy oknie, obydwa gobeliny podcigano w gr i drug cz wieczoru wypeniao wywietlanie filmw fabularnych, tego samego rodzaju co w Berlinie. Na koniec zbieralimy si koo olbrzymiego kominka. Na niewygodnie gbokiej, nadmiernie dugiej sofie lokowao si sze do omiu osb, sprawiajcych wraenie usadowionych na drku, podczas gdy Hitler oskrzydlany" nadal przez Ew Braun i jedn z pozostaych kobiet zajmowa miejsce w wygodnym fotelu. Wskutek nieodpowiedniego umeblowania gocie siedzieli tak rozrzuceni, e nie mogli prowadzi wsplnej rozmowy. Kady rozmawia stumionym gosem ze swoim ssiadem. Hitler mwi cicho o bahostkach do obu kobiet siedzcych koo niego lub rozmawia szeptem z Ew Braun, czasami trzyma j za rk. Czsto jednak milczco patrzy przed siebie lub zamylony

112

wpatrywa si w ogie kominka; gocie milkli, by nie przeszkadza mu w powanych rozmylaniach. Niekiedy omawiano filmy, przy czym aktorki ocenia gwnie Hitler, a aktorw Ewa Braun. Nikt nie zadawa sobie trudu, by podnie rozmow na wyszy poziom i na przykad powiedzie co o nowych rodkach wyrazu wykorzystanych przez reysera. Co prawda dobr filmw prawie nie dawa ku temu okazji; bya to zawsze produkcja rozrywkowa. Nigdy natomiast, przynajmniej w mojej obecnoci, nie pokazano filmowych eksperymentw tamtej epoki, takich jak film Curta Ortela o Michale Aniele. Niekiedy Bormann korzysta z okazji, by niepostrzeenie podway reputacj Goebbelsa, ktry by odpowiedzialny za niemieck produkcj filmow. Pozwala sobie na przykad na zoliwe aluzje, z ktrych wynikao, e Goebbels robi trudnoci w wywietlaniu komedii Rozbity dzban, poniewa w kulejcym sdzi wiejskim Adamie, granym przez Emila Janningsa, widzia swoj kopi i kpin z siebie. Hitler z szydercz przyjemnoci oglda wycofany film i zarzdzi ponown premier w najwikszym kinie berliskim, ktr jednak - typowe dla czsto zadziwiajcego braku autorytetu Hitlera - przez dugi czas odwlekano. Bormann wszake nie ustpi, a Hitler powanie rozgniewany kaza w sposb stanowczy uwiadomi Goebbel-sowi, e zarzdzenia fuhrera musz by wykonywane. Pniej, w czasie wojny, Hitler zaniecha wieczornego wywietlania filmw, gdy chcia, jak mwi, wiedziony wspczuciem dla penego wyrzecze ycia onierzy", zrezygnowa ze swej ulubionej rozrywki. Zamiast tego zaczto sucha muzyki z pyt. Jednak zainteresowania Hitlera, mimo i posiada bogat pytotek, ograniczay si do wci tych samych utworw. Ani barok, ani klasyka, ani muzyka kameralna, ani symfonie nie cieszyy si jego uznaniem. yczy sobie najpierw odtworzenia, cho stale ich sucha, kilku brawurowych fragmentw z oper Wagnera, a potem przechodzi od razu do operetki. Na tym poprzestawa. Ambicj Hitlera byo odgadnicie nazwisk piewaczek. Gdy wymieni waciwe nazwisko, co zdarzao si czsto, cieszy si. Dla wzbogacenia tego troch ubogiego nocnego ycia towarzyskiego podawano szampana. Po zajciu Francji by to zdobyczny szampan taniego gatunku; najlepsze marki przywaszcza sobie Goring i jego marszakowie z si powietrznych. Po pierwszej w nocy ten i w mimo najwikszych wysikw nie mg stumi ziewania. Ale wrd monotonnej, mczcej pustki siedziano jeszcze dobr godzin, a wreszcie Ewa Braun zamieniaa z Hitlerem kilka sw i dostawaa pozwolenie odejcia do pomieszcze na pitrze. Sam Hitler wstawa, by

113

si poegna, dopiero w kwadrans pniej. Po tych paraliujcych godzinach pozostae osoby, jakby wyzwolone, bawiy si czsto bardzo swobodnie przy szampanie i koniaku. We wczesnych godzinach rannych miertelnie zmczeni nierbstwem wracalimy do domu. Po kilku dniach zapadaem, jak to wwczas okreliem, na chorob grsk", to znaczy wskutek cigego marnotrawienia czasu czuem wyczerpanie i pustk. Tylko wtedy, gdy prniactwo Hitlera przeryway narady, miaem czas, by ze swymi pracownikami zasi do planw. Jako faworyzowany, stay go i mieszkaniec Obersalzbergu nie mogem, nie stajc si nieuprzejmym, wymiga si od tych wieczorw, chocia byy one bardzo mczce. Szef prasowy, dr Dietrich, zdecydowa si uda kilka razy na wystpy festiwalowe w Salzburgu, ale wywoa tym niech Hitlera. Gdy pobyt w grskiej rezydencji przedua si, wwczas jeli nie chciaem zaniedbywa swej pracy, pozostawaa mi tylko ucieczka do Berlina. Niekiedy przybywali znajomi Hitlera z jego dawnego otoczenia w Monachium lub Berlinie, jak Schwarz, Goebbels czy Hermann Esser. Zjawiali si oni jednak niezwykle rzadko i zawsze tylko na dzie lub dwa. Take Hessa, ktry mia wszelkie powody, by wasn obecnoci tumi aktywno swojego przedstawiciela, Bormanna, widziaem tam dwa lub trzy razy. Nawet najblisi wsppracownicy, ktrych tak czsto mona byo spotka na obiadach w Kancelarii Rzeszy, najwyraniej omijali Obersalzberg. Rzucao si to szczeglnie w oczy, gdy Hitler zwykle cieszy si z ich pojawienia i prosi, by przybywali tu na wypoczynek czciej i na duszy okres. Tymczasem oni sami stali si ju centralnymi postaciami w swych rodowiskach i nie odpowiadao im dostosowywanie si do cakiem odmiennego porzdku dnia i, mimo wszelkiego uroku, niezbyt zachcajcego, wadczego zachowania Hitlera. Starych za bojownikw, ktrych unika ju w Monachium, a ktrzy z zachwytem przyjliby zaproszenie do Berghofu, nie chcia i tutaj widzie. W czasie wizyt jego dawnych wsppracownikw z partii moga by obecna take Ewa Braun. Wyprasza j jednak, skoro tylko zjawiali si inni dostojnicy Rzeszy, na przykad ministrowie. Nawet gdy przybywa Goring z on, Ewa Braun musiaa pozostawa w swoim pokoju. Hitler uwaa najwyraniej, e nadaje si ona do towarzystwa tylko w ograniczonym stopniu. Podczas takiego wygnania dotrzymywaem jej niekiedy towarzystwa w pokoju obok sypialni Hitlera. Bya tak zahukana, e nie waya si wyj z domu na spacer: Mogabym spotka Goringw na korytarzu".

114

Hitler w ogle nie zwraca zbyt wielkiej uwagi na jej obecno. Bez jakiegokolwiek zaenowania mwi przy niej o swoim stosunku do kobiet: Bardzo inteligentni ludzie powinni bra sobie gupie i prymitywne ony. Pomylcie, gdybym tak mia on, ktra wtrcaaby si do mojej pracy! W wolnym czasie chc mie spokj... Nigdy nie mgbym si oeni. Gdybym mia dzieci, co za problemy! Na koniec sprbowaliby jeszcze zrobi mojego syna moim nastpc. A zreszt! Kto taki jak ja nie ma szans na udanego syna. W podobnych przypadkach jest to prawie zawsze regu. Zobaczcie, syn Goethego, czowiek cakiem do niczego!... Wiele kobiet garnie si do mnie, poniewa jestem nieonaty. Byo to szczeglnie wane w okresie walki. To jest tak, jak z aktorem filmowym: kiedy si eni, traci w oczach uwielbiajcych go kobiet, przestaje by ich boyszczem". By przekonany, e silnie oddziauje na kobiety pod wzgldem erotycznym. Ale i tu pozostawa peen nieufnoci; nigdy nie wiem, mawia, czy dana kobieta okazuje mi wzgldy jako kanclerzowi Rzeszy" czy jako Adolfowi Hitlerowi", a w adnym wypadku, jak lubi grubiasko podkrela, nie chciabym mie koo siebie inteligentnych kobiet. Przy takich wynurzeniach nie zdawa sobie najwidoczniej sprawy, jak obraliwe to by musiao dla obecnych pa. Jednak Hitler potrafi si take zaprezentowa jako dobry opiekun rodziny. Pewnego razu, gdy Ewa Braun pojechaa na narty i spniaa si na przyjcie w herbaciarni, by niespokojny, patrzy nerwowo na zegarek, wyranie zatroskany, e mogo si jej co przydarzy. Ewa Braun wychowaa si w skromnych warunkach: jej ojciec by nauczycielem. Nigdy nie poznaem jej rodzicw, nie pokazywali si publicznie i do koca ycia pozostali skromni. Take Ewa Braun zachowaa bezpretensjonalno, ubieraa si w sposb nie zwracajcy uwagi i nosia uderzajco tani biuteri3, ktr Hitler ofiarowa jej na Boe Narodzenie lub na urodziny; byy to przewanie mae kamienie pszlachetne, warte w najlepszym razie kilkaset marek i wrcz obraliwie skromne. Bormann prezentowa zestaw, a Hitler przebiera, jak mi si wydawao, zgodnie ze swym drobnomieszczaskim smakiem, w pedantycznie rozoonych eksponatach. Ewa Braun nie interesowaa si polityk, prawie nigdy nie prbowaa wywiera wpywu na Hitlera. Majc jednak zdrowy pogld na sprawy codzienne, robia pewne uwagi o maych niedocigniciach w yciu Monachium. Bormann odnosi si do tego z niechci, poniewa w takich wypadkach natychmiast go wzywano. Ewa bya wysportowana, dobrze i wytrwale jedzia na nartach. Urzdzalimy z ni

115

czsto wycieczki w gry, poza ogrodzony teren. Kiedy Hitler da jej nawet osiem dni urlopu, naturalnie w okresie, gdy sam nie przebywa na grze". Pojechaa z nami na kilka dni do Zurs, gdzie nie rozpoznana przez nikogo taczya namitnie a do rana z modymi oficerami. Bya daleka od tego, by zosta wspczesn madame Pompadour; dla historykw jest ona interesujca tylko jako to cech charakterologicznych Hitlera. Pod wpywem swego rodzaju wspczucia dla jej sytuacji zaczem wkrtce darzy sympati t nieszczliw kobiet, ktra bya bardzo przywizana do Hitlera. czya nas przy tym wsplna niech do Bormanna, spowodowana jego aroganckim, prostackim zachowaniem, przejawiajcym si w gwaceniu przyrody i oszukiwaniu ony. Kiedy na procesie norymberskim usyszaem, e Hitler polubi Ew Braun na ptora dnia przed sw mierci, cieszyem si ze wzgldu na ni - chocia take tutaj mona byo dostrzec cynizm, z jakim traktowa j i chyba wszystkie kobiety. Czsto zadawaem sobie pytanie, czy Hitler odczuwa co takiego, jak mio do dzieci. W kadym bd razie usiowa, gdy styka si z dziemi, obcymi czy znanymi sobie, zajmowa si nimi po przyjacielsku i ojcowsku, jakkolwiek nigdy nie udawao mu si tego robi przekonywajco. Nigdy nie umia znale waciwego, nie budzcego wtpliwoci sposobu obcowania z nimi - zwykle po kilku askawych sowach wypowiedzianych do jakiego dziecka odwraca si zaraz do nastpnego. Ocenia dzieci jako narybek, jako reprezentantw przyszej generacji. Dlatego wicej ni ich dziecica natura cieszy go wygld (wosy blond, niebieskie oczy), wzrost (silne, zdrowe) czy ich inteligencja (wawo, pojtno). Na moje dzieci jego osobowo nie dziaaa. Z ycia towarzyskiego na Obersalzbergu pozostao mi tylko wspomnienie osobliwej pustki. Szczliwym trafem w pierwszych latach pobytu w wizieniu zanotowaem wiee jeszcze w pamici pewne strzpy rozmw, ktre mog teraz uwaa za niemal autentyczne. W setkach rozmw przy herbacie poruszano sprawy mody, hodowli psw, teatru i filmu, operetki i jej gwiazd, roztrzsano przy tym niezliczone szczegy z ycia rodzinnego innych ludzi. Tylko w bardzo rzadkich wypadkach Hitler wypowiada si na temat ydw, wewntrznych przeciwnikw politycznych czy koniecznoci budowania obozw koncentracyjnych. Ta powcigliwo wynikaa raczej z oglnej banal-

116

noci rozmw ni z jakiego zamiaru. Nader czsto natomiast pokpiwa sobie ze swoich najbliszych wsppracownikw. Nieprzypadkowo pozostay mi w pamici te wanie uwagi, dotyczyy one przecie osb nie podlegajcych jakiejkolwiek krytyce publicznej. Prywatne otoczenie Hitlera nie byo zobowizane do zachowania dyskrecji, a w odniesieniu do kobiet Hitler mawia, e wymaganie od nich milczenia i tak byoby bezcelowe. Czy chcia zaimponowa innym wyraajc si lekcewaco o wszystkim i wszystkich? Czy te bya to jego generalna pogarda dla wszystkich ludzi i wydarze? Hitler czsto wypowiada si ujemnie na temat mitw Himmlera o SS: ,,Co za bzdura! Nadszed moment, e wkraczamy w okres pozostawiajcy za sob wszelk mistyk, a ten znowu zaczyna od pocztku. Zamiast tego byoby ju lepiej trzyma si kocioa. Ma on przynajmniej tradycje. I pomyle, e kiedy uczyniono by mnie witym SS! Wyobracie to sobie! Przewrcibym si w grobie!" Ten Himmler znowu wygosi przemwienie, w ktrym okrela Karola Wielkiego jako rzenika Sasw. mier wielu Sasw nie bya historyczn zbrodni, jak sdzi Himmler; Karol Wielki robi bardzo dobrze, podporzdkowujc sobie Widukinda i zabijajc bez pardonu Sasw, gdy umoliwio to powstanie pastwa frankoskiego i przeniknicie kultury zachodniej na teren dzisiejszych Niemiec". Gdy Himmler poleci naukowcom prowadzi wykopaliska prehistoryczne, Hitler skomentowa to: Dlaczego demonstrujemy caemu wiatu, e nie mamy adnej przeszoci? Nie dosy, e Rzymianie wznosili ju budowle, kiedy nasi przodkowie mieszkali jeszcze w lepiankach, a Himmler zaczyna teraz wygrzebywa te gliniane wsie i wpada w zachwyt nad kad glinian skorup i kamienn siekier, jak znajduje. Udowadniamy tym tylko, e rzucalimy jeszcze kamiennymi toporami i kucalimy wok ognisk pod goym niebem, kiedy Grecja i Rzym znajdoway si ju na najwyszym szczeblu kultury. Mamy waciwie wszelkie powody, by milcze o tej swojej przeszoci. Zamiast tego Himmler obwieszcza wszystko caemu wiatu. Jak pogardliwie mia si musz z tych odkry dzisiejsi Rzymianie". Podczas gdy w Berlinie wrd pracownikw politycznych Hitler wypowiada si bardzo ostro przeciw kocioowi, w obecnoci kobiet przyjmowa ton agodniejszy- to wanie jeden z przykadw, jak dostosowywa swe wypowiedzi do otoczenia. Koci jest na pewno niezbdny dla narodu. Jest silnym elementem cementujcym", potrafi mwi innym razem w krgu prywatnym. Co prawda wyobraa sobie, e koci stoi po jego stronie:

117

Gdyby tylko Reibi (tak nazywa biskupa Rzeszy Ludwiga Mullera) by czowiekiem wikszego formatu. Dlaczego angauje si takiego miernego kapelana wojskowego! Chtnie przecie udzielibym mu swego penego poparcia. Jak wiele mgby wtedy dokona! Dziki mnie koci ewangelicki mgby si sta kocioem pastwowym, tak jak w Anglii". Nawet po 1942 roku Hitler podkrela jeszcze w pewnej rozmowie przy herbacie w Obersalzbergu, e uwaa koci za bezwarunkowo konieczny element ycia pastwowego. Byby szczliwy, gdyby pewnego dnia znalaz si jaki wybitny m, ktry nadawaby si do skutecznego pokierowania jednym lub w miar moliwoci obydwoma kocioami. Cigle jeszcze ubolewa, e biskup Rzeszy, Muller, nie jest czowiekiem waciwym do realizowania dalekosinych planw. Potpia przy tym ostro walk z kocioem jako zbrodni wobec przyszoci narodu, gdy niemoliwe jest, jak mwi, zastpienie kocioa ideologi partyjn". Niewtpliwie koci potrafi po upywie duszego czasu dostosowa si do celw politycznych narodowego socjalizmu, w swojej historii czyni podobnie Bg wie ile razy. Nowa religia partyjna natomiast przyniosaby tylko cofnicie si w mistycyzm redniowiecza. wiadczy o tym mit SS i nieczytelny Mit dwudziestego wieku Rosenberga. Gdyby w takim monologu Hitler zawar negatywn ocen kocioa, Bormann na pewno wycignby z kieszeni marynarki jedn z biaych kartek, ktre stale nosi przy sobie. Notowa bowiem wszystkie uwagi Hitlera, ktre wydaway mu si wane, a prawie niczego nie zapisywa tak skwapliwie jak ujemnych uwag o kociele. Przypuszczaem wwczas, e zbiera on materia do biografii Hitlera. Kiedy Hitler dowiedzia si, bodaj e w 1937 roku, e pod naciskiem partii i SS wielu jego zwolennikw zerwao z kocioem, poniewa zdecydowanie przeciwstawia si on zamiarom fuhrera, rozkaza ze wzgldw oportunistycznych, aby jego najblisi wsppracownicy, przede wszystkim za Goring i Goebbels, nadal naleeli do kocioa. Sam rwnie owiadczy, e pozostanie czonkiem kocioa katolickiego, chocia nie czuje z nim adnej wizi duchowej. Wytrwa w tym do samobjstwa. Jak Hitler sobie wyobraa swj koci pastwowy, mona byo dowiedzie si z czsto powtarzanej przez niego anegdoty politycznej, ktr usysza od delegacji wpywowych osobistoci arabskich: Kiedy mahometanie w smym wieku chcieli wedrze si przez Francj do Europy rodkowej, zostali odparci w bitwie pod Poitiers. Gdyby

118

wygrali t bitw, wiat byby dzisiaj mahometaski. Arabowie narzuciliby bowiem narodom germaskim religi, ktra jako nakazujca szerzenie wiary przy pomocy miecza i podporzdkowanie jej wszystkich narodw, odpowiadaaby jak najbardziej naturze Germanw. Wskutek swej niszoci rasowej zdobywcy nie zachowaliby na czas duszy dominacji nad miejscow ludnoci, wyros wrd surowej przyrody i przez to silniejsz. Tak wic w kocu nie Arabowie, lecz mahometascy Germanie staliby na czele tego islamskiego imperium. Hitler lubi koczy opowiadanie tej anegdoty nastpujcymi rozwaaniami: Naszym nieszczciem jest posiadanie niewaciwej religii. Dlaczego nie mamy takiej religii jak Japoczycy, ktra za najwysze dobro uznaje ofiar dla ojczyzny? Take religia mahometas-ka byaby dla nas o wiele bardziej odpowiednia ni wanie chrzecijastwo z jego ckliw tolerancyjnoci". Rzecz osobliwa, e jeszcze przed wojn dodawa niekiedy: Syberyjczycy, Biaorusini i mieszkacy stepw prowadz do dzisiaj nadzwyczaj zdrowy tryb ycia. Maj wic moliwoci rozwojowe i biologiczn przewag nad Niemcami". T sam myl mia w drastyczny sposb powtrzy w ostatnich miesicach wojny. Rosenberg sprzedawa setki tysicy egzemplarzy swego siedmiusetstronicowego Mitu dwudziestego wieku. Opinia publiczna w znacznej mierze traktowaa ksik jako standardowe dzieo ideologii partyjnej, lecz Hitler podczas rozmw przy herbacie nazywa j bez ogrdek bekotem, ktrego nikt nie potrafi zrozumie", napisanym przez Niemca nadbatyckiego o wskich horyzontach, mylcego w sposb straszliwie skomplikowany". Dziwi si, e tego rodzaju ksika moe osign tak wysoki nakad: Cofnicie si do pogldw redniowiecza!" Nie wiadomo, czy donoszono Rosenbergowi o tych prywatnych wypowiedziach Hitlera. Kultura Grekw oznaczaa dla Hitlera najwysz doskonao w kadej dziedzinie. Ich sposb pojmowania ycia, wyraajcy si na przykad w architekturze, by wedug niego wiey i zdrowy". Pewnego dnia zdjcie piknej pywaczki pobudzio go do marzycielskich rozwaa: Co za wspaniae ciaa moe pan dzisiaj zobaczy. Dopiero w naszym stuleciu modzie zblia si do ideau helleskiego dziki uprawianiu sportu. Jake zaniedbywano ciao w poprzednich wiekach. Ale nasze czasy rni si pod tym wzgldem od wszystkich minionych epok kulturalnych, ktre przyszy po staroytnoci". Sam jednak nie chcia uprawia sportu. Nigdy take nie wspomina, by w okresie swej modoci zajmowa si jak dyscyplin sportow.

119

Mwic o Grekach mia na myli Dorw. Naturalnie odgrywao w tym swoj rol przypuszczenie, podtrzymywane w okresie rzdw Hitlera przez naukowcw, e przybye z pnocy plemi Dorw byo pochodzenia germaskiego i dlatego kultura Dorw nie naley do wiata rdziemnomorskiego. Jednym z ulubionych tematw Hitlera bya namitno Gorin-ga do polowa. Jak czowiek moe entuzjazmowa si czym takim", mwi. Zabijanie zwierzt, jeli to konieczne, jest spraw rzenika. Ale eby wydawa na to jeszcze mas pienidzy... Rozumiem, e potrzebni s myliwi zawodowi, aby odstrzeliwa chor zwierzyn. Gdyby przynajmniej wizao si z tym jakie niebezpieczestwo, jak w czasach, kiedy podchodzio si zwierzyn z oszczepem. Ale dzisiaj, kiedy kady posiadacz wielkiego brzucha moe ustrzeli zwierz z odlegoci... Polowanie i jazda konna s ostatnimi przeytkami minionego, feudalnego wiata". Hitler znajdowa take przyjemno w suchaniu relacji ambasadora Hewela, cznika Ribbentropa, z rozmw prowadzonych przez telefon z ministrem spraw zagranicznych Rzeszy. Kaza sobie bardzo szczegowo opowiada ich tre. Udziela nawet ambasadorowi rad, w jaki sposb moe wprawi swego szefa w zaniepokojenie lub zakopotanie. Czasami stawa koo Hewela, ktry musia powtarza, zasaniajc suchawk, co powiedzia Ribbentrop, a Hitler dyktowa mu odpowiedzi. Byy to przewanie sarkastyczne uwagi, ktre miay spotgowa sta obaw nieufnego ministra o to, e niekompetentne koa mog wpywa na Hitlera w dziedzinie polityki zagranicznej i kwestionowa kompetencje Ribbentropa. Nawet po dramatycznych rokowaniach Hitler potrafi kpi sobie ze swych rozmwcw. Kiedy opowiada, jak przez udany wybuch namitnoci uwiadomi Schuschniggowi, w czasie jego wizyty w Obersalzbergu 12 lutego 1938 roku, powag sytuacji i wreszcie zmusi go tym do ustpstw. Pewne pozornie histeryczne reakcje Hitlera, o ktrych pisano, mona wytumaczy tego rodzaju aktorstwem. W istocie za jedn z najbardziej wyranych jego cech bya umiejtno panowania nad sob. W mojej obecnoci tylko kilka razy da si ponie nerwom. Bodaj e w roku 1936 w salonie Berghofu zjawi si Schacht z referatem. Wraz z innymi gomi siedziaem na przylegajcym do salonu tarasie, wielkie okno byo szeroko otwarte. Hitler krzycza na ministra gospodarki wyranie w najwyszym stopniu zdenerwowany,

120

sycha byo rwnie zdecydowane i gone odpowiedzi Schachta. Dialog stawa si coraz gwatowniejszy, a nagle ucich. Hitler wyszed na taras wcieky i dugo jeszcze rozwodzi si o swym krnbrnym, ograniczonym ministrze, ktry opnia mu zbrojenia. Nastpnym razem niezwykle si zdenerwowa, gdy w 1937 roku Niemoller wygosi w Dahlem swe kolejne buntownicze kazanie; jednoczenie przedoono fuhrerowi protokoy z podsuchanych rozmw telefonicznych Niemollera. Przeraliwym gosem Hitler rozkaza umieci go w obozie koncentracyjnym i nigdy stamtd nie wypuszcza, poniewa dowid, e jest niepoprawny. Inny przypadek czy si z wczesn modoci Hitlera; w 1942 roku, jadc z Budziejowic do Krems, na jednym z domw we wsi Spital koo Weitry, w pobliu granicy czeskiej, ujrzaem du tablic. Napis na niej gosi, e tu mieszka fuhrer w latach swej modoci". By to adny, okazay dom w bogatej wsi. Opowiedziaem o tym Hitlerowi. Momentalnie straci panowanie nad sob i krzykiem wezwa Bormanna, ktry wszed speszony. Hitler wrzeszcza nieopanowanie: wielokrotnie ju mwiem, e w adnym wypadku nie powinno si wspomina tej miejscowoci. Ten osio gauleiter umieci tam jednak tablic. Naley j natychmiast usun. Nie mogem sobie wtedy wytumaczy jego zdenerwowania, poniewa z drugiej strony cieszy si, gdy Bormann donosi mu o renowacji miejsc upamitniajcych jego modziecze lata, spdzone koo Linzu i Braunau. Najwidoczniej mia jaki powd, by zatrze tamten okres swej modoci. Dzisiaj wiadomo o niejasnych kulisach jego ycia rodzinnego, sigajcych tej okolicy Austriackiego Lasu. Czasami szkicowa wie historycznej twierdzy w Linzu mwic: Tu byo moje ulubione miejsce zabaw. Byem wprawdzie zym uczniem, ale przodowaem w robieniu kawaw. Dla przypomnienia tego okresu ka przebudowa kiedy t wie na wielkie schronisko modzieowe". Czsto wspomina take o pierwszych wanych przeyciach politycznych ze swej modoci. Niemal wszyscy jego koledzy szkolni z Linzu, opowiada, twardo stali na stanowisku, e naley zwalcza imigracj Czechw na tereny Austrii graniczce z Niemcami - wtedy po raz pierwszy uwiadomi sobie istnienie problemw narodowociowych. Potem za, w Wiedniu, Hitler dostrzeg nagle niebezpieczestwo ydowskie; wielu robotnikw budowlanych, z ktrymi si styka, miao zdecydowanie antysemickie nastawienie. Jednak nie pod kadym wzgldem zgadza si z nimi. Odrzucaem ich socjaldemokratyczne pogldy, nigdy te nie przystpiem do adnego zwizku

121

zawodowego. Przysporzyo mi to pierwszych trudnoci politycznych". By moe z tego midzy innymi powodu nie wspomina dobrze Wiednia, w przeciwiestwie do przedwojennego okresu monachijskiego, nad ktrym potrafi si rozmarza: zadziwiajco czsto delektowa si wspomnieniami masarni sprzedajcych smaczne kiebasy. Z najwyszym szacunkiem odnosi si do biskupa Linzu z czasw swej modoci, ktry wbrew licznym trudnociom przeforsowa energicznie budow w tym miecie katedry o niezwykych rozmiarach; poniewa miaa ona przewyszy nawet katedr w. Stefana w Wiedniu, rzd austriacki, nie chcc dopuci, by Wiede utraci pierwszestwo, czyni biskupowi trudnoci4. Po tych wspomnieniach nastpoway zwykle wywody o nietolerancji, z jak centralny rzd austriacki dawi wszelkie samodzielne inicjatywy kulturalne takich miast, jak Graz, Linz czy Innsbruck - nie zdajc sobie przy tym widocznie sprawy, e taki przymusowy szablon narzuci caym krajom. Teraz, kiedy Hitler sam mg decydowa, chcia nada swemu rodzinnemu miastu nalen mu rang. Jego program uczynienia z Linzu wielkiej metropolii" przewidywa wzniesienie szeregu budowli po obu brzegach Dunaju poczonych mostem wiszcym. Point jego planu bya wielka siedziba okrgowa NSDAP z olbrzymi sal posiedze i wie mieszczc dzwony. W wiey chcia wybudowa krypt, w ktrej zostaby pochowany. Dalszymi gwnymi punktami zabudowy brzegw miay by: ratusz, reprezentacyjny hotel, wielki teatr, siedziba dowdztwa korpusu, stadion, galeria obrazw, biblioteka, muzeum broni i budynek wystawowy, a na koniec pomnik na cze wyzwolenia w 1938 roku oraz pomnik gloryfikujcy Antona Brucknera5. Ja miaem opracowa projekt galerii obrazw i stadionu na wzniesieniu, z roztaczajcym si widokiem na miasto. Niedaleko stamtd, take na wzgrzu, Hitler planowa zbudowanie siedziby, w ktrej chcia spdzi staro. Hitler zachwyca si zarysami brzegw, jakie na przestrzeni wiekw uksztatoway si po obu stronach Dunaju w Budapeszcie. Jego ambicj byo, by Linz sta si niemieckim Budapesztem. Stwierdzi przy tym, e Wiede jest le pooony, poniewa odwraca si tyem do Dunaju; projektanci swego czasu nie wykorzystali architektonicznie rzeki. I wanie tylko dlatego, e uda mu si uczyni to w Linzu, miasto zacznie kiedy konkurowa z Wiedniem. Niewtpliwie robi te uwagi, nie mylc tak cakiem powanie; popychaa go ku temu niech do Wiednia, ktra wybuchaa w nim spontanicznie od czasu do czasu. Przy

122

innych okazjach jednak niejednokrotnie podkrela, jak bardzo udanym przedsiwziciem architektonicznym w Wiedniu bya zabudowa dawnych fortyfikacji. Jeszcze przed wojn Hitler owiadcza czasem, e po osigniciu swych celw politycznych chce wycofa si ze spraw pastwowych i dokona ycia w Linzu. Nie wywieraby wtedy adnego wpywu na polityk, gdy jego nastpca mgby zdoby sobie autorytet tylko po jego cakowitym usuniciu si. Nie bdzie wic na niego oddziaywa. Zreszt ludzie szybko zwrc si ku nastpcy, kiedy zorientuj si, e teraz ten ma wadz. W takiej sytuacji on, Hitler, zostanie tak czy owak szybko zapomniany. Wszyscy go opuszcz. Wypowiadajc te myli, nie bez wspczucia dla siebie samego, kontynuowa: Moe odwiedzi mnie wtedy od czasu do czasu ktry z moich dawnych wsppracownikw. Ale nie licz na to. Oprcz panny Braun nie zabior z sob nikogo: pann Braun i swego psa. Bd samotny. Kt dobrowolnie wytrzyma przy mnie duej? Nikt nie bdzie zwraca ju na mnie uwagi. Wszyscy bd biega za moim nastpc! Moe raz w roku zjawi si u mnie na urodziny". Naturalnie obecni przy stole protestowali i zapewniali, e pozostan mu wierni i zawsze bd przy nim. Niezalenie od motyww, pod wpywem ktrych Hitler mwi o swym wczesnym odsuniciu si od polityki, zawsze wychodzi w takich momentach, jak si wydawao, z zaoenia, e nie jego osobowo i sugestywno, lecz wadza jest rdem i podstaw jego autorytetu. Nimb, jakim otaczali Hitlera jego podwadni, ktrzy nie stykali si z nim bezporednio, by nieporwnanie wikszy ni w najbliszym mu krgu osb. Tutaj nie mwiono z respektem fuhrer", lecz szef" oszczdzano sobie heil Hitler" i witano si przez dzie dobry". Otwarcie nawet ironizowano na temat Hitlera, ktry wcale na to nie reagowa. Jego staego powiedzenia: Mamy tutaj dwie moliwoci", czsto uywaa przy nim jedna z sekretarek, panna Schroder, mwic o najbardziej banalnych sprawach, na przykad: Mamy tutaj dwie moliwoci. Albo bdzie pada, albo nie". Ewa Braun bez zaenowania zwracaa Hitlerowi przy stole uwag, e jego krawat nie pasuje do garnituru, a niekiedy, bdc w dobrym humorze, okrelaa siebie mianem monarchini". Kiedy przy wielkim okrgym stole w herbaciarni Hitler zacz mi si naraz przypatrywa. Zamiast opuci wzrok, potraktowaem to jako wyzwanie. Kto to wie, jakie pierwotne instynkty wywouj pojedynek, w ktrym przeciwnicy patrz sobie twardo w oczy, a jeden

123

z nich ustpi. Byem przyzwyczajony zawsze wygrywa takie prby, tym razem jednak musiaem, zdawao si bez koca, zdobywa si na niemal nadludzki wysiek, by nie ulec coraz mocniejszej pokusie odwrcenia wzroku - a nagle Hitler zamkn oczy i po chwili obrci si do swej ssiadki. Czasami zadawaem sobie pytanie: czego mi waciwie brakuje, by mc nazwa Hitlera swoim przyjacielem? Przebywaem w jego otoczeniu, w najbardziej prywatnym krgu, prawie jak u siebie w domu, a do tego byem pierwszym pracownikiem w jego najbardziej ulubionej dziedzinie, architekturze. Brakowao wszystkiego. Nigdy w yciu nie spotkaem czowieka, ktry tak rzadko okazywaby swe uczucia, a jeli to uczyni, momentalnie znowu zamyka si w sobie. W Spandau rozmawiaem z Hessem o tej swoistej waciwoci Hitlera. Jak zgodnie stwierdzilimy, obaj mielimy przecie chwile, kiedy mogo si nam wydawa, e zbliylimy si do niego. Ale to byo zawsze zudzenie. Kiedy ostronie przechodzio si do serdeczniejszego tonu, od razu wznosi wok siebie, jakby w odruchu obrony, mur nie do przebycia. Hess sdzi co prawda, e istnia jeden wyjtek: Dietrich Eckart. Ale w trakcie naszej rozmowy doszlimy do wniosku, e byo to raczej uwielbienie dla starszego, uznanego zwaszcza w koach antysemickich pisarza ni przyja. Po mierci Dietricha Eckarta w 1923 roku czterej ludzie zwracajc si do Hitlera uywali przyjacielskiego ty": Esser, Christian Weber, Streicher i Rohm6. W stosunku do pierwszego skorzysta po 1933 roku z odpowiedniej okazji, by znowu przej na pan", drugiego unika, do trzeciego mwi w formie bezosobowej, a czwartego kaza zamordowa. Take wobec Ewy Braun nie by cakowicie swobodny i ludzki: dystans midzy fuhrerem narodu a prost dziewczyn istnia zawsze. Czasami nazywa j z niestosown poufaoci tschapperl" - guptas. Ale wanie to gwarowe wyraenie chopw bawarskich charakteryzowao jego stosunek do niej. Awanturniczo swojej egzystencji, wysoko stawki w swojej grze Hitler musia sobie szczeglnie uwiadomi w czasie dugiej rozmowy z kardynaem Faulhaberem w listopadzie 1936 roku w Obersalzbergu. Po tym spotkaniu siedzia tylko ze mn w wykuszu jadalni. Zapada zmrok. Hitler milczc wpatrywa si dugo w okno, po czym powiedzia w zamyleniu: Istniej dla mnie dwie moliwoci: albo przeforsowa swe plany, albo zawie. Jeli je przeforsuj, bd jedn z najwikszych postaci w historii - jeli zawiod, zostan potpiony, znienawidzony, przeklty".

124

Willa w pobliu siedziby Hitlera na Obersalzbergu, naleca dawniej do zaprzyjanionej z nim rodziny Bechsteinw. 2 Chodzio o wydan dopiero w 1961 roku tzw. drug ksik Hitlera. 3 W ksice N. E. Guna. Eva Braun - Hitler (1967) znajduje si wykaz wartociowej biuterii Ewy. O ile sobie przypominam, nie nosia jej, biuterii nie wida take na licznych zdjciach. Prawdopodobnie w ksice wymieniono wartociowe przedmioty, ktre na polecenie Hitlera Bormann dostarcza Ewie Braun podczas wojny. 4 Katedr zbudowano w stylu neogotyckim w latach 1862-1924. Wiea musiaa by o metr nisza od katedry w. Stefana. 5 Wyliczenie odpowiada szkicom sporzdzonym przez Hitlera z myl o tych budowlach. 6 Hermann Esser nalea do partii od pierwszych chwil jej istnienia i zosta pniej sekretarzem stanu do spraw ruchu obcokrajowcw; Christian Weber, rwnie jeden z pierwszych czonkw partii, odgrywa po 1933 roku podrzdn rol: midzy innymi kierowa organizacj wycigw konnych w Riem.

125

Rozdzia 8

NOWA KANCELARIA RZESZY

By swemu stawaniu si jedn z najwikszych postaci w historii" zapewni odpowiednie to, Hitler ju teraz da wznoszenia budowli na miar imperium. Kancelari Rzeszy, ktr obj 30 stycznia 1933 roku, nazywa stosown dla koncernu mydlarskiego". Nie moga by wedug niego central wielkiej Rzeszy. W kocu stycznia 1938 roku Hitler przyj mnie oficjalnie w swym gabinecie: Mam dla pana pilne zlecenie", powiedzia uroczycie, stojc porodku pomieszczenia. W najbliszym czasie musz odby wane spotkania. Potrzebuj olbrzymich galerii i sal, abym mg imponowa zwaszcza pomniejszym partnerom. Jako teren budowy oddaj panu do dyspozycji ca Voss-Strasse. Koszty s mi obojtne. Ale musi to by zrobione bardzo szybko, a budowle musz by solidne. Ile czasu pan potrzebuje? Plany, szkice, wszystko razem? Ptora roku czy dwa lata byoby ju dla mnie za dugo. Czy moe by pan gotw do dziesitego stycznia trzydziestego dziewitego roku? Nastpnych dyplomatw chc przyjmowa w nowej kancelarii". Byem wolny. Dalszy przebieg dnia opisa Hitler w przemwieniu wygoszonym z okazji uroczystego zatknicia wiechy: Mj generalny inspektor budowlany poprosi wic o kilka godzin do namysu, a wieczorem przyszed do mnie z terminarzem i powiedzia: Do tego a tego marca zostan wyburzone domy, pierwszego sierpnia bdzie uroczysto zawieszenia wiechy, a dziewitego stycznia, mein fuhrer, zamelduj panu o ukoczeniu prac. Sam jestem z tej brany, z budownictwa, i wiem, co to znaczy. Tego jeszcze nie byo. To wyczyn bez precedensu" 1. W rzeczywistoci byo to najbardziej lekkomylne przyrzeczenie w moim yciu. Ale Hitler okazywa zadowolenie.

126

Natychmiast rozpoczto rozbirk domw przy Voss-Strasse, by zwolni teren pod budow. Jednoczenie naleao sporzdzi plany ustalajce wygld zewntrzny budowli i rozkad pomieszcze. Budow schronu przeciwlotniczego trzeba byo nawet rozpocz na podstawie szkicw odrcznych. Take w pniejszej fazie zamawiaem w najwikszym popiechu wiele elementw budowlanych, zanim jednoznacznie okreliem rozwizania architektoniczne. Najduszych terminw wymagay na przykad dostawy olbrzymich, rcznie robionych dywanw do szeregu wielkich sal. Ustaliem kolory i format dywanw nie wiedzc jeszcze, jak wyglda bd same pomieszczenia. Zostay one poniekd zaprojektowane wedug tych dywanw. Odrzuciem skomplikowany harmonogram prac; wykazaby on tylko nierealno caego przedsiwzicia. Pod wieloma wzgldami w improwizowany styl pracy podobny by do tego, ktry miaem zastosowa cztery lata pniej, kierujc niemieck gospodark wojenn. Poduny teren budowy podpowiada uszeregowanie pomieszcze wzdu dugiej osi. Zademonstrowaem Hitlerowi projekt: wjedao si przez wielkie bramy z placu Wilhelma na galowy dziedziniec, po schodach zewntrznych docierao najpierw do maej sali przyj, w ktrej dwuskrzydowe drzwi prawie piciometrowej wysokoci otwieray drog do wyoonego mozaikami hallu, a nastpnie wchodzio si po kilku stopniach pod gr, przecinao okrge pomieszczenie z kopulastym sklepieniem i stawao na wprost galerii o dugoci 145 metrw. Moja galeria zrobia na Hitlerze szczeglne wraenie, poniewa bya ponad dwa razy dusza od galerii lustrzanej w Wersalu. Gbokie nisze okienne miay dawa porednie wiato i stwarza to przyjemne wraenie, jakiego doznaem przy zwiedzaniu Wielkiego Salonu na zamku w Fontainebleau. W ten sposb powsta liczcy ogem 220 metrw cig pomieszcze, w ktrym zwracaa uwag staa zmienno materiaw i zestawie barw. Na kocu znajdowaa si sala przyj Hitlera. Bez wtpienia upajanie si reprezentacyjn architektur i z pewnoci sztuka dla efektu" - ale byo to take w baroku, istniao zawsze. Hitler by pod wraeniem: Na dugiej drodze od wejcia a do sali przyj poczuj oni ju co z potgi i wielkoci Rzeszy niemieckiej!" W cigu nastpnych miesicy kaza sobie raz po raz pokazywa plany, wtrca si jednak niezwykle rzadko do tej przeznaczonej dla siebie budowli, pozwalajc mi pracowa wedug wasnego uznania.

127

Gbszym powodem popiechu, z jakim Hitler posuwa naprzd spraw wzniesienia nowej Kancelarii Rzeszy, bya troska o swe zdrowie. Powanie obawia si, e nie poyje dugo. Ju od 1935 roku coraz mocniej oddziayway na jego wyobrani dolegliwoci odkowe, ktre prbowa leczy narzucajc sobie cay system ogranicze; uwaa, e wie, ktre potrawy mu szkodz, i aplikowa sobie coraz bardziej godow diet. Troch zupy, saata, lekkie potrawy w minimalnych ilociach -jada bardzo mao. W jego gosie brzmiaa rozpacz, gdy wskazujc na talerz mwi: Tym ma y czowiek! Przyjrzyjcie si temu! Lekarzom atwo mwi: czowiek powinien je to, na co ma apetyt2. Mnie nie odpowiada ju prawie nic. Po kadym posiku pojawiaj si ble. Je jeszcze mniej? To jak mam si utrzyma przy yciu?" Czsto zdarzao si, e odczuwajc ble przerywa nieoczekiwanie narad, znika na p godziny i duej albo si ju w ogle nie pokazywa. Mczyy go take, jak mwi, nadmierne gazy, dolegliwoci sercowe i bezsenno. Kiedy Ewa Braun opowiedziaa mi, e nie majc jeszcze nawet pidziesiciu lat owiadczy jej: Bd ci musia wkrtce uwolni, co ci po starym mczynie". Jego lekarz osobisty dr Brandt, mody chirurg, prbowa przekona Hitlera, by pozwoli gruntownie si zbada jakiemu internicie. Wszyscy popieralimy t propozycj. Wymieniono nazwiska sawnych profesorw i zastanawiano si, jak przeprowadzi badania nie zwracajc uwagi. Wspomniano o umieszczeniu go w szpitalu wojskowym, gdzie najatwiej byoby o zachowanie tajemnicy. Hitler jednak za kadym razem niweczy wszystkie te usiowania: nie mg sobie po prostu pozwoli, by uchodzi za chorego. Osabioby to jego pozycj polityczn, zwaszcza za granic. Wzbrania si nawet przed niepo-strzeonym wezwaniem do mieszkania internisty, ktry przeprowadziby pierwsze badania. O ile wiem, nie zosta wtedy porzdnie zbadany, lecz wedug wasnych teorii interpretowa wystpujce u siebie symptomy - co zreszt odpowiadao jego wrodzonej skonnoci do dyletan-ckiego zajmowania si rnymi sprawami. Natomiast z powodu coraz silniejszego chrypnicia sprowadzi sawnego berliskiego laryngologa, profesora von Eickena; kaza mu gruntownie si zbada w swym mieszkaniu kanclerskim i poczu ulg, kiedy diagnoza nie wykazaa raka. Caymi miesicami wspomina przedtem los cesarza Fryderyka III. Chirurg usun Hitlerowi nieszkodliw narol; niewielka operacja odbya si rwnie w mieszkaniu. W 1935 roku niebezpiecznie rozchorowa si Heinrich Hofmann; pielgnowa go i leczy dr Morell, jego stary znajomy, stosujc

128

sulfonamidy, ktre sprowadzi z Wgier. Hofmann raz po raz opowiada Hitlerowi, w jaki cudowny sposb lekarz ten uratowa mu ycie. Z pewnoci robi to w dobrej wierze, gdy jedno z uzdolnie Morella polegao na przesadnym wyolbrzymianiu wyleczonej przez siebie choroby, by przedstawi swj kunszt w naleytym wietle. Dr Morell powoywa si na swe studia u synnego bakteriologa Ilji Miecznikowa (1845-1916), laureata Nagrody Nobla i profesora w Instytucie Pasteura3. Miecznikw mia go nauczy zwalczania chorb bakteryjnych. Pniej Morell odbywa dalekie podre jako lekarz okrtowy na statku pasaerskim. Na pewno nie by on zwykym szarlatanem, raczej fanatykiem swego zawodu lubicym ponadto pienidze. Hitler da si namwi Hofmannowi, by zbada go Morell. Rezultat by zaskakujcy, Hitler po raz pierwszy uwierzy w znaczenie lekarza: Tak jasno i precyzyjnie nikt mi jeszcze nie powiedzia, co mi dolega. Plan kuracji jest zbudowany tak logicznie, e mam wielkie zaufanie do tego doktora. Bd dokadnie trzyma si tego, co mi przepisa". Gwnym wynikiem diagnozy, wedug opinii Hitlera, byo stwierdzenie cakowitego zuycia flory jelitowej, co Morell tumaczy przecieniem nerwowym. Po wyleczeniu tej dolegliwoci wszystkie inne automatycznie ustpi. Lekarz chce jednak przypieszy jeszcze kuracj przez wstrzykiwanie witamin, wycigw z gruczow, fosforu i glukozy. Kuracja ma trwa rok; przedtem mona oczekiwa tylko czciowych sukcesw. Medykamentem, o ktrym odtd mwiono najwicej, byy kapsuki pod nazw Multiflor" z bakteriami jelitowymi, hodowanymi, jak zapewnia Moreli, na najlepszym stadzie byda pewnego chopa bugarskiego". Co jeszcze oprcz tego wstrzykiwa Hitlerowi, nie byo dokadnie wiadomo. Nam metody te zawsze wydaway si troch podejrzane. Lekarz osobisty Hitlera, dr Brandt, rozmawia na ten temat z zaprzyjanionymi internistami; odrzucali oni metody Morella jako ryzykowne i nie sprawdzone, a ponadto obawiali si niebezpieczestwa przyzwyczajenia si organizmu. Rzeczywicie, zastrzyki trzeba byo aplikowa coraz czciej, wprowadza do krwiobiegu w coraz krtszych odstpach czasu dodatki biologiczne, wycigi z jder i wntrznoci zwierzt oraz substancje chemiczne i rolinne Goring pewnego dnia ciko obrazi Morella, zwracajc si do niego: Panie zastrzykarzu Rzeszy". Jednak wkrtce po rozpoczciu leczenia Hitlerowi znika na nodze egzema, ktra od dawna przysparzaa mu wiele trosk. Po kilku

129

tygodniach czu si take lepiej na odek; jad znacznie wicej, nawet cikostrawne dania, mia lepszy nastrj i mwi z egzaltacj: Gdybym tak nie spotka Morella! On uratowa mi ycie! W jaki cudowny sposb mi pomg!" Podczas gdy zwykle Hitler fascynowa innych, to w tym wypadku dziao si odwrotnie: by cakowicie przekonany o genialnoci swego przybocznego lekarza i wkrtce zakaza wszelkiej jego krytyki. Morell nalea odtd do najbliszego otoczenia Hitlera i stawa si-gdy ten by nieobecny - mimowolnym przedmiotem kpin, gdy potrafi mwi jedynie o paciorkowcach i innych streptokokach, o jdrach buhaja i najnowszych witaminach. Hitler poleca wszystkim swym pracownikom w przypadku najdrobniejszych dolegliwoci konsultowa si z Morellem. Kiedy wskutek nieracjonalnego rytmu pracy i stosowania si do nienormalnych przyzwyczaje Hitlera wystpiy u mnie zaburzenia w kreniu i dolegliwoci odkowe, odwiedziem prywatny gabinet Morella. Na tabliczce przy wejciu widnia napis: ,,Dr Theo Moreli. Choroby skrne i weneryczne". Gabinet i mieszkanie Morella pooone byy w najwy-tworniejszej czci Kurfurstendammu, w pobliu Gedachtniskirche. W mieszkaniu wisiay liczne fotografie synnych diw filmowych i aktorw z wypisanymi dedykacjami; zobaczyem take zdjcie nastpcy tronu (chodzi zapewne o syna cesarza Wilhelma I przyp. tum.). Po powierzchownych ogldzinach Morell przepisa mi bakterie jelitowe, glukoz, tabletki witaminowe i hormonalne. Dla pewnoci daem si gruntownie zbada w cigu kilku wizyt internicie Uniwersytetu Berliskiego, profesorowi von Bergmannowi. Szkody organiczne, stwierdzaa diagnoza, nie wystpuj, tylko objawy nerwicowe, spowodowane nadmiernym przecieniem. Zwolniem tempo swych zaj na tyle, na ile byo to tylko moliwe, i dolegliwoci ustpiy. Aby unikn irytacji Hitlera, rozpowiadaem po prostu, e skwapliwie wypeniam zalecenia Morella, a poniewa zaczem czu si lepiej, staem si na pewien czas demonstrowanym przez niego okazem medycznym. Na polecenie Hitlera Morell zbada take Ew Braun. Opowiedziaa mi potem, e jest obrzydliwie sprony, i zapewnia ze wstrtem, e nie pozwoli, by j duej leczy. Hitler tylko przejciowo czu si lepiej. Ale nie odstpowa ju swego przybocznego lekarza; wprost przeciwnie, dom Morella na wyspie Schwanenwerder pod Berlinem by coraz czciej miejscem, gdzie Hitler udawa si na herbat -jedynym poza Kancelari Rzeszy, do ktrego go jeszcze cigno. Bardzo rzadko odwiedza dr. Goebbelsa;

130

u mnie by tylko raz w Schlachtensee, by obejrze dom, ktry sobie zbudowaem. Od koca 1937 roku, gdy take kuracja Morella przestawaa by skuteczna, Hitler na nowo zacz powtarza stare ubolewania. Nawet przy rozdzielaniu zlece i omawianiu planw dodawa czasami: Nie wiem, jak dugo bd y. Moe wikszo z tych budowli bdzie gotowa, kiedy ju mnie nie bdzie..." Terminy oddania licznych wielkich budowli przypaday midzy 1945 a 1950 rokiem, a wic Hitler liczy si z tym, e pozostao mu tylko niewiele lat ycia. Mawia te: Jeli kiedy std odejd... Nie mam ju wiele czasu..." W gronie prywatnym stale powtarza: Nie bd ju dugo y. Mylaem zawsze, e pozostanie mi jeszcze troch czasu na przeprowadzenie swych planw! Musz je sam zrealizowa! aden z moich nastpcw nie bdzie mia do energii, by przetrwa kryzysy, ktrych naley si spodziewa. Musz urzeczywistni swoje zamiary, dopki mog to uczyni przy moim stale pogarszajcym si stanie zdrowia". 2 maja 1938 roku Hitler zredagowa swj osobisty testament; polityczny przedstawi ju 5 listopada 1937 roku w obecnoci ministra spraw zagranicznych i elity wojskowej Rzeszy, okrelajc swoje dalekosine plany podbojw jako testamentarn spucizn na wypadek mojego zgonu". Przed najbliszym otoczeniem, ktre co noc musiao oglda banalne filmy operetkowe oraz wysuchiwa nie koczcych si tyrad o kociele katolickim, dietach, greckich wityniach i owczarkach, ukrywa, jak powanie traktowa swoje marzenia o panowaniu nad wiatem. Wielu byych wsppracownikw Hitlera prbowao pniej zbudowa teori ewolucji, jaka si w nim dokonaa w 1938 roku, tumaczc to pogarszajcym si stanem zdrowia w wyniku lekarskich metod Morella. Ja osobicie jestem zdania, e plany i cele Hitlera nie zmieniay si nigdy. Choroba i obawa przed mierci skoniy go jedynie do przypieszenia terminw. Jego zamiary udaremnione by mogy tylko przez przewaajce przeciwne siy, lecz te nie daway zna o sobie w 1938 roku. Co wicej: sukcesy tego roku omieliy Hitlera do dalszego przypieszania tempa. Z cigym niepokojem wewntrznym Hitlera wiza si take, jak mi si zdawao, gorczkowy popiech, z jakim ponagla nas w pracach budowlanych. Na uroczystoci zatknicia wiechy powiedzia do robotnikw: To ju nie jest amerykaskie tempo, to jest ju teraz tempo niemieckie. Uwaam, e moje osignicia s wiksze ni innych mw stanu w tak zwanych demokracjach. Sdz, e prezentujemy take inne tempo polityczne, a jeli moliwe jest przyczenie do Rzeszy

131

pastwa w cigu trzech lub czterech dni, to musi by rwnie moliwe wzniesienie budynku w rok lub dwa". Czasami stawiam sobie co prawda pytanie, czy ta wybujaa pasja budowania nie miaa take na celu maskowania jego planw i wprowadzania w bd opinii publicznej wyznaczaniem terminw budowlanych i kadzeniem kamieni wgielnych. Byo to bodaj e w 1938 roku, siedzielimy w restauracji Deutscher Hof" w Norymberdze. Hitler rozprawia na temat obowizku mwienia tylko o rzeczach przeznaczonych dla uszu ogu. Wrd obecnych znajdowa si reichsleiter Philip Bouhler ze sw mod on. Wtrcia ona, e to ograniczenie nie dotyczy chyba naszego grona, poniewa wszyscy potrafimy strzec powierzonej nam przez niego tajemnicy. Hitler zamia si i odpowiedzia: Nikt tutaj nie potrafi milcze, poza jednym". Wskaza przy tym na mnie. Ale co zdarzyo si w najbliszych miesicach, dowiedziaem si nie od niego. 2 lutego 1938 roku ujrzaem w hallu mieszkania Hitlera naczelnego dowdc Kriegsmarine, Ericha Raedera, ktry wychodzi wanie od fuhrera. Raeder by wzburzony i blady, idc zatacza si, wyglda na czowieka, ktry moe mie za chwil atak serca. Po dwch dniach przeczytaem w gazecie: ministra spraw zagranicznych von Neuratha zastpi von Ribbentrop, naczelnego dowdc wojsk ldowych von Fritscha - von Brauchitsch. Naczelne dowdztwo Wehrmach-tu, sprawowane dotychczas przez feldmarszaka von Blomberga, przej sam Hitler, mianujc szefem sztabu Keitla. Generaa pukownika von Blomberga znaem z Obersalzbergu; by to uprzejmy, dystyngowany pan, cieszcy si u Hitlera duym autorytetem i a do dymisji traktowany przez niego nadzwyczaj grzecznie. Jesieni 1937 roku zwiedzi on z inspiracji Hitlera moj pracowni na placu Paryskim, obejrza plany i modele przebudowy Berlina. Uwanie i z zainteresowaniem oglda je przez mniej wicej godzin w towarzystwie generaa, ktry kade sowo swego szefa podkrela aprobujcym skinieniem gowy. By to Wilhelm Keitel, ktry obecnie zosta najbliszym wojskowym wsppracownikiem Hitlera w Naczelnym Dowdztwie Wehrmachtu. Nie orientujc si w hierarchii wojskowej, wziem go wtedy za adiutanta Blomberga. W tym samym czasie genera pukownik von Fritsch, z ktrym si przedtem nie zetknem, wezwa mnie do swego gabinetu subowego na Bendlerstrasse. Wyrazi yczenie obejrzenia planw berliskich, nie

132

tylko z samej ciekawoci. Rozpostarem je na wielkim stole taktycznym; chodno, zachowujc dystans, z wojskow lapidarnoci, ktr mona byo odczu jako nieuprzejmo, zadawa pytania dotyczce moich wyjanie. Odnosiem wraenie, jakby kalkulowa, w jakim stopniu Hitler moe by zainteresowany utrzymaniem stanu pokojowego z uwagi na swe wielkie, zaplanowane na lata projekty budowlane. By moe tak mi si tylko zdawao. Ministra spraw zagranicznych, barona von Neuratha, take nie znaem. Pewnego dnia, w 1937 roku, Hitler uzna, e willa ministra jest nie do reprezentacyjna jako miejsce penienia oficjalnych obowizkw, i wysa mnie do pani von Neurath, bym zaproponowa jej znaczne powikszenie budynku na koszt pastwa. Baronowa pokazaa mi mieszkanie i koczc rozmow stwierdzia, e zdaniem jej i ma willa spenia cakowicie sw rol. Kazaa podzikowa za ofert. Hitler zirytowa si i nie powraca ju wicej do owej propozycji. W tym wypadku stara szlachta wiadomie pokazaa swoj skromno, odcinajc si otwarcie od usilnych de nowych panw" do reprezentacyjnoci. Inaczej ni Ribbentrop, ktry wezwa mnie latem 1936 roku do Londynu, gdy chcia powikszy i odnowi ambasad niemieck; miaa by gotowa przed uroczystoci koronacji Jerzego VI, wiosn 1937 roku, by podczas przewidywanych spotka towarzyskich zaskakiwaa luksusowym zbytkiem. Szczegy Ribbentrop pozostawi swojej onie, ktra wsplnie z architektem wntrz z monachijskich zakadw Vereinigte Werkstatte" tak swobodnie poczynaa sobie w sprawach architektury, e czuem si troch zbdny. Ribbentrop zachowywa si wobec mnie pojednawczo; zawsze jednak wpada w zy humor po nadejciu telegramw od ministra spraw zagranicznych, co traktowa jako, podwaanie swoich kompetencji. Ze zoci owiadcza wtedy gono, e sam uzgadnia sw polityk z Hitlerem, ktry bezporednio powierzy mu londysk misj. Wielu politycznych wsppracownikw Hitlera, ktrzy mieli nadziej na dobre stosunki z Angli, ju wtedy uwaao, e zdolnoci Ribbentropa do spenienia tej misji s problematyczne. Jesieni 1937 roku dr Todt odby podr z lordem Woltonem w celu zapoznania go z budow autostrad. Opowiada potem, e lord prosi go nieoficjalnie, by na miejsce Ribbentropa mianowa ambasadorem w Londynie jego, Todta; przy obecnym ambasadorze, mia powiedzie lord, nigdy nie dojdzie do poprawy stosunkw. Postaralimy si, by dotaro to do Hitlera. Nie zareagowa jednak. Wkrtce po mianowaniu Ribbentropa ministrem spraw za

133

granicznych Hitler zaproponowa mu, by cakowicie zburzy star will, a na mieszkanie subowe ministra przebudowa dotychczasowy paac prezydenta Rzeszy. Ribbentrop przyj propozycj. Drugie wydarzenie 1938 roku. ktre pozwolio dostrzec coraz wikszy popiech w polityce hitlerowskiej, przeyem 9 marca w hallu berliskiego mieszkania Hitlera. Siedzia tam przy radioodbiorniku jego adiutant Schaub suchajc przemwienia austriackiego kanclerza federalnego, dr. Schuschnigga, z Innsbrucku. Hitler uda si do swego prywatnego gabinetu na pierwszym pitrze. Schaub, wyranie na co czekajc, robi notatki. Tymczasem Schuschnigg mwi coraz dobitniej, zapowiadajc plebiscyt narodowy w Austrii: nard austriacki powinien si opowiedzie za niezawisoci albo przeciw niej. Potem Schuschnigg zawoa do swych rodakw: Ludzie, nadszed czas". By czas take na Schauba; pogna na gr. Wkrtce potem pieszy do Hitlera Goebbels we fraku i Goring w galowym mundurze. Przyszli z jakiej uroczystoci, poniewa by to berliski sezon balowy, i zniknli na pitrze. I znowu dopiero po kilku dniach przeczytaem w gazecie, co si wydarzyo. 13 marca wojska niemieckie wkroczyy do Austrii. Blisko trzy tygodnie pniej ja take jechaem samochodem do Wiednia, by przygotowa na wielki wiec hal Nordwestbahnhofu. Wszdzie w miastach i wsiach ludzie witali samochody niemieckie machajc rkami. W hotelu ..Imperial" w Wiedniu ujrzaem bardziej banaln stron radoci z anschlussu. Liczni dostojnicy ze ,,Starej Rzeszy", jak na przykad berliski prezydent policji, hrabia Helldorf, przybyli w popiechu, znceni najwyraniej obfitoci towarw w sklepach: .,Jest tam jeszcze dobra bielizna... Weniane koce, ile si chce. Odkryem sklep z zagranicznym likierem..." - dao si sysze w hallu hotelowym. Czuem obrzydzenie i ograniczyem si do kupna kapelusza borsalino. Co mnie to wszystko obchodzio? Wkrtce po anschlussie Austrii Hitler kaza przynie map Europy rodkowej i pokaza swemu, suchajcemu go w skupieniu, prywatnemu gronu, w jakich kleszczach" znalaza si teraz Czechosowacja. Jeszcze po latach podkrela czsto bezinteresown postaw Mussoliniego jako ma stanu, w chwili gdy aprobowa wkroczenie do Austrii; bd mu za to zawsze wdziczny, mawia. Dla Woch bowiem istnienie Austrii jako neutralnego bufora byo dogodniejszym rozwizaniem; obecno wojsk niemieckich przy przeczy Brenner musiaa w przyszoci zaciy na polityce wewntrznej Rzymu. Podr Hitlera do Woch w 1938 roku miaa by w pewnym sensie pierwszym gestem

134

wdzicznoci. Cieszy si jednak rwnie, e zobaczy pomnikowe budowle i dziea sztuki w Rzymie i Florencji. Osoby towarzyszce przymierzay zbytkowne uniformy, ktre demonstrowano Hitlerowi. Lubi przepych; zdecydowanie skromne ubranie, jakie sam zazwyczaj nosi, miao na celu oddziaywanie psychologiczne: Moje otoczenie musi prezentowa si okazale. Wtedy moja prostota bardziej rzuca si w oczy". Mniej wicej w rok pniej scenograf Rzeszy, Benno von Arent, ktry dotychczas tworzy opraw przedstawie operowych i operetkowych, otrzyma od Hitlera polecenie zaprojektowania stroju dla dyplomatw. Haftowane zotem fraki spotkay si z uznaniem Hitlera. Kpiarze mwili jednak: ,,Wyglda to jak w Zemcie nietoperza!" Arent musia te zaprojektowa dla Hitlera ordery; i one mogy wzbudzi zainteresowanie na kadej scenie. Nazywaem potem Arenta blacharzem Trzeciej Rzeszy". Po powrocie z podry Hitler zreasumowa swe wraenia: ,.Jestem zadowolony, e nie mamy monarchii i e nigdy nie suchaem tych, ktrzy chcieli mnie do niej przekona. Ci dworacy i ta etykieta! Trudno to sobie wyobrazi! A duce cigle na drugim planie! Na wszystkich bankietach i na trybunach rodzina krlewska zajmowaa pierwsze miejsca. Dopiero w znacznej odlegoci siedzia duce, ktry przecie naprawd reprezentuje pastwo". Hitler jako gowa pastwa by wedug protokou rwny rang krlowi, Mussolini by jedynie premierem. Po wizycie we Woszech Hitler czu si zobowizany do szczeglnego uczczenia Mussoliniego. Postanowi, e berliski ,,plac Adolfa Hitlera" po przebudowie Berlina bdzie nosi imi Mussoliniego 4. Uwaa wprawdzie ten plac za obrzydliwy pod wzgldem architektonicznym, poniewa by, wedug niego, znieksztacony nowoczesnymi budowlami z ,.okresu systemu" (tzn. Republiki Weimarskiej - przyp. tum) ale: Jeli przechrzcimy pniej AdolfHitler-Platz na Mus-solini-Platz, to pozbd si go, a jednoczenie bdzie to wygldao wyjtkowo zaszczytnie, jeli odstpi duce wanie swj plac. Zaprojektowaem ju sam na t okazj pomnik Mussoliniego!" Nie doszo do tego. gdy zarzdzona przez Hitlera przebudowa placu nie zostaa ju zrealizowana. Dramatyczny rok 1938 doprowadzi wreszcie do porozumienia Hitlera z mocarstwami zachodnimi w sprawie zaboru znacznej czci Czechosowacji. Na kilka tygodni przedtem w przemwieniach na

135

zjedzie norymberskim Hitler zaprezentowa si jako gniewny fuhrer swego narodu; prbowa, wspierany frenetycznymi owacjami swych zwolennikw partyjnych, przekona uwanie nasuchujc zagranic, e nie boi si nawet wojny. Byo to, oceniajc retrospekcyjnie, daleko idce zastraszanie, ktrego skuteczno wyprbowa ju pomylnie, na mniejsz skal, w rozmowie z Schuschniggiem. Z drugiej strony Hitler lubi sam sobie wyznacza granic odwagi przez publiczne stwierdzenia, ktrych nie mg ju cofn bez ryzykowania swego prestiu. Nawet najbliszym wsppracownikom nie pozwala wtpi o swej gotowoci do wojny i uwiadamia im, e nie da si unikn konsekwencji istniejcej sytuacji - podczas gdy na og nie mia zwyczaju zdradza prawie nikomu swoich najskrytszych zamiarw. Wypowiedzi Hitlera o gotowoci do wojny zrobiy wraenie nawet na jego dugoletnim adiutancie, Brucknerze. Siedzielimy we wrzeniu 1938 roku, podczas zjazdu, na murze twierdzy norymberskiej, przed nami leao zamglone dymem stare miasto, owietlone agodnym wrzeniowym socem, gdy Bruckner powiedzia przybity: Moe ju ostatni raz ogldamy tu taki spokojny widok. Prawdopodobnie bdziemy wkrtce mieli wojn". Fakt, e jeszcze raz uniknito wojny, ktr przepowiedzia Briickner, naley przypisa raczej ustpliwoci mocarstw zachodnich ni powcigliwoci Hitlera. Na oczach zastraszonego wiata i zwolennikw Hitlera, przekonanych teraz cakowicie o jego nieomylnoci, odbywao si przekazywanie Niemcom obszaru Sudetw. Powszechny podziw wzbudzay czeskie umocnienia graniczne. Podczas prbnego strzelania okazao si, ku zaskoczeniu fachowcw, e nasza bro, jakiej tu miano uy, nie przynosia spodziewanych rezultatw. Hitler osobicie pojecha nad dawn granic, by przyjrze si fortyfikacjom, i wrci zaskoczony. Umocnienia, jak mwi, byy niezwykle masywne, nad wyraz pomysowo rozmieszczone i rozcignite na du gboko przy doskonaym wykorzystaniu terenu. Zdobycie ich w przypadku zdecydowanej obrony byoby bardzo trudne i kosztowaoby nas wiele ofiar. Dostalimy je bez utraty krwi. Jedno jest pewne! Nie dopuszcz ju, by Czesi zbudowali now lini obronn. Jakie wspaniae mamy teraz pozycje wyjciowe! Jestemy ju za grami, w dolinach czeskich". 10 listopada, jadc do biura, mijaem dymice jeszcze ruiny synagogi berliskiej. Byo to czwarte wakie wydarzenie, charak-

136

teryzujce ostatni rok przed wojn. Dzisiaj to wspomnienie jest dla mnie jednym z najbardziej deprymujcych, poniewa wtedy razi mnie waciwie tylko obraz ywioowego nieadu, jaki ujrzaem na Fasanenstrasse: zwglone balkony, zwalone fasady, wypalone mury - zapowied widoku, ktry w czasie wojny zapanowa mia niemal w caej Europie. Najmocniej jednak razio mnie polityczne oycie ulicy". Potuczone za szyby wystawowe raniy przede wszystkim moje mieszczaskie poczucie porzdku. Nie dostrzegaem, e pko wtedy co wicej ni troch szka, e Hitler tej nocy po raz czwarty w cigu roku przekroczy Rubikon i nieodwoalnie przypiecztowa los swej Rzeszy. Czy chocia przez ulotn chwil poczuem, e zaczynao si co, co miao si skoczy zniweczeniem pewnej czci naszego narodu, co zmieniao take jego substancj moraln? Nie wiem. To, co si stao, przyjmowaem raczej obojtnie. Przyczynio si do tego take kilka sw Hitlera, ktry z ubolewaniem stwierdza, e nie chcia tych aktw przemocy. Wydawa si by zaenowany. Pniej Goebbels w mniejszym gronie napomkn, e to on by inicjatorem tej ponurej, niesamowitej nocy, a ja uwaam za cakowicie moliwe, i rzeczywicie postawi on wahajcego si Hitlera przed faktami dokonanymi, by zmusi go do dziaania. Cigle zaskakuje mnie to, e nie pamitam waciwie antysemickich wypowiedzi Hitlera. Spogldajc wstecz mog zebra z elementw swych niezatartych wspomnie to, co wtedy mnie uderzao: oddalanie si Hitlera od jego wizerunku, jaki sobie stworzyem, jego troska o stale podupadajce zdrowie, nadzieja na zagodzenie walki z kocioem, krelenie dalekosinych, niemal utopijnych celw, wszelkiego rodzaju dziwactwa - nienawi Hitlera do ydw wydawaa mi si wtedy tak oczywista, e nie robia na mnie wraenia. Uwaaem si za architekta Hitlera. Wydarzenia polityczne nie obchodziy mnie. Tworzyem dla nich tylko sugestywne to. Hitler utwierdza codziennie t moj postaw, zwracajc si do mnie niemal zawsze tylko w kwestiach architektonicznych; moje prby wczenia si do rozwaa politycznych potraktowano by z pewnoci jako zarozumialstwo i tak ju do spnionego nowicjusza. Byem i czuem si zwolniony od zajmowania w tych sprawach jakiegokolwiek stanowiska. Narodowy socjalizm zmierza ponadto do podziau sfer dziaania: ode mnie oczekiwano, e ogranicz si do budownictwa. W jak przesadnym stopniu ulegaem tej iluzji, pokazuje mj memoria do Hitlera z 1944 roku: Zadanie, jakie do mnie naley, jest apolityczne. Czuem si

137

dobrze w pracy dopty, dopki mnie i moj prac oceniano tylko wedug osigni zawodowych". Jednak rozrnianie takie byo w gruncie rzeczy nieistotne. Dzisiaj wydaje mi si, e usiowaem w ten sposb utrzymywa wyidealizowany obraz Hitlera z dala od ordynarnego procederu urzeczywistniania tego, co gosiy hasa na transparentach przy wjedzie do wielu miejscowoci i co skadao si na tematyk spotka przy herbacie. W rzeczywistoci byo przecie bez znaczenia, kto zmobilizowa motoch uliczny do niszczenia synagog i ydowskich sklepw; byo obojtne, czy odbywao si to na polecenie czy tylko za aprobat Hitlera. Po zwolnieniu ze Spandau cigle pytano mnie o to, czego sam prbowaem dociec siedzc samotnie w celi przez dwa dziesiciolecia: co wiem o przeladowaniach, deportacjach i eksterminacji ydw; co musiaem o tym wiedzie i jakie wycigam std konsekwencje w stosunku do siebie. Nie powtarzam ju odpowiedzi, ktr przez dugi czas chciaem uspokaja pytajcych, a przede wszystkim siebie samego: e w systemie hitlerowskim, jak w kadym reimie totalitarnym, majc coraz wysz pozycj popadao si w coraz wiksz izolacj, a tym samym tracio si rozeznanie, e wraz z technizacj procesu mordowania malaa liczba mordercw, a tym samym rosa moliwo pozostawania w niewiedzy; e mania utrzymywania wszystkiego w tajemnicy tworzya stopnie wtajemniczenia, a tym samym dawaa kademu okazj ucieczki od dostrzegania nieludzkich czynw. Nie przytaczam ju tych wszystkich odpowiedzi, gdy s one prb przedstawiania przeszoci w manierze adwokackiej. Chocia jako pupil, a potem jeden z najbardziej wpywowych ministrw Hitlera byem izolowany; chocia jako architekt, a potem minister zbroje miaem liczne moliwoci ucieczki od prawdy; chocia nie wiedziaem, co waciwie zaczo si tamtej nocy z 9 na 10 listopada 1938 roku i co skoczyo si w Owicimiu i Majdanku, to przecie stopie mojej izolacji, uciekania od prawdy i mojej niewiedzy okrelaem koniec kocw zawsze ja sam. Dlatego wiem dzisiaj, e moje drczce introspekcje rwnie faszywie stawiay pytanie jak dni wyjanie ludzie, ktrych w tym czasie spotkaem. To, czy wiedziaem, czy nie, ile albo jak niewiele wiedziaem, przestaje mie znaczenie, jeli wemie si pod uwag, ile powinienem by wiedzie o tych okropnociach i jak oczywista bya potrzeba wycignicia konsekwencji ju choby z niewielkiego zasobu

138

wiadomoci. Ludzie pytajcy mnie o to oczekuj ode mnie w gruncie rzeczy usprawiedliwie. Jednak nie mam nic na swoj obron. 9 stycznia 1939 roku miaem by gotw z budow nowej Kancelarii Rzeszy. Hitler przyby 7 stycznia z Monachium do Berlina. Przyjecha peen napicia, oczekujc najwyraniej, e zobaczy cib rzemielnikw i sprztaczek. Kady zna ten gorczkowy popiech na krtko przed oddaniem budynku, kiedy demontuje si rusztowania, usuwa py i gruz, rozkada dywany i wiesza obrazy. Jednak Hitler myli si. Od pocztku zaplanowalimy sobie kilkudniow rezerw, ktra w kocu okazaa si niepotrzebna, i dlatego bylimy gotowi ju na czterdzieci osiem godzin przed terminem oddania budynku. Po wejciu do pomieszcze Hitler mg od razu usi za biurkiem i zaj si sprawami rzdowymi. Budowla zrobia na nim wielkie wraenie. Nie szczdzi pochwa pod adresem genialnego architekta", wypowiadajc je, cakiem wbrew swemu zwyczajowi, w mojej obecnoci. To za, e zdoaem zakoczy prace na dwa dni przed terminem, przynioso mi saw wielkiego organizatora. Hitlera cieszyo szczeglnie to, e w przyszoci oficjalni gocie i dyplomaci bd musieli odby dugi marsz, zanim dotr do sali przyj. Moich obaw z powodu wypolerowanej marmurowej posadzki, ktr niechtnie widziabym przykryt chodnikiem, nie podziela: Tak wanie jest dobrze; jako dyplomaci powinni si porusza na liskim gruncie". Sala przyj zdaniem Hitlera wypada za maa. Zarzdzi trzykrotne jej powikszenie. Plany byy gotowe na pocztku wojny. Natomiast gabinet do pracy spotka si z cakowit aprobat. Podobaa si Hitlerowi zwaszcza mozaika z forniru uoona na biurku, przedstawiajca miecz do poowy wycignity z pochwy. Dobrze, dobrze... Kiedy zobacz to dyplomaci siedzcy naprzeciw mnie przy tym biurku, naucz si ba". Znad kadych z czworga drzwi gabinetu patrzyy na niego z gry umieszczone na pozacanym tle cztery cnoty: mdro, rozwaga, waleczno i sprawiedliwo. Nie wiem, jakie myli podsuny mi t ide. W okrgej sali dwie rzeby Arna Brekera oskrzydlay bram prowadzc do wielkiej galerii. Jedna z nich symbolizowaa Ryzyko", druga za Rozwag". To raczej patetyczne przypomnienie mego przyjaciela, e kade ryzyko wymaga rozwagi, podobnie jak i moja alegoryczna rada, by obok walecznoci nie zapomnie innych cnt,

139

wiadczyy o naiwnym przecenianiu przez nas wskaza artystw, ale jednoczenie wyraay chyba pewien niepokj przed zagroeniem tego, co zostao osignite. Wielki st z cikim marmurowym blatem sta pocztkowo bezuytecznie pod oknem. Od 1944 roku odbyway si przy nim narady powicone sytuacji na frontach; rozpostarte mapy Sztabu Generalnego pokazyway, jak szybko posuwaj si wojska przeciwnikw zachodnich i wschodnich w kierunku terytorium niemieckiej Rzeszy. Tutaj w podziemiach miecio si ostatnie stanowisko dowodzenia Hitlera, nastpne znajdowao si w odlegoci stu pidziesiciu metrw, pod wielometrow warstw betonu. Sala posiedze rzdu, caa ze wzgldw akustycznych wyoona boazeri, podobaa si wprawdzie Hitlerowi, jednak nigdy nie bya wykorzystywana do zamierzonego celu. Niejeden minister Rzeszy pyta mnie, czy nie mgbym mu przynajmniej uatwi obejrzenia swojej" sali. Hitler pozwala na to, i od czasu do czasu jaki minister sta milczco kilka minut obok swego miejsca, ktrego nigdy nie zajmowa, a na ktrym mg zobaczy du teczk z niebieskiej skry ze swoim nazwiskim uoonym ze zotych liter. Aby dotrzyma napitych terminw, zatrudniono na dwie zmiany cztery i p tysica robotnikw. Oprcz tego kilka tysicy robotnikw, rozproszonych po kraju, produkowao elementy. Wszyscy oni, kamieniarze, stolarze, murarze, instalatorzy i inni, zostali zaproszeni do obejrzenia budowli i peni podziwu wdrowali przez gotowe pomieszczenia. W paacu sportowym Hitler powiedzia do nich: Tu jestem reprezentantem narodu niemieckiego! A jeli przyjmowa bd kogo w Kancelarii Rzeszy, to niejako osoba prywatna, Adolf Hitler, lecz jako fuhrer narodu - tym samym nie ja, lecz w mojej postaci przyjmowa go bd Niemcy. I dlatego chc, by te pomieszczenia odpowiaday temu zadaniu. Kady z was pomg we wzniesieniu budowli, ktra przetrwa wiele stuleci i ktra mwi bdzie o naszej epoce. Pierwsza budowla nowej, wielkiej Rzeszy niemieckiej!" Po posikach Hitler pyta czsto, kto z jego goci nie widzia jeszcze Kancelarii Rzeszy, i cieszy si, jeli mg pokaza ktremu z nich now budowl. Demonstrowa przy tym zdziwionemu towarzystwu sw zdolno do zapamitywania danych. Zaczyna mnie pyta: Jak powierzchni ma ta sala? Jak wysoko?" Zakopotany wzruszaem ramionami, a on podawa wymiary. Zgadzay si dokadnie. Stopniowo stao si to ukartowan gr, poniewa rwnie ja zapamitaem te liczby. A e zabawa sprawiaa Hitlerowi widoczn przyjemno, uczestniczyem w niej.

140

Honory rozdzielane przez Hitlera mnoyy si: dla moich najbliszych wsppracownikw urzdzi przyjcie w swym mieszkaniu; napisa rozdzia do ksiki powiconej Kancelarii Rzeszy; przyzna mi zot odznak partyjn i podarowa, wypowiadajc niemiao kilka sw, sw akwarel z czasw modoci. Namalowana w 1909 roku, w najbardziej ponurym okresie ycia Hitlera, ukazywaa koci gotycki, oddany z wyjtkow dokadnoci, cierpliwoci i pedanteri. Ani ladu zaangaowania, ani jednej kreski pocignitej z werw. Ale nie tylko sposb wykonania zdradza brak wszelkiej osobowoci; wydawao si, e obraz przez dobr przedmiotu, niewyszukane barwy, naturaln perspektyw wiernie charakteryzuje wszesny okres w yciu Hitlera; wszystkie akwarele z tego okresu s jakby pozbawione wyrazu; podobnie bezosobowo malowa wwczas, gdy by cznikiem na froncie pierwszej wojny wiatowej. Proces pojawiania si pewnoci siebie rozpocz si pno; wiadectwem tego byy szkice pirem, przedstawiajce wizj berliskiej wielkiej hali i uku triumfalnego, wykonane okoo 1925 roku. A po dziesiciu latach widziaem, jak szkicowa zamaszystymi ruchami, czerwonym i niebieskim kolorem, kadc kilka warstw jedna na drugiej, a osign ksztat, ktry sobie wyobrazi. Ale take jeszcze wtedy przyznawa si do niepozornych akwarel z okresu modoci, darowujc je czasami, co uwaa za szczeglne wyrnienie. W Kancelarii Rzeszy stao od dziesicioleci marmurowe popiersie Bismarcka duta Reinholda Begasa. Na kilka dni przed oddaniem nowej kancelarii, podczas przeprowadzki, upado ono robotnikom na podog, tak e odamaa si gowa. Zy znak, pomylaem. A poniewa znane mi byo w dodatku opowiadanie Hitlera o tym, e dokadnie w momencie rozpoczcia pierwszej wojny wiatowej spad z budynku pocztowego orze Rzeszy, zataiem to zdarzenie i kazaem, by Breker sporzdzi tak sam kopi, ktr troch przyciemnilimy herbat. Pewny siebie Hitler powiedzia we wspomnianym ju przemwieniu: To jest wanie cudowna cecha budowania: praca ta pozostawia po sobie pomnik. Trwa on, staje si czym innym ni para butw, ktr take trzeba zrobi, ale ktr kto inny zedrze i wyrzuci po roku lub dwch. Budowla pozostaje na miejscu i bdzie przez stulecia mwi o wszystkich tych, ktrzy j stworzyli". 12 stycznia 1939 roku majca trwa przez stulecia budowla zostaa uroczycie oddana do uytku: Hitler przyj w wielkiej sali dyplomatw akredytowanych w Berlinie, by wrczy im pisma z yczeniami noworocznymi.

141

W szedziesit pi dni od uroczystoci otwarcia, 15 marca 1939 roku, do nowego gabinetu Hitlera wprowadzono prezydenta Czechosowacji. Tutaj rozegraa si owa tragedia, ktra zacza si w nocy zniewoleniem Hachy, a skoczya rano okupowaniem jego kraju. ,,W kocu tak obrobiem tego starszego pana", opowiada pniej Hitler, e cakowicie by wykoczony nerwowo i ju chcia podpisa; wtedy dosta ataku serca. W ssiednim pokoju dr Moreli da mu zastrzyk, ktry jednak w tym przypadku podziaa zanadto skutecznie. Hacha w zbyt duym stopniu odzyska siy, oywi si i postanowi nie podpisywa, zanim go ostatecznie miaem w rku". W siedemdziesit osiem miesicy po uroczystoci otwarcia, 16 lipca 1945 roku, do Kancelarii Rzeszy kaza si wprowadzi Winston Churchill. Pisa on pniej w swoich pamitnikach: .,Przed Kancelari Rzeszy sta wielki tum ludzi. Wznosili na moj cze okrzyki, z wyjtkiem starszego czowieka, ktry z dezaprobat kiwa gow. Ta demonstracja poruszya mnie rwnie mocno jak wymizerowane twarze i znoszone ubrania ludnoci. Nastpnie wdrowalimy spory kawaek czasu przez zniszczone korytarze i sale Kancelarii Rzeszy". Wkrtce potem budowla zostaa usunita. Kamienie i marmur posuyy jako materia przy wznoszeniu w Berlinie-Treptow pomnika ku czci polegych Rosjan.
Hitler wypowiedzia si ponownie na temat tego popiechu w nie opublikowanym przemwieniu 9 stycznia 1939 roku. wygoszonym w berliskim paacu sportowym z okazji oddania do uytku Kancelarii Rzeszy. Ju od 1935 roku zaleca mi sporzdzanie szkicw do projektu znacznego powikszenia Kancelarii Rzeszy. 2 Tak radzi mu dr Grawitz, gruppenfuhrer i naczelny lekarz SS. 3 Ilja Miecznikow prowadzi badania nad bakteriami, toksynami i immunologi. W 1908 roku otrzyma Nagrod Nobla. 4 Dzisiaj Theodor-Heuss-Platz w Berlinie.
1

142

Rozdzia 9

DZIE W KANCELARII RZESZY

Mniej wicej czterdzieci do pidziesiciu osb mogo zawsze przyj do Hitlera na obiad w Kancelarii Rzeszy. Wystarczyo zadzwoni do adiutanta i poinformowa go o zamiarze przybycia. Przewanie bywali tam gauleiterzy i reichsleiterzy partii, kilku ministrw oraz osoby z najbliszego otoczenia, nie widziao si natomiast oficerw, poza adiutantami Hitlera z Wehrmachtu. Pukownik Schmundt, jeden z adiutantw, wielokrotnie nalega na Hitlera, by pozwoli zasiada przy swym stole take wyszym wojskowym, ale ten za kadym razem odrzuca prob. By moe zdawa sobie spraw, e grono jego starych wsppracownikw mogoby sta si przedmiotem lekcewacych uwag korpusu oficerskiego. Ja rwnie miaem wolny wstp do mieszkania Hitlera i czsto z tego korzystaem. Policjant stojcy przy wjedzie do ogrodu przed domem zna mj samochd, otwiera bram nie pytajc o nic; parkowaem samochd na dziedzicu i wchodziem do domu przebudowanego przez Troosta. Lea on na prawo od nowo zbudowanej przeze mnie Kancelarii Rzeszy i poczony by z ni korytarzem. Penicy wart esesman z oddziau ochrony Hitlera wita mnie poufale, przekazywaem mu swj rulon z rysunkami i szedem sam, jak kto z domownikw, do przestronnego hallu. Byy tam dwa wygodnie urzdzone kciki do siedzenia; biae ciany ozdobiono gobelinami, ciemnoczerwon podog z marmuru zacielono w znacznej czci dywanami. Przewanie spotykao si tu kilku goci prowadzcych rozmow, niektrzy zaatwiali przez telefon pywatne sprawy - w ogle lubiano to pomieszczenie, poniewa tylko w nim wolno byo pali. Nie byo przyjte witanie si tu obowizujcym oglnie heil Hitler", zdecydowanie czciej syszao si dzie dobry". Mao roz-

143

powszechniony w tym gronie by take zwyczaj demonstrowania przynalenoci partyjnej przez noszenie odznaki w klapie marynarki, stosunkowo rzadko widziao si mundury. Ten, kto dosta si tutaj, mia przywilej swobodnego zachowywania si. Przez kwadratowy salon przyj, z ktrego nie korzystano z powodu niewygodnych mebli, dochodzio si do waciwego pokoju, gdzie gocie, przewanie stojc, prowadzili pogawdki. Ten liczcy okoo stu metrw kwadratowych pokj, urzdzony jako jedyny w caym domu z pewnym deniem do przytulnoci, pozosta nienaruszony podczas przebudowy w latach 1933/34 ze wzgldu na sw bismarckows-k przeszo. Pod sufitem biegy drewniane belki, ciany pokrywaa do poowy boazeria, a kominek ozdobiony by herbem z czasw florenckiego renesansu, przywiezionym kiedy z Woch przez kanclerza Rzeszy von Bulowa. By to jedyny kominek na parterze. Otaczay go meble pokryte ciemn skr, za sof sta wikszy st, na ktrego marmurowym blacie zawsze leao troch gazet. Na cianach wisia gobelin oraz dwa obrazy Schinkla. Galeria Narodowa wypoyczya je do mieszkania kanclerza. Na punktualno Hitlera nigdy nie mona byo liczy. Obiad wyznaczano na okoo drugiej, ale przewanie bya trzecia albo jeszcze pniej, kiedy przychodzi z grnych pomieszcze mieszkania prywatnego bd z jakiej narady w Kancelarii Rzeszy. Wchodzi zwyczajnie, jak osoba prywatna. Wita swych goci podaniem rki. Stalimy wok niego, a on wypowiada swoje pogldy na ten lub inny aktualny temat. Kilku faworyzowanych goci pyta, zwykle w konwencjonalnym tonie, o zdrowie pani maonki", po czym kaza swojemu szefowi prasowemu dostarczy wycigi z wiadomoci, siada troch dalej na fotelu i zaczyna czyta. Czasami przekazywa kartk komu z goci, poniewa wiadomo wydawaa mu si szczeglnie interesujca, i rzuca niedbale par uwag. Gocie stali koem pitnacie do dwudziestu minut, a uniosa si zasona przed oszklonymi drzwiami, ktre prowadziy do jadalni. Intendent domu", o tuszy budzcej zaufanie do jego gospodarskich umiejtnoci, nieoficjalnym tonem, stosownym do oglnej atmosfery, meldowa Hitlerowi, e podano do stou. Fuhrer szed pierwszy do jadalni, za nim pozostae osoby, bez przestrzegania jakiejkolwiek hierarchii. Ze wszystkich pomieszcze mieszkania kanclerskiego, urzdzonych na nowo przez profesora Troosta, ten kwadratowy salon (dwanacie na dwanacie metrw) sprawia najbardziej harmonijne

144

wraenie. Jedna ze cian miecia troje oszklonych drzwi prowadzcych do ogrodu, naprzeciw sta wielki kredens fornirowany drewnem palisandrowym, nad nim wisia obraz Kaulbacha - nie dokoczony i dziki temu nie pozbawiony uroku, a w kadym razie wolny od pewnych potkni tego eklektycznego malarza. Pozostae ciany byy przedzielone porodku dwiema pkolistymi niszami, w ktrych na jasnych marmurowych podnkach stay akty duta monachijskiego rzebiarza Wackerlego. Po obu stronach nisz znajdoway si kolejne oszklone drzwi, prowadzce do przygotowalni potraw, duego salonu i wspomnianego ju pokoju, przez ktry si wchodzio. Gadko wygipsowane ciany w biaym kolorze przechodzcym w jasnoty, a do tego pastelowe zasony daway zudzenie duej przestronnoci. Lekkie wystpy na cianach podkrelay prosty, surowy rytm wntrza, ujty w cao przez kanciasty gzyms. Umeblowanie byo skromne i spokojne. W rodku dominowa wielki okrgy st dla okoo pitnastu osb, wok ktrego stay nie rzucajce si w oczy krzesa z ciemnego drzewa, pokryte winiow skr. Wszystkie wyglday jednakowo, nie wyrniao si te krzeso Hitlera. W rogach stay cztery mae stoy, z czterema lub szecioma jednakowymi krzesami, zastawione skromn, jasn porcelan i prostymi szklankami; obydwa komplety wybra jeszcze profesor Troost. Na rodku staa waza z kilkoma kwiatami. Bya to restauracja pod pogodnym kanclerzem Rzeszy", jak czsto mwi Hitler do swych goci. Jego miejsce znajdowao si od strony okien i ju przy wejciu do jadalni wybiera dwie osoby, ktre miay siedzie obok niego. Wszyscy inni siadali wok stou tak, jak stali. Jeli zjawiao si duo goci, adiutanci i mniej wane osoby, do ktrych zaliczaem si rwnie ja, zajmowali miejsca przy bocznych stoach; moim zdaniem byo to korzystne, gdy swobodniej si tam rozmawiao. Jedzenie byo uderzajco proste. Zupa (nie podawano adnej przystawki), miso z odrobin jarzyn i ziemniakw, deser. Z napojw moglimy wybiera wod mineraln, zwyczajne berliskie piwo butelkowe lub tanie wino. Hitler dostawa swe wegetariaskie potrawy, pi Faschinger", a jeli kto z goci mia ochot, mg je i pi to samo. Ale robili to tylko nieliczni. Jedynie Hitler przywizywa wag do tej prostoty. Liczy chyba na to, e rozpowiada bd o tym w caych Niemczech. Kiedy pewnego dnia rybacy z Helgolandu podarowali mu w prezencie olbrzymiego homara i delikates ten ku zadowoleniu goci pojawi si na stole, Hitler wypowiada si z wyran dezaprobat o ludzkiej zachciance, ktra kae zjada tak nieestetycznie wygldajce monstrum; jednoczenie mwi, e powinno si zlikwidowa taki luksus.

145

Gring rzadko bra udzia w tych obiadach. Pewnego razu, witajc si ze mn po przyjciu na obiad do Kancelarii Rzeszy, owiadczy mi: Szczerze mwic, jedzenie jest tu dla mnie zbyt marne. A do tego ci filistrzy partyjni z Monachium! Nie do zniesienia". Mniej wicej co dwa tygodnie przy stole pokazywa si Hess; towarzyszy mu adiutant w bardzo osobliwym stroju, nioscy blaszany pojemnik, w ktrym w rnych naczyniach dostarczano do Kancelarii Rzeszy spcjalnie przygotowane potrawy, by odgrza je w tutejszej kuchni. Przez dugi czas nie doszo do Hitlera, e Hess kae sobie podawa wasne wegetariaskie dania. Kiedy mu w kocu o tym doniesiono, zirytowany powiedzia do Hessa w obecnoci zebranego przy stole towarzystwa: Mam tutaj kuchark przyrzdzajc pierwszorzdne potrawy dietetyczne. Jeli paski lekarz zaleci panu co szczeglnego, ona chtnie to przygotuje. Ale nie moe pan przynosi wasnego jedzenia". Hess, skonny ju wtedy do zacitego uporu, prbowa wyjani Hitlerowi, e skadniki jego posikw musz mie szczeglne cechy biologiczno-dynamiczne. Na to odpowiedziano mu bez ogrdek, e w takim razie powiniem spoywa swe posiki w domu. Od tej pory Hess prawie ju nie zjawia si na obiadach. Kiedy na danie partii miano je w niedziele we wszystkich domach eintopf, aby umoliwi produkcj armat zamiast masa", rwnie w mieszkaniu Hitlera podawano tylko waz zupy. Liczba goci skurczya si wwczas do dwch lub trzech osb, co skonio Hitlera do wypowiedzenia kilku sarkastycznych uwag o gotowoci jego wsppracownikw do powice. Jednoczenie bowiem przedkadano list, na ktrej deklarowao si skadki pienine. Mnie kady taki jedno-daniowy obiad kosztowa od pidziesiciu do stu marek. Najznakomitszym gociem przy stole by Goebbels, rzadko zjawia si Himmler; Bormann nie opuszcza naturalnie adnego posiku, nalea jednak, podobnie jak ja, do najbliszej wity i nie mg by uwaany za gocia. Wypowiedzi Hitlera przy stole take i tutaj nie wychodziy poza zdumiewajco wski zakres tematw i zmanierowany sposb snucia rozwaa, ktre tak mczcymi czyniy rozmowy w Obersalzbergu. Uywa tylko ostrzejszych sformuowa, lecz nie rozszerza ani nie uzupenia swego repertuaru prawie wcale, nie wzbogaca go o nowe punkty widzenia czy wiksz wnikliwo. Nie stara si nawet ukry tego, e cigle si powtarza. Nie mog powiedzie, bym uwaa,

146

przynajmniej wtedy, e wypowiedzi Hitlera pozostawiaj gbokie wraenie, chocia byem pod urokiem jego osobowoci; otrzewiay mnie one raczej, gdy oczekiwaem pogldw i ocen na wyszym poziomie. W swych monologach stwierdza czsto, e jego pogldy polityczne, artystyczne i wojskowe tworz jedno, ktra uksztatowaa si w nim, a do najdrobniejszych szczegw, midzy dwudziestym a trzydziestym rokiem ycia. By to jego najpodniejszy duchowo okres: to, co teraz planowa i tworzy, stanowio tylko urzeczywistnienie wczesnych idei. W rozmowach przy stole duo miejsca zajmoway przeycia z wojny wiatowej, w ktrej wikszo goci braa jeszcze udzia. Na froncie Hitler znajdowa si przez pewien czas naprzeciw Anglikw; ich waleczno i zacito wzbudzia w nim respekt, chocia namiewa si przy tym z ich niektrych osobliwoci. Wspomina na przykad z ironi, e mieli zwyczaj przerywa ogie dzia dokadnie w porze picia herbaty, a on jako cznik zawsze mg w tym czasie nie zagroony przebywa sw drog. Podczas naszych spotka przy stole w 1938 roku nie planowa adnego odwetu wobec Francuzw; nie chc, twierdzi, na nowo rozpta wojny z 1914 roku. Nie opaca si z powodu nieznacznego obszaru w Alzacji-Lotaryngii prowadzi nowej wojny. Na dodatek Alzatczycy, cigle zmieniajcy narodowo, do tego stopnia utracili charakter, e nie oznaczaj zysku ani dla jednej, ani dla drugiej strony; naley ich pozostawi tam, gdzie znajduj si w tej chwili. Naturalnie Hitler wychodzi z zaoenia, e Niemcy mogyby prowadzi ekspansj na wschd. Waleczno onierzy francuskich zrobia na nim due wraenie podczas wojny wiatowej, tylko korpus oficerski by jego zdaniem zniewieciay. Z niemieckimi oficerami Francuzi byliby doskonaym wojskiem". Nie odrzuca wprost sojuszu z Japoni, raczej problematycznego z rasowego punktu widzenia, ale odnosi si do niego z rezerw, jeli chodzio o dalsz przyszo. Ilekro porusza ten temat, pozwala odczu swoje ubolewanie, e sprzymierzy si z tak zwan t ras. Ale sdzi, i nie musi mie wyrzutw, chociaby z tego tylko powodu, e rwnie Anglia w czasie wojny wiatowej zmobilizowaa Japoni przeciw mocarstwom centralnym. Hitler uwaa Japoni za sojusznika o randze wiatowego mocarstwa, podczas gdy w przypadku Woch nie by o tym zupenie przekonany.

147

Amerykanie, mwi, niezbyt mocno zaangaowali si w wojn 1914-1918, a do tego nie ponieli znaczniejszej ofiary krwi. Z pewnoci nie podoaj wikszemu obcieniu, poniewa ich warto bojowa jest znikoma. Nard amerykaski jako jedno w ogle przecie nie istnieje; to tylko masa imigrantw wielu narodowoci i ras. Fritz Wiedemann, ktry kiedy by adiutantem dowdcy puku i przeoonym cznika Hitlera, a ktrego teraz Hitler bez poczucia delikatnoci uczyni swoim adiutantem, prbowa mu si przeciwstawi i nalega na podjcie rozmw z"Ameryk. A wreszcie fuhrer rozzoszczony sprzeciwem, naruszajcym niepisane prawo rozmw przy stole, wysa go jako konsula generalnego do San Francisco. Niech si tam wyleczy ze swych pogldw". adna z osb biorcych udzia w tych rozmowach nie podrowaa po wiecie. Zbierao si tam grono ludzi, ktrzy w wikszoci nie wychylali nosa poza Niemcy; jeli kto wyjeda dla rozrywki do Woch, omawiano to przy stole Hitlera jako wydarzenie i uznawano dan osob za zorientowan w sprawach zagranicy. Rwnie Hitler nie widzia nic ze wiata i nie zna ani nie rozumia jego problemw. W dodatku politycy partyjni z jego otoczenia nie mieli na og wyszego wyksztacenia. Spord pidziesiciu reichsleiterw i gauleiterw, tworzcych kierownicz elit Rzeszy, tylko dziesiciu miao wyksztacenie uniwersyteckie, kilku przerwao studia, a wikszo nie wysza poza szko redni. Prawie aden z nich nie wyrni si w jakiej dziedzinie godnym uwagi osigniciem i niemal wszyscy wykazywali zadziwiajco mae zainteresowania intelektualne. Ich wiedza w adnym wypadku nie odpowiadaa tej, ktrej naleaoby oczekiwa od kierowniczej elity narodu o tradycyjnie wysokim poziomie umysowym. Hitler w gruncie rzeczy wola mie w swym najbliszym otoczeniu ludzi tego samego pochodzenia; prawdopodobnie czu si wrd nich najlepiej. Lubi przy tym, gdy jego wsppracownicy mieli jakie wady produkcyjne", jak to wtedy nazywano. Hank powiedzia pewnego dnia: Zawsze korzystne jest, jeli pracownicy maj jakie defekty i wiedz, e s one znane przeoonemu. Dlatego te fuhrer tak rzadko zmienia swych wsppracownikw. Z nimi bowiem pracuje mu si najatwiej. Prawie kady ma na sobie jak ciemn plam; pomaga to trzyma go w rku". Za wady produkcyjne" uwaano: niemoralny tryb ycia, dalszych przodkw ydowskich lub krtki sta partyjny. Nierzadko Hitler zapuszcza si w rozwaania, e bdem jest eksportowanie takich idei jak narodowy socjalizm. Prowadzi to tylko do niepodanego wzmocnienia innych krajw, a tym samym do osabienia

148

wasnej pozycji. Dlatego czu si wrcz uspokojony tym, e adna z partii narodowosocjalistycznych w innych krajach nie miaa przywdcy, ktry mgby si z nim rwna. Musserta i Mosleya ocenia jako naladowcw, ktrzy nie wymylili nic oryginalnego i nowego. Kopiuj oni tylko niewolniczo nasze metody, mwi, co do niczego nie prowadzi. W kadym kraju trzeba wychodzi z innych zaoe i wedug nich ksztatowa metody. Degrelle'a oenia wyej, jednak po nim rwnie niczego sobie nie obiecywa. Polityka bya dla Hitlera rodkiem do osigania celw. Nie czyni wyjtku nawet dla ksiki Mein Kampf, stanowicej jego wasne credo; w znacznej czci, jego zdaniem, nie bya ona ju trafna, nie powinien by tak wczenie obiera ostatecznego kierunku. Uwaga ta skonia mnie do rezygnacji z daremnie ponawianych prb przeczytania ksiki. Kiedy po zdobyciu wadzy ideologia zesza na plan dalszy, gwnie Goebbels i Bormann walczyli ze spyceniem programu partii i wpywami drobnomieszczaskimi. Bezustannie prbowali wpoi Hitlerowi radykalizm ideologiczny. Do grona zatwardziaych ideologw, z uwagi na swe przemwienia, niewtpliwie nalea take Ley, ale nie by on dziaaczem takiej miary, eby zapewni sobie wiksze wpywy. Himmler natomiast szed najwyraniej swymi wasnymi drogami szaleca, ktre wyznaczaa wiara w pierwotno rasy germaskiej, elitarny sposb mylenia oraz wasne idee reform, co w sumie zaczo przybiera dziwaczne, pseudoreligijne formy. Wraz z Hitlerem przede wszystkim Goebbels omiesza te denia, oczywicie nie bez mimowolnej pomocy samego Himmlera wskutek jego zarozumialstwa i ograniczonoci. Kiedy na przykad otrzyma w prezencie od Japoczykw miecz samurajski, doszuka si pokrewiestwa midzy japoskimi i germaskimi obrzdami kultowymi i przy pomocy naukowcw spekulowa, jak mona by t zgodno sprowadzi do wsplnego mianownika take w sprawach rasowych. Hitler szczeglnie duo zainteresowania powica problemowi zapewnienia swej Rzeszy odpowiedniego narybku na przyszo. Koncepcj sucego temu celowi przedsiwzicia stworzy Ley, ktremu te Hitler przekaza organizacj systemu wychowania. W szkoach Adolfa Hitlera" dla modziey modszej i ordensburgach" dajcych wysze wyksztacenie zamierzano przygotowywa elit wyszkolon pod wzgldem fachowym i owiatowo-pogldowym. Prawdopodobnie jednak wybracy ci nadawaliby si tylko do obsadzania stanowisk w biurokratycznej administracji partyjnej; byliby oderwani od praktycznego

149

ycia wskutek spdzenia modoci w odosobnieniu, lecz za to niedocignieni pod wzgldem arogancji i wysokiego mniemania o wasnych zdolnociach, jak to si okazao ju na samym pocztku. Znamienne byo, e wysocy funkcjonariusze partyjni nie posyali do tych szk dzieci; nawet tak fanatyczny czonek partii jak gauleiter Sauckel nie poleci adnemu ze swych licznych synw obrania tej kariery. Bormann za wysa tam jednego syna, traktujc to jako kar. Aktywizowaniu podupadajcej ideologii partyjnej NSDAP suya niewtpliwie, wedug pogldw Bormanna, walka z kocioem. By gwn si prc w kierunku zaostrzenia tej walki, czemu stale dawa wyraz przy stole. Ociganie si Hitlera nie mogo zamaskowa faktu, e rwnie ten problem odkada on tylko do waciwszego momentu. W tym mskim gronie by bowiem bardziej brutalny i mniej skryty ni wobec towarzystwa z Obersalzbergu: ,,Kiedy ju uporam si z innymi sprawami, mwi czasem, zerw z kocioem. Bdzie mia wtedy za swoje". Ale Bormann nie chcia odkada tych porachunkw. Jego brutalnej bezporednioci nie odpowiada wykalkulowany pragmatyzm Hitlera. Wykorzystywa kad okazj, by forsowa swe zamiary; narusza nawet w czasie obiadu przyjt milczco umow, e nie naley podejmowa tematw, ktre mogyby popsu Hitlerowi humor. Bormann stworzy w tym celu wasn metod: skania uprzednio ktrego z uczestnikw obiadu, by podawa mu pik", opowiadajc gono, jak buntownicze kazanie wygosi jaki proboszcz lub biskup, a Hitler wreszcie zwraca na to uwag i da wszystkich szczegw. Bormann wyjania, e zdarzyo si co nieprzyjemnego, ale nie chciaby fuhrerowi zakca tym spokoju w czasie obiadu. Wtedy Hitler domaga si dalszych informacji, a Bormann udawa, e trzeba je od niego wyciga si. Gniewne spojrzenia reszty towarzystwa i nabiegajca krwi twarz Hitlera wcale mu nie przeszkadzay. Czasami wyciga z kieszeni jaki dokument i zaczyna odczytywa fragmenty wrogiego kazania lub ordzia kocielnego. Hitler wpada w takie zdenerwowanie, e zaczyna nieomylny znak jego niezadowolenia,pstryka palcami, przerywa jedzenie i zapowiada zemst. Wola raczej niesaw i oburzenie za granic ni tolerowanie sprzeciwu w kraju. Niemoliwo natychmiastowego zastosowania kary doprowadzaa go do biaej gorczki, chocia przewanie umia doskonale panowa nad sob.

150

Hitler nie mia poczucia humoru. Robienie kawaw pozostawia innym, sam mia si gono i niepohamowanie, bywao nawet, e

151

dosownie skrca si ze miechu; niekiedy przy takich wybuchach wesooci ociera sobie zy. Lubi si mia, ale w gruncie rzeczy zawsze kosztem innych. Goebbels wiedzia najlepiej, jak za pomoc dowcipw mona rozweseli Hitlera i zarazem osabi pozycj swoich osobistych przeciwnikw w wewntrznej walce o wadz. Hitlerjugend", opowiada pewnego razu, zadaa od nas, bymy opublikowali notatk prasow z okazji 25 rocznicy urodzin ich kierownika sztabu, Lauterbachera. Kazaem mu posa propozycj tekstu, wedug ktrego obchodzi on swe urodziny peen wieoci cielesnej i duchowej. Nie usyszelimy o nim wicej". Hitler pka ze miechu, a Goebbels lepiej osign swj zamiar zdyskredytowania zarozumiaych przywdcw modzieowych ni przez wygoszenie dugiego wykadu. Rwnie na tych przyjciach Hitler wspomina czsto swoje mode lata i podkrela przy tym wag surowoci, z jak by wychowywany: Nieraz dostawaem tgie lanie od ojca. Uwaam jednak, e byo to konieczne i pomogo mi". Wilhelm Frick, minister spraw wewntrznych, wykrzykn wysokim gosem, przerywajc Hitlerowi: Jak dzisiaj wida, dobrze to panu zrobio, mein fuhrer". Wszystkich jakby sparaliowao, Frick prbowa ratowa sytuacj: Uwaam, mein fuhrer, e dlatego zaszed pan tak daleko". Goebbels, ktry mia Fricka za kompletnego durnia, skomentowa t wypowied sarkastycznie: Sdz, drogi Frick, e pan w modoci w ogle nie dostawa lania!" Walter Funk, minister gospodarki i jednoczenie prezes Banku Rzeszy, opowiada o szalestwach, jakie miesicami wyczynia bez przeszkd jego zastpca Brinkmann, a rozpoznano wreszcie, e jest chory umysowo. Funk chcia tym nie tylko rozbawi Hitlera, lecz przede wszystkim przedstawi mu jednoczenie w niewinny sposb zajcia, o ktrych niewtpliwie powinien on jeszcze usysze. Brinkmann zaprosi sprztaczki i gocw zatrudnionych w Banku Rzeszy na wielki bankiet w Bristolu", jednym z najlepszych hoteli berliskich, a nastpnie gra przed nimi na skrzypcach. To jeszcze miecio si jako w usilnym deniu reimu do demonstrowania wizi z ludem; bardziej wymowne byo to, co Funk opowiada dalej wrd wybuchw miechu goci zasiadajcych przy stole: Niedawno stan przed Ministerstwem Gospodarki na Unter den Linden, wycign z aktwki paczk nowo wydrukowanych banknotw - jak pastwo wiedz, s one sygnowane przeze mnie - i rozdziela je midzy przechodniw, woajc: Kto chce dosta nowe funki? Wkrtce, jak mwi Funk, jego szalestwo wyszo ostatecznie na jaw. Zwoa wszystkich urzdnikw Banku Rzeszy: Kto

152

ma ponad pidziesit lat, na lew stron, modsi na praw! Ile ma pan lat?" zwrci si do jednej z osb stojcych po prawej stronie: Czterdzieci dziewi, panie wiceprezesie!" - To na lewo! A teraz, wszyscy po lewej stronie zostaj natychmiast zwolnieni, otrzymujc podwjn emerytur". Hitlerowi ze miechu pyny z oczu zy. Kiedy si opanowa, zacz rozprawia o tym, jak trudno jest niekiedy rozpozna chorob umysow. T okrn drog Funk ostatecznie zapobieg pewnej moliwoci: dyrektor Banku Rzeszy, uprawniony do zatwierdzania dokumentw, w swej niepoczytalnoci wystawi Goringowi, o czym Hitler mg jeszcze nie wiedzie, czek na sum wielu milionw, ktre dyktator gospodarczy" niefrasobliwie zainkasowa. Uywajc caej swej potgi, Goring wystpowa potem konsekwentnie przeciw tezie, e Brinkmann jest niepoczytalny. Naleao oczekiwa, i poinformuje odpowiednio take Hitlera. Ten, kto pierwszy zdoa spowodowa zajcie przez fuhrera okrelonego stanowiska, mia ju w kieszeni poow wygranej, gdy Hitler niechtnie zmienia zdanie. Mimo to Funk mia trudnoci z odzyskaniem milionw zainkasowanych przez Goringa. Ulubionym obiektem artw Goebbelsa by Rosenberg, ktrego chtnie okrela mianem filozofa Rzeszy" i deprecjonowa w swych anegdotach. W tym wypadku mg by pewny aprobaty Hitlera. Siga wic tak czsto do tego tematu, e jego opowiadania przypominay wyreyserowane przedstawienie, gdzie rni aktorzy czekaj na odegranie swej roli. Mona byo mie prawie pewno, e Hitler pod koniec wystpi ze sowami: Volkischer Beobachter jest rwnie nudny jak jego wydawca Rosenberg. Mamy waciwie w partii tak zwane pismo humorystyczne Witzblatt. Najsmutniejsze, jakie mona sobie wyobrazi! A z drugiej strony VB jest niczym innym, jak pismem humorystycznym". Ku uciesze Hitlera Goebbels naigrawa si take z Mullera, posiadacza wielkiej drukarni, ktry gorliwie zapobiega, by majc zamwienia partii, nie straci jednoczenie swych starych klientw z ortodoksyjnie katolickich k Grnej Bawarii. Drukowa publikacje o rnorodnych programach, od nabonych kalendarzy do antykocielnych pism Rosenberga. Mg sobie na to pozwoli, gdy w latach dwudziestych czstokro nie przerywa druku Volkischer Beobachter" mimo niezapacenia rachunkw. Niektre kaway starannie przygotowywano, czc zrcznie w jeden cig poszczeglne poczynania, o ktrych Hitler by na bieco informowany. Take tutaj Goebbels wykazywa wielk przewag nad innymi, a Hitler sw yw reakcj nieustannie go zachca, by mwi dalej.

153

Stary czonek partii, Eugen Hadamowski, otrzyma w radiu powane stanowisko kierownika emisji programw, pali si jednak do objcia kierownictwa nad Radiem Rzeszy. Minister propagandy, majc innego kandydata, obawia si, e Hitler mgby poprze Hadamowskiego, ktry w kampaniach wyborczych przed 1933 rokiem organizowa z duym sprytem transmisje gonikowe. Hanke, sekretarz stanu w Ministerstwie Propagandy, wezwa go wic do siebie i zakomunikowa oficjalnie, e Hitler mianowa go wanie intendentem Rzeszy". Wybuch radoci Hadamowskiego z upragnionej nominacji opisano Hitlerowi przy stole niewtpliwie trywializujc i znieksztacajc rzeczywisty przebieg zajcia, wsutek czego przyj on to wszystko jako wspaniay art. Nastpnego dnia Goebbels kaza wydrukowa kilka egzemplarzy gazety, gdzie podano wiadomo o rzekomej nominacji, chwalc przesadnie nowo mianowanego. Na takich sprawach szef propagandy zna si. Mg teraz opowiedzie Hitlerowi o caej przesadzie i hodach, jakie zawiera artyku, i o radosnej reakcji Hadamowskiego. Rezultatem bya kolejna salwa miechu Hitlera i towarzystwa zebranego przy stole. Jeszcze tego samego dnia Hanke poprosi Hadamowskiego, by wygosi powitalne przemwienie przed mikrofonem, ktrego nie podczono. I znowu towarzystwo miao powd do niekoczcej si wesooci, gdy opowiadano, jak wielk radoci i oznakami wyranej prnoci reagowa oszukany. Goebbels nie potrzebowa na razie obawia si interwencji na rzecz Hadamowskiego. Diabelska gra, w ktrej omieszony nie mia nawet moliwoci bronienia si; prawdopodobnie nie domyla si w ogle, e art ten suy oczernieniu go przed Hitlerem. Nikt nie mg przy tym zbada, czy Goebbels przedstawi prawdziwe fakty, czy te puci wodze swojej fantazji. Mona by pomyle, e Hitler zosta tu wystrychnity na dudka, e Goebbels swymi intrygami wyprowadzi go w pole. Wedug moich obserwacji Hitler w takich przypadkach rzeczywicie nie dorasta do Goebbelsa; ten rodzaj nikczemnego wyrafinowania nie odpowiada jego prostolinijnej naturze. Ale trudne do zrozumienia byo przede wszystkim to, e okazujc swe zadowolenie aprobowa, a nawet prowokowa t perfidn gr; par sw dezaprobaty niewtpliwie pooyoby jej kres na czas duszy. Nieraz zadawaem sobie pytanie, czy Hitler poddawa si wpywom. Z pewnoci pozwala w znacznym stopniu oddziaywa na siebie tym, ktrzy to potrafili. By wprawdzie nieufny, ale jak mi si czsto wydawao, w bardziej oglnym sensie, gdy nie zawsze umia

154

przejrze przemylane szczegowo posunicia lub ostrone ukierunkowywanie jego pogldw - zupenie nie wyczuwa metodycznie prowadzonej faszywej gry". Mistrzami w tej grze byli Gring, Goebbels, Bormann i, w mniejszej skali, take Himmler. Poniewa w rozstrzygajcych kwestiach otwarte przedstawianie pogldw nie mogo skoni Hitlera do zmiany stanowiska, wpywowe pozycje tych ludzi jeszcze si umacniay. Relacj z obiadw towarzyskich niech zakoczy opowiadanie o kolejnym perfidnym kawale. W tym wypadku celem ataku by rzecznik prasowy na zagranic, Putzi Hanfstaengl, na ktrego Goebbels patrzy nieufnie wskutek jego bliskich powiza osobistych z Hitlerem. Goebbels lubi pitnowa przede wszystkim rzekom chciwo Hanfs-taengla. Kiedy sprbowa udowodni za pomoc pyty gramofonowej, e nawet melodi skomponowanego przez siebie, popularnego marsza Der Fon Hanfstaengl ukrad z pewnego angielskiego songu. Rzecznik prasowy na zagranic mia ju wic z opini, kiedy Goebbels w okresie wojny domowej w Hiszpanii opowiedzia przy stole u Hitlera, e Hanfstaengl robi krytyczne uwagi o duchu bojowym walczcych tam onierzy niemieckich. Hitler by oburzony: trzeba udzieli lekcji temu tchrzowi, ktry nie ma prawa osdza walecznoci innych. W kilka dni pniej u Hanfstaengla zjawi si wysannik Hitlera z zalakowanym rozkazem, ktry mg on otworzy dopiero po starcie specjalnie dla niego przygotowanego samolotu. Kiedy samolot wystartowa, Hanfstaengl przeczyta z przeraeniem, e wysadzony zostanie na terenach zajtych przez czerwonych Hiszpanw", by pracowa tam jako agent na rzecz Franco. Goebbels opowiedzia Hitlerowi przy stole wszystkie szczegy: jak Hanfstaengl po zapoznaniu si z rozkazem prosi pilota o zawrcenie, mwic, e wszystko musi polega na nieporozumieniu; jak samolot przez cae godziny kry w chmurach nad terytorium niemieckim, a pasaerowi podawano faszywe dane o miejscu pooenia samolotu, wskutek czego by on przekonany, i zblia si do terytorium Hiszpanii; jak wreszcie pilot owiadczy, e musi przymusowo ldowa, i spokojnie zniy si nad lotnisko w Lipsku. Hanfstaengl, ktry po miejscu ldowania zorientowa si, e pad ofiar zoliwego artu, owiadczy zdenerwowany, e kto czyha na jego ycie, a wkrtce znik bez ladu. Wszystkie stadia owej historii wywoyway ogromn wesoo goci Hitlera, zwaszcza e ten art uknu on wsplnie z Goebbelsem. Kiedy jednak Hitler dowiedzia si po pewnym czasie, e jego rzecznik prasowy na zagranic poszuka sobie schronienia za granic, zaniepoko-

155

i si, e Hanfstaengl zacznie tam wsppracowa z pras, by wymieni swe poufne wiadomoci na pienidze. Wbrew przypisywanej mu dzy pienidza Hanfstaengl nie uczyni jednak nic takiego. Skonno Hitlera do psucia bezlitosnymi artami opinii i poniania nawet swych bliskich wsppracownikw i wiernych towarzyszy walki rwnie budzia we mnie pewien niepokj. Cho cigle jeszcze znajdowaem si pod wpywem Hitlera, nie bya to ju dawno ta fascynacja, jakiej ulegaem w pierwszych latach naszej wsppracy. W codziennym obcowaniu zdobywaem umiejtno patrzenia z dystansu, a tym samym zdolno do krytycznej obserwacji. Ponadto byem z nim cile powizany jako ze zleceniodawc i nadal entuzjazmowaem si moliwoci suenia mu i przeksztacania w rzeczywisto jego pomysw budowlanych. Poza tym take i mnie, w miar jak moje zadania budowlane rosy i staway si coraz waniejsze, okazywano podziw i respekt. Sdziem wtedy, e tworz dzieo swego ycia, ktre postawi mnie w rzdzie najsawniejszych budowniczych w historii. Takie przekonanie skaniao jednoczenie do tego, by nie tylko korzysta z aski Hitlera, lecz odwzajemnia mu si w nie mniejszym stopniu za uczynienie ze mnie budowniczego. W dodatku Hitler traktowa mnie jako koleg i stale stwierdza, e w dziedzinie architektury mam nad nim przewag. Przyjcie u Hitlera oznaczao zawsze du strat czasu, gdy siedziano przy stole mniej wicej do wp do pitej. Naturalnie prawie nikt nie mg sobie na to codziennie pozwoli. Rwnie ja, nie chcc zaniedbywa pracy, przychodziem na te obiady raz lub dwa razy w tygodniu. Ale jednoczenie bywanie na nich byo wane, gdy dziki temu zdobywao si presti; ponadto wikszo goci pragna zaznajomi si z pogldami Hitlera na aktualne problemy. Dla niego samego spotkania takie byy take poyteczne, mg bowiem w swobodnej formie popularyzowa bez trudu swe hasa i lini polityczn. Natomiast unika na og informowania o wasnej pracy, na przykad o rezultacie jakiej wanej konferencji. Jeli to robi, to najczciej w celu wygoszenia komentarzy na temat swoich rozmwcw. Niektrzy gocie niczym wdkarze ju w czasie obiadu zarzucali swe przynty, by uzyska termin rozmowy z Hitlerem. Wspominali na przykad, e przynieli fotografie najaktualniejszego stanu jakiej budowy; skuteczn przynt stanowiy te zdjcia dekoracji

156

teatralnych z nowej inscenizacji, najlepiej utworw Wagnera lub jakiej operetki. Stale jednak niezawodnym wabikiem byo: Mein fuhrer, przyniosem panu nowe plany budowlane". Wtedy go mg by niemal pewny, e Hitler odpowie: Tak, to adnie, niech mi je pan pokae zaraz po obiedzie". W myl zwyczajw towarzystwa zbierajcego si przy tym stole byo to niestosowne postpowanie. Ale z drugiej strony grozio niebezpieczestwo, e upyn cae miesice, nim fuhrer wyznaczy oficjalny termin spotkania. Po jedzeniu Hitler wstawa od stou, gocie egnali si szybko, a wyrnionego pan domu prowadzi do ssiedniego salonu, ktry z niewytumaczalnego powodu nazywano ogrodem zimowym". Mnie za czsto oznajmia: Niech pan poczeka chwil. Chciabym z panem co jeszcze omwi". Z tej chwili robia si nieraz godzina albo i wicej. Wreszcie Hitler kaza mnie zawoa do siebie. Zachowywa si teraz jak cakiem prywatna osoba, siada naprzeciw mnie w wygodnym fotelu i zapytywa, jak dalece zaawansowane s moje budowy. Tymczasem czsto dochodzia ju szsta. Hitler egna si, szed do swych pomieszcze na pitrze, a ja jechaem do biura, nierzadko tylko na krtki czas. Jeli otrzymywaem telefon, e Hitler zaprosi mnie na kolacj, musiaem ju po dwch godzinach by ponownie w mieszkaniu kanclerskim. Niejednokrotnie, gdy miaem przedstawi mu plany, przychodziem rwnie bez wezwania. Wieczorami zbierao si grono zoone z szeciu do omiu osb: adiutanci Hitlera, lekarz osobisty, fotograf Hofmann, jeden lub dwch znajomych z Monachium, czasem pilot Bauer ze swym nawigatorem i mechanikiem pokadowym oraz, jako nieodzowny towarzysz, Bormann. Byo to najbardziej prywatne towarzystwo Hitlera w Berlinie; obecno politycznych wsppracownikw, na przykad Goebbelsa, bya wieczorem na og niepodana. Poziom rozmw by jeszcze bardziej mierny ni podczas obiadw, zajmowano si bahostkami. Hitler najchtniej kaza sobie skada relacje z przedstawie teatralnych, interesowaa go take kronika skandali. Pilot opowiada o lataniu, Hofmann anegdoty z monachijskiego rodowiska artystycznego lub opisywa polowania na obrazy, ale przewanie Hitler powtarza historie ze swego ycia i snu wspomnienia o swej modoci. Jedzenie znowu skadao si z prostych potraw. Intendent Hitlera, Kannenberg, sprbowa co prawda par razy poda co lepszego podczas spotka w tej prywatnej atmosferze. Przez kilka tygodni Hitler z apetytem zajada caymi ykami kawior i chwali dobry, nowy dla niego smak. Ale gdy dowiedzia si od Kannenberga, ile

157

to kosztuje, przerazi si wysok cen i zabroni dalszego kupowania. Podano mu wic taszy czerwony kawior, ale i ten odrzuci jako za drogi- Naturalnie koszty te nie odgryway adnej roli w stosunku do oglnych wydatkw. Ale dla Hitlera byo oczywiste, e jako fuhrer nie powinien sobie pozwoli na jedzenie kawioru. Po kolacji towarzystwo udawao si do salonu, ktry przeznaczony by w zasadzie dla goci oficjalnych. Siadano w wygodnych fotelach, Hitler rozpina marynark, wyciga daleko przed siebie nogi. Powoli gaso wiato, a jednoczenie tylnymi drzwiami wpuszczano wyrnione osoby, midzy innymi kobiety zatrudnione przy prowadzeniu domu oraz czonkw oddziau ochrony Hitlera. Zaczyna si pierwszy film fabularny. Podobnie jak w Obersalzbergu siedzielimy w milczeniu przez trzy do czterech godzin, a kiedy koczono wywietlanie filmw, okoo pierwszej w nocy, podnosilimy si zesztywniali i znueni. Tylko Hitler wydawa si jeszcze wiey, z zamiowaniem rozprawia o osigniciach wykonawcw, zachwyca si gr jednego ze swych ulubionych aktorw, po czym przechodzi do innych tematw. W maym pokoju mieszkalnym kontynuowano niemrawo rozmow; podawano piwo, wino i kanapki, a wreszcie o drugiej nad ranem Hitler egna si z nami. Czsto narzucaa mi si myl, e ci mierni ludzie zbierali si w tym samym miejscu, gdzie Bismarck mia zwyczaj prowadzi rozmowy ze znajomymi, przyjacimi i partnerami politycznymi. Kilkakrotnie proponowaem, by zaprosi jakiego synnego pianist lub naukowca, ktry rozproszyby monotoni tych wieczorw. Jednak ku memu zaskoczeniu Hitler uchyla si od tych propozycji: Artyci nie przyszliby przecie tak chtnie, jak pan twierdzi". W rzeczywistoci wielu z nich odczuoby zaproszenie jako zaszczyt. Prawdopodobnie Hitler nie chcia zmienia sprawiajcego mu przyjemno, banalnego zakoczenia swego dnia. Czsto rwnie dawao si zauway, e odczuwa on pewn niemiao wobec ludzi, ktrzy growali nad nim pod wzgldem wiadomoci fachowych. Przyjmowa ich co prawda niekiedy, ale w powcigliwej atmosferze audiencji oficjalnej. By moe stanowio to jeden z powodw zaangaowania mnie jako cakiem modego jeszcze architekta, wobec mnie nie odczuwa kompleksu niszoci. Bezporednio po 1933 roku adiutanci mogli zaprasza take kobiety, midzy innymi ze rodowiska filmowego, wybierane przez Goebbelsa. Na og jednak proszono tylko matki, najczciej razem z mami. Hitler zwraca uwag na t regu, aby unikn plotek, ktre

158

mogyby naruszy stworzony przez Goebbelsa wizerunek solidnie yjcego fuhrera. Wobec tych kobiet Hitler zachowywa si mniej wicej tak jak absolwent nauki taca na balu kocowym. Take i tutaj uwidaczniaa si wymuszona gorliwo, by nie zrobi faszywego kroku rozdziela w dostatecznej liczbie komplementy, wita i egna austriackim pocaunkiem w rk. Po zakoczeniu spotkania siedzia zwykle przez pewien jeszcze czas w swym prywatnym gronie, by z rozmarzeniem pomwi o kobietach obecnych tego wieczoru, wicej o ich figurach ni uroku osobistym czy inteligencji, zawsze niczym ucze przekonany o niemonoci spenienia si jego ycze. Hitler lubi kobiety wysokie, smuke, ale o penych ksztatach: Ewa Braun, raczej niska i drobnej budowy, wcale nie odpowiadaa jego upodobaniom. Nagle, jak sobie przypominam bodaj e w 1935 roku, z dnia na dzie przerwano te spotkania. Powd tego pozosta dla mnie zawsze tajemnic; moe jaka plotka albo co innego. W kadym razie Hitler zakomunikowa niespodziewanie, e w przyszoci naley zaniecha zapraszania kobiet; od tego czasu zadowala si wychwalaniem diw z wieczornych filmw. Ewie Braun dopiero pniej, chyba w 1939 roku, przydzielono sypialni w mieszkaniu berliskim Hitlera, przylegajc do jego sypialni, z oknami wychodzcymi na wski dziedziniec. ya tutaj w cakowitej izolacji, jeszcze wikszej ni w Obersalzbergu; wkradaa si bocznym wejciem po tylnych schodach, nigdy nie przychodzia do pomieszcze parterowych, nawet gdy w domu byli tylko starzy znajomi, i cieszya si bardzo, kiedy dotrzymywaem jej towarzystwa w dugich godzinach oczekiwania. W Berlinie Hitler bardzo rzadko chodzi do teatru, z wyjtkiem operetki. Nie opuszcza zwaszcza nowych przedstawie klasycznych ju operetek, jak Zemsta nietoperza czy Wesoa wdwka. Jestem pewien, e w najrniejszych miastach Niemiec obejrzaem z nim Zemst nietoperza pi lub sze razy. Na luksusowe dekoracje do tej operetki zwyk dawa powane rodki ze szkatuy Bormanna. Mia take sabo do lekkiej muzy, kilkakrotnie odwiedza berliskie varietes Wintergarten" i bywaby tam na pewno czciej, gdyby si nie czu tym skrpowany. Niekiedy, zamiast i samemu, wysya swego intendenta, by pnym wieczorem na podstawie programu kaza sobie opowiada o wystpach. Par razy wybra si take do Metropoltheater", gdzie dawano banalne operetki rewiowe z rozebranymi nimfami".

159

Co roku podczas festiwalu w Bayreuth oglda wszystkie bez wyjtku wystpy pierwszego cyklu. W rozmowach z panie Winifred Wagner, jak wydawao si mnie laikowi, wykazywa znajomo szczegowych zagadnie muzycznych, ale jeszcze bardziej zajmoway go osignicia reyserskie. Pniej jednak chodzi do opery bardzo rzadko, a jego pocztkowo nieco wiksze zainteresowanie teatrem wkrtce take zmalao. Nawet jego zamiowanie do muzyki Brucknera byo raczej chodne; co prawda przed kadym jego przemwieniem o kulturze" na zjazdach norymberskich wykonywano cz symfonii Brucknera, ale poza tym troszczy si tylko o to, by nadal opiekowano si zbiorem wszystkich dzie kompozytora, znajdujcym si w St. Florian. Wrd opinii publicznej kaza jednak rozpowszechnia twierdzenie o swym wielkim zainteresowaniu sztuk. Nie dowiedziaem si, czy i w jakim zakresie Hitler interesowa si literatur pikn. Przewanie mwi o dzieach z dziedziny nauk wojskowych, o kalendarzach floty lub ksikach powiconych architekturze, ktre wci z wielkim zainteresowaniem studiowa w godzinach nocnych. O innej literaturze nie wspomina. Sam intensywnie pracowaem i nie mogem pocztkowo poj, dlaczego Hitler tak marnotrawi swj czas pracy. Rozumiaem wprawdzie, e lubi koczy dzie bezczynnoci i rozrywkami, ale wedug moich kryteriw faza ta, obejmujca przecitnie sze godzin, bya troch za duga, a w porwnaniu z tym dzienna porcja waciwej pracy wypadaa do mizernie. Czsto zadawaem sobie pytanie: kiedy on waciwie pracuje? W cigu dnia pozostawao mu niewiele czasu; wstawa pnym przedpoudniem, nastpnie odbywa jedn czy dwie narady subowe, ale poczwszy od obiadu prnowa, w mniejszym lub wikszym stopniu, a do wczesnych godzin wieczornych l. Rzadko ustalane na popoudnia terminy zagroone byy z powodu jego zamiowania do planw budowlanych. Adiutanci nieraz prosili mnie: Ale dzisiaj prosz nie pokazywa adnych planw". Przyniesione przeze mnie rysunki ukrywano wtedy przy wejciu w centrali telefonicznej, a zapytany o nie przez Hitlera odpowiadaem wymijajco. Wkrtce przejrza t gr i niekiedy sam szuka rulonu z moimi planami w przedpokoju lub garderobie. W oczach narodu Hitler by fuhrerem pracujcym niezmordowanie od witu do nocy. Kto zna styl pracy niektrych ludzi

160

o temperamencie artystycznym, mgby uwaa niezdyscyplinowany rozkad czasu Hitlera za waciwy cyganerii. Na ile zdoaem zaobserwowa, Hitler, zajmujc si przez cae tygodnie bahostkami, ksztatowa powoli swj pogld na jaki problem, a potem, po nagym 1 zrozumieniu", przez kilka dni intensywnej pracy ostatecznie formuowa rozwizanie, ktre wydawao si waciwe. Towarzystwo zgromadzone przy stole suyo mu rwnie jako rodek do wyprbowywania w swobodnej atmosferze jego nowych pomysw, przedstawiania ich w coraz to inny sposb przed bezkrytyczn publicznoci, szlifowania i udoskonalania. Po podjciu jakiej decyzji znowu popada w bezczynno.
Wprawdzie Hitler kadego dnia mia niezliczone narady z gauleiterami, znajomymi i starymi towarzyszami partyjnymi, ktrzy tymczasem doszli do stanowisk i godnoci, lecz gdy byem przy tym obecny, mogem stwierdzi, e nie realizowano na tych naradach adnego programu roboczego. Po prostu Hitler, jak gdyby kontynuujc rozmowy prowadzone przy stole, rozwodzi si o zajmujcych go sprawach. Przewanie rozmowa taka wkrtce zamieniaa si w pogawdk o nieistotnych rzeczach. Kalendarz terminw musi sprawia niewtpliwie inne wraenie co do pracy Hitlera.
1

161

Rozdzia 10 ROZPASANY EMPIRE

Wieczorem bywaem u Hitlera raz lub dwa razy w tygodniu. Zwykle okoo dwunastej w nocy, po wywietleniu ostatniego filmu, kaza sobie poda mj rulon z rysunkami i rozpatrywa do drugiej lub trzeciej nad ranem wszelkie szczegy. Pozostali gocie zbierali si przy winie w innym pomieszczeniu lub szli do domu, wiedzc dobrze, e fuhrer nie bdzie ju mia czasu na rozmow. Najbardziej przyciga uwag Hitlera nasz model miasta, znajdujcy si w dawnych salach wystawowych Akademii Sztuk. Aby atwiej si tam dosta, kaza zrobi specjalne przejcie: przebi mury ogrodw nalecych do ministerstw, ktre leay midzy Kancelari Rzeszy a budynkiem akademii. Czasami zaprasza do naszej pracowni par osb spord swego najbliszego grona; wyruszalimy uzbrojeni w latarki i klucze. W pustych salach stay modele owietlone reflektorami. Mogem zrezygnowa z wszelkich objanie, gdy Hitler z byszczcymi oczyma tumaczy towarzyszcym mu osobom kady szczeg. Due wraenie wywiera nowy model owietlony silnymi reflektorami. Modele przewanie wykonane byy w skali 1:50, wypracowane do najdrobniejszych szczegw przez stolarzy artystw i pomalowane odpowiednio do barwy przyszych materiaw. W ten sposb mona byo zestawi cae fragmenty nowej wielkiej ulicy i otrzyma plastyczne wyobraenie budowli, ktre za dziesi lat miay sta si rzeczywistoci. Ta ulica cigna si na przestrzeni okoo trzydziestu metrw przez bye pomieszczenia wystawowe Berliskiej Akademii Sztuk. Hitler zachwyca si zwaszcza duym modelem, ukazujcym cao zaplanowanej reprezentacyjnej ulicy w skali 1:1000. Poszczeglne czci modelu mona byo wyciga przesuwajc stoliki na kkach.

162

Hitler wchodzi wic w dowolnych miejscach w swoj ulic" i patrzy na przykad z perspektywy podrnego, ktry wysiad na Sudbahnhof, albo spod wielkiej hali bd ze rodkowej czci ulicy spoglda w obu kierunkach. Niemal klka przy tym, trzymajc oczy kilka milimetrw nad powierzchni modelu, by uzyska waciwe wraenie. Jednoczenie mwi z niezwykym oywieniem. Byy to nieliczne chwile, w ktrych wyzbywa si cechujcej go zazwyczaj sztywnoci. Nigdy nie widziaem go tak oywionego, tak spontanicznego, tak swobodnego, jak w tych wanie chwilach, podczas gdy ja sam, czsto zmczony i niezupenie jeszcze uwolniony od dawnej, penej respektu niemiaoci, przewanie milczaem. Jeden z moich bliszych wsppracownikw tak okreli osobliwe stosunki midzy mn a Hitlerem: Wie pan, czym pan jest? Nieszczliw mioci Hitlera!" Tylko niewiele osb miao wstp do tych pomieszcze, starannie strzeonych przed ciekawskimi. Bez wyranego zezwolenia Hitlera nikt nie mg obejrze planw wielkiej rozbudowy Berlina. Kiedy pewnego razu Goring oglda model wielkiej ulicy, przepuciwszy do przodu towarzyszce mu osoby, powiedzia do mnie wzruszonym gosem: Przed kilkoma dniami fuhrer rozmawia ze mn o moich zadaniach po jego mierci. Wszystko przekazuje mnie, co uwaam za jedynie suszne. Ale kaza obieca sobie jedno: e nigdy nie wezm na pana miejsce kogo innego, e nie bd wtrca si do paskich planw, lecz pozostawi panu cakowit swobod i bd dawa pienidze na wznoszenie budowli; tyle pienidzy, ile pan ode mnie zada". Goring zrobi pen wymowy przerw. Przyrzekem to wszystko fuhrerowi, uroczycie podajc mu rk, i obiecuj to teraz take panu", po czym dugo i patetycznie ciska mi do. Mj ojciec rwnie obejrza prace swego sawnego teraz syna. Patrzc na modele wzruszy tylko ramionami: Kompletnie zwariowalicie!" Wieczorem wybralimy si do teatru na komedi, w ktrej wystpowa Heinz Ruhmann. Przypadkiem na przedstawieniu by take Hitler. W czasie przerwy spyta przez swoich adiutantw, czy ten starszy pan obok mnie jest moim ojcem, po czym zaprosi nas obu do siebie. Kiedy ojciec - mimo swych siedemdziesiciu piciu lat zawsze trzymajcy si prosto i opanowany - zosta przedstawiony Hitlerowi, zacz nagle dre, czego ani przedtem, ani potem nigdy u niego nie widziaem. Zblad, zdawa si nie sysze hymnw pochwalnych wygaszanych na cze syna i poegna si bez sowa. Hitler nigdy nie wspomina o tym spotkaniu, a ja nie pytaem ojca o zdenerwowanie, ktre opanowao go wyranie na widok Hitlera.

163

Kompletnie zwariowalicie". Kiedy dzisiaj przegldam liczne fotografie modelu naszej reprezentacyjnej ulicy, dostrzegam, e nie tylko byoby to wariactwem, lecz staoby si rwnie nud. Rozumielimy naturalnie, e nowa ulica zabudowana wycznie gmachami publicznymi musiaaby sprawia wraenie martwej, i dlatego dwie trzecie jej dugoci zarezerwowalimy dla budownictwa prywatnego. Prby administracji, zmierzajcej do wyparcia std gmachw publicznych, moglimy udaremni dziki poparciu Hitlera. Wcale jednak nie chcielimy tworzy ulicy ministerstw. Z myl o napenieniu jej yciem wielkomiejskim zaplanowano luksusowe kino premierowe, wielkie kino dla dwch tysicy widzw, now oper, trzy teatry, now sal koncertow, sal kongresow, zwan domem narodw", hotel o dwudziestu jeden pitrach, mieszczcy tysic piset ek, varietes, wielkie i wytworne restauracje, a nawet kryt pywalni w rzymskim stylu, majc rozmiary ani z okresu imperium. Ciche dziedzice z kolumnami i maymi eleganckimi sklepikami miay zachca do spaceru z dala od ulicznego zgieku. Zamierzano zastosowa mnstwo reklam wietlnych. Hitler i ja pragnlimy uczyni z tej ulicy stale trwajc wystaw niemieckich towarw, ktra przycigaaby zwaszcza cudzoziemcw. Przegldajc dzisiaj fotografie modeli i plany, widz, jak martwe i zbyt standardowe byyby rwnie te fragmenty ulicy. Kiedy rankiem po zwolnieniu z wizienia jechaem na lotnisko, mijajc jeden z tych budynkw 1, w cigu paru sekund dostrzegem to, czego przedtem nie zauwaaem caymi latami; budowalimy bez wyczucia proporcji. Nawet dla prywatnych obiektw wydzielalimy dziaki o dugoci 150 do 200 metrw, ustalalimy jednolit wysoko budynkw i wystaw sklepowych, przesuwalimy wysze budownictwo za lini ulicy, w ten sposb znw rezygnujc z elementu oywienia i urozmaicenia. A zdjcia gmachw publicznych za kadym razem na nowo strasz mnie monumentaln sztywnoci, ktra zniweczyaby wszystkie nasze wysiki, zmierzajce do wprowadzenia w t ulic wielkomiejskiego ycia. Stosunkowo najlepsze rozwizanie znalelimy dla dworca centralnego, zamykajcego t okaza ulic od strony poudniowej; wyrniaby si on pozytywnie spord reszty kamiennych monstrw swym do wyranie widocznym szkieletem ze stali, oboonym kombinacj pyt miedzianych oraz szklanych paszczyzn. Dworzec posiadaby cztery poziomy komunikacyjne, poczone ze sob schodami rucho-

164

mymi i windami. Przewidywano, e przecignie on nowojorski Grand Central Terminal. Oficjalni gocie zagraniczni schodziliby po wielkich schodach znajdujcych si na zewntrz. Mieli oni by, jak i inne osoby opuszczajce dworzec, zaszokowani, niemal poraeni" imponujcym widokiem urbanistycznym, a tym samym potg Rzeszy. Dziedziniec dworcowy, liczcy 1000 metrw dugoci i 330 szerokoci, otoczony byby, na wzr Alei Baranw prowadzcej z Karnaku do Luksoru, zdobycznym sprztem bojowym. Wprowadzenie tego szczegu Hitler zarzdzi po kampanii francuskiej i potwierdzi pn jesieni 1941 roku, po swych pierwszych klskach w Zwizku Radzieckim. Plac ten mia by ukoronowany znajdujcym si w odlegoci 800 metrw ukiem, niekiedy nazywanym przez Hitlera wielkim lub triumfalnym. Napoleoski uk Triumfalny na Place de l'Etoile, majcy 50 metrw wysokoci, przedstawia sob monumentaln mas i stanowi imponujce zakoczenie Pl Elizejskich. Jednak nasz uk triumfalny, o szerokoci 170 metrw, gbokoci 119 i wysokoci 117 metrw, zdecydowanie by dominowa nad wszystkimi innymi budowlami tej poudniowej czci ulicy, wrcz degradujc je pod wzgldem rozmiarw. Po kilku daremnych prbach nie miaem ju odwagi namawia Hitlera do wprowadzenia zmian. Byo to bowiem jego oczkiem w gowie. Ta cz planw powstaa na dugo przedtem, nim znalaz si pod zbawiennym wpywem profesora Troosta. Projekt ten jest najlepszym zachowanym przykadem koncepcji architektonicznych Hitlera, ktre przedstawi on w zaginionym szkicowniku z lat dwudziestych. By nieustpliwy wobec wszelkich propozycji zmiany proporcji lub wprowadzenia uproszcze, wydawa si jednak zadowolony, kiedy na opracowanych planach wpisaem trzy krzyyki zamiast nazwiska architekta. Za wysokim na 80 metrw przewitem wielkiego uku" widniaa w odlegoci piciu kilometrw niknca, tak to sobie wyobraalimy, w mgiece wielkiego miasta druga triumfalna budowla przy tej ulicy, najwiksza na wiecie hala zebra z kopu sigajc 290 metrw. Przestrze midzy ukiem triumfalnym a hal wypeniao jedenacie pojedynczo stojcych gmachw ministerialnych. Do planw obejmujcych ministerstwa: spraw wewntrznych, komunikacji, sprawiedliwoci, gospodarki i wyywienia, musiaem w 1941 roku wprowadzi dodatkowo ministerstwo kolonii2; a wic Hitler take podczas wojny ze Zwizkiem Radzieckim wcale nie zrezygnowa z myli o niemieckich koloniach. Ministrowie, ktrzy na podstawie naszych

165

planw spodziewali si skoncentrowania swych placwek rozproszonych po caym Berlinie, przeyli rozczarowanie, kiedy Hitler zarzdzi, e nowe budynki maj suy gwnie reprezentacji, a nie ulokowaniu w nich aparatu urzdniczego. Za monumentaln czci rodkow cign si nastpny, ponad kilometrowy odcinek ulicy, skupiajcy obiekty handlowo-rozrywkowe. Odcinek ten koczy si okrgym placem przy skrzyowaniu z Potsdamer Strasse. Cz dalsza, w kierunku pnocnym, miaa znowu wygld bardziej uroczysty: po prawej stronie wznosia si zaprojektowana przez Wilhelma Kreisa hala onierska w ksztacie olbrzymiego szecianu, o ktrej przeznaczeniu Hitler nigdy otwarcie nie mwi, ale myla zapewne o urzdzeniu w niej arsenau i miejsca pamici polegych. Po zawieszeniu broni z Francj rozkaza bowiem, aby jako pierwszy eksponat ustawiono tam wagon restauracyjny, w ktrym przypiecztowana zostaa klska Niemiec w roku 1918 i upadek Francji w 1940 roku; ponadto w hali miaa mieci si krypta, gdzie spoczywayby prochy najsawniejszych feldmarszakw niemieckich: dawnych, wspczesnych i przyszych3. Za hal, w kierunku zachodnim, a do Bendlerstrasse, wznosiy si budowle dla nowego Naczelnego Dowdztwa Wojsk Ldowych 4. Po obejrzeniu tych planw Goring poczu si pokrzywdzony wraz ze swoim Ministerstwem Lotnictwa. Zjedna mnie sobie jako architekta 5 i naprzeciw hali onierskiej, na pograniczu z Ogrodem Zoologicznym, znalelimy idealny plac do realizacji jego zamierze. Opracowane przeze mnie plany nowej budowli, ktra po roku 1940 pod nazw urzdu marszaka Rzeszy" miaa skupi ca mas podlegych mu urzdw, spotkay si z entuzjazmem Goringa, Hitler natomiast powiedzia zdecydowanie: Budowla jest za dua dla Goringa, w ten sposb za bardzo on siebie wynosi. A w ogle nie podoba mi si, e angauje do tego mojego architekta". Chocia wiele jeszcze razy mwi ze zoci o planach Goringa, nigdy nie zdoby si na odwag, by przywoa go do porzdku. Goring, znajc Hitlera, uspokaja mnie: Niech pan to tak pozostawi i nie przejmuje si. Zbudujemy wszystko, jak zamierzalimy, a w rezultacie fuhrer bdzie zachwycony". W sprawach prywatnych Hitler wykazywa czsto tego rodzaju ustpliwo; nie dostrzega na przykad skandali maeskich w swoim otoczeniu, dopki - jak w przypadku Blomberga - nie dawao si ich nagle wykorzysta do przeforsowania pewnej koncepcji politycznej. Potrafi te podmiewa si z denia do przepychu, robi na ten temat zjadliwe uwagi w najbliszym gronie, nie dajc nawet do zrozumienia danej osobie, e uwaa jej postpowanie za niewaciwe.

166

Projekt budowli Goringa zawiera szereg obszernych klatek schodowych, hallw i sal, zajmujcych wicej przestrzeni ni pomieszczenia do pracy. Centrum czci reprezentacyjnej mia stanowi wspaniay hali ze schodami, wznoszcymi si na wysoko czwartego pitra, ktrych nikt by nie uywa, gdy wygodniej byoby naturalnie jecha wind. Cao miaa na celu wycznie wywoanie efektu; w mojej ewolucji architekta by to decydujcy krok od wiadomego neoklasycyz-mu, dostrzegalnego moe jeszcze w nowym budynku Kancelarii Rzeszy, do krzykliwej i nowobogackiej architektury reprezentacyjnej. W kronice mojej pracowni zanotowano 5 maja 1941 roku, e model zaplanowanej siedziby sprawi marszakowi Rzeszy wielk rado. Szczeglnie zachwycony by klatk schodow. Powiedzia, e tutaj bdzie zawsze wygasza noworoczne przemwienie do oficerw Luftwaffe. W tej najwikszej klatce schodowej wiata", dosownie powiedzia Goring wedug zapisu kroniki, Breker musi stworzy pomnik generalnego inspektora budowlanego. Wzniesiemy go czowiekowi, ktry tak wspaniale uksztatowa t budowl". Centralna cz ministerstwa, zwrcona frontem o dugoci 240 metrw do wielkiej ulicy, czya si z takiej samej wielkoci skrzydem, skierowanym na Ogrd Zoologiczny. W skrzydle mieci si miay pokoje gocinne, ktrych domaga si Gring, suce mu jednoczenie jako pomieszczenia mieszkalne. Apartament sypialny ulokowaem na najwyszym pitrze. Powoujc si na wymogi ochrony przeciwlotniczej, chciaem pokry dach czterometrow warstw ziemi ogrodowej, tak by mogy tam zapuszcza korzenie nawet due drzewa. Czterdzieci metrw ponad Ogrodem Zoologicznym powstaby park liczcy 11 800 metrw kwadratowych, z basenem kpielowym i kortami tenisowymi; ponadto fontanny, zbiorniki z wod, kolumnady, pergole, miejsca wypoczynku i wreszcie teatr letni nad dachami Berlina dla dwustu czterdziestu widzw. Goring by oszoomiony i marzy ju o uroczystociach, jakie bdzie organizowa w tym ogrodzie: Wielk kopu ka owietli ogniami bengalskimi i bd tam urzdza wspaniae fajerwerki dla moich goci". Budowle Goringa liczyy, bez pomieszcze piwnicznych, 580 tysicy metrw szeciennych, podczas gdy zbudowana dopiero co dla Hitlera nowa Kancelaria Rzeszy - tylko 400 tysicy metrw szeciennych. Hitler jednak nie czu si pokonany przez Goringa: w przemwieniu z 2 sierpnia 1938 roku, informujc o swoich projektach budowlanych, owiadczy, e zgodnie z wielkim planem przebudowy Berlina bdzie korzysta z nowo zbudowanej Kancelarii Rzeszy tylko przez

167

dziesi lub dwanacie lat. Przewiduje bowiem wzniesienie wielokrotnie wikszej rezydencji mieszkalnej i rzdowej. Po wsplnym zwiedzeniu berliskiej siedziby subowej Hessa Hitler spontanicznie ustali ostateczne miejsce dla swej przyszej rezydencji przy Voss-Strasse. Zobaczy bowiem u Hessa klatk schodow utrzyman w ostrych czerwonych barwach oraz umeblowanie, ktre byo znacznie powcigliwsze i prostsze ni styl kajutowy, faworyzowany przez niego i bonzw Rzeszy. Powrciwszy do Kancelarii Rzeszy, zgorszony krytykowa artystyczn ignorancj swego zastpcy: Hess jest zupenie nieczuy na pikno. Nigdy nie dam mu okazji zbudowania czego nowego. Pniej przydziel mu jako siedzib obecn Kancelari Rzeszy i nie pozwol w niej zmieni najdrobniejszego szczegu. No bo nic si na tym nie zna". Taka krytyka, w dodatku jeszcze smaku artystycznego, moga czasem zakoczy czyj karier, i tak wanie zrozumiano j wwczas w odniesieniu do Rudolfa Hessa. Tylko wobec niego samego Hitler prawie nie ujawnia swej opinii. Jedynie z powcigliwego zachowania wity fuhrera Hess mg wnioskowa, e jego akcje wyranie spady. Pnocna cz zaplanowanego centrum miasta podobnie jak poudniowa zaczynaaby si dworcem centralnym. Ponad zbiornikiem wodnym o dugoci 1100 metrw i szerokoci 350 metrw wida byo wielk kopu, oddalon o prawie dwa kilometry. Jeziorka nie czylimy ze Sprew, zanieczyszczon wielkomiejskimi brudami. Jako stary wodniak chciaem, by pywacy mieli czyst wod. Otwarte kpielisko porodku wielkiego miasta miay otacza kabiny do przebierania si, pomieszczenia na odzie i tarasy do opalania, co przypuszczalnie stanowioby osobliwy kontrast z wielkimi budowlami, odbijajcymi si w jeziorku. Idea utworzenia tego zbiornika wodnego bya bardzo prosta: bagienne podoe nie nadawao si do celw budowlanych. Po zachodniej stronie jeziora miay lee trzy wielkie budynki. Porodku wznosiby si nowy ratusz berliski dugoci prawie p kilometra. Hitler opowiada si za innym projektem ni ja; po wielu dyskusjach moje argumenty pokonay jego sprzeciw. Ratusz mia by oskrzydlony now siedzib Naczelnego Dowdztwa Kriegsmarine i now siedzib berliskiego prezydium policji. Po stronie wschodniej, w rodku terenw zielonych, stanaby nowa niemiecka akademia wojenna. Plany tych wszystkich budowli byy ju gotowe. Ten cig uliczny midzy dwoma centralnymi dworcami mia niewtpliwie rodkami architektury zademonstrowa koncentracj po-

168

litycznej, militarnej i gospodarczej potgi Niemiec. Porodku siedzia nieograniczony wadca Rzeszy, a najwyszym wyrazem jego potgi miaa by znajdujca si w bezporedniej bliskoci wielka kopulasta hala jako dominujca budowla przyszego Berlina. Przynajmniej w planach urzeczywistniona zostaa teza Hitlera: Berlin musi zmieni swe oblicze, by dostosowa si do wielkiej nowej misji". Pi lat yem w tym wiecie i nie mog si cakowicie uwolni od swych koncepcji, mimo ich wielkich brakw i dziwactw. Czasami, kiedy dociekam przyczyn swojej niechci do Hitlera, wydaje mi si, e obok wszystkich okropnoci, jakie popenia lub planowa, naley chyba wymieni take osobiste rozczarowanie, jakie przeyem w wyniku jego igrania z wojn i katastrofami; ale dostrzegam rwnie to, e wszystkie te plany mogy si zrodzi tylko jako rezultat tej bezwzgldnej gry przemocy. Projekty na tak skal wiadcz oczywicie o jakim wybuchu permanentnej megalomanii, ale mimo to niesprawiedliwe byoby lekcewace przekrelenie wszystkich planw osi pnoc-poudnie. Ta szeroka ulica, te nowe centralne dworce z podziemn komunikacj nie miayby wedug dzisiejszej skali zbyt przesadnych rozmiarw, podobnie jak nasze budowle publiczne, zdecydowanie przecigane dzisiaj na caym wiecie przez wysokie biurowce i ministerstwa. To, e przerastay one wczesne wyobraenia, wynikao raczej z ich natarczywoci ni wielkoci. Olbrzymia kopulasta hala, hitlerowska przysza Kancelaria Rzeszy, luksusowe budowle Gringa, hala onierska i uk triumfalny wszystko to widziaem politycznymi oczami Hitlera, ktry patrzc kiedy na model miasta wzi mnie za rami i ze wzruszeniem w oczach zwierzy mi si: Rozumie pan teraz, dlaczego urzdzamy to na tak skal? Stolica germaskiej Rzeszy - eby tylko starczyo mi zdrowia..." Hitlerowi spieszyo si z realizacj siedmiokilometrowej zasadniczej osi swoich planw. Po wnikliwych wyliczeniach obiecaem mu wiosn 1939 roku, e wszystkie budowle bd gotowe do roku 1950. Miaem waciwie nadziej, sprawi mu tym szczegln rado, tote byem rozczarowany, kiedy termin ten, wymagajcy nieprzerwanej pracy, przyj on do wiadomoci iedynie z zadowoleniem. Moe myla jednoczenie o swych planach militarnych, ktre musiay uczyni moje obliczenia iluzorycznymi. Kiedy indziej znowu tak bardzo martwi si o terminowe ukoczenie budowli i zdawao si, e nie moe si ju doczeka 1950

169

roku - i mg to by jego najlepszy manewr, jeli urbanistyczne pomysy miay rzeczywicie na celu zamaskowanie ekspansywnych zamiarw. Wobec licznych uwag Hitlera o politycznym znaczeniu jego planw powinienem sta si nieufny, ale te uwagi oraz pewno, z jak zakada niezakcony przebieg realizacji moich berliskich harmonogramw, rwnowayy si wzajemnie. Przyzwyczajony byem do tego, e niekiedy robi uwagi wygldajce na halucynacje - z perspektywy czasu atwiej znale ni czc je ze sob oraz z moimi planami budowlanymi. Hitler peen obawy czuwa nad tym, aby nasze projekty nie zostay opublikowane. Do wiadomoci przekazano jedynie ich fragmenty, poniewa nie moglimy pracowa w zupenej tajemnicy przed opini publiczn: we wstpnych pracach uczestniczyo zbyt wiele osb. Tak wic przedstawialimy czasami niewinnie wygldajce czci planw, a zasadnicza koncepcja architektoniczna za zezwoleniem Hitlera zostaa zaprezentowana w artykule, ktry sam napisaem6. Kiedy jednak Werner Finek omieszy te projekty w kabarecie, zosta wysany do obozu koncentracyjnego, chocia mogy te mie na to wpyw jakie inne czynniki. Zreszt zdarzyo si to na dzie przedtem, kiedy sam chciaem pj na wystpy, aby pokaza, e nie czuj si uraony. Nasza ostrono przejawiaa si rwnie w drobiazgach: kiedy rozwaalimy ewentualno zburzenia wiey ratusza berliskiego, za porednictwem sekretarza stanu Karla Hankego zamiecilimy w Berliner Zeitung" list od czytelnika", aby wybada opini mieszkacw. Wskutek gwatownych protestw ludnoci zaniechaem swojego zamiaru. W ogle w toku realizacji naszych planw mielimy szanowa uczucia opinii publicznej. I tak w przypadku sympatycznego zamku Monbijou, na ktrego miejscu zamierzano wznie gmach muzealny, zastanawiano si nad ponownym zbu4owaniem go w Charlottenburger Schlosspark. Z podobnych powodw pozostawiono w spokoju nawet wie radiostacji oraz Siegessaule, chocia kolidowaa z naszymi nowymi planami. Hitler widzia w niej pomnik historii niemieckiej, a dla wikszego wraenia kaza nawet przy tej okazji podwyszy j o dodatkow podstaw; wykona w tym celu, zachowany jeszcze dotd, szkic i drwi ze skpstwa triumfujcego pastwa pruskiego, ktre oszczdzao nawet na wysokoci swej kolumny zwycistwa. Oglne koszty przebudowy Berlina skalkulowaem na 4 do 6 miliardw marek niemieckich, co wedug dzisiejszych kosztw budowy stanowioby mniej wicej 16-24 miliardw DM. W cigu 11 lat, jakie pozostaway jeszcze do 1950 roku, miano wydatkowa rocznie

170

okoo 500 milionw marek; wcale nie utopijne zamierzenie budowlane, gdy suma ta stanowia tylko jedn dwudziestpit oglnych obrotw niemieckiego budownictwa7. Dla uspokojenia i usprawiedliwienia samego siebie dokonaem wtedy innego, co prawda bardzo wtpliwego porwnania, wyliczajc procent, jaki przeznacza na swe budowle berliskie z caoci wpyww podatkowych wczesnego pastwa pruskiego krl pruski, znany raczej jako oszczdny, Fryderyk Wilhelm I, ojciec Fryderyka Wielkiego. Bya to wielokrotno naszych wydatkw, ktre stanowiy tylko okoo 3 procent wpyww podatkowych, wynoszcych 15 700 milionw marek. Porwnanie budzio co prawda wtpliwoci, poniewa wpyww podatkowych w owych czasach nie mona porwnywa z udziaem wiadcze podatkowych w epoce wspczesnej. Profesor Hettlage, mj doradca w sprawach budetowych, skomentowa nasz sposb finansowania sarkastyczn uwag: W zarzdzie miasta Berlina wydatki maj zalee od wpyww, u nas jest odwrotnie". Tych potrzebnych co roku 500 milionw nie naleao, zdaniem Hitlera i moim, da w caoci, lecz rozoy je na moliwie jak najwiksz liczb budetw; kade ministerstwo czy urzd publiczny miay ograniczy swe wydatki budetowe, podobnie Kolej Rzeszy musiaa wydzieli rodki na modernizacj berliskiej sieci kolejowej, a zarzd miasta Berlina na budow ulic i kolejek podziemnych. Prywatne przedsibiorstwa przemysowe i tak ju ponosiy wasne koszty. Kiedy w 1938 roku ustalilimy ju wszystkie szczegy, Hitler, ubawiony t, jak sdzi, okrn drog dyskretnego zapewnienia finansw, powiedzia: Po takim rozdzieleniu nie rzuc si w oczy koszty caoci. Tylko budow wielkiej hali i uku triumfalnego sfinansujemy bezporednio. Wezwiemy nard do zbirki pieninej; poza tym minister finansw ma przekazywa na to rocznie szedziesit milionw do dyspozycji paskiej placwki. To, czego pan nie zuytkuje od razu, schowamy". W 1941 roku zebraem ju 218 milionw; w 1943 roku moje konto przy stanie 320 milionw zostao po cichu zlikwidowane, na propozycj ministra finansw i za moj zgod, bez informowania Hitlera. Zdenerwowany minister finansw von Schwerin-Krosigk podnosi cigle zarzuty i protesty przeciwko takiemu trwonieniu rodkw publicznych. Aby zdyskredytowa w moich oczach te zastrzeenia, Hitler porwnywa si z bawarskim krlem Ludwikiem II: Gdyby minister finansw wiedzia, jakie dochody przynosi bd pastwu moje

171

budowle ju za pidziesit lat! A jak byo z Ludwikiem II: z powodu kosztw jego zamkw uwaano go za wariata. A dzisiaj? Wikszo cudzoziemcw tylko dlatego przyjeda do Grnej Bawarii. Same opaty za wstp ju dawno pokryy koszty budowy. Co pan myli? Cay wiat przybdzie do Berlina, by obejrze nasze budowle. Amerykanom wystarczy tylko poda, ile kosztowaa wielka hala. Moe dorzucimy co jeszcze i zamiast miliard powiemy ptora miliarda! Wtedy bd musieli to zobaczy: najdrosz budowl wiata". Czsto powtarza, siedzc nad tymi planami: Moim jedynym pragnieniem, Speer, jest doy chwili, kiedy te budowle bd gotowe. W 1950 roku zorganizujemy wystaw wiatow. Do tego czasu budowle pozostan puste, a potem bd suyy jako obiekty wystawowe. Zaprosimy cay wiat!" Tak potrafi mwi, lecz trudno byo odgadn jego prawdziwe myli. Mojej onie, ktra musiaa pogodzi si z utrat na jedenacie lat wszelkiego ycia rodzinnego, obiecaem na pociech podr dookoa wiata w 1950 roku. Rachuby Hitlera na obcienie kosztami budowy moliwie wielu placwek rzeczywicie si sprawdziy. Rozwijajcy si, bogaty Berlin przyciga bowiem wskutek scentralizowania wadzy aparatu urzdniczego coraz to nowych wysokich urzdnikw; rwnie administracja zakadw przemysowych musiaa dostosowa si do tego procesu, powikszajc w celach reprezentacyjnych swe berliskie centrale. Do realizacji takich zamierze budowlanych nadawaa si dotychczas, jako okno wystawowe Berlina", tylko Unter den Linden i inne mniej wane cigi uliczne. Tak wic nowa ulica studwudziestometrowej szerokoci miaa sw si przycigania, poniewa po pierwsze nie naleao si tu obawia kopotw z komunikacj, jakie daway si we znaki na starych ulicach reprezentacyjnych, poza tym dziaki budowlane na tych odlegych jeszcze terenach byy stosunkowo tanie. Rozpoczynajc swoj prac znalazem wiele poda o zezwolenie na budowy, ktre miay powstawa bezadnie na terenie caego miasta. Wkrtce po objciu wadzy przez Hitlera nowa siedziba Banku Rzeszy zostaa wzniesiona w niepozornej dzielnicy, na miejscu licznych kwartaw budowlanych, ktre ulegy rozbirce. A propos, pewnego dnia Himmler przedoy Hitlerowi po obiedzie szkic wspomnianego budynku i z ca powag zwrci uwag na to, e poprzeczna i poduna o prostoktnego bloku tworzy ksztat chrzecijaskiego krzya, co jest zamaskowanym gloryfikowaniem wiary przez katolickiego architekta Wolfa. Hitler na tyle zna si na budowaniu, aby czym takim jedynie si ubawi.

172

Ju w kilka miesicy po ostatecznym ustaleniu planw rozdzielono dziaki przy pierwszej czci ulicy na dugoci 1200 metrw, nadajcej si pod zabudow jeszcze przed zakoczeniem przesuwania torowisk; wnioski ministerstw, przedsibiorstw prywatnych i urzdw Rzeszy o przydzielenie miejsca na tym terenie, ktrym mona by dysponowa dopiero za kilka lat, napyway tak licznie, e nie tylko zapewniay zabudow na dugoci caych 7 kilometrw; zaczlimy take rozdziela dziaki budowlane na poudnie od Sudbahnhof. Z trudem przekonalimy kierownika Niemieckiego Frontu Pracy, dr. Leya, ktry dysponujc olbrzymimi rodkami ze skadek pracowniczych, chcia zaj dla swych celw jedn pit caej ulicy. Otrzyma on jednak bd co bd blok dugoci 300 metrw, w ktrym zamierza utworzy wielki orodek rozrywkowy. Oczywicie, jednym z motyww gwatownej gorczki budowlanej bya take ch przypodobania si Hitlerowi przez wznoszenie okazaych budowli. Poniewa nakady na te budowle byyby wiksze ni na normalnych terenach budowlanych, radziem Hitlerowi, aby odznaczy inwestorw za dodatkowo wydane miliony, co skwapliwie zaakceptowa. Dlaczego nie da nawet jakiego orderu ludziom, ktrzy pooyli zasugi dla sztuki? Nadawa go bdziemy bardzo rzadko, gwnie tym, ktrzy sfinansowali jak wielk budowl. Przy pomocy orderw wiele mona zdziaa". Nawet ambasador brytyjski spodziewa si pozytywnej reakcji Hitlera, nie bez racji zreszt, kiedy zaproponowa mu wzniesienie nowej ambasady na terenach objtych planami przebudowy Berlina; rwnie Mussolini wyjtkowo ywo interesowa si tymi planami8. Aczkolwiek Hitler zachowywa milczenie na temat swoich rzeczywistych planw urbanistycznych, to o tym, co ju przedostao si do wiadomoci, mwiono i pisano dostatecznie duo. Rezultatem bya hossa na architektur. Gdyby fuhrer interesowa si hodowl koni, to z pewnoci dygnitarzy ogarnaby mania hodowania koni; w tej sytuacji jednak doszo do masowej produkcji projektw w stylu Hitlera. 1 Co prawda nie mona mwi o jakim stylu Trzeciej Rzeszy, lecz jedynie o lansowaniu kierunku, wyodrbnionego przez okrelone, eklektyczne elementy, opanowa on jednak wszystko. Jednoczenie Hitler nie by tu wcale doktrynerem. Rozumia, e miejsce wypoczynku przy auto stradzie lub wiejski dom Hitlerjugend nie moe wyglda jak budowla miejska. Nigdy te nie wpadby na pomys zbudowania fabryki w swym

173

reprezentacyjnym stylu; potrafi wrcz zachwyca si budowlami przemysowymi ze szka i stali. Ale budowla publiczna w pastwie, ktre przygotowuje si do stworzenia imperium, musiaa, jak sdzi, nosi zupenie okrelone pitno. Nastpstwem planw berliskich byy liczne projekty w innych miastach. Odtd kady gauleiter chcia si uwieczni w obrazie swego miasta. Prawie kady z tych planw, tak jak mj projekt dla Berlina, zawiera skrzyowanie osi, biegncych nawet w te same strony wiata co u mnie; wzorzec berliski sta si schematem. Na naradach nad planami Hitler niezmordowanie rysowa wasne szkice. Robione byy swobodnie, dobrze ujmoway perspektyw; rzuty, przekroje i widoki nanosi w skali. Architekt nie zrobiby tego lepiej. Przed poudniem pokazywa niekiedy dobrze wykonany szkic, nad ktrym pracowa w nocy; wikszo jego rysunkw powstawaa jednak przez pocignicie kilku popiesznych kresek w czasie naszych dyskusji. Do dzisiaj zachowaem wszystkie szkice narysowane przez Hitlera w mojej obecnoci i opatrzyem je dat oraz nazw obiektu. Ciekawe, e z oglnej liczby stu dwudziestu piciu szkicw nieco ponad jedn czwart powici przedsiwziciom budowlanym w Linzu, ktre zawsze byy mu najblisze. Rwnie czsto wystpuj tam projekty teatrw. Pewnego ranka zaskoczy nas sporzdzonym na czysto w cigu nocy projektem kolumny ruchu", przeznaczonej dla Monachium, ktra jako nowy symboliczny pomnik skazaaby na karowaty ywot wiee Frauenkirche. Projekt ten, podobnie jak berliski uk triumfalny, uwaa za sw osobist domen i dlatego nie waha si poprawi, nawet w szczegach, projektu swego monachijskiego architekta, Hermanna Giesslera. Jeszcze dzisiaj wydaje mi si, e chodzio o rzeczywiste poprawki, zapewniajce lepsze rozoenie si statycznych w cokole ni propozycje Giesslera, ktry zreszt take by samoukiem. Giessler umia doskonale naladowa jkajcego si przywdc robotnikw, dr. Leya. Hitlerowi tak si to spodobao, e cigle domaga si od Giesslera, aby powtrzy opis jednej z wizyt maestwa Leyw w modelarni monachijskiego urzdu planowania miasta. Giessler opisywa najpierw wejcie do pracowni przywdcy niemieckich robotnikw, ubranego w wyjtkowo wytworny letni garnitur, w biae stbnowane rkawiczki i somkowy kapelusz, w towarzystwie swej nie mniej elegancko ubranej maonki. Giessler przedstawia Leyowi plany rozbudowy Monachium, a ten przerwa: Zabuduj cay ten teren. Ile to kosztuje? Kilkaset milionw? Dobrze, zbudujemy..." A co chce pan

174

tam zbudowa?" Wielki dom mody. Bd nadawa ton caej modzie! Zajmie si tym moja ona! Potrzebujemy do tego celu duego budynku. Dziaajmy! Moja ona i ja bdziemy decydowa tam o niemieckiej modzie... I... i... I potrzebne nam s take k...! Duo, cay dom, urzdzony jak najnowoczeniej. Wemiemy to wszystko w gar, par setek milionw na budow, to nie ma adnego znaczenia". Fuhrer, ku uprzykrzeniu Giesslera, kaza sobie opowiada t scen niezliczon ilo razy i mia si do ez z deprawacji swego robotniczego przywdcy". Hitler niezmordowanie posuwa naprzd nie tylko moje wasne plany budowlane. Stale zezwala na budow forum w stolicach okrgw i zachca swych bonzw do wystpowania w charakterze inwestorw reprezentacyjnych budowli. Tutaj ju stykaem si, czsto poirytowany, z jego skonnoci do dania bezwzgldnego wspzawodnictwa. Zakada bowiem, e tylko w ten sposb dochodzi si do wielkich osigni. Nie mg zrozumie, e mamy ograniczone moliwoci. Nie reagowa na ostrzeenie, e wkrtce nie da si dotrzymywa terminw, poniewa gauleiterzy zuyj znajdujce si w ich okrgach materiay budowlane do realizacji wasnych przedsiwzi. 'Z pomoc Hitlerowi przyszed Himmler. Usyszawszy o grocych niedoborach cegy i granitu, zaproponowa wykorzystanie winiw w produkcji tych materiaw. Podsun pomys zbudowania w Sachsenhausen koo Berlina wielkiej cegielni, bdcej wasnoci SS i przez t organizacj kierowanej. Poniewa Himmler bardzo zapala si do wszelkich nowoci, dysponowa wkrtce rwnie wynalazc nowego systemu wytwarzania cegie. Chwilowo nie doszo jednak do podjcia obiecanej produkcji, gdy wynalazek si nie uda. Podobnie skoczyo si z drug obietnic, jak uczyni Himmler, cigle uganiajcy si za projektami przyszoci. Wykorzystujc winiw obozw koncentracyjnych, chcia produkowa bloki granitowe dla budowli w Norymberdze i Berlinie. Natychmiast zaoy firm o niewinnej nazwie i rozpocz odamywanie kamieni. Wskutek absolutnej nieznajomoci tej pracy w przedsibiorstwie SS bloki miay odpryski i pknicia, i w kocu SS musiaa przyzna, e moe dostarczy tylko ma cz obiecanych kamieni granitowych; resort budowy drg, kierowany przez dr. Todta, przej reszt produkcji na brukowce. Hitler, ktry wiza wielkie nadzieje z przyrzeczeniami Himmlera, zoci si coraz bardziej, a wreszcie zauway z sarkazmem, e SS powinna raczej poprzesta na produkcji pantofli filcowych i torebek, co si tradycyjnie praktykuje w zakadach karnych.

175

Z wielu zaplanowanych budowli miaem zaprojektowa osobicie na yczenie Hitlera, plac przed wielk hal. Poza tym przejem now budowl Goringa i dworzec poudniowy. Byo tego a nadto, gdy miaem przecie zaprojektowa jeszcze budowle zjazdowe w Norymberdze. Poniewa jednak projekty te rozkaday si na okres okoo dziesiciu lat, mogem, jeeli zlecaem komu innemu opracowanie szczegw technicznych, zadowoli si niewielk jeszcze pracowni, liczc osiem do dziesiciu osb. Moje biuro prywatne znajdowao si przy Lindenallee w Westend, niedaleko Adolf-Hitler-Platz, byego Reichskanzler-Platz, ale do pnych godzin wieczornych regularnie musiaem spdza popoudnia w swej subowej placwce urbanistycznej na placu Paryskim. Tutaj rozdzielaem wielkie zlecenia dla najlepszych, moim zdaniem, architektw niemieckich: Paul Bonatz po zaprojektowaniu wielu mostw otrzyma pierwsz budowl nadziemn (siedziba Naczelnego Dowdztwa Kriegsmarine), ktrej doskonay projekt spotka si z duym uznaniem Hitlera; Bestelmeyer otrzyma zlecenie na projekt nowego ratusza; Wilhelm Kreis - siedziby Naczelnego Dowdztwa Wojsk Ldowych, hali onierskiej i rnych muzew; Peter Behrens, nauczyciel Gropiusa i Misa van der Rohego, otrzyma - na propozycj AEG, swego tradycyjnego inwestora - zlecenie na budow gmachu administracyjnego tej firmy przy wielkiej ulicy. Wywoao to oczywicie protest Rosenberga i jego doradcw kulturalnych. Uwaali oni za rzecz niesychan, aby ten czoowy przedstawiciel radykalizmu w architekturze uwieczni si sw prac w ulicy fuhrera". Hitler, ktry ceni zaprojektowan przez Behrensa ambasad w Petersburgu, pozwoli mimo to na przekazanie mu zlecenia. Rwnie swego nauczyciela Tessenowa namawiaem wielokrotnie do udziau w konkursach. Tessenow nie chcia jednak porzuci swego prostego, maomias-teczkowo-rzemielniczego stylu i uparcie broni si przed pokus wznoszenia wielkich budowli. Spord rzebiarzy zatrudniaem gwnie Josefa Thoraka, ktrego pracom powici sw ksik Wilhelm von Bode, dyrektor generalny muzew berliskich, oraz ucznia Maillola - Arna Brekera. W 1943 roku przekaza on swemu nauczycielowi ode mnie zlecenie na rzeb, ktr zamierzano wystawi w Grunewaldzie. Historycy uwaaj, e w yciu prywatnym trzymaem si z dala od funkcjonariuszy partyjnych; ale mona te powiedzie, e czonkowie partii trzymali si z dala ode mnie, gdy traktowali mnie jako intruza. Nie robio to na mnie prawie adnego wraenia, poniewa zaufaniem darzy mnie Hitler. Poza Karlem Hankem, ktry mnie odkry",

176

z adnym z nich nie nawizywaem bliszej znajomoci, aden nie bywa w moim domu. Znajdowaem sobie natomiast towarzystwo wrd artystw, ktrych zatrudniaem, oraz wrd ich przyjaci. W Berlinie, jeeli tylko pozwala mi czas - a miaem go niewiele - przebywaem razem z Brekerem i Kreisem, docza do nich czsto pianista Wilhelm Kempff. W Monachium przyjaniem si z Josefem Thorakiem i malarzem Hermannem Kasparem, ktrego pnym wieczorem rzadko mona byo powstrzyma od gonego demonstrowania swych sympatii dla bawarskiej monarchii. Bliskie stosunki utrzymywaem take ze swym pierwszym zleceniodawc, dla ktrego przebudowaem w 1933 roku, jeszcze przed podjciem prac dla Hitlera i Goebbelsa, posiado wiejsk w Sigron koo Wilsnack. U niego, dr. Roberta Franka, spdzaem czsto wraz ze sw rodzin weekendy, 130 kilometrw od bram Berlina. Frank by do 1933 roku dyrektorem generalnym pruskich elektrowni, po zmianie wadzy zosta jednak usunity ze swego stanowiska i odtd y na uboczu jako osoba prywatna; by niekiedy przeladowany przez parti, ale dziki przyjani ze mn unikn ostrzejszych atakw. W 1945 roku powierzyem mu sw rodzin po umieszczeniu jej w Szlezwiku, moliwie daleko od centrum upadku. Wkrtce po mojej nominacji przekonaem Hitlera, e utalentowani towarzysze partyjni ju dawno zajmuj kierownicze stanowiska, tak i do moich zada pozyska mona tylko czonkw drugiego garnituru. Bez wahania pozwoli mi dobiera sobie pracownikw wedug uznania. Powoli roznioso si, e w mojej placwce mona znale pewne, spokojne miejsce, i w ten sposb garno si do nas coraz wicej architektw. Pewnego razu jeden z moich pracownikw poprosi mnie o rekomendacje w zwizku z zamiarem wstpienia do partii. Moja odpowied obiega cay Gwny Inspektorat Budowlany: Po co? Wystarczy przecie, jeli ja jestem w partii". Plany budowlane Hitlera traktowalimy co prawda powanie, ale przesadnie uroczysty charakter hitlerowskiej Rzeszy nie tak serio jak inni. Nie chodziem te nadal na adne prawie zebrania partyjne, nie miaem ju prawie kontaktu z koami partyjnymi, na przykad okrgu berliskiego, i zaniedbywaem powierzone mi stanowiska partyjne, chocia mgbym je rozbudowa w pozycje zapewniajce si. Nawet kierownictwo organizacji Pikno Pracy przekazywaem z braku czasu coraz bardziej swemu staemu zastpcy. Owa powcigliwo wynikaa co prawda z faktu, e cigle jeszcze baem si przemawia publicznie.

177

W marcu 1939 roku odbyem w gronie najbliszych przyjaci podr przez Sycyli i poudniowe Wochy. W towarzystwie tym znaleli si: Wilhelm Kreis, Josef Thorak, Hermann Kaspar, Arno Breker, Robert Frank, Karl Brandt oraz ich ony. Przyczya si do nich ona ministra propagandy, Magda Goebbels, ktra przyjmujc nasze zaproszenie, wyruszya w podr pod innym nazwiskiem. W bliszym otoczeniu Hitlera zdarzao si wiele romansw, ktre tolerowa. Tak wic Bormann sprowadzi, brutalnie i bezwzgldnie, jak mona si byo spodziewa po tym nieczuym i niemoralnym czowieku, swoj kochank, pewn aktork filmow, do swego domu na Obersalzbergu, gdzie caymi dniami przebywaa wrd jego rodziny. Tylko dziki niezrozumiaej dla mnie ustpliwoci pani Bormann uniknito skandalu. Goebbels mia wiele przygd miosnych; na poy ubawiony, na poy oburzony jego sekretarz stanu Hanke opowiada, jak to Goebbels mia zwyczaj szantaowa mode aktorki filmowe. Czym wicej jednak ni przygod by stosunek do czeskiej gwiazdy filmowej Lidy Baarovej. Jego ona odegnaa si wtedy od niego i daa, by wyprowadzi si od niej i od dzieci. Hanke i ja stalimy cakowicie po stronie pani Goebbels; Hanke tymczasem skomplikowa jeszcze kryzys maeski, zakocha si bowiem w o wiele starszej onie swego ministra. Chcc pomc jej wyj z kopotliwej sytuacji, zaprosiem j, aby wybraa si razem z nami na poudnie. Hanke pragn za ni jecha, w czasie podry zasypywa j listami miosnymi, lecz ona zachowywaa wyran rezerw. Pani Goebbels bya rwnie podczas tej podry uprzejma i zrwnowaona. W ogle ony dygnitarzy reimu zachowyway si zdecydowanie bardziej powcigliwie wobec pokus wadzy ni ich mowie. Nie zatracay si w wiecie fantazji, z wewntrznym dystansem obserwoway czsto groteskowe uniesienia swoich mw i nie day si porwa politycznemu wirowi, ktry je wynis do gry. Pani Bormann pozostaa skromn, nieco oniemielon pani domu, co prawda lepo oddan swemu mowi i w takim samym stopniu ideologii partyjnej. Obserwujc pani Goring miaem wraenie, e potrafi kpi sobie z lubowania si swego ma w przepychu. Koniec kocw take Ewa Braun udowodnia sw wewntrzn przewag; w kadym razie nigdy nie wykorzystaa we wasnym interesie wadzy, cho moga to uczyni w kadej chwili.

178

Poznanie ruin wity doryckich na Sycylii, w Segecie, Syrakuzach, Selimuncie i Agrigencie, byo cennym wzbogaceniem wrae z naszej wczeniejszej podry do Grecji. Ogldajc witynie w Selimuncie i Agrigencie, ponownie i nie bez wewntrznego zadowolenia stwierdziem, e nawet antyk nie jest wolny od przejaww megalomanii; Grecy w koloniach wyranie stracili sawione w kraju zasady umiaru. W porwnaniu z tymi wityniami blady wszystkie wiadectwa saraceskonormandzkiej sztuki budowlanej, jakie spotkalimy, z wyjtkiem cudownego zamku myliwskiego Fryderyka II, omioktnego Castel del Monte. Paestum oznaczao nowy punkt szczytowy. Pompeja natomiast wydawaa mi si bardziej odlega od czystych form Paestum ni nasze budowle od wiata Dorw. W drodze powrotnej zatrzymalimy si jeszcze na kilka dni w Rzymie. Rzd faszystowski odkry nasz znamienit towarzyszk podry i woski minister propagandy, Alfieri, zaprosi wszystkich do opery; jednak nikt z nas nie mg przekonywajco wyjani, dlaczego druga dama Rzeszy podruje za granic sama, tote wrcilimy jak najszybciej do domu. Podczas gdy my ylimy w marzeniach greck przeszoci, Hitler kaza okupowa i przyczy do Rzeszy Czechy. W Niemczech zastalimy przygniatajc atmosfer. Powszechna niepewno dalszej przyszoci ogarna nas wszystkich. Osobliwie porusza mnie jeszcze dzisiaj to, e nard umie trafnie przeczuwa, co ma nadej, nie ulegajc wpywowi oficjalnej propagandy. Uspokajajco mimo wszystko dziaao stanowisko, jakie Hitler pewnego dnia zaj wobec wypowiedzi Goebbelsa o byym ministrze spraw zagranicznych, Konstantinie von Neuracie, mianowanym przed kilkoma tygodniami protektorem Rzeszy na Czechy i Morawy: Von Neurath znany jest jako ostroni. W Protektoracie natomiast potrzebna jest silna rka, utrzymujca porzdek. Ten czowiek nie ma z nami nic wsplnego, naley do cakiem innego wiata". Hitler za zareplikowa: Tylko von Neurath wchodzi w rachub. Ma on w wiecie anglosaskim opini czowieka o dobrych manierach. Jego nominacja podziaa na zagranic uspokajajco, poniewa dostrzee ona w tym moj wol, eby nie pozbawia Czechw ich narodowej egzystencji". Hitler kaza, bym opowiedzia mu o wraeniach z Woch. Najbardziej uderzyo mnie tam, e nawet na wsiach ciany domw pokryte byy hasami wojskowymi. U nas jest to niepotrzebne", powiedzia Hitler. Jeli dojdzie do wojny, to nard niemiecki jest

179

dostatecznie zahartowany. Ten rodzaj propagandy moe by waciwy we Woszech. Czy co pomaga, to inna sprawa" 9. Ju wielokrotnie Hitler nakania mnie, abym zamiast niego wygosi przemwienie na otwarciu wystawy architektonicznej w Monachium. Dotychczas zawsze udawao mi si pod coraz to innym pretekstem unikn spenienia tego rodzaju da. Wiosn 1938 roku doszo nawet do swoistej transakcji handlowej: wyraziem gotowo zaprojektowania mu galerii malarstwa w Linzu oraz tamtejszego stadionu, jeeli nie bd musia wygasza przemwienia. Ale teraz, w przeddzie pidziesitej rocznicy urodzin Hitlera, miano uruchomi cz osi wschd-zachd i obieca on osobicie dokona tej uroczystej ceremonii. Mj debiut oratorski by nieunikniony - i do tego miaem zabra gos tu przed wystpieniem gowy pastwa, wobec caej opinii publicznej. Hitler zakomunikowa przy obiedzie: Wielka nowo, Speer wygasza przemwienie! Jestem bardzo ciekaw, co powie". Przy Bramie Brandenburskiej, porodku jezdni, zebrali si dostojnicy miasta, ze mn na prawym skrzydle, tum natomiast toczy si za linami, w do znacznej odlegoci, na chodnikach. Z dala nadcigaa owacja, rosa wraz ze zblianiem si kolumny samochodw i przechodzia w huk. Samochd Hitlera zatrzyma si dokadnie przede mn, on sam wysiad i przywita mnie uciskiem doni, podczas gdy powitania dostojnikw skwitowa krtkim uniesieniem ramienia. Kamery na kkach zaczy filmowa z najbliszej odlegoci, a Hitler, peen oczekiwania, stan koo mnie w odlegoci dwch metrw. Odetchnem gboko i powiedziaem dosownie tak: Mein fuhrer, melduj wykonanie osi wschd-zachd. Niechaj dzieo to mwi samo za siebie!" Nastpia dusza przerwa, nim Hitler odpowiedzia w kilku zdaniach, po czym zaprosi mnie do swego auta. Jechaem z nim wrd siedmiokilometrowego szpaleru berliczykw, ktrzy skadali mu hod z okazji pidziesitej rocznicy urodzin; z pewnoci bya to jedna z najwikszych akcji masowych Ministerstwa Propagandy, ale entuzjazm wydawa mi si prawdziwy. Kiedy po przybyciu do Kancelarii Rzeszy czekalimy na rozpoczcie przyjcia, Hitler powiedzia przyjanie: Swoimi dwoma zdaniami wprawi mnie pan w nie lada zakopotanie. Oczekiwaem duszego przemwienia i jak zwykle chciaem zastanowi si w tym czasie nad odpowiedzi. Poniewa pan od razu zakoczy, nie wiedziaem, co powiedzie. Ale musz panu przyzna: to byo dobre przemwie-nie, jedno z najlepszych, jakie syszaem w swoim yciu". Epizod ten

180

nalea w nastpnych latach do jego staego repertuaru i czsto o nim opowiada. O dwunastej w nocy gocie skadali Hitlerowi yczenia. Kiedy mu powiedziaem, e z okazji tego dnia wystawiem w jednej z sal prawie czterometrowy model jego uku triumfalnego, natychmiast zostawi towarzystwo i niezwocznie tam popieszy. Dugo i z dostrzegalnym wzruszeniem patrzy na ucielenienie w modelu marzenia swej modoci. Wstrznity poda mi bez sowa rk, a potem w euforycznym nastroju podkrela wobec goci przybyych na jego urodziny znaczenie tej budowli w przyszej historii Rzeszy. Jeszcze wielokrotnie udawa si tej nocy do swego modelu. Za kadym razem mijalimy by sal posiedze rzdu, gdzie w 1878 roku Bismarck przewodniczy kongresowi berliskiemu. Teraz pitrzyy si tu na dugich stoach urodzinowe prezenty - w istocie zbiorowisko kiczu, dary od reichsleiterw: akty z biaego marmuru, ulubione mae odlewy z brzu, na przykad rzymskiego posgu chopca wycigajcego z nogi cier, oraz obrazy olejne w stylu zapoyczonym z wystaw w Domu Sztuki. Niektre prezenty znajdoway uznanie w oczach Hitlera, z innych mia si, ale wszystkie waciwie nie rniy si od siebie. Sprawy Hankego i pani Goebbels dojrzay tymczasem na tyle, e ku przeraeniu wszystkich wtajemniczonych chcieli si pobra. Nierwna para: Hanke by mody i porywczy, ona znacznie starsza, elegancka dama z towarzystwa. Hanke nalega na Hitlera, aby zgodzi si na rozwd, ale ten odmawia, majc na uwadze racj stanu. W okresie rozpoczcia festiwalu w Bayreuth w 1939 roku Hank przyby pewnego ranka zrozpaczony do mojego domu w Berlinie. Goebbelsowie pogodzili si, opowiada, i pojechali razem do Bayreuth. Uwaaem, e w kocu jest to najrozsdniejsze wyjcie take dla Hankego. Ale zrozpaczonego wielbiciela trudno pociesza takimi gratulacjami. Obiecaem mu wic zorientowa si w Bayreuth, co si zdarzyo, i natychmiast wyjechaem. Rodzina Wagnerw dobudowaa do domu Wahnfried" przestronne skrzydo, w ktrym w tych dniach mieszka Hitler ze swymi adiutantami, podczas gdy jego gocie zostali ulokowani w Bayreuth na kwaterach prywatnych. Zreszt Hitler dobiera tych goci tak starannie jak na przyjcia na Obersalzbergu lub nawet w Kancelarii Rzeszy. Poza adiutantami, bdcymi na subie, zaprasza jedynie kilku znajomych z onami, co do ktrych mia pewno, e bd mile widziani przez

181

rodzin Wagnerw; waciwie zawsze tylko dr. Dietricha, dr. Brandta i mnie. W czasie tych festiwali Hitler zachowywa si swobodniej ni zwykle. W rodzinie Wagnerw czu si bezpieczny i wolny od przymusu pokazywania wadczego oblicza, co robi niekiedy nawet podczas wieczornych spotka w Kancelarii Rzeszy. By pogodny, zachowywa si po ojcowsku wobec dzieci, a wobec Winifredy Wagner po przyjacielsku i opiekuczo. Bez jego pomocy finansowej festiwale z trudem mona byoby zorganizowa. Bormann co roku wydziela ze swego funduszu setki tysicy, by uczyni festiwal szczytowym punktem niemieckiego sezonu operowego. Bdc patronem festiwalu i przyjacielem rodziny Wagnerw, Hitler przeywa podczas tych dni w Bayreuth urzeczywistnienie pragnie, o ktrych zapewne nawet on sam nie miaby marzy w latach swej modoci. W tym samym dniu co ja przyjecha do Bayreuth take Goebbels z on. Zamieszkali podobnie jak Hitler w dobudowanym skrzydle domu Wahnfried". Pani Goebbels sprawiaa bardzo przygnbiajce wraenie, mwia do mnie cakiem otwarcie: To straszne, jak mj m mi grozi. Rozpoczam wanie odpoczynek w Gastein, gdy przyby nieproszony do hotelu. Przez trzy dni mwi do mnie bez przerwy; duej ju nie mogam wytrzyma. Szantaowa mnie, e zabierze mi dzieci. Co mogam robi? Pogodzilimy si tylko na pokaz. Albert, to straszne! Musiaam mu obieca, e nigdy ju nie spotkam si prywatnie z Karlem. Jestem taka nieszczliwa, ale nie mam wyboru". C mogo lepiej pasowa do tej tragedii maeskiej ni wanie opera Tristan i Izolda, ktrej suchalimy siedzc w wielkiej, rodkowej loy - Hitler, maestwo Goebbelsw, pani Winifreda Wagner i ja. Siedzca po mojej prawej rce pani Goebbels nieustannie cicho pakaa, patrzc przed siebie; podczas przerwy zamana szlochaa niepowstrzymanie w kcie salonu, podczas gdy Hitler i Goebbels pokazywali si w oknie publicznoci i niekiedy starali si nie dostrzega przykrej sytuacji. Nastpnego ranka mogem wyjani Hitlerowi, dla ktrego niezrozumiae byo zachowanie pani Goebbels, to tego pojednania. Jako szef pastwa przyj co prawda taki obrt sprawy z zadowoleniem, ale w mojej obecnoci wezwa Goebbelsa i owiadczy mu w kilku oschych sowach, e lepiej bdzie, jeli jeszcze tego samego dnia opuci wraz z on Bayreuth. Nie dajc mu okazji odpowiedzie, poegna ministra bez podania rki, po czym zwrci si do mnie: W stosunku do kobiet Goebbels jest cynikiem". On sam take nim by, na inny sposb.

182
1

Kronika z 1941 r. stwierdzaa: Opera Rzeszy stoi naprzeciw Ministerstwa Gospodarki, Filharmonia naprzeciw Ministerstwa Kolonii". Dyrektor ministerialny, architekt Klaje, powiedzia mi chyba w 1941 roku, e w departamencie budowlanym Naczelnego Dowdztwa Wojsk Ldowych konstruuje si wasne typy domw dla Afryki. 3 Patrz take zapisek w dzienniku dr. Goebbelsa z 12 maja 1943 r.: Albo dla Fryderyka Wielkiego zbuduje si w parku Sanssouci wspaniae mauzoleum, utrzymane w greckim stylu, albo powinien on zosta przeniesiony do wielkiej hali onierskiej w przyszym gmachu Ministerstwa Wojny". 4 Berliski uk triumfalny miaby kubatur (cznie z przestrzeni pod ukiem) 2366 ty. m3; w budowli tej zmiecioby si 49 paryskich ukw triumfalnych. Hala onierska bya prostopadocianem o dugoci 250 m, gbokoci 90 m i wysokoci 83 m. Teren rozcigajcy si poza hal, przewidziany dla nowej siedziby Naczelnego Dowdztwa Wojsk Ldowych, mia wymiary 300f450 m. Hali ze schodami w nowej budowli Goringa mia mie powierzchni 48f48 m przy wysokoci 42 m. Koszty budowli Goringa oceniano na co najmniej 160 min marek. Nowy ratusz berliski miaby 450 m dugoci, jego rodkowa cz wznosiaby si na wysoko 60 m; siedziba Naczelnego Dowdztwa Kriegsmarine miaa liczy 320 m dugoci, a nowe berliskie prezydium policji 280 m dugoci. 5 Mimo e oficjalnie miaem stanowisko generalnego inspektora budowlanego, Hitler pozwoli mi projektowa poszczeglne budowle jako prywatnemu architektowi. Podczas przebudowy Berlina budowle pastwowe, jak i domy handlowe w zasadzie zlecano prywatnym architektom. 6 Nawet dowcip berliski wykorzysta nasze zamierzenia budowlane, chocia tak mao wiedziano o prawdziwych zamysach. Jak pisa Ulrich von Hassel w swoim dzienniku, Furtwangler mia powiedzie do mnie, e wspaniae by musi budowanie w tak wielkim stylu wedug wasnych idei. Na to, jak gosia anegdota, miaem odpowiedzie: Niech pan sobie wyobrazi, e kto powiada panu: Jest moj niewzruszon wol, aby od w tej chwili Dziewit symfoni wykonywano tylko na harmonijce ustnej". 7 Wedug Wagenfuhra w 1939 r. wydatkowano na budownictwo 12,8 mld marek. 8 Sir Neville Henderson pisze o tym w Failure of a mission (1940): Dlatego moim zamiarem byo zamieni ambasad, ktr rzd niemiecki chtnie wykorzystaby do celw rzdowych, na duy plac budowy na jednym z rogw nowej ulicy przelotowej Hitlera. Rozmawiaem o tym planie zarwno z Goringiem, jak i z Ribbentropem i prosiem ich, aby poinformowali Hitlera, e przy okazji zwrc si do niego w tej sprawie i mam nadziej, i propozycja ta mogaby by czci oglnego porozumienia z Niemcami". Wedug Kroniki z 20 sierpnia 1941 r. Alfieri powiedzia, e duce wyjtkowo interesuje si niemieck sztuk budowlan. Spyta go on ju, Alfieriego, czy jest zaprzyjaniony ze Speerem". 9 W swym przemwieniu do redaktorw naczelnych prasy niemieckiej 10 listopada 1938 r. Hitler przedstawi jego zdaniem waciw metod propagandowego przygotowywania wojny: Okrelone procesy naley nawietla tak, by w sumie w szerokich masach narodu cakiem automatycznie uksztatowao si stopniowo przekonanie: jeli nie mona tego zaatwi po dobroci, to trzeba zaatwi si; nadal nie moe tak by w adnym wypadku".

Strasse.

Biuro odprawy obcokrajowcw na skrzyowaniu wielkiej ulicy z Potsdamer

183

Rozdzia 11

KULA ZIEMSKA

W czasie zwiedzania moich modeli budowli berliskich pewien zesp planw przyciga Hitlera niczym magnes: przysze centrum Rzeszy, ktre miao przez stulecia dokumentowa potg, osignit w epoce Hitlera. Podobnie jak rezydencja krlw francuskich wieczy urbanistyk Pl Elizejskich, tak w obrbie luksusowej ulicy miay si grupowa te budowle, ktre Hitler chcia mie w bezporedniej bliskoci, jako wyraz swej dziaalnoci politycznej. Kancelaria Rzeszy suca kierowaniu pastwem, siedziba Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu do sprawowania wadzy rozkazodawczej nad trzema rodzajami wojsk Wehrmachtu, a take kancelaria partii (Bormann), kancelaria protokolarna (Meissner) i kancelaria prowadzca sprawy osobiste Hitlera (Bouhler). Fakt, e w naszych projektach do architektonicznego centrum Rzeszy nalea take gmach Reichstagu, bynajmniej nie mia sugerowa przypisywania parlamentowi wanej roli w sprawowaniu wadzy; stary budynek Reichstagu tylko przypadkowo znajdowa si w tym miejscu. Zaproponowaem Hitlerowi zburzenie tej wilhelmiskiej budowli Paula Wallota, ale natrafiem na nieoczekiwany sprzeciw: budynek podoba mu si. Przewidywa jednak, e bdzie on peni tylko funkcj pomocnicz. O swych ostatecznych celach Hitler wypowiada si raczej powcigliwie. Jeli bez obawy odsania przede mn kulisy wasnych planw budowlanych, to czyni to z tak poufnoci, jaka cechuje prawie zawsze stosunki midzy zleceniodawc a architektem: W tej starej budowli moemy urzdzi czytelnie i miejsca odpoczynku dla deputowanych. Poza tym sal plenarn mona zamieni na bibliotek! Piset osiemdziesit miejsc to dla nas o wiele za mao. Tu obok wzniesiemy nowy gmach. Niech pan go przewiduje na tysic dwustu

184

deputowanych!" 1. Hitler zakada wic istnienie narodu liczcego okoo 140 milionw. Tym samym dawa pozna skal, jak przyjmowa w swych kalkulacjach, przy czym liczy czciowo na przyrost naturalny Niemcw, a czciowo na wcielenie innych narodw germaskich - ale nie ludnoci narodw podbitych, ktrym odmawia prawa gosu. Zaproponowaem mu po prostu podwyszenie liczby gosujcych, jaka przypadaa na jednego deputowanego, aby w ten sposb mc zachowa dla posiedze plenarnych sal starego Reichstagu. Ale Hitler nie chcia zmienia przejtej od Republiki Weimarskiej liczby 60 tysicy gosujcych na jednego deputowanego. Powodw nie podawa; upiera si przy tym, podobnie jak przy zachowaniu, pod wzgldem formalnym, tradycyjnego systemu wyborczego z terminarzem wyborw i kartkami do gosowania, urnami wyborczymi i tajnym oddawaniem gosw. W tej dziedzinie wyranie pragn utrzyma tradycj, ktra pomoga mu zdoby wadz, chocia stracia znaczenie, odkd wprowadzi system monopartyjny. Budowle, ktre miay otacza przyszy Adolf-Hitler-Platz, znajdoway si w cieniu wielkiej, kopulastej hali, o objtoci pidziesiciokrotnie wikszej ni parlament, jak gdyby Hitler rwnie w proporcjach chcia zaznaczy ograniczon rol przedstawicielstwa narodu. Decyzj o opracowaniu planw budowlanych tej hali podj ju latem 1936 roku2. W dniu jego urodzin, 20 kwietnia 1937 roku, przekazaem mu widoki, rzuty, przekroje oraz pierwszy model. By zachwycony, kwestionowa tylko umieszczon na planach formu: Opracowano wedug idei fuhrera". Pan jest przecie architektem, mwi, i paski wkad pracy w t budowl naley oceni wyej ni mj szkic z 1925 roku. Formua pozostaa jednak, a Hitler chyba z zadowoleniem przyj moje wzbranianie si przed roszczeniem sobie praw autorstwa do budowli. Na podstawie planw sporzdzono modele fragmentw i w 1939 roku przygotowano drewniany model caoci, liczcy prawie 3 metry wysokoci, oraz model wntrza. Mona w nim byo wyjmowa podog i majc go na wysokoci oczu, bada przysze wraenie. W czasie licznych wizyt Hitler nigdy nie zrezygnowa z dugiego upajania si widokiem obu tych modeli. Triumfujco wskazywa teraz na to, co jego przyjacioom musiao si wydawa przed pitnastu laty fantastyczn i niedorzeczn igraszk: Kt chcia mi wtedy wierzy, e zostanie to kiedy zbudowane!" Najwiksza z dotychczas zaprojektowanych na wiecie hal zgromadze skadaa si z jednego pomieszczenia, ale takiego, ktre mogo pomieci 150-180 tysicy stojcych suchaczy. W gruncie rzeczy

185

chodzio, mimo negatywnego stosunku Hitlera do mistycznych pogldw Himmlera i Rosenberga, o miejsce kultu, ktre z biegiem stuleci miao dziki tradycji oraz otaczaniu czci zyska podobne znaczenie co katedra w. Piotra w Rzymie dla katolikw. Bez tego rodzaju kultowego ta wysiki podejmowane w celu wzniesienia centralnej budowli Hitlera byyby bezsensowne i niezrozumiae. Koliste wntrze miao prawie niewyobraaln rednic - 250 metrw; na wysokoci 220 metrw byoby wida zakoczenie ogromnej kopuy, ktra 98 metrw nad podog przechodziaby w lekko paraboliczn krzywizn. Wzorcem by dla nas w pewnym sensie rzymski Panteon. Kopua berliska rwnie miaa otrzyma okrgy otwr, przez ktry wpadaoby wiato, ale tylko sam otwr mia 46 metrw rednicy, a wic by wikszy od caej kopuy Panteonu (43 metry rednicy) i katedry w. Piotra (44 metry). Wntrze pomieszczenia odpowiadao siedemnastokrotnej pojemnoci katedry w. Piotra. Wntrze miao by urzdzone moliwie prosto: na obwodzie koa o rednicy 140 metrw w trzech odcinkach wznosiy si trybuny trzydziestometrowej wysokoci, rozmieszczone kolicie. Wieniec ze stu prostoktnych filarw z marmuru, ktre mimo 24 metrw wysokoci miay jeszcze prawie normalne, do przyjcia wymiary, przerywaa znajdujca si naprzeciw wejcia pidziesiciometrowej wysokoci i dwudziestoomiometrowej szerokoci nisza, ktra miaa by wyoona zot mozaik. Przed ni umieszczona bya jedyna ozdoba alegoryczna: na marmurowym cokole czternastometrowej wysokoci sta pozacany orze Rzeszy, trzymajcy w szponach swastyk otoczon limi dbowymi. W ten sposb owo insygnium wadzy stanowio jednoczenie zakoczenie i point reprezentacyjnej ulicy Hitlera. Gdzie pod tym znakiem znajdowao si miejsce, skd fuhrer narodu kierowa mia swe ordzia do narodw przyszej Rzeszy. Staraem si wyeksponowa to miejsce, ale tutaj wyszy na jaw wady architektury, ktra zatracia proporcje: Hitler rozpywa si w niej w optyczn nico. Z zewntrz kopua przypominaaby zielon gr o wysokoci 230 metrw, gdy miaa by pokryta patynowymi pytami miedzianymi. Na szczycie przewidziano czterdziestometrow szklan latarni na moliwie lekkiej konstrukcji metalowej. Nad latarni siedzia na swastyce orze. Kopulast bry zdobi mia nieprzerwany cig filarw dwudziestometrowej wysokoci. Uwydatniajc ten element obiecywaem sobie wprowadzenie skali uchwytnej jeszcze dla oka ludzkiego - z pew-

186

noci prna nadzieja. Kopulasta gra spoczywaa na kwadratowym kamiennym klocu z jasnego granitu, o boku 315 metrw i wysokoci 74 metry. Wielko potnego prostopadocianu podkrelay: gzyms z drobnych elementw, cztery wizki rowkowanych filarw na czterech rogach oraz kolumnada wysunita w stron placu3. Kolumnad oskrzydlay dwie rzeby pitnastometrowej wysokoci. Hitler okreli ich alegoryczn tre, kiedy sporzdzalimy pierwsze szkice projektu: jedna przedstawiaa Atlasa podtrzymujcego sklepienie nieba, druga bogini Tellus unoszc kul ziemsk. Niebo i ziemi zamierzano pokry emali, a na to naoy zote kontury oraz gwiazdozbiory. Cakowita kubatura tej budowli osigaa ponad 21 milionw metrw szeciennych 4; waszyngtoski Kapitol wielokrotnie utonby w tej masie: liczby i wielkoci wprost astronomiczne. Hala nie bya jednak w adnym wypadku obdnym pomysem bez widokw na urzeczywistnienie. Nasze plany nie naleay do kategorii innych, podobnie pompatycznych, zatracajcych rozmiary projektw, ktre naszkicowali na przykad architekci Claude Nicolas Ledoux i Etienne L. Boullee, jako podzwonne dla francuskiego krlestwa Burbonw lub dla uwietnienia rewolucji, prze czym nigdy nie zamierzano urzeczywistni tych idei. Rwnie ich plany budowlane przewidyway rozmiary nie ustpujce tym, jakich da Hitler5. Natomiast w celu wzniesienia naszej wielkiej hali i pozostaych budowli, majcych otacza przyszy Adolf-Hitler-Platz, ju przed 1939 rokiem wyburzono wiele starych budynkw w pobliu Reichstagu, rozpoczto badania podoa, wykonano szczegowe rysunki i modele naturalnej wielkoci. Na fasad zewntrzn zakupiono ju granitu za milionowe sumy, i to nie tylko w Niemczech, lecz na specjalny rozkaz Hitlera, mimo braku dewiz, take w poudniowej Szwecji i Finlandii. Podobnie jak wszystkie pozostae gmachy przy piciokilometrowej luksusowej ulicy Hitlera, rwnie i ta budowla miaa by gotowa za jedenacie lat, w 1950 roku. Poniewa na budow hali przewidziano najduszy okres, uroczyste pooenie kamienia wgielnego ustalono na rok 1940. Zbudowanie wolnego sklepienia nad pomieszczeniem o rednicy 250 metrw nie stanowio pod wzgldem technicznym adnego problemu 6. Konstruktorzy mostw lat trzydziestych opanowali bez trudu analogiczn konstrukcj z elbetonu, o idealnej statyce. Czoowi statycy niemieccy obliczyli, e moliwe jest nawet masywne sklepienie o takiej rozpitoci. Zgodnie ze swoimi pogldami o wartoci ruin" chtnie uniknbym stosowania stali, ale w tym przypadku Hitler wysun zastrzeenia: Mogoby si przecie zdarzy, e w kopu trafi

187

bomba lotnicza i uszkodzi sklepienie. Jak pan sobie wyobraa napraw przy grobie zawalenia?" Mia racj, dlatego kazalimy skonstruowa stalowy szkielet, na ktrym miaa by zawieszona wewntrzna szala kopuy. Mury jednak, podobnie jak w Norymberdze, miay by bardzo masywne; wraz z kopu wytwarzay olbrzymie siy nacisku, ktre musia przejmowa niezwykle mocny fundament. Inynierowie zdecydowali si na betonowy kloc o objtoci ponad 3 milionw metrw szeciennych. Aby sprawdzi trafno naszych oblicze, ktre przewidyway zapadnicie si fundamentu w piachach brandenburskich o kilka centymetrw, zbudowano pod Berlinem prbny fundament7. Jest on dzisiaj jedynym zachowanym wiadectwem tej budowli, nie liczc rysunkw i zdj modeli. Podczas sporzdzania planw obejrzaem katedr w. Piotra w Rzymie. Byem rozczarowany, poniewa jej wielko nie pozostawaa w adnej proporcji do wraenia, jakie rzeczywicie odczuwa zwiedzajcy. Ju przy rozmiarach tego rzdu wraenie, jak stwierdziem, nie ronie nadal proporcjonalnie do wielkoci budowli. Obawiaem si wwczas, e i oddziaywanie naszej wielkiej hali zawiedzie oczekiwania Hitlera. Pogoski o planowaniu tej olbrzymiej budowli dotary do eksperta zajmujcego si sprawami ochrony przeciwlotniczej w Ministerstwie Lotnictwa Rzeszy, radcy ministerialnego Knipfera. Wyda on wanie urzdowe wytyczne odnonie do wszystkich przyszych budowli, ktre w celu zmniejszenia skutecznoci atakw bombowych miay by wznoszone moliwie daleko od siebie. Tu za, w centrum miasta i Rzeszy, powstawaa budowla, ktra przy niskim puapie chmur stanowiaby idealny punkt orientacyjny dla nieprzyjacielskich bombowcw: wrcz drogowskaz do centrum rzdowego, lecego dokadnie na poudnie i pnoc od kopuy. Przedoyem te zastrzeenia Hitlerowi, ale by on nastrojny optymistycznie: Goring zapewni mnie, e do Niemiec nie przedostanie si aden nieprzyjacielski samolot. Nie pozwolimy przeszkadza sobie w naszych planach". Hitler uparcie trzyma si idei wzniesienia kopulastej budowli; idea ta owadna nim wkrtce po uwolnieniu z twierdzy i trwa przy niej pitnacie lat. Kiedy po zakoczeniu naszych planw dowiedzia si, e rwnie Zwizek Radziecki zamierza ku czci Lenina wznie budowl kongresow, ktrej wysoko ma przekroczy 300 metrw, bardzo si zirytowa. Najwyraniej popsua mu humor perspektywa, e to nie on wzniesie najwysz monumentaln budowl wiata; jednoczenie przygnbiaa go widocznie wiadomo, e nie moe prostym rozkazem udaremni zamiaru Stalina. W kocu pocieszy si tym, e jego budowla

188

pozostanie jednak jedyn w swoim rodzaju: C znaczy jeden drapacz chmur wicej lub mniej, troch wyszy albo troch niszy. Kopua - ona odrnia nasz budowl od wszystkich innych!" Ju w toku wojny ze Zwizkiem Radzieckim mogem czasem zauway, e myl o moskiewskiej konkurencyjnej budowli bardziej go jednak gnbia, ni chcia kiedykolwiek przyzna. Teraz", powiedzia, z ich budowl bdzie na zawsze koniec". Kopulast budowl otaczay z trzech stron zbiorniki wodne, a jej odbicie miao potgowa wraenie. Mylano nawet nad rozszerzeniem dla tego celu Sprewy w jeziorko; co prawda statki musiayby wtedy mija plac przed hal, przepywajc dwuramiennym tunelem. Czwarta, poudniowa strona dominowaa nad rozlegym placem, pniejszym Adolf-Hitler-Platz. Tutaj miay si odbywa l maja doroczne wiece, ktre dotychczas organizowano na polach Tempel-hofu8. W celu zapewnienia frekwencji na masowych wiecach Ministerstwo Propagandy dziaao wedug pewnego schematu. W 1939 roku Karl Hanke opowiedzia mi o rnych stopniach zwoywania uczestnikw, w zalenoci od potrzeb politycznych i propagandowych. Poczwszy od zwoywania uczniw, by wiwatowali na cze zagranicznej osobistoci, a do mobilizowania milionw robotnikw, dla kadego przypadku istnia okrelony schemat. Sekretarz stanu mwi ironicznie o zwoywaniu jubli". Aby zapeni ten plac, stosowano by w przyszoci zawsze najwyszy stopie zwoywania jubli, poniewa miecio si tu milion osb. Naprzeciw kopulastej hali plac ograniczaa z jednej strony nowa siedziba Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, z drugiej biurowiec Kancelarii Rzeszy, w rodku zostawilimy wolny widok z luksusowej ulicy na kopu. By to jedyny przewit w zamknitym wokoo budowlami placu-olbrzymie. Obok hali zgromadze najwiksz i najbardziej interesujc z psychologicznego punktu widzenia budowl by paac Hitlera. W tym wypadku rzeczywicie nie jest przesad mwi nie o mieszkaniu kanclerza, lecz o paacu. Rwnie nim zajmowa si Hitler, jak wskazuj zachowane szkice, ju od listopada 1938 roku9. Nowy paac fuhrera pozwala dostrzec jego potgujc si z biegiem czasu potrzeb imponowania; wymiary tej budowli w porwnaniu z pocztkowo uytkowanym mieszkaniem kanclerskim Bismarcka wzrosy sto pidziesit razy. Paac Hitlera mg si nawet mierzy z legendarnym terenem paacowym Nerona, zotym domem", o powierzchni ponad milion

189

metrw kwadratowych: pooony w centrum Berlina mia zajmowa, wraz z nalecymi do niego ogrodami, 2 miliony metrw kwadratowych. Z pomieszcze recepcyjnych przez cay cig sal szo si do jadalni, w ktrej mogyby ucztowa naraz tysice ludzi. Na organizowanie bankietw przewidziano osiem olbrzymich sal10. Teatr o czterystu miejscach - naladownictwo ksicego teatru zamkowego z okresu baroku i rokoko, mia by wyposaony w najnowoczeniejsze urzdzenia sceniczne. Przez szereg kolumnad Hitler mg dociera ze swej pywatnej dzielnicy mieszkaniowej do wielkiej kopulastej budowli. Zaraz po drugiej stronie znajdowa si cig pomieszcze roboczych, w ktrych centrum mieci si gabinet do pracy. Swymi wymiarami przewysza on wielokrotnie sal przyj prezydentw amerykaskich 11. Hitlerowi tak bardzo podoba si dugi marsz dyplomatw w dopiero co wykoczonej Kancelarii Rzeszy, e w nowej budowli yczy sobie podobnego rozwizania. Podwoiem wobec tego drog dyplomatw, tak e wynosiaby p kilometra. W porwnaniu z dawn Kancelari Rzeszy z 1931 roku, nazwan przez Hitlera budynkiem administracyjnym koncernu mydlarskiego, jego wymagania wzrosy tymczasem l2 siedemdziesiciokrotnie .Obrazuje to skal potgowania si megalomanii Hitlera. A pord tej wietnoci ustawiby on w sypialni, o stosunkowo skromnych wymiarach, swoje polakierowane na biao ko. Nienawidz w sypialni wszelkiego przepychu", powiedzia mi kiedy. Najlepiej czuj si w prostym, zwykym ku". W 1939 roku, kiedy plany te przybray uchwytn posta, propaganda goebbelsowska cigle jeszcze podtrzymywaa wiar w przysowiow skromno i prostot Hitlera. Aby nie osabia tego przekonania, prawie nikogo nie wtajemnicza on w plany wzniesienia swego prywatnego paacu i przyszej Kancelarii Rzeszy. Wobec mnie uzasadni swoje dania, gdy kiedy zim spacerowalimy po niegu: Widzi pan, ja sam zadowolibym si take prostym, maym domem w Berlinie. Mam dostateczn wadz i powaanie; nie potrzebuj tej wystawnoci, aby si wynosi. Ale niech mi pan wierzy: ci, ktrzy przyjd po mnie, bd bardzo potrzebowali takiej oprawy. Wielu z nich bdzie si mogo utrzyma tylko w ten sposb. Trudno uwierzy, jak wielk wadz nad otoczeniem daje to osobie miernego ducha, jeli moe ona wystpowa w tak wspaniaych warunkach. Takie pomieszczenia o wielkiej przeszoci historycznej podnios take przecitnego nastpc do historycznej rangi. Widzi pan, dlatego musimy to zbudowa jeszcze za mego ycia:

190

bym tam jeszcze zamieszka i by duch mj nada tej budowli tradycj. Jeli pomieszkam tam choby kilka lat, to ju wystarczy". W przemwieniach do robotnikw budowlanych zatrudnionych przy wznoszeniu Kancelarii Rzeszy, oddanej do uytku w 1938 roku, Hitler wypowiedzia si podobnie, nie ujawniajc naturalnie ju do daleko zaawansowanych planw: jako fiihrer i kanclerz narodu niemieckiego nie wejdzie on do dawnych zamkw; dlatego te odmwi zajcia paacu prezydenta Rzeszy, gdy nie bdzie mieszka w domu byego marszaka dworu. Jednake i w tej dziedzinie pastwo utrzyma reprezentacyjno godn krlw i cesarzy 13. Hitler zabroni nam jednak wtedy ustala koszty tych budowli, a my posusznie pozostawilimy plany nawet bez oblicze kubatury, ktre sporzdziem po raz pierwszy dopiero teraz, po upywie wierwiecza. Day one nastpujce zestawienie:
1. Kopulasta hala 2. Paac mieszkalny 3. Pomieszczenia robocze wraz z Kancelari Rzeszy 4. Podlege jej kancelarie 5. Siedziba Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu 6. Nowy gmach Reichstagu 21 000 000 m3 l 900 000 m3 l 200 000 m3 200 000 m3 600 000 m3 350 000 m3 25 250 000 m3

Chocia wielkie rozmiary budowli zmniejszyy koszt jednego metra szeciennego, to jednak oglne wydatki ledwie mona sobie wyobrazi. Te olbrzymie pomieszczenia wymagay bowiem potnych murw i odpowiednio gbokich fundamentw; poza tym mury zewntrzne miay by z cennego granitu, ciany wewntrzne z marmuru, a drzwi, okna, sufity i tak dalej z najkosztowniejszych materiaw. Prawdopodobnie raczej zanione byoby oszacowanie kosztw samych tylko budowli przy Adolf-Hitler-Platz na 5 miliardw DM 14. Zmian nastrojw spoeczestwa, otrzewienie, jakie zaczo si w 1939 roku rozprzestrzenia po caych Niemczech, sygnalizowaa nie tylko konieczno zwoywania manifestacji tam, gdzie jeszcze dwa lata temu Hitler mg liczy na spontaniczne przyjcie. On sam odsun si tymczasem od podziwiajcych go mas. Czciej ni dawniej bywa gburowaty i niecierpliwy, jeli tum na placu Wilhelma domaga si czasami jego widoku. Przed dwoma laty wielokrotnie odbywa drog do historycznego balkonu", teraz krzycza niekiedy na swych adiutantw proszcych go, eby si pokaza: Dajcie mi z tym spokj!"

191

Ta pozornie marginesowa obserwacja czy si z obrazem przyszego Adolf-Hitler-Platz. Pewnego dnia bowiem owiadczy mi: Nie jest przecie wykluczone, e kiedy bd zmuszony podj niepopularne rodki. Moe doj wtedy do rozruchw. Trzeba przygotowa si z gry na t sytuacj: wszystkie okna w budynkach na tym placu otrzymaj cikie, stalowe, odporne na kule, przesuwane okiennice drzwi musz by take ze stali, a jedyne dojcie do placu zamknite zostanie cik, elazn kratownic. Centrum Rzeszy musi by przystosowane do obrony jak twierdza". Uwaga ta zdradzaa niepokj, ktry dawniej by mu obcy. Ujawni si on ponownie przy rozwaaniu pooenia koszar gwardii przybocznej, ktra tymczasem rozwina si w cakowicie zmotoryzowany, najnowoczeniej uzbrojony puk. Hitler przesun jej kwater prawie do samej osi poudniowej. Co pan myli jeli zdarz si kiedy zamieszki!", powiedzia. A pokazujc na ulic studwudziestometrowej szerokoci, doda: Jeli bd tu jecha do mnie ca szerokoci w swych pojazdach opancerzonych, to nikt im nie stawi oporu". Moliwe, e o zarzdzeniu tym dowiedziay si wojska ldowe i zapragny by jeszcze bliej ni SS, moliwe, e Hitler nakaza to sam - w kadym razie na yczenie Dowdztwa Wojsk Ldowych i przy aprobacie fuhrera berliskiemu pukowi wartowniczemu Gross-deutschland" dano do dyspozycji plac pod budow koszar w jeszcze mniejszej odlegoci od hitlerowskiego centrum 15. Projektujc fasad paacu, niewiadomie daem wyraz owemu oderwaniu si Hitlera od narodu - Hitlera, ktry w ewentualnej sytuacji by zdecydowany strzela do wasnego narodu. W fasadzie nie byo ani jednego otworu, poza wielk stalow bram i drzwiami prowadzcymi na balkon, z ktrego Hitler mgby si pokazywa tumowi; tylko e balkon ten wisia nad tumem na wysokoci 14 metrw, a wic piciu piter mieszkalnych. Jeszcze dzisiaj wydaje mi si, e ten zdecydowanie odpychajcy fronton trafnie charakteryzowa odizolowanie fuhrera, ktry tymczasem pogra si w samouwielbieniu. Kiedy bdc w wizieniu przypomniaem sobie ten projekt z jego czerwonymi mozaikami, kolumnami, lwami z brzu i pozacanymi profilami, wydawa mi si pogodny, niemal miy. Ale kiedy zobaczyem kolorowe zdjcia modelu po dwudziestu jeden latach, mimo woli przypomniaem sobie despotyczn architektur z filmu Cecila B. de Mule'a. Obok fantastycznoci uwiadomiem sobie jednoczenie groz tej architektury, stanowicej wierne odbicie tyranii.

192

Przed wojn umiaem si z kaamarza, jaki podarowa Hitlerowi nieoczekiwanie architekt Brinckmann, podobnie jak Troost zajmujcy si pocztkowo architektur parowcw. Brinckmann da owemu utensylium dostojn obudow z wieloma ozdbkami, zawijasami i stopniami - a tam, pord tego przepychu znajdowa si zupenie samotny i opuszczony kaamarz dla gowy pastwa": malutka kaua atramentu. Jeszcze nigdy nie widziaem czego tak nienaturalnego. Jednak wbrew moim oczekiwaniom Hitler nie odrzuci kaamarza, lecz wychwala ponad wszelk miar t atramentow budowl z brzu. Nie mniejszy sukces odnis Brinckmann projektujc dla Hitlera fotel do biurka. Mia on wrcz goringowskie wymiary i przypomina swego rodzaju tron: na grnej krawdzi oparcia umieszczone byy dwie ogromne, zocone piniole. Obydwa te przedmioty wydaway mi si parweniuszowskie w swej przesadnej napuszonoci. Jednak od 1937 roku Hitler swym rosncym zachwytem popiera t skonno do przepychu. Znalaz si znowu na wiedeskiej Ringstrasse, ktr opuszcza kiedy przepeniony podziwem; powoli, ale nieustannie oddala si coraz bardziej od teorii Troosta. A ja razem z nim; moje projekty bowiem z tego okresu miay coraz mniej wsplnego z tym, co uwaaem za swj styl". To odchodzenie od pocztkowych prac uwidacznia nie tylko reprezentacyjny ogrom moich budowli. Nie czyo ich take ju nic z doryckim charakterem, do ktrego pierwotnie dyem, stay si one czyst sztuk upadku". Bogactwo, niewyczerpane rodki oddawane do mojej dyspozycji oraz hitlerowska ideologia partyjna skieroway mnie ku stylowi, ktry raczej nawizywa do penych przepychu paacw wschodnich wadcw. Na pocztku wojny stworzyem teori, ktr wyoyem na przyjciu w paryskim Maximie" gronu artystw francuskich i niemieckich; znajdowali si wrd nich Cocteau i Despiau. Rewolucja francuska, mwiem, przyniosa po pnym rokoko nowe odczucie stylu. Nawet najprostsze meble zachowyway najpikniejsze proporcje. Najczystszym jego wyrazem byy projekty budowlane Boulleego. Po tym rewolucyjnym stylu przyszed nastpnie dyrektoriat, ktry stosowa bogate rodki jeszcze z lekkoci i smakiem. Zwrot nastpi dopiero z chwil pojawienia si stylu empire: z kadym rokiem coraz to nowe elementy rozpleniay si ornamentami przepychu na cigle jeszcze klasycznych ksztatach, a w kocu pny empire sta si prawie nieprzecigniony pod wzgldem luksusu i bogactwa. Oznaczao to koniec ewolucji stylu, ktry tak obiecujco pojawi si wraz z konsulatem, a jednoczenie przejcie od rewolucji do okresu cesarstwa

193

napoleoskiego. Ewolucja sygnalizowaa zarazem rozkad, a tym samym zwiastowaa koniec ery napoleoskiej. Tutaj na przestrzeni zaledwie okoo dwudziestu lat, mwiem, mona zaobserwowa to, co na og dokonuje si w cigu stuleci: ewolucja od budowli doryckich wczesnej staroytnoci a do szczelinowatych barokowych fasad pnej epoki helleskiej, jakie stoj na przykad w Baalbeck; romaskie budowle z pocztku redniowiecza oraz zbankrutowany pny gotyk z koca tego okresu. Rozumujc konsekwentnie, musiabym na przykadzie pnego empiru stwierdzi dalej, e rwnie plany budowli zaprojektowanych przeze mnie dla Hitlera zapowiadaj koniec reimu, a zatem upadek Hitlera wyczuwalny jest poniekd w tych projektach. Ale wwczas nie dostrzegaem tego. Podobnie jak otoczenie Napoleona widziao zapewne tylko przejaw siy w przeadowanych salonach pnego empiru i dopiero przysze pokolenia odkryy w nich zapowied jego upadku, rwnie otoczenie Hitlera uwaao kaamarzow gr za to stosowne dla geniusza dyplomacji i akceptowao kopulast hal jako wyraz hitlerowskiej potgi. Ostatnie budowle, zaprojektowane w 1939 roku, byy rzeczywicie czystym neoempirem, przypominay styl, ktry sto dwadziecia pi lat wczeniej, na krtko przed upadkiem Napoleona, wyraa przeadowanie, mani pozacania, umiowanie przepychu i rozkad. Nie tylko styl, lecz take ogrom tych budowli ujawnia bez osonek zamiary Hitlera. Pewnego dnia, na pocztku lata 1939 roku, wskaza na ora Rzeszy, trzymajcego w szponach insygnia wadzy, ktry mia wznosi si nad kopulast budowl na wysokoci 290 metrw: To tutaj zostanie zmienione. Tutaj orze nie powinien ju sta nad swastyk, bdzie panowa nad kul ziemsk! Ukoronowaniem tej najwikszej budowli wiata musi by orze nad kul ziemsk" 16. Na zdjciach modeli, ktre kazaem zrobi wedug planw tych budowli, jeszcze dzisiaj wida zmian wprowadzon przez Hitlera do pierwotnych projektw. W kilka miesicy pniej zacza si druga wojna wiatowa.
Jako miejsce przyszych posiedze plenarnych przewidziano, w zachowanym dotychczas planie, sal o powierzchni 2100 m2. 2 Z tego okresu pochodz szkice robocze do tego projektu. Rwnie 5 listopada 1936 r. Hitler sporzdzi szkice do przedoonych przeze mnie pierwszych planw. 3 Kolumny te, majce 30 m wysokoci, skaday si z walcw o rednicy 3 m, ktre amane byy z czerwonego granitu w Szwecji ju po rozpoczciu wojny.
1

194

Na 21 min m3 skada} si: okrga cz z kopua 9 400 ty. m3, kwadratowy cok 9500 ty. m3, cztery halle 2200 ty. m3 i latarnia 8 ty. m3. 5 Wedug K. Lankheita (Der Tempel der Vernunf't, Bazylea 1968) kopua budowli kultowej, zaprojektowanej przez Elienne L. Boullecgo okoo 1793 r. dla uwietnienia rewolucji francuskiej, miaa rednic 260 m. 6 Szczeglny problem kadego pomieszczenia kopulastego stanowi akustyka. Sawni akustycy wyliczyli jednak, ku naszemu uspokojeniu, e po zastosowaniu pewnych rodkw zapobiegawczych nic bdzie powodu do obaw. 7 Aby wyrwna wszelkie rnice wynikajce z waciwoci gruntu, a jednoczenie zagci go pod w pywem ciaru. inynierowie budowlani zalecali pooenie jednolitej pyty fundamentowej o wymiarach 320+320 m. sigajcej na gboko 30 m. 8 Jedna o tego placu wynosia 500 m. druga 450 m. 9 Szkice do tych budowli narysowa Hitler 5 listopada 1936 r., w grudniu 1937 r. (may teatr) i w marcu 1940 r. (may teatr). Mieszkanie kanclerskie Bismarcka na Wilhelmstrasse miao kubatur 13 ty. 3 m . Nowy, planowany na 1950 r. paac fuhrera obejmowaby, bez cigu pomieszcze roboczych, l 900 ty. m3 . Cig ten mia l 200 ty. m 3 . Oglna kubatura 3 100 ty. m3 pozwoliaby Hitlerowi odpowiednio zdystansowa planowana przez Goringa budowl o kubaturze 580 ty. m3, dlatego Hitler nie wraca ju do tej sprawy. Fasada paacu Hitlera od strony ogrodu, majca 280 m. nie moga dorwna dugoci paacowi Ludwika X I V w Wersalu (576 m), ale t y l k o dlatego, e teren nie pozwala na osignicie takiej dugoci, i budowla musiaa mie dwa skrzyda, przyjmujc ksztat litery U. Kade z tych skrzyde mierzyo 195 m; oglna dugo frontu od strony ogrodu wynosia wic 670 m. a tym samym przewyszaa dugo paacu w Wersalu prawie o100 m. Zachowa si rzut poziomy pomieszcze parterowych tego paacu: na tej podstawie mog zrekonstruowa zaplanowane osobicie przez Hitlera pomieszczenia i przewidywany rozkad poszczeglnych sal. Z wielkiego placu wchodzio si przez olbrzymi bram na honorowy dziedziniec dugoci 110 m z przejciami na dwa nastpne, otoczone kolumnami. Z honorowego dziedzica przechodzio si do pomieszcze gocinnych, znajdujcych si za szeregiem sal. Powstawao przy tym kilka cigw sal. majcych wier kilometra dugoci: cig pomieszcze od pnocnej strony paacu miaby a 380 m dugoci. Std przez przedpokj docierao si do wielkiej sali jadalnej o wymiarach 92+32 m. czyli 2940 m 2 . Natomiast cae mieszkanie kanclerskie Bismarcka miao tylko 1200 m2;bcz trudu wic zmiecioby si w tej sali. W normalnych warunkach w sali jadalnej potrzeba na osob 1,5 m2; w tej sali zatem mogoby zasiada przy stoach jednoczenie prawie 2 tysice goci. 10 Osiem sal dla goci zajoby w sumie powierzchni 15 ty. m 2 . Teatr mia otrzyma 400 wygodnych foteli. Przy normalnie praktykowanym w teatrach rozstawieniu foteli liczca 320 m2 powierzchnia pod miejsca siedzce pomieciaby na parterze 800 widzw, a na balkonie dodatkowo 150 widzw; Hitler przewidzia dla siebie oddzieln lo. 11 Sala przyj (Fast Room) w Biaym Domu w Waszyngtonie ma okoo 2500 3 m , sala przyj w paacu Hitlera miaaby 21 ty. m3. Droga, ktr pokonywali dyplomaci w Kancelarii Rzeszy z 1938 r., wynosia 220 m. nowa droga miaa liczy 504 m. Prowadzia ona przez pomieszczenie gocinne o wymiarach 34*36 m, hal o beczkowym sklepieniu 180*67 m. sal kwadratow 28*28 m, galeri dugoci 220 m i przedpokj 28*28 m. Rnica w porwnaniu do oglnej dugoci w y n i k a z gruboci murw.

195

cznie z cigiem pomieszcze kanclerskich w poudniowo-wschodniej czci paacu o kubaturze 200 ty. m3 osignito by l 400 ty. m3, poniewa kancelarie te rozlokowane byy take w nowej Kancelarii Rzeszy, podczas gdy budowla Siedlera miaa 20 t y s . m 2 13 Rwnie z okazji zatknicia wiechy na Kancelarii Rzeszy 2 sierpnia 1938 r. Hitler powiedzia: "Jestem nie tylko kanclerzem Rzeszy, lecz take obywatelem. Jako obywatel mieszkam jeszcze dzisiaj w tym samym mieszkaniu, ktre miaem przed objciem wadzy. Jednak jako kanclerz Rzeszy i fuhrer narodu niemieckiego chc, aby Niemcy mogy by tak reprezentowane jak kade inne pastwo, a waciwie przeciwnie, lepiej ni wszystkie inne pastwa. A ponadto rozumiecie, e jestem za dumny, by wchodzi do dawnych zamkw. Nowa Rzesza sama zbuduje sobie nowe pomieszczenia i budowle. W innych pastwach w Moskwie siedzib wadz jest Kreml, w Warszawie Belweder, w Budapeszcie Zamek Krlewski, w Pradze Hradczany, wszdzie co gotowego! Tylko ja mam ambicj, aby nowej ludowej Rzeszy Niemieckiej wystawi budowle, ktrych si ona nie powstydzi take w porwnaniu z tymi dawnymi ksicymi obiektami. Przede wszystkim jednak: nowa republika niemiecka nie musi korzysta z miejsca przy stole ani z noclegw w dawnych apartamentach krlewskich! Jeli inni mieszkaj na Kremlu, Hradczanach czy jakim zamku, to my bdziemy reprezentowa Rzesz w budowlach, ktre pochodz z naszej epoki... Kto wprowadzi si do tych budowli, tego nie wiem. Daj Boe, eby to byli najlepsi synowie naszego narodu, obojtnie z jakiej warstwy bd si wywodzi. Ale wiem jedno, e nikt na wiecie nie bdzie patrzy na nich z gry, choby ci synowie naszego narodu pochodzili z najniszych warstw. W momencie gdy kto zostaje powoany do reprezentowania Niemiec, jest rwny kademu krlowi czy cesarzowi". A na uroczystoci oddania do uytku Kancelarii Rzeszy, 9 stycznia 1939 r., powiedzia: Nie zgodziem si wprowadzi do tak zwanego paacu prezydenta Rzeszy. Dlaczego, moi rodacy? W domu tym miaszka dawniej marszaek dworu. I wiedzcie, fuhrer narodu niemieckiego nic bdzie zajmowa domu. ktry kiedy nalea do marszaka dworu! Wolabym wprowadzi si na czwarte pitro prywatnej kamienicy ni do tego zamku. Nie mogem zrozumie dawnej republiki. Panowie utworzyli republik, zlikwidowali star Rzesz, nastpnie wprowadzili si do byego mieszkania marszaka dworu. To jest postpowanie niegodne. niemieccy robotnicy! Nic mieli oni siy, aby swemu wasnemu pastwu natychmiast nada wasne, nowe oblicze. Moim postanowieniem byo i pozostao, aby nowe pastwo otrzymao wasn reprezentacj!" Hitler czu wic wyranie potrzeb uzasadnienia swej osobistej reprezentacji, co nie byo dziwne przy rozmachu jego przyszych planw, znanych tylko jemu i mnie. 14 Koszt jednego metra szeciennego hali szacowaem na okoo 200 DM. a w przypadku innych budowli na 300 DM. 15 Plac budowy koszar SS znajdowa si na poudnie od Sudbahnhof. w odlegoci 7 km od hitlerowskiego centrum; plac pod koszary puku wartowniczego "Grossdeutschland" przewidziany by zaledwie w odlegoci 800 m na pnoc od kopulastej hali. 16 Nawet jeszcze 8 maja 1943 r. Goebbels zanotowa w swym dzienniku: fuhrer daje wyraz, swej niewzruszonej pewnoci, e Rzesza opanuje kiedy ca Europ. Bdziemy musieli w t y m celu stoczy jeszcze bardzo wiele walk, ale doprowadza one niewtpliwie do najwspanialszych sukcesw. Od tego momentu wytyczona jest praktycznie droga do zdobycia panowania nad wiatem. Kto posiada Europ, ten zdobdzie przewodnictwo nad wiatem".

12

196

Rozdzia 12

POCZTEK KRYZYSU

Mniej wicej na pocztku sierpnia 1939 roku jechalimy z Hitlerem w niefrasobliwym nastroju do herbaciarni na Kehlsteinie. Duga kolumna samochodw wspinaa si po biegncej spiral drodze, ktr Bormann kaza wyku w skaach za pomoc adunkw wybuchowych. Przez wysok bram z brzu dostalimy si do wyoonej marmurem hali, przesyconej grsk wilgoci, i wsiedlimy do windy z wypolerowanego do poysku mosidzu. W czasie jazdy na wysoko pidziesiciu metrw Hitler powiedzia nagle, jakby pogrony w rozmowie z samym sob: Moe ju wkrtce zdarzy si co bardzo wielkiego. Nawet gdybym musia wysa Goringa... W razie czego pojechabym i sam. Stawiam wszystko na t kart". Skoczyo si na tych uwagach. Niecae trzy tygodnie pniej, 21 sierpnia 1939 roku, dowiedzielimy si, e niemiecki minister spraw zagranicznych prowadzi rokowania w Moskwie. Przy kolacji Hitlerowi wrczono kartk. Przebieg j oczyma, poczerwienia, chwil patrzy nieruchomym wzrokiem przed siebie, potem uderzy w st, a zadwiczao szko, i wykrzykn wrzaskliwym gosem: Mam ich! Mam ich!" Natychmiast jednak opanowa si; nikt nie mia zapyta, co si stao, kolacja trwaa dalej. Po kolacji Hitler wezwa do siebie mczyzn ze swojego otoczenia: Zawrzemy pakt o nieagresji z Rosj. Prosz, czytajcie! To depesza od Stalina!" Depesza bya zaadresowana do kanclerza Rzeszy Hitlera" i donosia krtko o zawarciu porozumienia. By to najbardziej zaskakujcy, sensacyjny zwrot, jaki sobie mogem wyobrazi: depesza, kawaek papieru, ktry po przyjacielsku poczy oba nazwiska - Stalina i Hitlera. Potem wywietlono nam film z defilady Armii Czerwonej

197

przed Stalinem, z ogromn iloci wojska. Hitler wyrazi satysfakcj ze zneutralizowania owej potgi wojskowej i zwrci si do swoich adiutantw wojskowych, aby otwarcie przedyskutowa warto tej ogromnej iloci broni i wojska. Pa nadal nie dopuszczono do rozmowy, ale oczywicie powiedzielimy im o nowinie, ktr niedugo podano take przez radio. Kiedy Goebbels komentowa t wiadomo na konferencji prasowej wieczorem 23 sierpnia, Hitler kaza si z nim poczy. Chcia wiedzie, jak zareagowali przedstawiciele prasy zagranicznej. Z byszczcymi jak w gorczce oczyma opowiada nam, co usysza: Ju nie mogo by wikszej sensacji. A gdy jednoczenie w oddali zabrzmiay kocielne dzwony, pewien angielski dziennikarz stwierdzi z rezygnacj: To dzwon pogrzebowy imperium brytyjskiego Na Hitlerze, znajdujcym si tego wieczoru w nastroju euforii, uwaga ta zrobia niesychanie silne wraenie. Uwierzy, e wznis si tak wysoko, i los nie moe mu ju zaszkodzi. Noc stalimy z Hitlerem na tarasie Berghofu i podziwialimy rzadkie zjawisko. Wyjtkowo jaskrawa zorza polarna 1 przez ca godzin zalewaa czerwonym wiatem pooony po przeciwnej stronie legendarny Untersberg, podczas gdy niebo grao wszystkimi kolorami tczy. Ostatni akt Zmierzchu bogw nie mgby si rozgrywa w efektowniejszej scenerii. Nasze twarze i rce byy nienaturalnie zabarwione na czerwono. Widowisko to wywoao nastrj dziwnej zadumy. Nagle Hitler powiedzia, zwracajc si do jednego ze swych adiutantw wojskowych: To zapowiada wiele krwi. Tym razem nie obejdzie si bez uycia siy" 2. Ju od kilku tygodni gwny punkt zainteresowa Hitlera przesun si wyranie na sprawy militarne. Podczas trwajcych czsto godzinami rozmw, z ktrym ze swych adiutantw - pukownikiem Rudolfem Schmundtem do spraw dowdztwa Wehrmachtu, kapitanem Gerhardem Engelem do spraw wojsk ldowych, kapitanem Nicolausem von Belowem do spraw lotnictwa i kapitanem Karlem Jesko von Puttkamerem do spraw marynarki - Hitler prbowa wytworzy sobie jasny obraz swoich planw. Towarzystwo modych i nieuprzedzonych oficerw najwyraniej bardzo mu odpowiadao, zwaszcza e zawsze szuka aprobaty, ktr wrd nich znajdowa prdzej ni w krgu kompetentnej, lecz sceptycznie nastawionej generalicji. W tych dniach jednak, natychmiast po ogoszeniu paktu niemiecko-radzieckiego, adiutantw zastpili polityczni i wojskowi przywdcy Rzeszy, wrd nich Goring, Goebbels, Keitel i Ribbentrop.

198

Przede wszystkim Goebbels mwi otwarcie i z niepokojem o zbliajcym si niebezpieczestwie wojny. Co dziwniejsze, ten dotychczas tak radykalnie nastawiony spec od propagandy uwaa, e ryzyko jest bardzo due, prbowa sugerowa otoczeniu Hitlera zajcie pokojowego stanowiska; wyranie drani go Ribbentrop, w ktrym widzia gwnego przedstawiciela obozu wojennego. My, ludzie z prywatnego otoczenia Hitlera, uwaalimy zarwno Goebbelsa, jak i Goringa. ktry rwnie, opowiada si za utrzymaniem pokoju, za jednostki sabe, zdegenerowane dobrobytem i wygodami, jakie daje wadza, dalekie od chci wystawiania zdobytych przywilejw na ryzyko. Chocia dni owe zadecydoway o tym, e nie zrealizowaem dziea swego ycia, byem przekonany, e interesy osobiste musz ustpi sprawie rozwizania problemw narodowych. Pewno siebie, jaka w tamtych dniach wykazywa Hitler, rozpraszaa ewentualne wtpliwoci. Wydawa mi si wwczas podobny antycznym bohaterom, ktrzy bez wahania, wiadomi swej siy, podejmowali najbardziej awanturnicze przedsiwzicia i doprowadzali je do pomylnego koca 3. Waciwy obz zwolennikw wojny - ktokolwiek by do niego nalea oprcz Hitlera i Ribbentropa posugiwa si takimi mniej wicej argumentami: Zamy, e dziki naszym szybkim zbrojeniom stosunek si militarnych ksztatuje si jak 4 : 1 na nasz korzy. Przeciwnik od momentu zajcia przez nas Czechosowacji zbroi si intensywnie. Do chwili penego rozruchu produkcji potrzebuje on jeszcze co najmniej ptora do dwch lat. Dopiero od roku 1940 moe zacz nadrabia stosunkowo duy dystans, dzielcy go od nas. Kiedy jednak zacznie produkowa tyle co my. nasza przewaga bdzie si stale zmniejsza; aby j wwczas utrzyma, musielibymy produkowa czterokrotnie wicej. Tego za nie zdoamy zrobi. Nawet gdyby przeciwnik mia produkowa poow tego co my, stosunek si zmieniaby si nieustannie na nasz niekorzy. Ponadto obecnie we wszystkich dziedzinach mamy sprzt nowego typu, strona przeciwna natomiast dysponuje przestarzaym" 4. Pogldy takie nie rozstrzygay o decyzjach Hitlera, ale niewlpliwie wpyway na wybr chwili. Na razie i Hitler owiadczy: Zostan moliwie jak najduej w Obersalzbergu, aby by w formie na nadchodzce cikie dni. Do Berlina pojad dopiero wtedy, gdy trzeba bdzie podj decyzje". Ju w kilka dni pniej kolumna samochodowa Hitlera posuwaa si autostrada w kierunku Monachium. Dziesi aut w duych, ze wzgldw bezpieczestwa, odstpach; w jednym z nich moja ona i ja.

199

By pikny, bezchmurny, soneczny dzie koczcego si lata. Ludno, inaczej ni zwykle, milczco przygldaa si przejazdowi Hitlera. Czasem kto pomacha rka. Rwnie w Berlinie w okolicy Kancelarii Rzeszy byo zdumiewajco spokojnie. Dotychczas, ilekro wywieszano sztandar na znak, e Hitler jest na miejscu, wok budynku gromadzili si ludzie, ktrzy pozdrawiali fuhrera, gdy wyjeda lub wraca. W dalszym biegu wydarze nie braem ju naturalnie udziau, tym bardziej e w cigu tych burzliwych dni zwyky rozkad zaj Hitlera zosta mocno zakcony. Od czasu gdy dwr przenis si do Berlina, Hitler by bez przerwy zajty toczcymi si jedna za druga konferencjami; na wsplne posiki nie byo najczciej czasu. Wrd obserwacji, ktre utkwiy mi w pamici, cho wcale si o to nie staraem, znalaz si rwnie nie pozbawiony komizmu widok ambasadora Woch, Bernarda Allolico. Na kilka dni przed atakiem na Polsk zobaczyem go jak zdyszany wpada do Kancelarii Rzeszy. Przybywa z wiadomoci, e Wochy na razie nie mog dotrzyma swych zobowiza sojuszniczych; duce doczy do tej odmowy niemoliwe do spenienia dania natychmiastowej dostawy tak wielkiej iloci sprztu wojskowego i wyrobw przemysowych, e w konsekwencji nastpioby zdecydowane osabienie niemieckich si zbrojnych. Hitler wysoko ocenia warto bojow szczeglnie floty woskiej, dysponujcej nowoczesnymi jednostkami i wielka liczba okrtw podwodnych; podobnie ocenia warto silnego liczebnie lotnictwa woskiego. Przez chwile sdzi, e jego koncepcja poniosa fiasko, zakada bowiem, i zdecydowanie Woch w sprawie przystpienia do wojny dodatkowo zastraszy mocarstwa zachodnie. Peen niepewnoci odoy a t a k na Polsk, do ktrego rozkaz ju wyda. Otrzewienie tych dni wkrtce jednak ustpio znw nastrojom euforii. Kierujc si intuicj Hitler zaoy, e wypowiedzenie wojny przez Zachd wcale nie jest pewne, nawet wobec rezerwy Woch. Odrzuci zaproponowan przez Mussoliniego interwencj. Nic go ju nie powstrzyma, gdy wojsko, trzymane w cigej gotowoci, staje si nerwowe, okres sprzyjajcej jesiennej pogody wkrtce si skoczy, istnieje wic obawa, e w pniejszym okresie deszczw oddziay utkn w polskim bocie. W sprawie Polski Niemcy i Anglia wymieniy noty. Hitler sprawia wraenie przepracowanego, gdy pewnego wieczoru w ogrodzie zimowym rezydencji kanclerskiej z przekonaniem owiadczy w swoim

200

cisym gronie: Tym razem unikniemy bdw roku 1914. Teraz wszystko zaley od tego, aby win zrzuci na przeciwnika. W 1914 roku zrobiono to po partacku. Dzi te projekty not przygotowane przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych s po prostu do niczego. Najlepiej zredaguj te noty sam". Mwic to trzyma w rku zapisan kartk. Przypuszczalnie by to projekt not sporzdzony przez ministerstwo. Poegna si krtko, spiesznie, nie siadajc do posiku, i znik na pitrze. Pniej, w wizieniu, czytaem te noty, ale nie odniosem wraenia, eby Hitlerowi udao si jego dzieo. Przewidywanie Hitlera, e po kapitulacji monachijskiej Zachd raz jeszcze okae si ustpliwy, zostao wsparte informacj wywiadu, wedug ktrej pewien oficer brytyjskiego Sztabu Generalnego zasign jzyka o sile armii polskiej i doszed do wniosku, e opr Polski zostanie szybko zamany. Hitler wiza z tym nadziej, i brytyjski Sztab Generalny zrobi wszystko, by odwie swj rzd od tak bezcelowej wojny. Kiedy jednak 3 wrzenia, w lad za swym ultimatum, mocarstwa zachodnie wypowiedziay wojn, Hitler po chwili zakopotania pociesza siebie i nas, twierdzc, e Anglia i Francja wypowiedziay wojn najwyraniej tylko dla pozoru, by nie straci twarzy przed wiatem; mimo wypowiedzenia wojny - by o tym przekonany - nie dojdzie do dziaa zbrojnych. Zgodnie z tym rozkaza Wehrmachtowi pozostawa w zupenej defensywie. Podejmujc t decyzj sdzi, i wykazuje ogromn przenikliwo polityczn. Po gorczkowej ruchliwoci ostatnich dni sierpnia nastpi dziwny spokj. Na krtko Hitler powrci do swego zwykego rytmu dnia; zacz nawet znowu interesowa si planami architektonicznymi. Swojemu najbliszemu gronu owiadczy: Znajdujemy si wprawdzie w stanie wojny z Angli i Francj, jeli jednak bdziemy unika jakichkolwiek dziaa wojennych, to caa sprawa rozejdzie si po kociach. Ale gdy tylko zatopimy jaki statek i tamci ponios due straty, zwolennicy wojny zaraz zyskaj na sile. Nie macie pastwo nawet pojcia, jacy s ci demokraci: bd si cieszy, jeli uda im si wykrci z caej tej historii. Polsk zostawi po prostu na lodzie!" Nawet gdy niemieckie okrty podwodne znalazy si na dogodnych pozycjach w pobliu francuskiego okrtu wojennego Dunkerque", nie pozwolono im go zaatakowa. Dopiero nalot brytyjski na Wilhelmshaven i zatopienie Athenii" zniweczyy to przekonanie Hitlera. Nie zmieni natomiast zdania, e Zachd jest zbyt saby, zbyt zmurszay i dekadencki, aby na serio rozpocz wojn. Prawdopodobnie nieprzyjemnie mu te byo przyzna si przed swym otoczeniem,

201

a przede wszystkim przed samym sob, e tak wyranie si pomyli, pamitam jeszcze zaskoczenie na wiadomo, e Churchill wszed do brytyjskiego gabinetu czasu wojny jako minister marynarki. Z t fataln informacj prasow w rku Gring pojawi si w drzwiach prowadzcych do pomieszcze mieszkalnych Hitlera. Opad na najbliszy fotel i powiedzia z rezygnacj: Churchill w rzdzie. To oznacza, e wojna naprawd si zaczyna. Dopiero teraz mamy wojn z Angli". Z takich i podobnych obserwacji mona si byo zorientowa, e ten pocztek wojny nie zgadza si z wyobraeniami Hitlera. Na pewien czas wyranie utraci on dotychczasow uspokajajc aur nieomylnego wodza. Owe zudzenia i pobone yczenia byy zwizane z dalekim od rzeczywistoci sposobem pracy i mylenia Hitlera. W istocie rzeczy nie wiedzia on nic o swoich przeciwnikach i nie chcia te wykorzystywa informacji, jakimi dysponowa; ufa raczej swym spontanicznym, dyktowanym przez skrajne lekcewaenie podszeptom, cho czsto byy one sprzeczne. Zgodnie ze sw maksym: zawsze istniej dwie moliwoci, chcia wojny w tym rzekomo korzystnym momencie i i mimo to nie przygotowywa si do niej w dostateczny sposb; w Anglii widzia, jak to kiedy podkreli, naszego wroga numer 15, a mimo to liczy, e jako si z ni dogada. Nie sdz, aby w tych pierwszych dniach wrzenia Hitler w peni zdawa sobie spraw, i rozpta nieodwoaln wojn wiatow. Chcia pj jeszcze krok dalej; by wprawdzie gotw, podobnie jak przed rokiem podczas kryzysu czeskiego, podj zwizane z tym ryzyko, ale przygotowany by tylko na ryzyko, a nie na wielk wojn. Intensywniejsze zbrojenie floty zaplanowano wyranie na pniejszy termin; okrty wojenne i pierwszy wielki lotniskowiec znajdoway si jeszcze w budowie. Hitler wiedzia, e pen zdolno bojow uzyskaj one dopiero wtedy, gdy bd mogy zmierzy si z rwnymi im mniej wicej si jednostkami przeciwnika. Mwi te tak czsto o niedocenianiu okrtw podwodnych w pierwszej wojnie wiatowej, e nie zaczby chyba wiadomie drugiej, nie majc w gotowoci silnej floty okrtw podwodnych. Ju pierwsze dni wrzenia rozproszyy wszystkie te troski, kampania polska bowiem przyniosa zaskakujce sukcesy armii niemieckiej. Wydawao si, e i Hitler odzyska szybko pewno siebie, a pniej, w szczytowym okresie wojny, syszaem go nawet czsto, jak mwi, e podczas kampanii w Polsce musiaa pola si krew: Czy sdzicie, panowie, e to byoby dobrze dla naszych wojsk, gdybymy Polsk zajli znw bez walki, po tym, gdy bez walki dostalimy Austri

202

i Czechosowacj? Wierzcie mi, tego nie wytrzyma nawet najlepsza armia. Zwycistwa bez daniny krwi demoralizuj. Tak wic nie tylko mielimy szczcie, e nie doszo do ugody; gdyby do niej doszo, trzeba by byo uzna to za szkodliwe dla nas. Dlatego te w kadym wypadku musiabym uderzy" 6. Niewykluczone, e tego rodzaju wypowiedziami Hitler chcia pokry bdn kalkulacj dyplomatyczn z sierpnia 1939 roku. Co prawda genera pukownik Heinrici opowiedzia mi pod koniec wojny o wczeniejszym przemwieniu Hitlera do generalicji, ktre wskazywao ten sam kierunek. Oto co zanotowaem po wysuchaniu godnej uwagi wypowiedzi Heinriciego: ,,On, Hitler, po raz pierwszy od czasw Karola Wielkiego skupi znw w jednym rku nieograniczon wadz. Ma on t wadz nie na prno, lecz uyje jej w walce dla Niemiec. Jeli Niemcy nie wygraj wojny, oznacza to bdzie, e nie sprostay prbie si; wwczas powinny zgin i zgin" 7. Spoeczestwo od pocztku ocenio sytuacj znacznie powaniej ni Hitler i jego otoczenie. Wskutek oglnej nerwowoci w pierwszych dniach wrzenia w Berlinie ogoszono faszywy alarm lotniczy. Wraz z wieloma berliczykami siedziaem w publicznym schronie przeciwlotniczym. Z obaw spogldali oni w przyszo; w schronie panowa wyrany nastrj przygnbienia 8. Inaczej ni po wybuchu pierwszej wojny wiatowej, aden z pukw nie wyrusza na front obsypywany kwiatami. Ulice byy puste. Na placu Wilhelma nie byo ju tumw wywoujcych Hitlera. Pasowao to do ponurego nastroju pewnej nocy, kiedy to Hitler kaza umieci swe walizy w samochodzie i wyruszy na wschd, na front. W trzy dni po rozpoczciu ataku na Polsk jego adiutant wezwa mnie do Kancelarii Rzeszy, gdy Hitler chcia si poegna ze mn. Znalazem tam czowieka, ktry w prowizorycznie zaciemnionym mieszkaniu zoci si z powodu drobnostek. Samochody pojechay przodem i Hitler poegna si krtko ze sw pozostajc na miejscu wit. Nikt ze zwykych ludzi nie zauway tego historycznego wydarzenia: Hitler wyrusza na zainscenizowan przez siebie wojn. Oczywicie Goebbels mgby zgromadzi w dowolnej iloci wiwatujce tumy, ale najwyraniej i on nie mia na to ochoty. Nawet podczas mobilizacji Hitler nie zapomnia o swych artystach. Pod koniec lata 1939 roku jego adiutant do spraw wojsk

203

ldowych zada od rejonowego dowdztwa Wehrmachtu ich dokumentw, podar je i wyrzuci: w ten oryginalny sposb przestay one istnie dla wojskowych urzdw rejestracyjnych. Co prawda na sporzdzonej przez Hitlera i Goebbelsa licie architekci i rzebiarze zajmowali mao miejsca; przewaajca wikszo zwolnionych stanowili piewacy i aktorzy. Natomiast dopiero w 1942 roku odkryto, przy mojej pomocy, e rwnie modzi uczeni maj znaczenie dla przyszoci. Jeszcze bdc w Obersalzbergu prosiem telefonicznie Willa Nagela. mojego byego przeoonego, a obecnego kierownika sekretariatu, aby przygotowa utworzenie technicznej grupy operacyjnej pod moim kierownictwem. Chcielimy wykorzysta nasz. dobrze zgrany aparat kierowniczy wielkich inwestycji budowlanych do budowy drg lub do innych celw zw iazanych z prowadzeniem wojny. Nasze zamiary byy jednak bardzo mgliste, tote przedsiwzicia ograniczay si na razie do przygotowywania piworw i namiotw oraz do pomalowania mojego BMW na kolor feldgrau. W dniu ogoszenia powszechnej mobilizacji udaem si do Naczelnego Dowdztwa Wojsk Ldowych, mieszczcego si na Bendlerstrasse. Genera pukownik Fromm. odpowiedzialny za przebieg mobilizacji si ldowych, siedzia, jak lego naleao si spodziewa po prusko-niemieckiej organizacji bezczynnie w swoim pokoju, podczas gdy caa maszyneria dziaaa zgodnie z planem. Ofert wsppracy przyj chtnie: moje auto otrzymao numer rejestracyjny wojsk ldowych, a ja sam legitymacj wojskow. Na tym jednak na razie skoczya si moja dziaalno wojenna. Sam Hitler bowiem, nie namylajc si wiele, zakaza mi mojej akcji w ramach si ldowych; zobowiza mnie do dalszej pracy nad jego planami. Wobec tego oddaem do dyspozycji dla celw zbroje wojsk ldowych i powietrznych przynajmniej robotnikw, zatrudnionych na prowadzonych przeze mnie budowach w Berlinie i Norymberdze, oraz sztaby techniczne. Przejlimy budow orodka rakietowego w Peenemunde oraz pilne prace budowlane w przemyle lotniczym. Poinformowaem Hitlera o tych posuniciach, ktre mnie samemu wydaway si a nadto oczywiste. Byem pewien, e i on je zaakceptuje. Jakie, byo moje zdziwienie, kiedy otrzymaem wkrtce niezwykle szorstki list od Bormanna: co mi przyszo do gowy, eby podejmowa nowe zadania, nikt mi nie da takiego rozkazu: Hitler upowani go do przekazania mi polecenia, abym nadal prowadzi wszystkie budowy bez ogranicze. Rwnie z tego rozkazu wida, jak daleki od rzeczywistoci i dwutorowy by tok myli Hitlera: z jednej strony stale mwi o tym, e

204

Niemcy wyzway los i musz prowadzi walk na mier i ycie, z drugiej za nie chcia zrezygnowa ze swych kosztownych zabawek. Nie liczy si przy tym rwnie z nastrojami mas, ktre z coraz mniejszym zrozumieniem musiay si odnosi do tych luksusowych budowli, zwaszcza e teraz po raz pierwszy denie Hitlera do ekspansji zaczo wymaga ofiar. By to pierwszy rozkaz, ktry ominem. Co prawda w cigu pierwszego roku wojny widywaem Hitlera znacznie rzadziej ni przedtem, ale kiedy przyjeda na par dni do Berlina lub na par tygodni do Obersalzbergu, zawsze kaza pokazywa sobie plany budowy i nalega, abym dalej nad nimi pracowa; wkrtce jednak pogodzi si w skrytoci ducha, jak sdz, z zaprzestaniem prac. Gdzie na pocztku padziernika ambasador niemiecki w Moskwie, hrabia von der Schulenburg, przekaza Hitlerowi informacj, e Stalin osobicie interesuje si naszymi planami budowlanymi. Na Kremlu urzdzono wystaw fotografii naszych modeli, najwiksze jednak budowy na polecenie Hitlera utrzymano w tajemnicy, aby, jak powiedzia, Stalin nie nabra apetytu". Schulenburg zaproponowa, ebym przylecia do Moskwy celem objanienia planw. Hitler nie zgodzi si na t podr. Jeszcze by pana tam zatrzymano", owiadczy partem. Nieco pniej pose niemiecki Schnurre powiedzia mi, e moje projekty podobay si Stalinowi. Dwudziestego dziewitego wrzenia Ribbentrop wrci z drugiej konferencji moskiewskiej z niemiecko-radzieckim ukadem o granicy i przyjani, ktry to ukad mia przypiecztowa czwarty rozbir Polski. Opowiada Hitlerowi, e jeszcze nigdy nie czu si tak dobrze, jak pomidzy wsppracownikami Stalina; Jak gdybym by wrd naszych starych towarzyszy partyjnych, mein fuhrer!" Hitler z nieporuszon twarz wysucha tego entuzjastycznego wybuchu ministra spraw zagranicznych, z reguy bardzo powcigliwego. Jak opowiada Ribbentrop, Stalin wydawa si zadowolony z porozumienia w sprawie granicy i po zakoczeniu rokowa wasnorcznie zakreli na granicy strefy przyznanej Rosji obszar, ktry da Ribbentropowi w prezencie jako ogromny rewir myliwski. Gest ten wywoa reakcj Goringa, nie chcia si on zgodzi, by podarunek Stalina przypad osobicie ministrowi spraw zagranicznych, domaga si, by nalea do Rzeszy, a tym samym do niego jako owczego Rzeszy. Obaj myliwi zaczli si gwatownie kci; skoczyo si to zym humorem ministra spraw zagranicznych, poniewa Goring okaza si energiczniejszy i bardziej uparty. Mimo trwajcej wojny trzeba byo kontynuowa przebudow byego paacu prezydenta Rzeszy, nowego subowego mieszkania

205

ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Hitler zwiedzi gotowy ju prawie budynek i wyrazi swoje niezadowolenie. Ribbentrop kaza wic popiesznie i bez namysu zburzy dopiero co wykoczon budowl i zacz na nowo. Po to chyba, aby przypodoba si Hitlerowi, domaga si topornych odrzwi z marmuru, gigantycznych drzwi i ozdb sztukatorskich, ktre absolutnie nie pasoway do sal o rednich rozmiarach. Przed ponown wizytacj prosiem Hitlera o powstrzymanie si od wszelkich negatywnych uwag, aby minister spraw zagranicznych nie zada przebudowy po raz trzeci. Istotnie, dopiero pniej w cisym kku Hitler podrwiwa sobie z tej, rwnie jego zdaniem, nieudanej budowli. W dalszych planach Hitlera, mimo caej ich poufnoci, zorientowaem si wwczas, gdy w roku 1939 poleci mi zbudowa kwater gwn na zachodzie Niemiec. W tym celu zmodernizowalimy i wyposaylimy w schrony Ziegenberg, arystokratyczn siedzib z czasw Goethego, pooon u podny Taunusu koo Nauheim. Kiedy budowa, ktra pochona miliony, bya ju gotowa, kabel telefoniczny przecignity na odlego setek kilometrw i zainstalowane najnowoczeniejsze rodki cznoci, Hitler owiadczy nagle, e ta kwatera gwna jest dla niego zbyt luksusowa; podczas wojny musi prowadzi skromny tryb ycia, dlatego te chce, aby w grach Eifel zbudowano mu dom, odpowiadajcy okresowi wojennemu. Zrobio to due wraenie na tych ludziach z zewntrz, ktrzy nie wiedzieli, e wydano niepotrzebnie wiele milionw marek i e trzeba bdzie wyda nowe miliony. Zwrcilimy na to uwag Hitlera, ale on nie ustpi, uzna bowiem, e jego presti jako czowieka nie majcego wymaga" jest zagroony. Po szybkim zwycistwie we Francji byem gboko przekonany, e Hitler sta si ju jedn z najwikszych postaci w historii Niemiec. Denerwowa mnie i irytowa ten letarg, jaki, moim. zdaniem, panowa w spoeczestwie mimo wszystkich wspaniaych sukcesw. Hitler sam wykazywa wyranie coraz bardziej nieograniczon pewno siebie. Znalaz teraz nowy temat swoich monologw przy stole. Jego koncepcja, mwi, nie rozbije si o niedocignicia, ktre spowodoway przegranie pierwszej wojny wiatowej. Przywdcy polityczni pornieni byli wwczas z dowdcami wojskowymi, partie polityczne miay du swobod prowadzenia dziaalnoci zagraajcej jednoci narodu, a nawet knucia zdradzieckich planw. Nie posiadajcy odpowiednich kwalifikacji ksita domw panujcych z przyczyn protokolarnych musieli by naczelnymi dowdcami swoich armii; musieli zdobywa

206

laury wojskowe, aby pomnaa saw swych dynastii. Niesychanych katastrof uniknito tylko dziki temu, e tym pozbawionym zdolnoci potomkom chylcych si ku upadkowi rodw ksicych przydzielano znakomitych oficerw Sztabu Generalnego. Ponadto na czele sta wwczas w osobie Wilhelma II nie nadajcy si do tej roli wdz naczelny... Teraz natomiast, reasumowa Hitler z satysfakcj, Niemcy s jednolite, kraje niemieckie utraciy swe znaczenie, dowdcw armii wybiera si spord najlepszych oficerw, nie zwaajc na ich pochodzenie, przywileje arystokracji zniesiono, politycy, siy zbrojne i nard stopili si w jedn cao. Na czele za stoi on. Jego sia, jego wola, jego energia przezwyciy wszystkie zbliajce si trudnoci. Sukces kampanii zachodniej Hitler przypisywa sobie. Jej plan on opracowa: ,,Wielokrotnie czytaem", zapewnia przy rnych okazjach,,,ksik pukownika de Gaulle'a o moliwociach nowoczesnego prowadzenia walki, jakie stwarzaj jednostki w peni zmotoryzowane, i wiele si z niej nauczyem". Wkrtce po zakoczeniu kampanii we Francji zatelefonowano do mnie z adiutantury fuhrera: na specjalne polecenie miaem przyby do kwatery gwnej. Kwatera Hitlera miecia si wwczas w maej wiosce Bruly le Peche, niedaleko Sedanu, z ktrej wysiedlono wszystkich mieszkacw. W maych domkach wzdu jedynej ulicy wioski ulokowali si generaowie i adiutanci. Kwatera Hitlera nie rnia si niczym od innych. Gdy przybyem, powita mnie w jak najlepszym humorze: Za par dni lecimy do Parya. Chciabym, aby i pan tam by. Breker i Giessler te jad". To byo na razie wszystko. Odchodziem zdumiony, e zwycizca yczy sobie, by przy wkraczaniu do stolicy Francuzw towarzyszyli mu trzej artyci. Tego samego wieczoru zaproszono mnie do wzicia udziau w rozmowie na tematy polityczne; omawiano szczegy wyjazdu do Parya. Nie chodzio, jak si teraz dowiedziaem, o wizyt oficjaln, lecz o pewnego rodzaju podr Hitlera ,,w celu studiowania sztuki" do miasta, ktre, jak czsto powtarza, fascynowao go od dawna tak bardzo, i by pewien, e dziki samemu tylko studiowaniu planw orientuje si w jego ulicach i najwaniejszych budowlach tak, jak gdyby tam mieszka. W nocy 25 czerwca 1940 roku, o godzinie 1.35, miao nastpi zawieszenie broni. Siedzielimy z Hitlerem wok drewnianego stou w skromnej izbie chopskiego domu. Na krtko przed uzgodnionym

207

terminem Hitler poleci zgasi wiato i otworzy okna. Siedzielimy cicho w ciemnociach, pod wraeniem wiadomoci, e przeywamy moment historyczny tak blisko jego twrcy. Gdzie niedaleko trbacz zagra tradycyjny sygna, obwieszczajcy zakoczenie dziaa wojennych. Z oddali nadcigaa chyba burza, bo od czasu do czasu na ciemnym horyzoncie wida byo byski. Kto, widocznie gboko wzruszony, wytar nos. A potem rozleg si gos Hitlera, cichy, monotonny: Ta odpowiedzialno..." I w par minut pniej: Zapalcie z powrotem wiato". Potoczya si rozmowa bez znaczenia, ale dla mnie pozostao to niezwykym wydarzeniem. Wydawao mi si, e byem wiadkiem ludzkiej reakcji Hitlera. Na drugi dzie pojechaem z kwatery gwnej do Reims, aby obejrze katedr. Miasto sprawiao upiorne wraenie, byo niemal wyludnione, otoczone przez andarmeri polow ze wzgldu na skady szampana. Wiatr omota okiennicami, w uliczkach fruway pachty starych gazet, przez otwarte drzwi mona byo zajrze do wntrza domw. Na stoach stay jeszcze szklanki, nakrycia, napoczte potrawy -jak gdyby ycie mieszkacw zamaro na jedn szalecz chwil. Po drodze spotykalimy niezliczonych uchodcw, ktrzy posuwali si skrajem ulic, podczas gdy rodek zajmoway kolumny wojsk niemieckich. Butne oddziay tworzyy osobliwy kontrast z wyndzniaymi ludmi, ktrzy wieli swj dobytek na wzkach dziecinnych, taczkach i innych prymitywnych wehikuach. Trzy i p roku pniej widziaem podobne obrazy w Niemczech. W trzy dni po zawieszeniu broni, wczesnym rankiem, okoo wp do szstej, wyldowalimy na lotnisku Le Bourget. Czekay ju na nas trzy wielkie Mercedesy". Hitler, jak zwykle, zaj miejsce obok kierowcy, Breker i ja na dodatkowym siedzeniu za nim, Giessler z adiutantem usiedli z tyu. My, artyci, otrzymalimy mundury w kolorze feldgrau, dziki ktrym dostosowalimy si do wojskowego ta. Droga wioda przez rozlege przedmiecia prosto do Opery Wielkiej -dziea architekta Garniera. Hitler yczy sobie zwiedzi jako pierwsz sw ulubion neobarokow budowl. U wejcia oczekiwa nas, oddany do dyspozycji przez niemieckie wadze okupacyjne, pukownik Speidel. Obejrzelimy dokadnie klatk schodow, synn z rozmachu, z jakim j zbudowano, i z przeadowania ozdobami, pene przepychu foyer, wspania, kapic od zota widowni. Opera tona w wiatach jak podczas wieczoru galowego. Hitler suy za przewodnika. Siwowosy portier towarzyszy naszej maej grupie w opustoszaym budynku. Hitler rzeczywicie gruntownie przestudiowa plany opery paryskiej,

208

obok loy prosceniowej zauway brak salonu i, jak si okazao, mia racj. Portier potwierdzi, e pomieszczenie to zlikwidowano przed wielu laty podczas przebudowy. Widzicie, panowie, jak dobrze si tu orientuj", powiedzia Hitler z zadowoleniem. By zafascynowany oper, zacz si unosi nad jej niedocignion piknoci, jego oczy byszczay ekstaz, ktra wywoywaa u mnie dreszcze grozy. Portier oczywicie zorientowa si, kogo oprowadza. Objania nas rzeczowo, zachowujc jednak wyrany dystans. Gdy w kocu mielimy ju opuszcza oper, Hitler szepn co do ucha swemu adiutantowi Briicknerowi, ktry wyj z portfela banknot pidziesiciomarkowy i wrczy go stojcemu w pewnym oddaleniu mczynie. Ten grzecznie, ale zdecydowanie odmwi. Hitler sprbowa raz jeszcze i posa do niego Brekera; mczyzna nie chcia jednak przyj pienidzy. Powiedzia Brekerowi, e speni tylko swj obowizek. Nastpnie przejechalimy Polami Elizejskimi, koo kocioa St. Madeleine do Trocadero, potem pojechalimy pod wie Eiffla, gdzie Hitler znw kaza si zatrzyma, dalej koo uku Triumfalnego z Grobem Nieznanego onierza do Inwalidw, gdzie dugo sta przed sarkofagiem Napoleona. Na koniec Hitler zwiedzi Panteon, ktrego proporcje zrobiy na nim wielkie wraenie. Nie okaza natomiast wikszego zainteresowania najpikniejszymi dzieami architektonicznymi Parya: placem Wogezw, Luwrem, Paacem Sprawiedliwoci i Sainte-Chapelle. Oywi si dopiero na widok jednolitej pierzei rue de Rivoli. Kocowym etapem naszej trasy byo romantyczne, sodkie naladownictwo wczesnoredniowiecznych kociow z kopuowymi dachami: koci Sacre-Coeur na Montmartre. By to, nawet jak na gust Hitlera, wybr zdumiewajcy. Sta tam dugo, otoczony przez potnie zbudowanych ludzi ze swojej ochrony; liczni wierni zdajcy do kocioa poznawali go wprawdzie, ale nie zwracali na niego uwagi. Po ostatnim spojrzeniu na Pary szybko ruszylimy z powrotem na lotnisko. O dziewitej rano zwiedzanie byo zakoczone. Marzeniem mego ycia byo zobaczy Pary", powiedzia. Nie potrafi wprost wyrazi, jaki jestem szczliwy, e si ono spenio". Przez chwil byo mi go al: u szczytu jego sukcesw trzy godziny w Paryu, pierwszy i ostatni raz, day mu poczucie szczcia. Podczas objazdu Parya Hitler zastanawia si ze swymi adiutantami i pukownikiem Speidlem nad moliwoci urzdzenia parady zwycistwa w tym miecie. Po pewnym namyle odrzuci jednak ten projekt. Oficjalnie zrobi to ze wzgldu na niebezpieczestwo nalotw angielskich, pniej jednak zauway: Nie mam ochoty na zwyciskie parady; nie skoczylimy jeszcze".

209

Wieczorem tego samego dnia przyj mnie ponownie w maej izbie swego chopskiego domu; siedzia samotnie przy stole. Bez ogrdek powiedzia: Prosz przygotowa rozkaz, w ktrym zarzdzam podjcie na nowo wszystkich prac budowlanych w Berlinie... Czy Pary nie by pikny? Ale Berlin musi by o wiele pikniejszy! Dawniej czsto zastanawiaem si, czyby nie zburzy Parya", kontynuowa tak spokojnie, jak gdyby chodzio o najoczywistsz rzecz na wiecie, ale jak skoczymy wszystko w Berlinie, to Pary bdzie tylko jego cieniem. Dlaczeg wic mielibymy go burzy?" To powiedziawszy, odprawi mnie. Chocia byem przyzwyczajony do dyktowanych impulsami uwag Hitlera, jednak tak bezceremonialne ujawnienie si jego wandalizmu przerazio mnie. Ju przy okazji zburzenia Warszawy reagowa zupenie podobnie. Wyrazi wwczas zamiar niedopuszczenia do odbudowy tego miasta, aby pozbawi nard polski centrum ycia politycznego i kulturalnego. Warszawa jednak zostaa zniszczona na skutek dziaa wojennych, teraz za okazao si, e Hitler nosi si nawet z myl wiadomej cakowitej zagady miasta, ktre on sam okrela jako najpikniejsze w Europie, ze wszystkimi jego bezcennymi zabytkami i dzieami sztuki. W cigu kilku dni dostrzegem niektre ze sprzecznoci charakteryzujcych osobowo Hitlera, cho nie pojmowaem ich wwczas w peni. Jednoczy on w sobie najjaskrawsze przeciwiestwa: od czowieka wiadomego swej odpowiedzialnoci do pozbawionego skrupuw i wrogiego ludziom nihilisty. Wspaniae zwycistwa Hitlera, nieoczekiwana perspektywa podjcia wkrtce na nowo moich projektw budowlanych, a w kocu jego rezygnacja z niszczycielskich zamiarw zatary jednak efekt tego przeycia. Teraz ode mnie zaleao przelicytowanie Parya. Jeszcze tego samego dnia Hitler przyzna dzieu mego ycia najwikszy priorytet. Rozkaza nada Berlinowi w jak najkrtszym czasie wygld, na jaki zasuguje z racji wielkoci zwycistwa", i owiadczy: W realizacji tego obecnie najwaniejszego przedsiwzicia budowlanego w Rzeszy widz najistotniejszy wkad w ostateczne zapewnienie naszego zwycistwa". Wasnorcznie antydatowa ten dekret na 25 czerwca 1940 roku, dzie zawieszenia broni i swego najwikszego triumfu. Hitler spacerowa z Jodlem i Keitlem tam i z powrotem po wirowanej drodze przed swoim domem, gdy adiutant zameldowa mu, e chc si poegna. Przywoano mnie. Gdy zbliaem si do grupy, usyszaem, jak Hitler kontynuujc rozmow powiedzia: Pokazalimy, co potrafimy. Niech mi pan wierzy, Keitel, e w porwnaniu z tym

210

kampania przeciwko Rosji byaby dziecinn zabaw". Poegna si ze mn promieniejc dobrym humorem, przekaza najserdeczniejsze pozdrowienia dla ony i zapowiedzia, e wkrtce omwi ze mn nowe plany i projekty.
,,Volkischer Beobachter" donis 23 sierpnia 1939 r.: We wtorek rano (22.8) poczwszy od godz. 2.45 w obserwatorium astronomicznym Sonnenberg obserwowano na pnocno-zachodniej i pnocnej czci nieba bardzo siln zorz polarn". 2 Uwag t przekaza mi adiutant Hitlera von Below. 3 Faktem jest, e dziewi miesicy wczeniej kazaem umieci na gmachu Kancelarii Rzeszy preliefy, przedstawiajce sceny z mitu o Heraklesie. 4 Cytowane z pamici. Podobn uwag, odnoszc si do przeszoci, zrobi Hitler w 1942 r., gdy byem ministrem zbroje. 5 23 listopada 1937 r., podczas uroczystoci otwarcia zamku Sonthofen, wybucha niesychana owacja, gdy Hitler w trakcie spokojnie wygaszanego przemwienia nieoczekiwanie, bez zapowiedzi, zawoa do zgromadzonych kreisleiterw partii: Naszym wrogiem numer jeden jest Anglia!" Zaskoczya mnie wwczas zarwno owa jednomylno i spontaniczno owacji, jak i wypad Hitlera przeciwko Anglii; sdziem, e w jego marzeniach wci jeszcze odgrywa ona czoow rol. 6 Jeszcze 26 czerwca 1944 r. Hitler w przemwieniu do przemysowcw, wygoszonym w Obersalzbergu, powiedzia, e nie zamierza powtarza bdw z roku 1899 ani z 1905 i 1912, to znaczy czeka w nadziei, e stanie si cud i e pewnego dnia osignie si cel bez tego starcia". 7 Por. uwag Hitlera skierowan do Hermanna Rauschninga, e jeli nie uda si wygra nadchodzcej wojny, to przywdcy narodowosocjalistyczni bd woleli pocign za sob w otcha cay kontynent. H. R a u s c h n i n g , Gesprache mit Hitler, Zurich Wien 1945. 8 N. H e n d e r s o n , Failure of a mission (1940): Odniosem wraenie, e nard niemiecki w swej masie, te drugie Niemcy, by przeraony ide tej wojny, ktr mu narzucono. Mog tylko powiedzie, e powszechne nastroje w Berlinie byy niezwykle ponure i pene depresji".
1

211

Rozdzia 13 NADMIAR

Ju w czasie opracowywania planw kampanii rosyjskiej Hitler zastanawia si, w jaki sposb i w jakiej oprawie odbd si parady zwycistwa w roku 1950, gdy bdzie ju gotowa wspaniaa gwna ulica i wielki uk triumfalny1. A przecie w czasie gdy roi o nowych wojnach, nowych zwycistwach i uroczystociach, dozna jednej z najwikszych klsk w swojej karierze. Trzy dni po rozmowie, w toku ktrej przedstawia mi swoje plany na przyszo, poproszono, abym przyjecha do Obersalzbergu ze szkicami budowlanymi. W hallu Berghofu czekali bladzi i zdenerwowani Leitgen i Pietsch, dwaj adiutanci Hessa. Poprosili mnie, abym wstrzyma si troch z rozmow, gdy maj do przekazania fuhrerowi osobisty list Hessa. W tym momencie Hitler zszed z gry; jednego z adiutantw wezwano do hallu pomieszcze prywatnych. Przerzucajc jeszcze swoje szkice, usyszaem nagle nieartykuowany, niemal zwierzcy wrzask. Potem Hitler rykn: Da mi tu Bormanna! Gdzie jest Bormann?!" Bormann musia jak najszybciej nawiza kontakt z Goringiem, Ribbentropem, Goebbelsem i Himmlerem. Wszystkich prywatnych goci poproszono o udanie si na grne pitro. Dopiero po wielu godzinach dowiedzielimy si, co si stao: zastpca Hitlera polecia do wrogiego kraju Anglii. Na pozr Hitler szybko odzyska zwyk form. Martwi si jedynie, e Churchill mgby wykorzysta ten wypadek w celu wywoania u sojusznikw Niemiec wraenia, i chodzio tu o balon prbny co do moliwoci zawarcia pokoju: Kt mi uwierzy, e Hess nie polecia do Anglii w moim imieniu, e to wszystko nie jest ukartowan gr za plecami moich sojusznikw?" Stwierdza nie bez niepokoju, e mogoby to nawet wpyn na zmian polityki Japonii. Od szefa Luftwaffe do spraw technicznych, synnego pilota wojskowego Ernsta Udeta, Hitler

212

domaga si informacji, czy dwusilnikowa maszyna, ktr posuy si Hess, moga dolecie do Szkocji i jakie warunki atmosferyczne panoway na trasie lotu. W krtkim czasie Udet poinformowa telefonicznie, e Hessowi nie mogo si uda ju choby ze wzgldw nawigacyjnych; wiatry boczne prawdopodobnie zepchn go w bok od ldu, ominie Angli i poleci w pustk. Hitler momentalnie znw nabra nadziei: eby si tak utopi w Morzu Pnocnym! Zniknby wtedy bez ladu, a my mielibymy czas na znalezienie jakiego nieszkodliwego wyjanienia". Ale po kilku godzinach ogarny go wtpliwoci i, chcc w kadym razie uprzedzi Anglikw, zdecydowa, aby poda przez radio, e Hess zwariowa. Obu adiutantw jednak uwiziono, jak niegdy zwiastunw zych wieci na dworach despotycznych wadcw. W Berghofie zapanowa oywiony ruch. Oprcz Goringa, Goebbelsa i Ribbentropa pojawili si Ley, gauleiterzy i inni przywdcy partyjni. Ley, jako kierownik organizacyjny partii, zgosi gotowo przejcia zada Hessa, co z organizacyjnego punktu widzenia stanowio niewtpliwie suszne rozwizanie. Bormann jednak pokaza wtedy po raz pierwszy, jaki wpyw mia ju na Hitlera. Bez trudu udao mu si zniweczy zamiary Leya i tym samym odnie niezaprzeczalne zwycistwo w tej aferze. Churchill wyrazi wwczas pogld, e ten lot ujawni robaka w jabku Rzeszy. Nawet si nie domyla, jak dokadnie okrelenie to pasowao do nastpcy Hessa. Od tej pory w otoczeniu Hitlera rzadko kiedy wspominano Hessa. Tylko Bormann dugo jeszcze si nim zajmowa. Gorliwie bada ycie swego poprzednika i przeladowa jego on ordynarnymi szykanami. Ewa Braun wstawiaa si za ni u Hitlera, zreszt nadaremnie, a nastpnie pomagaa jej za jego plecami. W kilka tygodni pniej usyszaem od mojego lekarza, profesora Chaoula, e ojciec Hessa jest umierajcy; posaem mu bukiet kwiatw, nie podajc jednak swego nazwiska. Sdziem wwczas, e Hessa pchna do tego rozpaczliwego kroku ambicja Bormanna. Hess, rwnie ambitny, widzia, e coraz bardziej odsuwany jest od fuhrera. Hitler powiedzia mi na przykad, gdzie w roku 1940, po wielogodzinnej rozmowie z Hessem: Kiedy rozmawiam z Goringiem, to tak, jakbym wzi kpiel w elazistym rdle, czuj si odwieony. Marszaek Rzeszy przedstawia problemy w sposb porywajcy. Natomiast kada rozmowa z Hessem to mczcy wysiek. Przychodzi zawsze z nieprzyjemnymi sprawami i nigdy nie chce ustpi". Swoim lotem do Anglii Hess, po tylu latach spdzonych na drugim planie, prawdopodobnie prbowa wywoa sensacj i uzyska

213

sukces; nie mia bowiem cech koniecznych do utrzymywania si na powierzchni bagna intryg i walk o wadz. By zbyt wraliwy, zbyt szczery, zbyt chwiejny i czsto przyznawa racj wszystkim stronom po kolei. W peni reprezentowa typ wikszoci wysokich dygnitarzy partyjnych, ktrym trudno przychodzio utrzymywanie si na gruncie rzeczywistoci. Hitler przypisywa odpowiedzialno za to przedsiwzicie zgubnemu wpywowi profesora Haushofera. W dwadziecia pi lat pniej w wizieniu w Spandau Hess zapewni mnie z ca powag, e ide t natchny go we nie nadziemskie siy. Nie chcia stan w opozycji do Hitlera ani choby tylko przyczyni mu kopotw: Gwarantujemy Anglii, e pozostanie imperium wiatowym, za co ona daje nam zupenie woln rk w Europie..." - oto misja, z jak uda si do Wielkiej Brytanii, ale nie mia monoci jej wypeni. Byo to zreszt jedno ze staych sformuowa Hitlera przed wojn, a niekiedy rwnie jeszcze w czasie wojny. Jeli moja ocena jest trafna, to Hitler nigdy nie przeszed do porzdku nad "zamaniem wiary" przez swego zastpc. Jeszcze w jaki czas po zamachu z 20 lipca 1944 roku stwierdzi przy okazji jednej ze swych fantastycznie faszywych ocen sytuacji, e do jego warunkw pokojowych naley wydanie zdrajcy". Musi wisie. Hess, gdy mu pniej o tym opowiadaem, rzek: Pogodziby si ze mn. Z ca pewnoci! I czy nie sdzi pan, e w 1945 roku, kiedy wszystko si koczyo, nieraz sobie myla: Hess mia chyba racj?" Hitler nie tylko da, aby mimo wojny z ca energi kontynuowa budowy w Berlinie. Pod wpywem gauleiterw rozszerza rwnie niepomiernie liczb miast, ktrym miano nada nowy ksztat. Pocztkowo byy to tylko Berlin, Norymberga, Monachium i Linz, obecnie osobistymi dekretami ogosi dalsze dwadziecia siedem miast, wrd nich Hanower, Augsburg, Brem i Weimar, jako tak zwane miasta, ktrym nada si nowy ksztat"2. Ani mnie, ani nikogo innego nie pytano o celowo takich decyzji, przysyano mi tylko kopi dekretu, ktrego wydanie Hitler nieformalnie zarzdza po kadej naradzie. Wedug moich wczesnych szacunkw chodzio wtedy, jak pisaem do Bormanna 26 listopada 1940 roku, przede wszystkim o koszty budowlane w granicach od 22 do 25 miliardw marek w zwizku z zamierzonymi budowlami partyjnymi w miastach, ktre miay by na nowo uksztatowane. Te dania zagraay moim terminom. Pocztkowo staraem si, aby Hitler wyda dekret, oddajcy pod mj zarzd wszystkie

214

zamierzenia budowlane w Rzeszy. Kiedy jednak zamiar ten rozbi si o Bormanna, owiadczyem Hitlerowi 17 stycznia 1941 roku, po dugiej chorobie, ktra daa mi czas na przemylenie niektrych problemw, e byoby lepiej, gdybym skoncentrowa si tylko na powierzonych mi budowach w Norymberdze i Berlinie. Hitler momentalnie si zgodzi: Ma pan racj. Szkoda, eby rozprasza si pan na sprawy oglne. W razie potrzeby moe pan owiadczy w moim imieniu, e ja, fuhrer, nie ycz sobie, aby angaowano pana do innych spraw, nie moe pan bowiem zbytnio si odrywa od paskich waciwych zada artystycznych"3. Wykorzystaem w peni to upowanienie i ju w nastpnych dniach zoyem wszystkie moje urzdy partyjne. Mogo to by - o ile trafnie oceniam motywy, jakimi si wwczas powodowaem wymierzone rwnie przeciw Bormannowi, ktry od samego pocztku mia do mnie negatywny stosunek; nie baem si jednak, bo Hitler wielokrotnie przecie owiadcza, e jestem niezastpiony. Od czasu do czasu zdarzay mi si jednak potknicia i Bormann, z pewnoci ku swemu zadowoleniu, udziela mi z kwatery gwnej ostrej nagany, jak na przykad wtedy, gdy uzgodniem z ewangelick i katolick administracj kocieln lokalizacj kociow w nowych dzielnicach Berlina 4; stwierdzi wwczas krtko i wzowato, e kociow nie bdzie si budowa. Gdy Hitler swoim dekretem z 25 czerwca 1940 roku o zapewnieniu zwycistwa" zarzdzi niezwoczne podjcie z powrotem prac budowlanych w Berlinie i Norymberdze, w kilka dni pniej poinformowaem ministra Rzeszy, dr. Lammersa, e nie zamierzam na podstawie tego dekretu fuhrera ju teraz, podczas wojny, zaczyna... praktycznie od nowa wznosi Berlina". Hitler nie zgodzi si jednak na t interpretacj i rozkaza natychmiast kontynuowa te prace budowlane, chocia opinia publiczna bya im przeciwna. Pod jego naciskiem zdecydowano, e mimo wojny prace budowlane w Berlinie i Norymberdze zostan zakoczone w ustalonych pierwotnie terminach, a wic najpniej do 1950 roku. Na jego danie opracowaem natychmiastowy program fuhrera", po czym - w poowie kwietnia 1941 roku - Goring przydzieli mi potrzebne do tego elazo w iloci 84 tysicy ton rocznie. Dla zmylenia spoeczestwa cay ten program realizowany by jako program budowy drg wodnych i kolei w Berlinie na potrzeby wojny". 18 kwietnia omawiaem z Hitlerem ustalone dziki tym

215

posuniciom terminy oddania wielkiej hali, siedziby Naczelnego powdztwa Wehrmachtu, Kancelarii Rzeszy, gmachu fuhrera; krtko mwic, centrum jego wadzy, skupionego wok placu Adolfa Hitlera". Na szybkiej realizacji tego planu, mimo wojny, niesychanie mu zaleao. Jednoczenie utworzono spk do prowadzenia tych budw, do ktrej przystpio siedem najlepszych niemieckich firm budowlanych. Mimo zbliajcej si kampanii przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu Hitler, z waciwym sobie uporem, kontynuowa rwnie osobicie selekcj obrazw do galerii w Linzu. Rozesa swoich handlarzy dzieami sztuki na tereny okupowane, aby tam spenetrowali rynek; wywoa w ten sposb z miejsca wojn o obrazy midzy swoimi handlarzami a handlarzami Goringa. Wojna ta zacza przybiera coraz ostrzejsze formy, a w kocu Hitler przywoa do porzdku swego marszaka, przywracajc tym samym raz na zawsze hierarchi rwnie w szeregach handlarzy dzieami sztuki. W 1941 roku w Obersalzbergu pojawiy si grube, oprawne w brzow skr katalogi, zawierajce reprodukcje setek obrazw, ktre Hitler osobicie rozdziela midzy swoje ulubione galerie w Linzu oraz Krlewcu, Wrocawiu i innych miastach na wschodzie. Podczas procesu w Norymberdze znw ujrzaem owe brzowe tomy - jako dowody oskarenia; obrazy te byy w przewaajcej czci wasnoci ydw i zostay zrabowane przez parysk placwk Rosenberga. Hitler oszczdzi synne francuskie pastwowe zbiory sztuki. Nie byo to jednak tak bezinteresowne, jakby si wydawao, poniewa przy jakiej okazji stwierdzi, e na mocy traktatu pokojowego Niemcy bd musiay otrzyma najcenniejsze eksponaty z Luwru w ramach reparacji wojennych. Hitler nie wykorzysta co prawda swego autorytetu do celw prywatnych. Spord obrazw zdobytych lub zarekwirowanych na terenach okupowanych nie zatrzyma dla siebie ani jednego. Dla Goringa natomiast kady sposb by dobry, aby powikszy - wanie podczas wojny - wasne zbiory dzie sztuki. W salach i pokojach Karinhallu wisiay w trzech i czterech rzdach, jedne nad drugimi, wartociowe obrazy. Gdy zabrako miejsca na cianach, Goring kaza umieci seri obrazw na suficie wielkiego hallu wejciowego. Nawet na baldachimie swego okazaego oa poleci ulokowa akt kobiecy naturalnej wielkoci, przedstawiajcy Europ. Trudni si take sam handlem obrazami. ciany jednego z wielkich pokojw na pierwszym pitrze jego posiadoci pokryte byy obrazami; pochodziy

216

one ze zbiorw znanego holenderskiego handlarza dzieami sztuki, ktry po zajciu Holandii musia mu je wszystkie odstpi za psie pienidze. Goring opowiada mi ze swym dziecinnym miechem, e sprzedawa te obrazy gauleiterom w czasie wojny za wielokrotnie wysz sum, przy czym pobiera jeszcze dodatkow opat za renom, jak w jego oczach mia obraz ,,ze synnych zbiorw Goringa". Pewnego dnia, chyba w 1943 roku, Francuzi zwrcili moj uwag na fakt, e Gring domaga si od rzdu Vichy, aby mu wydano jeden ze synnych obrazw z Luwru w zamian za jakie bezwartociowe malowida z jego zbiorw. Poniewa wiedziaem, e Hitler nie pozwoli narusza zbiorw pastwowych w Luwrze, mogem zapewni Francuza, ktry by porednikiem w tej sprawie, i nie musi ulega naciskowi Gringa i w razie potrzeby moe zwrci si do mnie; w rezultacie Gring zrezygnowa. W niefrasobliwym nastroju pokaza mi natomiast pewnego dnia w Karinhallu synny otarz z Vipiteno*, ktry podarowa mu Mussolini po porozumieniu w sprawie Tyrolu Poudniowego zim 1940 roku. Hitler czsto wcieka si z powodu praktyk stosowanych przez drug osob w pastwie" przy gromadzeniu cennych dzie sztuki, nie mia jednak da od Goringa wyjanie. Pod koniec wojny Goring zaprosi mojego przyjaciela Brekera i mnie na obiad do Karinhallu, co byo rzadkim wyjtkiem. Obiad nie by wystawny; zdziwio mnie tylko, e na zakoczenie posiku nalano nam zwykego koniaku, kamerdyner natomiast z pewn ceremoni napeni kieliszek Goringa z omszaej starej butli. To jest zarezerwowane wycznie dla mnie", powiedzia Goring bez cienia zaenowania i zacz si rozwodzi nad tym, w ktrym z francuskich zamkw zdobyto ten rarytas. Pniej w znakomitym humorze pokaza nam jeszcze skarby, jakie zgromadzi w piwnicach Karinhallu. Znajdoway si wrd nich najcenniejsze zbiory staroytnoci z muzeum w Neapolu, zabrane przed ewakuacj w kocu 1943 roku. Z tak sam dum posiadacza otwiera szafy, aby pozwoli nam spojrze na skarby w postaci francuskich myde i perfum, ktrych wystarczyoby na cae lata. Na zakoczenie tego pokazu kaza przynie sw kolekcj diamentw i kamieni szlachetnych, wart oczywicie wieleset tysicy marek. Hitler przesta sam kupowa obrazy, kiedy mianowa swoim penomocnikiem do spraw rozbudowy galerii obrazw w Linzu dr. Hansa Possego, dyrektora Galerii Drezdeskiej. Przedtem osobicie
* W oryginale: Sterzinger Altar. Vipiteno - niem. Sterzing, miasto w Tyrolu Pd. (przyp. tum.)

217

wybiera z katalogw licytacyjnych obiekty do zbiorw. Pada przy tym nieraz ofiar swojej zasady, by kade zadanie powierza dwm lub trzem konkurujcym ze sob ludziom. Poleca niekiedy oddzielnie fotografowi Hofmannowi i ktremu ze swych handlarzy dzieami sztuki, aby na licytacji oferowali ceny bez ogranicze. Wskutek tego obaj penomocnicy Hitlera przelicytowywali si niestrudzenie jeszcze wtedy, gdy wszyscy inni konkurenci ju odpadli; skoczyo si to dopiero wwczas, gdy pewnego dnia berliski licytator Hans Lange zwrci moj uwag na to dziwactwo. Niedugo po nominacji Possego Hitler pokaza mu swoje dotychczasowe nabytki, cznie z kolekcj obrazw Grutznera. Pokaz odby si w schronie przeciwlotniczym Hitlera, gdzie przechowywa on swoje skarby. Ustawiono fotele dla Possego, fuhrera oraz dla mnie i ordynansi z SS przynosili obraz po obrazie. Hitler nieustannie wychwala swoje ulubione dziea, na Possem jednak nie zrobio wraenia ani jego stanowisko, ani zniewalajca uprzejmo. Rzeczowo i bezapelacyjnie odrzuci wiele spord kosztownych nabytkw. To jest prawie bez wartoci", mwi, albo: To nie odpowiada randze galerii, ktr sobie wyobraam". Jak zwykle Hitler w wypadkach, kiedy mia do czynienia z fachowcem, przyj t krytyk bez zastrzee. Posse odrzuci bd co bd wikszo obrazw ukochanej przez niego szkoy monachijskiej. W poowie listopada 1940 roku w Berlinie zjawi si Mootow. Podczas posiku w zwykym gronie Hitler bawi si zoliw opowieci swojego lekarza, dr. Karla Brandta, wedug ktrego wita radzieckiego premiera i ministra spraw zagranicznych w obawie przed bakteriami kazaa wszystkie talerze i sztuce przed uyciem wygotowa. W salonie Berghofu sta wielki globus, na ktrym w par miesicy pniej zauwayem lad owych, zakoczonych negatywnym wynikiem rozmw. Jeden z adiutantw z Wehrmachtu wymownie wskaza na prost kresk, narysowan owkiem: lini z pnocy na poudnie, wzdu Uralu. Hitler przecign j dla wytyczenia przyszej granicy midzy swoj stref interesw a stref wpyww japoskich. 21 czerwca 1941 roku, w przeddzie ataku na Zwizek Radziecki, Hitler wezwa mnie po wsplnie zjedzonym posiku do swego berliskiego salonu i poprosi, abym zagra par taktw z Preludiw Liszta: W najbliszym czasie bdzie pan to czsto sysza, gdy bdzie to nasza zwyciska fanfara w kampanii rosyjskiej. Funk j wybra. Jak si panu podoba?...5 Bdziemy sprowadza stamtd tyle granitu i marmuru, ile tylko bdziemy chcieli". Hitler zupenie otwarcie okazywa teraz sw megalomani; to, co ju od lat zapowiadao si w jego budowlach, miao obecnie zosta przypiecztowane now wojn albo, jak mwi, krwi". Arystoteles

218

pisa w swej Polityce: ,,Prawd jest, e najwiksze nieprawoci popeniaj ci, co d do nadmiaru, a nie ci, ktrych przyciska bieda". Na pidziesite urodziny Ribbentropa w 1943 roku kilku jego bliszych wsppracownikw podarowao mu kosztown, wysadzan pszlachetnymi kamieniami kaset, do ktrej woono fotokopie wszystkich ukadw i umw zawartych przez ministra spraw zagranicznych. Znalelimy si w duym kopocie, chcc napeni kaset", powiedzia przy kolacji ambasador Hewel, cznik Ribbentropa przy Hitlerze. Pozostao jeszcze tylko par ukadw, ktrych dotychczas nie zerwalimy". Hitler popaka si ze miechu. Podobnie jak na pocztku wojny, teraz znw zacza mnie gnbi myl, e w wyranie rozstrzygajcym stadium wojny wiatowej realizuje si, nie szczdzc rodkw, tak olbrzymie przedsiwzicia budowlane. 30 lipca 1941 roku, a wic jeszcze w okresie, gdy armia niemiecka gwatownie para w Rosji do przodu, zaproponowaem dr. Todtowi, generalnemu penomocnikowi do spraw budownictwa niemieckiego", aby wstrzyma wszystkie budowy, ktre nie s nieodzowne lub wane dla celw wojennych 6. Poniewa jednak sytuacja na froncie bya pomylna, Todt sdzi, i mona t kwesti odoy jeszcze na par tygodni. Okazao si, e i tak bya nieaktualna, bo moje danie znw nie spotkao si z adnym oddwikiem ze strony Hitlera. Nie godzi si on na adne ograniczenia i nie pozwala korzysta do celw zbrojeniowych ani z materiaw, ani z robotnikw prowadzcych zarwno jego prywatne prace budowlane, jak i jego ulubione przedsiwzicia: budow autostrad, gmachw partyjnych i projekty berliskie. W poowie wrzenia 1941 roku, gdy tempo kampanii rosyjskiej byo ju wyranie sabsze, ni to pierwotnie przewidywano, na polecenie Hitlera znacznie rozszerzono umowy ze Szwecj, Norwegi i Finlandi o dostawy granitu na moje wielkie budowy w Berlinie i Norymberdze. Czoowe norweskie, fiskie, woskie, belgijskie, szwedzkie i holenderskie firmy kamieniarskie otrzymay zlecenia na czn sum 30 milionw RM 7. Aby umoliwi transport tych olbrzymich iloci granitu do Berlina i Norymbergi, utworzylimy 4 czerwca 1941 roku wasne przedsibiorstwo armatorskie oraz wasne stocznie w Wismarze i Berlinie, ktre miay zbudowa tysic barek o adownoci 500 ton kada. Na moj propozycj wstrzymania prac budowlanych nie zwizanych z wojn nie godzono si nawet wtedy, gdy wida ju byo, e zblia si katastrofa zimy 1941 roku. 29 listopada Hitler powiedzia mi bez ogrdek: Rozpoczn budowy jeszcze w czasie wojny. Wojna nie powstrzyma mnie od realizacji moich planw" 8. Hitler nie tylko nalega na realizowanie swych zamierze

219

budowlanych; po pocztkowych sukcesach w Rosji zwikszy rwnie liczb czogw, ktre ustawione na granitowych cokoach miay uzupenia rzebiarski wystrj ulic i nadawa im militarne pitno. 20 sierpnia 1941 roku na polecenie Hitlera poinformowaem zdumionego admiraa Loreya, szefa arsenau berliskiego, e istnieje zamiar ustawienia midzy Sudbahnhofem a ukiem triumfalnym (budowa T") okoo trzydziestu zdobycznych cikich dzia. Wyjaniem te Loreyowi, e Hitler chce ustawi takie dziaa rwnie w innych punktach gwnej ulicy i osi poudniowej, bdzie wic potrzeba okoo dwustu sztuk najciszego kalibru. Natomiast przed wanymi gmachami publicznymi winny stan szczeglnie due czogi. Hitler, jak si wydawao, wci jeszcze nie mia jasnoci co do tego, jak ma wyglda pastwowoprawna konstrukcja jego Rzeszy germaskiej narodu niemieckiego"; jeden punkt wszake by ju pewny: w bezporedniej bliskoci norweskiego miasta Trondheim, ze wzgldu na korzystne pooenie strategiczne, powstanie najwiksza baza marynarki niemieckiej, a obok stoczni i dokw - miasto dla 250 tysicy Niemcw. Cao miaa by wcielona do Rzeszy niemieckiej. Hitler powierzy mi opracowanie planw, l maja 1941 roku otrzymaem od wiceadmiraa Fuchsa z Naczelnego Dowdztwa Marynarki Wojennej niezbdne dane dotyczce powierzchni, jak zajmie wielka stocznia pastwowa. 21 czerwca w Kancelarii Rzeszy razem z admiraem Raederem zreferowalimy Hitlerowi ten projekt. Sprecyzowa on nie ustalone do tej pory pooenie miasta. Jeszcze w rok pniej, 13 maja 1942 roku, w czasie pewnej narady na temat zbroje poruszy spraw tej bazy''. Na specjalnych mapach dokadnie studiowa przypuszczalne najlepsze pooenie doku i rozkaza, aby w granitowych skaach wyku wielk podziemn baz dla okrtw podwodnych. Ponadto Hitler sta na stanowisku, e do przyszego systemu baz marynarki trzeba bdzie wczy, z uwagi na korzystne pooenie geograficzne, rwnie St. Nazaire i Lorient we Francji oraz brytyjskie wyspy na kanale La Manche. Cakowicie dowolnie rozporzdza bazami, interesami, prawami innych; jego koncepcja mocarstwa wiatowego nie miaa granic. Do tej samej kategorii nalea jego zamiar zakadania niemieckich miast na okupowanych przez nas terenach Zwizku Radzieckiego. 24 listopada 1941 roku, a wic ju podczas katastrofy zimowej, gauleiter Meyer, zastpca ministra Rzeszy do spraw okupowanych terenw wschodnich, Alfreda Rosenberga, zaproponowa mi objcie wydziau budowy miast". Opracowywabym plany i budowa przewidziane dla niemieckich wadz okupacyjnych i instytucji cywilnych izolowane miasta. W kocu stycznia 1942 roku odrzuciem jednak ostatecznie t propozycj, obawiaem si bowiem, e taki centralny urzd planowania

220

miast musiaby w konsekwencji spowodowa monotoni w ich wygldzie. Dlatego te zaproponowaem, by te nowe budowy powierzy wielkim miastom niemieckim. Od czasu gdy na pocztku wojny zaczem przejmowa budowy prowadzone dla dowdztwa sil ldowych i si powietrznych, mj pion budowlany znacznie si rozrs. Wedug kryteriw, ktrymi miaem si posugiwa w kilka miesicy pniej, 26 tysicy robotnikw skierowanych w kocu 1941 roku do realizacji naszych projektw wanych dla celw wojennych waciwie si nie liczyo. Wtedy jednak byem dumny, e mog cho troch przyczyni si do dziea wojny; jednoczenie dawao mi to spokj sumienia, e nie pracuj tylko nad nie zwizanymi z wojn planami Hitlera. Najwaniejszy by program Luftwaffe, oznaczony kryptonimem Ju-88"; program ten mia umoliwi rozszerzenie produkcji nowego dwusilnikowego bombowca nurkujcego dalekiego zasigu. Trzy wielkie fabryki w Brnie, Grazu i Wiedniu - kada z nich wiksza od zakadw Volkswagena - zostay zbudowane w cigu omiu miesicy, przy czym po raz pierwszy zastosowano gotowe elementy betonowe. Od jesieni 1941 roku brak materiaw pdnych zahamowa nasze prace. Nawet dla najpilniejszych projektw przydziay ograniczono we wrzeniu 1941 do jednej trzeciej, a od l stycznia 1942 roku a do jednej szstej zapotrzebowania. Typowy przykad, jak bardzo Hitler przeliczy si ze swoimi moliwociami w zwizku z kampani rosyjsk. Ponadto powierzono mi usuwanie szkd spowodowanych nalotami w Berlinie oraz budow schronw przeciwlotniczych. Przygotowywaem si ju wwczas, nie wiedzc o tym, do funkcji ministra zbroje. Chodzio nie tylko o to, e zyskaem mono wgldu na niszym szczeblu w zakcenia, jakie w toku produkcji powodoway samowolne zmiany planw i priorytetw, ale take o to, e zapoznawaem si w ten sposb z ukadami si i szkodliwymi stosunkami w aparacie kierowniczym. Na przykad uczestniczyem w pewnym posiedzeniu u Goringa, na ktrym genera Thomas zgosi zastrzeenia przeciwko przesadnym daniom kierownictwa pod adresem gospodarki. Goring rykn na powszechnie szanowanego generaa: Co to pana obchodzi? To moja sprawa, moja! A moe to pan jest penomocnikiem do spraw planu czteroletniego? Nie ma pan tu nic do gadania, bo regulowanie wszystkich tych spraw fuhrer powierzy tylko mnie". W tego rodzaju kwestiach spornych genera Thomas nie mg si spodziewa poparcia od swego szefa, generaa broni Keitla, ten bowiem sam by szczliwy, jeli nie dosigay go ataki Goringa. Z tych przyczyn przemylany plan gospodarczy urzdu uzbrojenia w Naczelnym Dowdztwie Wehrmachtu

221

nie zosta zrealizowany; ale, jak si ju wwczas zorientowaem, Goring sam te nic nie przedsiwzi w tych sprawach. Jeli ju w ogle co robi, to najczciej wywoywa gigantyczny baagan, poniewa nigdy nie zadawa sobie trudu, eby dokadnie przemyle problemy, i jego decyzje opieray si najczciej na doranych impulsach. W kilka miesicy pniej, 27 czerwca 1941 roku, uczestniczyem, jako penomocnik do spraw budownictwa zbrojeniowego, w konferencji Milcha i Todta. Hitler by ju przekonany, e Rosjanie zostali ostatecznie zwycieni, dlatego zarzdzi priorytetow realizacj zbroje lotniczych, aby przygotowa nastpn akcj - pokonanie Anglii10. Milch zgodnie ze swoim obowizkiem nalega na utrzymanie ustalonego przez Hitlera tempa, co w obliczu sytuacji militarnej wywoao wtpliwoci dr. Todta. On bowiem te mia pewne zadanie, polegajce na jak najszybszym zwikszaniu zbroje na ldzie; brakowao mu jednak dyspozycji Hitlera, przyznajcych temu zadaniu konieczne priorytety. Pod koniec konferencji Todt nastpujco da wyraz swej bezsilnoci: Panie feldmarszaku, najlepiej bdzie, jeli mnie pan wemie do swego ministerstwa i zostan paskim pracownikiem". Jesieni 1941 roku odwiedziem zakady Junkersa w Dessau, aby z dyrektorem generalnym Koppenbergiem skoordynowa nasze plany budowlane z planami produkcyjnymi zakadw. Pod koniec rozmowy Koppenberg wzi mnie do osobnego pokoju, zamkn drzwi i pokaza mi grafik, przedstawiajcy amerykask produkcj bombowcw w najbliszych latach w porwnaniu z nasz. Spytaem go, co na te deprymujce liczby porwnawcze mwi nasze kierownictwo. Wanie o to chodzi, e nie chciao w nie uwierzy", powiedzia Koppenberg i nie panujc nad sob, rozpaka si. Wkrtce potem odwoano go ze stanowiska dyrektora zakadw Junkersa. Goring za, naczelny dowdca uwikanej w cikie walki Luftwaffe, znalaz 23 czerwca 1941 roku, na drugi dzie po agresji na Zwizek Radziecki, do czasu, aby w galowym mundurze obejrze wraz ze mn naturalnej wielkoci makiety swego urzdu marszaka Rzeszy, wystawione w Treptow.
Moja ostatnia podr artystyczna, po ktrej nastpia dwudziestopicioletnia przerwa, zawioda mnie do Lizbony, gdzie 8 listopada otwarto wystaw Nowe budownictwo niemieckie". Pocztkowo podr t miaem odby samolotem Hitlera; kiedy jednak okazao si, e chc lecie rwnie niektrzy kompani od kieliszka z otoczenia Hitlera, jak jego adiutant Schaub i fotograf Hofmann, pozbyem si tego towarzystwa, proponujc fuhrerowi, e pojad swoim samochodem. Zwiedziem stare miasta, jak Burgos, Segovia, Toledo i Salamanka, zwiedziem te Eskurial, rozmiarami dajcy si porwna

222

tylko z hitlerowskim paacem fuhrera", tyle e zbudowany w innym, bardziej duchowym celu: Filip II otoczy swoje zabudowania paacowe budynkami klasztoru. C za kontrast w porwnaniu z architektonicznymi pomysami Hitlera: tu niezwyka oszczdno i klarowno, wspaniae wntrza o niezrwnanie ascetycznej formie, tam przepych i nadmierna reprezentacyjno. Bez wtpienia to niemal melancholijne dzieo architekta Juana de Herrery (1530-1597) bardziej odpowiadao naszemu wczesnemu powanemu pooeniu ni hitlerowska sztuka programowo triumfalna. W czasie tych godzin samotnych rozwaa po raz pierwszy przysza mi do gowy myl, e moje ideay architektoniczne zawiody mnie na bdn drog. Z powodu tej podry nie odwiedziem paru moich paryskich znajomych, wrd nich Vlamincka, Deraina i Despiau, ktrzy na moje zaproszenie ogldali makiety naszych berliskich projektw. Najwyraniej milczco przyjli do wiadomoci nasze zamiary i realizacje architektoniczne: kroniki w kadym razie nie przekazay ani sowa o wraeniu, jakie na nich wywara wystawa. Poznaem tych ludzi podczas pobytw w Paryu i wielokrotnie dawaem im zlecenia za porednictwem mojej paryskiej placwki. Cho brzmi to dziwnie, mieli oni wicej swobody ni ich niemieccy koledzy. Kiedy bowiem odwiedziem podczas wojny paryski salon jesienny, ciany byy zawieszone obrazami, ktre w Niemczech zostayby napitnowane jako sztuka zdegenerowana. Hitler te sysza o tej wystawie. Jego reakcja bya rwnie zdumiewajca, co logiczna: Czy zaley nam na zdrowym duchowo narodzie francuskim? Niech si degeneruje! Tym lepiej dla nas". Kiedy znajdowaem si w drodze do Lizbony, na tyach frontw wschodniego teatru wojny doszo do katastrofy w dziedzinie transportu; organizacja armii niemieckiej nie sprostaa rosyjskiej zimie. Ponadto oddziay radzieckie wycofujc si zniszczyy dokadnie wszystkie parowozownie, punkty pobierania wody i inne urzdzenia techniczne swych kolei. W atmosferze upojenia sukcesami lata i jesieni, gdy wydawao si, e rosyjski niedwied jest ju pokonany", nikt nie myla w dostatecznej mierze o odbudowie tych urzdze, a Hitler nie chcia poj, e do pokonania trudnoci rosyjskiej zimy trzeba przygotowa odpowiednio transport rwnie od strony technicznej. O trudnociach tych syszaem od wysokich urzdnikw Kolei Rzeszy, od generaw wojsk ldowych i lotnictwa. Zaproponowaem wic Hitlerowi, e skieruj do odbudowy urzdze kolejowych, pod nadzorem moich inynierw, 30 tysicy spord podlegych mi 65 tysicy niemieckich robotnikw budowlanych. Cho trudno to poj, Hitler wyrazi zgod i wyda odpowiednie dyspozycje dopiero po dwutygodniowej zwoce, 27 grudnia 1941 roku. Zamiast ju na pocztku

223

listopada domaga si takiego rozwizania, mimo katastrofy nalega, by jego triumfalne budowle zostay ukoczone w zaplanowanych terminach, zdecydowany nie kapitulowa przed rzeczywistoci. Tego samego dnia spotkaem si z dr. Todtem w jego skromnym domu nad Hintersee koo Berchtesgaden. Jako pole dziaania przydzielono mi ca Ukrain, podczas gdy kierownictwo i robotnicy pracujcy przy lekkomylnie prowadzonej nadal budowie autostrad przejli tereny Rosji rodkowej i pnocnej. Todt powrci wanie z duszej podry inspekcyjnej na wschodni teatr wojny; widzia unieruchomione pocigi sanitarne, w ktrych zamarzli ranni, by wiadkiem okropnej sytuacji oddziaw w odcitych od wiata przez niegi i mrz wsiach i miasteczkach, widzia niezadowolenie i zwtpienie wrd niemieckich onierzy. Przygnbiony i pesymistycznie nastrojony stwierdzi, e nie tylko fizycznie nie jestemy zdolni do znoszenia takich trudw, ale e i duchowo musimy ponie w Rosji klsk. Jest to walka" mwi w ktrej przewaga bdzie po stronie ludzi prymitywnych, zdolnych do przetrwania wszystkiego, rwnie niekorzystnych warunkw atmosferycznych. My jestemy zbyt wraliwi i musimy ulec. W kocu zwyci Rosjanie i Japoczycy". W czasach pokoju pogldy takie, zapewne pod wpywem Spenglera, wygasza rwnie Hitler, mwic o biologicznej wyszoci Sybirakw i Rosjan". Kiedy jednak rozpocza si kampania na Wschodzie, odsun na bok wasny argument, poniewa by sprzeczny z jego zamierzeniami. Przemona dza budowania, jaka ogarna Hitlera, jego pene euforii upieranie si przy osobistych upodobaniach spowodoway wrd jego paladynw, paajcych chci naladownictwa, ca fal podobnych projektw i skoniy wielu spord nich do przyjcia stylu ycia zwycizcw. Pod tym wzgldem - stwierdziem to ju wwczas - system hitlerowski wykazywa w jednym decydujcym punkcie niszo w porwnaniu z ustrojem demokratycznym. Nikt bowiem nie skrytykowa publicznie tej niewaciwej sytuacji, nikt nie da usunicia za. 29 marca 1945 roku, w ostatnim licie do Hitlera, przypomniaem mu o tych sprawach: ciskao mi si serce, kiedy w dniach zwycistw 1940 roku widziaem, jak najszersze krgi naszego kierownictwa traciy postaw moraln. Wtedy powinnimy byli zda egzamin przed losem postpujc przyzwoicie i zachowujc umiar". Te sowa, cho napisane w pi lat pniej, potwierdzay, e dostrzegaem wwczas bdy, cierpiaem z powodu anomalii, krytykowaem, e drczyy mnie rwnie wtpliwoci i sceptycyzm; wszystko to jednak tylko z obawy, e Hitler moe przegra wojn. W poowie roku 1941 Goring zwiedzi nasz wystaw makiet budowlanych na placu Paryskim. W chwili askawoci powiedzia mi co

224

Kronika z 1941 r.: 12 maja pan Speer odby w Obersalzbergu, w obecnoci ukownika Schmundta, konferencj z fuhrerem na temat przyszych defilad na Grosse Strasse. Fuhrer ju wczeniej planowa, e defilady odbiera si bdzie na placu lecym poowie Grosse Strasse, w pobliu ministerstw. Wojska wracajce z kampanii powinny wkracza w kierunku z poudnia na pnoc, przez budowl T". 2 Wedug mego listu do skarbnika NSDAP na Rzesz z 19 lutego 1941 r.: Auesburg, Bayreuth, Brema, Wrocaw, Gdask, Drezno, Dusseldorf, Graz, Hamburg, Hanower, Heidelberg, Innsbruck, Kolonia, Krlewiec, Kajpeda, Monastyr, Oldenburg, Pozna, Praga, Saarbrucken, Salzburg, Szczecin, Waldbrol, Weimar, Wolfsburg, Wurzburg, Wupperta. 3 Z notatki o mojej konferencji z Hitlerem 17 stycznia 1941 r. W pimie do Bormanna z 20 stycznia 1941 r. zoyem urzd penomocnika do spraw budownictwa" w jego sztabie. Listem z 30 stycznia 1941 r. do dr. Leya zoyem urzd do spraw Pikna Pracy i nadzr nad wszystkimi robotami budowlanymi Niemieckiego Frontu Pracy. Wedug Kroniki nadzr nad wznoszeniem domw partii powierzono skarbnikowi partii na Rzesz, M. X. Schwarzowi. Ponadto zrezygnowaem z oceny literatury na temat budownictwa", z wyboru zaufanych architektw Narodowosocjalistycznej Opieki Spoecznej (NSV) w okrgach oraz poinformowaem reichsleitera Rosenberga, e w wydawanej razem z nim publikacji Baukunst im Deutschen Reich w przyszoci nie bdzie si uywa okrelenia penomocnik NSDAP do spraw budownictwa". 4 Chodzio tu jedynie o nasz obietnic, e zaproponujemy kocioom zastpcze parcele budowlane w miejsce budynkw kocielnych, lecych w rejonach rdmiecia przeznaczonych do rozbirki. 5 Dla kadej z dotychczasowych kampanii Hitler osobicie wybiera inn fanfar, ktr poprzedzano w radiu doniesienia o zwycistwach. 6 Moje dania pod adresem dr. Todta, aby przerwa budowy, oraz jego odpowied odnotowane s w Kronice. 7 Dane te pochodz ze sprawozdania, zamykajcego Kronik 1941 r. Wedug dalszych informacji, z koca marca 1941 i pocztku wrzenia 1941 r., w Norwegii ulokowano zlecenia na 2 400 ty. m3 granitu surowego i 9 270 ty. m3 granitu obrobionego, w Szwecji na 4210 ty. m3 granitu surowego i 5 300 ty. m3 granitu obrobionego. Sama tylko Szwecja otrzymaa zlecenia na dostaw granitu wartoci 2 min marek rocznie, z gwarancj na dziesi lat. 8 Ta wypowied Hitlera pochodzi z Kroniki z 29 listopada 1941 r. Rwnie zlecenie dla admiraa Loreya zostao dosownie zacytowane z Kroniki. 9 Szczegy pochodz z Kroniki z l maja i 21 czerwca 1941 r. oraz protokou wystpienia fuhrera z 13 maja 1942 r., pkt 7. Niedawno odnaleziono listy, ktre wymieniem z marynark wojenn; wynika z nich, e w Trondheim na obszarze okoo 700 ha miao by zbudowanych 55 ty. mieszka dla marynarki i personelu towarzyszcego". 10 Ten rozkaz Hitlera obowizywa jeszcze w grudniu 1941 r., cho warunki

niezwykego: Owiadczyem fuhrerowi, e uwaam pana za najwikszego po nim czowieka, jakiego maj Niemcy". Uzna jednak za konieczne ograniczy t uwag - on bowiem by drugi w hierarchii: Moim zdaniem jest pan w ogle najwikszym architektem. Powiedziabym, e rwnie wysoko jak zdolnoci polityczne i wojskowe fuhrera ceni pask twrczo architektoniczn". Po dziewiciu latach pracy w charakterze architekta Hitlera dorobiem si nie kwestionowanej i podziwianej pozycji. W cigu nastpnych trzech lat stany przede mn zupenie inne zadania, ktre sprawiy, e przez pewien czas istotnie byem najwaniejsz po Hitlerze osob.
1

225

wyranie si zmieniy. Hitler odwleka odwoywanie takich rozkazw nie tylko dlatego, e w ogle lubi zwleka, ale i z powodw prestiowych". Nowy rozkaz, ktry zgodnie z sytuacj wojenn ponownie przyznawa zbrojeniom wojsk ldowych priorytet przed zbrojeniami lotniczymi, zosta wydany dopiero 10 stycznia 1942 r.

226

CZ DRUGA

227

Rozdzia 14

START DO NOWYCH ZADA

Sepp Dietrich, jeden z najdawniejszych zwolennikw Hitlera, a obecnie dowdca jednego z korpusw pancernych SS, otoczonego przez Rosjan w rejonie Rostowa na Ukrainie poudniowej, lecia 30 stycznia 1942 roku samolotem nalecym do eskadry fuhrera do Dniepropietrowska; poprosiem go, aby mnie wzi ze sob. Mj sztab znajdowa si ju w tym miecie, przygotowujc remont urzdze kolejowych na poudniu ZSRR1. Nawet nie przyszo mi do gowy poprosi o samolot do wasnej dyspozycji; jeszcze jeden dowd, jak nisko oceniaem znaczenie swojej osoby dla dziaa wojennych. Ciasno cinici siedzielimy w bombowcu typu Heinkel", przerobionym na samolot pasaerski. Pod nami przesuway si beznadziejne, zanieone rwniny poudniowej Rosji. Widzielimy popalone stodoy i obory wielkich gospodarstw rolnych. Aby uatwi sobie orientacj, lecielimy wzdu linii kolejowej: pocigw prawie nie byo, budynki stacyjne spalone, warsztaty zniszczone, czasem tylko pojawiay si jakie drogi, ale i one byy puste. Niezmierne przestrzenie, ktre mijalimy, niepokoiy sw mierteln cisz, wyczuwaln nawet w samolocie. Przelotne opady niegu przeryway niekiedy t monotoni, a raczej j podkrelay. Wtedy zdaem sobie spraw, w jakim niebezpieczestwie znajduje si armia, niemal zupenie odcita od dostaw z kraju. O zmierzchu wyldowalimy w Dniepropietrowsku, rosyjskim miecie przemysowym. Mj sztab budowlany Speera" - jak nazywano t grup kilkunastu technikw, zgodnie z wczesnym deniem do wizania konkretnych zada z osobami - znalaz prowizoryczn kwater w wagonie sypialnym. Od czasu do czasu przez instalacje ogrzewnicze przepuszczano troch pary z lokomotywy, aby zapobiec ich zamarzniciu. Rwnie marne byy warunki pracy - wagon restauracyjny suy jednoczenie za biuro i rodzaj klubu. Odbudowa linii kolejowych nastrczaa wiksze trudnoci, ni mylelimy. Rosjanie zniszczyli wszystkie stacje porednie; nie byo warsztatw naprawczych, nie zamarzajcych zbiornikw na wod, nie byo budynkw stacyjnych ani nie uszkodzonych zwrotnic. Najprostsze sprawy, ktre w kraju zaatwiao si w cigu jednej rozmowy telefonicznej, tutaj staway si problemem - nawet zdobycie gwodzi czy drewna. nieg pada nieustannie. Ruch na kolei i na drogach usta

228

zupenie, pas startowy na lotnisku zosta zasypany. Bylimy odcici, musiaem odoy powrt. Czas wypeniay wizyty naszych robotnikw budowlanych; organizowalimy wieczory koleeskie, piewalimy piosenki, Sepp Dietrich wygasza przemwienia, ktre spotykay si z aplauzem. Przysuchiwaem si temu, ale e nie byem dobrym mwc, nie miaem odwagi powiedzie swym ludziom choby paru sw. W piewniku wydanym przez grup armii byo rwnie wiele smtnych piosenek o tsknocie za ojczyzn i beznadziei rosyjskich przestrzeni. Ujawniay one bez osonek stan napicia wewntrznego, w jakim znajdoway si te wysunite placwki. A jednak, co ciekawe, byy to ulubione pieni onierzy. Tymczasem sytuacja staa si niepewna. Niewielki radziecki oddzia pancerny przedar si przez nasze linie i zblia do Dniepropietrowska. Naradzalimy si nad sposobem obrony. Nie mielimy prawie nic: troch karabinw i dziao bez lawety, do ktrego nie byo amunicji. Rosjanie podeszli na okoo 20 kilometrw i bez wyranego celu kryli po stepie. Zdarzy si jeden z typowych podczas tej wojny bdw: nie wykorzystali sytuacji. Wypad w kierunku dugiego mostu na Dnieprze i spalenie go - w cigu wielu miesicy uporczywej pracy odbudowalimy go z drewna - odcioby na dalsze miesice dostawy zimowe dla armii stojcych na poudniowy wschd od Rostowa. Zupenie nie jestem stworzony na bohatera i poniewa w cigu siedmiu dni mego pobytu nie mogem nic wskra, a swoj obecnoci tylko zmniejszaem zapasy moich inynierw, postanowiem wyruszy pocigiem, ktry mia prbowa przebi si przez zaspy na zachd. Mj sztab poegna si ze mn przyjanie i -jak mi si zdawao - z ulg. Przez ca noc jechalimy z szybkoci okoo dziesiciu kilometrw na godzin, przystawalimy, aby odgarn nieg, i posuwalimy si dalej. Musielimy przeby ju adny kawa drogi na zachd, kiedy o wicie pocig wtoczy si na opustosza stacj. Wszystko jednak wydao mi si dziwnie znajome: spalone szopy, oboki pary nad wagonami sypialnymi i restauracyjnymi, patrole wojskowe. Byem znw w Dniepropietrowsku. Ogromne masy niegu spowodoway, e pocig musia si cofn. Przygnbiony powlokem si do wagonu, w ktrym mieci si mj sztab budowlany. Zobaczyem nie tylko zdumione, ale i zdradzajce irytacj twarze moich wsppracownikw. witujc wyjazd szefa, a do biaego ranka uszczuplali stan swoich zapasw alkoholowych. Tego samego dnia, 7 lutego 1942 roku, samolot, ktrym przylecia Sepp Dietrich, mia wystartowa do lotu powrotnego. Kapitan Nein - wkrtce zosta on pilotem mojej wasnej maszyny - by gotw mnie zabra. Ju sama droga na lotnisko okazaa si bardzo trudna. Przy wielostopniowym mrozie i bezchmurnym niebie rozszalaa si

229

wichura, pdzc przed sob masy niegu. Rosjanie, w watowanych fufajkach, daremnie prbowali oczyci ulice z metrowych zasp. Gdymy szli ju okoo godziny, kilku z nich otoczyo mnie i zaczo co mwi, ale nic nie rozumiaem. W kocu jeden z nich, nie namylajc si dugo, natar mi twarz niegiem. Odmroenie, pomylaem, bo tyle wiedziaem ze swoich wdrwek wysokogrskich. Moje zdumienie wzroso, gdy drugi Rosjanin wycign z kieszeni brudnego ubrania nienobia, starannie zoon chustk i osuszy mi twarz. Z pewnymi trudnociami okoo jedenastej wystartowalimy ze le oczyszczonego z zasp lotniska. Punktem docelowym by Ktrzyn, miejsce stacjonowania eskadry fuhrera. Ja udawaem si co prawda do Berlina, ale poniewa nie miaem wasnego samolotu, byem zadowolony, e zabrano mnie chocia tam. Dziki temu przypadkowi znalazem si po raz pierwszy w kwaterze gwnej. W Ktrzynie zwrciem si do jednego z adiutantw Hitlera: czy mgby zameldowa fuhrerowi o mojej obecnoci, moe chciaby ze mn mwi. Nie widziaem go od pocztku grudnia, byoby to dla mnie zatem szczeglne wyrnienie, gdyby chcia mnie widzie choby na krtko. Jednym z aut z kolumny samochodowej fuhrera pojechaem do kwatery gwnej, gdzie w baraku jadalnym, w ktrym Hitler spoywa codzienne posiki w towarzystwie generaw, swych wsppracownikw politycznych i adiutantw, przede wszystkim najadem si do syta. Hitlera nie byo. Dr Todt, minister do spraw zbroje i amunicji, referowa mu jak spraw i Hitler zjad obiad tylko w jego towarzystwie w swoim prywatnym pomieszczeniu. Ja tymczasem omawiaem z szefem transportu wojsk ldowych, generaem Gerckem, i z dowdc oddziaw kolejowych nasze trudnoci na Ukrainie. Po kolacji w wikszym gronie, w ktrej tym razem Hitler wzi udzia, kontynuowa on sw narad z Todtem. Todt pojawi si dopiero pnym wieczorem, napity i przemczony, po dugiej i - jak si wydawao - trudnej rozmowie. Robi wraenie zmordowanego. Siedziaem z nim jeszcze par minut, gdy w milczeniu sczy wino z kieliszka, nie pytajc go o przyczyn zego nastroju. W czasie toczcej si z wolna rozmowy okazao si, e zamierza nastpnego ranka lecie do Berlina i e ma jeszcze wolne miejsce w samolocie. Chtnie zgodzi si mnie zabra, a ja cieszyem si, i w ten sposb unikn dugiej podry kolej. Umwilimy si, e wylecimy wczenie rano, po czym dr Todt poegna si, zamierza bowiem troch si przespa. Przyszed adiutant i poprosi mnie do Hitlera. Byo okoo pierwszej po pnocy, a wic pora, kiedy i w Berlinie czsto siedzielimy jeszcze nad naszymi planami. Wygldao na to, e Hitler jest tak samo wyczerpany i w zym nastroju jak Todt. Umeblowanie jego pokoju byo celowo skpe; zrezygnowa tu nawet z takiej wygody jak fotel klubowy. Mwilimy o berliskich i norymberskich planach budowlanych i Hitler stopniowo oywia si. Wydawao si, e nawet jego ziemista cera

230

nabiera lepszej barwy. W kocu kaza mi opowiedzie o wraeniach, jakie odniosem podczas podry na poudnie ZSRR, zadajc co jaki czas zdradzajce zainteresowanie pytania. Mwiem o trudnociach z odbudow urzdze kolejowych, o burzach nienych, o niezrozumiaym zachowaniu si radzieckiego oddziau pancernego, o wieczorach koleeskich i tsknych piosenkach. Gdy wspomniaem o piosenkach, zaciekawiony spyta o ich tre. Wycignem z kieszeni piewnik, ktry dostaem. Hitler czyta w milczeniu. Ja uwaaem te piosenki za naturalny wyraz wywoujcej depresj sytuacji, on uzna to natychmiast za wiadome dziaanie wroga. Sdzi, e dziki mojej opowieci wpad na jego trop. Dopiero po wojnie dowiedziaem si, e kaza odda pod sd wojenny czowieka odpowiedzialnego za wydrukowanie tego piewnika. Epizod ten charakteryzowa cig nieufno Hitlera. W obawie, e nie pozna prawdy, sdzi, i moe wyciga wane wnioski z tego rodzaju pojedynczych informacji. Coraz bardziej stawao si jego zwyczajem wypytywanie podwadnych, nawet jeli nic nie mogli wiedzie o danej sprawie. Taka, niekiedy uzasadniona, nieufno staa si niemal nieodzownym elementem ycia Hitlera, widocznym nawet w drobiazgach. W tym tkwia niewtpliwie jedna z przyczyn jego izolacji wobec wydarze i nastrojw na froncie, jego otoczenie bowiem uniemoliwiao w miar monoci wizyty niemiarodajnych informatorw. O trzeciej rano odmeldowaem si, informujc Hitlera o wyjedzie do Berlina, ale odwoaem swj lot samolotem dr. Todta, ktry mia wystartowa pi godzin pniej2. Byem zbyt zmczony, chciaem najpierw wyspa si. W swej maej sypialni zastanawiaem si, jakie wraenie wywarem na Hitlerze. Kt z jego otoczenia nie robi tego po odbyciu z nim dwugodzinnej rozmowy! Byem zadowolony: raz jeszcze zyskaem pewno, e wraz z nim urzeczywistni zaplanowane wsplnie budowy, ktrych realizacja wydawaa mi si niekiedy wtpliwa z uwagi na nasz sytuacj militarn. Tej nocy jeszcze raz przeksztacalimy nasze niegdysiejsze plany w rzeczywisto, wprawialimy si w nastrj zwodniczego optymizmu. Rano zadwicza telefon, wyrywajc mnie z gbokiego snu. Dr Brandt meldowa z podnieceniem: Samolot doktora Todta rozbi si. Doktor Todt zgin". Od tej chwili wszystko si dla mnie zmienio. Moje stosunki z dr. Todtem staway si w ostatnich latach coraz blisze. W jego osobie straciem starszego, rozwanego koleg. czyo nas wiele: obaj pochodzilimy z zamonych, mieszczaskich domw, bylimy Badeczykami i ukoczylimy studia techniczne. Kochalimy przyrod, ycie w schroniskach, wdrwki narciarskie - i podzielalimy gbok niech do Bormanna. Todt toczy z nim powane spory ju z tego powodu, e sekretarz Hitlera szpeci krajobraz wok Obersalz-bergu budow szos. Czsto wraz z on gociem u niego: Todtowie mieszkali w skromnym domu nad Hintersee koo Berchtesgaden. Nikt by nie przypuszcza, e mieszka tam sawny budowniczy drg i twrca autostrad.

231

Dr Todt by jedn z bardzo niewielu skromnych, nie narzucajcych si postaci w tym rzdzie, czowiekiem, na ktrym mona byo polega, ktry nie bra udziau w adnych intrygach. Stanowic poczenie wraliwoci i trzewoci, tak czste wanie wrd technikw, nie bardzo pasowa do kierowniczej warstwy pastwa narodowosoc-jalistycznego. y samotnie, zamknity w sobie, nie utrzymujc kontaktw osobistych z krgami partyjnymi - nawet przy stole u Hitlera pojawia si nader rzadko, cho by tam chtnie widziany. Wanie ta jego rezerwa przysparzaa mu szczeglnego szacunku: gdziekolwiek si pojawi, stawa si orodkiem zainteresowania. Rwnie Hitler odnosi si do Todta i jego osigni z wielkim uznaniem, graniczcym z czci, podczas gdy Todt zachowa w stosunku do niego niezaleno osobist, cho by lojalnym czonkiem partii od pierwszych lat. W styczniu 1941 roku, kiedy miaem pewne kopoty z Bormannem i Giesslerem, Todt napisa do mnie wyjtkowo szczery list, z ktrego mona byo wyczyta peen rezygnacji stosunek do metod pracy narodowosocjalistycznej warstwy kierowniczej: By moe moje dowiadczenia i gorzkie rozczarowania z powodu wszystkich waciwie ludzi, z ktrymi przyszo mi pracowa, umoliwiyby panu potraktowanie take swoich przey jako uwarunkowanych chwil i by moe pogld, ktry sobie stopniowo wyrobiem, w jaki sposb pomgby panu wewntrznie: w erze tak wielkich wydarze... kada dziaalno napotyka opozycj, kady, kto chce co zrobi, ma rywali i, niestety, take wrogw - nie dlatego, e ludzie chc by wrogami, lecz dlatego, e ich zadania i panujce stosunki powoduj, i inni musz zajmowa przeciwne stanowisko. By moe jeszcze w modoci obra pan lepsz drog i przesta si tym wszystkim przejmowa; ja jednak stale si tym drcz". Przy niadaniu w jadalni kwatery gwnej Hitlera toczya si oywiona dyskusja, kto moe wchodzi w gr jako nastpca dr. Todta. Wszyscy byli zgodni, e by on niezastpiony: piastowa przecie trzy stanowiska ministrw: by w randze ministra naczelnym szefem budowy szos, szefem caej komunikacji wodnej, regulacji rzek i melioracji oraz wszystkich elektrowni, a ponadto jako penomocnik Hitlera - ministrem do spraw zbroje i dostaw amunicji dla wojsk ldowych. W ramach planu czteroletniego Goringa kierowa budownictwem, a poza tym stworzy Organizacj Todta, ktra budowaa Wa Zachodni i bunkry dla okrtw podwodnych na wybrzeu Atlantyku, jak rwnie drogi na okupowanych terenach od pnocnej Norwegii do poudniowej Francji oraz w Zwizku Radzieckim. Tak wic w cigu ostatnich lat Todt skupi w swym rku najwaniejsze zadania techniczne. Struktura, ktr kierowa, pocztkowo podzielona jeszcze - ze wzgldw formalnych - na rne urzdy, stanowia w istocie rzeczy przysze ministerstwo spraw technicznych, tym bardziej e w partii piastowa on funkcj szefa

232

Gwnego Urzdu Techniki, a zarazem kierowa nadrzdnym zrzeszeniem wszystkich organizacji i stowarzysze technicznych. W tym momencie byo dla mnie jasne, e przypadnie mi wany fragment rozlegych zada Todta. Ju bowiem wiosn 1939 roku, podczas jednej ze swych podry inspekcyjnych na Wa Zachodni, Hitler rzuci uwag, e w wypadku, gdyby Todtowi co si stao, zamierza przekaza mi jego zadania w zakresie budownictwa. Pniej, latem 1940 roku, przyj mnie oficjalnie w swoim gabinecie w Kancelarii Rzeszy, aby mi owiadczy, e Todt jest przeciony obowizkami. Dlatego te postanowi przekaza mi cae budownictwo, wcznie z robotami nad Atlantykiem. Udao mi si wwczas przekona Hitlera, e lepiej bdzie, jeli budownictwo i zbrojenia pozostan w jednym rku, poniewa s cile ze sob zwizane. Hitler nie wraca ju do tej sprawy, a ja z nikim o tym nie mwiem. Propozycja ta nie tylko sprawiaby przykro Todtowi, ale musiaaby rwnie zaszkodzi jego opinii 3 . Dlatego te byem przygotowany na tego rodzaju zlecenie, gdy o zwykej pnej porze, okoo godziny trzynastej, jako pierwszy zostaem wezwany do Hitlera. Ju sama twarz jego gwnego adiutanta, Schauba, wyraaa wag chwili. W przeciwiestwie do poprzedniego wieczoru Hitler przyj mnie oficjalnie jako fuhrer Rzeszy. Stojc, z powag i zachowaniem wszelkich form, przyj moje kondolencje, odpowiedzia paru zaledwie sowami, nastpnie rzek bez dugich wstpw: Panie Speer, mianuj pana nastpc ministra doktora Todta na wszystkich jego urzdach". Byem skonsternowany. Hitler poda mi rk i chcia si ju poegna. Ja jednak sdziem, e wyrazi si niedokadnie, dlatego odpowiedziaem, i doo stara, aby zastpi dr. Todta w jego przedsiwziciach budowlanych. Nie, we wszystkich jego funkcjach, rwnie ministra do spraw amunicji". Ale ja si zupenie nie znam...", wtrciem. Ufam, e da pan sobie rad", uci Hitler, a poza tym nie mam nikogo innego! Niech pan natychmiast nawie kontakt z ministerstwem i niech pan zaczyna!" Wobec tego musi pan, mein fuhrer, da mi rozkaz, nie mog bowiem zarczy, e podoam temu zadaniu". W paru sowach wyda mi rozkaz, ktry przyjem w milczeniu. Bez sowa na tematy prywatne - inaczej, ni to byo midzy nami w zwyczaju - Hitler zaj si inn prac. Poegnaem si; miaem pierwsz prbk innego od tej chwili stylu pracy. Dotychczas Hitler traktowa mnie jako architekta, w pewnym sensie jak koleg. Teraz wyranie zacz si nowy etap, w ktrym od pierwszej chwili wytworzy subowy dystans do podlegego sobie ministra. Gdy kierowaem si ku drzwiom, wszed Schaub: Jest tutaj pan marszaek Rzeszy i chciaby pomwi z panem w pilnej sprawie, mein fuhrer. Nie by umwiony". Hitler spojrza na niego z niechci: -

233

Niech pan poprosi". Do mnie za: Niech pan jeszcze zostanie". Goring wszed zamaszystym krokiem i po paru sowach kondolencji zacz gwatownie: Najlepiej bdzie, jeli przejm zadania doktora Todta w ramach planu czteroletniego. Dziki temu uniknoby si tar i trudnoci, jakie w przeszoci wynikay z jego nastawienia wobec mnie" Goring przyjecha zapewne pocigiem specjalnym ze swej siedziby myliwskiej w Puszczy Rominckiej, niecae sto kilometrw od gwnej kwatery Hitlera. Poniewa wypadek zdarzy si okoo wp do dziesitej, musia si bardzo pieszy. Hitler zignorowa propozycj Goringa: Ju mianowaem nastpc Todta. Minister Rzeszy Speer przej od zaraz wszystkie funkcje doktora Todta". Sowa te brzmiay tak zdecydowanie, e wykluczay wszelki sprzeciw. Goring wydawa si przestraszony i skonsternowany. Po paru sekundach opanowa si, lecz ani sowem nie zareagowa na owiadczenie Hitlera. Zirytowany, zachowujc dystans, powiedzia po chwili: Chyba zgodzi si pan jednak, mein fuhrer, e nie wezm udziau w pogrzebie doktora Todta? Wie pan, jakie spory z nim toczyem. Nie mog by na tej uroczystoci". Nie pamitam ju dokadnie, co Hitler odpar na to, jak atwo bowiem poj, zatkao mnie" z okazji tego pierwszego subowego omawiania mojej kariery ministerialnej. Przypominam sobie jednak, e Goring obieca w kocu zjawi si na uroczystociach pogrzebowych, aby jego niesnaski z Todtem nie przedostay si do wiadomoci publicznej. Wobec znaczenia, jakie system przywizywa do form zewntrznych, nieobecno drugiej osoby w pastwie na oficjalnej uroczystoci ku czci zmarego ministra wydawaaby si niezwyka i rzucaaby si w oczy. Nie ulegao wtpliwoci, e Goring prbowa w pierwszym podejciu wytrci Hitlerowi argumenty z rki, i ju wwczas podejrzewaem, e Hitler spodziewa si tego i z tej przyczyny niezwocznie mnie mianowa. Dr Todt mg wykonywa zadania ministra zbroje, powierzone mu przez Hitlera, tylko w drodze bezporednich polece dla przemysu, Goring natomiast, jako penomocnik do spraw planu czteroletniego, czu si odpowiedzialny za cao gospodarki wojennej. Dlatego te on i jego aparat bronili si przed samodzieln dziaalnoci dr. Todta. W poowie stycznia 1942 roku, mniej wicej na dwa tygodnie przed mierci, Todt uczestniczy w posiedzeniu powiconym sprawom gospodarki wojennej, w czasie ktrego Goring tak go atakowa, e jeszcze tego samego popoudnia owiadczy Funkowi, i zrzeka si dalszej wsppracy. W takich wypadkach na niekorzy Todta dziaa fakt, i nosi on mundur generaa majora Luftwaffe - tak wic, mimo stanowiska ministra, w hierarchii wojskowej by podwadnym Goringa. Po tej krtkiej wymianie zda jedno stao si dla mnie jasne: w Goringu nie bd mia sojusznika, ale Hitler zdawa si by gotw

234

poprze mnie, gdybym napotka jakie trudnoci z jego strony. Na zewntrz Hitler bezporednio po mierci Todta przejawia stoicki spokj czowieka, ktry w swej pracy musi si liczy z takimi przypadkami. Nie precyzujc poszlak, wyraa w pierwszych dniach podejrzenie, e w tej katastrofie byo co niejasnego; nie wyklucza, i bya to uwieczona sukcesem robota wywiadu. Pogld ten ustpi jednak wkrtce miejsca gniewnej, czsto wprost nerwowej reakcji, gdy poruszano ten temat w jego obecnoci. W takich razach owiadcza szorstko: Nie chc o tym nic sysze. Zabraniam zajmowania si t spraw". Niekiedy dodawa: Wiecie, e jeszcze dzi ta strata za bardzo mnie boli, abym mg o niej mwi". Na rozkaz Hitlera Ministerstwo Rzeszy do spraw Lotnictwa przeprowadzio dochodzenie, czy katastrof samolotu mg spowodowa akt sabotau. W toku dochodzenia ujawniono, e dwadziecia metrw nad ziemi z samolotu buchn w gr silny pomie i maszyna eksplodowaa. Sprawozdanie sdu polowego, ktremu z uwagi na znaczenie sprawy przewodniczy genera lotnictwa, koczyo si mimo to osobliwym stwierdzeniem: Nie powstao zwaszcza podejrzenie co do moliwoci aktu sabotau. Dlatego te dalsze kroki ani nie s potrzebne, ani si ich nie przewiduje" 4. Dr Todt zreszt na krtko przed mierci zoy w swej kasie pancernej wiksz sum pienidzy, przeznaczon dla jego wieloletniej sekretarki osobistej. Powiedzia wwczas, e to na wypadek, gdyby mu si co stao. Jakie ryzyko i jaka lekkomylno tkwia w spontanicznej decyzji Hitlera o takim obsadzeniu jednego z tych trzech czy czterech ministerstw, od ktrych zaleao istnienie jego pastwa. Byem typowym outsiderem, zarwno dla armii, jak i dla partii oraz gospodarki, nigdy nie miaem do czynienia z uzbrojeniem wojsk ldowych, nigdy bowiem nie byem onierzem i nigdy w yciu nie miaem nawet broni w rku, choby jako myliwy. Co prawda fakt, e Hitler z upodobaniem wyszukiwa sobie wsppracownikw wrd niefachowcw, wynika 2 jego skonnoci do dyletantyzmu. Bd co bd mianowa ju kupca winnego ministrem spraw zagranicznych, swego filozofa partyjnego ministrem do spraw Wschodu i na przykad pilota wojskowego zarzdc caej gospodarki; teraz znowu architekta uczyni ministrem zbroje. Niewtpliwie wola obsadza kierownicze stanowiska laikami; fachowcom, jak na przykad Schachtowi, nie dowierza przez cae ycie. To, e poprzedniego wieczoru, zasiedziawszy si w kwaterze gwnej, odwoaem swj lot z Todtem, dziki czemu o mojej drodze

235

yciowej po raz drugi - po mierci profesora Troosta - zadecydowa fakt, e przeyem kogo innego, Hitler uzna za szczeglne zrzdzenie opatrznoci. Gdy pniej mogem wykaza si pierwszymi sukcesami, czsto podkrela, e Todt musia zgin, aby mona byo zwikszy produkcj zbrojeniow. W porwnaniu z niewygodnym dr. Todtem we mnie Hitler niewtpliwie uzyska zrazu raczej powolne narzdzie; w tej mierze zmiana ta bya zgodna z zasad doboru negatywnego, dominujc w otoczeniu Hitlera. Poniewa na sprzeciw odpowiada on z reguy wyborem kogo bardziej ulegego, w cigu wieloletniego procesu stworzy sobie otoczenie, ktre coraz posuszniej przytakiwao jego pomysom i coraz bardziej ochoczo przeksztacao je w rzeczywisto. Historycy powicaj dzi nieco uwagi mojej dziaalnoci jako ministra zbroje, skaniajc si przy tym do traktowania mych planw budowlanych w Berlinie i Norymberdze jako marginesowych. Dla mnie jednak praca architekta pozostaa nadal yciowym zadaniem; swoj zdumiewajc nominacj uwaaem za przymusow przerw na czas wojny, za pewnego rodzaju sub wojskow. Pracujc jako architekt Hitlera, widziaem moliwo zdobycia nie tylko sawy, ale i chway, podczas gdy znaczenie nawet wanego ministra musiao cakowicie nikn w glorii fuhrera. Dlatego bardzo szybko zaczem domaga si od niego obietnicy, e po wojnie znw zostan jego architektem 5. Fakt, e uwaaem to za niezbdne, wskazuje, jak bardzo czulimy si zaleni od woli Hitlera nawet w najbardziej osobistych decyzjach. Hitler zgodzi si bez wahania; on te wierzy, e jako pierwszy architekt oddaj jemu i jego Rzeszy najcenniejsze usugi. Gdy przy takiej okazji mwi o swych planach na przyszo, stwierdza czasem tsknie: Schowamy si gdzie obaj na par miesicy i jeszcze raz przejrzymy wszystkie plany budowlane". Szybko jednak podobne uwagi stay si rzadkoci. Pierwsza reakcja na moj nominacj na ministra bya taka, e 9 lutego przylecia z Berlina do kwatery gwnej fuhrera osobisty referent Todta, oberregierungsrat Konrad Haasemann. Poniewa Todt mia i bardziej wpywowych, i waniejszych wsppracownikw, poirytowany zinterpretowaem wysanie go jako usiowanie wystawienia na prb mojego autorytetu. Haasemann od razu da mi do zrozumienia, i moe mnie poinformowa o cechach moich przyszych wsppracownikw. Owiadczyem krtko, e sam zamierzam wyrobi sobie o nich opini. Jeszcze tego wieczoru pojechaem nocnym pocigiem do Berlina. Ch latania samolotem chwilowo mi przesza. Gdy rankiem nastpnego dnia mijaem przedmiecia stolicy Rzeszy z ich fabrykami i pltanin torw kolejowych, ogarn mnie niepokj, czy sprostam obcemu mi i olbrzymiemu zadaniu technicznemu. Opady mnie straszne wtpliwoci, czy podoam nowej

236

funkcji, czy poradz sobie z trudnociami merytorycznymi i personalnymi wymaganiami, stawianymi osobie ministra. Gdy pocig wjeda na Schlesischer Bahnhof, miaem palpitacj serca i czuem si niedobrze. Bo to wanie ja miaem w tym mynie wojennym obj kluczowe stanowisko, cho byem raczej niemiay w stosunkach z obcymi ludmi, cho nie umiaem swobodnie wystpowa na zebraniach i nawet podczas konferencji z trudem przychodzio mi jasne i precyzyjne wyraanie myli. Co powiedz generaowie wojsk ldowych na to, e ja, nie bdc onierzem, znany jako artysta, mam by ich partnerem? W istocie rzeczy kwestie zwizane z osobistymi wystpieniami i wasnym autorytetem przysparzay mi pocztkowo rwnie wiele niepokoju, co zadania merytoryczne. Nie mniejszy problem czeka mnie w zarzdzaniu now dziedzin pracy: byem wiadom, e starzy wsppracownicy Todta bd mnie uwaali za intruza. Znali mnie co prawda jako dobrego znajomego swego szefa, ale znali mnie take jako petenta, ktry czsto zwraca si do nich o przydzia materiaw budowlanych. Od lat byli jak najcilej zwizani z dr. Todtem. Zaraz po przyjedzie odwiedziem wszystkich wanych pracownikw w ich pokojach, oszczdzajc im koniecznoci meldowania si u mnie. Zarzdziem rwnie, aby na czas mego urzdowania pozostawi bez zmian gabinet dr. Todta, cho jego umeblowanie nie odpowiadao mojemu gustowi6. Rankiem 11 lutego 1942 roku miaem uroczycie powita na Anhalter Bahnhof trumn ze szcztkami Todta. Ceremonia ta wzruszya mnie rwnie mocno, jak uroczysto aobna, ktra odbya si nastpnego dnia w zbudowanej przeze mnie sali mozaikowej w Kancelarii Rzeszy - z poruszonym do ez Hitlerem. Podczas prostej ceremonii nad grobem Dorsch, jeden z najbliszych wsppracownikw Todta, zapewni mnie uroczycie o swojej lojalnoci. W dwa lata pniej, gdy ciko zachorowaem, wplta si w intryg, jak uknu przeciwko mnie Goring. Prac rozpoczem natychmiast. Sekretarz stanu w Ministerstwie Lotnictwa, feldmarszaek Erhard Milch, osobicie poprosi mnie na konferencj w wielkiej sali tego ministerstwa, przewidzian na pitek, 13 lutego; miano omawia z przedstawicielami wszystkich trzech rodzajw si zbrojnych oraz gospodarki wsplne problemy zbrojeniowe. Na moje pytanie, czy nie mona by przesun terminu konferencji, bo dopiero musz si wcign do pracy, Milch, z ktrym byem w dobrych stosunkach, odpowiedzia we waciwy mu, nieco obuzerski sposb, zadajc mi z kolei pytanie: najwaniejsi przemysowcy z caej Rzeszy s ju w drodze; czy zamierzam stchrzy? Zgodziem si wic. W

237

przeddzie wezwano mnie do Goringa. Bya to moja pierwsza wizyta u niego od momentu, gdy zostaem ministrem. Serdecznie mwi o dobrych stosunkach, jakie czyy go ze mn jako jego architektem. Wyrazi nadziej, e pod tym wzgldem nic si nie zmieni. Goring potrafi, jeli chcia, promieniowa zniewalajc, cho zarazem nieco dostojn askawoci. Nastpnie jednak przedstawi swoje danie: mia pisemn umow z moim poprzednikiem. Taki sam dokument przygotowuje si dla mnie, przele mi go do podpisania. W dokumencie tym stwierdza si, e realizujc zlecenia dla wojsk ldowych nie bd ingerowa w sprawy planu czteroletniego. Na zakoczenie uczyni niejasn wzmiank, e wicej dowiem si zreszt podczas konferencji u Milcha. Nie odpowiedziaem i zakoczyem rozmow w tym samym serdecznym tonie. Poniewa plan czteroletni obejmowa ca gospodark, przewidziana przez Gringa umowa pozbawiaby mnie moliwoci dziaania. Domylaem si, e podczas narady u Milcha czeka mnie jaka niespodzianka. Poniewa nie czuem si pewny, wyjawiem swoje wtpliwoci Hitlerowi, ktry przebywa jeszcze w Berlinie. Pamitajc o wraeniu, jakie musia pozostawi na nim Goring z okazji mojej nominacji, mogem liczy na zrozumienie. Dobrze", powiedzia Hitler, ,,jeli podejm jakie dziaania przeciw panu albo bdzie pan mia jakie trudnoci, niech pan przerwie narad i poprosi jej uczestnikw do sali posiedze gabinetu. Powiem tam tym panom, co potrzeba". Sala posiedze gabinetu uchodzia za miejsce wite"; jeli Hitler tam kogo przyjmowa, pozostawiao to gbokie wraenie. Fakt, e fuhrer tam wanie chcia przemwi do krgu osb, z ktrymi miaem wsppracowa w przyszoci, stanowi na pocztek perspektyw, o jakiej nie mogem nawet marzy. Dua sala konferencyjna Ministerstwa Lotnictwa bya pena. Obecnych byo trzydzieci osb: najwaniejsi ludzie z przemysu, wrd nich dyrektor generalny Albert Vogler, Wilhelm Zangen, kierownik Zwizku Przemysu Niemieckiego Rzeszy, dowdca rezerwy wojsk ldowych genera pukownik Ernst Fromm wraz z podlegym mu szefem zarzdu uzbrojenia wojsk ldowych, generaem Leebem, genera admira Witzell, szef uzbrojenia marynarki, genera Thomas, jako szef urzdu gospodarki wojennej i urzdu uzbrojenia OKW, Walter Funk, lako minister Rzeszy do spraw gospodarki, rni generalni penomocnicy do spraw planu czteroletniego oraz inni wani wsppracownicy Goringa. Przewodniczy Milch jako przedstawiciel kierownika resortu. Posadzi Funka po swojej prawej, a mnie po lewej stronie. W krtkim wstpie omwi trudnoci, wynikajce w gospodarce zbrojeniowej ze sprzecznych interesw trzech rodzajw si zbrojnych. Nastpnie zabra gos Vogler z Vereinigte Stahlwerke, mwic niezwykle rozsdnie o tym,jak sprzeczne rozkazy, spory o kolejno priorytetw oraz cige ich

238

zmiany zakcaj produkcj przemysu. Wci jeszcze mamy nie wykorzystane rezerwy, ktre nie mog si ujawni z powodu nieustannych utarczek, nadszed wic czas, aby stworzy jasne stosunki. O wszystkim musi decydowa jedna osoba. Kto - ta sprawa przemysu nie interesuje. Nastpnie przemawia genera pukownik Fromm z ramienia wojsk ldowych i genera admira Witzell jako przedstawiciel marynarki; mimo pewnych zastrzee przyczyli si do wywodw Voglera. Rwnie pozostali uczestnicy wypowiadali si w tym samym duchu, przy czym wyraono yczenie, by powoa kogo, kto przejby wewntrzne kierownictwo. Kiedy ju pracowaem na rzecz zbroje lotniczych, te zrozumiaem pilno tego dania. W kocu wsta minister Rzeszy do spraw gospodarki, Funk, i zwrci si bezporednio do Milcha: Jestemy wszyscy jednego zdania, potwierdzi to przebieg konferencji. Teraz chodzi tylko o to, kto ma by tym czowiekiem. Kt by si lepiej nadawa ni pan, drogi Milch, pan, ktry cieszy si przecie zaufaniem Goringa, naszego szanownego marszaka Rzeszy. Sdz wic, e mwi w imieniu wszystkich, proszc pana, aby wzi pan na siebie to zadanie", wykrzykn nieco zbyt patetycznie, jak na to zgromadzenie. Byo to niewtpliwie z gry uoone. Jeszcze gdy Funk mwi, szepnem Milchowi do ucha: Konferencj bdziemy kontynuowa w sali posiedze gabinetu. Fuhrer chce mwi o moich zadaniach". Milch, mdry i bystry, odpowiedzia na propozycj Funka, e czuje si wielce zaszczycony okazanym mu zaufaniem, ale nie moe przyj tej propozycji7. Zabraem wtedy po raz pierwszy gos: przekazaem zaproszenie fuhrera, owiadczajc jednoczenie, e dyskusja bdzie kontynuowana w czwartek, 18 lutego, w moim ministerstwie, chodzi przecie o moje zadania. Milch zamkn narad. Pniej Funk przyzna mi si, e w przeddzie konferencji Billy Korner, sekretarz stanu w ministerstwie Goringa i jego zaufany w sprawach planu czteroletniego, skoni go do zaproponowania Milcha na stanowisko penomocnika uprawnionego do podejmowania decyzji. Funk uwaa za rzecz oczywist, e Korner nie mg go o to prosi bez wiedzy Goringa. Ju samo zaproszenie Hitlera musiao uzmysowi zorientowanym w dotychczasowym ukadzie si, e startuj z pozycji lepszej ni ta, jak mia kiedykolwiek mj poprzednik. Hitler musia teraz dotrzyma obietnicy. Poinformowaem go krtko w jego gabinecie o przebiegu konferencji, po czym poprosi, abym na par minut zostawi go samego, poniewa chce zrobi notatki.

239

Nastpnie wraz ze mn uda si do sali posiedze gabinetu i natychmiast zacz przemawia. Mwi okoo godziny. Rozwodzi si dugo nad zadaniami gospodarki wojennej, podkrela wielkie znaczenie wzrostu produkcji zbrojeniowej, mwi o cennych siach, ktre trzeba zmobilizowa w przemyle, i zdumiewajco otwarcie wspomnia o konflikcie z Goringiem: Ten czowiek nie moe w ramach planu czteroletniego zajmowa si zbrojeniami". Konieczne jest, kontynuowa, wydzielenie tego zadania z planu czteroletniego i przekazanie go mnie. Powierza si komu urzd, a potem mu si go odbiera; zdarza si to. Dysponujemy dostatecznymi zdolnociami produkcyjnymi, aby zwikszy produkcj, wiele jednak rzeczy zaniedbano. W wizieniu Funk opowiedzia mi, e podczas procesu norymberskiego Goring poleci da sobie na pimie t wypowied Hitlera, rwnajc si pozbawieniu wadzy, aby uwolni si od oskarenia o stosowanie pracy przymusowej. Hitler nie poruszy problemu jednolitego kierownictwa caoci zbroje; podobnie mwi te tylko o zbrojeniach si ldowych i morskich, wiadomie wyczajc zbrojenia si lotniczych. Ja take nie przedstawiaem mu tego punktu spornego, chodzio tu bowiem o decyzj polityczn, a zatem zgodnie ze zwyczajami systemu mona si byo spodziewa tylko niejasnoci. Hitler zakoczy sw przemow apelem do zebranych: nakreli najpierw moje osignicia organizacyjne w budownictwie - co chyba ich nie przekonao - nastpnie scharakteryzowa moj now prac jako wielk ofiar osobist - co zapewne w obliczu krytycznej sytuacji wydawao si tym ludziom oczywiste - oraz wyrazi nadziej, e w realizacji moich zada spotkani si nie tylko z pomoc, ale i z waciwym nastawieniem wsppracownikw. Zachowujcie si, panowie, wobec niego jak dentelmeni!" - niezwyke, jak na Hitlera, sowo. Nie powiedzia wyranie, na czym waciwie ma polega moje zadanie, z czego byem zreszt zadowolony. Jeszcze adnego ministra Hitler nie wprowadza w ten sposb na stanowisko. Rwnie w systemie mniej autokratycznym debiut taki stanowiby cenn pomoc. W naszym pastwie skutki byy zadziwiajce, nawet dla mnie: przez duszy czas poruszaem si niejako w pustej przestrzeni, nie napotykajc oporu, i praktycznie mogem w najszerszym zakresie robi to, co chciaem. Funk, ktry razem ze mn odprowadzi Hitlera do jego mieszkania w Kancelarii Rzeszy, przyrzeka po drodze uroczycie, e postawi wszystko do mojej dyspozycji i zrobi wszystko, aby mi pomc. Dotrzyma, z maymi wyjtkami, tej obietnicy. Stalimy z Bormannem i Hitlerem, rozmawiajc jeszcze par minut w hallu. Przed udaniem si na pitro fuhrer raz jeszcze udzieli mi rady, abym w moliwie duym stopniu wykorzystywa przemys, bo tam znajd najcenniejsze siy. Myl ta nie bya mi obca. Hitler czsto podkrela, i najwiksze zadania naley powierza bezporednio

240

przemysowi, gdy biurokracja ministerialna, do ktrej czu awersj, tylko hamuje inicjatyw przemysu. Wykorzystaem t sposobno i w obecnoci Bormanna zapewniem go, e zamierzam w swej pracy oprze si gwnie na personelu technicznym przemysu. W tym celu konieczne jest jednak, aby nie oceniano tych ludzi pod ktem przynalenoci partyjnej, wiadomo bowiem, e dla wielu z nich partia jest obca. Hitler przysta na to i poleci Bormannowi stosowa si do mego yczenia, tak e mojemu ministerstwu, przynajmniej do zamachu z 20 lipca 1944 roku, oszczdzone byy niezbyt mie kontrole kancelarii partyjnej Bormanna. Jeszcze tego samego wieczoru rozmwiem si z Milchem, ktry obieca mi cis wspprac - w miejsce konkurencji, jaka dotychczas cechowaa stosunki midzy dziedzin zbroje wojsk lotniczych a zbrojeniami wojsk ldowych i morskich. W tych pierwszych miesicach wanie jego rady stay si dla mnie nieodzowne. Wytworzya si wkrtce midzy nami serdeczna przyja, ktra trwa do dzi.
Od 28 stycznia 1942 r. z Berlina, wedug Kroniki, odjeda codziennie na Ukrain pocig z robotnikami i maszynami budowlanymi. Kilkuset robotnikw, ktrzy mieli wykona prace przygotowawcze, byo ju w Dniepropietrowsku. 2 Todt chcia lecie do Monachium; prawdopodobnie przewidziane byo midzyldowanie w Berlinie. 3 W Kronice z 10 maja 1944 r. zacytowano fragment mojego przemwienia. Fuhrer wezwa mnie oficjalnie w 1940 roku, gdy ministrowi Rzeszy doktorowi Todtowi przekazano funkcj ministra Rzeszy do spraw amunicji i uzbrojenia. Powierzone Todtowi, powiedzia mi Hitler, zadanie realizacji zbroje wojsk ldowych jest tak wielkie, e jeden czowiek nie bdzie mg da sobie jednoczenie rady z budownictwem. Prosiem wwczas fuhrera, aby zaniecha myli powierzenia mi zada budowlanych, jak to zamierza uczyni. Wiedziaem bowiem dobrze, jak bardzo dr Todt by przywizany do tych zada i jak trudno przyszoby mu si z tym pogodzi. Nie byby szczliwy z powodu takiego rozwizania. Fuhrer odstpi od tego projektu". 4 Start odby si planowo, lecz ju po chwili, jeszcze w zasigu widocznoci z lotniska, pilot wykona szybki zwrot do tyu, co pozwalao sdzi, e zasza jaka pilna konieczno. Obniajc jednoczenie wysoko, wzi kurs na lotnisko, wyranie po to, aby z powrotem wyldowa, przy czym nie traci ju czasu na lot pod wiatr. Katastrofa wydarzya si wic niedaleko lotniska i na niewielkiej wysokoci. By to ,,Heinkel-111", przebudowany na samolot pasaerski. Dr. Todtowi uyczy go zaprzyjaniony z nim feldmarszaek Sperrle, poniewa samolot Todta by w remoncie. Hitler przyj, e w Heinkel", jak wszystkie samoloty kurierskie uywane w pobliu frontu, mia na pokadzie instalacj niszczc. Odpowiedni aparatur uruchamiao si pocigniciem dwigni, umieszczonej midzy siedzeniami pilota i jego towarzysza, i po paru minutach samolot eksplodowa. W sprawozdaniu kocowym sdu polowego z dnia 8 marca 1943 r. (KI T.L.11/42), zoonym przez dowodzcego generaa i naczelnego dowdc I okrgu powietrznego Krlewiec, stwierdzono: W odlegoci okoo 700 metrw od lotniska i od granicy lotniska pilot samolotu prawdopodobnie zamkn gaz, a w 2-3 sekundy pniej najwyraniej znw doda gazu. W tym momencie w przedniej czci samolotu, prawdopodobnie na skutek eksplozji, buchn pionowo w gr silny pomie. Bezporednio po tym samolot run w d z wysokoci okoo 20 metrw, przewracajc si na prawe skrzydo, i odwrcony w kierunku przeciwnym do kierunku lotu uderzy prawie pionowo w ziemi. Poar, ktry wybuch natychmiast wskutek upadku samolotu - nastpio przy tym szereg detonacji - zniszczy go cakowicie". 5 Ju w trzy miesice po mojej nominacji z 8 maja 1942 r. Hitler uspokaja
1

241

Rosenberga: Fuhrer owiadcza potem wielokrotnie, e w dniu zawarcia pokoju ministerstwo Rzeszy kierowane przez Speera zostanie rozwizane, a nalece dzi do niego zadania - podzielone". (Notatka Rosenberga, Dokument Norymberski 1520 PS). W tym samym duchu pisaem do Hitlera 25 stycznia 1944 r., lec chory w Hohenlychen: ,,Z pewnoci nie potrzebuj podkrela wobec Pana, mein Fuhrer, e nigdy nie zamierzaem dy do kariery politycznej, czy to podczas wojny, czy po wojnie. Swoj obecn dziaalno traktuj wycznie jako dziaalno okresu wojny i z radoci myl o chwili, kiedy znw jako artysta bd si mg zaj zadaniami, ktre mi bardziej odpowiadaj ni wszelkie funkcje ministerialne i dziaalno polityczna". 6 Dopiero latem 1943 r., podczas przeprowadzki do Baracken am Knie", udao mi si bez wzbudzenia sensacji zastpi to niegustowne urzdzenie pokoju meblami z mojego dawnego gabinetu, ktre sam projektowaem. Udao mi si take pozby przy sposobnoci obrazu wiszcego do tej pory nad mym biurkiem. Przedstawia on Hitlera, ktry w ogle nie umia jedzi konno, jako redniowiecznego rycerza o surowym obliczu, z kopi w rku, siedzcego na koniu. Nie zawsze subtelni technicy wykazuj smak artystyczny przy urzdzaniu wntrz. 7 Por. take Kronik z 12 lutego: Prby ingerencji w zakres pracy ministra, podejmowane z rnych stron: Funk, Ley, Milch, w pierwszych dniach, przy obejmowaniu nowych urzdw, zostay natychmiast ujawnione i stumione w zarodku". Ley wymieniony jest w tej notatce, poniewa wkrtce po mojej nominacji napisa w berliskim organie partyjnym Angriff" nieuczciwy artyku, co cigno na niego nagan Hitlera. Por. dziennik Goebbelsa, 13 i 25 lutego 1942 r.

242

Rozdzia 1 5

ZORGANIZOWANA IMPROWIZACJA

Do konferencji w moim ministerstwie pozostao mi pi dni na sformuowanie wasnych pogldw. Chocia moe si to wydawa zaskakujce, sprawy zasadnicze byy dla mnie jasne. Od pierwszego dnia kierowaem si jak lunatyk ku jedynemu systemowi, ktry gwarantowa sukces zbrojeniowy. Co prawda ju w cigu dwch lat pracy na niszych szczeblach na rzecz zbroje mogem si zapozna z wieloma podstawowymi bdami, ktrych nie dostrzegbym penic funkcj kierownicz. Przygotowaem projekt schematu organizacyjnego, w ktrym linie pionowe oznaczay poszczeglne produkty finalne, jak czogi, samoloty czy okrty podwodne, a wic uzbrojenie trzech rodzajw si zbrojnych. Te pionowe kolumny otoczone byy wieloma kkami. Kade z nich miao okrela dostawy niezbdne dla produkcji wszystkich dzia, czogw, samolotw i innego sprztu. Ujem w tych kkach na przykad cao produkcji odkuwek lub oysk kulkowych czy te wyposaenia elektrotechnicznego. Przyzwyczajony, jako architekt, do mylenia trjwymiarowego", naszkicowaem perspektywicznie nowy schemat organizacyjny. 18 lutego w dawnej sali konferencyjnej gmachu Akademii Sztuk spotkay si ponownie kierownicze osobistoci zwierzchnich organw gospodarki wojennej i zbroje. Po moim godzinnym przemwieniu bez dyskusji przyjto do wiadomoci mj schemat organizacyjny, nie zgaszajc rwnie adnych zastrzee co do uzyskanego penomocnictwa, na mocy ktrego podtrzymaem wysuwane na konferencji 13 lutego dania jednolitego kierownictwa i sam je objem. Zamierzaem puci swoje owiadczenie w obieg do podpisu, co w stosunkach midzy Urzdami Rzeszy byo zupenie bez precedensu. Wraenie wywoane przemwieniem Hitlera pozostao jednak nadal dostatecznie silne. Jako pierwszy cakowit zgod na moj propozycj wyrazi Milch i spontanicznie podpisa penomocnictwo, ktrego daem. Inni uczestnicy zgaszali wtpliwoci formalne, ale Milch rozproszy je swoim autorytetem. Jedynie przedstawiciel marynarki, genera admira Witzell, do koca si przeciwstawia i udzieli swej aprobaty z zastrzeeniem.

243

Nastpnego dnia, 19 lutego, udaem si wraz z feldmarszakiem Milchem, generaem Thomasem i generaem Olbrichtem, jako zastpc generaa pukownika Fromma, do gwnej kwatery fuhrera, aby mu przedstawi swoje zamierzenia organizacyjne i poinformowa go o pozytywnym przebiegu konferencji. Hitler na wszystko wyrazi zgod. Zaraz po powrocie wezwa mnie Goring do swojego zamku myliwskiego Karinhall, pooonego ponad 70 kilometrw na pnoc od Berlina, w Schorfheide. Gdy w 1935 roku zobaczy nowy Berghof Hitlera, kaza zbudowa obok swego starego, skromnego domku myliwskiego pask siedzib, ktra wielkoci przewyszaa jeszcze siedzib Hitlera; salon mia co prawda te same wymiary, ale rozsuwane okna byy wiksze. Hitlera zirytoway wwczas koszty. Jego architekt znalaz jednak praktyczne zastosowanie dla goringowskiej potrzeby przepychu: siedziba suya teraz czsto jako kwatera gwna. W wypadku takich narad tracio si zwykle cay cenny dzie pracy. Rwnie tym razem, gdy po dugiej jedzie samochodem przybyem punktualnie o jedenastej, jeszcze przez godzin ogldaem w sali przyj obrazy i gobeliny. W przeciwiestwie bowiem do Hitlera Goring nie przejmowa si terminami. W kocu wyszed ze swych prywatnych apartamentw na pitrze, w romantycznie rozwianym zielonym, aksamitnym szlafroku. Nasze przywitanie wypado do chodno. Drobnymi krokami pody pierwszy do swego gabinetu i zasiad przy gigantycznym biurku; skromnie usiadem naprzeciw niego. Goring by w najwyszym stopniu wzburzony, uala si, e nie zaprosiem go na konferencj w sali posiedze gabinetu, i przez biurko wrczy mi ekspertyz swego dyrektora ministerialnego do spraw planu czteroletniego, Ericha Neumanna, dotyczc prawnych skutkw sporzdzonego przeze mnie dokumentu. Ze zwinnoci, ktrej bym u niego nie podejrzewa, zwaywszy na jego tusz, zerwa si z miejsca i tracc panowanie nad sob zacz biega tam i z powrotem po ogromnym pokoju, wykrzykujc, e wszyscy jego penomocnicy to pozbawieni charakteru tchrze. Podpisujc mj dokument uzalenili si po wsze czasy ode mnie, i to nie zapytawszy go w ogle o zdanie. Nie udao mi si powiedzie ani sowa, co w tej sytuacji cakiem mi odpowiadao, porednio jego gorzkie zarzuty skierowane byy rwnie przeciwko mnie, ale fakt, e nie omieli si zarzuci mi niewaciwego postpowania, wskazywa, i jego pozycja zostaa osabiona. Na koniec owiadczy, e nie moe si zgodzi na takie ograniczanie jego wadzy. Udaje si natychmiast do Hitlera i zoy swj urzd penomocnika do spraw planu czteroletniego"1. W owym czasie nie byoby to co prawda adn strat. Goering bowiem, ktry niewtpliwie na pocztku z wielk energi realizowa plan czteroletni, w roku 1942 uchodzi powszechnie za znajdujcego si w stanie jakby letargu i absolutnie pozbawionego chci do pracy. W coraz

244

wikszym stopniu sprawia wraenie niespokojnego, bezkrytycznie podchwytywa wiele pomysw naraz, pracowa zrywami i nie liczy si z rzeczywistoci. Hitler z pewnoci, ze wzgldu na konsekwencje polityczne, nie przyjby proby Goringa o dymisj, lecz poszukaby jakiego kompromisu. Tego chciaem unikn, gdy kompromisy Hitlera byy wyjciem, ktrego wszyscy si obawiali: nie usuway trudnoci, tylko zaciemniay i komplikoway stosunki. Wiedziaem, e musz co robi, aby wzmocni nadwerony presti Goringa - w kadym razie z miejsca zapewniem go, e innowacje, ktrych yczy sobie Hitler i ktre zostay zaaprobowane przez jego generalnych penomocnikw, w adnej mierze nie powinny naruszy jego stanowiska jako kierownika planu czteroletniego. Moja propozycja zadowolia Goringa. Byem gotw podporzdkowa mu si i swoj dziaalno prowadzi w ramach planu czteroletniego. Ju w trzy dni pniej ponownie zobaczyem si z Goringiem i przedoyem mu koncepcj, w ktrej wystpowaem jako generalny penomocnik do spraw zbroje w planie czteroletnim". Goring zaaprobowa ten projekt, chocia zwrci mi uwag, e zbyt wiele wziem na siebie i e pewna redukcja celw bdzie leaa tylko w moim interesie. Dwa dni potem, l marca 1942 roku, podpisa odpowiedni dekret. Zostaem nim upowaniony do nadania zbrojeniom... w caej gospodarce priorytetu, jaki przysuguje im w czasie wojny". Osignem wicej, ni zawiera kwestionowany przez Goringa dokument z 18 lutego. 16 marca, wkrtce po wyraeniu zgody rwnie przez Hitlera, ucieszonego, e oszczdzono mu wszelkich personalnych trudnoci z Goringiem, podaem sw nominacj do wiadomoci prasie niemieckiej. Wyszukaem w zwizku z tym star fotografi, na ktrej Goring, zadowolony z mego projektu gmachu urzdu marszaka Rzeszy, pooy mi rce na ramionach. Chciaem w ten sposb pokaza, e kryzys, o ktrym zaczynano mwi w Berlinie, zakoczy si. Protest biura prasowego Goringa uwiadomi mi jednak, e przekaza do prasy fotografi i dekret mia prawo tylko Goring. Nastpiy dalsze spicia. Goring zrobi si draliwy; na przykad uskara si przede mn, i ambasador Woch poinformowa go o gosach prasy zagranicznej, ktra donosi, e w sprawach dotyczcych planu czteroletniego zdublowa go nowy minister. Takie wiadomoci pogr go w opinii rodowiska przemysowego! Byo tajemnic poliszynela, e olbrzymie wydatki Goringa pokrywa przemys, odniosem wic wraenie, e mwic o zmniejszeniu szacunku, obawia si uszczuplenia dochodw. Dlatego te zaproponowaem mu, aby zaprosi najwaniejszych przemysowcw na konferencj do Berlina, podczas ktrej ja formalnie bd wystpowa

245

jako jego podwadny. Propozycja ta wyjtkowo mu si spodobaa; momentalnie wrci mu dobry humor. Goring zaprosi wic do Berlina okoo pidziesiciu przemysowcw. Konferencja rozpocza si moj krtk przemow, w ktrej zrealizowaem dan obietnic, nastpnie Goring w duszym wystpieniu omwi znaczenie zbroje. Zobowiza obecnych do pomagania wszelkimi siami i wygasza jeszcze inne podobne truizmy. O moich zadaniach natomiast nie wspomnia ani w sensie pozytywnym, ani negatywnym. Letarg Goringa rwnie w przyszoci pozwoli mi pracowa swobodnie i bez zahamowa. Bywa on co prawda zazdrosny o moje powodzenie u Hitlera, ale w cigu nastpnych dwch lat prawie nie ucieka si do intryg w celu wprowadzenia jakichkolwiek zmian. Poniewa autorytet Goringa skurczy si, jego penomocnictwa wydaway mi si niewystarczajce. Dlatego te wkrtce, 21 marca, poprosiem Hitlera o podpisanie dokumentu, ktry stwierdza, e interesy caej gospodarki maj zosta podporzdkowane potrzebom przemysu zbrojeniowego". W warunkach systemu autokratycznego w dekret Hitlera rwna si generalnemu penomocnictwu w dziedzinie gospodarczej. Podobnie mgliste i oparte na improwizacji jak to wszystko byy rwnie pastwowoprawne formy naszej organizacji. Zakres moich zada i kompetencji nie zosta precyzyjnie okrelony; uwaaem to zreszt za niecelowe i skutecznie staraem si do tego nie dopuci. Tak wic moglimy ustala nasze kompetencje od przypadku do przypadku, w zalenoci od celu oraz nastawienia naszych wsppracownikw. Jurystyczne sformuowanie uprawnie wynikajcych z mojej pozycji niemal nieograniczonej wadzy, za ktr staa sympatia Hitlera do mnie, doprowadzioby jedynie do sporw o kompetencje z innymi ministerstwami, uniemoliwiajc osignicie zadowalajcej jednomylnoci. Owa niejasno bya co prawda rakiem, toczcym hitlerowski system rzdw, godziem si jednak na ni, dopki suya moim interesom, a Hitler podpisywa wszystkie zarzdzenia, jakie mu przedkadaem. Ale kiedy ju nie spenia lepo moich da - wkrtce zaprzesta tego w odniesieniu do wszych dziedzin - byem skazany na bezsilno lub spryt. Wieczorem 2 marca 1942 roku, dokadnie w miesic po mojej nominacji, zaprosiem architektw, ktrzy pracowali ze mn nad nowym ksztatem Berlina, na poegnalne przyjcie w restauracji Horcher". Powiedziaem im w krtkim przemwieniu, e w kocu zawsze na czowieka spada to, przed czym si zawzicie broni. Szczeglnie poruszyo mnie, e ta nowa praca wcale nie jest tak odmienna, cho na pierwszy rzut oka nie ma prawie nic wsplnego z dotychczasow. Ju w czasie studiw nauczyem si, e trzeba pozna gruntownie jedn rzecz,

246

jeli chce si zrozumie wszystko. Zajem si teraz szczegowo broni pancern, bo to mi uatwia wniknicie w wiele innych spraw". Jako czowiek przewidujcy, mwiem dalej, ustaliem na razie program na dwa lata! Mam jednak nadziej, e uda mi si wczeniej powrci do architektury. Moje dowiadczenia wojenne przydadz mi si pniej: wanie my, technicy, jestemy powoani do rozwizywania problemw przyszoci! A kierowanie technik przejmie w przyszoci architekt", zakoczyem z pewn emfaz. Wyposaony w penomocnictwo Hitlera, z pokojowo nastawionym Goringiem na zapleczu, mogem rozpocz budow zaplanowanego przeze mnie, kompletnego systemu odpowiedzialnoci przemysu za siebie" (Selbstverantwortung der Industrie"), zgodnie z naszkicowanym uprzednio schematem. Jest dzi rzecz pewn, e nieoczekiwanie szybki wzrost produkcji zbrojeniowej spowodowany by wprowadzeniem tej organizacji. Jej zasady nie byy jednak nowe. Zarwno feldmarszaek Milch, jak i mj poprzednik Todt zaczli ju powierza wybitnym technikom z najlepszych zakadw przemysowych kierowanie poszczeglnymi dziaami produkcji zbrojeniowej. Ale i dr Todt przej t ide od kogo innego: waciwym twrc systemu odpowiedzialnoci przemysu za siebie by Walther Rathenau, wielki ydowski organizator niemieckiej gospodarki wojennej podczas pierwszej wojny wiatowej. Zrozumienie, e znaczny wzrost produkcji mona Osign w drodze wymiany dowiadcze technicznych, podziau pracy midzy fabrykami, w drodze typizacji i normalizacji, doprowadzio go ju w 1917 roku do stwierdzenia, e spenienie tych warunkw zapewnia podwojenie produkcji przy tym samym wyposaeniu i tych samych kosztach robocizny". Na poddaszu w ministerstwie Todta siedzia stary wsppracownik Rathenaua, ktry podczas pierwszej wojny wiatowej zajmowa si organizacj dostaw surowcw, a pniej napisa memoria o strukturze tej organizacji. Od niego to dr Todt czerpa dowiadczenia. Utworzylimy komisje gwne", odpowiadajce rodzajom broni, i koa gwne" w celu zabezpieczenia dostaw. Trzynacie komisji gwnych stanowio, jako elementy pionowe, filary mojej organizacji zbrojeniowej. czyo je tyle samo k gwnych2. Oprcz komisji gwnych i k utworzyem komisje rozwojowe, w ktrych zasiadali razem oficerowie si zbrojnych i najlepsi konstruktorzy przemysowi. Komisje te miay sprawowa nadzr nad nowymi konstrukcjami, wprowadza udoskonalenia techniczne i produkcyjne ju w stadium prac koncepcyjnych i zapobiega rozwojowi w niepodanym kierunku. Zadaniem szefw komisji gwnych i k gwnych byo -jako pierwszy warunek racjonalizacji - zatroszczenie si o to, aby w jednej fabryce produkowano tylko jeden wyrb, ale za to moliwie w jak

247

najwikszej iloci. Cigy niepokj Hitlera i Gringa, wyraajcy si w raptownych zmianach planw, dotychczas zmusza fabryki do zapewniania sobie jednoczenie czterech lub piciu zlece - i to od rnych rodzajw broni - aby w razie nagego cofnicia zamwie mc przestawi moce produkcyjne na realizacj pozostaych zada. Czsto te Wehrmacht skada zamwienia do realizacji tylko w oznaczonym terminie. Tak na przykad przed 1942 rokiem ograniczano lub zwikszano skokami produkcj amunicji zgodnie z kadorazowym zapotrzebowaniem, dyktowanym kolejnymi wojnami byskawicznymi. Stan taki uniemoliwia zakadom nastawienie si na cig produkcj amunicji. My natomiast postaralimy si o zagwarantowanie zlece i spowodowalimy ograniczenie do minimum liczby rnych zamwie skadanych w jednej fabryce. Dopiero te zmiany umoliwiy przejcie od dotychczasowego, rzemielniczego poniekd wytwarzania amunicji w pierwszych latach wojny do procesu produkcji przemysowej. Wkrtce te pojawiy si zaskakujce sukcesy, i co ciekawsze, nie w tych gaziach przemysu, ktre - jak na przykad fabryki samochodw - ju przed wojn pracoway wedug zasad nowoczesnej racjonalizacji. Tam nie byo ju prawie wcale moliwoci zwikszenia produkcji. Widziaem swoje zadanie przede wszystkim w uchwyceniu i sprecyzowaniu problemw, usunitych w cie przez wieloletni rutyn. Ich rozwizywanie powierzaem fachowcom. Optany swoim zadaniem, dyem nie do ograniczenia, lecz do rozszerzenia moich kompetencji. Uwielbienie dla Hitlera, poczucie obowizku, ambicja, ch potwierdzenia wasnej wartoci - wszystko to splatao si razem. Bd co bd, majc trzydzieci sze lat, byem najmodszym ministrem Rzeszy. Organizacja przemysowa" liczya wkrtce ponad 10 tysicy pracownikw i si pomocniczych, natomiast w naszym ministerstwie pracowao tylko 218 urzdnikw. Stosunek ten odpowiada memu pogldowi, i praca ministerstwa winna by podporzdkowana wiodcej roli systemu odpowiedzialnoci przemysu za siebie". Konwencjonalny regulamin postpowania przewidywa, e wikszo spraw przekazywano ministrowi za porenictwem sekretarzy stanu; kady z nich stanowi swego rodzaju filtr, decydujcy wedug wasnego uznania o wanoci wszystkich spraw. Zniosem ten tryb postpowania i podporzdkowaem sobie bezporednio nie tylko ponad trzydziestu kierownikw z organizacji przemysowej, ale i dziesiciu szefw urzdw ministerstwa3. Zasadniczo mieli oni wszyscy porozumiewa si midzy sob; zastrzegem sobie jedynie prawo ingerencji w kadej chwili w wanych sprawach lub w wypadku rnicy pogldw. Podobnie niekonwencjonalny jak ta forma organizacyjna by nasz styl pracy. Urzdnicy biurokracji pastwowej, skostniaej w swej

248

rutynie, mwili lekcewaco o dynamicznym ministerstwie", o ministerstwie bez planowej organizacji" lub o ministerstwie bez urzdnikw". Posdzano mnie o stosowanie wyranie nonszalanckich metod pracy" lub metod amerykaskich. Moja teza: Jeli si dokadnie rozgraniczy kompetencje, to wrcz zmusza si ludzi, by nie troszczyli si o pozostae rzeczy", bya protestem przeciwko panujcemu w tym systemie sposobowi mylenia kategoriami kast, wykazywaa jednak zarazem zbieno z pogldami Hitlera o kierowaniu pastwem na zasadzie improwizacji geniusza, idcego za gosem impulsu. Irytacj wywoywaa take prowokujca zasada, ktr stosowaem w polityce personalnej. Zaraz na pocztku swej dziaalnoci ustaliem, jak stwierdza protok rozmowy z fuhrerem z 19 lutego 1942 roku, e jeli czowiek zajmujcy kierownicze stanowisko w wanym resorcie przekroczy pidziesitk, naley mianowa jego zastpc, ktry nie ukoczy jeszcze czterdziestu lat". Jakkolwiek czsto przedkadaem Hitlerowi swoje plany organizacyjne, nie wykazywa on adnego zainteresowania nimi. Odnosiem wraenie, e niechtnie zajmuje si tymi sprawami; nie potrafi zreszt w pewnych dziedzinach odrni rzeczy wanych od niewanych. Nie lubi take wyranego rozgraniczania kompetencji. Celowo powierza niekiedy rnym ludziom lub placwkom takie same lub podobne zadania. Zwyciy wwczas silniejszy", mwi. Ju w p roku po objciu przeze mnie urzdowania osignlimy znaczny wzrost produkcji we wszystkich przekazanych nam dziedzinach. Produkcja w sierpniu 1942 roku, zgodnie ze wskanikami niemieckiej produkcji zbrojeniowej", wzrosa w porwnaniu z poziomem z lutego w wypadku broni o 27 procent, a czogw o 25 procent, podczas gdy produkcja amunicji niemal si podwoia (wzrost o 97 procent). Ogem produkcja zbrojeniowa wzrosa w tym okresie o 59,6 procent4. Najwyraniej uruchomilimy nie wykorzystane dotychczas rezerwy. Po dwch i p roku, mimo zaczynajcych si wtedy na dobre nalotw lotniczych, zwikszylimy ogln produkcj zbrojeniow: od wskanika 98 za rok 1941 do szczytowego wskanika 322-w lipcu 1944. Zatrudnienie wzroso przy tym tylko o okoo 30 procent. Udao si zmniejszy o poow nakad pracy. Dokonalimy wanie tego, co przepowiedzia Rathenau w 19l7 roku jako efekt racjonalizacji: Podwojenie produkcji przy tym samym wyposaeniu i tych samych kosztach robocizny". Wbrew temu, co czsto si utrzymuje, wspomnianych sukcesw nie zawdziczano osigniciom geniusza. Z natury rzeczy wielu utalentowanych pod wzgldem organizacyjnym technikw z mojego ministerstwa bez wtpienia bardziej by si do tego nadawao. aden z nich jednak nie mgby odnie sukcesu, aden bowiem nie mg, tak jak ja, rzuci nimbu Hitlera na szal. Dobra opinia u fuhrera i jego poparcie

249

znaczyy wszystko. Dla owego imponujcego wzrostu produkcji decydujcy by obok wszystkich innowacji organizacyjnych - fakt zastosowania demokratycznych metod kierowania gospodark. Mianowicie z zasady okazywaem zaufanie odpowiedzialnym kierownikom przemysu dopty, dopki go nie zawiedli. W ten sposb nagradzaem inicjatyw, budziem poczucie odpowiedzialnoci, wyzwalaem rado podejmowania decyzji - a to wanie od dawna nie liczyo si u nas. Nacisk i przymus utrzymyway wprawdzie produkcj, ale niweczyy wszelk spontaniczno. Owiadczyem, e przemys ani nas wiadomie nie okamuje, ani nie okrada, ani w jakikolwiek inny sposb nie prbuje przynie szkody naszej gospodarce wojennej"5. Jak wielkie wyzwanie stanowio to dla partii, zrozumiaem po 20 lipca 1944 roku. Bdc przedmiotem gwatownych atakw, musiaem w licie do Hitlera broni swego systemu przekazywania odpowiedzialnoci niszym szczeblom. Pewnym paradoksem byo, e od roku 1942 rozwj sytuacji we wrogich sobie pastwach przebiega w przeciwnych kierunkach. Podczas gdy na przykad Amerykanie czuli si zmuszeni do usztywnienia struktury swego przemysu przez wzmocnienie autorytetu, my prbowalimy rozluni system gospodarczy oparty na reglamentacji. Wykluczenie jakiejkolwiek krytyki pod adresem gry" doprowadzio z biegiem lat do tego, e w ogle nie rejestrowano bdw, niepowodze, niewaciwego planowania czy te dublowania si pewnych procesw w kierownictwie. Obecnie znw istniay gremia, w ktrych mona byo dyskutowa, ujawnia braki i bdne inicjatywy oraz omawia sposoby ich usunicia. Czsto artowalimy, e wchodzimy na drog do ponownego wprowadzenia systemu parlamentarnego. Nasz nowy system stworzy jedn z przesanek skompensowania saboci, jakie z sob niesie kady system autokratyczny. Wane sprawy miao si regulowa nie tylko metodami wojskowymi, to znaczy na mocy rozkazu z gry w d. Do tego trzeba byo jednak, by na czele wspomnianych gremiw stali ludzie gotowi wysucha wszystkich za" i przeciw" i dopiero potem podj jasn i uzasadnion decyzj. System ten - co byo groteskowe - spotka si z rezerw dyrektorw fabryk, ktrych zaraz na pocztku swojej dziaalnoci wezwaem w specjalnym oklniku, by przedstawiali mi w wikszym ni dotychczas zakresie zasadnicze trudnoci i wasne obserwacje". Spodziewaem si powodzi listw; nie doczekaem si jednak adnego odzewu. Peen nieufnoci przypuszczaem pocztkowo, e nie dostarczano mi poczty, ale rzeczywicie nic nie nadeszo. Jak si pniej dowiedziaem, dyrektorzy fabryk obawiali si krokw dyscyplinarnych ze strony gauleiterw.

250

Istniaa nadmierna krytyka z gry w d, nie byo natomiast prawie wcale niezbdnego jej uzupenienia z dou do gry. Gdy zostaem rninistrem, czsto miaem uczucie, e unosz si w prni, gdy moje decyzje nie spotykay si z krytycznym oddwikiem. Powodzenie naszej pracy zawdziczalimy tysicom technikw, ktrzy wybili si dziki szczeglnym wysikom i ktrym powierzalimy obecnie odpowiedzialno za cae dziedziny zbroje. Budzio to ich przygasy entuzjazm, mj nieortodoksyjny styl kierowania zwiksza ich zaangaowanie. W gruncie rzeczy wykorzystywaem zjawisko czsto bezkrytycznego stosunku technikw do powierzonych im zada. Widoczna neutralno moralna technikw zwalniaa ich w ogle od zastanawiania si nad celem, ktremu suy ich praca. Im bardziej stechnizowany stawa si nasz wiat, ktrego oblicze ksztatowaa wojna, tym niebezpieczniejsze byy skutki tego zjawiska, uniemoliwiajcego technikowi bezporedni kontakt z nastpstwami jego anonimowej pracy. Ja wolaem przy tym mie raczej niewygodnych pracownikw ni wygodnych pomagierw"; partia jednak przejawiaa gbok nieufno wobec apolitycznych fachowcw. Sauckel, jeden z najbardziej radykalnych przywdcw partyjnych, powiedzia, e gdyby na pocztku rozstrzelao si paru dyrektorw fabryk, to pozostali zaraz by zareagowali lepszymi wynikami. Przez dwa lata byem nietykalny. Po puczu generaw z 20 lipca Bormann, Goebbels, Ley i Sauckel odpacili mi piknym za nadobne. W licie do Hitlera stwierdziem, e nie czuj si na siach prowadzi dalej pracy, jeli bdzie si j ocenia wedug kryteriw politycznych. Bezpartyjni pracownicy mego ministerstwa znajdowali si pod niezwyk w pastwie Hitlera ochron prawn. Mimo bowiem sprzeciwu ministra sprawiedliwoci, zaraz na pocztku swej pracy osignem to, e postpowanie karne w wypadku dziaania na szkod zbroje mona byo wdroy tylko na mj wniosek. Zastrzeenie to chronio pracownikw nawet po 20 lipca 1944 roku. Szef gestapo, Ernst Kaltenbrunner, od mego stanowiska uzaleni wszczcie postpowania z powodu defetystycznych" rozmw trzech dyrektorw generalnych: Buchera z AEG,Voglera z Vereinigte Stahlwerke i Reuscha z Gutehoffnungshutte. Moja opinia, i charakter pracy zmusza nas czsto do mwienia otwarcie o sytuacji, uchronia ich od wizienia. Z drugiej strony pracownikom groziy cikie kary w wypadku naduycia stworzonego przeze mnie systemu zaufania, gdy na przykad podajc faszywe dane, ktrych ju nie kontrolowano, magazynowali w nadmiarze wane surowce i w ten sposb pozbawiali front broni6. Od pierwszego dnia traktowaem nasz gigantyczn organizacj

251

jako prowizoryczn. Podobnie jak ja sam po wojnie chciaem wrci do architektury, i wydawao mi si konieczne zapewnienie o tym Hitlera, tak samo uwaaem za podane zapewni zaniepokojonych szefw przemysu, e nasz system organizacyjny przewidziany jest tylko na okres wojny; w czasie pokoju nie mona wymaga od zakadw ani rezygnacji z najzdolniejszych si, ani oddawania swej wiedzy do dyspozycji konkurencyjnych przedsibiorstw7. Nie tylko chciaem widzie w tej organizacji prowizorium -jednoczenie staraem si utrzyma styl improwizacji. Gnbia mnie myl, e w mojej wasnej pracy twrczej zakorzeniay si biurokratyczne metody. Nie pozwalaem swoim pracownikom produkowa" akt i daem, aby w rozmowach i telefonicznych uzgodnieniach z miejsca tumili w zarodku powstawanie spraw", jak w jzyku urzdowym nazywano sporzdzenie jakiego dokumentu. Do improwizacji zmuszay nas rwnie naloty na miasta niemieckie. Od czasu do czasu jednak uwaaem je za pomocne - wiadczy o tym moja ironiczna reakcja na zbombardowanie ministerstwa w czasie nalotu 22 listopada 1943 roku: Jeli ju raz mielimy to szczcie, e wikszo akt biecych ministerstwa spona i dziki temu na pewien czas zostalimy uwolnieni od zbdnego balastu, to nie moemy przecie oczekiwa, e tego rodzaju wydarzenia stale bd wnosi wiey powiew do naszej pracy" 8. Mimo caego postpu w technice i przemyle, nawet w szczytowym okresie sukcesw militarnych, w latach 1940-1941, nie osignlimy poziomu produkcji zbrojeniowej z okresu pierwszej wojny wiatowej. W pierwszym roku wojny ze Zwizkiem Radzieckim produkowalimy zaledwie jedn czwart dzia i amunicji w porwnaniu z jesieni 1918 roku. Nawet w trzy lata pniej, wiosn 1944 roku, gdy po wszystkich sukcesach zblialimy si do szczytu produkcji, poziom produkcji amunicji wci jeszcze by niszy ni w czasie pierwszej wojny wiatowej - biorc cznie wczesne Niemcy, Austri i Czechosowacj9. Za jedn z przyczyn tego zastoju uwaaem zawsze przerost biurokracji, przeciwko ktremu wystpowaem na prno 10. Tak na przykad w urzdzie broni obsada personalna bya dziesiciokrotnie wiksza ni podczas pierwszej wojny wiatowej. danie uproszczenia zarzdzania przewija si w moich przemwieniach i listach od 1942 do koca 1944 roku. Im duej zwalczaem typowo niemieck biurokracj, spotgowan jeszcze przez system autokratyczny, tym wyraniej moja krytyka wodzenia gospodarki wojennej na pasku przez pastwo nabieraa charakteru dogmatu politycznego, ktrym w kocu prbowatumaczy wszystkie wydarzenia. W przeddzie 20 lipca 1944 roku, na kilka godzin przed zamachem, pisaem do Hitlera, e Amerykanie i Rosjanie potrafi dziaa przy pomocy prostych posuni organizacyjnych,

252

osigajc dziki temu wikszy efekt, podczas gdy u nas przestarzae struktury organizacyjne uniemoliwiaj osignicie podobnych wynikw. Obecna wojna, pisaem, to take walka dwch systemw organizacyjnych: walka naszego systemu przerostu organizacji ze sztuk improwizacji, jak posiada przeciwnik". Jeli nie przejdziemy na inny system organizacyjny, to przysze pokolenia stwierdz, e nasze przestarzae, tradycyjne i skostniae ju metody organizacyjne musiay przegra w tej walce.
W skierowanym do mnie licie z 5 listopada 1942 r. Gring potwierdzi porednio: Zgodnie z tym z wielk radoci przekazaem Panu te penomocnictwa z zakresu mego penomocnictwa generalnego, aby nie dochodzio do podejmowania sprzecznych ze sob prac. W przeciwnym razie musiabym prosi fuhrera o likwidacj mojego urzdu jako penomocnika do spraw planu czteroletniego". 2 Na temat pracy organizacyjnej Ministerstwa Zbroje istnieje obszerna literatura, np. Gregor J a n s s e n , Das M misterium Speer i Rolf W a g e n f u h r , Die deutsche Industrie im Kriege 1939 bis 1945, w ktrej organizacj zbroje i dane dotyczce produkcji omwiono dokadniej, ni mogem to zrobi ja sam, nawet koncentrujc si na tym specjalnym zagadnieniu. Komisje gwne i koa gwne zgodnie z dekretem o podziale zada z 29 padziernika 1943 r. odpowiedzialne byy: za typizacj, ujednolicenie norm czci prefabrykowanych w celu zwikszenia produkcji, za proces produkcji, oszczdno surowcw (ustalanie wysokoci zuycia surowcw), szukanie surowcw zastpczych przy jednoczesnej oszczdnoci metali deficytowych, za zakazy produkcji, porwnanie wydajnoci, wymian dowiadcze, popieranie formowania i obrbki bez odpadw, za rozwj nowych metod pracy, ograniczenie liczby programw typowych i ksztatowanie programw przedsibiorstw, za koncentracj produkcji, wypenianie portfela zamwie zakadw i zwikszanie zdolnoci produkcyjnej, za przenoszenie produkcji do innych zakadw, nadzr nad produkcj, jakoci, ujednolicaniem i wykorzystaniem maszyn, za oszczdno energii elektrycznej, gazu itp. Do przewodniczcych komisji rozwojowych naleao rozstrzyganie, czy okres wdraania postpu technicznego i zwizane z nim ryzyko pozostaj w rozsdnym stosunku do przewidywanych korzyci militarnych lub zbrojeniowogospodarczych i czy podczas wdraania postpu technicznego bd istniay wystarczajce moliwoci produkcyjne. Kierownicy komisji gwnych, k i komisji rozwojowych byli podporzdkowani bezporednio mnie. 3 Wszyscy szefowie urzdw otrzymali ode mnie upowanienie do podpisywania ,,w zastpstwie" (zamiast zwykego ,,z polecenia"); zgodnie z reguami biurokracji pastwowej oznaczao to penomocnictwo do samodzielnego dziaania, przysugujce poza tym tylko sekretarzom stanu. Protesty ministra Rzeszy do spraw wewntrznych, kompetentnego w zakresie przestrzegania administracyjno-technicznych regu gry, nie odniosy skutku. Kierownika urzdu centralnego, Willego Liebla, sprowadziem z Norymbergi, dzie by nadburmistrzem. Kierownik urzdu technicznego, Karl Saur, wyrs z szeregw funkcjonariuszy partyjnych redniego szczebla, po przepracowaniu pewnego okresu na odrzdnym stanowisku w jakim przedsibiorstwie przemysowym. Kierownik urzdu dostaw, dr Walter Schieber, chemik z zawodu, stanowi w SS i w partii typ czynnego zawodowo, starego towarzysza partyjnego. Mj zastpca w Organizacji Todta, Xaver Porsch, by naszym najstarszym czonkiem partii. Rwnie kierownik urzdu Seebauer, odpowiedzialny za produkcj rodkw konsumpcji, wstpi do partii na dugo przed rokiem 1933.
1

253

Indexziffern der deutschen Rustungsendfertigung (wskaniki niemieckiej produkcji zbrojeniowej), stycze 1945. Wyliczenia dokonano na podstawie cen poszczeglnych rodzajw uzbrojenia. Nie uwzgdniono przy tym podwyek cen, aby przez zawyanie nie zaciemni wymowy tych wskanikw. Liczony w cenach udzia produkcji amunicji w caoci zbroje trzech rodzajw si zbrojnych wynosi 29 procent, a zatem jego podwojenie silnie odbio si na oglnych wskanikach zbrojeniowych. Skuteczno naszej pracy w trzech najwaniejszych dziedzinach zbroje wykazuje ponisze zestawienie. 1. Liczba wyprodukowanych czogw wzrosa w latach 1940-1944 piciokrotnie, natomiast ich ciar bojowy (byy coraz cisze) - 7,7 razy. Rezultat ten zosta osignity dziki zwikszeniu siy roboczej o 270 proc., a zuycia stali o 212 proc. Tak wic Gwna Komisja do Spraw Czogw w porwnaniu z produkcj z roku 1941 uzyskaa w dziedzinie siy roboczej oszczdnoci rzdu 79 proc., a w dziedzinie zuycia stali - 93 proc. 2. Wskanik cen caej produkcji amunicji dla wojsk ldowych, powietrznych i morskich, wynoszcy w 1941 r. 102, w roku 1944 wzrs do 306. To potrojenie zdolnoci wytwrczej w dziedzinie produkcji amunicji osignito przy wzrocie liczby zatrudnionych o 67 proc., a zuycia stali o 182 proc. Tak wic nawet tu, mimo e amunicj produkowano maszynowo ju przed rozpoczciem naszej dziaalnoci, nastpio zmniejszenie zatrudnienia o 59 proc., podczas gdy zuycie stali udao si obniy tylko o 9,4 proc. 3. Wskanik cen wszystkich dzia wzrs w latach 1941-1944 3,3 razy. Ze wzrostem tym wizao si zwikszenie liczby zatrudnionych tyko o 30 proc., zuycia stali o 50 proc. i miedzi o 38 proc. (liczby procentowe dotyczce siy roboczej, stali i miedzi w powyszych przykadach pochodz z mego przemwienia w Wartburgu 16 lipca 1944 r.). Na podobnych zasadach samorzdu oparto organizacj rolnictwa i lenictwa, z rwnie pomylnymi efektami. 5 Z przemwienia z 18 kwietnia 1942 r. Przy pomocy zasady zaufania, ktra kademu biurokracie z administracji moe si wyda niemoliwa do zastosowania w praktyce", kontynuowaem, mona obali system, ktry, jeli bdzie dalej istnie, na pewno w coraz wikszym stopniu stawa si bdzie hamulcem dla caej gospodarki wojennej". Niewtpliwie przesadzaem, stwierdzajc w dwa lata pniej, 24 sierpnia 44 r., wobec pracownikw naszej organizacji zbrojeniowej, e zaufanie, jakim obdarzamy kierownikw przedsibiorstw i technikw, jest czym wyjtkowym w wiecie". Dwa tygodnie wczeniej, 10 sierpnia 1944 r., stwierdziem wobec tego samego audytorium: Tak zorganizowalimy nasz system zarzdzania, e do kadego z nas, a do szeregowego robotnika, podchodzi si z najwiksz nieufnoci: kadego traktuje si tak, jakby w kadej chwili chcia oszuka pastwo. Aby uniemoliwi to oszustwo, stworzono podwjne i potrjne bariery, tak by na przykad kierownik przedsibiorstwa, ktremu udao si przemkn przez jedn kontrol, np. przy sprawdzaniu cen, zosta przychwycony np. przy obliczaniu zysku. Do tego dochodz jeszcze podatki, tak i w kocu i tak nic nie zostaje. Idzie o to, aby zmieni to zasadnicze nastawienie wobec narodu niemieckiego i w przyszoci przeciwstawi tej nieufnoci - zaufanie. Dziki samej tylko zamianie nieufnoci na zaufanie moemy zredukowa w administracji 600 tys. do 800 tys. ludzi", ktrych naturalnie chciaem zatrudni w przemyle zbrojeniowym. 6 26 maja 1944 r., po kontrowersji z gruppenfuhrerem SS Kammlerem, ktry kaza aresztowa jednego z dyrektorw BMW pod zarzutem sabotau, przedoyem na posiedzeniu szefw urzdw, jakie odbyo si bezporednio po tym, wytyczne w sprawie postpowania w wypadku uchybie w gospodarce zbrojeniowej". Minister yczy sobie, aby ,,w wypadku takich uchybie, zanim zajm si nimi sdy lub SS, swoj opini wyrazio gremium zoone z przemysowcw. Minister nie zgadza si na aresztowania i wyroki, jeli go przedtem nie wysuchano". Kronika. 7 Odnonie do tematyki niniejszego rozdziau porwnaj przemwienie wygoszone do przemysowcw w Essen 6 czerwca 1944 r.

254

Dziewi miesicy wczeniej podjem daremn prb zahamowania powodzi listw: korespondencj bez znaczenia opatrywano piecztk: Zwrot do nadawcy! Niewane z punktu widzenia interesw wojny!", z faksymile mojego podpisu. Kronika, 11 lutego 1943 r. 9 W liczbie dzia za rok 1941 ujto rwnie dziaa przeciwpancerne i przeciwlotnicze. W produkcji karabinw maszynowych i samolotw w 1941 r. osignito poow produkcji z roku 1918; produkcja prochu i materiaw wybuchowych, w wyniku zwikszonego zapotrzebowania na bomby oraz miny ldowe i morskie, wzrosa jednak dwa i p razy. Liczby te w odniesieniu do broni i samolotw s porwnywalne tylko w niewielkim zakresie, poniewa wymagania techniczne wobec sprztu zbrojeniowego od 1918 r. wydatnie wzrosy. (Dane dotyczce produkcji w 1918 r. pochodz z ksiki Rolfa Wagenfuhra.) Produkcja amunicji dugo ustpowaa poziomowi z okresu pierwszej wojny wiatowej. Niedwuznacznie stwierdziem to w przemwieniu 11 sierpnia 1944 r.: Podczas pierwszej wojny wiatowej w wielu dziedzinach, rwnie w zakresie wanie amunicji, osignito wysze wyniki ni w produkcji amunicji gdzie do 1943 r. Dopiero w ostatnich miesicach przekroczono maksymaln produkcj amunicji z lat pierwszej wojny wiatowej - traktujc cznie Niemcy, Protektorat i Austri". 10 Trudnoci, jakich nasza bardzo rozwinita i autokratyczna biurokracja przysparzaa samej sobie i innym partnerom w gospodarce wojennej, ilustruje osobliwy przykad, omwiony przeze mnie szeroko w wystpieniu z 28 kwietnia 1942 r.: Pewna firma zbrojeniowa w Oldenburgu zamwia 11 lutego 1942 roku u swojego dostawcy w Lipsku kilogram spirytusu; firma lipska zadaa w zwizku z tym zezwolenia urzdu monopolowego Rzeszy na zakup. Firma oldenburska zwrcia si do tego urzdu, lecz odesano j do kompetentnej grupy gospodarczej w celu uzyskania tam zawiadczenia o pilnej potrzebie zakupu. Grupa gospodarcza przekazaa spraw grupie okrgowej w Hanowerze. Ta z kolei zadaa oficjalnego owiadczenia (i otrzymaa je), e spirytus zostanie uyty do celw technicznych. 19 marca, a wic po upywie ponad piciu tygodni, placwka w Hanowerze poinformowaa o ponownym przekazaniu zlecenia do swej grupy gospodarczej w Berlinie; 26 marca firma z Oldenburga w odpowiedzi na swj monit otrzymaa informacj, e jej zlecenie, zaopiniowane pozytywnie, zostao przekazane dalej do urzdu monopolowego Rzeszy. Jednoczenie za owiadczono, e zwracanie si do grupy gospodarczej jest bezcelowe, poniewa rozporzdzanie kontyngentami alkoholu nie ley w jej gestii. W przyszoci naley wic zwraca si do urzdu monopolowego Rzeszy, a zatem tam, dokd firma na prno napisaa na pocztku. W odpowiedzi na nowy wniosek, skierowany do urzdu monopolowego Rzeszy 30 marca, poinformowano w 12 dni pniej, e najpierw naley poda urzdowi monopolowemu miesiczne zuycie spirytusu, jednake mimo to wspaniaomylnie stawia si do dyspozycji firmy oldenburskiej jeden kilogram spirytusu. Firma w osiem tygodni po swym pierwszym wniosku ucieszona wysaa goca do punktu sprzeday, tam jednake owiadczono, i najpierw trzeba przedstawi zawiadczenie z urzdu wyywienia Rzeszy; w odpowiedzi na odnony wniosek lokalna placwka tego urzdu stwierdzia, i moe wyda alkohol tylko w celu spoycia, a nic dla celw produkcyjnych! Tymczasem nadszed ju 18 kwietnia, a zamwiony 11 lutego spirytus, w iloci l kilograma, cigle jeszcze nie znalaz si w posiadaniu dajcej go firmy, cho by pilnie potrzebny do specjalnego celu".

255

Rozdzia 16 ZANIEDBANIA

Do zdumiewajcych dowiadcze minionej wojny naley fakt. e Hitler chcia oszczdzi wasnemu narodowi tych ciarw 1, jakimi Churchill czy Roosevelt bez skrupuw obarczali swoje narody. Raca rnica midzy totaln mobilizacj siy roboczej w demokratycznej Anglii a niedbaym traktowaniem tej sprawy w rzdzonych autokratycznie Niemczech jest charakterystyczna dla reimu, obawiajcego si utraty sympatii narodu. Warstwa kierownicza ani sama nie chciaa ponosi ofiar, ani da ich od narodu i przy pomocy ustpstw staraa si utrzyma moliwie dobre nastroje. Hitler oraz wikszo jego poplecznikw politycznych rewolucj z listopada 1918 roku przeyli jako onierze i nigdy jej nie zapomnieli. W rozmowach w prywatnym gronie Hitler czsto dawa do zrozumienia, e po dowiadczeniach 1918 roku nie mona byo by do ostronym. Aby zapobiec jakiemukolwiek niezadowoleniu, na zaopatrzenie w artykuy konsumpcyjne, na renty wojenne lub odszkodowania dla kobiet z racji utraty zarobkw przez ich sucych w wojsku mw przeznaczano wiksze sumy ni w krajach rzdzonych demokratycznie. Podczas gdy Churchill oferowa swemu narodowi tylko ,,krew, zy, cik prac i pot", u nas we wszystkich fazach wojny i podczas wszystkich kryzysw obowizywao powtarzane do znudzenia haso Hitlera: Ostateczne zwycistwo jest pewne". Byo to przyznanie si do saboci politycznej, zdradzao wyran obaw przed utrat popularnoci, mogc spowodowa kryzys wewntrzpolityczny. Zaalarmowany niepowodzeniami na froncie radzieckim, mylaem wiosn 1942 roku nie tylko o totalnej mobilizacji wszystkich rodkw zaradczych. Nalegaem jednoczenie, aby wojn zakoczy w jak najkrtszym czasie; jeli to si nie uda, Niemcy przegraj wojn. Musimy wygra j do koca padziernika, zanim zacznie si rosyjska zima, w przeciwnym razie przegramy raz na zawsze. Moemy j jednak wygra tylko przy pomocy tej broni, jak dysponujemy obecnie, a nie tej, ktr bdziemy mie w przyszym roku". W nie wyjaniony dla mnie sposb ta analiza sytuacji dostaa si do wiadomoci Timesa", ktry j opublikowa 7 wrzenia 1942 roku2. Artyku faktycznie reasumowa to, co do czego Milch, Fromm i ja bylimy wwczas zgodni. Intuicja mwi nam wszystkim, e w biecym roku czeka nas decydujcy zwrot w naszej historii", owiadczyem rwnie publicznie w

256

kwietniu 1942 roku, nie przeczuwajc, e w zwrot - okrenie 6 armii pod Stalingradem, zagada Afrika-Korps, uwieczone powodzeniem dziaania ldowe w Afryce Pnocnej oraz pierwsze zmasowane naloty lotnicze na miasta niemieckie - by ju tak bliski. Jednoczenie rwnie w dziedzinie gospodarki wojennej znajdowalimy si w punkcie zwrotnym; do jesieni 1941 roku kierownictwo gospodarcze byo nastawione na krtkie dziaania wojenne, przedzielane dugimi okresami spokoju, obecnie zacza si wojna ciga. Moim zdaniem, mobilizacja wszystkich rezerw musiaa zacz si od czowki hierarchii partyjnej. Wydawao mi si to tym bardziej uzasadnione, e l wrzenia 1939 roku Hitler owiadczy uroczycie w Reichstagu, i nie ma takich wyrzecze, do ktrych on sam natychmiast nie byby gotw. Faktycznie zgodzi si obecnie na moj propozycj wstrzymania realizacji wszystkich projektw budowlanych, ktre wci jeszcze popiera, cznie z pracami budowlanymi na Obersalzbergu. Powoaem si na to zarzdzenie, przemawiajc w dwa tygodnie po objciu urzdowania przed najtrudniejszym audytorium, skadajcym si z gauleiterw i reichsleiterw: Nie wolno nigdy uzalenia decyzji od przyszych prac w okresie pokoju. Fuhrer nakaza mi meldowa mu o wszystkich tego typu, nie dajcych si obecnie uzasadni, zakceniach naszych zbroje". Bya to jawna groba, aczkolwiek wspomniaem agodzco, i kady z nas a do tej zimy mia jakie specjalne yczenia; obecnie jednak sytuacja militarna wymaga zaprzestania wszystkich niekoniecznych prac budowlanych w okrgach. Naszym obowizkiem jest dawa dobry przykad nawet wwczas, gdy uzyskane w ten sposb oszczdnoci siy roboczej i materiaw nie maj decydujcego znaczenia. Byem przekonany, e chocia nie akcentowaem specjalnie swojej koncepcji, wszyscy obecni zastosuj si do tego apelu. Po Przemwieniu otoczyo mnie jednak wielu gauleiterw i kreisleiterw, ktrzy chcieli w drodze wyjtku uzyska pozwolenie na kontynuacj rnych budw. Pocztek zrobi sam reichsleiler Bormann. Postaraj si on tymczasem, aby Hitler, ktry by chwiejny, wyda przeciwne zarzdzenie. I faktycznie, robotnicy zatrudnieni na Obersalzbergu, ktrzy ponadto mieli do dyspozycji ciarwki, materiay i paliwo, pozostali tam do koca wojny, cho w trzy tygodnie pniej ponownie postaraem si, aby Hitler wyda rozkaz wstrzymania prac3. Za Bormannem pcha si gauleiter Sauckel, chcc zabezpieczy budow swego forum partyjnego" w Weimarze; on rwnie prowadzi niestrudzenie prace budowlane a do koca wojny. Robert Ley walczy o chlewnie w swym wzorowym majtku ziemskim. Owiadczy, e musz go poprze, poniewa jego eksperymenty s bardzo wane dla naszej aprowizacji. Odrzuciem na pimie danie; nie odmwiem sobie przy

257

tym przyjemnoci umieszczenia nastpujcego nagwka: Do Kierownika Organizacyjnego NSDAP na Rzesz i Kierownika Niemieckiego Frontu Pracy. Dotyczy: Paskiej chlewni!" Jeszcze po owym apelu sam Hitler kaza, oprcz Obersalzbergu, kosztem wielu milionw marek przebudowa podupady zamek Klessheim koo Salzburga na luksusowy hotel. Himmler wybudowa koo Berchtesgaden duy dom wiejski dla swojej kochanki w takiej tajemnicy, i dowiedziaem si o tym dopiero w ostatnich tygodniach wojny. Hitler jeszcze po 1942 roku zachca pewnego gauleitera, aby przy znacznym nakadzie materiaw reglamentowanych przebudowa zamek w Poznaniu i hotel, a ponadto wznis sobie pod miastem prywatn rezydencj. Dla Leya, Keitla i innych zbudowano jeszcze w latach 1942/43 pocigi specjalne, cho wymagao to cennych materiaw podstawowych oraz wykwalifikowanych robotnikw. W prywatne zamierzenia funkcjonariuszy partyjnych w ogle nie mogem ingerowa. Poniewa reichsleiterzy i gauleiterzy mieli peni wadzy, nie mogem sprawowa adnej kontroli nad tymi przedsiwziciami, a zatem tylko od czasu do czasu zgaszaem weto, ktrego zreszt i tak nie uwzgldniano. Jeszcze latem 1944 roku Hitler i Bormann uznali za stosowne owiadczy ministrowi zbroje, e pewnego monachijskiego ramiarza naley zwolni od wiadcze wojennych. Kilka miesicy wczeniej na ich osobisty rozkaz zwolniono od wykorzystywania w produkcji do celw wojennych fabryki gobelinw i podobne wytwrnie przedmiotw artystycznych", wyrabiajce dywany i obicia cienne, przeznaczone dla powojennych budowli Hitlera4. Zaledwie po dziewiciu latach wadzy warstwa kierownicza bya tak skorumpowana, e nawet w krytycznej fazie wojny nie potrafia zrezygnowa z wystawnego stylu ycia, do ktrego si przyzwyczaia, po celw reprezentacji" potrzebne byy tym ludziom wielkie domy, siedziby myliwskie, dobra i paace, liczna suba, wystawny st, przednie trunki5. Byli oni take wprost optani groteskowym niepokojem o swe ycie. Sam Hitler, dokdkolwiek si udawa, najpierw zarzdza budow schronw dla siebie. Grubo ich stropw rosa wraz ze zwikszaniem si kalibru bomb, osigajc ostatecznie wymiary piciu metrw. W kocu regularne systemy schronw istniay w Ktrzynie, Berlinie, Obersalzbergu, Monachium, w zamku-hotelu koo Salzburga, w kwaterach gwnych koo Nauheim i nad Somm, a w 1944 roku Hitler kaza zbudowa dwie podziemne kwatery gwne w grach na lsku i w Turyngii, co wymagao setek niezastpionych specjalistw grniczych i tysicy robotnikw 6. Jawna obawa Hitlera i przecenianie wasnej osoby uatwiay jego otoczeniu podobne starania o przesadn ochron osobist. Gring kaza sobie wybudowa obszerny schron podziemny nie tylko w Karin-

258

hallu, ale nawet w odlegym zamku Veldenstein pod Norymberg, ktrego prawie nigdy nie odwiedza7. Wzdu 70-kilometrowej drogi z Karinhallu do Berlina, wiodcej przez lene pustkowie, musiay w regularnych odstpach znajdowa si betonowe schrony. Gdy Ley zobaczy skutki trafienia cikiej bomby w schron publiczny, zainteresowaa go jedynie grubo przebitego stropu w porwnaniu ze stropem jego prywatnego bunkra na prawie nie zagroonym przedmieciu Grunewald. Poza tym gauleiterzy na rozkaz Hitlera, ktry by przekonany, i s niezastpieni, budowali sobie dalsze schrony poza miastem. Wrd wszystkich pilnych spraw, jakie spady na mnie w pierwszych tygodniach, najpilniejsze byo zrazu rozwizanie problemu siy roboczej. W poowie marca zajrzaem pnym wieczorem do jednej z najwaniejszych berliskich fabryk zbrojeniowych, RheinmetallBor-sig, i stwierdziem, e hale s wprawdzie pene cennych maszyn, ale nikt przy nich nie pracuje; brakowao bowiem robotnikw na drug zmian, Podobnie byo w innych zakadach zbrojeniowych. Ponadto mielimy rwnie trudnoci z dostaw prdu w cigu dnia, podczas gdy wieczorem i noc krzywa obcienia elektrowni wyranie spadaa. Poniewa jednoczenie zbudowano za okoo 11 miliardw marek nowe hale fabryczne, dla ktrych musiao zabrakn obrabiarek, wydawao mi si rozsdniejsze zamknicie wikszoci nowych zakadw i zatrudnienie zwolnionych w ten sposb si roboczych na drugiej zmianie. Hitler uzna co prawda logik takiego rozumowania i podpisa zarzdzenie, w ktrym nakaza redukcj inwestycji budowlanych do 3 miliardw marek, sprzeciwi si jednak, gdy na mocy tego zarzdzenia miay zosta wstrzymane dugofalowe prace budowlane w przemyle chemicznym, wartoci okoo miliarda marek8. Zawsze chcia robi wszystko na raz, a swoj odmow uzasadnia nastpujco: By moe istotnie zakoczymy wkrtce wojn z Rosj. Mam jednak dalsze plany i do tego potrzeba mi wicej paliw syntetycznych ni dotychczas. Trzeba budowa nowe fabryki, nawet jeli bd gotowe za par lat". W rok pniej, 2 marca 1943 roku, musiaem stwierdzi, e nie ma sensu ,,budowa fabryk, ktre maj suy wielkim projektom przyszociowym i zaczn dawa produkcj dopiero po l stycznia 1945 roku" 9. Bdna decyzja Hitlera z wiosny 1942 roku ciya na naszej produkcji zbrojeniowej jeszcze we wrzeniu 1944, gdy sytuacja militarna staa si ju katastrofalna. Chocia jego decyzja powanie odbia si na moim planie, przewidujcym znaczne ograniczenie budownictwa, wci jeszcze miaem do dyspozycji parset tysicy robotnikw budowlanych, ktrych mona

259

byo odda przemysowi zbrojeniowemu. Wwczas jednak pojawia si nowa, nieoczekiwana przeszkoda: kierownik zespou do spraw siy roboczej w planie czteroletnim", dr Mansfeld, powiedzia mi otwarcie, e ma za may autorytet, aby przerzuca nie zatrudnionych robotnikw budowlanych z jednego okrgu do drugiego wbrew sprzeciwom gauleiterw10. Istotnie, mimo wszelkich intryg i wzajemnej rywalizacji, gauleiterzy natychmiast wystpowali jako zwarta cao, gdy tylko naruszono ktre z ich suwerennych praw". Byo dla mnie jasne, e mimo silnej wasnej pozycji sam nie dam sobie z nimi rady. Potrzebny by jeden z nich, aby przez przyznanie mu szczeglnych penomocnictw Hitlera rozwiza te trudnoci. Mj wybr pad na starego przyjaciela, dugoletniego sekretarza stanu w resorcie Goebbel-sa, Karla Hankego, ktry bdc od stycznia 1941 roku gauleiterem Dolnego lska nalea do tego krgu. Hitler zgodzi si mianowa penomocnika, ktry mia by mnie przydzielony. Tym razem jednak skutecznie przeszkodzi mi Bormann. Hank bowiem uchodzi za mojego zwolennika; jego nominacja oznaczaaby nie tylko wzmocnienie mojej wadzy, lecz take wtargnicie w bormannowsk sfer hierachii partyjnej. Gdy w dwa dni pniej ponownie przekazaem Hitlerowi swe yczenie, wyrazi zgod, ale odrzuci zaproponowan kandydatur: Hank jest jako gauleiter za mody i trudno byoby mu wywalczy konieczny autorytet. Rozmawiaem z Bormannem. Wemiemy Sauck11 la" . Bormann dopi rwnie tego, e Sauckel zosta mianowany przez Hitlera i jemu bezporednio podporzdkowany. Goring susznie zaprotestowa, chodzio bowiem o zadanie, ktrym dotychczas zajmowano si w ramach planu czteroletniego. Hitler z waciw sobie beztrosk w posugiwaniu si aparatem pastwowym mianowa wprawdzie Sauckla generalnym penomocnikiem", ale jednoczenie ulokowa go w ramach gringowskiej organizacji planu czteroletniego. Goring zaprotestowa ponownie, poniewa sprawa miaa posmak wyranego lekcewaenia. Niewtpliwie Hitler mg paroma sowami spowodowa, aby Goring sam wyznaczy Sauckla, nie zrobi jednak tego. Ju i tak nadwerony presti Gringa znowu ucierpia z powodu mciwoci Bormanna. Nastpnie wezwano Sauckla i mnie do kwatery gwnej. Przekazujc mu nominacj fuhrer stwierdzi, e w ogle nie moe istnie problem siy roboczej, i powtrzy to, co mwi ju 9 listopada 1941 roku: Terytorium, ktre bezporednio dla nas pracuje, obejmuje ponad 250 milionw ludzi; nie moe ulega wtpliwoci, e musi si nam uda zaprzc tych ludzi bez reszty do pracy" 12 . Hitler zobowiza Sauckla do bezwzgldnego cigania brakujcej siy roboczej z terenw okupowanych. W ten sposb zacz si fatalny etap mojej dziaalnoci. W cigu

260

nastpnych dwch i p lat stale ponaglaem Sauckla, aby przysya mi do przemysu zbrojeniowego cudzoziemskich robotnikw przymusowych. W pierwszych tygodniach wsppraca przebiegaa bez tar. Sauckel obieca wrcz Hitlerowi i mnie, e zlikwiduje wszystkie wskie garda w zakresie siy roboczej i znajdzie zastpcw na miejsce wszystkich wcielonych do Wehrmachtu robotnikw wykwalifikowanych. Ja ze swej strony pomagaem mu w zdobywaniu autorytetu i popieraem go, gdzie si dao. Sauckel obieca bardzo wiele: w okresie pokoju ubytek siy roboczej wskutek przekroczenia granicy wieku lub mierci wyrwnywany by dziki wchodzeniu w wiek produkcyjny okoo 600 tysicy modych ludzi rocznie. Obecnie za nie tylko ich, ale i czs aktualnie pracujcych robotnikw przemysowych wcielano do Wehrmachtu. W 1942 roku gospodarce wojennej brakowao z tego Powodu znacznie ponad milion robotnikw. Obietnice Sauckla, krtko mwic, nie zostay dotrzymane. Nadzieje Hitlera, e spord 250-milionowej ludnoci bez trudu da si wybra brakujcych w Niemczech robotnikw, nie speniy si zarwno wskutek saboci niemieckich wadz wykonawczych na terenach okupowanych, jak i tego, e ludzie, ktrych to dotyczyo, woleli i do partyzantki w lasach ni da si wywie na roboty do Niemiec. Gdy pierwsi robotnicy cudzoziemscy pojawili si w fabrykach, przedstawiciele naszego przemysu zaczli zgasza si do mnie z pretensjami. Gwne zarzuty brzmiay: niezbdni dotychczas fachowcy, ktrych obecnie zastpili obcokrajowcy, pracowali w najwaniejszych dla produkcji dziaach; tam te zapotrzebowanie na siy fachowe byo najpilniejsze. W ten sposb organizacje szpiegowskie i sabotaowe bez trudu osigay cel, lokujc swych agentw w saucklowskich kolumnach robotnikw cudzoziemcw. Brakowao te powszechnie tumaczy do porozumiewania si z ludmi mwicymi rnymi jzykami. Moi wsppracownicy z k przemysowych przedstawiali mi statystyki, z ktrych wynikao, e podczas pierwszej wojny wiatowej pracowao znacznie wicej kobiet niemieckich ni obecnie. Pokazywali mi zdjcia robotnikw, wychodzcych z tej samej fabryki amunicji w 1918 i 1942: wtedy byy to przewanie kobiety, obecnie niemal wycznie mczyni. Udowadniano mi take przy pomocy fotokopii materiaw z pism amerykaskich i brytyjskich, e w tych krajach we wszystkich fabrykach zbrojeniowych kobiety stanowiy wiksz ni u nas cz zaogi13 Na pocztku kwietnia 1942 roku zadaem od Sauckla, aby skierowa kobiety niemieckie do pracy w przemyle zbrojeniowym. Odpowiedzia mi wrcz, e kwestia, jakich bra robotnikw, skd i jak ich rozdziela, naley do jego kompetencji; ponadto jako gauleiter podlega tylko Hitlerowi i tylko przed nim jest odpowiedzialny. W kocu jednak zaproponowa mi, aby decyzj w tej sprawie pozostawi Gringowi, jako penomocnikowi do spraw planu czteroletniego.

261

Podczas konferencji, ktra znw odbya si w Karinhallu, wyranie byo wida, e Gringowi to pochlebio; okazywa Saucklowi przesadn uprzejmo, wobec mnie zachowywa si znacznie chodniej. Prawie nie miaem okazji przedstawi swojego stanowiska; obaj wci mi przerywali. Najwaniejszym argumentem Sauckla byo niebezpieczestwo szkd moralnych, na jakie zostayby naraone kobiety niemieckie z powodu pracy w fabrykach; mogoby ucierpie na tym nie tylko ich ,,ycie duchowe i uczuciowe", ale take ich podno. Goring zdecydowanie przychyla si do takich argumentw. Aby jednak mie cakowit pewno, Sauckel natychmiast po konferencji, bez mojej wiedzy, uzyska rwnie akceptacj Hitlera. By to pierwszy cios w moj pozycj, uchodzc dotychczas za niewzruszon. O swym zwycistwie Sauckel poinformowa kolegw sauleiterw w proklamacji, w ktrej stwierdza midzy innymi: Aby wydatnie odciy... niemieck gospodyni domow, a przede wszystkim wielodzietn matk, i aby nie naraa nadal jej zdrowia, fuhrer poleci mi sprowadzi z terenw wschodnich do Rzeszy okoo 400-500 tysicy wybranych, zdrowych i silnych dziewczt". Podczas gdy Anglia w roku 1943 zmniejszya liczb pomocy domowych o dwie trzecie, w Niemczech liczba ich, wynoszca ponad l ,4 miliona, pozostawaa do koca wojny prawie na nie zmienionym poziomie 14. Roznioso si te wkrtce w spoeczestwie, e znaczna cz spord p miliona Ukrainek bya sucymi w domach funkcjonariuszy partyjnych. Produkcja zbrojeniowa krajw uczestniczcych w wojnie zaleaa od udziau w zuyciu surwki. Podczas pierwszej wojny wiatowej niemiecka gospodarka zuywaa na cele zbrojeniowe 46,5 procent oglnej produkcji surwki. Obejmujc urzd stwierdziem, e w przeciwiestwie do tego aktualny udzia zbroje w oglnym zuyciu surwki wynosi tylko 37,5 procent 15 . W celu zwikszenia tego udziau zaproponowaem Milchowi, aby o rozdziale surwki decydowa wsplnie. W zwizku z tym 2 kwietnia udalimy si ponownie do Karinhallu. Pocztkowo Goring rozwodzi si na najrniejsze tematy, w kocu jednak wyrazi zgod na nasze propozycje utworzenia centralnego orodka planowania w ramach planu czteroletniego. Nasze wsplne wystpienie zrobio na nim wraenie. Zapyta prawie niemiao: Czy moglibycie wzi jako trzeciego mojego Kornera? Inaczej byoby mu przykro" 16. Centrala Planowania staa si wkrtce najwaniejsz placwk naszej gospodarki wojennej. Prawd mwic, trudno byo zrozumie, dlaczego ju dawno nie utworzono nadrzdnego gremium, ktre by

262

kierowao poszczeglnymi programami i ustalao priorytety. Mniej wicej do 1939 roku Goring osobicie zajmowa si t spraw; pniej jednak nie byo nikogo, kto by autorytatywnie czuwa nad tymi coraz bardziej skomplikowanymi i coraz waniejszymi problemami i wyapywa potknicia Goringa 17. Dekret Goringa o utworzeniu centralnego orodka planowania przewidywa co prawda, e wszelkie decyzje moe Podejmowa on sam, jeeli uzna to za konieczne, ale - jak si spodziewaem - pniej nigdy o tym nie wspomina, a my te nie dlimy powodu, aby go trudzi 18. Posiedzenia Centrali Planowania odbyway si w moim ministerstwie w wielkiej sali konferencyjnej. Cigny si one bez koca i braa w nich udzia nieskoczona liczba uczestnikw; zjawiali si osobicie ministrowie i sekretarze stanu. Wspomagani przez ekspertw walczyli, czsto dramatycznie, o swoje kontyngenty. Trudno zadania polegaa na tym, by gospodarce cywilnej przydzieli moliwie jak najmniej, ale zarazem dostatecznie duo, tak by zbrojenia nie doznaway uszczerbku wskutek niedocigni innych gazi produkcji lub brakw w zaopatrzeniu ludnoci19. Ja sam staraem si o zasadnicze zmniejszenie produkcji artykuw konsumpcyjnych, zwaszcza e w roku 1942 bya ona tylko o 3 procent nisza ni przed wojn. Udao mi si zaledwie ograniczy j w roku 1942 o 12 procent na korzy produkcji zbrojeniowej20. Ju bowiem po trzech miesicach Hitler aowa swej decyzji o przesuniciach w produkcji na korzy produkcji zbrojeniowej" i 28/29 czerwca 1942 roku stwierdzi, i trzeba znw podj produkcj wyrobw przeznaczonych na oglne zaopatrzenie ludnoci". Zaprotestowaem argumentujc, e takie haso pobudzi dzi na nowo do oporu przeciwko obecnej linii tych wszystkich, ktrzy dotychczas z niezadowoleniem odnosili si do priorytetu zbroje w produkcji". W ten sposb zaatakowaem wyranie funkcjonariuszy partyjnych. Moje zarzuty pozostay bez echa ze strony Hitlera. Mj zamiar wprowadzenia totalnej gospodarki wojennej ponownie spez na niczym wskutek niezdecydowania Hitlera. Do zwikszenia produkcji zbrojeniowej potrzeba byo nie tylko wicej robotnikw i wicej surwki; rwnie transport kolejowy musia sprosta zwikszonym wymaganiom, chocia nie wyliza si jeszcze ze skutkw katastrofy rosyjskiej zimy. Na caym obszarze Rzeszy coraz bardziej wyduay si skady nie odprawionych pocigw, co naraao transporty z wan produkcj zbrojeniow na ogromne opnienia. 5 marca 1942 roku dr Julius Dorpmuller, nasz minister komunikacji, mimo swych 73 lat czowiek bardzo aktywny, pojecha ze mn do kwatery gwnej, aby przedstawi Hitlerowi problemy komunikacyjne. Omwiem katastrofaln sytuacj w transporcie; poniewa jednak Dorpmuller nie bardzo mnie popiera, Hitler jak zwykle wybra bardziej optymistyczn interpretacj. Odroczy t wan

263

spraw, stwierdzajc, e konsekwencje nie bd przecie tak powane, jak sdzi Speer". W dwa tygodnie pniej na skutek moich nalega zgodzi si desygnowa modszego wiekiem urzdnika na nastpc 65-letniego sekretarza stanu w resorcie komunikacji. Ale Dorpmuller by przeciwnego zdania. Mj wiceminister za stary?", zapyta, gdy mu powiedziaem o tej decyzji. Ten mody czowiek! Kiedy w 1922 roku byem prezesem jednej z dyrekcji Kolei Rzeszy, on wanie zaczyna prac jako radca kolejowy". Udao mu si ukrci eb tej sprawie. Jednake po omiu tygodniach, 21 maja 1942 roku, Dorpmuller zmuszony by mi owiadczy: Kolej Rzeszy dysponuje na terenie Niemiec tak niewielk liczb wagonw i lokomotyw, e nie ponosi ju odpowiedzialnoci za realizacj najpilniejszych transportw". Jego ocena sytuacji w transporcie rwnaa si, jak to pisano w Kronice, ogoszeniu bankructwa Kolei Rzeszy". Minister komunikacji Rzeszy zaproponowa mi tego dnia stanowisko dyktatora transportu", ale odmwiem21. Dwa dni pniej miaem okazj przedstawi Hitlerowi modego radc kolejowego, dr. Ganzenmullera. Podczas ostatniej zimy doprowadzi on do porzdku rozbity transport kolejowy na czci terytorium ZSRR (trasa Misk-Smolesk). Na Hitlerze zrobio to wraenie: Podoba mi si ten czowiek, mianuj go zaraz sekretarzem stanu". Gdy zauwayem, e chyba naleaoby przedtem pomwi o tym z Dorpmullerem, krzykn: W adnym wypadku! Ani Dorpmuller, ani Ganzenmuller nie mog si o tym dowiedzie. Wezw po prostu pana, Speer, i paskiego czowieka do kwatery gwnej. Potem oddzielnie przyjedzie minister komunikacji Rzeszy". Na rozkaz Hitlera rwnie w kwaterze gwnej umieszczono ich obu w rnych barakach, tak e dr Ganzenmuller wszed do gabinetu Hitlera, niczego nie podejrzewajc, bez swojego ministra. Zachowa si sporzdzony tego samego dnia protok wypowiedzi Hitlera: Problem transportu to problem decydujcy, dlatego te musi by rozwizany. Cae ycie, a najczciej ostatniej zimy, stawaem w obliczu decydujcych problemw, ktre trzeba byo rozwiza. Tak zwani fachowcy i ludzie powoani wanie do kierowania wci mi owiadczali: To jest niemoliwe, tego si nie da zrobi! Nie mog si z tym zgodzi! Istniej problemy, ktre bezwarunkowo musz by rozwizane. Tam, gdzie s waciwi kierownicy, tam zawsze je rozwizywano i bdzie si je rozwizywa. Nie da si tego zaatwi uprzejmociami. Nie obchodz mnie uprzejmoci, tak samo jak nie obchodzi mnie zupenie, co powiedz nasi nastpcy o metodach, jakie musz stosowa. Dla mnie istnieje tylko jeden problem, ktry trzeba rozwiza: musimy wygra wojn albo Niemcy stan w obliczu zagady".

264

Hitler mwi dalej, jak przeciwstawia sw wol katastrofie minionej zimy i generaom domagajcym si odwrotu, a nastpnie postawi pewne dania, ktre podsunem mu przedtem jako niezbdne do przywrcenia porzdku w transporcie. Nie wzywajc ani nawet nie pytajc czekajcego ministra komunikacji, mianowa Ganzenmul-lera sekretarzem stanu, poniewa dowid on na froncie, e ma do energii, by przywrci porzdek w transporcie, gdzie tak pokpiono spraw". Dopiero w tym momencie poproszono na konferencj ministra Dorpmullera i dyrektora ministerialnego Leibbrandta. Hitler owiadczy, i zdecydowa si ingerowa w sprawy komunikacji, poniewa od niej zaley zwycistwo, po czym mwi dalej, posugujc si swym sztandarowym argumentem: Zaczynaem swego czasu od niczego, jako nieznany onierz wojny wiatowej, a zaczem dopiero wtedy, kiedy wszyscy inni, ktrzy wydawali si znacznie bardziej powoani do kierowania ni ja, zawiedli. Ja miaem tylko wol i zrealizowaem swoje zamierzenia. Cae moje ycie dowodzi, e nigdy nie kapituluj. Trzeba upora si z zadaniami wojennymi. Powtarzam: dla mnie nie istnieje sowo niemoliwe". I powtrzy raz jeszcze, prawie z krzykiem: Nie istnieje dla mnie!" Dopiero potem poinformowa ministra komunikacji o mianowaniu dotychczasowego radcy kolejowego sekretarzem stanu w Ministerstwie Komunikacji, co zarwno ministra, jak i nowego sekretarza stanu, a take mnie postawio w bardzo kopotliwej sytuacji. Hitler zawsze z duym uznaniem wyraa si o wiedzy fachowej Dorpmullera. Ju choby dlatego ten mg si spodziewa, e fuhrer najpierw z nim omwi spraw zastpcy. Hitler jednak wyranie chcia (jak to czsto czyni, gdy musia zmierzy si z fachowcami) metod faktw dokonanych unikn trudnej dyskusji. Dorpmuller bez sowa przyj to upokorzenie. W tym samym czasie Hitler zdecydowa, e feldmarszaek Milch i ja tymczasowo bdziemy penili funkcje dyktatorw komunikacji; naszym zadaniem miao by dopilnowanie, aby wysunite dania zostay spenione w jak najszerszym zakresie i jak najszybciej". Rozbrajajcym stwierdzeniem: Nie moemy przegra wojny z powodu problemw transportowych; musimy je zatem rozwiza!", Hitler zakoczy konferencj. Problemy te istotnie zostay rozwizane. Mody sekretarz stanu potrafi prostymi rodkami zlikwidowa przestoje wagonw, przypieszy tempo i zaspokoi zwielokrotnione potrzeby transportowe przemysu zbrojeniowego. Komisja do spraw pojazdw szynowych dbaa o to, by szybciej przeprowadza remonty lokomotyw uszkodzonych podczas rosyjskiej zimy. Od dotychczasowego, rzemielniczego sposobu wytwarzania lokomotyw przeszlimy do produkcji seryjnej, zwikszajc j wielokrotnie22- Mimo wzrostu zbroje pynny ruch transportw zosta utrzymany i w przyszoci, zwaszcza e kurczenie si okupowanych przez nas terenw si rzeczy skrcio trasy - a do chwili,

265

2dy systematyczne naloty od jesieni 1944 roku na nowo, i tym razem ostatecznie, uczyniy komunikacj wskim gardem naszej gospodarki wojennej. Gdy Goring usysza, e zamierzamy zwikszy wielokrotnie produkcj lokomotyw, wezwa mnie do Karinhallu i zaproponowa powanie, aby budowa lokomotywy z betonu, poniewa nie mielimy do stali. Betonowe lokomotywy nie bd tak trwae jak elazne, mwi, trzeb i wic bdzie po prostu budowa ich odpowiednio wicej. Nie mia wprawdzie pojcia, jak to zrobi, ale nie przeszkadzao mu to przez dugie miesice upiera si przy bezsensownym pomyle, ktry mnie kosztowa dwie godziny jazdy samochodem, dwie godziny czekania i pustk w odku. W Karinhallu bowiem rzadko kiedy proponowano uczestnikom konferencji jaki posiek; byo to wwczas w domu Gringa jedyne ograniczenie w duchu totalnej gospodarki wojennej. W tydzie po nominacji Ganzenmullera, przy ktrej tak lapidarnie potraktowano rozwizanie kwestii transportu, ponownie odwiedziem Hitlera. Wierny swemu pogldowi, e w krytycznych czasach kierownictwo powinno dawa przykad, zaproponowaem mu, aby na razie wstrzyma korzystanie z salonek przez przywdcw Rzeszy i partii; nie mylaem oczywicie o samym Hitlerze. On jednak uchyli si od podjcia decyzji, twierdzc, e na Wschodzie z powodu maych moliwoci zdobycia kwater salonki s konieczne. Sprostowaem: wikszo salonek kursowaa nie na Wschodzie, lecz na terenie Rzeszy, i przedstawiem mu dug list osobistoci korzystajcych z salonek. Na nic si to jednak nie zdao. Z generaem pukownikiem Friedrichem Frommem spotykaem si regularnie na obiadach w jednym z gabinetw restauracji Horchera. Podczas ktrego ze spotka, w kocu kwietnia 1942 roku, Fromm powiedzia, e tylko wtedy bdziemy mie szans wygrania wojny, gdy wynajdziemy bro o zupenie nowym dziaaniu. Mia on kontakty z pewnym krgiem uczonych, ktrzy byli na tropie broni, mogcej zniszczy cae miasta, a by moe wyeliminowa z walki Wyspy Brytyjskie. Fromm zaproponowa wsplne odwiedziny. Wydawao mu si wane, by przynajmniej porozmawia z tymi ludmi. Rwnie kierownik najwikszego niemieckiego koncernu stalowego i prezes Towarzystwa im. Cesarza Wilhelma, dr Albert Vogler, zwrci w tym czasie moj uwag na zaniedbania w dziedzinie bada nad energi jdrow. Od niego po raz pierwszy dowiedziaem si o niedostatecznym popieraniu bada podstawowych przez Ministerstwo Rzeszy do spraw Wychowania i Nauki, ktre naturalnie w toku wojny miao szczeglnie mae moliwoci. 6 maja 1942 roku omawiajc z Hitlerem t sytuacj zaproponowaem, aby na czele niemieckiej rady Rzeszy do spraw bada naukowych postawi Gringa jako osob

266

reprezentatywn. W miesic pniej, 9 czerwca, Gring zosta powoany na ten urzd. Mniej wicej w tym samym czasie trzej przedstawiciele si zbrojnych, Milch, Fromm i Witzell, spotkali si ze mn w Harnackhaus, berliskim orodku Towarzystwa im. Cesarza Wilhelma, by zapozna si ze stanem niemieckich bada naukowych. Oprcz uczonych, ktrych nazwisk ju nie pamitam, byli tam pniejsi laureaci Nagrody Nobla: Otto Hahn i Werner Heisenberg. Po zrelacjonowaniu eksperymentw w rnych dziedzinach bada Heisenberg poinformowa o rozbiciu atomu oraz wynalezieniu maszyny uranowej i cyklotronu"23. Uskara si, e kompetentne ministerstwo zaniedbuje badania nuklearne, e brak jest rodkw finansowych i materiaw, oraz stwierdzi, i na skutek powoania do wojska pomocniczych pracownikw naukowych niemiecka nauka wykazuje regres w dziedzinie, w ktrej jeszcze przed kilku laty przodowaa: wycigi z fachowych pism amerykaskich pozwalaj przypuszcza, e tam na cele zwizane z badaniami nuklearnymi przeznacza si a nadto wystarczajce rodki techniczne i finansowe. W zwizku z tym Ameryka zapewne ju teraz posiada nad nami przewag, ktra w warunkach rewolucyjnych moliwoci, jakie otwiera rozszczepienie jdra, moe by niezwykle brzemienna w konsekwencje. Po prelekcji spytaem Heisenberga, w jaki sposb mona wykorzysta fizyk jdrow do budowy bomby atomowej. Jego reakcja nie bya zachcajca. Owiadczy wprawdzie, e znaleziono rozwizanie naukowe i pod wzgldem teoretycznym nic nie stoi na przeszkodzie, natomiast wymagane warunki techniczne i produkcyjne mona bdzie osign najwczeniej za dwa lata, jeeli uczeni otrzymaj niezwocznie wszelk pomoc, jakiej zadaj. Heisenberg uzasadni ten dugi termin midzy innymi tym, e w Europie istnieje do dyspozycji tylko jeden jedyny cyklotron w Paryu, i to o minimalnej wydajnoci, ktry ponadto ze wzgldu na tajemnic nie moe by w peni wykorzystywany. Zaproponowaem, aby korzystajc ze rodkw i uprawnie, jakie posiadaem jako minister zbroje, zbudowa cyklotrony tej samej wielkosci co w Stanach Zjednoczonych albo jeszcze wiksze; Heisenberg stwierdzi jednak, e z powodu braku dowiadczenia na razie moemy zbudowa tylko stosunkowo may typ. Genera pukownik Fromm obieca zwolnienie paruset pracownikw naukowych, ja natomiast zwrciem si do uczonych z apelem, aby okrelili rodki, sumy i materiay niezbdne do prowadzenia bada nuklearnych. W kilka tygodni pniej zadano paruset tysicy marek oraz nieznacznych iloci stali, niklu i innych metali objtych kontyngentami; konieczne te byo zbudowanie jednego bunkra, kilku barakw, a take decyzja o przyznaniu najwyszego priorytetu wszystkim zleceniom na prace badawcze oraz rozpocztej ju budowie pierwszego

267

niemieckiego cyklotronu. Zdziwiony znikomoci wymaga w tak ogromnie wanej sprawie, podniosem dan sum do jednego, dwch milionw i przyznaem odpowiednie iloci materiaw. Wicej jednak, jak si wydawao, nie mona byo na razie przerobi24; niezalenie od tego odniosem wraenie, e bomba atomowa nie wpynie ju decydujco na przewidywany bieg wojny. Znaem skonno Hitlera do wysuwania fantastycznych projektw i absurdalnych da. Tote bardzo krtko poinformowaem go 23 czerwca 1942 roku o konferencji na temat rozszczepienia jdra i o krokach, jakie podjlimy, aby posun naprzd badania w tej dziedzinie 25 . Dokadniejsz i bardziej optymistyczn relacj uzyska Hitler od swego fotografa, Heinricha Hofmanna, ktry by zaprzyjaniony z ministrem poczt Rzeszy, Ohnesorgem, a prawdopodobnie rwnie od Goebbelsa. Ohnesorge interesowa si rozszczepieniem jdra i utrzymywa - podobnie jak SS - samodzielny aparat badawczy, pracujcy pod kierunkiem modego fizyka Manfreda von Ardennego. Fakt, e Hitler nie zdecydowa si na relacj osoby miarodajnej, lecz zasiga informacji okrnymi drogami od osb nie znajcych dokadnie problemu i niekompetentnych, znowu wiadczy o jego skonnoci do dyletantyzmu i o maym zrozumieniu dla podstawowych bada naukowych. Hitler rwnie ze mn rozmawia niekiedy o moliwoci zbudowania bomby atomowej, ta myl jednak najwyraniej przekraczaa jego zdolnoci pojmowania. Tym take tumaczy si fakt, e nie potrafi poj rewolucyjnego charakteru fizyki jdrowej. W dwch tysicach dwustu punktach moich konferencji z Hitlerem, zachowanych w protokoach, problem rozszczepienia atomu pojawia si tylko jeden raz, i to w bardzo lakonicznej formie. Interesowa si on co prawda niekiedy perspektywami fizyki jdrowej, jednak moje informacje o rozmowie z fizykami utwierdziy go w przekonaniu, eby nie zajmowa si Bliej t spraw. Faktycznie, gdy zapytaem profesora Heisenberga, czy reakcj rozszczepienia jdra atomowego mona z absolutn pewnoci utrzyma pod kontrol, czy te moe ona przeksztaci si w reakcj acuchow, nie udzieli mi ostatecznej odpowiedzi. Hitler najwyraniej nie by zachwycony ewentualnoci, e ziemia pod jego panowaniem mogaby si zamieni w rozarzon gwiazd. Od czasu do czasu artowa sobie, e uczeni w swym nieobliczalnym deniu do odkrycia wszystkich tajemnic ziemi podpal j ktrego dnia; do tego momentu upynie jednak pewnie jeszcze wiele czasu i on ju tego nie doyje. Reakcja Hitlera na zdjcia, koczce filmow relacj z bombardowania Warszawy jesieni 1939 roku, potwierdzia, i nie zawahaby si ani chwili przed uyciem bomb atomowych przeciwko Anglii. Siedzielimy z nim i Goebbelsem w jego berliskim salonie chmury dymu zaciemniay niebo, bombowce pikoway na swoje cele, moglimy ledzi w powikszeniu, uzyskanym dziki technice

268

filmowej, lot uwolnionej bomby, nabieranie wysokoci przez samolot i olbrzymiejc chmur eksplozji. Hitler by zafascynowany. Zakoczenie filmu stanowi monta: samolot pikujcy na zaznaczon konturem wysp brytyjsk. Wybuch ognia - i wyspa wylatuje w powietrze. Entuzjazm Hitlera nie mia granic. Tak z nimi bdzie!", zawoa zrywajc si, tak ich zniszczymy!" Na propozycj fizykw jdrowych zrezygnowalimy z prac nad bomb atomow ju jesieni 1942 roku, gdy po moim ponownym pytaniu o terminy owiadczono, e nie ma co na ni liczy wczeniej ni za trzy, cztery lata. Wwczas wojna musiaa by ju dawno rozstrzygnita. Wydaem wic w zamian zezwolenie na prace nad reaktorem jdrowym na paliwo uranowe, ktry mia suy jako rdo energii do napdzania silnikw okrtw podwodnych. Interesowao si tym dowdztwo marynarki. Podczas jakiej wizyty w zakadach Kruppa kazaem sobie pokaza czci naszego pierwszego cyklotronu i spytaem obeznanego z jego konstrukcj technika, czy nie moglibymy odway si na niezwoczne przejcie do budowy znacznie wikszego urzdzenia. Potwierdzi on jednak to, co powiedzia mi przedtem profesor Heisenberg: brakowao nam dowiadczenia technicznego. W ssiedztwie kliniki uniwersyteckiej w Heidelbergu pokazano mi latem 1944 roku rozszczepienie jdra atomowego przy uyciu naszego pierwszego cyklotronu; zapytany przeze mnie profesor Walter Bothe wyjani, e cyklotron ten bdzie suy badaniom medycznym i biologicznym. Wyraziem z tego zadowolenie. Latem 1943 roku, wskutek zablokowania naszego importu wolframu z Portugalii, grozia nam krytyczna sytuacja w produkcji amunicji przeciwpancernej rdzeniowej. W zwizku z tym zarzdziem stosowanie rdzeni uranowych26. Przeznaczenie na ten cel naszych zapasw uranu w wysokoci okoo 1200 ton wiadczyo, e i ja, i moi wsppracownicy zaniechalimy wtedy myli o produkcji bomb atomowych. By moe udaoby si nam wyprodukowa w roku 1945 bomb atomow. Warunkiem byo jednak dostatecznie wczesne postawienie do dyspozycji wszystkich rodkw technicznych, personalnych i finansowych, tych na przykad, ktre przeznaczono na prace nad pociskiem rakietowym dalekiego zasigu. Rwnie z tego punktu widzenia Pee-nemimde byo nie tylko naszym najwikszym, ale i najbardziej chybionym przedsiwziciem27. Fakt, e w tej dziedzinie nie przestrzegano zasady wojny totalnej", spowodowany by rwnie przyczynami ideologicznymi. Hitler podziwia fizyka Philippa Lenarda, ktry w 1905 roku otrzyma Nagrod Nobla i by jednym z niewielu pierwszych zwolennikw Hitlera

269

w krgu naukowcw. Lenard pouczy Hitlera, e ydzi przy pomocy fizyki jdrowej i teorii wzgldnoci wywieraj destrukcyjny wpyw28. Wobec swych wspbiesiadnikw Hitler okrela czasem fizyk jdrow powoujc si na swego uczonego towarzysza partyjnego - jako ydowsk fizyk". Podchwytywa to wwczas nie tylko Rosenberg; skaniao to najwyraniej rwnie ministra wychowania do ocigania si z poparciem dla bada nuklearnych. Jednake nawet gdyby Hitler nie stosowa swych doktryn partyjnych do bada nuklearnych, nawet gdyby stan naszych bada podstawowych w czerwcu 1942 roku umoliwi fizykom jdrowym zainwestowanie w produkcj bomb atomowych wielu miliardw zamiast wielu milionw marek, w warunkach napitej sytuacji w gospodarce wojennej niemoliwe byoby oddanie do realizacji tego zadania odpowiedniej iloci materiaw, sprztu i fachowcw. Nie tylko bowiem przewaga w zakresie zdolnoci produkcyjnych umoliwia Stanom Zjednoczonym podjcie tego gigantycznego projektu. Wskutek coraz intensywniejszych nalotw gospodarka wojenna w Niemczech ju od dawna znalaza si w bardzo trudnej sytuacji, co odbijao si coraz wyraniej na podejmowaniu rozlegej szych przedsiwzi. W najlep-wypadku, przy najwikszej koncentracji wszystkich si Niemcy Tak wic od pocztku swej dziaalnoci natrafiaem na jeden bd po drugim. Charakterystycznie brzmi dzi uwaga, jak Hitler czsto czyni podczas wojny: T wojn przegra ten, kto robi wiksze bdy!" On sam przez cay acuch bdnych decyzji we wszystkich dziedzinach przyczyni si do przypieszenia koca wojny, i tak zreszt przegranej z powodu niedostatecznych zdolnoci produkcyjnych: na przykad wskutek swojego mtnego planowania wojny lotniczej przeciwko Anglii, wskutek braku okrtw podwodnych na pocztku wojny, w ogle wskutek braku generalnego planu prowadzenia wojny. Wiele uwag w niemieckiej literaturze wspomnieniowej, wskazujcych na kardynalne bdy Hitlera, zawiera faktycznie du doz susznoci. Nie znaczy to jednak, e moglimy wygra t wojn.
W swoim podsumowujcym sprawozdaniu z 27 stycznia 1945 roku stwierdziem, prawic trzy lata pniej, e przy takiej koncentracji caej energii i bezwzgldnym usuwaniu wszystkich hamulcw ju w roku 1940 i 1941 musiaoby si uda osign poziom produkcji zbrojeniowej z roku 1944". 2 ,,Times" z 7 wrzenia 1942 r., artyku pt. The Speer Plan in action. Nie tylko Times" by niekiedy dobrze poinformowany o wewntrznych sprawach mojego ministerstwa. W innej angielskiej gazecie czytaem wwczas relacje o wydarzeniach w moim resorcie, ktre nawet dla mnie byy pouczajce. 3 Protok z narady u fuhrera z 5/6 marca 1942 r., pkt 17,3: Fuhrer zarzdzi wstrzymanie prac na Obersalzbergu. Przesa odpowiednie pismo do reichsleitera Bormanna". Jednak jeszcze dwa i p roku pniej, 8 wrzenia 1944 r., nadal prowadzono tam prace budowlane. Bormann pisa o tym do swojej ony: Pan Speer, ktry, jak to wci na nowo stwierdzam, nisko mnie ceni, zada po prostu od panw Hagena i
1

270

Schenka, aby mu zoyli sprawozdania o pracach budowlanych na Obersalzbergu. Fantastyczna historia! Zamiast posuy si ustalon drog, zwrci si do mnie, ten wielki wadca budowlany wydaje bez ceregieli polecenie moim ludziom, by mu skadali sprawozdania! A e jestemy zaleni od niego w zakresie materiaw i siy roboczej, nie pozostaje mi nic innego, jak robi dobr min". Bormann Letters, s. 103. 4 W pimie mojego generalnego penomocnika do spraw zmiany profilu produkcji przedsibiorstw" z 20 marca 1944 r. do Martina Bormanna stwierdzono: "Zgodnie z paskim pismem z 1.3.1944 r. poczyniem odpowiednie kroki, by nie unieruchamiano fabryk cennych gobelinw i podobnych przedsibiorstw produkcji artystycznej". 23 czerwca 1944 r. Bormann pisa: Drogi Panie Speer! Grupa rzemiosa Rzeszy przypomniaa znanej Panu firmie Pfefferle o zakazie produkowania listew do ram obrazw, samych ram i tym podobnych wyrobw; nie uznano zawiadczenia wystawionego przez Dom Sztuki Niemieckiej. Fuhrer yczy sobie, co przekazuj Panu zgodnie z poleceniem, aby firmie Pfefferle nie stawiano adnych przeszkd w jej pracach, ktre koncentruj si gwnie na zleceniach fuhrera. Bybym Panu wdziczny za wydanie odpowiednich dyrektyw za porednictwem urzdu produkcji. Heil Hitler! Paski Bormann". 5 Goebbels ze wzgldw propagandowych prbowa przeprowadzi - na prno - zmian stylu ycia czoowych osobistoci (dziennik. 22 lutego 1942 r.): Bormann wyda partii rozporzdzenie w sprawie zachowania wikszej prostoty w czasie wystpie czoowych osobistoci; dotyczy przede wszystkim bankietw. Jest przypomnieniem dla partii, e ma dawa dobry przykad narodowi. Rozporzdzenie niniejsze naley powita bardzo pozytywnie. Miejmy nadziej, e bdzie przestrzegane. Jestem nieco sceptyczny w tym wzgldzie". Rozporzdzenie Bormanna nie odnioso adnego skutku. Ponad rok pniej, 22 maja 1943 r., Goebbels pisa ponownie (dziennik): Wskutek napitej sytuacji wewntrznej nard pilnie obserwuje styl ycia tak zwanych czoowych osobistoci. Niestety, nie wszystkie te osobistoci przejmuj si tym; prowadz po czci taki tryb ycia, ktrego w aden sposb nie mona uwaa za zgodny z aktualn sytuacj". 6 Zgodnie z punktem 18 protokou z narady u fuhrera 20 czerwca 1944 r. poinformowaem fuhrera, e przy rozbudowie jego gwnej kwatery pracuje aktualnie okoo 28 ty. robotnikw". Wedug mojego pisma do adiutanta Hitlera do spraw Wehrmachtu z 22 wrzenia 1944 r., na budow schronw w Ktrzynie wydano 36 min RM, na schrony w Pullach koo Monachium, ktre zapewniay bezpieczestwo Hitlerowi w czasie jego pobytw w Monachium - 13 min RM, a na zesp schronw Olbrzym" (Riese") koo Bad Charloltenbrunn - 150 min RM. Do wykonania tych budw potrzeba byo, wedug mojego pisma, 257 ty. m3 betonu zbrojonego stal (cznie z niewielk iloci zwykego muru), 213 ty. m3 tuneli, 58 km drg z szecioma mostami, 100 km rurocigw. Tylko na sam projekt Olbrzym" zuyto wicej betonu, ni w 1944 r. przyznano dla caej ludnoci na budow schronw. Wspomniane projekty budowlane realizowano w okresie, kiedy musiaem pisa do Hitlera (19 kwietnia 1944 r.): Tylko z trudem mona jednoczenie zaspokoi najpilniejsze potrzeby mieszkaniowe niemieckich ludzi pracy, robotnikw obcokrajowcw i wymagania zwizane z odbudow naszych fabryk zbrojeniowych". 7 Mj penomocnik na Frankoni, starszy radca budowlany Wallraff, robi Goringowi na moje polecenie trudnoci, poniewa nie byo zezwolenia na budow w Veldenstein. Goring wysa go z tego powodu do obozu koncentracyjnego, w ktrym przebywa do chwili zwolnienia na nasze danie, z powoaniem si na dekret fuhrera z 21 marca 1942 r. 8 Te przedsiwzicia budowlane pochaniay najcenniejsz stal, wymagajc skomplikowanej obrbki, i poszukiwane siy fachowe. Argumentowaem wobec Hitlera, e lepiej jest zakoczy budow jednych zakadw hydrogenizacji ni w trzykrotnie duszym czasie, przy zatrudnieniu jednej trzeciej potrzebnych robotnikw budowlanych,

271

Koczy kilka takich fabryk. Ukoczone bowiem szybko dziki koncentracji siy roboczej zakady hydrogenizacji zaczn dostarcza materiaw pdnych o wiele miesicy wczeniej, podczas gdy przy dotychczasowej praktyce bdzie mona liczy na dodatkow produkcj rnateriaw pdnych dopiero w znacznie pniejszym okresie". Przemwienie z 18 kwietnia 1942 r. 9 Przed utworzeniem Centrali Planowania. 10 Moi wsppracownicy przedoyli mi wwczas relacje z dziaalnoci socjalistycznego ministra pracy Ernesta Bevina. Caa si robocz w Anglii zorganizowa on w bataliony, ktre posya tam, gdzie byy potrzebne. Pniej, ju w wizieniu, czytaem wicej o tym niezwykym osigniciu organizacyjnym: Osignicia Anglii w dziedzinie przemysowego wysiku wojennego byy najwiksze w porwnaniu z innymi krajami prowadzcymi wojn. Caa cywilna ludno Anglii, cznie z kobietami, bya w gruncie rzeczy jedn olbrzymi, ruchom armi pracy, ktr bez adnych wzgldw, tak samo. jak to si dzieje w wypadku armii na froncie, przerzucano po terenie kraju i kierowano do pracy tam, gdzie akurat bya potrzebna. Ta totalna mobilizacja angielskiej siy roboczej bya dzieem Bevina". Z artykuu o Bevinie zamieszczonego w ,,Mercatorze" [1946 r.]. Notatka Goebbelsa z 28 marca 1942 r. dowodzi, e pocztkowo i my mylelimy o zmobilizowaniu niemieckich rezerw siy roboczej: Sauckla mianowano penomocnikiem Rzeszy do spraw wykorzystania siy roboczej... Nie powinno sprawi trudnoci zmobilizowanie w narodzie niemieckim jeszcze co najmniej miliona nowych pracownikw; trzeba tylko energicznie wzi si do dziea i nie cofa przed pojawiajcymi si wci nowymi trudnociami". 11 Czuj si wspodpowiedzialny za nieszczsn polityk Sauckla dotyczc robotnikw. Mimo caej rozbienoci pogldw godziem si stale na praktykowane przez niego masowe deportacje robotnikw z innych krajw do Niemiec. Poniewa ksika Edwarda L. Homsego, Foreign Labor in Nazi Germany (Princeton 1967) wyczerpujco informuje o szczegach maej wojny", jaka wkrtce wybucha midzy Saucklem a mn, ogranicz si do istotnych punktw. Zgadzam si z autorem, e w tych wewntrznych sporach i walkach chodzio o zjawisko typowe. Rwnie nowa ksika dr. Allana S. Milwarda, The new Order and the French Economy (London 1969), daje trafny obraz. 12 9 listopada 1941 r. Por. t. XXIII, s. 553 angielskiego wydania procesw przed MTN. 13 W dwa lata pniej, 28 stycznia 1944 r., mogem wytkn Saucklowi: Dowiaduj si z informacji prasowej, e w Anglii praca kobiet jest ju znacznie powszechniejsza ni u nas. Na ogln liczb 33 min ludnoci midzy 14 a 65 rokiem ycia 22,3 min peni sub wojskow lub pracuje w gospodarce. Na 17,2 min kobiet 7. l min jest zatrudnionych w gospodarce na penych etatach, a dalsze 3,3 min - nie na penych etatach, lecz na p etatu. Tak wic na 17,2 min kobiet w Anglii zatrudnionych jest 10,4 min, tzn. 61 proc. W porwnaniu z tym w Niemczech na okoo 31 min kobiet w wieku midzy 14 a 65 rokiem ycia zatrudnionych jest na penym etacie lub na p etatu 14,3 min, czyli 45 proc. Tak wic procent zatrudnionych kobiet jest w Niemczech znacznie niszy". Posiadalimy zatem nie wykorzystan jeszcze rezerw w wysokoci 16 proc. lub 4,9 min kobiet niemieckich. Dokument Norymberski 006 Sp. Nie wiedziaem wtedy jeszcze, e ju przed wybuchem wojny, w czerwcu 1939 r., waciwy sekretarz stanu w Ministerstwie Pracy Rzeszy, Syrup, przedoy Radzie Obrony Rzeszy plan mobilizacji nawet 5,5 min nie zatrudnionych kobiet niemieckich do celw gospodarki wojennej, ktre - poza zatrudnionymi wczenie kobietami w liczbie 13,8 min mona byo wykorzysta i uj w kartotece narodowej". Ponadto uwaa on za moliwe przesunicie 2 min kobiet z przemysu pracujcego na potrzeby pokojowe do przemysu metalowego i chemicznego oraz do rolnictwa. Protok posiedzenia Rady Obrony Rzeszy z 23 czerwca 1939 r. Dokument Norymberski 3787 PS. To planowane w 1939 r. wykorzystanie siy roboczej wystarczyoby do pokrycia

272

naszego deficytu w zatrudnieniu przynajmniej do 1943 r. 14 Wedug Webstera i Franklanda (The Strategie Air Offensive against Germany, London 1961, t. 4, s. 473) w czerwcu 1939 r. w Anglii byo l 200 tys. suby domowej (domestic service), a w czerwcu 1943 r. ju tylko 400 tys. W Niemczech odpowiednia liczba zmniejszya si z l 582 ty. w dniu 31 maja 1939 r. zaledwie do 1442 tys. w dniu 31 maja 1943 r. 15 Liczby te pochodz z mojego przemwienia wygoszonego 18 kwietnia 1942 r. do okrgowych doradcw gospodarczych. Przy produkcji wynoszcej 31,2 mln ton w roku 1942 tracio si w ten sposb bd co bd 2,8 mln ton uzbrojenia. 16 Korner by sekretarzem stanu Goringa i jego zaufanym. 17 W Ministerstwie Gospodarki zadanie to naleao dotychczas do generaa Hanneckena: jego pozycja zarwno wobec Hitlera, jak i wobec Goringa bya zbyt saba. 18 W procesie norymberskim to zastrzeenie sobie prawa decyzji byo okolicznoci obciajc Goringa. Podczas mego przesuchania mogem z czystym sumieniem owiadczy: Mogem si oby bez Goringa. mielimy bowiem do wykonania praktyczn robot". Uzasadnienie to przyjto jako wiarygodne. 19 Na pierwszym posiedzeniu Centrali Planowania 27 kwietnia 1942 r. na cele zbroje armii ldowej, lotnictwa i si morskich przyznano 980 tys. ton surwki z oglnej produkcji miesicznej wynoszcej 2 mln ton, zwikszajc tym samym przyznany poprzednio udzia z 37,5 do 49 proc. W ten sposb zosta przekroczony udzia procentowy z okresu pierwszej wojny wiatowej, ktry wynosi 46,5 proc. (Protok posiedzenia z 27 kwietnia 1942 r.). Do maja 1943 r. udzia surwki przeznaczonej na bezporednie zbrojenia podwyszylimy do 52 proc. (Protok Centrali Planowania z 4 maja 1943 r.). Tak wic na zbrojenia przyznano w 1943 r. o 5900 ty. ton surwki wicej ni przed rozpoczciem mojej dziaalnoci, przy czym naley uwzgldni udzia procentowy w zwikszonej tymczasem produkcji stali w wysokoci l 300 ty. ton. 20 U Wagenfuhra (Die Deutsche Industrie im Krieg 1939-1945) przeciwstawione jest ograniczenie produkcji brytyjskiego i niemieckiego przemysu rodkw konsumpcyjnych: jeli przyj 1938 r. za 100 proc., to w 1940 r. produkcja ta wynosia w Niemczech nadal 100 proc., w Anglii 87 proc., w 1941 r. w Niemczech 97 proc., w Anglii 81 proc., w 1942 r. w Niemczech 88 proc., w Anglii 79 proc. Naley przy tym wzi pod uwag, e w Anglii przed wojn byo jeszcze bezrobocie, a zatem nisza stopa yciowa ni w Niemczech. 21 Protokoy konferencji u fuhrera z 5/6 marca 1942 r. (pkt 12), z 19 marca 1942 r. (pkt 36), z 13 maja 1942 r. (pkt 20) i z 18 maja 1942 r. (pkt 9). Kronika (21 maja 1942 r.) przynosi informacj o ogoszeniu bankructwa Dorpmullera i o jego propozycji, abym obj funkcj dyktatora w dziedzinie komunikacji. 22 W 1942r. wyprodukowalimy 2637 lokomotyw, podczas gdy w 1941 r., na skutek istnienia wielkiej liczby typw lokomotyw, wyprodukowano ich 1918; w 1943 r. wyprodukowalimy 5243 lokomotywy, co w porwnaniu z rokiem 1941 oznaczao wzrost 2,7 razy, a podwojenie produkcji w porwnaniu z rokiem 1942. 23 Kronika z 1942 r.: Minister powrci samolotem do Berlina 4 czerwca... Wieczorem odbya si w Harnackhaus prelekcja na temat rozbicia atomu i budowy reaktora uranowego oraz cyklotronu". 24 Jeszcze 19 grudnia 1944 r. pisaem do profesora Gerlacha, ktremu powierzono kierownictwo realizacji projektu reaktora uranowego: Zawsze moe Pan liczy na moj pomoc w przezwycianiu trudnoci hamujcych prac. Mimo ogromnej koncentracji wszystkich si na rzecz zbroje zawsze jeszcze moliwe jest przyznanie Panu stosunkowo niewielkich (!) przecie rodkw na prowadzenie Paskich prac". 25 23 czerwca w protokole mojej narady z Hitlerem (pkt 15) zostao tylko zanotowane: Zrelacjonowano krtko fuhrerowi spraw rozbicia atomu i udzielon przez nas pomoc". 26 Kronika, 31 sierpnia 1943 r. i marzec 1944 r. W 1940 r. w Belgii skonfiskowano 1200 ton rudy uranowej. Nie forsowano wydobycia naszej wasnej rudy

273

uranowej w Joachimstal. 27 Od 1937 do 1940 r. wojska ldowe wydatkoway na skonstruowanie wielkiej rakiety 550 mln RM. Sukces nie by jednak moliwy, poniewa wskutek hitlerowskiej zasady dzielenia nawet w dziedzinie bada naukowych najrniejsze grupy pracoway niezalenie od siebie i czsto w przeciwnych kierunkach. Wedug Kroniki (17 sierpnia 1944 r.) obok trzech rodzajw si zbrojnych rwnie inne instytucje, jak SS, poczta itd., posiaday samodzielny aparat badawczy. Natomiast w Stanach Zjednoczonych na przykad wszyscy fizycy atomowi byli zgrupowani w jednej organizacji. 28 Wedug L.W. Helwiga (Personlichkeiten der Gegenwart 1940) Lenard zwalcza obce nam duchowo teorie wzgldnoci". W jego czterotomowym dziele Die Deutsche Physik (1935) przedstawiona jest, wedug Helwiga, fizyka oczyszczona z wypacze, ktre zgodnie z powszechnie ju znanymi rezultatami nauki o rasach zostay bez wyjtku rozpoznane jako wytwory ducha ydowskiego, a ktrych nard niemiecki ma si wystrzega, jako niegodnych go".

274

Rozdzia 17

NACZELNY DOWDCA HITLER

Dyletantyzm by jedn z charakterystycznych cech Hitlera. Nie wyuczy si on adnego zawodu i w gruncie rzeczy na zawsze pozosta outsiderem. Jak wielu samoukw nie potrafi oceni, co znaczy prawdziwa wiedza fachowa. Nie rozumiejc, e z kadym wielkim zadaniem zwizany jest cay kompleks trudnoci, bra na siebie bez umiaru coraz to nowe funkcje. Jego bystry umys, nie obciony wtoczonymi we pogldami, dodawa mu odwagi do rozpoczynania niezwykych przedsiwzi, ktre fachowcowi nie przyszyby w ogle do gowy. Sukcesy strategiczne w pierwszych latach wojny mona wrcz przypisa temu, e Hitler nie przyjmowa do wiadomoci regu gry i e znajdowa waciw laikowi przyjemno w podejmowaniu decyzji. Poniewa przeciwnik kierowa si reguami, ktrych autodydaktyczne samowadztwo Hitlera nie znao lub nie stosowao si do nich, prowadzio to w efekcie do zaskoczenia, stwarzajcego, w poczeniu z przewag militarn, pierwsz przesank sukcesw. Kiedy jednak pojawiy si niepowodzenia, Hitler, jak wikszo niefachowcw, ponosi fiasko. Jego nieznajomo regu gry stawaa si wwczas rodzajem niezdolnoci, braki przestaway by zalet. Im wiksze byy niepowodzenia, tym silniej i zacieklej ujawnia si jego niepoprawny dyletantyzm. Skonno do podejmowania nieoczekiwanych i zaskakujcych decyzji przez dugi czas stanowia si Hitlera; obecnie przypieszaa jego klsk. Co dwa lub trzy tygodnie jedziem z Berlina na par dni do gwnej kwatery Hitlera w Ktrzynie, a pniej rwnie w Winnicy, aby mg wyda decyzje w wielu szczegowych kwestiach technicznych, ktrymi si interesowa jako naczelny dowdca armii. Zna wszystkie rodzaje broni i amunicji, ich kaliber, dugo lufy i donono, pamita zarwno stan zapasw najwaniejszego uzbrojenia, jak i miesiczn produkcj sprztu bojowego. Potrafi szczegowo porwnywa nasze plany z dostawami i wyciga wnioski. Naiwna rado Hitlera, e potrafi dzi byszcze w dziedzinie zbroje znajomoci liczb i danych, tak jak niegdy byszcza znajomo-ci| konstrukcji samochodw lub architektury, wiadczya, e tu rwnie by dyletantem; wydawao si, e ustawicznie stara si dorwnywa fachowcom lub nawet ich przewysza. Prawdziwy fachowiec nie obciaby niepotrzebnie pamici szczegami, ktre mg znale w

275

dokumentach lub kaza sobie dostarczy. Hitler natomiast uwaa za konieczne demonstrowanie swej wiedzy; notabene znajdowa w tym rwnie rado. Swoje informacje czerpa z wielkiej ksigi w czerwonej oprawie, przecitej szerokim tym pasem. Ten stale uzupeniany katalog, zawierajcy dane o 30-50 rnych rodzajach amunicji i broni, lea zawsze na jego nocnym stoliku. Lokaj Hitlera czsto na jego polecenie przynosi t ksik, kiedy podczas narad wojskowych chcia on skorygowa jak liczb, wymienion przez ktrego ze wsppracownikw. Otwierano ksig, dane potwierdzay si punkt po punkcie, niewiedza generaa zostawaa zdemaskowana. Pami Hitlera do liczb bya zmor jego otoczenia. Potrafi wprawdzie zastrasza w ten sposb wikszo oficerw ze swego otoczenia, sam jednak czu si niepewnie, ilekro zetkn si z kim, kto niezaprzeczalnie by fachowcem. Gdy spotka si ze sprzeciwem specjalisty, nigdy nie upiera si przy swoim zdaniu. Mj poprzednik, Todt, yczy sobie niekiedy, aby towarzyszyli mu dwaj najblisi wsppracownicy, Xaver Dorsch i Karl Saur, czasem zabiera z sob rwnie ktrego ze swoich ekspertw. Przywizywa jednak wag do referowania spraw osobicie i odwoywa si do swych wsppracownikw tylko w zawiych szczegach. Ja od samego pocztku nie zadawaem sobie w ogle trudu uczenia si na pami liczb, ktre Hitler i tak lepiej pamita. Wykorzystujc natomiast jego respekt dla fachowcw, braem zawsze na narady tych spord nich, ktrzy najlepiej orientowali si w poszczeglnych punktach tematu. W taki sposb uwolniem si od koszmaru konferencji z fuhrerem", ktry zapdza czowieka w kozi rg lawin liczb i danych technicznych. Regularnie zjawiaem si w gwnej kwaterze Hitlera w towarzystwie okoo dwudziestu cywilw. Wkrtce w pierwszej strefie ochronnej zaczto dowcipkowa na temat speerowskiej inwazji. Stosownie do punktw narady, do udziau w niej zapraszano kolejno dwch czterech moich fachowcw. Narady odbyway si w sali sucej zwykle do omawiania sytuacji, w bezporedniej bliskoci prywatnych pokoi Hitlera w kwaterze gwnej. Bya to skromnie umeblowana sala, o powierzchni okoo 80 metrw kwadratowych i cianach wyoonych jasn boazeri. Pod wielkim oknem sta ciki, dbowy, czterometrowej dugoci st z mapami, w jednym z rogw mniejszy st i sze foteli. Tu zasiadalimy podczas naszych konferencji. Osobicie w toku tych konferencji zachowywaem moliwie jak najwiksz rezerw. Otwieraem narad, referujc krtko jej temat, po czym zwracaem si do obecnych fachowcw, aby wyoyli swoje pogldy. Ludzi tych nie oniemielay ani niezliczone zastpy generaw i

276

adiutantw, ani mnstwo wart, kontroli i przepustek, ani nimb, jakim cay ten aparat otacza Hitlera. Dziki wieloletniemu powanemu dowiadczeniu zawodowemu zdawali oni sobie doskonale spraw ze swej rangi i odpowiedzialnoci. Rozmowa przeksztacaa si niekiedy w gorc dyskusj, nierzadko bowiem zapominali, z kim j prowadz. Hitler przyjmowa wszystko po czci z humorem, po czci z respektem; w tym krgu okazywa skromno i traktowa uczestnikw narad z zadziwiajc uprzejmoci. Wobec nich rezygnowa take ze swej taktyki, ktra polegaa na dawieniu opozycji dugimi, wyczerpujcymi i obezwadniajcymi przemwieniami. Potrafi odrnia rzeczy zasadnicze od mniej wanych, by bystry i zaskakiwa szybkoci, z jak dokonywa wyboru jednej z wielu moliwoci i uzasadnia go. Bez trudu orientowa si w szczegach technicznych, w planach i szkicach. Jego pytania wiadczyy o tym, e w krtkim czasie, gdy referowano problem, chwyta istot nawet skomplikowanych tematw konferencji. Nie zauwaa jednak ujemnych stron: zbyt atwo dochodzi do sedna sprawy, aby mc j w peni poj. Nigdy nie potrafiem przewidzie, jaki bdzie wynik naszych narad. Czasem bez sowa Hitler zgadza si na propozycj, ktrej szans wydaway si nike, czasem za uparcie sprzeciwia si realizacji marginesowych posuni, ktrych nieco wczeniej sam si domaga. Mimo to mj system, polegajcy na obalaniu szczegowej wiedzy Hitlera przy pomocy fachowcw, ktrzy dysponowali wiedz jeszcze bardziej szczegow, przynosi wicej sukcesw ni poraek. Inni jego wsppracownicy stwierdzali ze zdumieniem i nie bez zazdroci, e Hitler po takich konferencjach z fachowcami nierzadko zmienia pogldy, ktre wczeniej, omawiajc sytuacj militarn, okrela jako niewzruszone, i potem przyjmowa nasze, odbiegajce od nich propozycje 1. Horyzonty techniczne Hitlera, podobnie jak jego wiatopogld, zapatrywania na sztuk i styl ycia, waciwie koczyy si na pierwszej wojnie wiatowej. Jego zainteresowania techniczne byy jednostronne i ograniczay si do tradycyjnych broni wojsk ldowych i morskich. W tych dziedzinach stale si doksztaca i pogbia swoj wiedz; proponowa te czsto przekonywajce i poyteczne innowacje. Niewiele jednak przejawia zrozumienia dla wynalazkw, takich na przykad, jak radar, bomba atomowa, samoloty odrzutowe i rakiety. W czasie rzadkich lotw nowo wyprodukowanym ,,Condorem" niepokoi si, e przestanie funkcjonowa mechanizm, przy pomocy ktrego chowao si i wysuwao podwozie. Stwierdza z nieufnoci, e jednak bardziej mu si podoba stary Ju-52 ze sztywnym podwoziem. Czsto wieczorami po naszych naradach Hitler przedstawia wojskowym ze swego otoczenia dopiero co zdobyt wiedz techniczn. Lubi, niejako mimochodem, dawa do zrozumienia, e jest to jego wasna wiedza.

277

Gdy pojawi si radziecki czog T-34, Hitler triumfowa przypominajc, e on sam ju dawniej domaga si zwikszenia dugoci lufy dziaa czogowego. Jeszcze przed swoj nominacj na ministra syszaem, jak Hitler po pokazie czogu IV w ogrodzie Kancelarii Rzeszy z gorycz uskara si na upr zarzdu uzbrojenia wojsk ldowych, ktry negatywnie ustosunkowa si do jego dania, aby przez przeduenie lufy zwikszy szybko prowadzenia ognia. Zarzd uzbrojenia wysun wtedy kontrargumenty: lufa zwikszaa obcienie przedniej czci czogu, ktrego konstrukcja nie bya do tego przystosowana; przy tak daleko idcej zmianie pojawiao si niebezpieczestwo utraty rwnowagi przez czog. w incydent Hitler przypomina zawsze, ilekro jego pomysy napotykay opr: Miaem wwczas racj i nie chciano mi wierzy. Teraz te mam racj!" Podczas gdy armia chciaa w kocu otrzyma czog, ktry by dziki wikszej szybkoci zyska przewag nad stosunkowo szybkim T-34, Hitler obstawa przy pogldzie, i powaniejsz zalet jest wiksza sia przebijania dziaa oraz lepsza ochrona przez zwikszenie gruboci pancerza. Rwnie w tym wypadku zna potrzebne liczby, wyniki prb na przebijalno pancerza oraz szybko strzelania. Susznoci swej teorii dowodzi zwykle na przykadzie okrtw wojennych: Ten, kto w bitwie morskiej dysponuje dziaami o wikszym zasigu, moe otworzy ogie z wikszej odlegoci. Wystarczy choby tylko kilometr. Do tego mocniejsze opancerzenie... na pewno bdzie mia wtedy przewag! A panowie, czego chcecie? Szybszy okrt ma tylko jedn moliwo: wykorzysta wiksz prdko, aby oderwa si od nieprzyjaciela. A moe chc mi panowie udowodni, e dziki wikszej prdkoci moe on pokona mocniejsze opancerzenie i przewag artylerii? Z czogiem jest zupenie tak samo. Lejszy i szybszy czog ustpuje cikiemu". W dyskusjach tych moi fachowcy z przemysu nie brali bezporednio udziau. Mielimy budowa czog zgodnie z wymaganiami armii, niezalenie od tego, czy pochodziy one od Hitlera, od Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych czy od ich zarzdu uzbrojenia. Nie obchodziy nas problemy taktyki wojennej; dyskusje wiedli przewanie oficerowie. W roku 1942 Hitler unika jeszcze ucinania takich dyskusji jednym energicznym sowem. Wwczas jeszcze spokojnie wysuchiwa zastrzee i rwnie spokojnie przedstawia swoje argumenty. Co prawda miay one szczegln wag. Tygrys", ktry pocztkowo mia way 50 ton, w rezultacie da Hitlera osign wag 75 ton, tote postanowilimy opracowa nowy, trzydziestotonowy czog; ju sama jego nazwa - Pantera" miaa wskazywa na wiksz szybko i zwrotno. Czog ten mia by lejszy, ale mia posiada silnik tej samej mocy co Tygrys" i dziki temu wiksz prdko. Jednake w cigu roku Hitler znowu kaza tak

278

zwikszy jego opancerzenie i uzbrojenie, e w kocu osign wag 48 ton, czyli pocztkow wag Tygrysa". Pragnc zrekompensowa t osobliw przemian szybkiej Pantery" w powolnego Tygrysa", wypucilimy pniej seri maych, lekkich i znw szybszych czogw2. Aby ucieszy i uspokoi Hitlera, Porsche zacz jednoczenie opracowywa projekt supercikiego czogu, wacego ponad 100 ton, ktry ju choby z tego powodu mg by produkowany tylko w niewielkiej iloci. Dla zmylenia wywiadu to nowe monstrum otrzymao kryptonim Mysz". Porsche zreszt przej upodobanie Hitlera do supercikoci i od czasu do czasu przynosi mu informacje o podobnej produkcji nieprzyjaciela. Kiedy Hitler wezwa generaa Buhlego i zwrci si do niego z daniem: Wanie dowiedziaem si, e nieprzyjaciel przygotowuje czog o pancerzu znacznie grubszym ni nasze czogi. Czy ma pan ju odnon dokumentacj? Jeli to prawda, natychmiast... trzeba wyprodukowa nowe dziao przeciwpancerne. Sia przebijania musi... trzeba powikszy kaliber dziaa albo wyduy luf, krtko i wzowato, natychmiast trzeba zareagowa. Natychmiast!" Zasadniczy bd polega na tym, e Hitler obj nie tylko Naczelne Dowdztwo Wehrmachtu, ale take Naczelne Dowdztwo Wojsk Ldowych, a w tym -jako swoje hobby" - budow czogw. Normaln kolej rzeczy kwestie takie powinny by rozstrzygane midzy oficerami Sztabu Generalnego, oficerami z zarzdu uzbrojenia wojsk ldowych a przemysow komisj uzbrojenia. Naczelny dowdca wojsk ldowych winien by si wcza tylko w nie cierpicych zwoki wypadkach. Nie istnia zwyczaj dawania oficerom fachowcom wskazwek co do najdrobniejszych szczegw. Byo to rwnie niebywae, jak szkodliwe, Hitler bowiem pozbawia w ten sposb swoich oficerw poczucia odpowiedzialnoci i wyrabia w nich postaw obojtnoci. Decyzje Hitlera prowadziy nie tylko do tego, e pracowano jednoczenie nad wieloma podobnymi rozwizaniami, lecz stwarzay rwnie coraz bardziej skomplikowane problemy zaopatrzeniowe. Szczeglnie dawa si we znaki jego brak zrozumienia dla koniecznoci dostarczania oddziaom dostatecznej iloci czci zamiennych 3. Inspektor generalny oddziaw pancernych, genera pukownik Guderian, czsto mwi mi, e wicej czogw gotowych do akcji mona mie dziki szybkim remontom ni dziki nowej produkcji kosztem czci zamiennych, i to przy uamku tych nakadw. Hitler, popierany przez szefa mego urzdu, Saura, obstawa przy priorytecie dla produkcji nowych czogw. Produkcja ta mogaby by o 20 procent nisza, gdyby wyremontowano uszkodzone, ale nadajce si do naprawy czogi. Kilka razy wziem ze sob do Hitlera generaa pukownika Fromma, poniewa tego rodzaju anomalie naleay do jego dziedziny jako szefa rezerwy, i chciaem, aby mia okazj przedstawi argumenty armii. Fromm umia precyzyjnie formuowa wypowiedzi, by zdecydowany i mia zdolnoci dyplomatyczne. Z szabl midzy

279

kolanami, z doni na jej rkojeci siedzia tryskajcy energi -jeszcze dzi jestem przekonany, e dziki swym wielkim zdolnociom zapobiega w gwnej kwaterze fuhrera wielu bdnym decyzjom. Po kilku naradach jego wpyw rzeczywicie si zwikszy. Ale natychmiast ujawniy si opory, zarwno ze strony Keitla, ktry obawia si o swoj pozycj, jak i ze strony Goebbelsa, ktry wystawi mu wobec Hitlera ze wiadectwo polityczne. Nastpnie za doszo do starcia midzy nim a samym Hitlerem na temat jakiego problemu zaopatrzeniowego. Hitler z miejsca da mi do zrozumienia, ebym nie przyprowadza wicej Fromma. Centralnym punktem wielu narad u Hitlera byo ustalanie planw zbrojeniowych armii. Jego stanowisko byo nastpujce: im wicej dam, tym wicej dostaj. Ku mojemu zdumieniu plany, ktrych wykonanie fachowcy z przemysu uwaali za niemoliwe, w kocu byy nawet przekraczane. Autorytet Hitlera wyzwala rezerwy, ktrych nikt nie bra pod uwag. Ale od roku 1944 wydawa utopijne rozkazy; nasze prby przeforsowania ich w fabrykach przynosiy w wyniku raczej spadek produkcji. Jak mi si wydawao, Hitler w tych wielogodzinnych konferencjach na temat zbroje i produkcji wojennej czsto szuka ucieczki od swej odpowiedzialnoci wojskowej. Sam mwi mi niekiedy, e w tych konferencjach znajduje podobne odprenie, jak w naszych rozmowach o architekturze. Nawet w okresach krytycznego pooenia powica im wiele godzin; czasami wanie wtedy, kiedy feldmarszakowie czy ministrowie mieli do niego pilne sprawy. Z naszymi konferencjami czyy si zwykle pokazy nowej broni, odbywajce si na pobliskim placu. Dopiero przed chwil siedzielimy swobodnie z Hitlerem - teraz wszyscy musieli stawa w szeregu, szef Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, feldmarszaek Keitel, na prawym skrzydle. Gdy zjawia si fuhrer, Keitel meldowa ustawionych w szeregu generaw i inynierw. Hitler najwyraniej przywizywa wag do tego rodzaju ceremonii. Chcc jeszcze bardziej podkreli formalny charakter wydarzenia, aby podjecha do odlegego o parset metrw placu, wsiada do odkrytego samochodu, w ktrym ja zajmowaem miejsce z tyu. Po meldunku Keitla grupa momentalnie si rozchodzia: Hitler kaza pokazywa sobie detale, po przygotowanych stopniach wspina si do pojazdw i kontynuowa dyskusj z fachowcami. Czsto obaj wygaszalimy o nowych typach pochlebne uwagi w rodzaju: C za elegancka lufa!" albo: Jak pikn linie ma ten czog!" - dziwaczny nawrt do terminologii, ktr posugiwalimy si podczas wsplnego ogldania makiet architektonicznych.

280

W czasie jednego z takich pokazw Keitel wzi 75-milimetrowe dziao przeciwpancerne za lekk haubic polow. Hitler pomin milczeniem t pomyk, ale w drodze powrotnej zakpi sobie: Sysza pan? Keitel i to dziao przeciwpancerne. I on jest generaem artylerii!" Innym razem na pobliskim lotnisku Luftwaffe zgromadzia liczne produkowane przez siebie typy i modele, aby Hitler mg je obejrze. Goring zastrzeg sobie, e sam bdzie udziela fuhrerowi objanie. Jego sztab przygotowa mu w tym celu list z opisem wszystkich samolotw w takiej kolejnoci, w jakiej byy ustawione, z danymi dotyczcymi osigw i rnymi szczegami technicznymi. Tymczasem jeden z typw samolotw nie zosta w por nadesany, o czym Goringa nie poinformowano. W doskonaym humorze, od pewnego miejsca podawa informacje dotyczce innych samolotw, poniewa cile trzyma si listy. Hitler natychmiast to zauway, lecz nie da nic po sobie pozna. W kocu czerwca 1942 roku przeczytaem w gazecie, podobnie jak wielu innych, e na Wschodzie zacza si nowa wielka ofensywa. W kwaterze gwnej panowa radosny nastrj. Przez cay wieczr gwny adiutant Hitlera, Schmundt, na mapie ciennej objania ruchy wojsk cywilom przebywajcym w kwaterze gwnej. Hitler triumfowa. Jeszcze raz udowodni swoj racj generaom, ktrzy odradzali ofensyw, zalecajc taktyk defensywn i od czasu do czasu jakie korektury frontu. Rwnie genera pukownik Fromm tym razem by nastrojony optymistycznie, cho powiedzia mi, gdy operacja si zacza, e w sytuacji biednego czowieka", w jakiej si znajdujemy, jest ona luksusem. Lewe skrzydo na wschd od Kijowa coraz bardziej si wyduao. Wojska zbliay si do Stalingradu. Czynilimy ogromne wysiki, aby umoliwi prowizoryczn komunikacj kolejow na nowo zdobytym terytorium i utrzyma cigo zaopatrzenia. W niecae trzy tygodnie po rozpoczciu udanego pochodu naprzd fuhrer przenis si do wysunitej kwatery gwnej w pobliu ukraiskiego miasta Winnicy. Poniewa lotnictwo radzieckie nie przejawiao aktywnoci, a Zachd by zbyt daleko, Hitler - przy caej swej ostronoci - nie zada, aby ta kwatera posiadaa specjalne schrony. Zamiat betonowych budowli powstao mie dla oka osiedle rozrzuconych po lesie drewnianych domw. Korzystaem z moich lotw do kwatery gwnej, aby w wolnych chwilach podrowa po kraju. Kiedy pojechaem te do Kijowa. Podczas gdy bezporednio po Rewolucji Padziernikowej nowoczesne budownictwo radzieckie powstawao pod wpywem awangardzistw, takich jak Le Corbusier, May czy El Lissitzky, w kocu

281

lat dwudziestych zapanowa styl konserwatywno-klasycystyczny. Na przykad Dom Zjazdw w Kijowie mg zaprojektowa jaki dobry ucze Ecole des Beaux Arts. Zastanawiaem si, czyby go nie odnale i nie zatrudni w Niemczech. Klasycystyczny stadion ozdobiony by na wzr antyczny posgami atletw. Jedn z najsynniejszych cerkwi Kijowa ujrzaem w gruzach. Powiedziano mi, e mieci si tam magazyn prochu, ktry wylecia w powietrze. Pniej dowiedziaem si od Goebbelsa, i cerkiew t wysadzono na rozkaz komisarza Rzeszy na Ukrain", Ericha Kocha, aby zniweczy w symbol ukraiskiej dumy narodowej. Goebbels opowiada to z dezaprobat; by przeraony bezwzgldnym kursem, przyjtym na okupowanej czci ZSRR. W rzeczywistoci w owym czasie na Ukrainie byo jeszcze tak spokojnie, e mogem bez eskorty podrowa przez rozlege lasy, natomiast p roku pniej wskutek zmienionej polityki komisarzy wschodnich tereny te naszpikowane byy oddziaami partyzanckimi. Inna podr zawioda mnie do orodka przemysowego - Dniepropietrowska. Najwiksze wraenie zrobio na mnie bdce w stadium budowy miasteczko uniwersyteckie, ktre rozmiarami przewyszao wszystkie takie budowle niemieckie i dawao imponujce wyobraenie o deniu Zwizku Radzieckiego do stania si potg techniczn pierwszej rangi. Obejrzaem te wysadzon przez Rosjan elektrowni w Zaporou; po zaataniu przez liczn ekip budowlan wyrw w zaporze, spowodowanych przez wybuch, zamontowano tam niemieckie turbiny. Rosjanie, wycofujc si, przez przeoenie dwigni smarowniczej odcili oliwienie znajdujcych si w penym ruchu maszyn; maszyny zagrzay si i w rezultacie zamieniy w pltanin bezuytecznych detali; bya to nader skuteczna metoda zniszczenia, ktrego mg dokona zaledwie jeden czowiek jednym pocigniciem dwigni. Myl o tym pniej, kiedy dowiedziaem si o zamiarach Hitlera, eby zamieni Niemcy w pustyni, spdzaa mi sen z powiek. Rwnie w gwnej kwaterze Hitler zachowa zwyczaj spoywania posikw w gronie najbliszych wsppracownikw. O ile jednak w Kancelarii Rzeszy dominoway mundury partyjne, o tyle teraz bywa otoczony generaami i oficerami swego sztabu. W przeciwiestwie do luksusowo umeblowanej sali Kancelarii Rzeszy obecna jadalnia przypominaa raczej restauracj dworcow w jakim miasteczku. ciany oszalowane deskami, znormalizowane barakowe okna, dugi st, mniej wicej na dwadziecia osb, otoczony prostymi krzesami. Hitler zajmowa miejsce od strony okien, porodku stou; Keitel siada naprzeciw niego, podczas gdy honorowe miejsca obok fuhrera przeznaczone byy dla goci. Jak dawniej w Berlinie, Hitler perorowa

282

nieprzerwanie na swoje odwiecznie, ulubione tematy, wspbiesiadnikom natomiast pozostawao tylko przysuchiwanie si w milczeniu. Wyranie jednak stara si przedstawia swoje myli obecnemu gronu - tak mu obcemu i przewyszajcemu go zreszt pochodzeniem i wyksztaceniem - w sposb moliwie jasny 4. Tak wic poziom rozmw przy stole w gwnej kwaterze fiihrera rni si korzystnie od rozmw w Kancelarii Rzeszy. W przeciwiestwie do pierwszych tygodni ofensywy, kiedy w czasie posikw w dobrym nastroju omawialimy szybkie postpy na poudniowych rwninach ZSRR, po omiu tygodniach twarze staway si coraz bardziej zatroskane i nawet Hitler zacz traci pewno siebie, Nasze wojska zajy wprawdzie pola naftowe w Majkopie, czoo oddziaw pancernych walczyo nad Terekiem i posuwao si przez rozlege, puste stepy koo Astrachania w kierunku Wogi, nie byo ju jednak mowy o tempie pierwszych tygodni. Zaopatrzenie nie nadao, zabrane pocztkowo czci zamienne dawno si wyczerpay, tak e oddziay wysunite do przodu coraz bardziej si kurczyy. Rwnie nasza miesiczna produkcja uzbrojenia nie pozostawaa w adnej proporcji do potrzeb ofensywy na tak ogromnych przestrzeniach; produkowalimy wwczas tylko jedn trzeci czogw i jedn czwart dzia w porwnaniu z rokiem 1944. Niezalenie od tego przy takich odlegociach sprzt bardzo si zuywa, zanim jeszcze doszo do walki. Placwka dowiadczalna w Kummersdorf, gdzie wyprbowywano czogi, zakadaa, e w wypadku cikiego czogu po 600-800 kilometrach podwozie lub silnik wymagaj remontu. Hitler nic nie rozumia. Zamierzajc wykorzysta rzekom sabo przeciwnika, chcia zmusi swe wyczerpane ju wojska do posuwania si naprzd na poudniow stron Kaukazu, do Gruzji. W zwizku z tym odczy od i tak osabionego czoa wojsk znaczne siy, ktre najpierw miay uderzy na Soczi, a stamtd wsk drog wzdu wybrzea dotrze dalej na poudnie, do Suchumi. Rozkaza jak najdobitniej, aby gwne uderzenie poszo tamtdy; sdzi, e tereny na pnoc od Kaukazu i tak bez trudu wpadn mu w rce. Armia jednak bya u kresu si. Mimo wszystkich rozkazw Hitlera nie posuwaa si naprzd. Podczas omawiania sytuacji militarnej pokazywano mu zdjcia lotnicze nieprzebytych lasw orzechowych, zagradzajcych drog do Soczi. Szef Sztabu Generalnego, Halder, prbowa przekona fuhrera, e dziaania na poudniu nie mog zakoczy si sukcesem; Rosjanie bowiem wysadzajc urwiste zbocza skalne mogli na duszy okres zatarasowa drog wzdu wybrzea, ktra zreszt i tak bya za wska dla przemarszu wikszych jednostek. Na Hitlerze nie robio to jednak wraenia: Te trudnoci mona przezwyciy, tak jak mona przezwyciy wszystkie trudnoci! Najpierw trzeba opanowa drogi. Wtedy bdziemy mie wolny dostp do

283

rwnin na poudnie od Kaukazu. Tam bdziemy mogli spokojnie przegrupowa armie i zaoy obz zaopatrzeniowy. A za rok lub dwa rozpoczniemy ofensyw wymierzon w podbrzusze imperium brytyjskiego. Niewielkimi siami moemy uwolni Iran i Irak. Hindusi z radoci powitaj nasze dywizje". Gdy w 1944 roku eliminowalimy zbdne zlecenia dla drukar, natknlimy si w Lipsku na zlecenie Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, na podstawie ktrego wci jeszcze drukowano w wielkich ilociach mapy i przewodniki jzykowe na Iran. Zapomniano anulowa to zlecenie. Nawet laik mg bez trudu stwierdzi, e ofensywa skazana jest na zagad. W tym momencie nadszed meldunek, e oddzia naszych wojsk grskich zdoby Elbrus, najwyszy szczyt Kaukazu, otoczony zewszd lodowcami, i zatkn na nim niemieck flag wojenn. Z pewnoci byo to przedsiwzicie niepotrzebne, do bahe 5, i naleao je traktowa tylko jako przygod zapalonych alpinistw. Mielimy pene zrozumienie dla tej wyprawy, ktra zreszt wydawaa si nam cakiem bez znaczenia. Czsto widywaem Hitlera wciekego, ale rzadko wybucha tak, jak po tej wiadomoci. Szala przez wiele godzin, jakby ta wyprawa zrujnowaa plan caej kampanii. Jeszcze po paru dniach wobec kadego, kogo spotka, wymyla na pomylonych alpinistw", ktrych ,,naley postawi pod sd wojenny". W rodku wojny dali si ponie idiotycznej ambicji, mwi z gniewem, wleli na jaki idiotyczny szczyt, cho rozkaz wyranie gosi, e wszystkie siy naley koncentrowa na Suchumi. A tu wida, jak si sucha jego rozkazw. Pilne sprawy wezway mnie do Berlina. W kilka dni pniej naczelny dowdca grupy armii operujcej na Kaukazie zosta odwoany, chocia Jodl broni go z ca energi. Gdy po jakich dwch tygodniach znw zjawiem si w kwaterze gwnej, Hitler by pokcony z Keitlem, Jodlem i Halderem. Nie podawa im rki na powitanie i nie siada z nimi do stou. Od tej chwili a do koca wojny kaza podawa sobie posiki w swoim pokoju w schronie, dokd tylko od czasu do czasu zaprasza wybranych. Stosunki fuhrera z jego wojskowym otoczeniem zostay na zawsze zerwane. Czy przyczyn tego bya w istocie tylko ostatecznie zakoczona niepowodzeniem ofensywa, w ktrej pokada tyle nadziei, czy te po raz pierwszy przeczuwa nadchodzcy zwrot? Fakt, e nie zasiada teraz razem z oficerami do stou, mg wynika std, e nie by ju wrd nich triumfatorem, lecz tym, co przegra. Ponadto oglne idee, ktrymi ich raczy jako dyletant, wyczerpay si ju chyba i by moe czu, jak po raz pierwszy zawioda jego magia. Po pewnym czasie Hitler zacz znw nieco przyjaniej traktowa Keitla, ktry przez par tygodni snu si z zatroskanym obliczem i okazywa gorliwo; rwnie z Jodlem, ktry zgodnie ze

284

swym usposobieniem nie zdradza adnej reakcji, sprawy wkrtce si uoyy. Natomiast szef Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych, genera pukownik Halder, musia odej; by to spokojny, zamknity w sobie czowiek, ktry chyba nie potrafi si oswoi z wulgarnym dynamizmem Hitlera i stale sprawia wraenie troch bezradnego. Nastpca Haldera, Kurt Zeitzler, stanowi jego zupene przeciwiestwo: otwarty, niewraliwy, o dononym gosie. Nie by typem samodzielnie mylcego wojskowego, a wic uosabia chyba wanie to, czego chcia Hitler: niezawodnego pracownika pomocniczego", ktry nie myli najpierw dugo nad tym, co rozkazaem, lecz energicznie zabiera si do wykonania rozkazu". Dlatego te chyba nie wybra go z grona wyszej generalicji; Zeitzler pracowa do tej pory na jakim niszym szczeblu w hierarchii wojsk ldowych i z okazji nominacji awansowano go od razu o dwa stopnie. Po nominacji nowego szefa Sztabu Generalnego Hitler pozwoli, abym - na razie jako jedyny cywil6 - bra udzia w tak zwanym omawianiu sytuacji. Mogem to uwaa za szczeglny dowd jego zadowolenia, do ktrego zreszt mia wszelkie powody, wysoko produkcji bowiem stale rosa. Nie daby mi chyba tego zezwolenia, gdyby si obawia, e nara na szwank jego presti, sprzeciwiajc si czy te prowadzc dyskusje i spory. Burza ucicha, Hitler znw odzyska rwnowag. Codziennie o dwunastej odbywaa si wielka narada sytuacyjna", trwajca z reguy dwie lub trzy godziny. Hitler jako jedyny siedzia w prostym fotelu z wyplatanym siedzeniem przy dugim stole, na ktrym rozoone byy mapy. Wok tego stou stali uczestnicy narady: prcz adiutantw oficerowie sztabu Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych, oficerowie cznikowi lotnictwa, marynarki, SS i oficer cznikowy midzy Hitlerem a Himmlerem; byli to zwykle modzi, sympatyczni ludzie, w wikszoci w randze pukownika lub majora. Wrd nich oczywicie Keitel, Jodl i Zeitzler. Czasami przychodzi rwnie Goring. Hitler kaza przynosi wycieany stoek, na ktrym Goring siada obok niego. Ze strony Hitlera byo to szczeglne wyrnienie; moe robi to take z uwagi na jego tusz. Lampy biurowe na dugich ramionach owietlay mapy. Najpierw omawiano sytuacj na wschodnim teatrze dziaa wojennych. Trzy lub cztery sklejone razem mapy sztabowe, z ktrych kada miaa w przyblieniu 2,5 na 1,5 metra, kadziono kolejno na st przed Hitlerem. Zaczynano od pnocnej czci wschodniego teatru wojennego. Na mapach naniesione byy wszystkie szczegy z poprzedniego dnia, wszystkie natarcia, nawet akcje zwiadowcze, i szef Sztabu Generalnego objania prawie kady punkt. Mapy przesuwano fragment po

285

fragmencie, tak e Hitler cigle mia w zasigu wzroku przejrzysty wycinek. Waniejszym wydarzeniom powicano wicej czasu, przy czym Hitler dokadnie zaznacza wszystkie zmiany w porwnaniu z dniem poprzednim. Samo tylko przygotowanie codziennej tej relacji ktre w wypadku wschodniego teatru dziaa trwao godzin lub dwie, a jeli zaszo co wanego, to nawet znacznie duej byo niesychanym obcieniem czasowym dla szefa Sztabu Generalnego i jego oficerw, majcych powaniejsze zadania. Jako laik byem zdumiony, e Hitler podczas takiej relacji wydawa polecenia, przesuwa dywizje z miejsca na miejsce lub dawa rozkazy dotyczce szczegw. Przy tym, przynajmniej jeszcze w 1942 roku, powane niepowodzenia przyjmowa ze spokojem, a moe nawet z apati, ktrej pierwsze oznaki zaczy si pojawia. Nie okazywa jednak zwtpienia, konsekwentnie trzymajc si wizerunku wyniosego, niewzruszonego wodza. Czsto podkrela, e jego dowiadczenia z okopw pierwszej wojny wiatowej lepiej pomagaj mu zrozumie wiele szczegw militarnych ni wszyscy jego doradcy wojskowi ze szkoy Sztabu Generalnego. Niewtpliwie w odniesieniu do pomniejszych dziedzin byo to suszne, lecz zdaniem wielu oficerw wanie pod wpywem tej okopowej perspektywy" wytwarza sobie niewaciwy obraz procesu dowodzenia. Jego szczegowa wiedza byego gefreitra w tym wypadku stanowia przeszkod. Genera pukownik Fromm stwierdzi lakonicznie, e jako naczelny dowdca byby chyba lepszy cywil ni gefreiter, ktry ponadto nigdy nie walczy na Wschodzie i nie potrafi zrozumie jego specyficznych problemw. Hitler uprawia strasznie drobiazgow fuszerk". Musia przy tym liczy si z t niedogodnoci, e z map tylko z grubsza mona odczyta konfiguracj terenu. Na pocztku lata 1942 roku osobicie zarzdzi wprowadzenie do akcji pierwszych szeciu gotowych Tygrysw", po czym jak zawsze, gdy pojawiaa si nowa bro, oczekiwa sensacji. Z zapaem roztacza przed nami obraz radzieckich dzia przeciwpancernych kalibru 77 milimetrw, jak na prno oddaj strza po strzale, podczas gdy nasz czog IV trafia je na wprost z duej odlegoci, i jak w kocu Tygrysy" przetaczaj si przez stanowiska artylerii. Jego sztab zauway, e wybrany przez niego teren uniemoliwia taktyczne zastosowanie czogw z powodu bagnistego gruntu po obu stronach drogi. Hitler odpar te zarzuty nie brutalnie, lecz zdecydowanie. Tak wic rozpocz si pierwszy atak Tygrysw". Wszyscy w napiciu oczekiwali na rezultat, a ja sam baem si troch, czy od strony technicznej wszystko bdzie w porzdku. Nie doszo jednak do generalnej prby technicznej. Rosjanie z cakowitym spokojem pozwolili czogom przejecha obok stanowiska artylerii przeciwpancernej, by nastpnie odda celne strzay w nie tak

286

mocno opancerzone boki pierwszego i ostatniego Tygrysa". Pozostae cztery czogi nie mogy si wic ruszy ani do przodu, ani do tyu, ani te zjecha na bok z powodu bagniska i po chwili podobnie zostay unieszkodliwione przez artyleri. Hitler w milczeniu przyj t klsk; nigdy wicej do tego nie wraca. Po omwieniu sytuacji na Wschodzie" genera pukownik Jodl przedstawia pooenie na zachodnim teatrze dziaa wojennych, wwczas jeszcze w Afryce. Rwnie wtedy Hitler by skonny wtrca si do kadego szczegu. Rommel wielokrotnie wywoywa gniew fuhrera, poniewa czsto dzie po dniu skada mao precyzyjne meldunki o ruchach swych wojsk, a wic ukrywa" je przed kwater gwn, aby potem na zasadzie zaskoczenia przedstawi zupenie zmienion sytuacj. Hitler, ktry mia sabo do Rommla, zgadza si na to, cho z niezadowoleniem. Koordynowanie dziaa na rnych teatrach wojennych naleao waciwie do Joda, jako szefa sztabu dowodzenia Wehrmachtu. Mimo to Hitler wzi na siebie to zadanie, nie troszczc si pniej o nie. W gruncie rzeczy kompetencje Joda nie byy jasno okrelone. Aby jednak mie w ogle jakie pole dziaania, sztab dowodzenia Wehrmachtu przej samodzielne dowodzenie na poszczeglnych teatrach wojennych, tak e w kocu w wojskach ldowych istniay dwa konkurujce ze sob sztaby generalne, wobec ktrych Hitler wystpowa jako rozjemca, co odpowiadao jego czsto wspominanej zasadzie wprowadzania podziau. Tak wic im krytyczniejsza stawaa si sytuacja, tym zaarciej rywalizujce ze sob sztaby kciy si o przesuwanie poszczeglnych dywizji ze wschodu na zachd i odwrotnie. Po omwieniu sytuacji na ldzie" relacjonowano zbiorczo wydarzenia ostatnich dwudziestu czterech godzin w lotnictwie (sytuacja w powietrzu") i marynarce (sytuacja marynarki"). Zwykle robi to oficer cznikowy lub adiutant odnonego rodzaju broni, rzadziej sam dowdca. Naloty na Angli, bombardowanie miast niemieckich omawiano krtko, podobnie jak najnowsze sukcesy w wojnie podwodnej. W kwestiach prowadzenia wojny w powietrzu i na morzu Hitler zostawia dowdcom jak najwiksz swobod, ingerujc, przynajmniej w owym czasie, z rzadka i tylko w charakterze doradcy. Na zakoczenie Keitel przedkada fuhrerowi pisma do podpisu. Byy to na og czciowo stanowice przedmiot drwin, czciowo budzce obaw rozkazy kryjce", to znaczy rozkazy i zarzdzenia, ktre miay chroni Keitla czy kogokolwiek innego przed pniejszymi zarzutami Hitlera. Uwaaem to wwczas za niedopuszczalne naduywanie podpisu fuhrera, poniewa czsto w ten sposb uzyskiway form rozkazu zupenie sprzeczne stanowiska i zamiary, co stwarzao istny labirynt.

287

Obecno wielu osb w stosunkowo niewielkim pomieszczeniu sprawiaa, e powietrze stawao si cikie, co szybko mnie mczyo podobnie zreszt jak wikszo pozostaych. Istniaa tam co prawda wentylacja, ale wytwarzaa, jak to okrela Hitler, nadcinienie", powodujce ble gowy i uczucie oszoomienia. Dlatego te uruchamiano j tylko przed omawianiem sytuacji i po nim. Rwnie przy najpikniejszej pogodzie okna byy zamknite i nawet w dzie zacigano zasony; wskutek tego atmosfera stawaa si bardzo duszna. Spodziewaem si, e podczas omawiania sytuacji bdzie panowao pene uszanowania milczenie, tote byem zdumiony, e oficerowie, ktrzy w danej chwili nie brali udziau w naradzie, rozmawiali bez skrpowania, cho przytumionym gosem. W toku narad sytuacyjnych, nie zwaajc ju na obecno Hitlera, przyczano si do grup siedzcych gdzie z tyu. Te liczne rozmowy na uboczu powodoway, e w sali stale syszao si szmer gosw, co mnie wprawiao w zdenerwowanie. Hitlerowi przeszkadzay tylko zbyt oywione i gone rozmowy. Kiedy jednak z dezaprobat podnosi gow, gwar natychmiast przycicha. Mniej wicej od jesieni 1942 roku otwarty sprzeciw w wanych sprawach podczas omawiania sytuacji by moliwy zaledwie w bardzo ostronej formie. Hitler gotw by przyj zarzuty raczej ze strony osb z zewntrz, nie znosi natomiast, gdy je wysuwa kto z jego staego otoczenia. On sam, kiedy usiowa kogo przekona, wykazywa du wytrwao i prbowa moliwie jak najduej pozostawa przy sprawach oglnych. Swego rozmwcy niemal nie dopuszcza do gosu; jeeli w rozmowie pojawia si problem kontrowersyjny, Hitler najczciej robi zrczny unik, odkadajc wyjanienie do nastpnej rozmowy. Wychodzi z zaoenia, e dowdcy wojskowi nie lubi ustpowa w obecnoci swych oficerw sztabowych. By moe chodzio mu rwnie o to, e podczas rozmowy w cztery oczy skuteczniej mg wykorzystywa sw magi i dar przekonywania. Przez telefon jedno i drugie dziaao tylko do pewnych granic; zapewne dlatego zawsze okazywa wyran niech do prowadzenia wanych rozmw przez telefon. Oprcz wielkiego omawiania sytuacji", w pnych godzinach wieczornych odbywao si jeszcze omwienie wieczorne", w czasie ktrego jeden z modszych oficerw sztabowych przedstawia rozwj sytuacji w ostatnich godzinach. Podczas tego omawiania Hitler by sam z danym oficerem. Jeli z nim jadem, bra mnie niekiedy ze sob. Zachowywa si wtedy niewtpliwie swobodniej ni podczas wielkiej narady", atmosfera bya wyranie odprona.
Rwnie otoczenie Hitlera byo winne temu, i w kocu utwierdza si on coraz bardziej w przekonaniu o swoich nadludzkich

288

zdolnociach. Ju genera feldmarszaek Blomberg, pierwszy i ostatni hitlerowski minister Rzeszy do spraw wojny, lubi wychwala niezwyky geniusz strategiczny Hitlera. Nawet jednostka bardziej zrwnowaona i skromniejsza ni Hitler byaby naraona, wskutek cigych peanw i nieustannego gonego aplauzu, na niebezpieczestwo zatracenia wszelkiego samokrytycyzmu. Zgodnie ze swym charakterem Hitler chtnie przyjmowa rady od osb, ktre oceniay sytuacj jeszcze bardziej optymistycznie, z jeszcze wikszymi zudzeniami ni on sam. Odnosio si to zwaszcza do Keitla. Ilekro Hitler podejmowa decyzje, ktre wikszo oficerw przyjmowaa bez aprobaty, chocia w zupenym milczeniu, Keitel czsto z gbokim przekonaniem prbowa poprze fuhrera. Przebywajc cigle bardzo blisko niego, znajdowa si cakowicie pod jego wpywem. Z majcego poczucie honoru, po mieszczasku solidnego generaa z biegiem lat przemieni si w pochlebczego, nieszczerego, pozbawionego godnoci sugusa. W gruncie rzeczy Keitel cierpia z powodu swej saboci; beznadziejno kadej dyskusji z Hitlerem doprowadzia go w kocu do tego, e zrezygnowa z wasnego zdania. Gdyby jednak przeciwstawi si i uparcie trwa przy swoich pogldach, zastpiby go niewtpliwie inny Keitel. Kiedy w latach 19431944 gwny adiutant Hitlera i szef personalny wojsk ldowych, Schmundt, wsplnie z innymi prbowa zastpi Keitla energicznym generaem feldmarszakiem Kesselringiem, Hitler stwierdzi, i nie moe zrezygnowa z Keitla, gdy jest on wierny jak pies". By moe Keitel najdokadniej uosabia typ, jakiego Hitler potrzebowa w swoim otoczeniu. Rwnie genera pukownik Jodl rzadko otwarcie sprzeciwia si fuhrerowi. Dy do celu przy pomocy rodkw taktycznych, przewanie nie wypowiada swoich myli, przeczekujc w ten sposb trudne sytuacje, aby pniej doprowadzi do tego, e Hitler ustpowa, a nawet anulowa podjte ju decyzje. Nieprzychylne uwagi, jakie od czasu do czasu rzuca na temat Hitlera, dowodziy, e zachowa stosunkowo trzewe spojrzenie. Podwadni Keitla, na przykad jego zastpca, genera Warlimont, nie mogli by odwaniejsi od niego; Keitel nie broni ich, kiedy byli atakowani przez Hitlera. Czasami prbowali anulowa wyranie bezsensowne rozkazy przy pomocy dopiskw, ktrych fuhrer nie rozumia. Kierowane przez ulegego i niesamodzielnego Keitla Naczelne Dowdztwo Wehrmachtu musiao stara si osign cel wszelkimi drogami okrnymi. W wyranej ulegoci generalicji mogo gra rol rwnie stae przemczenie. Rozkad zaj Hitlera krzyowa si z normalnym rozkadem dnia Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, co czsto powodowao brak czasu na porzdny sen. Czsto fizyczne przecienie odgrywao chyba wiksz rol, ni to si zazwyczaj sdzi, zwaszcza e tego najwyszego napicia wymagano na dusz met. Rwnie w

289

stosunkach prywatnych Keitel i Jodl sprawiali wraenie zmczonych, jakby wypalonych. Aby przeama t barier znuenia, chciaem wprowadzi do kwatery gwnej oprcz Fromma rwnie mojego przyjaciela, feldmarszaka Milcha. Wielokrotnie zabieraem go tam pod pozorem, e zachodzi konieczno, aby zrelacjonowa problemy centralnego planowania. Par razy udao si i Milch zacz stopniowo zyskiwa aprobat Hitlera dla swego planu, zgodnie z ktrym przewidywana produkcja wielkich bombowcw miaa by zastpiona programem budowy myliwcw. Pniej jednak Goring zakaza mu dalszych wizyt w kwaterze gwnej. Siedziaem kiedy, pod koniec 1942 roku, z Goringiem w pawilonie, zbudowanym dla niego na okres krtkich pobytw w kwaterze gwnej. Sprawia wraenie wyczerpanego. Goring mia jeszcze u siebie wygodne fotele, a nie takie spartaskie umeblowanie jak Hitler w swoim bunkrze do pracy. Przygnbiony powiedzia: Bdziemy musieli by zadowoleni, jeli Niemcy po wojnie utrzymaj granice z 1933 roku". Wprawdzie usiowa natychmiast zatuszowa t uwag jakimi optymistycznymi banaami, odniosem jednak wraenie, e mimo i cigle gono i bez enady potakiwa Hitlerowi, czu zblianie si klski. Po przybyciu do kwatery gwnej fuhrera Goring udawa si zwykle najpierw na par minut do swego pawilonu; w tym czasie genera Bodenschatz, oficer cznikowy midzy Goringiem a Hitlerem, wychodzi z sali, gdzie omawiano sytuacj, aby, jak przypuszczalimy, telefonicznie poinformowa Goringa o spornych kwestiach. Po kwadransie Goring zjawia si na naradzie. Z emfaz, z wasnej inicjatywy przedstawia wanie ten punkt widzenia, ktry Hitler przed chwil prbowa przeforsowa wobec generaw. Hitler mierzy wzrokiem swoje otoczenie: Widzicie, marszaek Rzeszy jest dokadnie tego samego zdania co ja!" Po poudniu 7 listopada 1942 roku towarzyszyem fuhrerowi, udajcemu si pocigiem specjalnym do Monachium. W czasie takich podry atwiej byo Hitlera, wyzwolonego z rutyny kwatery gwnej, skoni do duszych rozmw na temat oglnych problemw zbroje. W pocigu znajdowao si radio, dalekopis i centrala telefoniczna; fuhrerowi towarzyszy Jodl oraz paru oficerw Sztabu Generalnego. Atmosfera bya napita. Mielimy ju wielogodzinne opnienie, poniewa na kadej wikszej stacji zarzdzano duszy postj, aby podczy kabel telefoniczny do sieci kolejowej i odebra najnowsze meldunki. Od wczesnego ranka przez Cienin Gibraltarsk pyna na Morze rdziemne ogromna armada transportowcw pod konwojem licznych okrtw wojennych.

290

W poprzednich latach Hitler na kadym postoju zwykle pokazywa si w oknie swego pocigu specjalnego. Teraz wydawao si, e nie yczy sobie tych kontaktw ze wiatem zewntrznym; rolety od strony peronw byy zawsze spuszczone. Gdy raz pnym wieczorem siedzielimy z Hitlerem przy sutej kolacji w jego wykadanej palisandrem jadalni, pocztkowo nikt z nas nie zauway, e na ssiednim torze zatrzyma si pocig towarowy: z bydlcych wagonw wpatrywali si w nas, siedzcych przy stole, niemieccy onierze, wymizerowani, godni, niektrzy ranni; wracali prosto ze Wschodu. Hitler, podnoszc si z krzesa, zauway t ponur sceneri o dwa metry od swego okna. Nie pozdrowiwszy ich, nie zdradzajc jakiejkolwiek reakcji, kaza kamerdynerowi szybko opuci rolety. Tak w drugiej poowie wojny skoczyo si jedno z rzadkich spotka fuhrera ze zwykymi onierzami frontowymi, jakim i on sam by kiedy. Na kadej nastpnej stacji meldunki donosiy o coraz wikszej liczbie okrtw. Rozpoczynaa si wic jaka bezprecedensowa akcja. Okrty miny wreszcie cienin. Wszystkie jednostki, o ktrych meldowao rozpoznanie lotnicze, pyny teraz Morzem rdziemnym na wschd. To najwiksza operacja desantowa w historii wiata", oceni Hitler z uznaniem, by moe mylc nawet w owej chwili, e to przeciwko niemu uruchamiano tego rodzaju machin. Do rana flota desantowa trzymaa si na pnoc od wybrzea algierskiego i marokaskiego. Ca noc Hitler zastanawia si, co moe oznacza to zagadkowe zachowanie. Najbardziej prawdopodobne wydawao mu si, e chodzi tu o wielk operacj logistyczn w celu wzmocnienia ofensywy przeciwko znajdujcemu si w cikiej sytuacji Afrika-Korps. Sdzi, e okrty zgromadziy si tylko po to, aby pod oson ciemnoci, chronicych przed niemieckimi atakami z powietrza, przeprawi si przez cienin midzy Sycyli a Afryk. Albo te - i to bardziej odpowiadao jego uznaniu dla miaych operacji militarnych przeciwnik jeszcze dzisiejszej nocy wylduje w rodkowych Woszech; nie napotka tam adnego oporu. Nie ma tam oddziaw niemieckich, a Wosi uciekn. W ten sposb mog odci Wochy pnocne od poudnia. I co wtedy stanie si z Rommlem? W krtkim czasie byoby po nim. Nie posiada przecie rezerw, a zaopatrzenie nie mogoby wtedy dotrze do niego!" Hitler upaja si moliwociami operacji na wielk skal - ktrych sam by ju od dawna pozbawiony - i z coraz wikszym zapaem stawia si w pooeniu przeciwnika: Natychmiast zajbym Rzym i utworzy tam nowy rzd woski. Albo te - to byaby trzecia moliwo - wyldowabym z t wielk flot w poudniowej Francji. Zawsze bylimy zbyt ustpliwi. Mamy teraz za swoje! Tam na dole nie ma adnych umocnie i adnych oddziaw niemieckich. To bd, e nie ma

291

tam naszego wojska. Rzd Petaina nie bdzie oczywicie stawia oporu!" Chwilami wydawao si, e Hitler zapomina, i to ku niemu nadciga to miertelne niebezpieczestwo. Przypuszczenia Hitlera nie sprawdziy si. Nigdy by mu nie przyszo do gowy nie wiza takiej operacji desantowej z jakim zamachem. Wyldowanie oddziaw i zajcie nie zagroonych pozycji, z ktrych mona by metodycznie rozwija dziaania bez adnego ryzyka to bya obca mu strategia. Ale tej nocy zrozumia jedno: drugi front zacz stawa si rzeczywistoci. Pamitam jeszcze, jak byem zaszokowany, kiedy Hitler nastpnego dnia, w rocznic swego nieudanego puczu z 1923 roku, wygosi wielk mow. Zamiast przynajmniej podkreli powag sytuacji i zaapelowa o jak najwiksze wytenie si, wyraa swoj wiar w zwycistwo, przemawia z optymizmem i banalnie: S przeraliwie gupi", mwi o naszych przeciwnikach, ktrych operacje jeszcze wczoraj ledzi z uznaniem, jeli sdz, e kiedykolwiek uda im si zdruzgota Niemcy... My nie przegramy - a wic przegraj inni". Pn jesieni 1942 roku Hitler stwierdzi z triumfem podczas ktrej z narad sytuacyjnych: Rosjanie wysyaj na bj kadetw7. To najpewniejszy dowd, e s u kresu. Narybek oficerski powica si tylko wtedy, gdy si ju nic nie ma". Par tygodni pniej, 19 listopada, dotary do Hitlera, przebywajcego od kilku dni w Obersalzbergu, pierwsze wiadomoci o wielkiej radzieckiej ofensywie zimowej, ktra w dziewi tygodni potem miaa doprowadzi do kapitulacji wojsk niemieckich w Stalingradzie8. Po solidnym przygotowaniu artyleryjskim znaczne siy radzieckie przebiy si pod Serafinowem przez pozycje dywizji rumuskich. Hitler zrazu prbowa tumaczy i bagatelizowa t katastrof, rzucajc niepochlebne uwagi o maej wartoci bojowej swych sojusznikw. Niebawem jednak wojskom radzieckim udao si pokona rwnie dywizje niemieckie; front zacz si zaamywa. Hitler chodzi tam i z powrotem po wielkim hallu Berghofu: Nasi generaowie robi znw te same, stare bdy. Stale przeceniaj si Rosjan. Wszystkie doniesienia z frontu zgodnie gosz, e przeciwnik ma za mao materiau ludzkiego. S osabieni, stracili o wiele za duo krwi. Ale oczywicie nikt nie przyjmuje do wiadomoci tych doniesie. Nikt w ogle! Jak le s wyszkoleni wszyscy radzieccy oficerowie! Z takimi ludmi niepodobna zorganizowa adnej ofensywy. My wiemy, jak to si robi! Prdzej czy pniej nieprzyjaciel po prostu utknie w miejscu. Cakiem wypompowany. My tymczasem rzucimy tam par wieych dywizji, ktre znw zaprowadz porzdek". W zaciszu Berghofu nie pojmowa, co nadcigao. Jednake po trzech dniach, gdy hiobowe wieci nie ustaway, wyjecha popiesznie do swej kwatery

292

W kilka dni pniej zobaczyem w Ktrzynie na mapie sztabowej poudniowego odcinka frontu od Woronea do Stalingradu, dugoci 200 kilometrw, liczne czerwone strzaki, oznaczajce ruchy wojsk radzieckich w ramach ofensywy, przedzielone maymi niebieskimi kkami - gniazdami oporu resztek dywizji niemieckich i sojuszniczych. Stalingrad otoczony by ju czerwonymi koami. Zaniepokojony Hitler kaza jak najspieszniej przerzuci na poudnie jednostki ze wszystkich pozostaych odcinkw frontu i z terenw okupowanych. Nie posiadano bowiem rezerwy operacyjnej, cho genera Zeitzler ju na dugo przed zaamaniem si frontu zwraca uwag, e kada dywizja na poudniu ZSRR ma do obrony odcinek frontu o nie spotykanej dugoci9, e nie zdoaj si one przeciwstawi energicznemu natarciu wojsk radzieckich. Po okreniu Stalingradu Zeitzler, z wypiekami na twarzy, niewyspany, uparcie i energicznie obstawa przy zdaniu, e 6 armia musi przedrze si na zachd. Szczegowo przedstawi niedostateczne zapasy aprowizacyjne oblonych oddziaw, zwracajc uwag na niedobr paliw, uniemoliwiajcy zapewnienie ciepego posiku onierzom rozmieszczonym w ruinach lub w szczerym polu w niegu, przy kilkudziesiciostopniowym mrozie. Hitler pozosta spokojny, niewzruszony i zdecydowany, jak gdyby chcia pokaza, e zdenerwowanie Zeitzlera to tylko psychoza zagroenia: ,,Przeciwuderzenie z poudnia, ktre nakazaem, wkrtce przyjdzie Stalingradowi z odsiecz i tym samym sytuacja znw si unormuje. Czsto ju przecie miewalimy takie sytuacje. W kocu jednak zawsze zapanowalimy nad nimi". Zarzdzi, e ju teraz za wojskami rzuconymi do kontrofensywy maj si posuwa pocigi z ywnoci i zaopatrzeniem, tak by po uwolnieniu Stalingradu natychmiast mona byo zagodzi istniejc tam cik sytuacj. Zeitzler sprzeciwi si (Hitler mu nie przerywa): Siy przewidziane do kontrofensywy s za sabe. Gdyby jednak zdoay si poczy z 6 armi, ktrej udaoby si wyrwa na zachd, mogyby zaj nowe pozycje dalej na poudnie. Hitler wysun kontrargumenty, ale Zeitzler nie ustpowa. W kocu, gdy dyskusja trwaa ju ponad p godziny, cierpliwo Hitlera wyczerpaa si: Stalingrad po prostu musimy utrzyma. Musimy - to jest kluczowa pozycja. Jeli w tym punkcie uda nam si przerwa komunikacj na Wodze, przysporzymy Rosjanom wielkich trudnoci. W jaki sposb bd transportowa zboe z poudnia na pnoc?" Nie brzmiao to przekonywajco; miaem raczej uczucie, e Stalingrad by dla niego symbolem. Po tym sporze jednak dyskusj na razie zamknito. Nazajutrz atmosfera wyranie si pogorszya; proby Zeitzlera stay si jeszcze bardziej naglce, w sali narad sytuacyjnych panowa nastrj przygnbienia, nawet Hitler sprawia wraenie wyczerpanego i

gwnej.

293

zdeprymowanego. I on te powiedzia co o przedarciu si z okrenia. Na nowo kaza oblicza, ile ton zaopatrzenia dziennie potrzeba do utrzymania siy bojowej ponad 200 tysicy onierzy. W dwadziecia cztery godziny pniej los okronych armii zosta ostatecznie przesdzony. W pokoju narad sytuacyjnych zjawi si bowiem Goring, wiey i promieniejcy jak tenor w operetce, ktry ma gra zwyciskiego marszaka Rzeszy. Hitler, przygnbiony, spyta go z odcieniem proby w gosie: Jak wyglda zaopatrzenie Stalingradu z powietrza?" Goring przyj postaw zasadnicz i owiadczy uroczycie: Mein fuhrer! Osobicie gwarantuj zaopatrzenie szstej armii w Stalingradzie drog powietrzn. Moe pan na tym polega!" Jak dowiedziaem si pniej od Milcha, w rzeczywistoci Sztab Generalny Luftwaffe obliczy, e zaopatrzenie kota drog lotnicz jest niemoliwe. Rwnie Zeitzler wyraa przez chwil wtpliwoci. Goring jednak owiadczy mu ostro, e przeprowadzanie niezbdnej kalkulacji jest spraw wycznie Luftwaffe. Hitler, ktry potrafi by tak skrupulatny we wznoszeniu gmachw z liczb, tego dnia nie chcia nawet dyskutowa, w jaki sposb uzyska potrzebne samoloty. Wystarczyy same sowa Goringa, by si oywi i odzyska dawn pewno siebie: A wic Staligrad mona utrzyma! Nie ma sensu mwi dalej o wyrwaniu si szstej armii z okrenia. Straciaby ca bro cik i nie miaaby ju siy bojowej. Szsta armia pozostanie w Stalingradzie!" 10 Chocia Goring wiedzia, e los okronej w Stalingradzie armii zaley od danego przez niego sowa, 12 grudnia 1942 roku 11 , z okazji ponownego otwarcia zburzonej berliskiej Staatsoper, zaprosi na uroczysty spektakl piewakw norymberskich Ryszarda Wagnera. Ubrani w galowe mundury lub fraki zajlimy miejsca w wielkiej loy fuhrera. Pogodna tre opery tak bolenie kontrastowaa z wydarzeniami na froncie, i dugo robiem sobie wyrzuty, e przyjem zaproszenie. W kilka dni pniej znw byem w gwnej kwaterze fuhrera. Zeitzler przedkada teraz codziennie meldunki 6 armii, ile ton ywnoci i amunicji otrzymaa drog powietrzn: dostawy wynosiy tylko uamek tego, co obiecywano. Wprawdzie Hitler wci da wyjanie od Goringa, ale ten robi uniki: pogoda jest za, mga, opady lodowatej mawki lub burze niene utrudniay zaplanowane dostawy. Ale gdy tylko pogoda ulegnie poprawie, bdzie si dostarcza obiecane iloci. W Stalingradzie musiano w zwizku z tym znowu zmniejszy racje ywnociowe. Zeitzler ostentacyjnie kaza w kasynie Sztabu Generalnego podawa sobie takie same porcje i wyranie schud. Po kilku dniach Hitler powiedzia mu, i uwaa za niestosowne, aby szef Sztabu Generalnego wyczerpywa swj system nerwowy tego rodzaju demonstracj solidarnoci; powinien natychmiast zacz si znw porzdnie odywia. Sam natomiast zakaza na kilka tygodni picia

294

szampana i koniaku. Panowa nastrj coraz wikszego przygnbienia, twarze zmieniy si w nieruchome maski, czsto stalimy, nie odzywajc si do siebie ani sowem. Nikt nie mia ochoty mwi o stopniowej zagadzie jeszcze przed paroma miesicami zwyciskiej armii. Hitler jednak wci mia nadziej, nawet jeszcze wtedy, kiedy od 2 do 7 stycznia znw przebywaem w kwaterze gwnej. Zarzdzone przez niego przeciwuderzenie, ktre miao przerwa piercie wok Stalingradu i umoliwi nowe dostawy dla gincej armii, ju przed dwoma tygodniami ponioso fiasko. Mona byo jeszcze ywi niewielk nadziej, gdyby si zdecydowano na wycofanie z kota. Pewnego dnia byem wiadkiem, jak w pokoju, przez ktry przechodzio si do sali narad sytuacyjnych, Zeitzler nalega na Keitla i wrcz baga, aby przynajmniej dzi popar go wobec Hitlera w sprawie wydania rozkazu wycofania si. To ostatni moment, mwi Zeitzler, by unikn straszliwej katastrofy. Keitel zdecydowanie przyzna racj Zeitzlerowi i uroczycie obieca mu wybagan pomoc. Kiedy jednak Hitler podczas omawiania sytuacji ponownie podkreli konieczno wytrwania w Stalingradzie, Keitel wzruszony podszed do niego i wskazujc na mapie miejsce, gdzie resztk tego miasta otaczay grube czerwone piercienie, powiedzia: Mein fuhrer, utrzymamy to!" W tej beznadziejnej sytuacji 15 stycznia 1943 roku fuhrer nada feldmarszakowi Milchowi specjalne penomocnictwo, upowaniajce go do wydawania Luftwaffe i lotnictwu cywilnemu, bez udziau Goringa, wszelkich rozporzdze, ktre uzna za niezbdne do realizacji dostaw dla Stalingradu12. Wielokrotnie rozmawiaem wtedy przez telefon z Milchem, ktry obieca mi ratowa mego zamknitego w Stalingradzie brata. W oglnym zamcie nie mona go byo jednak odszuka. Nadchodziy rozpaczliwe listy, mia taczk i opuchnite koczyny, zabrano go do szpitala, ale nie mg tam wytrzyma i powlk si z powrotem do swoich kolegw na artyleryjski punkt obserwacyjny. Od tej chwili lad po nim zagin. To samo co ja i moi rodzice przeyway setki tysicy rodzin, ktre jeszcze przez pewien czas otrzymyway listy lotnicze z okronego miasta, zanim nastpi koniec13. W przyszoci Hitler ani jednym sowem nie wraca do katastrofy, za ktr odpowiedzialno ponosili wycznie on i Goring. Zamiast tego rozkaza natychmiast wystawi now 6 armi; miaa ona przywrci saw tej, ktra ulega zagadzie.
O zakresie tych narad informuj zachowane w caoci 94 protokoy narad u fuhrera, wymieniajce 2222 omawiane punkty. Po zakoczeniu konferencji dyktowaem punkty oglne, Saur oraz inni wsppracownicy - punkty z zakresu swoich zada. Ich tre jednak nie oddaje przebiegu owych konferencji, poniewa z uwagi na autorytet fuhrera zwyklimy rozpoczyna notatki formu: fuhrer zdecydowa" lub zdaniem fuhrera", nawet jeli punkty te przeforsowalimy z trudem, wbrew jego stanowisku, albo nawet jeli sami co proponowalimy, nie wywoujc sprzeciwu Hitlera; pod tym wzgldem moja taktyka bya zgodna z taktyk Bormanna. W roku 1942, jak si mona
1

295

dowiedzie z protokow, 25 razy uczestniczyem w naradach u Hitlera dotyczcych zbroje, w roku 1943 - 24 razy. W 1944 r. udzia ten zosta zredukowany do 13 razy, co byo oznak mego malejcego znaczenia. W roku 1945 tylko dwukrotnie miaem okazj rozmawia z Hitlerem na temat zbroje, poniewa od lutego 1945 r. ustpiem pola Saurowi. Por. rwnie W.A. B o e l c k e (wyd.), Deutschlands Rustung im Zweiten Weltkrieg. Hitlers Konferenzen mit Albert Speer 1942-1945, Frankfurt/M. 1969. 2 Na podstawie czeskiego czogu 38 T. W padzierniku 1944 r. prbowaem raz jeszcze przekona Hitlera do czogu lekkiego: Rwnie na froncie poudniowo-zachod-nim (Wochy) oceny Shermana i jego zdolnoci poruszania si w terenie s godne uwagi. Sherman osiga wzniesienia, ktre nasi fachowcy od czogw uwaali za nie do pokonania. Dzieje si tak dziki mocnemu w porwnaniu z ciarem czogu silnikowi. Take pod wzgldem zdolnoci poruszania si po terenie paskim (na Nizinie Padaskiej) Sherman, zgodnie z informacjami dziaajcej tam 26 dywizji pancernej, znacznie przewysza nasze czogi; yczenie wszystkich pancerniakw sprowadza si do tego, by otrzyma czog lejszy, a tym samym elastyczniejszy i o wikszej zdolnoci poruszania si w terenie, czog, ktry bdzie mia zagwarantowan-konieczn si bojow jedynie dziki lepszym dziaom". 3 Ta klska zacza si ju w 1942 r.: Fuhrerowi przedstawiono miesiczne dane dotyczce iloci czci zamiennych do czogw i zameldowano, e mimo zwikszenia (produkcji) zapotrzebowanie jest tak wysokie, i do jego pokrycia niezbdne jest przejciowe zmniejszenie produkcji nowych czogw". Protok narady u fuhrera z 6/7 maja 1942 r., pkt 38. 4 Ksika Pickera Tischgesprache daje dobre pojcie o tematach, jakie porusza Hitler. W zestawieniu tym naley jednak uwzgldni, e chodzio o te fragmenty monologw Hitlera, ktre Pickerowi wyday si godne uwagi w codziennych jedno- lub dwugodzinnych przemowach. Pene protokoy spotgowayby wraenie mczcej nudy. 5 Jedna z dywizji grskich prbowaa przebi si do Tyflisu przez przecze Kaukazu star gruzisk drog wojskow. Hitler uwaa t drog za mao nadajc si do dowozu zaopatrzenia, poniewa przez wiele miesicy w roku tarasoway j lawiny i nieg. Z tej dywizji grskiej odczy si jeden oddzia, aby zdoby Elbrus. 6 Dopiero po kilku miesicach rwnie Bormann i Ribbentrop otrzymali podobne pozwolenie. 7 O ile sobie przypominam, kadetw rzucono do walki na przedpolu Astrachania. 8 Od 20 do 24 listopada byem w Obersalzbergu. 22 listopada Hitler uda si stamtd do swej kwatery gwnej w Ktrzynie. 9 Nowa linia obrony Orze-Stalingrad-Terek-Majkop oznaczaa, e zamierzano broni linii 2, 3 razy duszej w porwnaniu z zajmowanymi jeszcze wiosn pozycjami OrzeMorze Czarne. 10 Pniejsze dowiadczenia z walk zim w warunkach odwrotu przemawiaj przeciwko przyjtej przez niektrych historykw teorii Hitlera, e kocio stalingradzki speni swoje zadanie, wic przez osiem tygodni oddziay radzieckie. 11 Oper Pastwow na Unter den Linden, zburzon podczas nalotw, odbudowano zgodnie z rozkazem Goringa z 18 kwietnia 1941 r. 12 Milch kierowa t operacj z gwnej kwatery floty powietrznej na poudnie od Stalingradu. Dziki jego dziaaniu udao si co prawda znacznie zwikszy liczb lotw do Stalingradu, a tym samym ewakuowa przynajmniej cz rannych. Po wykonaniu swego zadania Milch zosta przyjty przez Hitlera; rozmowa zakoczya si ostrym starciem z powodu beznadziejnej sytuacji militarnej, ktrej powagi Hitler wci jeszcze nie chcia uzna. 13 Hitler nie mg zakaza dostarczania tych listw, nie wywoujc niesamowitych plotek.Kiedy jednak od niemieckich jecw zaczy nadchodzi kartki pocztowe, na ktre zezwolia Armia Radziecka, niszczono je na rozkaz Hitlera, jak mi powiedzia Fritzsche w Norymberdze, chocia i wanie dlatego, e byy one znakiem ycia dla krewnych: mogyby osabi podsycany przez propagand strach przed Rosjanami.

296

Rozdzia 18 INTRYGI

Zim 1942 roku, podczas kryzysu stalingradzkiego, Bormann, Keitel i Lammers postanowili jeszcze bardziej zacieni krg osb majcych bezporedni dostp do Hitlera. Teraz tylko oni trzej mieli przedkada szefowi pastwa zarzdzenia do podpisu, a tym samym zapobiega nie przemylanym przedsiwziciom oraz wynikajcemu std zamtowi w systemie rozkazodawstwa. Hitler zachowa dla siebie prawo podejmowania ostatecznej decyzji. W przyszoci wanie komitet trzech mia wstpnie wyjania" odmienne pogldy rnych wnioskodawcw. Hitler polega przy tym na ich obiektywnej informacji i bezstronnym zaatwianiu spraw. Ten trzyosobowy komitet podzieli midzy siebie kompetencje. Keitel, ktry mia by odpowiedzialny za wszystkie zarzdzenia dotyczce Wehrmachtu, od samego pocztku dozna niepowodze, gdy zdecydowanie wystpowali przeciw niemu dowdca lotnictwa i dowdca marynarki wojennej. Poprzez Lammersa miay przechodzi wszelkie zmiany kompetencyjne ministerstw, sprawy pastwowoprawne oraz problemy administracyjne. Decyzje jednak musia on pozostawia zwykle Bormannowi, ktry nie dawa mu okazji do czstych rozmw z Hitlerem. Bormann zastrzeg sobie referowanie wszystkich wewntrznych spraw polityki. Aby wywiza si z tych zada, brakowao mu jednak nie tylko inteligencji, lecz take dostatecznych kontaktw z otoczeniem. Nieprzerwanie, od przeszo omiu lat, by nieodcznym cieniem Hitlera; nigdy nie odway si wyjecha w dusz podr subow ani wzi urlopu; cigle obawia si, e jego wpyw moe si zmniejszy. Z wasnego dowiadczenia, jako zastpca Hessa, Bormann zna niebezpieczestwo groce ze strony ambitnych zastpcw, Hitler bowiem zawsze skonny by dawa zadania bezporednio ludziom spoza cisego kierownictwa, a take rekomendowanym mu osobom, oraz traktowa ich jako wsppracownikw swego sztabu. Odpowiadao to jego skonnociom do dzielenia wadzy wszdzie, gdzie si tylko dao, a ponadto lubi nowych ludzi oraz poddawa ich prbie. Pragnc unikn tego rodzaju konkurencji we wasnym resorcie, niejeden przebiegy minister rezygnowa z mianowania energicznego i inteligentnego zastpcy.

297

Wspomniane trzyosobowe gremium, majc moliwo wywierania odpowiedniego wpywu na Hitlera, filtrowania nadsyanych do niego informacji oraz kontrolowania jego wadzy, mogoby doprowadzi do zmiany jednoosobowego reimu, gdyby skadao si z ludzi posiadajcych inicjatyw, wyobrani i poczucie odpowiedzialnoci. Ludzie ci jednak, wdroeni do obowizku dziaania zawsze w imieniu fuhrera, byli niewolniczo zaleni od jego woli. Niebawem Hitler zaniecha przestrzegania ustale, ktre mu zbyt ciyy i nie odpowiaday jego naturze. Niemniej te trzy osoby mogy nadal jeszcze wpywa na osabienie pozycji innych osobistoci. W rzeczywistoci tylko Bormann zaj kluczow pozycj, ktra krya w sobie niebezpieczestwo dla czoowych funkcjonariuszy. Wykorzystujc wygodnictwo Hitlera, decydowa on, kto ze rodowiska cywilnego mg by przyjty na audiencji, albo cilej: decydowa, kto nie mg jej uzyska. Prawie aden minister, reichsleiter czy gauleiter nie by dopuszczany do fuhrera; o przedstawienie mu swoich spraw wszyscy musieli prosi Bormanna. A ten pracowa bardzo szybko. Najczciej po kilku dniach zainteresowany minister otrzymywa pisemn odpowied, na ktr normalnie musiaby czeka caymi miesicami. Ja stanowiem wyjtek. Poniewa moje kompetencje byy natury wojskowej, miaem zawsze, kiedy sobie tylko yczyem, dostp do Hitlera. Terminy ustalali jego wojskowi adiutanci. Po zakoczeniu moich rozmw z fuhrerem przychodzi czasem z aktami do naszej sali obrad Bormann, zameldowany zwile przez adiutanta. W kilku zdaniach, beznamitnie i pozornie rzeczowo przedstawia tre przesanych postulatw, a nastpnie proponowa sposb ich zaatwienia. Hitler najczciej przytakiwa krtko: ,,Zgoda". To jedno sowo wystarczao Bormannowi do sporzdzenia niekiedy obszernych wytycznych, i to nawet wwczas, gdy Hitler wypowiedzia si niewico. W ten sposb w cigu p godziny podejmowano nieraz dziesi albo wicej wanych decyzji; w rzeczywistoci wic wewntrznymi sprawami Rzeszy kierowa Bormann. W kilka miesicy pniej, 12 kwietnia 1943 roku, zyska on podpis Hitlera na pozornie niezbyt wanym dokumencie: zosta sekretarzem fuhrera". Jeli do tej pory jego dziaalno musiaaby si ogranicza, w cisym tego sowa znaczeniu, do spraw partyjnych, to teraz nowe stanowisko uprawniao go i upowaniao oficjalnie do zajmowania si kad dziedzin.
Moje pierwsze sukcesy w dziedzinie uzbrojenia spowodoway, e okazywana mi przez Goebbelsa niech po jego romansie z Lid Baarov ustpia yczliwoci. Latem 1942 roku prosiem go, aby jego aparat propagandowy udzieli mi pomocy: zainspirowano kroniki

298

filmowe, ilustrowane magazyny i gazety, wzrs mj autorytet. Dziki wysikom Ministerstwa Propagandy staem si jedn z najbardziej znanych osobistoci Rzeszy. Ten wzrost popularnoci pomaga z kolei moim wsppracownikom w ich codziennych utarczkach z instytucjami pastwowymi i partyjnymi. Bdem byoby wyciganie wniosku z charakterystycznego dla mw Goebbelsa fanatyzmu, i nalea on do krewkich, penych temperamentu ludzi. By on pilnym pracownikiem, skrupulatnym w realizacji swych idei, nie traccym jednoczenie z pola widzenia oglnej sytuacji. Posiada umiejtno koncentrowania si na najwaniejszych problemach w kadych okolicznociach i dziki temu, jak mi si wtedy wydawao, potrafi wyrobi sobie rzeczowy pogld na poszczeglne zagadnienia. To przewiadczenie powstao nie tylko pod wpywem jego cynizmu, lecz rwnie logicznych konstrukcji mylowych, w ktrych dawao si zauway wpyw studiw uniwersyteckich. Jedynie w stosunku do Hitlera wykazywa niezwyke skrpowanie. W pierwszej, pomylnej fazie wojny Goebbels nie przejawia zainteresowania dalsz karier; przeciwnie, ju w 1940 roku planowa, e z chwil zwyciskiego zakoczenia wojny powici si swym rnorodnym prywatnym zainteresowaniom; uwaa, e nastpna generacja powinna wwczas przej odpowiedzialno za losy pastwa. Katastrofalny rozwj sytuacji w grudniu 1942 roku spowodowa, e Goebbels coraz czciej zaprasza do siebie trzech swoich kolegw: Waltera Funka, Roberta Leya i mnie. Wybr by charakterystyczny, gdy wanie wszyscy trzej posiadalimy wysze wyksztacenie. Stalingrad wstrzsn nami - nie tylko tragedia 6 armii, chyba jeszcze bardziej pytanie: jak pod rozkazami Hitlera mogo doj do takiej katastrofy? Dotychczas bowiem kadej zmianie na gorsze mona byo przeciwstawi sukces, ktry pozwala powetowa wszelkie szkody, straty czy poraki lub zapomnie o nich. Obecnie po raz pierwszy doznalimy klski bez ekwiwalentu. Podczas jednej z takich rozmw na pocztku 1943 roku Goebbels wyrazi pogld, i w pierwszej fazie wojny uzyskalimy zbyt due sukcesy wojskowe przy stosunkowo niewielkim wewntrznym zaangaowaniu kraju. Dlatego sdzilimy, e i nadal bdziemy odnosi zwycistwa bez wikszego wysiku. Wicej szczcia natomiast mieli Anglicy, gdy Dunkierka przypada zaraz na pocztek wojny. Klska ta stanowia dla nich argument, pozwalajcy uzasadnia rygorystyczne ograniczenia w dziedzinie ycia cywilnego. Nasz Dunkierk jest Stalingrad. Dzisiaj sam dobry nastrj nie wystarcza ju do wygrywania wojny. Goebbels powoywa si przy tym na informacje swego rozbudowanego aparatu, sygnalizujcego niepokj i niezadowolenie

299

spoeczestwa. Domagao si ono zrezygnowania z wszelkiego luksusu, ktry przecie nie przynosi narodowi nic dobrego; w ogle dawao si wyczu nie tylko gotowo do najwikszych wysikw, lecz jednoczenie danie wyranych ogranicze, ktre by przywrciy zaufanie do kierownictwa. Konieczno znacznych wyrzecze wynikaa rwnie z potrzeb zbrojeniowych. Hitler da nie tylko dalszego zwikszenia produkcji, ale ponadto jednoczesnego powoania do wojska, dla wyrwnania olbrzymich strat na froncie wschodnim, 800 tysicy modszych fachowcw 1 . A przecie kade uszczuplenie liczby niemieckich robotnikw musiao zwikszy i tak ju dokuczliwe trudnoci w fabrykach. Obecne naloty pokazay rwnie, e w ciko dowiadczonych miastach ycie pynie normalnym nurtem. Nawet dochody podatkowe prawie si nie zmniejszyy, mimo e dokumenty w urzdach finansowych ulegy zniszczeniu. Opierajc si na idei lecej u podstaw systemu odpowiedzialnoci przemysu za siebie, wysunem propozycj, aby w stosunku do ludnoci kierowa si zaufaniem, a nie podejrzliwoci; dziki temu mona by ograniczy organy kontrolne i wadze administracyjne zatrudniajce prawie 3 miliony ludzi. Dyskutowano nad zamiarem wezwania podatnikw, aby oszacowali si sami, nad tym, czy rezygnowa z nowych wymiarw, czy te ustali zryczatowany podatek od wynagrodze. Wraz z Goebbelsem wysuwalimy argument, e przy miliardowych sumach, jakie co miesic przeznaczano na wojn, zaledwie znikom rol odgrywa kilkaset milionw, ktre mog nie wpyn do skarbu pastwa wskutek nieuczciwoci poszczeglnych jednostek. Jeszcze wiksze poruszenie wywoaa moja propozycja, aby wszyscy urzdnicy pracowali w takim wymiarze godzin, jaki obowizywa robotnikw przemysu zbrojeniowego. W ten sposb, jak wynikao z prostego wyliczenia, okoo 200 tysicy urzdnikw administracji

mona by przekaza do dyspozycji przemysu zbrojeniowego. Ponadto zamierzaem przez drastyczne obnienie standardu yciowego grnych warstw uwolni kolejne setki tysicy siy roboczej. Na jednym z posiedze kierownictwa Centrali Planowania, ktre odbyo si w tych dniach, wskazaem sam na skutki moich radykalnych propozycji: Doprowadz one do tego, e w okresie wojny, gdyby trwaa ona dugo, mwic otwarcie, sproletaryzujemy si"2. Dzi jestem zadowolony, e nie mogem przeforsowa swoich planw; Niemcy bowiem znalazyby si w pierwszych, niezwykle trudnych miesicach powojennych w jeszcze gorszej sytuacji gospodarczej i byyby zdezorganizowane pod wzgldem administracyjnym. Jestem jednak przekonany, e w Anglii, na przykad, w podobnej sytuacji takie idee realizowano by konsekwentnie.

300

Hitler zgodzi si w kocu na nasz propozycj gruntownego uproszczenia administracji, zmniejszenia konsumpcji i ograniczenia ycia kulturalnego. Ale moja koncepcja powierzenia tych zada Goebbelsowi rozbia si o czujnego Bormanna, ktry obawia si wzrostu wadzy ambitnego rywala. Zamiast Goebbelsa wyznaczono dr. Lammersa, sojusznika Bormanna w trzyosobowym gremium: urzdnika bez inicjatywy i polotu, ktremu wos si jey na sam myl o skutkach lekcewaenia tak niezbdnej w jego oczach biurokracji. Lammers kierowa te w zastpstwie Hitlera odbywajcymi si znw od stycznia 1943 roku posiedzeniami rzdu. Nie zapraszano na nie wszystkich czonkw gabinetu, lecz tylko tych, ktrzy byli zainteresowani tematem porzdku dnia. Jednak ju samo miejsce obrad, sala rzdowa Rzeszy, wiadczyo o tym, jak wadz uzyskao lub uzurpowao sobie trzyosobowe gremium. Posiedzenia te przebiegay do burzliwie. Goebbels i Funk popierali moje radykalne pogldy; minister spraw wewntrznych, Frick, oraz sam Lammers wysuwali, zgodnie z obawami, zastrzeenia; Sauckel owiadczy wprost, e jest w stanie zagwarantowa kad potrzebn ilo siy roboczej, rwnie fachowcw z zagranicy3. Nawet sam Goebbels nie mg nic wskra, gdy da od czonkw partii zajmujcych kierownicze stanowiska, aby zrezygnowali ze swego dotychczasowego, prawie nieograniczonego standardu yciowego; zazwyczaj powcigliwa Ewa Braun take interweniowaa u Hitlera, dowiedziawszy si o zamiarze wprowadzenia zakazu trwaej ondulacji oraz zaniechania produkcji kosmetykw. Natychmiast ujawnia si jego chwiej-no: zamiast zakazu poleci mi spowodowa bez rozgosu brak rodkw do farbowania wosw i innych niezbdnych artykuw do pielgnowania urody" oraz zaniechanie reperacji aparatury do trwaej ondulacji"4. Po kilku posiedzeniach w Kancelarii Rzeszy Goebbels i ja zdawalimy sobie spraw, e nie mona oczekiwa aktywizacji naszego uzbrojenia za porednictwem Bormanna, Lammersa czy Keitla; nasze wysiki paraliowane byy nawet przez nieistotne szczegy.
18 lutego 1943 roku Goebbels wygasza swe przemwienie o wojnie totalnej". Byo ono skierowane nie tylko do ludnoci; porednio zwracao si rwnie do ogniw kierowniczych, ktre nie chciay si zgodzi z naszymi wsplnymi wysikami, zmierzajcymi do maksymalnego wykorzystania rezerw krajowych. Bya to waciwie prba wystawienia pod presj opinii publicznej Lammersa oraz innych osb. Tylko na najbardziej udanych imprezach Hitlera widziaem do

301

tego stopnia sfanatyzowan publiczno. Powrciwszy do swego mieszkania, Goebbels, ku mojemu zdumieniu, analizowa rzekomo emocjonalne akcenty z punktu widzenia efektw psychologicznych prawie zupenie tak samo zrobiby to rutynowany aktor. Tego wieczoru i on by zadowolony ze swego audytorium: Zauway pan? Reagowali na najmniejsze niuanse i bili brawo dokadnie we waciwych miejscach. Bya to najlepiej pod wzgldem politycznym wyrobiona publiczno, jak moe pan znale w Niemczech". W tym przypadku organizacje partyjne postawiy zadanie, aby w kronikach filmowych ukaza przychyln reakcj - midzy innymi znanych intelektualistw i aktorw, jak na przykad Heinricha Georgego - a przez to wywrze odpowiedni wpyw na spoeczestwo. Przemwienie obliczone byo rwnie na zagranic: stanowio kolejn prb zwrcenia uwagi na rozwizania polityczne, wykraczajce poza wojskowy sposb mylenia Hitlera. Jak sdzi przynajmniej sam Goebbels, w wystpieniu tym skierowa wyrany apel do Zachodu, aby nie zapomnie o grocym caej Europie niebezpieczestwie ze Wschodu. Po kilku dniach cieszy si bardzo z tego, e wanie w fragment prasa zachodnia przychylnie skomentowaa. W rzeczywistoci Goebbels przejawia wwczas ambicj zostania ministrem spraw zagranicznych. Z ca waciw sobie elokwencj prbowa podjudza Hitlera przeciwko Ribbentropowi i pocztkowo wydawao si, e osignie swj cel. W kadym razie Hitler przysuchiwa si wywodom w milczeniu, nie przerywajc, wbrew swemu zwyczajowi, tego przykrego tematu. Goebbels sdzi ju, e jest bliski sukcesu, gdy Hitler zacz niespodziewanie chwali wspania prac Ribbentropa, jego umiejtno prowadzenia rokowa z sojusznikami", a w kocu lapidarnie stwierdzi: Ocenia pan Ribbentropa zupenie bdnie. Jest on jednym z najwikszych ludzi, jakich mamy, a historia postawi go kiedy ponad Bismarckiem. Jest on wikszy anieli Bismarck". Jednoczenie zakaza Goebbelsowi dalszego wypuszczania balonw prbnych na Zachd, jak to uczyni w swoim wystpieniu w paacu sportowym. Przemwienie Goebbelsa o wojnie totalnej przyczynio si jednak do wydania pewnych zarzdze, ktre znalazy uznanie opinii publicznej: polecono zamkn wytworne restauracje berliskie i luksusowe miejsca rozrywki. Gring wystpi natychmiast w obronie swej ulubionej restauracji Horchera; kiedy jednak pojawio si kilku zamwionych przez Goebbelsa demonstrantw, usiujcych wybi szyby w restauracji, Gring zrezygnowa z dalszych interwencji. W nastpstwie tego wynikny midzy nimi powane nieporozumienia. W zamieszkanym przez Goebbelsa paacu, zbudowanym na

302

krtko przed wybuchem wojny w bezporednim ssiedztwie Bramy Brandenburskiej, odwiedzio go wieczorem po jego przemwieniu w paacu sportowym wiele osobistoci, midzy innymi feldmarszaek Milch, minister sprawiedliwoci Thierack, sekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wewntrznych, Stuckart, oraz sekretarz stanu Krner, Funk i Ley. Zastanawiano si tam po raz pierwszy nad propozycj, ktr wysunlimy wsplnie z Milchem: wykorzystania penomocnictw Gringa jako przewodniczcego rady ministrw do spraw obrony Rzeszy" w celu zaostrzenia polityki wewntrznej. Po dziewiciu dniach Goebbels ponownie zaprosi mnie do siebie razem z Funkiem i Leyem. Olbrzymi budynek z bogato urzdzonym wntrzem sprawia teraz ponure wraenie. Chcc da dobry przykad w akcji wojny totalnej", Goebbels kaza zamkn wielkie pomieszczenia reprezentacyjne, a w pozostaych salach i pokojach powykrca wikszo arwek. Zostalimy zaproszeni do jednej z mniejszych sal, wielkoci 40 do 50 metrw kwadratowych. Kamerdynerzy w liberii podawali francuski koniak i herbat; Goebbels da im do zrozumienia, aby nam wicej nie przeszkadzali. Tak dalej by nie moe", zacz. Siedzimy tutaj w Berlinie, nie jestemy w stanie informowa Hitlera, co mamy do powiedzenia na temat sytuacji, nie niani moliwoci oddziaywa na niego pod wzgldem politycznym, nie mog mu nawet zreferowa najpilniejszych przedsiwzi z mojej dziedziny. Wszystko przechodzi przez rce Bormanna. Trzeba spowodowa, aby fuhrer czciej przyjedda do Berlina". Goebbels mwi dalej, e Hitler straci z pola widzenia polityk wewntrzn; opanowa j Bormann, ktry potrafi wytworzy u fuhrera wraenie, jakoby kierownictwo znajdowao si nadal w jego rkach. Bormannem kieruje tylko ambicja, jest on doktrynerski i stanowi due niebezpieczestwo dla dalszego racjonalnego rozwoju wydarze. Przede wszystkim trzeba zmniejszy jego wpywy! W swych krytycznych wywodach Goebbels, wbrew przyzwyczajeniom, nie oszczdzi te Hitlera: Mamy nie tylko kryzys kierownictwa lecz cile biorc, kryzys wodza "5. On, urodzony polityk, nie mg zrozumie, e Hitler za mao zajmowa si wanie polityk, tym najwaniejszym instrumentem, koncentrujc si gwnie na nie najistotniejszym w gruncie rzeczy dowodzeniu, na teatrze dziaa wojennych. Nie pozostao nam nic innego, jak zgodzi si z tym; przecie aden z nas obecnych nie mg porwna siebie pod wzgldem wyrobienia politycznego z Goebbelsem. Wyraana przez niego krytyka pokazywaa, co w rzeczywistoci znaczy Stalingrad. Goebbels zacz wtpi w gwiazd Hitlera, a tym samym w jego zwycistwo - i my razem z nim. Ponowiem propozycj, aby powierzy Goringowi funkcj,

303

przewidzian dla niego na pocztku wojny. Istniaa ju nawet opracowana struktura pastwowoprawna, uwzgldniajca wszelkie penomocnictwa dla niego oraz odpowiednie uprawnienia do wydawania ustaw bez wspudziau Hitlera. Przy jej pomocy mona byo obali wadz uzurpowan sobie przez Bormanna i Lammersa. Musieliby obydwaj podporzdkowa si tej instancji, ktrej moliwoci nie zostay wykorzystane wskutek indolencji Goringa. Mnie wanie proszono o porozmawianie z nim w tej sprawie, poniewa w wyniku incydentu z restauracj Horchera Goebbels i Goring byli ze sob pornieni6. Zwrcenie si do tego czowieka, ktrego od lat ogarna apatia i ktry y w luksusie, moe dziwi wspczesnego obserwatora, jeli si wemie pod uwag, e podejmowalimy ostania prb zmobilizowania wszystkich naszych si. Goring jednake nie zawsze by taki, cieszy si jeszcze saw, wprawdzie wybuchowego, ale te energicznego i mdrego czowieka z okresu, kiedy realizowa plan czteroletni i organizowa lotnictwo. Nie mogem wykluczy, e w obliczu nowych zada powrci do dawnej aktywnoci. A gdyby nie, tak sdzilimy, to jednak gremium rady do spraw obrony Rzeszy byo w kadym razie tym czynnikiem, ktry mg podejmowa wice uchway i decyzje. Patrzc wstecz, przyznaj dzisiaj, e pozbawienie wpyww Bormanna i Lammersa nie zmienioby prawie biegu wypadkw. Zmiany kursu bowiem, do czego chcielimy doprowadzi, nie mona byo osign w wyniku obalenia sekretarzy Hitlera, lecz jedynie poprzez zwrot przeciwko niemu samemu. Ale to nie miecio si w naszej wyobrani. Zakadalimy natomiast, e gdyby nasze, zagroone przez Bormanna, osobiste pozycje zostay znw umocnione, gotowi bylibymy pj ustalonym ju przez Hitlera kursem, raczej jeszcze bardziej zdecydowanie, ni to czynili zbyt rozwany, naszym zdaniem, Lammers i skory do intryg Bormann. W tym czasie za wielk wag przywizywalimy do minimalnej rnicy zda; wynikao to z warunkw ycia w zamknitym wiecie, w jakim wszyscy przebywalimy. Uczestniczc w tej akcji, po raz pierwszy, wbrew dawnym uprzedzeniom, braem udzia w rozgrywkach politycznych. Zawsze staraem si konsekwentnie unika tego, ale gdybym teraz mia uczyni to samo, nie obeszoby si bez wewntrznych konsekwencji. Nie miaem racji sdzc, i mog skoncentrowa si wycznie na swej pracy zawodowej. W systemie autokratycznym czowiek nieuchronnie dostaje si w wir politycznych rozgrywek, jeeli chce pozosta w grupie kierowniczej. Goring zatrzyma si w letniej rezydencji na Obersalzbergu. Przebywa tam, jak dowiedziaem si od Milcha, na duszym urlopie, przejty powanymi zarzutami Hitlera o nieudolnoci w dowodzeniu lotnictwem. Natomiast wyrazi gotowo przyjcia mnie nastpnego

304

dnia, 28 lutego 1943 roku. Prowadzilimy wielogodzinne rozmowy w atmosferze przyjaznej i, jak to wynikao z intymnego nastroju stosunkowo maego domu, niewymuszonej. Dziwiy mnie wprawdzie - utkwio to mocno w mojej pamici - jego polakierowane na czerwono paznokcie i wyranie uszminkowana twarz, oswoiem si ju natomiast z widokiem duej rubinowej broszki na aksamitnym szlafroku. Goring w milczeniu przysuchiwa si naszym propozycjom oraz mojej informacji o rozmowach berliskich; od czasu do czasu wyjmowa z kieszeni drogocenne kamienie i bawi si nimi obracajc je w palcach. Wydawa si by uradowany faktem, e zwrcilimy si do niego. On rwnie widzia niebezpieczestwo w rozwoju sytuacji, jaka wytworzya si w zwizku z dziaalnoci Bormanna, i przychyla si do naszych planw. Cigle jeszcze tylko gniewa si na Goebbelsa z powodu wspomnianego incydentu, dopki mu w kocu nie zaproponowaem, aby osobicie zaprosi ministra propagandy do gruntownego przedyskutowania z nim naszego planu. Ju nastpnego dnia Goebbels przyby do Berchtesgaden, gdzie od razu poinformowaem go o wyniku swoich rozmw. Pojechalimy razem do Goringa. Chcc pozostawi ich samych, wyszedem niebawem, a oni, cigle jeszcze czujcy do siebie uraz, prowadzili rozmow. Kiedy wrciem, Goring zaciera rce z radoci przed rozpoczynajc si batali; prezentowa si z jak najbardziej pozytywnej strony. Na pocztek naleao zmieni skad personalny rady ministrw do spraw obrony Rzeszy. Goebbels i ja mielimy zosta jej czonkami; to, e jeszcze nie bylimy nimi, wiadczyo o indolencji tej instytucji. Mwiono rwnie o potrzebie zastpienia Ribbentropa; minister spraw zagranicznych, do ktrego obowizkw naleao przekonywanie Hitlera o koniecznoci rozsdnej polityki, by tylko zwyk jego tub, niezdoln znale w tej niekorzystnej sytuacji wojskowej rozwizania politycznego. Oywiajc si coraz bardziej, Goebbels cign dalej: Podobnie jak Ribbentropa, fuhrer nie przejrza Lammersa". Goring poderwa si: Cigym wtrcaniem si paraliowa on moje wysiki. Teraz si to skoczy! Postaram si o to, moi panowie!" Goebbels wyranie wykorzystywa wzburzenie Gringa, stara si go rwnie prowokowa, ale jednoczenie obawia si impulsywnoci niezrcznego taktycznie marszaka Rzeszy: Prosz wierzy, panie Goring, otworzymy fuhrerowi oczy na Bormanna i Lammersa. Tylko nie moemy przeholowa. Musimy postpowa rozwanie. Zna pan przecie fuhrera". Uspokoiwszy si, doda: Nie moemy w adnym wypadku rozmawia zbyt otwarcie z pozostaymi czonkami rady ministrw. Nie powinni oni w ogle wiedzie, e chcemy ograniczy wpywy komitetu trzech. Tworzymy po prostu zwizek wierny fuhrerowi. Nie mamy adnych osobistych ambicji. A przecie, jeli bdziemy si popiera i wystpowa wsplnie, to wkrtce osigniemy przewag nad wszystkimi i utworzymy

305

wok Hitlera mocne ogniwo". W drodze powrotnej Goebbels by bardzo zadowolony: To jest co! Czy nie zauway pan, e Goring cakowicie ody?" Rwnie i ja nie widziaem w ostatnich latach Goringa przejawiajcego tak odwag, zdecydowanie i energi. Spacerujc z nim po zacisznej okolicy Obersalzbergu, dugo rozmawialimy o Bormannie i jego postpowaniu. Powiedziaem Goringowi wprost, e Bormann zmierza do przejcia spucizny po Hitlerze, e nie cofnie si przed niczym, aby w gruncie rzeczy wymanewrowa nas wszystkich. Opowiadaem, jak Bormann ju teraz nie przepuszcza adnej okazji, by podway autorytet marszaka Rzeszy. Gring przysuchiwa si ze wzrastajcym napiciem. Mwiem mu dalej o organizowanych u Hitlera w Obersalzbergu herbatkach, z ktrych on by wykluczony. Wanie tam miaem mono z bliska obserwowa taktyk Bormanna. Nie przypuszcza on nigdy bezporednio ataku, lecz zamierzony cel osiga przy pomocy ostronego wtrcania drobnych uwag. I tak na przykad podczas rozmowy przy herbacie Bormann, chcc zaszkodzi Schirachowi, opowiada kompromitujce go plotki z Wiednia, konsekwentnie jednak unika aprobowania negatywnych uwag Hitlera na ten temat. Przeciwnie, uwaa za stosowne chwali nastpnie Schiracha - bya to oczywicie pochwaa, ktr Hitler musia przyjmowa z niesmakiem. Wystarczy jeden rok, aby Bormann doprowadzi do tego, e Hitler nie przyjmowa ju Schiracha, a czsto nawet wyraa si o nim nieprzychylnie. Teraz Bormann - pod nieobecno Hitlera - mg nikczemnie posun si dalej i w sposb pozornie niewinny, a w gruncie rzeczy nader szkodliwy stwierdzi, e Schirach nadaje si do Wiednia, gdy tam kady intryguje przeciwko kademu. Koczc dodaem, e Bormann mg w podobny sposb podrywa rwnie autorytet Goringa. Bormann mia oczywicie uatwion sytuacj, gdy Goring stwarza ku temu wiele okazji. Sam Goebbels mwi jeszcze w tych dniach, usprawiedliwiajc si nieco, o barokowej draperii", ktra wygldaa do komicznie, jeli nie znao si Goringa. W swych osobistych wystpieniach Goebbels nie zwraca uwagi na jego nieporadno jako naczelnego dowdcy lotnictwa. Znacznie pniej, wiosn 1945 roku, gdy w obecnoci wszystkich uczestnikw narady sytuacyjnej Hitler pogardliwie wyrazi si o swym marszaku Rzeszy, Goring powiedzia do lotniczego adiutanta Hitlera, Belowa: Speer mia wtedy racj, ostrzegajc mnie. Teraz Bormann doprowadzi do tego". Goring myli si - Bormann uczyni to ju wiosn 1943 roku. W kilka dni pniej, 5 marca 1943 roku, poleciaem do kwatery

306

gwnej, chcc uzyska tam pewne decyzje w sprawach zbrojeniowych. W gruncie rzeczy zamierzaem zacieni swj sojusz z Goringiem i Gebbelsem. Bez trudu zdoaem wyjedna u Hitlera zaproszenie dla Goebbelsa. Fuhrer chtnie si zgodzi, aby elokwentny minister propagandy towarzyszy mu przez jeden dzie na pustkowiu kwatery gwnej. Po trzech dniach Goebbels przyby do kwatery gwnej. Najpierw odwoa mnie na bok: ,, W jakim nastroju znajduje si Hitler, panie Speer?" zapyta. Podzieliem si z nim swymi spostrzeeniami, e w stosunku do Goringa fuhrer nastawiony jest nieprzyjanie. Radziem powcigliwo. Byoby zapewne lepiej nie nadawa na pocztku biegu tej sprawie; dlatego te, kierujc si wasnym wyczuciem, nie poruszabym jej. Goebbels zgodzi si: Ma pan chyba racj. Nie mona obecnie przychodzi do fuhrera z Goringiem. To popsuoby wszystko". Trwajca od tygodni seria zmasowanych, prawie nie powstrzymywanych nalotw alianckich nadal osabiaa i tak ju zachwian pozycj Goringa. Na samo wspomnienie o Goringu Hitler wpada w zo i wytyka jego zaniedbania w kierowaniu dziaaniami lotnictwa. Tego dnia ponownie wyrazi obaw, e trwajce naloty bombowe mog zniszczy nie tylko miasta, ale co gorsza wpyn ujemnie na morale i postaw spoeczestwa. Ulega on wwczas temu samemu bdnemu mniemaniu, co i po drugiej stronie brytyjscy stratedzy wojny lotniczej. Hitler zaprosi Goebbelsa i mnie na obiad. Rzucao si w oczy, e nie kaza zaprosi Bormanna, niezbdnego zwykle w takich okazjach. Pod tym wzgldem traktowa Bormanna cakowicie jako sekretarza. Obecno Goebbelsa sprawia, e Hitler by w tym dniu znacznie bardziej oywiony i rozmowny ni podczas innych moich wizyt w kwaterze gwnej. Wykorzysta to spotkanie jako okazj do szczerego podzielenia si swymi spostrzeeniami: wypowiada opini niemal o wszystkich swoich wsppracownikach, z wyjtkiem nas dwch. Po obiedzie poegnaem si, a Hitler i Goebbels pozostali przez kilka godzin sami. Rozstajc si ze mn, Hitler powiedzia mi kilka miych sw, zgodnie ze swoim zwyczajem rozgraniczania osb od spraw, ktre one reprezentoway. Stawiem si dopiero na omawianie sytuacji wojskowej. Ponownie zebralimy si w czasie kolacji, teraz ju wszyscy trzej. Hitler poleci rozpali ogie w kominku, kamerdyner przynis dla nas butelk wina, dla niego za wod mineraln. Siedzielimy razem swobodnie, w przytulnej atmosferze do wczesnego ranka. Ja rzadko dochodziem do gosu, Goebbels bowiem potrafi rozmawia z fuhrerem - z du elokwencj, gadkimi zdaniami, wplatajc we waciwym miejscu ironiczne uwagi, okazujc podziw, kiedy Hitler tego oczekiwa, wpadajc w sentymentalizm, gdy wymagaa tego sytuacja,

307

przytaczajc plotki i afery miosne. Po mistrzowsku miesza wszystko: teatr, film i dawne czasy. Hitler, jak zawsze, kaza sobie szczegowo opowiada rwnie o dzieciach Gobbelsa; ich dziecinne wypowiedzi, ulubione zabawy, ich czsto trafne uwagi pozwalay Hitlerowi rwnie tej nocy zapomnie o jego troskach. Nawizujc do trudnych chwil przeszoci i przypominajc sposoby ich przezwycienia, Goebbels umia poprawia samopoczucie Hitlera oraz podsyca jego prno, ktra nie znajdowaa w peni ujcia w surowych warunkach ycia wojskowego. Hitler natomiast odpaca si wdzicznoci, podnoszc dziaalno ministra propagandy, a tym samym rwnie jego pewno siebie. W Trzeciej Rzeszy chwalono si chtnie i bez przerwy kokietowano nawzajem. Wyzbywszy si pewnych oporw, postanowilimy z Goebbelsem, e przynajmniej w oglnych zarysach przedstawimy Hitlerowi tego wieczoru nasze plany aktywizacji rady ministrw do spraw obrony Rzeszy. Ju nawet wytworzya si sprzyjajca atmosfera dla naszego waciwego tematu, ktry mgby urazi Hitlera porednio, ze wzgldu na jego dziaalno rzdow, gdy idyll przy kominku przerwa meldunek o silnym nalocie na Norymberg. Jakby wyczuwajc troch nasze zamiary, moe ostrzeony przez Bormanna, Hitler zareagowa w sposb nieoczekiwany. Kaza natychmiast zbudzi szefa adiutantury Goringa, generaa majora Bodenschatza, i w rozmowie z nim czyni gwatowne zarzuty nieudolnemu marszakowi Rzeszy". Prbowalimy z Goebbelsem uagodzi go i rzeczywicie w kocu si uspokoi. Jednake nasze wstpne zabiegi okazay si daremne. Rwnie Goebbels by zdania, e naley unika tego tematu. Jednoczenie on sam, po licznych sowach uznania z ust Hitlera, poczu si znacznie pewniej w swej politycznej dziaalnoci. Ju nigdy w przyszoci nie mwi o kryzysie wodza". Przeciwnie, wydawao si, e tego wieczoru znw odzyska dawne zaufanie do fuhrera. Przeciwko Bormannowi jednak, jego zdaniem, walka miaa by prowadzona nadal. Goebbels, Funk, Ley i ja spotkalimy si 17 marca z Goringiem w jego berliskim paacu przy Leipziger Platz. Przyj nas bardzo oficjalnie w gabinecie, gdzie urzdowa za biurkiem olbrzymich rozmiarw, w renesansowym fotelu. Siedzielimy naprzeciw na niewygodnych krzesach. Pocztkowo znika serdeczno z Obersalzbergu; wygldao na to, e obecnie Goring aowa swej szczeroci. Podczas gdy my wszyscy na og nie zabieralimy gosu, Goring i Goebbels zaczli si wkrtce licytowa wzajemnie w przypuszczeniach, jakie zgubne nastpstwa moga pocign za sob dziaalno komitetu trzech wok Hitlera, a take snuli nadzieje i iluzje co do naszych moliwoci uwolnienia go z izolacji. Goebbels sprawia wraenie, jakby cakowicie zapomnia, co Hitler przed kilkoma dniami mwi o Goringu. Obydwaj mieli przed oczyma wasny cel Goring, jak zwykle w zmiennym nastroju, to z apati, to znw w

308

euforii, bagatelizowa ju wpyw kliki z kwatery gwnej: Nie mona ich przecie przecenia, panie Goebbels! Bormann i Keitel s waciwie tylko sekretarzami fuhrera. Na co oni sobie pozwalaj! Niczego sob nie reprezentuj!" Goebbels wydawa si by najbardziej zaniepokojony tym, e Bormann wykorzystywa swe bezporednie kontakty z gauleiterami, tworzc rwnie w Rzeszy orodki opozycyjne przeciwko naszym wysikom. Przypominam sobie, jak Ley, kierownik organizacyjny partii, prbowa wystpowa przeciwko Bormannowi, a w kocu przedstawi wniosek, aby rada ministrw do spraw obrony Rzeszy uzyskaa prawo zapraszania gauleiterw, jak te dania od nich skadania sprawozda. Wiedzc zapewne, e Goring nie bdzie tak czsto bra udziau w posiedzeniach, Goebbels zaproponowa cotygodniowe spotkania. Mimochodem nadmieni te, e mgby przecie przewodniczy w zastpstwie Goringa, gdyby on nie mg tego czyni. Nie przejrzawszy intencji Goebbelsa, Goring wyrazi zgod. A wic u podoa wielkiej walki o wadz znajdowaa si dawna rywalizacja. Liczby robotnikw, jakie Sauckel mia przekazywa przemysowi i o ktrych meldowa Hitlerowi w chepliwych owiadczeniach, ju od dawna nie zgadzay si z faktycznym stanem w zakadach pracy. Chodzio tu o rnice rzdu kilkuset tysicy ludzi. Zaproponowaem wic naszej koalicji, aby zmusi Sauckla, sprzymierzeca Bormanna, do podania prawdziwych danych. Jeden z budynkw w pobliu Berchtesgaden urzdzono na polecenie Hitlera w ludowym stylu bawarskim. W czasie kilkumiesicznych pobytw Hitlera w Obersalzbergu prowadzili tu sprawy Kancelarii Rzeszy Lammers i jego najbliszy sztab. Do sali posiedze tego budynku Goring zaprosi na dzie 12 kwietnia 1943 roku za porednictwem gospodarza domu, Lammersa, nasz grup oraz Sauckla i Milcha. Przed rozpoczciem posiedzenia jeszcze raz poinformowalimy z Milchem Goringa o naszych zadaniach. Zaciera rce: Teraz zrobi porzdek!"

Jednake oprcz nas w sali posiedze niespodziewanie zjawili si rwnie Himmler i Keitel - a na nieszczcie nasz sojusznik Goebbels przesa usprawiedliwienie: w pobliu Berchtesgaden dosta ataku kolki nerkowej i podobno lea chory w swym wagonie specjalnym. Nie wiem do dzi, czy nie byo to jedynie trafne przeczucie. Posiedzenie pooyo kres naszemu sojuszowi. Sauckel powtpiewa w suszno dania dla gospodarki 2 100 tysicy robotnikw, powoywa si na sw owocn prac, dziki ktrej zaspokoi wszystkie potrzeby. Zareagowa wrcz opryskliwie, gdy zarzuciem mu, e podaje liczby niezgodne z prawd7.

309

Wraz z Milchem oczekiwalimy, e Goring poprosi Sauckla o udzielenie wyjanie, a nastpnie zmusi go do zmiany polityki w zakresie dysponowania si robocz. Zamiast tego, ku naszemu przeraeniu, Goring gwatownie zaatakowa Milcha, a tym samym porednio mnie: To niebywae, e Milch robi takie trudnoci. Nasz dobry towarzysz partyjny Sauckel, ktry wkada tyle wysiku i osiga takie sukcesy... on w kadym razie czuje si zobowizany do wielkiej wdzicznoci. Milch po prostu nie dostrzega osigni Sauckla... Wygldao na to, jakby Goring nastawi faszyw pyt gramofonow. W toku odbywajcej si nastpnie szerokiej dyskusji na temat niedoboru robotnikw, kady z obecnych ministrw prbowa wyrazi swj pogld w tej sprawie, nie wykazujc przy tym znajomoci rzeczy. Himmler z cakowitym spokojem sdzi, e brakujce setki tysicy robotnikw by moe umary. Posiedzenie zakoczyo si wic niepowodzeniem. Nie przynioso adnego wyjanienia problemu niedoboru siy roboczej. Nie powioda si rwnie szeroko zakrojona walka przeciwko Bormannowi. Po konferencji Goring odwoa mnie na bok: Wiem, e blisko i chtnie wsppracuje pan z moim sekretarzem stanu Milchem. Kierujc si wielk przyjani, chciabym pana ostrzec przed nim. To czowiek niepewny, a jeeli w gr wchodz jego osobiste korzyci, nie zwaa nawet na swoich bliskich przyjaci". Uwag t niezwocznie przekazaem Milchowi. mia si: Przed kilkoma dniami Goring dokadnie to samo powiedzia mi o tobie". Podjta przez Goringa prba posiania nieufnoci bya dokadnym przeciwiestwem tego, co ustalilimy: utworzenia bloku. Tak wic z chwil pojawienia si nieufnoci przyja odczuwano jako zagroenie. W kilka dni po tym posiedzeniu Milch sdzi, i Goring zmieni front dlatego, e gestapo dysponowao dowodami o zaywaniu przez niego morfiny. Od dawna ju Milch zaleca mi zwracanie uwagi na pupilw Goringa. W czasie procesu norymberskiego mj adwokat, dr Flachsner, potwierdzi, e Goring ju na dugo przed 1933 rokiem by morfinist, e podobno broni go w procesie, wytoczonym z powodu naduywania tego narkotyku8. Nasza prba zmobilizowania Goringa przeciwko Bormannowi prawdopodobnie bya z gry skazana na niepowodzenie rwnie ze wzgldw finansowych. Z zasobw fundacji Adolfa Hitlera, jak to ujawniy dokumenty norymberskie, Bormann przekaza bowiem zakadom przemysowym Goringa darowizn w wysokoci 6 milionw marek. Wraz z fiaskiem naszego sojuszu Goring zacz rzeczywicie przejawia pewn aktywno, chocia niespodziewanie wymierzon

310

przeciwko mnie. Wbrew swemu zwyczajowi zada kilka tygodni pniej, abym zaprosi miarodajnych kierownikw zakadw przemysu stalowego na posiedzenie do Obersalzbergu. Spotkanie odbyo si w mojej pracowni, przy stoach krelarskich opitych kartonami. Osobliwoci tego zebrania byo jedynie dziwne zachowanie si Goringa. Wydawa si by w dobrym nastroju, a fachowcw przemysu stalowego zaskoczy wygoszeniem obszernego referatu o produkcji stali, w ktrym popisywa si wiedz o wielkich piecach i produkcji hutniczej. Operowa przy tym oglnikami: naley produkowa wicej, nie mona hamowa udoskonale, przemys stan w miejscu, powinien si uczy osiga lepsze wyniki. Pod koniec swego dwugodzinnego potoku sw Goring zacz mwi wolniej, jego wyraz twarzy stawa si coraz bardziej nieprzytomny. Wreszcie opar gow na stole i spokojnie zasn. Uwaalimy, e najrozsdniej bdzie nie zwraca uwagi na picego w okazaoci swego munduru marszaka Rzeszy, ju choby dlatego, by nie wprawia go w zakopotanie. Dyskutowalimy wic nadal nad naszymi problemami, dopki nie obudzi si i nie owiadczy od razu, e posiedzenie uwaa za skoczone. Na dzie nastpny Goring wyznaczy konferencj na temat programu radionamierzania, ktra skoczya si podobnym fiaskiem. Znw mentorskim tonem i w jak najlepszym nastroju, ale bez znajomoci rzeczy, dawa uczestniczcym w konferencji fachowcom jedno po drugim pouczenie, a w kocu, w doskonaym humorze - przekaza im potok zarzdze. Gdy opuci posiedzenie, miaem pene rce roboty przy usuwaniu wyrzdzonych szkd; staraem si przy tym nie podrywa jego autorytetu. Incydent jednak by tak brzemienny w skutki, e musiaem zawiadomi o tym Hitlera, ktry przy najbliszej okazji, 13 maja 1943 roku, zaprosi do kwatery gwnej przedstawicieli przemysu zbrojeniowego w celu przywrcenia rzdowi prestiu9. W kilka miesicy po niepowodzeniu naszych planw na terenie kwatery gwnej spotkaem Himmlera. Szorstko, z grob w gosie powiedzia: Nie uwaam za waciwe, aby pan jeszcze raz podejmowa prb aktywizowania marszaka Rzeszy!" Ale i tak nie byo to ju moliwe.Goring zapad, ostatecznie, w swj letarg. Przebudzi si dopiero w Norymberdze.
W czternacie dni po wydaniu 8 stycznia 1943 r. rozkazu o powoaniu Hitler da w swym apelu realizacji rozszerzonego programu budowy czogw. 2 Posiedzenie kierownictwa Centrali Planowania z 26 stycznia 1943 r. Chodzio o zamiar wprowadzenia miliona Niemcw do zakadw zbrojeniowych". Moje dania nie zostay przeforsowane. Wedug USSBS, Effects of Strategie Bombing, ktra czerpaa wiadomoci z wojenno-gospodarczego bilansu si Urzdu Statystycznego Rzeszy, liczba zatrudnionych wynosia:
1

311

Maj 1943 Handel, banki, ubezpieczenia Administracja Transport Rzemioso -Suby socjalne Pracujcy w domu 3100000 2800000 2 300 000 3400000 1000000 1400 000 14000000

Maj 1944 2900000 2800000 2 300 000 3300000 900000 1400 000 13600000

Spadek zatrudnienia o 400 ty. prawdopodobnie spowodowany by w znacznej czci odejciem najstarszych rocznikw, poniewa modzi ludzie zostali powoani do Wehrmachtu. Pomylnych wynikw nie przynioso wic nawet podejmowanie przez ptora roku wielkich wysikw w celu wczenia do przemysu zbrojeniowego osb zatrudnionych poza gospodark wojenn. 12 lipca 1944 r. ponownie przedstawiem Hitlerowi stare argumenty: Dziaania lotnictwa bombowego wykazay, e moliwe jest ycie w ruinach - bez restauracji, bez lokali rozrywkowych, bez wygodnych mieszka, w ogle bez zaspokajania wielu potrzeb codziennego ycia. Dziaania te dowodz, e handel i banki daj sobie rad, prowadzc tylko cz swej dotychczasowej dziaalnoci... (lub) e na przykad pasaerowie uiszczaj opaty za przejazd, chocia nie mona ju wydawa biletw, gdy zostay spalone, i e rwnie wadze podatkowe otrzymuj wpaty, nawet gdy zniszczeniu ulegy akta urzdu finansowego". 3 Gauleiter Sauckel na naradzie 8 stycznia 1943 r. w sali posiedze rzdu, w przeciwiestwie do pozostaych uczestnikw, wyraa pogld, e wykorzystanie kobiet nie jest konieczne, gdy, jego zdaniem, byo jeszcze dosy siy roboczej. Kronika. 4 W sprawie rodkw do pielgnacji urody waha si nawet Goebbels: Omawia si jeszcze" (w dyskusji publicznej) szereg szczegowych problemw, zwaszcza spraw pielgnacji urody kobiet... By moe trzeba tu postpowa nieco agodniej" (dziennik, 12 marca 1943 r.). Zalecenie Hitlera zacytowano z protokou fuhrera z 25 kwietnia 1943 r., pkt 14. 5 Ta charakterystyka Hitlera jest sprzeczna z wraeniem, jakie wywouje dziennik Goebbelsa z tego okresu. Goebbels myla niewtpliwe o tym, aby po pomylnie zakoczonej wojnie czciowo opublikowa swj dziennik. By moe z tego wzgldu przytumia wszelk krytyk Hitlera, a moe jednak i on obawia si, e pewnego dnia niespodziewanie zostan przejrzane jego osobiste papiery. 6 Konflikt midzy Goringiem a Goebbelsem z powodu restauracji zosta zreszt rozstrzygnity w ten sposb, e po zamkniciu otwarto j na nowo jako klub Luftwaffe. 7 Za porednictwem naszego inspektora do spraw zbroje na Grn Bawari, generaa Roescha, zorientowalimy si pniej, e Sauckel rejestrowa w swych urzdach zatrudnienia jako pracujcego kadego robotnika, ktrego przydzielono do jakiej fabryki, nawet gdy by odsyany, jeli nie nadawa si do pracy w danej specjalnoci. Fabryki rejestroway tylko te osoby, ktre rzeczywicie zostay przyjte do pracy. 8 W pewnym lokalu tanecznym zapalia si suknia na jednej z kobiet. Goring, chcc umierzy jej ble, wstrzykn jej morfin. Poniewa jednak na skutek niefachowo zrobionego zastrzyku pozosta szpeccy lad, kobieta zaskarya Goringa. 9 Goebbels pisa o tym 15 maja 1943 r. w swym nie opublikowanym dzienniku: Przez cay dzie rozmawia (Hitler) z szefami przemysu zbrojeniowego o rodkach, jakie naley teraz podj. Ta narada u fuhrera miaa by pewn rekompensat za ostatni, troch nieudan konferencj u Goringa. Goring zachowa si niezrcznie pod wzgldem taktycznym i mocno dotkn przedstawicieli przemysu zbrojeniowego. Fuhrer teraz to naprawi".

312

Rozdzia 19

DRUGI CZOWIEK W PASTWIE

Kilka tygodni po rozpadniciu si naszego sojuszu, gdzie w pocztkach maja 1943 roku, Goebbels zacz dostrzega u Bormanna te wartoci, ktre jeszcze niedawno przypisywa Goringowi. Zapewnia, e w przyszoci bdzie przekazywa kierowane do Hitlera informacje przez Bormanna i jego prosi o uzyskiwanie decyzji. To podporzdkowanie si Bormann odpaca z nawizk. Goebbels zrezygnowa ju teraz z Goringa, traktowa go tylko jako figur reprezentacyjn. Tak wic Bormann nadal umacnia sw wadz. Cigle jeszcze nie by pewny, czy ktrego dnia nie bdzie mnie potrzebowa. Cho musia sysze swego czasu o mojej nieudanej prbie zdetronizowania go, mimo to by w stosunku do mnie uprzejmy: wspomina nawet, e mgbym podobnie jak Goebbels stan po jego stronie. Z propozycji tej jednak nie skorzystaem, gdy cena wydawaa mi si za wysoka: stabym si od niego zaleny. Rwnie Goebbels utrzymywa nadal cisy kontakt ze mn. Obydwaj wci jeszcze dylimy do bezwzgldnego uchwycenia rezerw wewntrznych. Zapewne zbytnio mu ufaem; pocigay mnie w nim olniewajcy optymizm, poprawne zachowanie, podobnie jak i logiczny sposb postpowania. Na zewntrz niewiele si wic zmienio. wiat, w ktrym ylimy, zmusza do udawania, hipokryzji, obudy. Pomidzy rywalami rzadko padao uczciwe sowo: istniaa obawa przed skutkami doniesienia Hitlerowi. Konspirowano, stawiano na jego kaprysy, zyskiwano albo tracono w tej obudnej grze. Graem wic i ja bez skrupuw, tak samo jak wszyscy, na tej rozstrojonej klawiaturze wzajemnych stosunkw. W drugiej poowie maja 1943 roku Goring poinformowa mnie, e chce razem ze mn przemawia w paacu sportowym na temat niemieckich zbroje. Zgodziem si. Jednak po kilku dniach, ku mojemu zaskoczeniu, Hitler wyznaczy na mwc Goebbelsa. Podczas uzgadniania naszych tekstw minister propagandy poradzi mi, abym skrci swoje wystpienie, gdy jego miao trwa godzin: Jeeli paskie nie zajmie znacznie mniej ni p godziny, uczestnicy strac zainteresowanie". Jak zwykle przedoylimy Hitlerowi teksty przemwie w rkopisie, zaznaczajc, e moje zostanie jeszcze skrcone o jedn trzeci. Hitler kaza mi przyby do Obersalzbergu. W mojej obecnoci czyta dostarczone mu przez Bormanna teksty i z ca

313

bezwzgldnoci, gorliwie dokonywa skrele; jak mi si wydawao, w cigu kilku minut skrci o poow wystpienie Goebbelsa. Prosz, Bormann, przekaza to doktorowi i powiedzie mu, e wystpienie Speera oceniam bardzo wysoko". Tym samym wic w obecnoci intrygujcego Bormanna pomg mi uzyska sukces prestiowy nad Goebbelsem. Po tym incydencie obaj wiedzielimy, e tak jak dawniej, nadal cieszyem si duym autorytetem. Sam natomiast mogem liczy na to, e w razie potrzeby Hitler udzieli mi poparcia, nawet wystpujc przeciwko swym najbliszym zaufanym. Moje przemwienie z 5 czerwca 1943 roku, w ktrym po raz pierwszy podaem do wiadomoci, e uzyskalimy znaczny postp w uzbrojeniu, nie zostao przychylnie przyjte z dwch powodw. Ze strony hierarchii partyjnej mogem sysze: ,,A wic wszystko dzieje si bez wikszych ofiar! Dlaczego wic mamy niepokoi spoeczestwo drastycznymi pocigniciami?" Natomiast generalicja i onierze na froncie przy kadej trudnoci zaopatrzenia w amunicj czy bro podawali w wtpliwo wiarygodno przytoczonych przeze mnie danych. Radziecka ofensywa zimowa utkna. Nasza zwikszona produkcja przyczynia si nie tylko do wypenienia luk na froncie wschodnim. Dodatkowe dostawy broni, mimo strat materiaowych poniesionych w okresie zimy, umoliwiay te Hitlerowi przygotowanie nowej ofensywy: uk kurski mia by odcity. Termin rozpoczcia tej operacji, przygotowywanej pod kryptonimem Cytadela", cigle przesuwano, poniewa Hitler przywizywa wag do uycia nowych czogw. Spodziewa si cudu, przede wszystkim po skonstruowanym przez profesora Porschego typie czogu o napdzie elektrycznym. Pewnego razu podczas kolacji w urzdzonym w stylu ludowym pokoju na zapleczu Kancelarii Rzeszy usyszaem przypadkowo od Seppa Dietricha, e Hitler zamierza wyda rozkaz niebrania tym razem adnych jecw. Przeprowadzajc rozpoznanie, jednostki SS miay stwierdzi, e oddziay radzieckie podobno mordoway jecw. W odpowiedzi na to Hitler zapowiedzia masowy krwawy odwet. Zdeprymowao mnie to, a jednoczenie zaniepokoio, e sami dziaamy tu na wasn szkod. Hitler zakada, e wemiemy setki tysicy jecw, a my od miesicy daremnie prbowalimy uzupeni podobnie due braki w sile roboczej. Dlatego te przy najbliszej okazji zwrciem na to uwag Hitlera. Nie byo trudno go przekona. Wydawao si, e z satysfakcj moe cofn obietnic, jak da SS. Jeszcze tego samego dnia, 8 lipca 1943 roku, kaza przygotowa Keitlowi wytyczne w sprawie zatrudnienia wszystkich jecw w przemyle zbrojeniowym l.

314

W rzeczywistoci nie byo potrzeby dyskutowa o traktowaniu jecw. Wprawdzie ofensywa rozpocza si 5 lipca, ale mimo zmasowanego uycia naszej najnowoczeniejszej broni nie udao si utworzy kota; nie speniy si nadzieje Hitlera. Po dwutygodniowych walkach zrezygnowa z kontynuowania ofensywy. Niepowodzenie to oznaczao, e obecnie rwnie w dogodnych porach roku nieprzyjaciel dyktowa sposb dziaa. Ju po drugiej katastrofie zimowej, po Stalingradzie, Sztab Generalny Wojsk Ldowych nalega na budow pozycji obronnej na dalekich tyach, nie uzyska jednak zgody Hitlera. Teraz, po nieudanej ofensywie, zgadza si on na budow tej pozycji, oddalonej o 20-25 kilometrw od gwnego pasa obrony2. Sztab Generalny proponowa natomiast, jako lini sta, zachodni stron Dniepru, ktra ze swym prawie pidziesiciometrowym stromym brzegiem panowaa nad przeciwleg rwnin. Tam prawdopodobnie starczyoby czasu na rozbudow obrony, gdy Dniepr znajdowa si jeszcze ponad 200 kilometrw od linii frontu. Hitler jednak kategorycznie sprzeciwia si temu. Cho mia zwyczaj chwali niemieckich onierzy w trakcie ich zwyciskich pochodw i mwi o nich, e s najlepsi w wiecie, teraz jednak stwierdza: Nie mona budowa tyowej rubiey ze wzgldw psychologicznych. Gdy si oddzia dowie, e sto kilometrw z tyu za przedni lini znajduje si rozbudowana pozycja, nikt nie pobudzi go do walki. Przy pierwszej okazji cofnie si on bez stawiania oporu"3. O tym, e Organizacja Todta na rozkaz Mansteina i przy cichej aprobacie Zeitzlera mimo rozkazu budowaa w grudniu 1943 roku pozycje na Bugu, Hitler dowiedzia si od mojego zastpcy, Dorscha. I tym razem armie radzieckie znajdoway si jeszcze 150-200 kilometrw na wschd od tej rzeki. Znw Hitler rozkaza w niezwykle ostrej formie, z identycznym uzasadnieniem jak p roku temu, natychmiastowe przerwanie prac4. W budowie tej tyowej rubiey widzia on jednoczenie, co podkrela wzburzony, nowy dowd defetystycznej postawy Mansteina i jego grupy armii. W Rosji bowiem, poczwszy od listopada, z uwagi na zamarznit ziemi nie mona byo myle o okopaniu si. onierze byli zdani na ask pogody. Dodatkowe szkody wyrzdzao naszym oddziaom sabe wyposaenie zimowe w porwnaniu z dobrze na ten okres zaopatrzonym nieprzyjacielem. Nie tylko to postpowanie Hitlera wiadczyo, e nie chcia dostrzec decydujcych zmian na froncie wschodnim. Wiosn 1943 roku zada on piciokilometrowego mostu kolejowego i drogowego przez cienin Kercz, mimo e od dawna budowalimy tam kolej linow, ktr oddano do uytku 14 czerwca, z dzienn przepustowoci tysica ton. Ta ilo zaopatrzenia ledwie wystarczaa na zaspokojenie potrzeb obronnych 17 armii. Ale Hitler nie zrezygnowa ze swego planu uderzenia na Iran przez Kaukaz; uzasadnia rozkaz tym, e istnieje

315

wyrana potrzeba przerzucania przy pomocy tego mostu na przyczku kubaskim zaopatrzenia i jednostek niezbdnych dla ofensywy 5. Jego generaowie natomiast od dawna ju nie myleli o tym. Z okazji wizytacji przyczka kubaskiego wszyscy frontowi generaowie wyraali obaw, czy ze wzgldu na si nieprzyjaciela w ogle mona jeszcze utrzyma nasze pozycje. Gdy przekazywaem te uwagi Hitlerowi, powiedzia z pogard: To s tylko wykrty! Janicke, tak jak i Sztab Generalny, nie wierzy w now ofensyw". Nieco pniej, latem 1943 roku, genera Janicke, dowdca armii, musia zaproponowa przez Zeitzlera opuszczenie zbyt wysunitego przyczka kubaskiego. Chcia si znale w bardziej dogodnej sytuacji przed spodziewan radzieck ofensyw zimow na Krymie. Hitler natomiast z jeszcze wikszym uporem ni przedtem da szybkiej budowy wspomnianego mostu. Ju wwczas byo jasne, e most nie zostanie nigdy zbudowany. 4 wrzenia ostatnie pododdziay zaczy opuszcza przyczek Hitlera na kontynencie azjatyckim. Podobie jak w mieszkaniu Goringa mwilimy o przezwycieniu politycznego kryzysu kierownictwa, tak wesp z Guderianem, Zeitzlerem i Frommem dyskutowalimy o wojskowym kryzysie dowodzenia. General Guderian, generalny inspektor wojsk pancernych, prosi mnie latem 1943 roku, aby umoliwi mu prywatne spotkanie z Zeitzlerem, szefem Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych. Midzy nimi istniay nieporozumienia, wywodzce si z nie sprecyzowanych do koca kompetencji. Poniewa z obydwoma generaami utrzymywaem niemal przyjacielskie stosunki, atwo mi byo podj si roli porednika. Guderian wiza jednak z tym spotkaniem, jak si okazao, dalej idce nadzieje. Zamierza ustali wspln taktyk odnonie do osoby naczelnego dowdcy wojsk ldowych. Spotkalimy si w moim mieszkaniu na Obersalzbergu. Szybko zeszy na dalszy plan sprzecznoci, jakie istniay midzy Zeitzlerem a Guderianem. Rozmowa koncentrowaa si wok sytuacji wynikej z faktu, e Hitler obj wprawdzie nad wojskami ldowymi naczelne dowdztwo, ale go nie sprawowa. Zeitzler wyraa pogld, e interesy wojsk ldowych - w porwnaniu z dwoma pozostaymi rodzajami wojsk i S - musz by reprezentowane w sposb bardziej energiczny; e Hitler jako naczelny dowdca Wehrmachtu, stojcy ponad wszystkimi rodzajami si zbrojnych, powinien pozosta bezstronny. Guderian sdzi ponadto, e naczelny dowdca zobowizany jest do utrzymywania osobistych kontaktw z dowdcami armii, przejawiania troski o potrzeby oddziaw i do podejmowania decyzji w podstawowych sprawach zaopatrzenia. Obydwaj zgadzali si, e w praktyce Hitler nie mia na to ani czasu, ani ochoty. Wyznacza on i odwoywa generaw, chocia ledwo ich zna.

316

A przecie polityk personaln moe prowadzi tylko ten dowdca, ktry utrzymuje osobiste kontakty ze swymi wyszymi oficerami. Wojska ldowe wiedz jednak, tak sdzi Guderian, e Hitler da obu naczelnym dowdcom, lotnictwa oraz marynarki wojennej, a take Himmlerowi prawie nieograniczone kompetencje w sprawach polityki personalnej. Jedynie w wojskach ldowych przedstawia si to inaczej. Kady z nas zamierza porozmawia z Hitlerem na temat mianowania nowego naczelnego dowdcy wojsk ldowych. Ale ju pierwsza wzmianka, jak Guderian i ja poczynilimy, kady oddzielnie, spotkaa si z niezwykle szorstk odmow wyranie dotknitego Hitlera. Nie wiedziaem, e bezporednio przedtem podjli podobn prb marszakowie von Kluge i von Manstein. Hitler musia przypuszcza, e istnieje tu jaka zmowa. Miny ju dawno czasy, kiedy Hitler chtnie zaatwia wszelkie moje proby personalne i organizacyjne. Dalszemu rozszerzeniu moich kompetencji, choby uzasadnionemu potrzebami wzrostu produkcji zbrojeniowej, przeciwstawiao si trzyosobowe gremium: Bormann, Lammers i Keitel. Nie mogli oni jednak przedstawi adnych przekonywajcych argumentw, jeli chodzi o projekt przejcia przeze mnie uzbrojenia marynarki wojennej, co zaproponowalimy wsplnie z Do-nitzem. Donitza poznaem wkrtce po objciu swego stanowiska, w czerwcu 1942 roku. wczesny dowdca floty podwodnej przyj mnie w Paryu, w prostym, na wczesne pojcia ultranowoczesnym apartamencie. Atmosfera oddziaywaa na mnie tym sympatyczniej, e przybywaem tu z wystawnego przyjcia z wieloma daniami i kosztownymi winami, wydanego przez feldmarszaka Sperrlego, dowdc stacjonujcych we Francji wojsk lotniczych. Sw kwater urzdzi on w Paacu Luksemburskim, dawnym zamku Marii Medycejskiej. W deniu do luksusu i reprezentacji, podobnie jak i pod wzgldem tuszy, feldmarszaek niewiele rni si od swego naczelnego dowdcy, Gringa. W cigu nastpnych miesicy czyy mnie z Dnitzem wsplne zadania przy budowie wielkich schronw dla okrtw podwodnych na Atlantyku. Naczelny dowdca marynarki wojennej, Raeder, nie patrzy na to przychylnym okiem. Zakaza nawet Donitzowi omawiania bezporednio ze mn problemw technicznych. Pod koniec grudnia 1942 roku wyrniajcy si dowdca okrtu podwodnego, Schutze, zasygnalizowa mi, e midzy berliskim kierownictwem marynarki wojennej a Donitzem istniej powane rozbienoci. Wrd marynarzy okrtw podwodnych kryy pogoski, e ich dowdca zostanie w najbliszej przyszoci zmieniony. W kilka dni pniej dowiedziaem si od sekretarza stanu Naumanna, e cenzor marynarki wojennej w Ministerstwie Propagandy wykreli nazwisko Dnitza na wszystkich podpisach pod zdjciami prasowymi z podry

317

inspekcyjnej, ktr odbyli wsplnie z Raederem. Podczas mojego pobytu na pocztku stycznia w kawaterze gwnej Hitler denerwowa si z powodu zagranicznych doniesie prasowych o bitwie morskiej, o czym dowdztwo marynarki nie do wyczerpujco go poinformowao6. Niby przypadkowo w toku odbywajcej si nastpnie konferencji skierowa rozmow na moliwoci racjonalizacji budowy okrtw podwodnych, wkrtce jednak bardziej zainteresowa si moj niezadowalajc wspprac z Raederem. Poinformowaem go o zakazaniu Donitzowi omawiania ze mn problemw technicznych, o obawach oficerw okrtw podwodnych o swego dowdc i ingerencjach cenzury w podpisy pod zdjciami. Jednake, jak dao si zauway obserwujc postpowanie Bormanna, na Hitlera wywieraa wpyw tylko ostronie wzbudzana podejrzliwo. Natomiast kada bezporednia prba oddziaywania na niego nie miaa szans powodzenia; nie akceptowa bowiem adnej decyzji, ktra, jego zdaniem, bya mu narzucana. Dlatego te dawaem do zrozumienia, e przy pomocy Donitza uda si usun wszystkie trudnoci, jakie hamoway dotychczas realizacj naszych planw budowy okrtw podwodnych. W rzeczywistoci zmierzaem do zmiany Raedera. Nie robiem sobie oczywicie zbytnich nadziei, znajc upr, z jakim Hitler zwyk trzyma si starych wsppracownikw. 30 stycznia Donitz zosta mianowany wielkim admiraem i jednoczenie naczelnym dowdc marynarki wojennej, Raederowi natomiast powierzono stanowisko generalnego inspektora, co gwarantowao mu jedynie prawo do pastwowego pogrzebu. Dziki swej stanowczoci fachowca i technicznym argumentom Donitz potrafi, a do koca wojny, strzec marynarki wojennej przed kaprysami Hitlera. Spotykaem si z nim teraz czsto, omawiajc problemy budowy okrtw podwodnych. Ta cisa wsppraca zacza si jednak od dysonansu. Nie zasigajc mojej rady, w poowie kwietnia Hitler w myl propozycji Dnitza zaszeregowa cae uzbrojenie marynarki do potrzeb pierwszej kolejnoci, cho przed trzema miesicami, 22 stycznia 1943 roku, za najpilniejsze zadanie uwaa rozszerzony program czogw. Oba programy musiay, naturalnie, stanowi dla siebie konkurencj. Ale obeszo si bez interwencji u Hitlera. Zanim fuhrer uwiadomi sobie t kontrowersj, Donitz zrozumia ju, e wsppraca z potnym aparatem uzbrojenia wojska przynosi mu wiksze korzyci anieli przyrzeczenia Hitlera. Niebawem uzgodnilimy przekazanie uzbrojenia marynarki mojemu aparatowi. Zagwarantowaem zrealizowanie postulowanego przez Dnitza programu budowy floty: zamiast dotychczasowej najwyszej produkcji miesicznej rzdu dwudziestu niniejszych okrtw o oglnej wypornoci 16 tysicy ton, mielimy w przyszoci budowa czterdzieci jednostek podwodnych o oglnej wypornoci 50 tysicy ton. Ponadto ustalilimy, e liczba traowcw i cigaczy zostanie

318

podwojona. Donitz wyjania mi, e nadzieje na dalsze dziaania na morzu okrtw podwodnych mog by spenione jedynie dziki budowie nowych jednostek tego typu. Marynarka zamierza odej od dotychczasowego okrtu nawodnego", ktry niekiedy idzie pod wod, natomiast w peni wykorzysta wspczesne rozwizania; podwajajc moc silnikw elektrycznych oraz zwielokrotniajc pojemno energii elektrycznej w akumulatorach, mona zapewni okrtowi znaczny wzrost prdkoci podwodnej oraz wikszy zasig dziaania. Jak zwykle w podobnych przypadkach, najwaniejsz spraw byo powierzenie realizacji tych zada odpowiedniemu kierownikowi. Wybraem Ottona Merkera, ktry da si pozna dotychczas przy budowie samochodw stray poarnej. Byo to wyzwanie rzucone wszystkim inynierom budowy okrtw. 5 lipca 1943 roku Merker przedstawi dowdztwu marynarki swj nowy system budowy. Jak to praktykowano przy seryjnej budowie okrelonych typw okrtw w Stanach Zjednoczonych, poszczeglne elementy jednostek podwodnych miay by produkowane w rnych zakadach kraju, tam wyposaane we wszystkie urzdzenia maszynowe i elektryczne, a nastpnie transportowane drogami wodnymi i ldowymi oraz w krtkim czasie montowane. W ten sposb mona byo obej problem stoczni, ktry sta na drodze kadego rozszerzenia programu budowy floty7. Nieco podniecony Donitz owiadczy pod koniec tego posiedzenia: Zaczynamy wic nowe ycie". Pocztkowo mielimy tylko dokadne wyobraenie o tym, jak te nowe okrty podwodne powinny wyglda. W celu zaprojektowania ich i ustalenia szczegw powoano komisj, ktrej przewodnictwo obj nie naczelny inynier, jak to byo w zwyczaju, lecz admira Topp, skierowany specjalnie przez Donitza. Nie prbowalimy wyjani zwizanych z tym skomplikowanych spraw kompetencyjnych. Pomidzy nim a Merkerem wsppraca ukadaa si tak samo pomylnie jak midzy mn a Donitzem. Zaledwie w cztery miesice od pierwszego posiedzenia komisji budowy okrtw, 11 listopada 1943 roku, wszystkie projekty byy gotowe. Po upywie kolejnego miesica moglimy wraz z Donitzem oglda, rwnie wykonany przez nich, drewniany model nowego wielkiego okrtu podwodnego o wypornoci 1600 ton. Ju w toku postpowania projektw konstrukcyjnych gwny komitet budowy okrtw skada zamwienia w przemyle; metod t z powodzeniem stosowalimy przy produkcji czogw typu Pantera". Tylko w ten sposb marynarka moga otrzyma w 1944 roku pierwsze sprawne okrty podwodne nowego typu w celu poddania ich prbom. Mimo zgoa nie sprzyjajcych okolicznoci nasze zapewnienie, e dostarczymy miesicznie czterdzieci jednostek, zrealizowalibymy w pierwszych mi-

319

sicach 1945 roku, gdyby naloty lotnicze nie zniszczyy 1/3 okrtw podwodnych w stoczniach8. Wsplnie z Donitzem zastanawialimy si wtedy czsto, co nas powstrzymywao, e nie zaczlimy znacznie wczeniej budowa nowych rodzajw okrtw podwodnych. Przecie obecnie nie zastosowalimy adnych nowoci technicznych, znalimy te od lat zasady konstrukcyjne. Jak zapewniali fachowcy, nowe okrty zapocztkowayby seri sukcesw w wojnie podwodnej. Potwierdzio to rwnie po wojnie dowdztwo marynarki amerykaskiej, gdy w swym programie budownictwa okrtowego uwzgldniao nasze nowe rozwizania. Trzy dni potem, kiedy wraz z Donitzem podpisalimy wsplne zarzdzenie o nowym programie rozbudowy marynarki, 26 lipca 1943 roku uzyskaem zapewnienie Hitlera, e mojemu ministerstwu zostanie podporzdkowana caa produkcja. Ze wzgldw taktycznych uzasadniaem ten postulat trudnociami, jakie wynikay wanie z realizacji programu budowy okrtw i innych zada stawianych przez Hitlera. W rezultacie przestawienia wielkich zakadw przemysu konsumpcyjnego na produkcj zbrojeniow, tak referowaem to Hitlerowi, przejdzie od razu do przemysu zbrojeniowego nie tylko 500 tysicy niemieckich robotnikw, lecz rwnie sztaby kierownicze i urzdzenia fabryczne. Zmianom tym przeciwstawiaa si wikszo gauleiterw. Aby je przeforsowa wbrew oporowi, Ministerstwo Gospodarki okazao si za sabe; ja rwnie nie potrafiem tego uczyni, o czym wkrtce miaem si przekona. Po niezwykle dugim okresie, w cigu ktrego wszystkich zainteresowanych ministrw Rzeszy oraz kompetentne organy planu czteroletniego wezwano do zgoszenia swych wtpliwoci, 26 sierpnia Lammers zwoa ministrw na posiedzenie w sali gabinetu Rzeszy. Dziki wspaniaomylnoci Funka, ktry na zebraniu tym z wigorem i humorem wygosi wasn mow pogrzebow", osignito jednomylno co do tego, e mojemu ministerstwu miaa by podporzdkowana w przyszoci caa produkcja wojenna. Chcc nie chcc Lammers musia przyrzec, e za porednictwem Bormanna poinformuje Hitlera o tych ustaleniach. Aby uzyska ostateczn zgod fuhrera, w kilka dni pniej Funk i ja udalimy si do kwatery gwnej. Zdumiaem si jednak bardzo, gdy teraz Hitler w obecnoci Funka przerwa moje wyjanienia w tej sprawie i zdenerwowany oznajmi, e nie wyraa zgody na dalsz dyskusj. Jak si okazao, przed kilkoma godzinami Bormann ostrzeg Hitlera, e bd stara si dzisiaj nakoni go do podpisu, nie uzgodnionego ani z ministrem, ani z marszakiem Rzeszy. Wyprasza sobie wciganie go w ten sposb w

320

sprawy naszej rywalizacji. Zamierzaem wyjani, e Lammers, jako minister Rzeszy, z racji swoich kompetencji uzyska zgod sekretarza stanu Goringa do planu czteroletniego. Ale Hitler sprzeciwia si znw w niezwykle gwatowny sposb: Ciesz si, e przynajmniej na Bormannie mog cakowicie polega". Dawa mi wyranie do zrozumienia, e chciaby, abym si na nim wzorowa. Funk poinformowa o wszystkim Lammersa i wyjechalimy na spotkanie Goringa, ktry wracajc salonk ze swoich terenw owieckich w Puszczy Rominckiej znajdowa si w drodze do kwatery gwnej Hitlera. Pocztkowo i Goring wydawa si zagniewany. Niewtpliwie rwnie i jego poinformowano jednostronnie oraz ostrzeono przed nami. Dziki wyjtkowej elokwencji Funka udao si w kocu przeama lody i punkt po punkcie wyjani zasadno naszych pogldw. Goring zgodzi si na wszystko, kiedy pado zdanie: Uprawnienia marszaka wielkiej Rzeszy niemieckiej, jako penomocnika do spraw planu czteroletniego, pozostaj nienaruszone". W praktyce byo to mao istotne, zwaszcza jeli uwzgldni si fakt, e wikszoci wanych dziedzin planu czteroletniego i tak ja kierowaem za porednictwem Centrali Planowania. Wyraajc zgod Goring parafowa nasz projekt, a Lammers przekaza dalekopisem, e nie ma ju adnych zastrzee. Z kolei Hitler gotw by zaakceptowa nasze propozycje, przedoone mu do podpisu kilka dni pniej, 2 wrzenia. Z ministra Rzeszy do spraw uzbrojenia i amunicji staem si obecnie ministem Rzeszy do spraw zbrojenia i produkcji wojennej". Intrygi Bormanna spaliy wic na panewce. Nie interweniowaem u Hitlera; zasiaem natomiast w jego umyle wtpliwoci, czy w tym wypadku Bormann suy mu rzeczywicie wiernie. Dowiadczenie podpowiadao mi, e lepiej nie demaskowa manewru Bormanna, a Hitlerowi oszczdzi kopotw. Zarwno jawne, jak i zamaskowane opory przeciwko rozszerzeniu kompetencji mojego ministerstwa byy cile zwizane z intrygami Bormanna. Musia uzna, e znajduj si poza zasigiem jego wadzy i skupiam w swym rku coraz wicej uprawnie. Ponadto moja praca umoliwiaa mi nawizywanie koleeskich kontaktw z dowdcami wojskowymi: Guderianem, Zeitzlerem i Frommem, z Milchem, a obecnie z Donitzem. Rwnie w najbliszym otoczeniu Hitlera znajdowali si oddani mi ludzie, ktrzy nie darzyli sympati Bormanna: adiutant wojsk ldowych genera Engel, adiutant lotnictwa genera von Below czy wreszcie adiutant Wehrmachtu genera Schmundt. Ponadto cile ze mn zwizany by osobisty lekarz Hitlera, dr Karl Brandt, ktrego Bormann rwnie uwaa za swego osobistego przeciwnika. Pewnego wieczoru, kiedy wypilimy kilka kieliszkw ze Schmundtem, twierdzi on, e wojska ldowe cz z moj osob due

321

nadzieje. Wszdzie tam, dokd on przybywa, generaowie darz mnie najwyszym zaufaniem, podczas gdy Goringa oceniaj negatywnie. Zakoczy troch patetycznie: Na wojskach ldowych moe pan zawsze polega, panie Speer, stoj one za panem". Nigdy nie zrozumiaem, do czego zmierza Schmundt, czynic t dziwn uwag. Przypuszczaem, e pomiesza wojska ldowe z generaami. Musz jednak zaoy, e rwnie wobec innych osb wygasza podobne opinie, w ciasnym krgu kwatery gwnej nie mogy one nie dotrze do Bormanna. W tym samym czasie, jesieni 1943 roku, Hitler wprawi mnie w zakopotanie, gdy przed rozpoczciem omawiania sytuacji w obecnoci kilku wsppracownikw powita Himmlera i mnie sowami: Wy dwaj rwni rang". Uwaga ta, wyraajca stosunek Hitlera do mnie, nie bardzo podobaa si Himmlerowi ze wzgldu na jego bezsporn pozycj w systemie wadzy. W tych tygodniach rwnie Zeitzler opowiada mi bardzo ukontentowany: Fuhrer jest zadowolony z pana. Powiedzia niedawno, e wie z panem najwiksze nadzieje. Teraz, po Goringu, wzeszo nowe soce" 9. Prosiem Zeitzlera o zachowanie tych uwag dla siebie. Poniewa rwnie inne osoby z tego cile zamknitego krgu przekazyway mi podobne informacje, nie ulegao wtpliwoci, i dowiedzia si o tym i Bormann. Wszechmogcy sekretarz Hitlera musia przyzna, e nie udao mu si latem tego roku nastawi Hitlera przeciwko mnie nastpio wanie co wrcz odwrotnego. Z uwagi na to, e tak pochlebne oceny Hitler zwyk wypowiada bardzo rzadko, Bormann musia powanie liczy si z zagroeniem. Dostrzega w tym due niebezpieczestwo, gdy nie wywodziem si z oddanej mu hierarchii partyjnej. Odtd twierdzi w obecnoci swoich najbliszych wsppracownikw, e jestem nie tylko wrogiem partii, lecz rwnie d do przejcia sukcesji po Hitlerze 10. To przypuszczenie nie byo cakowicie pozbawione podstaw. Rzeczywicie, przypominam sobie, e prowadziem z Milchem kilka rozmw na ten temat. W owym czasie Hitler faktycznie zastanawia si, kogo mgby wytypowa na swego nastpc. Sawa Goringa bya zachwiana, Hess wyczy si sam, Schirach nie liczy si na skutek intryg Bormanna, a Bormann, Himmler i Goebbels nie odpowiadali artystycznemu typowi", jaki sobie wytworzy Hitler. We mnie odkry pokrewne cechy. Byem dla niego utalentowanym artyst, ktry w krtkim czasie wyrobi sobie w hierarchii politycznej wan pozycj, a w kocu dziki swojej dziaalnoci zbrojeniowej rwnie w dziedzinie wojskowej wykaza szczeglne uzdolnienia. Nie angaowaem si tylko w polityk zagraniczn, czwart domen Hitlera. By moe w jego oczach uchodziem za artystycznego geniusza, ktry z powodzeniem wszed do polityki, a tym samym widzia on we mnie porednio odzwierciedlenie wasnej drogi yciowej. W zaufanym gronie nazywaem Bormanna czowiekiem z

322

sekatorem". Ca bowiem energi, brutalno i przebiego wkada w to, by nikomu nie pozwoli wspi si wyej. Czyni odtd wszystko, aby ograniczy moj wadz. Od padziernika 1943 roku wystpowali przeciwko mnie gauleiterzy, w rok pniej chciaem czasowo zrezygnowa ze swego urzdu. Walka pomidzy Bormannem a mn nie zostaa rozstrzygnita do koca wojny. Hitler cigle podtrzymywa Bormanna, ale te nie pozwoli na mj upadek, okazywa mi wtedy nawet swoj ask, lecz potem znw stawa si wobec mnie arogancki. Bormann nie by w stanie pozbawi mnie osigajcego sukcesy aparatu kierujcego przemysem. By on tak cile zwizany ze mn, e mj upadek oznaczaby jego kres, a tym samym - niebezpieczestwo dla dalszego prowadzenia wojny.
Keitel stwierdzi: Wszyscy jecy wojenni, ujci na wschodzie po 5 lipca 1943 r., maj by wysani do obozu Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu. Tutaj naley ich natychmiast wykorzysta do pracy lub w ramach wymiany z innymi placwkami majcymi odpowiednie zapotrzebowanie odesa do G.B.A. oraz wykorzystywa w kopalniach". Cytat z krzyowego przesuchania prowadzonego przez radzieckiego generaa Ragiskiego. Dok. USA 455. Reakcje Hitlera byy nieobliczalne. Na przykad w czasie desantu w Dieppe, 19 sierpnia 1942 r., onierze kanadyjscy zabili pewn liczb robotnikw Organizacji Todta, zatrudnionych tam przy budowie schronw. Wojska kanadyjskie uznay ich chyba za fukcjonariuszy politycznych, gdy nosili brunatne mundury i opaski ze swastykami. W kwaterze gwnej Hitlera Jodl wzi mnie na stron: Myl, e lepiej bdzie, jeli nic nie powiemy o tym fuhrerowi. W przeciwnym razie zarzdzi represje". Poniewa zapomniaem uprzedzi mego zastpc przy Organizacji Todta, Dorscha, opowiedzia o tym Hitlerowi. Wbrew przypuszczeniu, e zagrozi odwetem, Hitler uwierzy argumentowi Jodla: Chodzio o godne poaowania przeoczenie Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, ktre nie podao przeciwnikowi za porednictwem Szwajcarii, e mundury Organizacji Todta to mundury kombatantw; Jodl przyrzek natychmiast nadrobi to zaniedbanie, Moj jednoczesn propozycj, aby zrezygnowa z opaski ze swastyk, Hitler odrzuci. 2 Mimo trwajcych miesicami przygotowa byo jednak za pno na przeprowadzenie przed zim jeszcze wikszych prac przy budowie umocnie. Dlatego Hitler zarzdzi (protok fuhrera z 8 lipca 1943 r., pkt 14), aby na wschodzie dopiero od wiosny 1944 r. zuywano miesicznie okoo 200 ty. m3 betonu w cigu 6 7 miesicy. Przy budowie Wau Atlantyckiego (protok fuhrera z 13 15 maja 1943 r., pkt 14) zuywano miesicznie 600 ty. m3 betonu. Hitler zgodzi si nawet, by na Wale Atlantyckim zuywano odpowiednio mniejsze iloci". 3 Jeszcze na pocztku padziernika 1943 r. Hitler nic zgadza si, by nieprzerwanie rozbudowywa tyow rubie za lini Dniepru", chocia ju kilka dni wczeniej rzek t przekroczyy wojska radzieckie. Protok fuhrera z 30 wrzenia i l padziernika 1943 r., pkt 27. 4 Jodl opisywa 16 grudnia 1943 r. w swym nie opublikowanym dzienniku ujawnienie tej samowoli: Dorsch zameldowa uycie OT na pozycji nad Bugiem, o ktrej fiihrcr nic nie wie... Fuhrer mwi do ministra Speera i do mnie o defetystycznych nastrojach w sztabie Mansteina, o ktrych zameldowa mu gauleiter Koch". 5 Wskutek wystpujcych wstrzsw ziemi naleao przewidzie szczeglnie mocn konstrukcj, ktra wymagaaby wielkich iloci cennej stali. W dodatku, jak stwierdza Zeitzler na naradach sytuacyjnych, transport materiaw do budowy takiego
1

323

mostu pogarszaby w zwizku z niewystarczajcymi poczeniami kolejowymi na Krymie zaopatrzenie niezbdne do prowadzenia dziaa obronnych. 6 Chodzio o bitw morsk z 31 grudnia 1942 r., podczas ktrej, zdaniem Hitlera, krowniki Lutzow" i Hipper" ucieky przed sabszymi siami angielskimi. Hitler zarzuca marynarce przy tej okazji brak ducha bojowego. 7 Nasze wysiki zmierzajce do racjonalizacji budowy U-bootw przyniosy sukces. Budowa U-boota starego typu trwaa na terenie stoczni jedenacie i p miesica. W wypadku nowego typu dziki wstpnemu montowaniu gotowych elementw skrcono do dwch miesicy czas, w ktrym gotowy do akcji okrt podwodny mg opuci zagroon bombardowaniami stoczni. Wedug danych Ottona Merkera z l marca 1969 r. 8 Mimo dezorientacji przemysu zbrojeniowego, jaka dawaa o sobie zna od zimy 1944 r., udao si, dziki penemu uruchomieniu programu rozbudowy marynarki, od stycznia do marca 1945 r. odda 83 okrty podwodne. Wedug sprawozdania BBSU,. The effects of Strategie Bombing in the Production of German U-Boats, w tym samym okresie zniszczono na terenie stoczni 44 okrty podwodne. Przecitna produkcja miesiczna (cznie ze stratami w stoczniach) wynosia zatem w pierwszym kwartale 1945 r. 42 okrty podwodne. Co prawda ten forsowny program rozbudowy marynarki realizowany by kosztem caoksztatu budowy okrtw, gdy wskanik budowy okrtw nawodnych spad wskutek atakw lotniczych ze 181 w 1943 r. do 166 w roku 1944, a wic o 9 proc. 9 Naleaoby przyj, e Hitler na podstawie dugoletnich dowiadcze wiedzia, jak dziaay takie uwagi i jakie musiay wywoa reakcje. Pozostao dla mnie niejasne, czy potrafi wybiega mylami lak daleko. Czasami wydawa mi si pod tym wzgldem zupenym wariatem lub czowiekiem pogardzajcym ludmi, nie liczcym si ze skutkami swych wypowiedzi; mg rwnie sdzi, e potrafi w kadej chwili to naprawi. 10 Dr G. Klopfer, sekretarz stanu Bormanna, zapewni w owiadczeniu zoonym pod przysig 7 lipca 1947 r.: Bormann stale stwierdza, e Speer jest w istocie przeciwnikiem partii, a nawet dy do tego. aby sta si nastpc Hitlera".

324

Rozdzia 20 BOMBY

Stan upojenia pierwszych miesicy, w jaki wprawiao mnie tworzenie nowego aparatu kierujcego przemysem, sukcesy, wyrazy uznania, min wkrtce; nadszed okres najwikszych trosk i potgujcych si trudnoci. Wynikay one nie tylko z problemw siy roboczej, nierozwizywalnych spraw zaopatrzenia materiaowego i intryg dworskich. Naloty bombowe brytyjskich si lotniczych oraz pierwsze wyrzdzone przez nie szkody w dziedzinie produkcji kazay mi chwilowo zapomnie o Bormannie, Saucklu i Centrali Planowania. W tym wszystkim jednak tkwiy zarazem przesanki wzrostu mojego prestiu. Mimo bowiem powstaych wyrw w produkcji, wytwarzalimy nie mniej, lecz wicej. Naloty przenosiy wojn do naszego kraju. Przeywalimy j bezporednio kadego dnia w poncych i spustoszonych miastach, co pobudzao nas do jak najwikszych wysikw. Pitrzce si trudnoci nie zamay rwnie woli oporu ludnoci; przeciwnie, podczas moich wizyt w zakadach zbrojeniowych i w bezporednich kontaktach z prostymi ludmi odnosiem raczej wraenie, e s oni coraz bardziej zahartowani. By moe dziki temu wyrwnano z nadwyk straty w produkcji, obliczane szacunkowo na 9 procent1. Najbardziej dotkliwie odczuwalimy skutki daleko idcych przedsiwzi obronnych. Na terenie Rzeszy i na zachodnich teatrach dziaa wojennych rozlokowano 10 tysicy dzia cikiej artylerii przeciwlotniczej2; mogyby one by przecie uyte w Zwizku Radzieckim przeciwko czogom albo innym celom naziemnym. Niewtpliwie bez tego drugiego frontu, frontu powietrznego nad ojczyzn, podwoiaby si rwnie, biorc pod uwag zuycie amunicji, sia naszej obrony przeciwpancernej. Ponadto front ten wiza setki tysicy modych onierzy. Jedna trzecia przemysu optycznego pracowaa nad wytwarzaniem przyrzdw celowniczych dla baterii artylerii przeciwlotniczej; prawie poowa produkcji przemysu elektromechanicznego przeznaczona bya na zaspokojenie potrzeb radionamierzania i cznoci obrony przeciwlotniczej. Dlatego te wyposaenie naszych jednostek frontowych w nowoczesny sprzt, mimo wysokiego poziomu niemieckiego przemysu elektrycznego i optycznego, pozostawao daleko w tyle w porwnaniu z armiami zachodnimi3.

325

Pierwsze wyobraenie o trudnociach, jakie czekay nas w roku 1943, uzyskalimy ju w nocy z 30 na 31 maja 1942 roku, kiedy to Anglicy, skoncentrowawszy wszystkie swe siy, dokonali nalotu na Koloni przy uyciu 1046 bombowcw. Przypadek sprawi, e nastpnego ranka po nalocie miaem wraz z Milchem stawi si u Goringa, ktry tym razem rezydowa nie w Karinhallu, lecz na zamku Veldenstein w Szwajcarii Frankoskiej. Zastalimy marszaka w zym nastroju; nie chcia uwierzy w prawdziwo meldunkw o nalocie na Koloni: Niemoliwe, tylu bomb nie mona zrzuci w cigu jednej nocy", pokrzykiwa na swego adiutanta. Prosz mnie poczy z gauleiterem Kolonii". W naszej obecnoci odbywaa si absurdalna rozmowa telefoniczna: Raport waszego komisarza policji stanowi wierutne kamstwo i jest zmylony!" Gaulei-ter usiowa widocznie zaprzecza. Mwi panu jako marszaek Rzeszy, e podane liczby s po prostu za wysokie. Jak pan moe meldowa fuhrerowi takie wymysy!" Na drugim kocu telefonu gauleiter prawdopodobnie obstawa przy swoich danych. W jaki sposb liczy pan bomby zapalajce? To s przecie tylko dane szacunkowe. Powtarzam raz jeszcze, e s one kilkakrotnie zawyone. Wszystko jest nieprawdziwe. Prosz natychmiast sprostowa paskie dane przedstawione fuhrerowi. Albo chce pan powiedzie, e ja kami? Zoyem fuhrerowi swj raport zawierajcy waciwe liczby. To jest wice!" Nastpnie, jak gdyby nic si nie wydarzyo, Goring pokaza nam swj dom, dawn siedzib rodzicw. Jak w okresie najwikszego spokoju poleci przynie plany budowy oraz wyjani nam, co za wspaniaa budowla zamkowa wyprze ten zwyky, zbudowany w stylu bidermajerowskim dom. Ale najpierw zamierza zbudowa bezpieczny schron, przygotowano ju nawet plany. W trzy dni pniej znalazem si w kwaterze gwnej. Panowao tu jeszcze podniecenie spowodowane nalotem lotniczym na Koloni. Poinformowaem Hitlera o znamiennej rozmowie telefonicznej Goringa z gauleiterem Grohe. Zakadaem, oczywicie, e dane Goringa s bardziej wiarygodne ni gauleitera. Hitler jednak mia ju wyrobiony pogld w tej sprawie. Przedstawi Goringowi doniesienia nieprzyjacielskiej prasy, informujce o liczbie uytych samolotw i zrzuconych bomb. Dane te byy jeszcze wysze od tych, ktre poda komisarz policji z Kolonii. Hitler zoci si na stosowan przez Goringa taktyk tuszowania danych; czyni za to odpowiedzialnym sztab dowodzenia lotnictwa. Ale ju nastpnego dnia potraktowa Goringa tak jak zawsze. Do sprawy tej wicej nie powracano. Ju 20 wrzenia 1942 roku zwrciem uwag Hitlera, e gdyby

326

zawiody dostawy czogw z Friedrichshafen oraz produkcja oysk kulkowych w Schweinfurcie, znalelibymy si w nadzwyczaj trudnej sytuacji. W zwizku z tym zarzdzi zwikszenie artylerii przeciwlotniczej w tych dwch miastach. W rzeczywistoci, jak to sobie wczeniej uwiadomiem, ju w roku 1943 mona byoby w duej mierze rozstrzygn losy wojny, gdyby zamiast rozlegych, ale bezsensownych bombardowa terenowych podjto prb wyczenia orodkw produkcji zbrojeniowej. 11 kwietnia 1943 roku zaproponowaem Hitlerowi, aby specjalistom z przemysu powierzy zadanie wyszukania szczeglnie wanych obiektw w radzieckiej gospodarce energetycznej. Cztery tygodnie pniej podjta zostaa prba, jednak nie przez nas, lecz przez lotnictwo brytyjskie, wywarcia decydujcego wpywu na przebieg wojny przez zniszczenie jedynego newralgicznego centrum gospodarki wojennej. Podobnie jak pozbawienie silnika nawet drobnej czci czyni go bezuytecznym, tak przedsiwzita w dniu 17 maja 1943 roku zaledwie przez 19 bombowcw RAF prba zniszczenia zapr wodnych Zagbia Ruhry moga sparaliowa centrum naszego przemysu zbrojeniowego. Meldunek, jaki przekazano mi we wczesnych godzinach rannych, by nadzwyczaj alarmujcy. Zniszczono najwiksz z zapr, Mohnetalsperre. Nie mielimy jeszcze informacji o losie trzech pozostaych zapr. O wicie wyldowalimy na lotnisku Werl, obserwujc uprzednio z gry obraz zniszczenia. Znajdujca si u podna rozbitej tamy elektrownia wodna wraz ze swymi cikimi turbinami zostaa zmieciona z powierzchni. Strumienie wody zalay dolin Ruhry. Cho wygldao to na pozr urzekajco, pocigao za sob grone nastpstwa; pod wod znalazy si elektryczne agregaty stacji pomp doliny Ruhry; zaistniaa groba unieruchomienia przemysu i przerwania zaopatrzenia ludnoci w wod. Raport o sytuacji, jaki wkrtce potem zoyem w kwaterze gwnej, jak stwierdza protok, wywar na Hitlerze gbokie wraenie. Zachowa on te materiay przy sobie"4. Anglikom nie udao si jednak podczas tego nalotu zniszczy pozostaych trzech zapr, ktrych utrata niemal cakowicie pozbawiaby wody Zagbie Ruhry w nadchodzcych letnich miesicach. W najwikszej z nich, Sorpetalsperre, Anglicy zdoali trafi w rodek tamy, ktr ogldaem jeszcze tego dnia. Na szczcie lej bomby znajdowa si troch wyej ni lustro wody. Tylko kilka centymetrw gbiej i wartki strumie zniszczyby usypan z ziemi i kamieni tam5. Tej nocy Anglicy, uywajc niewielu bombowcw, byli bliscy sukcesu; mg on by wikszy od osignitego kiedykolwiek indziej przy pomocy tysicy samolotw. Popenili jeden, do dzi niezrozumiay dla mnie bd: rozproszyli swoje siy, niszczc tej samej nocy oddalon o 70 kilometrw Edertalsperre, cho zapora ta nie miaa nic wsplnego z zaopatrzeniem w wod Zagbia

327

Ruhry6.

Ju w kilka dni po tym nalocie pracowao nad odbudow tamy w rejonie Mohne i Eder 7 tysicy ludzi, ktrych cignem z Wau Atlantyckiego. Jeszcze w por, przed rozpoczciem opadw, 23 wrzenia 1943 roku mona byo zamkn wyrw w tamie na Mohne gbokoci 22 i wysokoci 77 metrw. Dziki temu udao si zmagazynowa opady pnej jesieni i zimy 1943 roku na nastpne lato. W toku prowadzonej przez nas odbudowy lotnictwo brytyjskie zaprzepacio swoj drug szans: kilkoma bombami mogo zburzy widoczne urzdzenia budowlane, a za pomoc niewielu bomb zapalajcych wznieci poar drewnianych rusztowa.

Po tych dowiadczeniach ponownie zastanawiaem si, dlaczego nasze lotnictwo, dysponujc w tym czasie skromniejszymi rodkami, nie dokonywao nalotw na podobne obiekty wroga, co mogoby mie rwnie niszczce skutki. W czternacie dni po nalocie brytyjskim, w kocu maja 1943 roku, ponowiem u Hitlera propozycj z 11 kwietnia, aby powoa sztab roboczy, ktry zajby si okreleniem opacalnych celw przemysowych na terytorium wroga. Jak zwykle w takich wypadkach Hitler okaza si jednak niezdecydowany: Nie widz koniecznoci przekonywania Sztabu Generalnego Luftwaffe o potrzebi udzielania rad przez paskich wsppracownikw z przemysu przy studiowaniu celw nalotw na tereny przemysowe. Ja rwnie wielokrotnie ju zwracaem na to uwag generaa Jeschonnka. Ale prosz pomwi z nim o tym jeszcze raz", zakoczy na wp zrezygnowany. Prawdopodobnie nie chcia si tu wypowiada w sposb rozstrzygajcy. Nie rozumia decydujcego dla wojny znaczenia tego rodzaju akcji. Ju raz w latach 19391941 zaprzepaci bezsprzecznie swoj szans, gdy kierowa naloty lotnicze na miasta Anglii, zamiast skoordynowa je z dziaaniami okrtw podwodnych i atakowa przede wszystkim te porty angielskie, ktre i tak ju przez sam system konwojw byy niekiedy nadmiernie wykorzystywane. Teraz znw nie dostrzega szansy. Rwnie Anglicy kopiowali bezmylnie t niedorzeczno nie liczc ich pojedynczych nalotw na zapory. Mimo sceptycyzmu Hitlera i niemonoci wywierania wpywu na strategi lotnicz, nie zniechciem si. 23 czerwca powoaem komisj ekspertw przemysowych dla omwienia opacalnych obiektw nalotw7. Nasza pierwsza propozycja dotyczya brytyjskiego przemysu wglowego, o ktrego centrach, miejscach rozmieszczenia, zasobach i moliwociach mielimy wyczerpujce informacje z angielskiej literatury fachowej. Jednake projekt ten by spniony o dwa lata: nasze siy nie wystarczay ju do jego realizacji. W tych warunkach nasuwa si inny opacalny cel: radzieckie

328

elektrownie. Jak podpowiadao nam wasne dowiadczenie, nie naleao tam oczekiwa skutecznej obrony przeciwlotniczej. Poza tym gospodarka energetyczna Zwizku Radzieckiego rnia si zasadniczo od krajw zachodnich pod wzgldem strukturalnym. Na Zachodzie, w wyniku stopniowego rozwoju przemysu, powstaway liczne, wzajemnie ze sob powizane elektrownie redniej wielkoci, w Zwizku Radzieckim natomiast budowano w poszczeglnych rejonach, najczciej w obrbie rozlegych kombinatw przemysowych, zakady energetyczne olbrzymich rozmiarw8. Jako przykad mona poda, e pokana cz caego zaopatrzenia w energi Moskwy pochodzia z jednej potnej elektrowni nad grn Wog. Dysponowalimy przecie informacjami, e w stolicy ZSRR skoncentrowano 60 procent niezbdnych detali przemysu optycznego i wyposaenia elektrycznego. Rwnie na Uralu niszczc kilka potnych elektrowni mona byo spowodowa trwae sparaliowanie produkcji stali oraz czogw i amunicji. Celne trafienie w turbiny albo w przewody doprowadzajce wod uwolnioby takie jej masy, e ich niszczca sia byaby wiksza od wielu bomb. A bylimy przecie w stanie uzyska dokadne dane o tych duych radzieckich elektrowniach, gdy czsto byy one budowane przy wspudziale niemieckich zakadw. 26 listopada Goring wyda rozkaz wzmocnienia bombowcami dalekiego zasigu 6 korpusu lotniczego pod dowdztwem generaa porucznika Rudolfa Meistera. W grudniu skoncentrowano jednostki koo Biaegostoku. Kazalimy sporzdzi drewniane modele elektrowni i na nich szkolilimy pilotw. Na pocztku grudnia poinformowaem o tym Hitlera9, Milch natomiast zainteresowa naszymi planami zaprzyjanionego z nim szefa Sztabu Generalnego Luftwaffe, Gunthera Kortena. 4 lutego pisaem do niego, e jeszcze i dzisiaj istniej dobre perspektywy wojny powietrznej przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu... Mam nadziej, e skutki tych nalotw (chodzio tu o naloty na elektrownie w rejonie Moskwa, grna Woga) bd miay istotny wpyw na obnienie siy bojowej Zwizku Radzieckiego". Sukces zalea jak zwykle w takich przedsiwziciach od czynnikw przypadkowych. Nie sdziem, e przynisby istotne rozstrzygnicie. Ale mimo to spodziewaem si, o czym pisaem do Kortena, osabienia siy ofensywnej przeciwnika, ktr dopiero w cigu kilku miesicy mogyby wyrwna amerykaskie dostawy. Znw spnilimy si o dwa lata. Radziecka ofensywa zimowa zmusia nasze oddziay do odwrotu. Sytuacja staa si krytyczna. Jak to czsto bywao w momentach kryzysu, Hitler, kierujc si wyjtkow krtkowzrocznoci, owiadczy mi pod koniec lutego, e nakaza korpusowi Meistera niszczenie linii kolejowych, aby w ten sposb sparaliowa zaopatrzenie Rosjan. Na nic zday si wszystkie moje zastrzeenia, e ziemia w Zwizku Radzieckim jest silnie zamarznita, e

329

bomby mog wyrzdzi tylko powierzchowne szkody, a jednoczenie, jak to wynikao z naszych dowiadcze, bardziej wraliwe niemieckie linie kolejowe udawao si naprawi w cigu krtkiego czasu: wszystko to nadaremnie. Korpus Meistera zosta wprowadzony do bezsensownej akcji, nie mogc, rzec jasna, przeszkodzi operacyjnym dziaaniom Rosjan. Dalsze zainteresowanie Hitlera strategi wybranych punktw znikno z porzdku dnia wobec jego gupawych zamiarw odwetowych przeciwko Anglii. Z chwil rozbicia korpusu Meistera dysponowalimy jeszcze wystarczajc liczb bombowcw do realizacji tych planw. Hitler jednak snu nierealne nadzieje, e kilka zmasowanych nalotw na Londyn moe skoni Anglikw do zrezygnowania z ofensywnej wojny powietrznej przeciwko Niemcom. I wanie z tego powodu da on jeszcze w roku 1943 udoskonalenia produkcji nowych cikich bombowcw. To, e na wschodzie mogy si znajdowa o wiele bardziej opacalne cele, nie robio na nim adnego wraenia nawet wwczas, gdy od czasu do czasu, jeszcze latem 1944 roku, zgadza si z moj argumentacj10. Zarwno on, jak i nasz Sztab Generalny Luftwaffe nie byli zdolni do prowadzenia wojny powietrznej zgodnie z wymaganiami technologicznymi, uparcie tkwic w przestarzaych koncepcjach wojskowych; podobnie jak strona przeciwna. Kiedy staraem si wskaza Hitlerowi i Sztabowi Generalnemu Luftwaffe opacalne cele, zachodni przeciwnicy przeprowadzili w cigu omiu dni od 25 lipca do 2 sierpnia pi duych nalotw na jedno tylko miasto Hamburg11. Cho akcja ta bya sprzeczna z wszelkimi zasadami taktyki, doprowadzia jednak do katastrofalnych nastpstw. Ju pierwsze naloty spowodoway uszkodzenie przewodw wodocigowych, stra poarna nie bya wic w stanie gasi ognia podczas nastpnych bombardowa, powstaway olbrzymie poary, ogie rozprzestrzenia si, zaczyna pon asfalt, ludzie dusili si w piwnicach albo ginli na ulicach. Serie nalotw mona byo porwna z katastrof trzsienia ziemi. Gauleiter Kaufmann ponawia dalekopisem prob, aby Hitler zoy wizyt w miecie. Gdy okazao si to daremne, zaproponowa, by przynajmniej przyj delegacj kilku zasuonych druyn ratowniczych. Ale i na to Hitler nie wyrazi zgody. W Hamburgu po raz pierwszy nastpio to, co Goring i Hitler zamierzali uczyni w Londynie w 1940 roku. Podczas kolacji w Kancelarii Rzeszy Hitler, upojony wtedy wizj wzrastajcych zniszcze, mwi: Czy widzia pan kiedy plan Londynu? Jest on tak ciasno zabudowany, e wystarczyoby tylko jedno ognisko poaru, by zniszczy cae miasto, podobnie jak to miao ju raz miejsce przed ponad dwustu laty. Zrzucajc olbrzymi ilo naszych nowych bomb zapalajcych, Goring zamierza wznieci poary w rnych dzielnicach Londynu. Wszdzie poary. Tysice. Nastpnie zcz si one, tworzc jedno potne morze ognia. Goring reprezentuje w tej dziedzinie

330

jedynie suszn myl. Nie nadaj si tu bomby burzce, ale przy pomocy bomb zapalajcych mona cakowicie zniszczy Londyn! Na co przyda si im wwczas stra poarna, gdy to si ju raz zacznie?" Hamburg sta si dla mnie gonym sygnaem alarmowym. Na posiedzeniu Centrali Planowania, ktre odbyo si 29 lipca po poudniu, udowadniaem: Jeli naloty lotnicze bd dokonywane nadal w obecnych rozmiarach, po dwunastu tygodniach pozbdziemy si wielu problemw, nad ktrymi jeszcze teraz dyskutujemy. Wtedy stosunkowo szybko wszystko bdzie si zblia do koca!... Wtedy bdziemy mogli odby kocowe posiedzenie Centrali Planowania". Po trzech dniach zakomunikowaem Hitlerowi, e nasze zbrojenia niebawem zaami si, i wyjaniem mu jednoczenie, e seria tego rodzaju nalotw, rozszerzona na sze dalszych duych miast, musi doprowadzi przemys zbrojeniowy Niemiec do upadku 12 . Sucha mojego owiadczenia bez widocznego zainteresowania, potem powiedzia krtko: Doprowadzi pan to przecie znw do porzdku". Hitler mia rzeczywicie racj. Doprowadzilimy to znw do porzdku, ale nie w wyniku dziaalnoci naszego centralnego aparatu, ktry w najlepszym razie mg wydawa tylko oglne zarzdzenia, lecz dziki ofiarnemu wysikowi ludzi zaangaowanych bezporednio, przede wszystkim samych robotnikw. Na szczcie seria nalotw w takich rozmiarach jak na Hamburg nie powtrzya si w innych miastach. Przeciwnik da nam znowu moliwo dostosowania naszych dowiadcze do jego metod dziaania. Nastpne uderzenie miao na nas spa 17 sierpnia 1943 roku, zaledwie w czternacie dni po Hamburgu. Do swego pierwszego nalotu strategicznego wystartowaa amerykaska flota powietrzna. Skierowano j na Schweinfurt, gdzie znajdoway si due zakady przemysu oysk kulkowych, ktre bezsprzecznie stanowiy wskie gardo w realizacji naszych wysikw, zmierzajcych do zwikszenia produkcji zbrojeniowej. Ju podczas tego pierwszego nalotu przeciwnik popeni zasadniczy bd: zamiast skoncentrowa si na produkcji finalnej oysk kulkowych, t znaczn si 376 latajcych fortec podzielono; 146 samolotw zaatakowao jednoczenie wprawdzie skutecznie, ale w konsekwencji nie miao to wikszego znaczenia zakad montaowy przemysu lotniczego w Regensburgu. Jeszcze bardziej znamienne byo to, e w tym samym czasie lotnictwo brytyjskie kontynuowao chaotyczne naloty na inne miasta. W konsekwencji tego nalotu spada o 38 procent produkcja niezwykle wanych dla przemysu zbrojeniowego rodzajw oysk kulkowych o rednicy od 63 do 240 milimetrw 13. Mimo zagroenia Schweinfurtu tam wanie bylimy zmuszeni uruchomi znw najwiksz cz produkcji oysk kulkowych, gdy przeniesienie jej w inne

331

miejsce przerwaoby cakowicie proces produkcyjny na trzy do czterech miesicy. Poza tym cika sytuacja, w jakiej si znalelimy, uniemoliwia rwnie przeniesienie fabryki oysk kulkowych z BerlinErkner, Cannstatt albo Steyr, mimo e nieprzyjaciel zna zapewne ich pooenie. W czerwcu 1946 roku Sztab Generalny RAF zada mi pytanie, jakie skutki mogyby przynie naloty na przemys oysk kulkowych. Odpowiedziaem: Po dwch miesicach produkcja zbrojeniowa znacznie by osaba, a po okoo czterech cakowicie stana, gdyby: 1. w tym samym czasie zaatakowano wszystkie fabryki oysk kulkowych (Schweinfurt, Steyr, Erkner, Cannstatt, we Francji i Woszech); 2. naloty te byy powtarzane bez wzgldu na rezultaty trzy do czterech razy, co czternacie dni; 3. co osiem tygodni przeprowadzano dwa bezporednio po sobie nastpujce naloty na odbudowujce si zakady i trwaoby to sze miesicy14. Po tym pierwszym uderzeniu moglimy unikn najwikszych trudnoci tylko dlatego, e wykorzystywalimy oyska uywane przez Wehrmacht do przeprowadzania napraw. Ponadto korzystalimy z zapasw znajdujcych si w tak zwanej produkcji w toku. Pod koniec cyklu produkcyjnego wynosi on 68 tygodni transportowano t skp produkcj, nierzadko w plecakach, bezporednio z fabryk do zakadw montaowych. Zaniepokojeni, stawialimy sobie wwczas pytanie, czy nieprzyjaciel nie zastosowa takiej strategii lotniczej, w myl ktrej, dokonujc systematycznie zniszcze nie wicej jak piciu, szeciu stosunkowo niewielkich obiektw, moe unieruchomi tysice zakadw zbrojeniowych. Tymczasem drugie uderzenie nastpio dopiero w dwa miesice pniej. 14 padziernika 1943 roku omawialimy wanie z Hitlerem w kwaterze gwnej w Ktrzynie problemy zbrojeniowe, kiedy nagle przerwa nam Schaub: Marszaek Rzeszy chciaby z panem pilnie rozmawia. Tym razem ma on przyjemn wiadomo". Jak poinformowa nas Hitler, kolejny nalot na Schweinfurt zakoczy si naszym duym sukcesem 15. W okolicy miao by strconych wiele amerykaskich bombowcw. Ogarn mnie jednak niepokj i poprosiem Hitlera o odoenie posiedzenia, gdy chciaem osobicie zatelefonowa do Schweinfurtu. Niestety, czno nie funkcjonowaa i nie mona byo skontaktowa si z adn fabryk. W kocu udao mi si, przy pomocy policji, rozmawia z mistrzem jednej z fabryk oysk kulkowych. Powiadomi mnie, e wszystkie zakady doznay wielkich zniszcze, w halach fabrycznych rozprzestrzenia si gwatownie poar, szacunkowe straty s znacznie wiksze ni podczas pierwszego nalotu. Tym razem stracilimy 67 procent produkcji oysk kulkowych (63 do 240 mm rednicy).

332

Pierwszym przedsiwziciem po tym nalocie byo mianowanie jednego z moich najbardziej energicznych wsppracownikw, generalnego dyrektora Kesslera, specjalnym penomocnikiem do spraw produkcji oysk kulkowych. Rezerwy bowiem wyczerpay si, a podjte starania o uzyskanie oysk kulkowych w Szwecji i Szwajcarii zostay uwieczone tylko niewielkim sukcesem. W kadym razie udao si unikn katastrofy dziki temu, e stosowalimy wszdzie, gdzie tylko byo to moliwe, oyska lizgowe zamiast kulkowych16. Nie bez znaczenia byo rwnie i to, e przeciwnik znw zaprzesta od tej chwili, ku naszemu zdumieniu, nalotw na przemys oysk kulkowych 17. Wprawdzie 23 grudnia uszkodzono, i to powanie, fabryk w Erkner, nie wiedzielimy jednak, czy by to cel zamierzony, gdy naloty rozproszone byy po caym obszarze Berlina. Sytuacja zmienia si dopiero w lutym 1944 roku. W cigu czterech dni dwukrotnie przeprowadzono cikie naloty na Schweinfurt, Steyr i Cannstatt, nastpnie na Erkner, Schweinfurt i znw Steyr. Ju po szeciu tygodniach nasza produkcja (oysk o rednicy 63 mm) spada do 29 procent18. W pocztkach kwietnia naloty na zakady przemysu oysk kulkowych niespodziewanie ustay. Ta niekonsekwencja znw wytrcia aliantom sukces z rki. Gdyby naloty z marca i kwietnia kontynuowali rwnie konsekwentnie, znalelibymy si niebawem u kresu moliwoci produkcyjnych 19. A tak nie wypad z produkcji na skutek braku oysk kulkowych ani jeden czog, samolot czy inny sprzt bojowy, mimo wzrostu produkcji zbrojeniowej od lipca 1943 do kwietnia 1944 roku o 17 procent. W kadym razie sprawdzaa si tutaj teza Hitlera, e to, co niemoliwe, moe sta si moliwe, e wszelkie prognozy i obawy byy zbyt pesymistyczne. Dopiero po wojnie dowiedziaem si, co spowodowao w brak konsekwencji u nieprzyjaciela: sztaby lotnicze zakaday, i w autokratycznym pastwie Hitlera przenosi si z zagroonych miast najwaniejsz produkcj niezwocznie i energicznie. 20 grudnia 1943 roku Harris sdzi, e w tym stadium wojny Niemcy ju dawno podjy wszelkie moliwe wysiki, by rozproszy tak newralgiczn produkcj jak oyska kulkowe". Przecenia on, jak wida, i to bardzo, skuteczno tego na zewntrz rzekomo zwartego systemu autokratycznego. Ju 19 grudnia 1942 roku, a wic na osiem miesicy przed pierwszym nalotem na Schweinfurt, wydaem wszake zarzdzenie, w ktrym poleciem przemysowi zbrojeniowemu: Z uwagi na potgujce si nieprzyjacielskie naloty lotnicze naley poczyni niezwocznie przygotowania do przeniesienia wanej dla gospodarki i zbroje produkcji". Ale napotkao to ze wszystkich stron opory. Gauleiterzy sprzeciwiali si organizowaniu nowych zakadw w ich okrgach, gdy

333

obawiali si zakcenia panujcej w miejscowociach prawie pokojowej atmosfery. Z kolei osoby odpowiedzialne za moj najwaniejsz produkcj chciay unikn politycznych zadranie z wadzami partyjnymi. W rezultacie prawie nic si nie dziao. Po drugim cikim nalocie na Schweinfurt, 14 padziernika 1943 roku, cz przeznaczonych do odbudowy zakadw postanowiono znw rozrzuci do okolicznych wsi, natomiast dalsze zlokalizowa w maych, jeszcze nie zagroonych miastach na wschodzie Niemiec20. Ta polityka rozpraszania" miaa zabezpieczy nasze potrzeby na przyszo. Projekt spotka si nieoczekiwanie z duymi oporami, i to ze wszystkich stron. Wystarczy powiedzie, e ju w styczniu 1944 roku postanowiono przenie fabryki oysk kulkowych do podziemnych pomieszcze, a jeszcze w sierpniu tego roku mj penomocnik skary si, e napotyka trudnoci w realizacji planu budowy zakadw niezbdnych do przeniesienia produkcji oysk kulkowych"21. Zamiast sparaliowa produkcj oyk kulkowych, o odpowiednich rednicach, Royal Air Force rozpocza ofensyw powietrzn na Berlin. 22 listopada 1943 roku, podczas posiedzenia w moim gabinecie, ogoszono okoo godziny 19.30 alarm: meldowano o zblianiu si do Berlina licznej floty bombowcw. W chwili gdy samoloty nadleciay nad Poczdam, przerwaem posiedzenie, by pojecha do stojcej w pobliu wiey do kierowania ogniem artylerii przeciwlotniczej, z ktrej, jak to czsto czyniem, chciaem obserwowa nalot. Ledwo jednak znalazem si na grze, musiaem zaraz szuka schronienia wewntrz wiey. Wybuchy byy tak potne, e jej mocna konstrukcja a si zachwiaa. Wraz ze mn biegli w d stoczeni onierze artylerii przeciwlotniczej; sia podmuchu rzucaa ich na ciany, odnosili obraenia. Przez dwadziecia minut wybuchay bomby jedna po drugiej. Z gry mona byo dostrzec stoczonych w gstym pyle ludzi, na ktrych sypay si odpryski z betonowych cian. Z chwil ustania nalotw odwayem si znw wyj na szczyt wiey ssiadujce z ni moje ministerstwo przedstawiao jedno olbrzymie ognisko poaru. Natychmiast tam pojechaem. Kilka sekretarek w stalowych hemach prbowao ratowa akta, podczas gdy w pobliu detonoway pojedyncze bomby z opnionym zaponem. W miejscu mojego gabinetu znajdowa si gboki lej. Z uwagi na szybko rozprzestrzeniajcy si ogie nie mona ju byo nic uratowa; ale w bezporednim ssiedztwie znajdowa si omiopitrowy gmach zarzdu uzbrojenia wojsk ldowych, istniao niebezpieczestwo przeniesienia si tam ognia. Po nalocie zdenerwowani i zaniepokojeni wtargnlimy do tego budynku, chcc przynajmniej ratowa drogocenne specjalne aparaty telefoniczne. Wyrywalimy je wraz z poczeniami i skadalimy w bezpiecznym miejscu w piwnicy. Nastpnego ranka odwiedzi mnie szef zarzdu

334

uzbrojenia wojsk ldowych, genera Leeb. Umiechajc si, zakomunikowa mi: Poar mojego budynku mona byo ugasi jeszcze wczesnym rankiem, ale niestety, nic nie moglimy uczyni. Kto powyrywa ze cian dzisiaj w nocy wszystkie aparaty telefoniczne". Gdy przebywajcy w swej posiadoci Karinhall Goring dowiedzia si o mojej nocnej wizycie w wiey, wyda jej dowdcy rozkaz, aby mnie tam wicej nie wpuszcza, ale oficerowie nabrali ju do mnie zaufania, a ono dziaao skuteczniej ni rozkaz Goringa. Dlatego te nie napotykaem nadal przeszkd, kiedy si tam zjawiaem. Obserwowanie z wiey nalotw na Berlin dawao niezapomniany obraz; trzeba byo cigle przypomina sobie okrutn rzeczywisto, aby nie da si zafascynowa tym widokiem: iluminacja owietlajcych bomb na spadochronach, nazywanych przez berliczykw choinkami", byski wybuchw mieszajce si z obokami ognia, niezliczone reflektory rzucajce snopy wiata w gr, niezapomniane wraenie, gdy samolot zosta przechwycony i prbowa umkn ze strumieni wiata, oraz trwajca sekundy eksplozja ognia, gdy zosta trafiony: apokalipsa ta tworzya wspaniae widowisko. Skoro tylko samoloty odleciay, udawaem si samochodem do dotknitych nalotem dzielnic miasta, gdzie znajdoway si wane zakady. Jechalimy przez zniszczone, zasypane gruzem ulice, domy pony, pozbawieni dachu nad gow ludzie siedzieli lub stali na rumowiskach, uratowane meble oraz dobytek leay tu i wdzie na chodnikach. W obokach gryzcego dymu, sadzy i ognia panowaa ponura atmosfera. Ludzie wykazywali nierzadko dziwn, histeryczn wesoo, jak mona zaobserwowa w obliczu katastrofy. Nad miastem zawisa, wysoka chyba na 6 tysicy metrw, chmura ognia. Nawet podczas jasnego dnia ta makabryczna scena wygldaa jak noc. Kilkakrotnie prbowaem podzieli si z Hitlerem swoimi wraeniami z tych obserwacji. Za kadym razem przerywa mi, zanim jeszcze zaczem: A poza tym, Speer, ile czogw moe pan dostarczy w nastpnym miesicu?" Cztery dni po zniszczeniu gmachu mojego ministerstwa, 26 listopada 1943 roku, kolejny duy nalot na Berlin spowodowa wybuch gronego poaru w najwaniejszym zakadzie produkujcym czogi w Allkett. Mj wsppracownik Saur wpad na pomys skorzystania z czynnego jeszcze bezporedniego poczenia z kwater gwn, aby stamtd urzd pocztowy w Berlinie by zniszczony powiadomi stra ogniow. Dziki temu rwnie Hitler dowiedzia si o poarze. Nie zasigajc dodatkowych informacji, rozkaza, aby natychmiast skierowa do gaszenia ognia w poncym zakadzie wszystkie jednostki stray poarnej, nawet stacjonujce daleko od Berlina. Przybywszy do Allkett, zastaem wiksz cz hali fabrycznej wprawdzie spalon, ale berliska stra poarna ugasia ju ogie. Zgodnie z rozkazem Hitlera meldowali si u mnie w krtkich odstpach

335

czasu komendanci wci nadcigajcych jednostek stray ogniowej z odlegych miast, midzy innymi z Brandenburga, Oranienburga oraz Poczdamu. Poniewa otrzymali rozkaz bezporednio od Hitlera, nie mogem wyda im polecenia, aby swe jednostki skierowali do gaszenia innych ognisk poaru. W rezultacie wczesnym rankiem na wielu ulicach, nawet w duym promieniu od fabryki, stay bezczynnie oddziay straackie, podczas gdy w innych dzielnicach miasta poary rozprzestrzeniay si bez przeszkd. Chcc umoliwi swoim wsppracownikom blisze poznanie kopotw i trosk zwizanych z uzbrojeniem lotnictwa, zorganizowaem wsplnie z Milchem we wrzeniu 1943 roku narad w lotniczym centrum dowiadczalnym w Rechlinie nad jeziorem Muritz. Milch i jego specjalici referowali midzy innymi sprawy zwizane z przysz produkcj nieprzyjacielskich samolotw. Za pomoc graficznych wykresw prezentowano poszczeglne typy, a przede wszystkim porwnywano produkcj amerykask z nasz. Z ogromnym niepokojem przyjmowalimy podawane liczby, dotyczce przyszej zwielokrotnionej produkcji czteromotorowych bombowcw dziennych. To, czego dotychczas dowiadczylimy, w wietle tych danych byo dopiero prologiem. Nasuwao si automatycznie pytanie, w jakim stopniu znaj te liczby Hitler i Goring. Milch, nie ukrywajc rozgoryczenia, wyjania mi, e od miesicy na prno podejmuje starania, aby umoliwiono jego ekspertom od uzbrojenia przeciwnika zreferowanie tych spraw Gringowi. Nie chcia nawet sysze o tym. Hitler powiedzia mu, e wszystko to jest tylko propagand, a on przyj to za dobr monet. Rwnie i mnie si nie udawao, ilekro prbowaem zwrci uwag Hitlera na te wskaniki produkcyjne: ,,Niech pan nie daje sobie niczego wmwi! Wszystkie meldunki wprowadzaj tylko w bd. Ci defetyci z Ministerstwa Lotnictwa nabieraj si na to". Czynic takie uwagi, ju zim 1942 roku Hitler nie przyjmowa adnych ostrzee. Postpowa tak rwnie teraz, kiedy rzeczywicie nasze miasta, jedno po drugim, rozsypyway si w gruzy. W tym samym czasie byem wiadkiem draliwej sprzeczki midzy Goringiem a dowdc lotnictwa myliwskiego, Gallandem. Galland zameldowa tego dnia Hitlerowi, e nad Akwizgranem zestrzelono kilka myliwcw towarzyszcych amerykaskim eskadrom bombowcw. Uzupeni to uwag, jakie, jego zdaniem, moe nam grozi niebezpieczestwo, gdyby amerykaskim myliwcom udao si w krtkim czasie, przez zwikszenie zaopatrzenia w paliwo, zapewni eskadrom bombowcw oson jeszcze dalej w gb Niemiec. Obawy te Hitler przekaza Goringowi. Zamierza on wanie wsi do swego specjalnego pocigu udajcego si do Puszczy Rominckiej, kiedy nadszed Galland, aby si poegna. Goring ofukn go: Co panu

336

strzelio do gowy mwi fuhrerowi, e amerykaskie myliwce dotary a nad teren Rzeszy?" Zachowujc cakowity spokj, Galland odpowiedzia: Panie marszaku, wkrtce bd one lata jeszcze dalej". Goring stawa si coraz bardziej zirytowany: To przecie nonsens, Galland. Skd u pana takie fantazje? To jest zwyke oszustwo!" Galland potrzsn gow: To s fakty, panie marszaku!" Sta w swobodnej postawie, czapk mia przesunit nieco na bok, w ustach dugie cygaro. Amerykaskie myliwce zestrzelono w okolicy Akwizgranu. Nie ma co do tego adnych wtpliwoci!" Goring uparcie obstawa przy swoim: To jest po prostu nieprawda, Galland. Niemoliwe!" Galland zareagowa z odcieniem szyderstwa: Moe pan kaza sprawdzi, panie marszaku, czy amerykaskie myliwce le w pobliu Akwizgranu". Goring usiowa si opamita: A wic, Galland, niech pan pozwoli sobie co powiedzie. Ja sam jestem dowiadczonym lotnikiem myliwskim. Wiem, co jest moliwe. Ale rwnie czego nie mona dokona. Niech si pan przyzna pan si pomyli!" Zamiast odpowiedzi Galland zaprzeczy tylko ruchem gowy. W kocu Goring stwierdzi: Pozostaje jedynie taka moliwo, e zostali oni strceni o wiele dalej na zachd. Sdz, e jeeli w momencie zestrzelenia znajdowali si bardzo wysoko, mogli lotem lizgowym polecie jeszcze dalej". Galland ani drgn. Na wschd, panie marszaku? Gdybym ja zosta trafiony..." Goring stara si stanowczo zakoczy rozmow: A wic, panie Galland, owiadczam panu oficjalnie, e amerykaskie myliwce nie doleciay do Akwizgranu". Genera prbowa jeszcze ostatniego argumentu: Ale, panie marszaku, one tam jednak byy!" Teraz ju Goring straci zimn krew: Daj panu rozkaz subowy, e ich tam nie byo! Zrozumia pan? Amerykaskie myliwce nie byy tam! Zrozumiano? Poinformuj o tym fiihrera". Goring po prostu zostawi Gallanda samego. Ju odchodzc odwrci si, jeszcze raz groc: Daj panu rozkaz!" Genera odpowiedzia z charakterystycznym umieszkiem: Tak jest, panie marszaku Rzeszy!" W gruncie rzeczy Goring nie patrzy lepo na rzeczywisto. Syszaem od niego niekiedy trafne spostrzeenia na temat oceny sytuacji. Dziaa raczej jak bankrut, ktry do ostatniego momentu oszukujc innych, chce oszukiwa rwnie siebie. Aroganckie traktowanie ludzi, bezczelno wobec otoczenia doprowadziy ju do mierci w 1941 roku pierwszego asa lotniczego, synnego pilota myliwskiego Ernsta Udeta. 19 sierpnia 1943 roku znaleziono martwego w swym gabinecie innego z najbliszych wsppracownikw Goringa, generaa pukownika Jeschonnka, ktry z gr od czterech lat by szefem Sztabu Generalnego Luftwaffe. On rwnie popeni samobjstwo. Na stole znajdowaa si, jak informowa mnie Milch, notatka, e Gring nie moe bra udziau w jego pogrzebie. Mimo to marszaek Rzeszy uczestniczy w tej aobnej uroczystoci i zoy

337

wieniec w imieniu Hitlera. Uznawaem zawsze tak postaw, ktra za punkt wyjcia braa faktyczny stan rzeczy, a nie poddawaa si urojeniom. Zastanawiajc si jednak nad swoim yciem, a do lat spdzonych w wizieniu, musz stwierdzi, e w adnym okresie nie byem wolny od uroje. W narodowosocjalistycznym reimie zbyt czsto nie liczono si z rzeczywistoci. Jeeli jednak dzieje si to w normalnych warunkach, moe temu przeciwdziaa otoczenie: kpin, krytyk, brakiem zaufania; w Trzeciej Rzeszy moliwoci takiej korektury nie istniay, zwaszcza gdy si naleao do grnej warstwy. Przeciwnie, podobnie jak w gabinecie lustrzanym, kade samooszukastwo zwielokrotniao si w cigle potwierdzanym obrazie fantastycznego wiata uroje, ktry nie mia ju nic wsplnego z ponur rzeczywistoci. W lustrach tych mogem dostrzec zawsze tylko swoj twarz, aden obcy widok nie mci tej jednostajnoci setek wci tych samych moich twarzy. Ucieczka od realnego wiata przybieraa rne rozmiary. Niewtpliwie Goebbels tkwi gbiej w rzeczywistoci anieli Goring czy Ley. Ale te rnice zacieraj si, jeli sobie uwiadomimy dystans, jaki nas wszystkich marzycieli i tak zwanych realistw dzieli od tego, co si naprawd dziao.
1

United States Strategie Bombing Survey szacuje straty z 1943 r. na 9 proc. (Area Studies Division Report Table P i Q, s. 18). W przypadku produkcji czogw rednich, wynoszcej w 1943 r. 11 900 szt., odpowiadaoby to stracie okoo 1100 czogw. 2 Nasze 88-milimetrowe dziao przeciwlotnicze z precyzyjnym przyrzdem celowniczym wanie w Zwizku Radzieckim stao si najskuteczniejszym i budzcym postrach dziaem przeciwpancernym. Od 1941 do 1943 r. wyprodukowano 11 957 cikich dzia przeciwlotniczych (kaliber 88128 mm), ktrych wikszo musiaa by jednak uyta w Niemczech lub na tyach do zwalczania samolotw. Z cikich dzia przeciwpancernych (kaliber ponad 75 mm) dostarczono od 1941 do 1943 r. 12006 szt., z tego jednak tylko 1155 kalibru 88 mm. 14 min sztuk amunicji przeciwlotniczej (88 mm i wikszej) uyto w 1943 r. jako amunicji przeciwpancernej; udao si dostarczy jej tylko 12900 ty. sztuk. 3 W ten sposb powstay dotkliwe braki urzdze cznoci w wojskach ldowych; brakowao na przykad plecakowych urzdze nadawczo-odbiorczych dla piechoty, przyrzdw namiaru dwiku dla artylerii. Trzeba byo czciowo zaniecha take dalszego doskonalenia tego rodzaju sprztu na korzy obrony przeciwlotniczej. 4 Protok fuhrera z 30 maja 1943 r., pkt 16. Kazalimy sprowadzi niezwocznie ze wszystkich czci Niemiec fachowcw, ktrzy zajli si suszeniem uzwoje elektrycznych, a ponadto zarekwirowali wszystkie silniki podobnego typu w innych fabrykach, bez wzgldu na straty w produkcji. Dziki temu udao si w cigu kilku tygodni ponownie zapewni przemysowi Ruhry zaopatrzenie w niezbdn wod. 5 Przy zaporze na rzece Mohne zapasy wody wynosiy 134 min m3, przy zaporze na rzece Sorpe 71 min m3. Po zniszczeniu zapory na Sorpe dwie pozostae zapory na Ruhrze daway tylko 33 min m3, czyli 16 proc. niezbdnej iloci wody. Nie wystarczyoby to nawet do utrzymania prowizorycznej pracy zakadw Ruhry. Wedug informacji dr. in. Waltera Rohlanda (w ostatnich latach wojny by on kierownikiem sztabu przemysowego Ruhry) z 27 lutego 1969 r. przy cakowitym wyczeniu zapr na Ruhrze produkcja w Zagbiu Ruhry spadaby o 65 proc. z powodu braku wody do chodzenia koksowni oraz wielkich

338

piecw. W rzeczywistoci, na skutek chwilowego unieruchomienia stacji pomp, znacznie zmniejszya si produkcja gazu w wyniku przerwania pracy koksowni. Wielcy odbiorcy mogli dostawa tylko 5060 proc. zapotrzebowania. Kronika, 19 maja 1943 r. 6 Wedug Ch. Webstera i N. Franklanda ( The Strategie Air Offensive against Germany, t. 2) ju pitemu samolotowi udao si zniszczy zapor na rzece Mohne. Nastpne ataki kierowano przeciw zaporze na rzece Eder, ktra suya gwnie do wyrwnywania w miesicach letnich stanu wd w Wezerze i Kanale rdldowym w celu zapewnienia eglugi. Dopiero po zniszczeniu zapory na rzece Eder dwa samoloty zaatakoway zapor na Sorpe. Marszaek lotnictwa Bottomley zaproponowa tymczasem 5 kwietnia 1943 r., aby najpierw zaatakowa zapory na rzekach Mhne i Sorpe, a potem na Eder. Uwaano jednak, e specjalnie do tego celu skonstruowane bomby nie nadaj si do zniszczenia wau ziemnego zapory na Sorpe. 7 Kronika, 23 czerwca 1943 r.: Czciowo suszny wybr celw dokonany przez lotnikw angielskich skoni ministra do ingerencji w sprawy wyboru celw Luftwaffe. Dotychczas, wedug wypowiedzi kompetentnych oficerw, Sztab Generalny Luftwaffe niedostatecznie uwzgldnia aspekty potrzeb przemysu zbrojeniowego. Minister utworzy komisj, do ktrej nale dr Rohland (ekspert przemysu stalowniczego), dyrektor generalny Pleiger (odpowiedzialny za przemys wglowy) oraz genera Waeger (szef urzdu zbroje), i powierzy kierownictwo dr. Carlowi (z przemysu energetycznego), ktry w zwizku z tym zosta wyreklamowany z wojsk ldowych". 28 czerwca zakomunikowaem Hitlerowi o utworzeniu tej komisji. Protok fuhrera, pkt 6. 8 Tak na przykad przemys w okrgu naddnieprzaskim uzaleniony by od jedynej wielkiej siowni. Wedug informacji dr. in. Richarda Fischera, penomocnika do spraw zaopatrzenia w energi, z 12 lutego 1969 r., przy zmniejszeniu zaopatrzenia w prd o 70 proc. przemys zostaje w znacznym stopniu sparaliowany, poniewa reszta konieczna jest do zaspokojenia potrzeb codziennego ycia. Odlego od Smoleska wwczas stacjonowali tu jeszcze Niemcy do siowni pod Moskw wynosia 600700 km, do Uralu 1800 km. 9 Protok fuhrera z 6/7 grudnia 1943 r., pkt 22: Fuhrerowi zrelacjonowano opracowan przez dr. Carla propozycj w sprawie przewidywanej akcji w ZSRR oraz przekazano do wgldu szczegowe dokumenty. Fuhrer ponownie wskazuje na suszno mojej propozycji, stwierdzajc, e sens ma tylko akcja zaskakujca i e podzia na trzy pojedyncze akcje proponowany przez Luftwaffe wydaje mu si niewaciwy". 10 Por. Kronika, poowa czerwca 1944 r.: Systematyczno, zjak nieprzyjaciel atakuje poszczeglne gazie przemysu zbrojeniowego, datuje si od niedawna. Znajomo sabych miejsc we wasnym organizmie zbroje skonia ministra do przebadania gospodarki radzieckiej. Tam rwnie znaleziono cele, ktrych zniszczenie sparaliuje znaczn cz zbroje. Od roku minister prbuje skoni Luftwaffe, aby uczynia co, nawet jeli trzeba da akcji bez powrotu". Protok fuhrera z 19 czerwca 1944 r., pkt 37: Fuhrer uwaa zniszczenie siowni na Uralu i w rejonach grnej Wogi za rozstrzygajce o losach wojny. Nie wierzy jednak, e na czas bdziemy mieli dostateczn ilo samolotw bojowych i o odpowiednim zasigu". 24 czerwca 1944 r. poprosiem Himmlera, ktry ju w marcu przejawia zainteresowanie tymi planami, o wysuchanie wykadu mojego referenta, dr. Carla, jeli to moliwe w mojej obecnoci. Chodzio o pozyskanie ochotnikw gotowych na lot bez powrotu. Po wykonaniu ataku piloci mieli skaka ze spadochronem nad pustymi okolicami i prbowa przedrze si do niemieckiej linii frontu. 11 25 lipca, krtko po pnocy, 791 samolotw angielskich zaatakowao Hamburg, 25 i 26 lipca nastpiy ataki dzienne, wykonywane przez 235 bombowcw amerykaskich. 27 lipca odby si drugi atak 787 samolotw brytyjskich, 29 lipca trzeci atak nocny 777 samolotw brytyjskich, 2 sierpnia 750 bombowcw brytyjskich zamkno t seri cikich atakw na jedno tylko miasto. 12 Nastpnego dnia wyraziem wobec pracownikw Milcha (posiedzenie u

339

generalnego inspektora sprztu lotniczego, 3 sierpnia 1943 r.) podobne obawy: Jestemy bliscy momentu, kiedy przemys dostawczy... zupenie zamrze. Pewnego dnia samoloty, czogi lub pojazdy mechaniczne stan dlatego, e zabraknie do nich poszczeglnych czci". Dziesi miesicy pniej mwiem do robotnikw stoczniowych w Hamburgu: Wwczas powiedzielimy sobie: jeli tak bdzie si dziao przez kilka miesicy, to splajtujemy. W takiej sytuacji nie da si prowadzi zbroje". Kronika. 13 Oglna liczba produkowanych oysk kulkowych spada wedug Statystycznego doranego sprawozdania na temat produkcji zbrojeniowej (stycze 1945 r.)" po ataku z 17 sierpnia 1943 r. z 9 116 ty. sztuk do 8 325 ty. Poniewa w pierwszej poowie sierpnia produkcja sza w penych rozmiarach, musiaa zatem spa w drugiej poowie do 3 750 ty. sztuk, czyli o 17 proc. W Schweinfurcie koncentrowao si 52,2 proc. produkcji, a wic na skutek tego jednego ataku stracono tam 34 proc. oysk kulkowych o rednicy 63240 mm wyprodukowano w lipcu l 940 ty. sztuk. 14 Odpowied zaczerpnito z kwestionariusza RAF Skutki atakw lotniczych" z 22 czerca 1945 r., s. 20. Z cytowanej ksiki Webstera i Franklanda (t. 2, s. 62 i nast.) wynika, e szef operacji bombowych RAF, pukownik Bufton, w peni zdawa sobie spraw ze znaczenia Schweinfurtu. Na dwa dni przed pierwszym atakiem pisa do marszaka lotnictwa Bottomleya, e po amerykaskim ataku dziennym musi nastpi silny atak nocny i e zaogom atakujcych samolotw naley odczyta przed startem nastpujc odezw: Historia powinna udowodni, e dzisiejszy atak nocny w poczeniu z odbywajcym si wanie teraz atakiem dziennym by jedn z gwnych bitew tej wojny. Jeli obydwa ataki zakocz si pomylnie, opr Niemiec moe zosta zamany, a wojna zakoczona szybciej ni w jakikolwiek inny sposb. Kady mechanizm jezdny potrzebuje oysk, a poniewa s one bardzo wraliwe na ogie i wod, mona rzeczywicie zamieni miliony oysk w zom". Zaogi maj moliwo w cigu jednej nocy bardziej przyczyni si do zakoczenia wojny ni wszyscy pozostali onierze". Jednak marszaek lotnictwa Harris chcia bezwarunkowo kontynuowa seri atakw na Berlin; lista celw tej samej rangi obejmowaa obok Schweinfurtu miasta posiadajce zakady lotnicze (Lipsk, Gotha, Augsburg, Braunschweig, Wiener-Neustadt itd.). 15 Rzeczywicie zestrzelono 60 spord 291 atakujcych bombowcw. Po drugim ataku z 14 padziernika 1943 r. oglna produkcja spada o 32 proc., a w Schwein-furcie o 60 proc. w porwnaniu z nie zakcon produkcj w lipcu. W przypadku oysk kulkowych o rednicy 63240 mm straty sigay 67 proc. produkcji niemieckiej. 16 W przypadku pojedynczych przyrzdw moglimy zaoszczdzi 50 proc. oysk kulkowych. 17 Marszaek lotnictwa Harris skutecznie zaoponowa przeciw dalszym atakom na Schweinfurt. Wskaza, e podobne ataki o charakterze gospodarczo-strategicznym, skierowane przeciw zaporom na Ruhrze, kopalni molibdenu oraz urzdzeniom rafineryjnym, okazay si nieskuteczne zapomnia przy tym, e stao si to tylko z powodu niedostatecznej konsekwencji. 12 stycznia 1944 r. marszaek lotnictwa Bottomley skoni marszaka lotnictwa Charlesa Portala, aby wyda sir Harrisowi rozkaz zniszczenia Schweinfurtu w moliwie najwczeniejszym terminie". 14 stycznia zakomunikowano Harrisowi, e sztaby brytyjskich i amerykaskich si powietrznych s przekonane o susznoci strategii atakowania wybranych kluczowych gazi przemysu, o ktrych wiadomo, e s wraliwe i niezbdnie konieczne dla wysikw wojennych wroga". Sir Harris ponownie zaprotestowa; 27 stycznia musiano mu poleci zaatakowanie Schweinfurtu. Ch. W e b s t e r , op. cit.

340

Do rozkazu tego zastosowano si po raz pierwszy dopiero 21 lutego 1944 r., kiedy Amerykanie i Anglicy przeprowadzili kombinowane ataki w dzie i w nocy. 18 Produkcja oysk kulkowych o rednicy ponad 63 mm spada z l 940 ty. szt. (lipiec 1943) do 558 ty. szt. w kwietniu 1944 r. Oglna liczba oysk kulkowych zmniejszya si w kwietniu 1944 r. do 3 834 ty. szt. (w lipcu 1943 r. wynosia 9116 ty.), a wic do 42 proc. Porwnujc wskaniki produkcji z kwietnia 1944 r., naley uwzgldni fakt, e przeciwnik przez cay miesic pozwoli nam prowadzi nie zakcon odbudow, tak wic stopie zniszczenia na krtko po serii atakw musia by znacznie wyszy. Po tych atakach zakady wytwarzajce oyska kulkowe pozostawiono w spokoju. Dlatego moglimy zwikszy produkcj oysk o rednicy ponad 63 mm w maju do 700 ty. szt., czyli da o 25 proc. wicej ni w kwietniu, w czerwcu do l 003 ty. szt., czyli o 80 proc., we wrzeniu 1944 r. osignlimy 1519 ty. szt., a wic 78 proc. pocztkowej wydajnoci. We wrzeniu 1944 r. wytwarzano 8601 ty. szt. oysk kulkowych wszystkich rozmiarw, a wic 94 proc. produkcji z okresu przed atakami. 19 By moe sztaby nieprzyjacielskich si powietrznych przeceniay skutki. Rwnie Sztab Generalny Luftwaffe po ataku na radzieckie zakady kauczuku syntetycznego (jesieni 1943 r.) wnioskowa ze zdj lotniczych, e w 100 proc. unieruchomiono produkcj na okres wielu miesicy. Zdjcia te pokazaem naszemu wybitnemu specjalicie w dziedzinie produkcji kauczuku syntetycznego, dyrektorowi zakadw kauczuku syntetycznego w Huls, ktre przeszy znacznie cisze ataki. Po wskazaniu rnych wzowych punktw, ktre nie zostay trafione, dyrektor owiadczy, e zakady podejm pen produkcj w cigu 8-14 dni. 20 W cigu kolejnych dwch miesicy po pierwszym ataku na Schweinfurt nic si nie dziao. Minister w bardzo ostrych sowach wyrazi swe niezadowolenie z dotychczasowych przedsiwzi. Stwierdzi, e pomoc jest bardzo pilna, wobec czego na drugi plan musz zej wszystkie inne sprawy... Pod wraeniem przedstawionych przez ministra szkd i skutkw dla przemysu zbrojeniowego ze wszystkich stron wyraano gotowo pomocy: robili to take gauleiterzy ssiednich okrgw, ktrzy w wyniku przenoszenia urzdze musieli dopuci do nieprzyjemnych ingerencji na swoim terenie". Kronika, 18 padziernika 1943 r. 21 Kronika, 2 sierpnia 1944 r. Nastpnego dnia ponownie zadecydowaem w rozporzdzeniu: Przeniesienie produkcji oysk kulkowych pod ziemi jest ogromnie pilne. Niezbdna do tego celu sia robocza nie moga by jeszcze dotychczas wykorzystana, poniewa placwki dostarczajce siy roboczej nie speniy rozkazw(!)". Kilka miesicy wczeniej, 10 maja 1944 r., wyjaniaem komisji (w punktach): Wyjtkowo trudno spopularyzowa oyska kulkowe itd. Cigle jeszcze nie znalelimy moliwoci uwiadomienia ludziom, e s one rwnie pilne i wane jak czogi i dziaa. Moim zdaniem, trzeba to mocniej wbija do gw. Nie jest to spraw sztabu piechoty, ale moj star, cigle powracajc trosk: adnych akcji propagandowych". Samo wic wydawanie rozkazw nie mogo by uwaane za wystarczajce nawet w Trzeciej Rzeszy, nawet w okresie wojny. My take bylimy zdani na gotowo dziaania okrelonych ludzi.

341

Rozdzia 21

HITLER JESIENI 1943

Starzy wsppracownicy Hitlera podzielali opini adiutantw, e zmieni si on w ostatnim roku. Nie mona si temu dziwi, w tym bowiem okresie przeywa Stalingrad, bezsilnie przypatrywa si, jak w Tunisie kapitulowao ponad 250 tysicy onierzy, jak burzono niemieckie miasta, nie majce skutecznej obrony. Musia te zrezygnowa z jednej ze swych najwikszych nadziei na odniesienie sukcesu w wojnie, z chwil gdy aprobowa decyzj marynarki wojennej w sprawie wycofania okrtw podwodnych z Atlantyku. Hitler niewtpliwie potrafi dostrzec ten zwrot w biegu wydarze. I niewtpliwie reagowa na to po ludzku: rozczarowaniem, przygnbieniem i cigle jeszcze zbyt naduywanym optymizmem. Dla historykw moe on stanowi obiekt trzewych rozwaa. Dla mnie jednak nawet dzisiaj istnieje jakby realnie, nadal jeszcze w rzeczywistoci. Midzy wiosn 1942 a latem 1943 roku obserwowao si niekiedy u Hitlera przygnbienie. Ale po tym okresie mona byo zauway, e dokonuje si w nim jaka dziwna zmiana. Teraz nawet w sytuacjach kryzysowych wykazywa zwykle pewno ostatecznego zwycistwa. Z tego pniejszego okresu nie przypominam sobie nawet jednej jego uwagi na temat katastrofalnego rozwoju sytuacji, cho tego oczekiwaem. Czy tak dugo wmawia sobie ostateczne zwycistwo, e w kocu mocno w nie uwierzy? Im szybciej rozwj wydarze zmierza ku nieuchronnej katastrofie, tym wyraniej stawa si coraz bardziej niewzruszony i wicie przekonany, e wszystko, o czym decyduje, jest suszne. Najblisze otoczenie Hitlera z trosk obserwowao, jak w coraz wikszym stopniu staje si on nieprzystpny. Swoje decyzje wiadomie podejmowa w odosobnieniu. Jednoczenie wykazywa coraz wiksze skostnienie pod wzgldem umysowym i ledwo skania si do akceptowania nowych idei. Szed poniekd raz na zawsze utartym torem i nie znajdowa do siy, aby zej z niego. Istotnym powodem tego skostnienia bya przymusowa sytuacja, w jakiej znalaz si w wyniku przewagi swych przeciwnikw. W styczniu 1943 roku osignli oni porozumienie w sprawie bezwarunkowej kapitulacji Niemiec. Prawdopodobnie Hitler nader dobrze rozumia wag tego owiadczenia i nie stwarza tu sobie adnych iluzji. Natomiast Goebbels, Gring i inni w swoich wypowiedziach liczyli jeszcze na to. e uda si wykorzysta polityczne sprzecznoci, jakie istniej midzy

342

przeciwnikami. Inni znw oczekiwali, e Hitler bdzie prbowa przynajmniej zrwnoway swe niepowodzenia przy pomocy rozwiza politycznych. Czy nie posugiwa si on dawniej z pozorn atwoci, jeszcze przed zajciem Austrii a do ukadu ze Zwizkiem Radzieckim, nowymi trikami i nowymi finezyjnymi koncepcjami? Teraz w toku omawiania sytuacji coraz czciej powtarza: Prosz nie robi sobie adnych iluzji. Nie ma odwrotu. Wchodzi w rachub tylko marsz naprzd. Mosty za nami zostay spalone". Dopiero podczas procesu norymberskiego wyjaniy si intencje tych wypowiedzi, w ktrych Hitler odmawia swemu rzdowi wszelkiej moliwoci rokowa. Jedn z przyczyn zmian w osobowoci Hitlera upatrywaem wwczas w staym przemczeniu, spowodowanym trybem pracy, do ktrego nie by przyzwyczajony. Od pocztku kampanii na Zwizek Radziecki miejsce dawnego, zwykle dorywczego zaatwiania spraw, a niekiedy okresowej bezczynnoci, zaj intensywny rytm codziennej pracy. Jeli kiedy Hitler doskonale potrafi kaza innym pracowa dla siebie, to teraz coraz bardziej, ze wzrastajc trosk interesowa si szczegami. Sta si niezwykle zdyscyplinowanym pracownikiem, a poniewa byo to sprzeczne z jego natur, nie mogo wpywa dodatnio na podejmowane przez niego decyzje. Ju przed wojn zreszt Hitler zdradza stany wyczerpania. Przejawiao si to w widocznej obawie przed podejmowaniem decyzji, niekiedy w braku zainteresowania dla poruszanych spraw, a take w skonnoci do nucych monologw. Nie reagowa wtedy adnym sowem albo tylko krtkim tak" lub nie"; trudno byo pozna, czy jeszcze interesuje go omawiany temat, czy ju rozmyla o innych sprawach. Dawniej jednak te okresy wyczerpania nie trway dugo. Po paru tygodniach pobytu w Obersalzbergu czu si bardziej swobodny, jego wzrok by znw janiejszy, ywiej reagowa i odzyskiwa satysfakcj z podejmowania decyzji. Rwnie w 1943 roku jego otoczenie nalegao czsto, aby wzi urlop. W takich wypadkach zmienia niekiedy miejsce pobytu, wyjeda na kilka tygodni, a nawet miesicy do Obersalzbergu l. Ale jego dzie pracy nie ulega adnym zmianom. Bormann nawet tutaj przedstawia mu cigle do decyzji poszczeglne problemy, nieustannie przychodzili interesanci, ktrzy nie omieszkali wykorzysta jego obecnoci w Berghofie albo w Kancelarii Rzeszy. Pragnli si z nim widzie gauleiterzy oraz ministrowie, ktrzy nie mogli dosta si do niego w kwaterze gwnej, a ponadto nadal odbywao si dugotrwae codzienne omawianie sytuacji. W razie zmiany miejsca pobytu kadorazowo jecha za nim cay sztab wojskowy. Nawizujc do naszej troski o jego zdrowie, Hitler mawia czsto: atwo jest radzi mi, abym wzi urlop. Przecie to jest niemoliwe. Biecych decyzji wojskowych nawet na

343

dwadziecia cztery godziny nie mog pozostawi innym". Wojskowe otoczenie Hitlera, od modych lat przyzwyczajone do twardej codziennej pracy, nie mogo mie zrozumienia dla jego przecienia. Bormann te sobie nie uwiadamia, e za duo od niego wymaga. Ale nawet gdyby istniay sprzyjajce warunki, Hitler zaniedba to, o co powinien si troszczy kady dyrektor fabryki: angaowania uzdolnionych zastpcw w kadej wanej dziedzinie. Brakowao mu nie tylko energicznego szefa rzdu oraz naczelnego dowdcy Wehrmachtu, lecz take zdolnego dowdcy wojsk ldowych. Cigle ama star zasad, w myl ktrej w miar zajmowania wyszych stanowisk powinno si mie wicej wolnego czasu. Dawniej respektowa t zasad. Przemczenie i osamotnienie doprowadziy go do dziwnego stanu skostnienia i usztywnienia, uciliwej niechci do podejmowania decyzji, nieustannego rozdranienia i szorstkoci. Decyzje, ktre kiedy atwo podejmowa, teraz przychodziy mu z du trudnoci. Jako byy sportowiec znaem pojcie przetrenowania. W takim stanie, z chwil obniania si sprawnoci, stawalimy si apatyczni, rozdranieni, tracilimy elastyczno. Z drugiej strony dziaalimy coraz bardziej jak automaty: nie widzielimy potrzeby zrobienia przerwy, chcielimy cigle trenowa. Podobne zjawisko przetrenowania moe wystpi rwnie w wypadku przecienia umysowego. W okresie wojny mogem na samym sobie zaobserwowa, jak wtedy myl, mimo braku wieego i szybkiego refleksu, przy podejmowaniu decyzji pracuje nadal mechanicznie. Symboliczny okaza si w konsekwencji fakt opuszczenia po kryjomu przez Hitlera, w nocy 3 wrzenia 1939 roku, zaciemnionej Kancelarii Rzeszy i wyjazdu na front. Zmieni si jego stosunek do spoeczestwa; jeli nawet po wielu miesicach nawizywa kontakt z tumem, to nie przejawia ju entuzjazmu i umiejtnoci rozbudzania zapau, podobnie jak sugestywnego oddziaywania na ludzi. Hitler wymaga od siebie w drugiej poowie wojny tak wiele jak na pocztku lat trzydziestych, podczas kocowych walk o wadz. Wwczas w okresach wyczerpania udzia w wiecu dodawa mu prawdopodobnie wicej siy i otuchy, ni on musia da z siebie uczestnikom zgromadzenia. Nawet w latach 19331939, gdy jego pozycja uatwiaa mu ycie, podnosio go widocznie na duchu to, e w Obersalzbergu codziennie defilowaa przed nim procesja zachwyconych admiratorw. Rwnie wiece z okresu poprzedzajcego wojn byy dla niego rodkiem podniecajcym, nieodcznym czynnikiem jego ycia. Okazywa si wwczas najbardziej skoncentrowany i pewny siebie. Prywatne otoczenie, z ktrym styka si w kwaterze gwnej jego sekretarki, lekarze, adiutanci byo raczej jeszcze mniej interesujce ni przed wojn w Obersalzbergu czy w Kancelarii Rzeszy. W kwaterze gwnej nie spotyka nikogo, kto by na jego widok wpada w zachwyt i oniemienie. Jak to zauwayem ju w chwilach wsplnych marze o planach budowy, codzienne obcowanie z Hitlerem pozwalao w

344

pbogu, jakim go uczyni Goebbels, widzie czowieka ze wszystkimi ludzkimi potrzebami i sabostkami; nie umniejszao to jednak w niczym jego autorytetu. Wojskowe otoczenie Hitlera musiao rwnie dziaa na niego nuco. W rzeczowej atmosferze kwatery gwnej nieprzyjemnie bowiem brzmiaoby wszelkie natrtne podziwianie. Przeciwnie, oficerowie okazywali si ludmi nadzwyczaj trzewo mylcymi, a gdyby nawet tacy nie byli, to ju samo ich wychowanie zakadao powcigliwo. Tym bardziej wic rzucay si w oczy pochlebstwa Keitla i Goringa. Ale nie brzmiay one szczerze i Hitler nie zachca swego otoczenia wojskowego do serwilizmu. Tutaj przewaaa rzeczowo. Hitler nie tolerowa krytyki swego sposobu bycia. Podejmowao j jednak, mimo wszelkich obaw, jego najblisze otoczenie. Coraz skrupulatniej unika mwienia o sprawach osobistych, nie liczc rzadkich serdecznych rozmw, jakie prowadzi z kilkoma wsptowarzyszami walki, takimi jak Goebbels, Ley czy Esser. Ze mn jednak oraz z innymi rozmawia oficjalnie i z dystansem. Obecnie do rzadkoci naleay dni, kiedy jak dawniej sprawnie podejmowa decyzje i z uwag przysuchiwa si przeciwstawnym argumentom. Takie przypadki zwracay nasz uwag. Wsplnie ze Schmundtem doszlimy do przekonania, e istnieje potrzeba przedstawienia Hitlerowi modych oficerw frontowych; chcielimy wnie w duszn atmosfer odizolowanej kwatery gwnej troch nastroju wiata zewntrznego. Prba ta nie powioda si jednak. Nie przejawia on wikszej ochoty powicania na to swego szczupego czasu, a potem sami musielimy przyzna, e wyrzdzio to raczej wiele zego. Mody oficer wojsk pancernych informowa, e chocia podczas natarcia nad Terekiem jego pododdzia nie napotyka adnego oporu, to jednak na skutek braku amunicji musiano przerwa dziaania ofensywne. Hitler by wwczas tak podniecony, e jeszcze wiele dni po tej rozmowie cigle powraca do sprawy: Patrzcie! Za mao amunicji dla 75 mm! Co si dzieje z produkcj? Naley natychmiast dy wszelkimi rodkami do jej wzrostu". W gruncie rzeczy w ramach skromnych moliwoci mielimy wystarczajc ilo tej amunicji, ale przy naszym forsownym marszu zaopatrzenie z powodu wyduonych drg dowozu nie mogo dotrze na czas. Hitler jednak nie przyjmowa tego do wiadomoci. Przy takich okazjach dowiadywa si on od modych oficerw frontowych rwnie o innych szczegach i na ich podstawie niezwocznie wyrabia sobie zdanie o wielkich zaniedbaniach Sztabu Generalnego. Tymczasem faktycznie wikszo trudnoci bya zwizana z narzuconym przez Hitlera tempem marszu. Sztabowcy nie mieli moliwoci dyskutowania z nim na ten temat, gdy nie posiada gruntownej wiedzy

345

o skomplikowanym systemie organizacji tak forsownego natarcia. Od czasu do czasu, aczkolwiek rzadko, Hitler przyjmowa jeszcze tych oficerw i onierzy, ktrych dekorowa wysokimi odznaczeniami bojowymi. Nieufno, z jak odnosi si do umiejtnoci swego sztabu, powodowaa, e po takich wizytach w atmosferze podniecenia wydawano uoglniajce rozkazy. Chcc temu zapobiec, Keitel i Schmundt usiowali przedtem w miar monoci odpowiednio przygotowa odwiedzajcych. Wieczorne herbatki u Hitlera, na ktre zaprasza take w kwaterze gwnej, przeoono z czasem na drug godzin w nocy, a ich zakoczenie na trzeci, czwart nad ranem. Rwnie czas, kiedy udawa si on na spoczynek, przesuwa si coraz bardziej na wczesne godziny ranne, tak e pewnego razu powiedziaem: Jeli wojna potrwa jeszcze dugo, nasz czas pracy zrwna si z czasem pracy czowieka wczenie wstajcego, a wieczorne herbatki u Hitlera traktowa bdziemy jako nasze poranne herbatki". Niewtpliwie Hitler cierpia na bezsenno. Mwi, e nie wypoczywa, gdy kadzie si wczenie do ka. Czsto skary si, e poprzedniego dnia dopiero po kilku godzinach leenia mg zasn nad ranem. W herbatkach uczestniczyli najblisi znajomi Hitlera, jego lekarze, sekretarki, wojskowi i cywilni adiutanci, przedstawiciel szefa prasowego ambasador Hewel, niekiedy te wiedeska kucharka dietetyczna, czasem jaki go, o ile by bliski Hitlerowi, oraz nieodzowny Bormann. Rwnie ja jako go byem zawsze mile widziany. Siedzielimy skrpowani w jadalni na niewygodnych fotelach. Przy tej okazji Hitler lubi wytwarza mi" atmosfer, jeli to byo moliwe, przy poncym kominku; z duym szacunkiem sam podawa sekretarkom ciasto i z niewymuszon uprzejmoci, jako pan domu, troszczy si o swoich goci. Wspczuem mu. Podejmowane przez "niego prby okazywania innym ludziom ciepa po to, aby je nastpnie od nich przyjmowa, ju na samym pocztku okazyway si nieudane. W kwaterze gwnej muzyka bya zakazana, pozostawaa wic tylko rozmowa, ktr niemal wycznie prowadzi Hitler. miano si wprawdzie z jego znanych ju kawaw, jakby je syszano po raz pierwszy, podobnie z zainteresowaniem przysuchiwano si jego wspomnieniom z okresu trudnych lat modoci albo czasu walki", jakby je przytacza po raz pierwszy; uczestnicy herbatek niewiele jednak mogli wnie dla oywienia rozmowy. Istniao bowiem niepisane prawo unikania rozmw o wydarzeniach na froncie, o polityce, jak te krytyki czoowych osobistoci. Rwnie Hitler, co jest zupenie zrozumiae, nie

346

widzia potrzeby poruszania tych tematw. Jedynie Bormann mia przywilej czynienia prowokacyjnych uwag. Take czasem listy Ewy Braun wywoyway rozmow na przykre tematy, choby wtedy, gdy informowaa o jaskrawych przypadkach gupoty wadzy. Dowiadujc si na przykad, e mieszkacom Monachium zabroniono w peni zimy jazdy na nartach, Hitler bardzo si denerwowa i wygasza nie koczce si monologi o swej ustawicznej, prowadzonej bez sukcesw walce z nieudolnoci biurokracji. W kocu zobowizywano Bormanna do wyjanienia tych spraw. Jeeli bliej przyjrze si poruszanym tematom, wida, e Hitler nadzwyczaj atwo si emocjonowa. Takie drobiazgi rwnie dziaay na niego w pewnym sensie odprajce, gdy angaoway go w bahe sprawy, o ktrych mg jeszcze decydowa. Wydawanie dyspozycji pozwalao mu wtedy przynajmniej na chwil zapomnie o stanie bezsilnoci, w jakim si znalaz, odkd przeciwnik zacz mu dyktowa przebieg dziaa, a jego wojskowe decyzje nie przynosiy ju podanego rezultatu. Mimo wszelkich prb ucieczki od rzeczywistoci, nawet w tym gronie Hitler nie mg nie zdawa sobie sprawy ze swego pooenia. Wwczas chtnie powraca do dawnych narzeka, e sta si politykiem wbrew wasnej woli, e w istocie jest niedoszym architektem i tylko dlatego nie zosta budowniczym, e jako budowniczy pastwa musi wykonywa te zadania, ktre mu powierzono. Mia teraz zwyczaj mwi, przejawiajc coraz wiksz skonno do litowania si nad sob, e posiada tylko jedno yczenie: Pragn tak szybko, jak to moliwe, zamkn znw swj szary mundur w szafie2. Z chwil zwyciskiego zakoczenia wojny wypeni zadanie swojego ycia i wycofam si do starej siedziby w Linzu nad Dunajem. Wtedy niech si martwi o wszystko mj nastpca". Takie myli ogarniay go niekiedy przed rozpoczciem wojny, podczas swobodnie spdzanych godzin na herbatkach w Obersalzbergu. Wtedy bya to prawdopodobnie kokieteria. Teraz wypowiada te myli bez patosu, normalnym tonem i z wiarygodn gorycz. Podobny charakter ucieczki od rzeczywistoci przybierao rwnie jego nie sabnce zainteresowanie planami miasta, do ktrego chcia powrci. W ostatnim okresie wojny coraz czciej zapraszano do kwatery gwnej naczelnego architekta Linzu, Hermanna Giesslera, w celu przedoenia projektw. W tym czasie zaledwie w niewielkim stopniu interesowa si Hitler planami Hamburga, Berlina, Norymbergi lub Monachium, ktre kiedy tak bardzo go absorboway. W chwilach przygnbienia mawia wwczas mylc o trudach, jakie przyszo mu znosi e tylko mier mogaby oznacza dla niego wyzwolenie. Taki nastrj ogarnia go rwnie wtedy, gdy rozpatrujc plany Linzu cigle powraca do swojego grobowca, ktry mia by zbudowany w tym

347

miecie. Stwierdza jednoznacznie, e nawet po zwyciskiej wojnie nie chciaby by pochowany obok swych feldmarszakw w berliskiej hali onierskiej. W trakcie tych nocnych rozmw, prowadzonych w kwaterze gwnej w Winnicy albo w Ktrzynie, czsto ogarnia Hitlera zmienny nastrj. Nam, nielicznym ich uczestnikom, nie odpowiadaa cika atmosfera wczesnych godzin rannych i tylko uprzejmo oraz poczucie obowizku mogy nas zmusi do uczestnictwa. Po wyczerpujcych posiedzeniach w trakcie tych monotonnych rozmw z trudem powstrzymywalimy si od zanicia. Zanim przyszed Hitler, kto zapytywa: Gdzie waciwie przebywa dzisiaj wieczorem Morell?" Kto inny odpowiada osowiale: Nie pokazywa si ju przez trzy ostatnie wieczory". Jedna z sekretarek: Mgby raz pozosta duej. Zawsze s tu ci sami..., ja rwnie chtnie poszabym spa". Inna: Waciwie powinnimy si zmienia. Tak dalej by nie moe, e jedni si wykrcaj, a drudzy, cigle ci sami, musz przebywa tutaj". W tym krgu, trzeba to oczywicie przyzna, Hitler by jeszcze nadal szanowany, ale jego nimb ju si rozwia. Po spoyciu pnym rankiem niadania Hitler zapoznawa si z pismami codziennymi i informacjami prasowymi. Czynno ta miaa decydujcy wpyw na wyrabianie sobie przez niego opinii. Od tego te w powanym stopniu zalea jego nastrj. Do poszczeglnych doniesie zagranicznych ustosunkowywa si natychmiast oficjalnie i najczciej agresywnie; nierzadko swe opinie dosownie dyktowa szefowi prasowemu, dr. Dietrichowi, albo jego zastpcy, Lorenzowi. Bez wahania wkracza w kompetencje poszczeglnych ministerstw, zazwyczaj nie informujc uprzednio kompetentnych ministrw: Goebbelsa i Ribben-tropa. Nastpnie Hewel referowa wydarzenia midzynarodowe, co Hitler przyjmowa ju spokojniej ni informacje prasowe. Patrzc z perspektywy lat, wydaje mi si, e bardziej interesoway go komentarze na temat wydarze anieli same wydarzenia. Polem Schaub przedkada nadsyane przez gauleiterw informacje o nalotach lotniczych w cigu ostatniej nocy. Wizytujc czsto zakady produkcyjne w zbombardowanych miastach, po upywie jednego, dwch dni od nalotu, mogem przekona si, e Hitler otrzymywa prawdziwe informacje o rozmiarach zniszcze. W gruncie rzeczy gauleiterzy postpowaliby nierozsdnie, gdyby zaniali wyrzdzone szkody; przecie ich autorytet mg tylko wzrosn, jeli mimo dotkliwych spustosze ycie codzienne i produkcja znw powracay do normy. Raporty te wywieray widoczne wraenie na Hitlerze, mniej jednak przejmowa si stratami ludnoci czy zniszczeniami w dzielnicach

348

mieszkalnych, bardziej poruszay go lece w gruzach wartociowe budowle, a zwaszcza teatry. Interesowa si przede wszystkim, podobnie jak to miao miejsce przed wojn w jego planach nowego ksztatu niemieckich miast", budowlami reprezentacyjnymi, pomija natomiast milczeniem sprawy spoecznej biedy i ludzkiej ndzy. Prawie zawsze jego osobiste dania sprowadzay si do tego, aby odbudowa spalone teatry. Czasem prbowaem zwrci jego uwag na wskie gardo przemysu budowlanego. Rwnie lokalne wadze polityczne wstydziy si zgoa wykonywa te niepopularne polecenia, a Hitler, cakowicie zaabsorbowany sytuacj wojskow, prawie nigdy nie interesowa si stanem prac. Tylko w Monachium, w swoim drugim rodzinnym miecie, i w Berlinie przeforsowa podjcie z duymi nakadami odbudowy oper. Poza tym Hitler wykazywa szczegln nieznajomo prawdziwej sytuacji i nastrojw, gdy nie przyjmowa adnych zastrzee: Poniewa trzeba podnosi morale ludnoci, niezbdne s wanie przedstawienia teatralne". Mieszkacy miast mieli zapewne inne troski. Podobne uwagi wiadczyy raczej o tym, jak bardzo sw mentalnoci tkwi w rodowisku mieszczaskim". Przegldajc meldunki o poniesionych stratach, Hitler zwykle wypowiada ostre zarzuty przeciwko rzdowi angielskiemu, a take ydom, ktrzy mieli spowodowa te naloty. Sdzi, e tylko wyprodukowanie przez nas wielkiej iloci bombowcw moe zmusi nieprzyjaciela do zaprzestania nalotw. Odpowiadajc na moje zastrzeenia, e na szeroko zakrojon wojn lotnicz nie mamy ani dostatecznej liczby samolotw, ani te odpowiednich zasobw materiaw wybuchowych3, powtarza wci to samo: Zrobi pan tak wiele, panie Speer, uda si panu jeszcze i to". Z perspektywy czasu wydaje mi si, e osiganie przez nas, mimo nalotw, coraz wikszej produkcji byo jedn z przyczyn cigego lekcewaenia przez Hitlera bitwy powietrznej o Niemcy. Dlatego te odrzuca propozycje Milcha i moje w sprawie radykalnego zmniejszenia produkcji bombowcw na korzy myliwcw, a w kocu byo na to za pno. Kilka razy prbowaem zachci Hitlera do podry przez zbombardowane miasta, do pokazania si w nich4. Take Goebbels w mojej obecnoci wielokrotnie ubolewa, e na prno stara si nakoni go do tego. Z uczuciem zazdroci powoywa si na postpowanie Churchilla: Jak bardzo wygrabym propagandowo jedn tak wizyt!" Ale Hitler regularnie wykrca si od tego rodzaju propozycji. Obecnie w trakcie przejazdw z Dworca Szczeciskiego do Kancelarii Rzeszy albo w Monachium do swego mieszkania przy Prinzregentenstrasse zarzdza najkrtsz drog, chocia przedtem lubi przy tej okazji dusz przejadk. Towarzyszc mu kilka razy w tego rodzaju podrach, widziaem, jak bez wikszego zainteresowania otpiae spoglda na mijane przypadkowo olbrzymie gruzowiska na trasie przejazdu. Bardzo niechtnie przyjmowa te rady, ponawiane czsto

349

przez Morella, aby odbywa dusze spacery. Tak atwo mona by przecie w lasach w pobliu kwatery gwnej zbudowa kilka drg. Jednak Hitler zdecydowanie odrzuca takie propozycje. Jego codzienny spacer ogranicza si do okrnego odcinka, dugoci zaledwie 100 metrw, wewntrz pierwszej strefy ochronnej. W czasie swych spacerw Hitler interesowa si najczciej nie tyle osob towarzyszc, ile owczarkiem Blondi, ktrego przy takich okazjach prbowa tresowa. Po kilku wiczeniach w aportowaniu pies musia balansowa na wybiegu szerokoci okoo dwudziestu centymetrw i dugoci omiu metrw, zamontowanym na wysokoci dwch metrw. Hitler wiedzia, rzecz jasna, e pies uwaa za swego pana tego, kto przynosi mu poywienie. Dlatego te, zanim wyda polecenie otwarcia furtki, pozwala podnieconemu z godu i radoci, zazwyczaj kilka minut skowyczcemu i szczekajcemu psu wdrapywa si na ogrodzenie. Z uwagi na to, e darzy mnie szczegln ask, mogem niekiedy towarzyszy mu podczas karmienia psa, wszyscy inni natomiast musieli to widowisko oglda z daleka. W prywatnym yciu Hitlera owczarek odgrywa chyba najistotniejsz rol, waniejsz ni najblisi wsppracownicy. Czsto, gdy w kwaterze gwnej nie byo adnego dostojnego gocia, Hitler spoywa posiki samotnie, tylko w towarzystwie swego owczarka. Podczas moich pobytw, trwajcych najczciej nie duej ni dwa, trzy dni, byem z reguy raz, dwa razy zapraszany przez niego na obiad. Niektrzy z jego otoczenia myleli zapewne, e omawialimy wtedy albo wane zagadnienia oglnopastwowe, albo sprawy prywatne. Nic podobnego, ja rwnie nie miaem moliwoci omawiania z Hitlerem wszechstronnych aspektw sytuacji wojennej czy gospodarczej; poruszalimy tematy marginesowe lub mwilimy o suchych liczbach dotyczcych produkcji. Pocztkowo interesowa si on jeszcze sprawami, ktre nas kiedy wsplnie zajmoway, jak na przykad przyszy wygld niemieckich miast. Przy okazji powraca bardzo czsto do swego projektu budowy po wojnie transkontynentalnej sieci kolejowej, ktra miaa Poczy gospodarczo jego przysze pastwo. Poleci nawet Kolei Rzeszy opracowanie planw typw wagonw oraz dokonanie szczegowych oblicze pojemnoci pocigw towarowych, majcych w myl jego koncepcji jedzi po wyjtkowo szerokich torach; rozmyla o tym podczas bezsennych nocy5. Ministerstwo Komunikacji uznao, e straty wynike z istnienia dwch systemw kolejowych przewyszayby znacznie ewentualne korzyci. Hitler jednak przywizywa du wag do tej idei, ktrej zreszt, jako klamrze spinajcej jego imperium, przypisywa wiksze znaczenie ni autostradom. Z miesica na miesic Hitler stawa si coraz bardziej milczcy. By moe uwaa mnie za kogo bliszego i mniej si troszczy o

350

prowadzenie konwersacji ze mn ni z innymi gomi przy stole. Niemniej jednak od jesieni 1943 roku wsplne spoywanie posikw stao si udrk. W milczeniu jedlimy zup, a w przerwie przed nastpnym daniem wymienialimy kilka zda o pogodzie; Hitler dzieli si zwykle negatywnymi spostrzeeniami o nieudolnoci suby meteorologicznej, zanim rozmowa nie zesza znw na jako posiku. By bardzo zadowolony ze swej kucharki dietetycznej oraz chwali jej umiejtno przyrzdzania da jarskich. Jeeli jaka potrawa wydawaa mu si niezwykle smaczna, zachca mnie do sprbowania. Cigle przeladowaa go obawa przed przytyciem: Niemoliwe! Niech pan sobie wyobrazi mnie z duym brzuchem. Ze wzgldw politycznych byoby to zabjcze!" Czsto w takich sytuacjach, chcc pooy kres akomstwu, wzywa kamerdynera: Prosz to zabra, za bardzo mi smakuje". Nawiasem mwic, szydzi z tych, ktrzy jedli miso, ale na mnie nie usiowa wywiera wpywu. Sam nie mia nic przeciwko jednemu kieliszkowi po tustych potrawach, aczkolwiek z ubolewaniem zaznacza, e przy jego posikach nie jest to niezbdne. W chwili podawania rosou mogem rczy, e bdzie mwi o herbacie z trupa", przy rakach mia na poczekaniu histori o zmarej babce, ktr rodzina wrzucia do stawu dla ich zwabienia, a przy wgorzach opowiada, e najlepiej je karmi i apa uywajc do tego celu zdechych kotw. Ju w czasie wieczorw spdzanych w Kancelarii Rzeszy Hitler bez enady powtarza takie historyjki. Teraz jednak, w okresie odwetu i klsk, naleao traktowa to jako oznak wyjtkowo dobrego nastroju. Najczciej panowao grobowe milczenie. Odnosiem wraenie, e ten czowiek stopniowo ganie. Podczas wielogodzinnych czsto posiedze albo w czasie posikw Hitler kaza swojemu psu pooy si we wskazanym kcie, co ten czyni niechtnie, warczc. Kiedy wyczu, e nie jest obserwowany, skrada si coraz bliej do swego pana i po rnych manewrach jego pysk ldowa w kocu na kolanach Hitlera, ktry znw krzycza na niego i przepdza z powrotem do kta. Unikaem, jak zreszt kady rozsdny spord goci Hitlera, pozyskania przyjani psa. Nie zawsze to byo takie proste; pies kad niekiedy w czasie wsplnych posikw swoj gow na moim kolanie i w tej pozycji uwanie obserwowa kawaki misa, ktre wydaway mu si pontniejsze od jarskiego dania swego pana. Dostrzegszy to, Hitler rozgniewany przywoywa go do porzdku. W gruncie rzeczy jednak pies ten, jak sdzilimy obaj ze Schmund-tem, by jedyn yw istot w kwaterze gwnej, ktra wpywaa dodatnio na nastrj Hitlera. Ale pies nie mwi. Stopniowo, waciwie niezauwaalnie, Hitler traci coraz bardziej kontakt z otoczeniem. Powtarzane przez niego czsto od jesieni 1943 roku zdanie: Speer, pozostanie mi kiedy tylko dwoje przyjaci panna Braun i mj pies", wyranie uwidaczniao jego osamotnienie. Mwi to tak pogardliwym tonem i bez ogrdek, e uwaaem za

351

niemoliwe zarwno zapewni go o swojej lojalnoci, jak i czu si uraonym. Bya to jedyna przepowiednia Hitlera, ktra, mwic oglnie, sprawdzia si. Jednake nie od niego samego to zaleao; bya to raczej odwaga jego kochanki i psia wierno owczarka. Dopiero pniej, w czasie dugoletniego pobytu w wizieniu, przekonaem si, co znaczy ycie pod duym obcieniem psychicznym. Uwiadomiem sobie wwczas, e ycie Hitlera miao wiele wsplnego z yciem winia. Jego schron, nie majcy jeszcze wtedy rozmiarw mauzoleum, ktre mia przybra dopiero w lipcu 1944 roku, posiada podobne do wiziennych grube ciany i stropy, elazne drzwi i okiennice o nielicznych otworach; krtkie spacery wewntrz ogrodzenia z drutu kolczastego pozwalay mu zay wieego powietrza i kontaktu z przyrod nie wicej ni aresztantowi przechadzka po dziedzicu wiziennym. Hitler czu si w swoim ywiole wwczas, gdy zaczynao si caoksztatowe omawianie sytuacji po spoyciu obiadu, okoo godziny 14.00. Zewntrznie obraz nie zmieni si od wiosny 1942 roku. Wok Hitlera siedzcego przy duym stole operacyjnym gromadzili si jeszcze niemal ci sami generaowie i adiutanci. Tylko wszyscy pod wpywem wydarze ostatniego ptora roku wygldali starzej i byli bardziej przygnbieni. Obojtnie i raczej z rezygnacj przyjmowali przekazywane im wytyczne i rozkazy. Patrzono w przyszo z nadziej. Oczekiwanie na zmczenie si przeciwnika opierano na liczbie wzitych jecw i wycinkowych meldunkach z frontu wschodniego. Poniesione przez Rosjan w toku ich wasnej ofensywy straty wydaway si by znacznie wysze od naszych, nawet w stosunku do aktualnej liczby ludnoci. Bahe meldunki o sukcesach przybieray w rozmowie coraz wiksze rozmiary i staway si dla Hitlera niezbitym dowodem, e napr Rosjan moe by tak dugo jeszcze powstrzymywany poza terytorium Niemiec, dopki si nie wykrwawi. Rwnie wielu z nas wierzyo, e Hitler zdoa zakoczy wojn we waciwym czasie. Jodl zreferowa Hitlerowi, jak jego zdaniem bdzie wyglda rozwj sytuacji w nastpnych miesicach. Tym samym podj prb przejcia jako szef sztabu Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu swych waciwych zada, ktre dotychczas coraz bardziej skupia w swoim rku sam Hitler. Jodl zna jego uprzedzenia do kalkulacji liczbowych. Jeszcze w kocu 1943 roku Hitler wyraa si z pogard o przygotowanym przez odpowiedzialnego za gospodark wojenn generaa Georga Thomasa opracowaniu, ktre ukazywao radziecki potencja wojskowy jako nadzwyczaj silny. Cigle jeszcze denerwowa si z powodu tego materiau, mimo e zaraz po jego przedstawieniu zakaza Thomasowi i Naczelnemu Dowdztwu Wehrmachtu prowadzenia dalszych tego rodzaju bada. Kiedy mj urzd planowania w najlepszej wierze, chcc pomc kierownictwu wojennemu w podejmowaniu decyzji, jesieni

352

1944 roku opracowa nowy memoria o nieprzyjacielskim potencjale zbrojeniowym, Keitel rwnie zabroni nam przesyania takich materiaw do Naczelnego Dowdztwa. Jodl zdawa sobie spraw, e w realizacji swoich planw napotyka trudnoci. Dlatego te upatrzy sobie modego pukownika lotnictwa, Christiana, ktry w toku omawiania sytuacji mia najpierw referowa pewne zagadnienia. Pukownik w dysponowa nieocenionym walorem, mianowicie by mem jednej z sekretarek Hitlera, ktra uczestniczya w nocnych herbatkach. Przewidywana analiza miaa uzasadni, jakie mog by taktyczne plany przeciwnika w dalszej perspektywie oraz wynikajce z tego dla nas konsekwencje. Poza kilkoma wielkimi mapami Europy, za pomoc ktrych Christian objania milczcemu Hitlerowi sytuacj, nie zachowaem innych wspomnie z tego zamierzenia, ktre spalio na panewce. Uczestnicy posiedzenia nie zgosili adnych zastrzee i stano na tym, e Hitler bdzie podejmowa wszystkie decyzje samodzielnie, bez przygotowywania odpowiednich materiaw. Zrezygnowa z analiz sytuacji, z opracowywania swych koncepcji; nie uznawa adnych grup studyjnych, ktre by baday ofensywne plany wszechstronnie, pod ktem osignicia powodzenia i ewentualnych przeciwdziaa ze strony nieprzyjaciela. Do wszystkich tych zada, wynikajcych z wymogw nowoczesnej wojny, zostay przygotowane sztaby kwatery gwnej, naleaoby je tylko zaktywizowa. Hitler kaza sobie wprawdzie referowa wycinkowo poszczeglne dziedziny, ale oglne wnioski mia na ich podstawie wyciga on sam. Jego feldmarszakowie zatem, jak te najblisi wsppracownicy speniali waciwie tylko funkcj doradcw, gdy decyzje najczciej podejmowa on sam ju wczeniej i mogy ulega zmianie jedynie w detalach. Ponadto Hitler nie wykorzystywa wasnych dowiadcze, zdobytych w kampanii wschodniej 19421943 roku. Zapewne pod wpywem przygniatajcego ciaru odpowiedzialnoci w kwaterze gwnej nic nie byo milej widziane ni otrzymana w odgrnym rozkazie decyzja, ktra niosa z sob jednoczenie ulg i usprawiedliwienie. Rzadko kiedy syszaem, eby kto zgosi si na front, chcc unikn permanentnego konfliktu sumienia, na co naraano si w kwaterze gwnej. Idzie tu o niejasne dla mnie do dzi zjawisko: mimo wszelkiej krytyki nikt z nas nie wysuwa adnych zastrzee. Bo te nie mielimy ich faktycznie. W tym otpiaym wiecie kwatery gwnej nie wzruszao nas, jakie konsekwencje pocigay za sob decyzje Hitlera na froncie, gdzie walczono i umierano, gdy na przykad kocio, ktrego mona byo unikn, powsta tylko dlatego, e Hitler cigle zwleka z wyraeniem

353

zgody na odwrt proponowany przez Sztab Generalny. Od gowy pastwa nie mona wprawdzie wymaga regularnego udawania si na front, jednak Hitler, jako naczelny dowdca wojsk ldowych, ktry jednoczenie sam decydowa o szczegach, by do tego zobowizany. Jeeli zachorowa, powinien by wyznaczy kogo innego; jeeli obawia si o swoje ycie, nie mg by naczelnym dowdc wojsk ldowych. Kilka wyjazdw na front mogoby bez trudu unaoczni jemu i jego sztabowi zasadnicze bdy, ktre kosztoway tak wiele krwi. Hitler i jego wojskowi doradcy sdzili jednak, e s w stanie dowodzi na podstawie map sytuacyjnych. Nie znali oni ani rosyjskiej zimy, ani stanu drg, ani te trudw onierzy, ktrzy bez kwater, niedostatecznie wyposaeni, przemczeni, wyczerpani i przemarznici musieli y w ziemiankach i ktrych wola oporu dawno ju zostaa zamana. Podczas omawiania sytuacji Hitler uwaa te jednostki za penowartociowe i jako takie posya je w bj oraz ocenia. Wyczerpane walk i nie posiadajce broni ani amunicji dywizje przesuwa na mapie tu i tam, przy czym wyznacza im czsto terminy cakowicie nierealne. Poniewa nakazywa z reguy natychmiastowe dziaanie, oddziay czoowe dostaway si pod ogie nieprzyjaciela, zanim jeszcze jednostki mogy si w peni rozwin: tak byy wprowadzane do walki, tak rozbijane i stopniowo niszczone. czno kwatery gwnej dziaaa, jak na owe czasy, wzorowo. Mona byo std prowadzi bezporednie rozmowy ze wszystkimi wanymi teatrami dziaa wojennych. Ale Hitler przecenia moliwoci telefonu, radia i dalekopisu. Inaczej ni w poprzednich wojnach, dobra czno jednoczenie pozbawiaa odpowiedzialnych dowdcw wszelkich szans samodzielnego dziaania, gdy na ich odcinkach frontu nieustannie interweniowa Hitler. Tylko taka czno umoliwiaa mu dowodzenie zza stou sztabowego poszczeglnymi dywizjami na wszystkich teatrach dziaa wojennych. Im trudniejsza istniaa sytuacja, tym wikszy kontrast powodowaa wspczesna technika, midzy rzeczywistoci a fantazj, ktr kierowano si przy wydawaniu std rozkazw. Dowodzenie jest przede wszystkim spraw rozumu, stanowczoci i elaznych nerww. Hitler sdzi, e posiada te wszystkie waciwoci w o wiele wikszym stopniu ni jego generaowie. Przepowiada cigle, wprawdzie dopiero po katastrofie zimowej 1941/42 roku, e przyjdzie nam przezwyciy jeszcze trudniejsze sytuacje; wtedy dopiero miao si okaza, jaki on jest mocny i jak silne ma nerwy6. Takie wynurzenia wrcz uwaczay obecnym oficerom, Hitler jednak nierzadko praktykowa sposb bezporedniego zwracania si w

354

obraliwych sowach do otaczajcych go oficerw Sztabu Generalnego; jego zdaniem byli mao wytrwali, skonni tylko do odwrotu, bez powodw gotowi odda zdobyty teren. Ci tchrze nigdy nie przystpiliby do wojny. Oni zawsze odradzali, zawsze argumentowali, e nasze siy byy o wiele za sabe. Komu, jeli nie jemu, przyznay racj osignite sukcesy! Hitler wylicza dawne zwycistwa, przytaczajc negatywne stanowisko Sztabu Generalnego przed rozpoczciem tych udanych operacji wojskowych co w wczesnej sytuacji brzmiao po prostu koszmarnie. Niekiedy traci przy tym panowanie nad sob, purpurowia. mwi szybko i gwatownie, podnieca si: ,.S oni nie tylko zwykymi tchrzami, ale rwnie ludmi nieszczerymi. To notoryczni kamcy. Sztab Generalny wychowuje w kamstwie i oszustwie. Zeitzler, dane te nie s prawdziwe! Pan sam jest take okamywany. Prosz mi wierzy, sytuacj wiadomie przedstawiono niekorzystnie, aby wymusi na mnie decyzj odwrotu". Naturalnie Hitler rozkaza utrzyma front za wszelk cen i jak zwykle po kilku dniach lub tygodniach oddziay radzieckie przeamay pozycje. Potem nastpoway nowe przeamania, powodujce kolejne obelgi pod adresem oficerw, a czsto i ujemn ocen niemieckiego onierza: ,,onierze pierwszej wojny wiatowej byli o wiele bardziej zahartowani; ile musieli przej w Verdun, nad Somm. Dzisiaj w takiej sytuacji uciekaliby". Niejeden z tych zniewaonych nalea do oficerw 20 lipca. Pozostawiao to pewien lad. Kiedy Hitler potrafi umiejtnie wyczuwa sytuacj, dziki czemu do kadego swego otoczenia zwraca si w ujmujcy sposb. Teraz sta si niepohamowany, nie panowa nad sob. Z jego ust pyn nieustanny potok sw; przypomina podsdnego, ktry sam zdradza swemu oskarycielowi obciajce tajemnice. Wydawao mi si, e Hitler mwi jak gdyby pod przymusem. Chcc pozostawi potomnoci dowody, e zawsze podejmowa suszne decyzje, pn jesieni 1942 roku Hitler poleci, aby zaprzysieni stenografowie Reichstagu byli obecni przy omawianiu sytuacji i zapisywali kade sowo. Niekiedy, gdy zdawao mu si, e znalaz rozwizanie dylematu, zapytywa: Czy zdy pan zapisa? Tak, kiedy przyzna mi si racj, ale ci idioci ze Sztabu Generalnego nie chc przecie uwierzy". Nawet podczas wycofywania si jednostek triumfowa jeszcze: Czy przed trzema dniami nie rozkazaem tak i tak? Znw tego nie zrealizowano. Nie wykonuj moich rozkazw, a potem zastawiaj si Rosjanami. Kami mwic, e przeszkodzili im w tym Rosjanie". Nie chcia przyzna, e jego niepowodzenia wynikaj z trudnej sytuacji, jak sam spowodowa, prowadzc wojn na wielu frontach. Stenografowie, ktrzy niespodziewanie znaleli si w tym domu wariatw, by moe jeszcze przed kilkoma miesicami wyobraali sobie

355

idealny obraz Hitlera i jego niezwykego geniuszu, jak tego uczy ich Goebbels. Tutaj musieli spojrze prawdzie w oczy. Widz jeszcze wyranie ich blade twarze, kiedy protokoowali lub w wolnych chwilach spacerowali przygnbieni po terenie kwatery gwnej. W moim odczuciu byli oni niejako wysannikami narodu, ktrych skazano na to, aby bezporednio uczestniczyli jako wiadkowie w tej smutnej grze. Optany przez sw teori o sowiaskich podludziach, Hitler wyraa si pocztkowo o wojnie z nimi jako o grze na stole plastycznym". Ale im duej trwaa wojna, tym wikszy szacunek dla siebie wymuszali na nim Rosjanie. Imponowaa mu nieugito, z jak przyjmowali swe niepowodzenia. O Stalinie mwi z penym uznaniem... Niebezpieczestwo, w jakim znalaza si Moskwa zim 1941 roku, wydawao mu si podobne do jego obecnej sytuacji... Hitler zmieni si bardzo od owych dni po zawieszeniu broni z Francj, kiedy przepowiada, e wojna ze Zwizkiem Radzieckim bdzie tylko gr na stole plastycznym. Nabrawszy w kocu przekonania, e na wschodzie ma do czynienia ze zdecydowanym przeciwnikiem, Hitler obstawa przy swoim, i to a do ostatnich dni wojny, uwaajc za niedostateczn warto bojow jednostek krajw zachodnich. Nawet sukcesy aliantw w Afryce i we Woszech nie mogy zmieni jego przewiadczenia, e ich onierze zaczn ucieka przy pierwszym powanym starciu. Jego zdaniem, demokracja osabiaa spoeczestwo. Jeszcze latem 1944 roku cigle podkrela, e na zachodzie wkrtce odzyskamy wszystko z powrotem. Odpowiadaa temu jego opinia o mach stanu Zachodu. Jak czsto stwierdza przy omawianiu sytuacji, Churchill oddawa si pijastwu oraz by nieudolnym demagogiem; o Roosevelcie mwi z ca powag, e zachorowa nie na parali dziecicy, lecz na syfilis i dlatego jest niepoczytalny. Rwnie w tym przejawiaa si ucieczka, od rzeczywistoci, tak charakterystyczna dla ostatnich lat ycia Hitlera. W Ktrzynie zbudowano w pierwszej strefie ochronnej herbaciarni; jej urzdzenie korzystnie odbijao od szaroci kwatery gwnej. Tutaj przychodzono od czasu do czasu na kieliszek wermutu, tutaj oczekiwali feldmarszakowie na rozpoczcie konferencji z Hitlerem. On sam jednak unika tego miejsca, a tym samym spotkania z oficerami sztabowymi i generaami Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu. Ale w kilka dni po 25 lipca 1943 roku, kiedy to we Woszech bez wikszego oporu skoczy si faszyzm i rzdy przej Badoglio, Hitler siedzia tam po poudniu przy herbacie z okoo dziesicioma swymi politycznymi i wojskowymi wsppracownikami, wrd ktrych znajdowali si Keitel, Jodl i Bormann. Nieoczekiwanie Jodl powiedzia wprost: Waciwie cay faszyzm prys jak baka mydlana". Zapado przeraajce milczenie, a w kocu kto podj inny temat. Jodl

356

natomiast, wyranie przestraszony, mocno si zaczerwieni. Kilka tygodni pniej do kwatery gwnej zaproszono ksicia heskiego Filipa. By on jednym z tych zwolennikw, ktrych Hitler traktowa zawsze z duym szacunkiem i respektem. Wykorzystywa on czsto Filipa, zwaszcza w pierwszych latach istnienia Rzeszy, jako porednika w nawizywaniu kontaktw z czowk faszyzmu woskiego. Ponadto ksi pomg Hitlerowi w zakupie cennych dzie sztuki, uatwiajc ich wywz z Woch dziki swemu pokrewiestwu z dworem krlewskim. Po paru dniach ksi zamierza odjecha, ale wtedy Hitler owiadczy mu bez ogrdek, e nie moe si oddala z kwatery gwnej. Wprawdzie nadal okazywa mu najwiksz uprzejmo, zaprasza na swoje posiki, jednak osoby z otoczenia Hitlera, ktre przedtem tak chtnie rozmawiay z prawdziwym ksiciem", teraz unikay go, jakby by dotknity chorob zakan. 9 wrzenia ksi i ksiniczka Mafalda, crka krla woskiego, na rozkaz Hitlera zostali zesani do obozu koncentracyjnego. Jeszcze par tygodni pniej Hitler chwali si, e ju dawno podejrzewa ksicia Filipa o przekazywanie informacji woskiemu dworowi krlewskiemu. Mwi, e sam go obserwowa oraz poleci kontrolowa jego rozmowy telefoniczne; miano przy tym stwierdzi, e przekazywa swojej onie szyfry. Nadal jednak odnosi si do niego wyjtkowo uprzejmie. Sdzi, wyranie zadowolony ze swego kryminalnego sukcesu, e taki sposb postpowania wynika z jego taktyki. Aresztowanie ksicia i jego maonki uwiadomio wszystkim, ktrzy znajdowali si podobnie blisko Hitlera, e ich los zaley cakowicie od jego woli. Mimowolnie rozprzestrzeniao si przekonanie, e Hitler mgby tak samo zdradziecko i podstpnie kaza ledzi kadego ze swego otoczenia, a nastpnie nie dajc adnej moliwoci usprawiedliwienia si zgotowa mu podobny los. Stosunek Hitlera do Mussoliniego, od czasw udzielenia przez niego poparcia w czasie kryzysu austriackiego, by dla nas wszystkich symbolem przyjani. Po upadku i znikniciu bez ladu szefa woskiego pastwa wydawao si, e rozwija si w Hitlerze uczucie wiernoci. W toku omawiania sytuacji nieustannie da podjcia wszelkich krokw, aby odnale zaginionego. Mwi, e zmora ta nka go dzie i noc. 12 wrzenia 1943 roku zwoano w kwaterze gwnej konferencj, na ktr zaproszono gauleiterw Tyrolu i Karyntii oraz mnie. Ustalono wwczas, e nie tylko poudniowy Tyrol, lecz take tereny woskie a do Werony przechodz pod administracj gauleitera Tyrolu, Hofera, a du cz Wenecji cznie z Triestem, graniczc z okrgiem Karyntii, oddaje si pod administracj gauleitera Rainera. Tego dnia bez trudu osignem to, e na przyczonym terytorium Woch, po pozbawieniu

357

uprawnie woskiej administracji, przekazano mi kompetencje we wszystkich sprawach dotyczcych zbroje i produkcji. W kilka godzin po podpisaniu tych zarzdze nadesza informacja o uwolnieniu Mussoliniego. Byo to duym zaskoczeniem. Obaj gauleiterzy uwaali ju za nieaktualny dopiero co rozszerzony zakres swojej wadzy, podobnie zreszt jak ja: Fuhrer nie bdzie przecie da tego od duce". Wkrtce potem zaproponowaem Hitlerowi, aby cofn przyznane mi penomocnictwa. Zakadaem, e spotka si to z jego uznaniem. Ku mojemu zdziwieniu odrzuci zdecydowanie moj propozycj; zarzdzenie ma nadal posiada moc obowizujc. Zwrciem uwag Hitlerowi, e z chwil utworzenia nowego rzdu faszystowskiego na czele z Mussolinim mog zosta uchylone jego decyzje w sprawie Woch. Zastanowi si chwil i poleci: Prosz mi jeszcze raz przedstawi do podpisu moje zarzdzenie, i to z dat jutrzejsz. Wtedy nie bdzie adnej wtpliwoci, e rwnie po uwolnieniu duce mj rozkaz ma moc obowizujc"7. Zapewne na kilka dni przed odciciem pnocnych Woch meldowano Hitlerowi, e wykryto ju miejsce pobytu Mussoliniego. Jest to prawdopodobne, gdy wezwano nas do kwatery gwnej odpowiednio wczenie, wanie na krtko przed majcym nastpi uwolnieniem. Nastpnego dnia Mussolini przyby do Ktrzyna. Hitler uciska go z niekamanym wzruszeniem. W rocznic paktu trzech przesa zczonemu przyjani Duce... najserdeczniejsze yczenia dla przyszoci Woch, prowadzonych znw przez faszyzm do zaszczytnej wolnoci". Czternacie dni wczeniej dokona okrojenia Woch.
Od 28 lipca 1941 do 20 marca 1943 r., w okresie 21 miesicy, Hitler przerywa swj pobyt w Ktrzynie czterokrotnie, cznie na 57 dni Od 20 marca 1943 r. wskutek nalega swego lekarza odbywa trzymiesiczny urlop w Obersalzbergu, by znowu pracowa 9 miesicy w Ktrzynie Nastpne 4 miesice, poczwszy od 16 marca 1944 r , spdza cakowicie wyczerpany w Obersalzbergu i w Berlinie Domarus, Hitlers Reden, t 4, Monachium 1965 2 Od pocztku wojny nosi mundur wojskowy zamiast politycznego i zobowizywa si przed Reichstagiem, e zdejmie go dopiero po zakoczeniu wojny, jak kiedy Izabella Kastylijska, ktra przysigaa, e zdejmie koszul dopiero po wyzwoleniu swego kraju od Maurw 3 Przemys rodkw wybuchowych z trudem mg nady za wzrostem produkcji amunicji dla wojsk ldowych i do dzia przeciwlotniczych Wskanik produkcj materiaw wybuchowych wzrasta: ze 103 w 1941 r. do 131 w 1942 r , 191 w 1943 r. i 226 w 1944 r. Natomiast wskanik produkcji amunicji, cznie z bombami, wzrasta, ze 102 w 1941 r do 106 w 1942 r , 247 w 1943 r i 306 w 1944 r Aczkolwiek obydwa te wskaniki nie mog stanowi dokadnych wartoci porwnawczych, to bd co bd wskazuj, ze do wikszej iloci bomb nie byoby materiau wybuchowego. 4 Protok fuhrera z 18 czerwca 1943 r.: Zwrcono uwag fuhrera, e pilnie konieczne jest, aby odwiedzi Zagbie Ruhry. Fuhrer zamierza odby t wizyt, skoro tylko bdzie mg zdoby wolny czas". Nie zdoby go. Rwnie Goebbels stwierdzi w miesic pniej w swym dzienniku z 25 lipca 1943 r.: W listach tych przede wszystkim
1

358

powtarza si stale pytanie, dlaczego fuhrer nie skada wizyty w rejonie atakw powietrznych". 5 W tej transkontynentalnej komunikacji jeden jedyny pocig mia przewozi takie mniej wicej iloci towarw, jakie w egludze zabiera frachtowiec, gdy Hitler uwaa, e nigdy nie mona dostatecznie zabezpieczy i zagwarantowa komunikacji morskiej w okresie wojny. Nawet w planach wykoczonych wanie urzdze dworcowych i kolejowych Berlina i Monachium musiano uwzgldni par torw tej nowej kolei. 6 26 czerwca 1944 r. Hitler chwali si przed kierownikami przemysu: Wiem tylko jedno: trzeba niebywale silnych nerww i niebywaej siy woli, by przetrwa w takich czasach i podejmowa decyzje, ktre zawsze sprowadzaj si do by albo nie by... Kto inny na moim miejscu nie potrafiby uczyni tego wszystkiego, co zrobiem ja, nie miaby przecie tak silnych nerww". 7 Kronika 1943 r.: Minister szybk interwencj w kwaterze gwnej spowodowa wydanie przez fuhrera dekretu, ktry zapewnia mu wyczne penomocnictwo w sprawie wykorzystania mocy produkcyjnych woskiego przemysu zbrojeniowego. Dokument, przedoony mu ju 12 wrzenia, fuhrer podpisa ponownie 13 wrzenia, by podkreli, e penomocnictwo to pozostaje wane rwnie po uwolnieniu duce. Minister obawia si przy tym, e utworzenie nowego rzdu faszystowskiego we Woszech utrudni mu cakowite wykorzystanie przemysu woskiego na potrzeby zbroje niemieckich".

359

Rozdzia 22 ODEJCIE

Dziki wzrostowi produkcji zbrojeniowej umacniaa si moja pozycja a do jesieni 1943 roku. Kiedy wyczerpalimy ju niemal cakowicie rezerwy przemysowe Niemiec, staraem si wykorzysta przemys innych krajw europejskich znajdujcych si pod naszym wpywem1. Pocztkowo Hitler wzbrania si przed penym wykorzystywaniem potencjau przemysowego Zachodu. Pniej, zgodnie z jego wol, okupowane tereny wschodnie miay by nawet pozbawione przemysu, gdy jak sdzi jego rozwj sprzyja komunizmowi i powstawaniu niepodanej warstwy inteligencji. Jednak sytuacja na wszystkich zajtych terenach szybciej ulegaa zmianie, ni to sobie wyobraa Hitler. Ale myla on na tyle praktycznie, e docenia korzyci, jakie nienaruszony przemys przynosi sprawie zaopatrzenia jednostek. Spord okupowanych krajw przemysowych najwaniejsza bya Francja. A do wiosny 1943 roku z jej produkcji przemysowej niewiele skorzystalimy. Prowadzona tam przez Sauckla przymusowa rekrutacja siy roboczej przyniosa wicej szkody ni poytku. Chcc unikn wywiezienia, robotnicy francuscy uciekali z fabryk, ktrych wiele produkowao na potrzeby naszych zbroje. W maju 1943 roku po raz pierwszy poskaryem si na to Saucklowi; w lipcu zaproponowaem na posiedzeniu w Paryu, aby zapewni ochron przed ingerencj Sauckla przynajmniej tym zakadom we Francji, ktre pracoway dla nas2. Ja oraz moi wsppracownicy zamierzalimy wyda rozkaz produkowania na szerok skal zwaszcza we Francji, aczkolwiek rwnie w Belgii i Holandii artykuw dla niemieckiej ludnoci cywilnej, takich jak odzie, obuwie, tekstylia, meble. Chodzio tu o zwolnienie podobnych fabryk w Niemczech dla produkcji zbrojeniowej. Bezporednio po przejciu w pierwszych dniach wrzenia caej niemieckiej produkcji zaprosiem do Berlina francuskiego ministra produkcji. Minister Bichelonne, profesor paryskiej Sorbony, cieszy si opini zdolnego i energicznego czowieka. Nie bez utarczek z Ministerstwem Spraw Zagranicznych spowodowaem, e by on traktowany jako go oficjalny. Musiaem zaangaowa do tego Hitlera, ktremu wyjaniem, e Bichelonne nie bdzie przychodzi do mnie kuchennymi schodami". W rezultacie

360

zosta on zakwaterowany w rzdowych apartamentach gocinnych w Berlinie. Na pi dni przed przybyciem Bichelonne'a poprosiem Hitlera o danie gwarancji, e idea europejskiego planowania produkcji uzyska jego akceptacj i e Francja, obok innych narodw, bdzie tam reprezentowana na rwnych prawach. Zarwno Hitler, jak i ja wychodzilimy z zaoenia, e decydujcy gos w planowaniu produkcji powinny zachowa Niemcy. 17 wrzenia 1943 roku przyjem Bichelonne'a, z ktrym wkrtce poczyy mnie bardziej osobiste stosunki. Obaj bylimy modzi, obaj sdzilimy, e przyszo stoi przed nami otworem, i obaj przyrzekalimy sobie, e pewnego dnia unikniemy bdw obecnie rzdzcej generacji wojennej. Bybym rwnie gotw anulowa planowane przez Hitlera okrojenie Francji, tym bardziej e jak uwaaem we wsplnie produkujcej Europie nieistotne byoby, gdzie przebiegaj granice pastwowe. Pogralimy si z Bichelonne'em w tej utopii, co byo charakterystyczne dla urojonego wiata, w jakim wwczas tkwilimy. W ostatnim dniu rokowa Bichelonne poprosi mnie o rozmow w cztery oczy. Zacz od tego, e szef jego rzdu, Laval, ulegajc presji Sauckla, zabroni mu omawiania ze mn spraw zwizanych z wysyaniem siy roboczej z Francji do Niemiec3. Czy mimo to chciabym z nim o tym mwi? Zgodziem si. Bichelonne podzieli si ze mn swoimi troskami, a ja zapytaem go w kocu, czy ochrona francuskich zakadw przemysowych przed deportacjami stanowiaby dla niego pomoc. Jeeli jest to moliwe, znikn wszystkie moje problemy", stwierdzi z ulg, rwnie i te, ktre wynikaj z dopiero co przedyskutowanego porozumienia, ale tym samym zakoczy si prawie wysyka siy roboczej z Francji do Niemiec. Musz to panu uczciwie powiedzie". Uwaaem to za zupenie oczywiste, przecie tylko w ten sposb mogem z francuskiego przemysu wyzwoli produkcj dla naszych celw. Dokonalimy czego niezwykego. Bichelonne wyszed poza wskazwki Lavala, ja zdezawuowaem Sauckla i obydwaj zawarlimy, w zasadzie bez pokrycia, dugotrwae porozumienie4. Nastpnie udalimy si na wsplne posiedzenie, podczas ktrego prawnicy dugo dyskutowali nad ostatnimi kontrowersyjnymi punktami naszego porozumienia. Trwaoby to jeszcze wiele godzin i w jakim celu? Same, dopracowane nawet, paragrafy nie mogy zastpi dobrej woli wsppracy. Dlatego te przerwaem te przykre pertraktacje, proponujc, abymy obaj uciskiem doni uznali nasze porozumienie za zawarte. Prawnicy obydwu stron najwyraniej si zdziwili. Ja w kadym razie dotrzymaem naszego nieformalnego porozumienia a do koca, troszczc si o zachowanie przemysu Francji nawet wwczas, gdy nie przedstawia ju dla nas adnej wartoci i gdy Hitler nakaza jego

361

zniszczenie. Nasz plan produkcyjny przynis korzyci obydwu krajom: ja uzyskaem potencja produkcyjny dla zbroje, Francuzi umieli doceni szans ponownego rozwinicia w trakcie wojny swej produkcji pokojowej. We wsppracy z dowdc wojskowym Francji zorganizowano w tym celu w caym kraju zakady wydzielone, a w rozwieszonych w fabrykach ogoszeniach przyrzeczone wszystkim zatrudnionym tam robotnikom ochron przed ingerencj Sauckla, do czego zobowizywa mnie osobicie umieszczony na ogoszeniu podpis. Naleao rwnie wzmocni francuski przemys ciki, zapewni transport, wyywienie w kocu prawie kady wany zakad, ogem w liczbie dziesiciu tysicy, mia zapewnion ochron przed Saucklem. Ostatnie dni tygodnia Bichelonne spdzi wraz ze mn w wiejskiej posiadoci mojego przyjaciela Arna Brekera. Na pocztku nowego tygodnia zapoznaem wsppracownikw Sauckla z przyjtymi ustaleniami. Wezwaem ich do skoncentrowania w przyszoci swych wysikw na tym, aby robotnikw francuskich kierowa do francuskich zakadw. Mieli by oni zaliczani do kontyngentu przydziau do niemieckiego przemysu zbrojeniowego". W dziesi dni pniej udaem si do kwatery gwnej, pragnc uprzedzi Sauckla w zoeniu meldunku Hitlerowi. Dowiadczenie bowiem podpowiadao mi, e korzyci osiga ten, kto pierwszy przedstawia swoje argumenty. Hitler istotnie okaza si zadowolony, wyrazi zgod na moje porozumienie i uzna nawet za dopuszczalne ryzyko ewentualnych niedoborw w produkcji, wynikych na skutek zamieszek albo strajkw. Tym samym zakoczyy si wkrtce niemal zupenie akcje Sauckla we Francji. Zamiast, jak dotychczas, 50 tysicy miesiczne wysano do Niemiec tylko 5 tysicy robotnikw 5. Po kilku miesicach, l marca 1944 roku, Sauckel informowa zirytowany: Moje placwki we Francji owiadczaj: Tutaj wszystko si skoczyo! Nie ma adnego celu kontynuowa tego. Wszystkie prefektury informuj, e minister Bichelonne zawar z ministrem Speerem porozumienie. Laval powiedzia mi: Nie oddam wicej adnych ludzi do Niemiec!" Niebawem postpiem podobnie z Holandi, Belgi i Wochami. 20 sierpnia 1943 roku Heinrich Himmler otrzyma nominacj na ministra spraw wewntrznych Rzeszy. Dotychczas by on wprawdzie reichsfuhrerem wszechwadnej SS, o ktrej mwio si: pastwo w pastwie", ale mimo to jako szef policji podlega ministrowi Rzeszy Frickowi. Chronieni przez Bormanna gauleiterzy doprowadzali do osabienia centralnej wadzy wykonawczej Rzeszy. Wystpoway wrd nich dwie kategorie ludzi: starzy, ktrzy piastowali to stanowisko przed

362

1933 rokiem; byli oni po prostu niezdolni do posugiwania si aparatem administracyjnym. Obok nich wyrastaa ze szkoy Bormanna nowa grupa gauleiterw: modzi, najczciej z prawniczym wyksztaceniem, urzdnicy administracji, ktrzy potrafili systematycznie umacnia wpyw partii w pastwie. Popierana przez Hitlera dwutorowo systemu wadzy polegaa na tym, e Bormann jako zwierzchnik gauleiterw posiada kompetencje funkcjonariusza partyjnego; natomiast minister spraw wewntrznych by ich bezporednim przeoonym, jeli chodzi o sprawowane przez nich funkcje pastwowe komisarzy obrony Rzeszy. Wobec saboci Fricka takie uregulowanie sprawy nie oznaczao dla Bormanna adnego niebezpieczestwa. Obserwatorzy ycia politycznego przypuszczali jednak, e wraz z Himmlerem, jako ministrem spraw wewntrznych, Bormannowi przyby powany przeciwnik w grze. Podzielaem i ja to samo zdanie oraz wizaem nadzieje z Himmlerem. Przede wszystkim oczekiwaem, e wbrew Bormannowi powstrzyma on postpujcy rozkad organizacyjny jednolitej administracji Rzeszy. Himmler przyrzek mi te od razu, e w sprawach administracyjnych nieposusznych gauleiterw bdzie pociga do odpowiedzialnoci6. 6 padziernika 1943 roku przemawiaem do reichsleiterw i gauleiterw partii. Odzew; z jakim spotkao si moje wystpienie, sygnalizowa zmian. Chodzio o to, aby politycznemu kierownictwu Rzeszy otworzy oczy na prawdziw sytuacj, aby pozbawi je nadziei na bliskie uycie duej rakiety i uwiadomi, e obecnie nieprzyjaciel dyktuje, co mamy produkowa. Trzeba w kocu zmieni czciowo jeszcze pokojow struktur gospodarcz Niemiec. Z zatrudnionych w naszym przemyle spoywczym 6 milionw ludzi 1,5 miliona naley przenie do przemysu zbrojeniowego. Artykuy konsumpcyjne mog by odtd produkowane we Francji. Przyznawaem, e takie uregulowanie sprawy stwarza Francji korzystn pozycj wyjciow na okres powojenny. Przysuchujcemu si w grobowym milczeniu audytorium powiedziaem: Jestem jednak zdania, e jeeli chcemy wygra wojn, to w pierwszym rzdzie my sami powinnimy ponosi ofiary". Jeszcze bardziej prowokowaem zgromadzonych gauleiterw, gdy bez upiksze kontynuowaem: Prosz przyj do wiadomoci: nie moe mie nadal miejsca dotychczasowy sposb zamykania zakadw przemysu spoywczego w poszczeglnych okrgach. Dlatego te osobicie bd decydowa o zamykaniu zakadw, jeeli okrgi w cigu czternastu dni nie speni moich warunkw. A chc panw zapewni, e autorytet Rzeszy pragn utrzyma, choby to kosztowao nie wiem ile! Rozmawiaem z reichsfuhrerem SS Himmlerem i bd odtd odpowiednio traktowa te okrgi, ktre nie zrealizuj ustalonych

363

przedsiwzi". Utrzymane w ostrym tonie cae moje wystpienie nie wzburzyo tak mocno gauleiterw jak te dwa ostatnie zdania. Zaledwie skoczyem, a ju kilku z nich, zirytowanych, wystpio przeciwko mnie. Inspirowani przez jednego z najstarszych spord nich, Burkla, gono wykrzykujc i gestykulujc zarzucali mi, e gro im obozem koncentracyjnym. Chcc przynajmniej te sprawy waciwie wyjani, poprosiem Bormanna o ponowne udzielenie mi gosu. Odmwi jednak. Z obudn uprzejmoci owiadczy, e jest to zupenie zbyteczne, gdy nie wystpuj tu adne niejasnoci. Wieczorem po tym posiedzeniu wielu gauleiterom, na skutek naduycia przez nich alkoholu, trzeba byo udziela pomocy w przetransportowaniu do pocigu specjalnego, ktry mia ich zawie noc do kwatery gwnej. Nastpnego ranka prosiem Hitlera, aby skierowa kilka wywaonych sw do swych politycznych wsppracownikw. Ale, jak zwykle, oszczdza on uczucia towarzyszy z dawnych lat. Poza tym Bormann poinformowa go o moim nieporozumieniu z gauleitera-mi. Hitler da mi do zrozumienia nie wyjaniajc powodw e wszyscy gauleiterzy s zdenerwowani. Niebawem stao si widoczne, e Bormann zdoa przynajmniej czciowo podway mj autorytet w oczach Hitlera. Zawsze prbowa to czyni, ale teraz po raz pierwszy nie bez rezultatu. Sam daem mu bro do rki. Od tej pory nie mogem ju nadal tak pewnie liczy na lojalno Hitlera. Wkrtce okazao si rwnie, czego naley si spodziewa po przyrzeczeniach Himmlera, ktry zapowiada konswekwentn realizacj zarzdze wadz Rzeszy. Kazaem przesa mu materiay o wynikych nieporozumieniach z gauleiterami. Pocztkowo przez cae tygodnie nie informowano mnie o ustosunkowaniu si do tej sprawy, a wreszcie sekretarz stanu Himmlera, Stuckart, zakomunikowa mi zmieszany, e minister spraw wewntrznych przesa te akta wprost do Bormanna i e jego odpowied dopiero niedawno nadesza: wszystkie przypadki miay by zbadane przez gauleiterw; miao si przy tym okaza nawiasem mwic, naleao si tego spodziewa e moje zarzdzenia miny si z celem, a opr gauleiterw by w zasadzie cakowicie uzasadniony. Stanowisko to Himmler zaakceptowa. Nadzieje na wzmocnienie autorytetu Rzeszy spezy na niczym, podobnie jak na koalicj SpeerHimmler. Dopiero po kilku miesicach dowiedziaem si, dlaczego wszystkie te zamiary musiay nie powie si: gauleiter Dolnego lska, Hank, powiedzia mi, e Himmler rzeczywicie podj atak na suwerenno kilku gauleiterw. Kaza im przesya zarzdzenia za porednictwem dowdcw SS w okrgach, co oznaczao ju afront. Nieoczekiwanie szybko dostrzeg jednak, e gauleiterzy zawsze znajdowali poplecznikw

364

w partyjnej centrali Bormanna. Ju bowiem po kilku dniach Bormann uzyska u Hitlera zakaz tego rodzaju ingerencji ze strony Himmlera: w decydujcych momentach, mimo pewnych przejaww pogardy w poszczeglnych przypadkach, zawsze zwyciao poczucie wiernoci, istniejce midzy Hitlerem a wsptowarzyszami z okresu jego wzlotu w latach dwudziestych. Nawet Himmler i SS nie byli w stanie podway tego sentymentalnego koleestwa. Po niepowodzeniu w tej niezrcznie zorganizowanej akcji fuhrer SS zrezygnowa ostatecznie z posugiwania si wadz Rzeszy w rozgrywkach z okrgami. Wbrew zamiarom Himmlera na posiedzenia do Berlina nie wzywano komisarzy obrony Rzeszy". W przyszoci Himmler zadowoli si podporzdkowaniem sobie mniej eksponowanych politycznie nadburmistrzw i kierownikw administracji cywilnej. Bormann i Himmler, ktrzy i tak byli z sob na ty", stali si znw przyjacimi. Wygoszone przeze mnie przemwienie unaocznio, jakie kto reprezentuje interesy, pozwolio rozpozna ukad si oraz osabio moj pozycj. W cigu kilku miesicy po raz trzeci na prozo usiowaem wykorzysta wadz i moliwoci reimu. Staraem si by aktywny w wczesnej sytuacji. Ju w pi dni po moim przemwieniu Hitler poleci mi zaj si przyszym planowaniem wszystkich miast dotknitych nalotami lotniczymi. Tym samym wic otrzymaem penomocnictwo w dziedzinie, ktra moim przeciwnikom, nie wyczajc rwnie Bormanna, bya blisza od wielu problemw wojennych. Czciowo ju teraz widzieli oni w tej odbudowie miast swe najwaniejsze zadanie na przyszo. Zarzdzenie Hitlera przypominao im, e mieli by ode mnie zaleni. Chciaem zreszt zapobiec w ten sposb niebezpieczestwu, jakie kryo si za ideologicznym radykalizmem gauleiterw: zniszczenie miast dao im pretekst do burzenia historycznych budowli, nawet tych, ktre nadaway si jeszcze do restauracji. Gdy na przykad po cikim nalocie lotniczym wsplnie z gauleiterem obserwowaem z tarasu jednego z budynkw gruzowisko w Essen, uwaa on, e naleaoby obecnie cakowicie zburzy katedr, poniewa i tak zostaa uszkodzona w czasie bombardowania. Rzekomo staa na przeszkodzie modernizacji miasta. Nadburmistrz Mannheimu zwrci si do mnie, abym pomg zapobiec rozbirce zamku oraz Teatru Narodowego. Doniesiono mi rwnie ze Stuttgartu, e na yczenie miejscowego gauleitera mia tam by wyburzony spalony zamek7. Trosk o zachowanie historycznych zabytkw niemieckich miast oraz przygotowanie rozsdnej odbudowy uwaaem za rzecz tak wan, e nawet w szczytowym, przeomowym okresie wojny, w listopadzie i grudniu 1943 roku, skierowaem do wszystkich gauleiterw pismo, ktrego tre nieznacznie odbiegaa od moich planw

365

przedwojennych: adnych tendencji artystycznych, lecz oszczdno; maksymalne uwzgldnienie problemw komunikacji, co moe uchroni miasta przed nadmiern ciasnot; przemysowe budownictwo mieszkaniowe, przebudowa dzielnic staromiejskich i domw handlowych w rdmieciach 8. Nie mwio si ju o monumentalnych budowlach. Odesza mi ju ochota, i zapene rwnie Hitlerowi, z ktrym omwiem zasady tej koncepcji planowania. W pocztkach listopada wojska radzieckie zbliay si do Nikopola, centrum kopal manganu. Wydarzyo si wtedy co, co ukazywao Hitlera w nie mniej dziwnym wietle anieli Goringa, ktry poleci swemu generaowi Gallandowi wiadomie mwi nieprawd. Szef Sztabu Generalnego, Zeitzler, w rozmowie telefonicznej na pocztku listopada 1943 roku opowiada mi zdenerwowany o swej gwatownej wymianie zda z Hitlerem, ktry nalega, aby wszystkie znajdujce si w pobliu dywizje cign do obrony Nikopola. Wzburzony Hitler obstawa przy tym, e brak manganu moe przesdzi w najbliszym czasie o przegraniu wojny. Po trzech miesicach Speer bdzie musia przerwa produkcj zbrojeniow, gdy nie ma adnych zapasw. Zeitzler prosi mnie o niezwoczn pomoc; zamiast koncentrowa jednostki naleao raczej zarzdzi odwrt, jeeli chce si unikn nowego Stalingradu. Natychmiast po tej rozmowie skontaktowaem si z naszymi fachowcami z przemysu stalowego, Rchlingiem i Rohlandem, w celu wyjanienia sytuacji w dziedzinie manganu, ktry rzeczywicie by jednym z najwaniejszych skadnikw w produkcji wyrobw stalowych; ale po telefonie Zeitzlera wyjanio si cakowicie, e tak czy owak" kopalnie manganu na poudniu ZSRR utracimy. Moje rozmowy przyniosy niespodziewanie pozytywny wynik. W dniu 11 listopada przekazaem dalekopisem Zeitzlerowi i Hitlerowi: Przy utrzymaniu dotychczasowej produkcji zapasy manganu w Rzeszy wystarcz na jedenacie do dwunastu miesicy. Zjednoczenie przemysu stalowego Rzeszy gwarantuje, e mimo utraty Nikopola, dziki wprowadzeniu innych metod produkcji, zapasy manganu mog wystarczy na osiemnacie miesicy, i to bez szkody dla produkcji innych stopw metali". Jednoczenie stwierdziem, e nawet po utracie ssiedniego Krzywego Rogu, o ktrego utrzymanie Hitler chcia toczy du bitw obronn, nasza produkcja stali mogaby bez zakce rozwija si nadal. Gdy po dwch dniach przybyem do kwatery gwnej, Hitler wrzasn na mnie nie znanym mi dotychczas, szorstkim tonem: Jak pan mg da szefowi Sztabu Generalnego memoria o sytuacji w zasobach manganu?" Oczekiwaem raczej, e bdzie zadowolony, tote zmieszany powiedziaem tylko: Ale, mein fuhrer, znajdujemy si przecie w dobrej sytuacji". Nie zgodzi si z tym. Nie wolno panu dawa szefowi

366

Sztabu Generalnego adnych memoriaw! Jeeli pan czego potrzebuje, uprzejmie prosz zwraca si do mnie. Spowodowa pan kopotliw dla mnie sytuacj. Poleciem wanie skoncentrowa do obrony Nikopola wszystkie rozporzdzalne siy. Miaem w kocu powd, ktry zmusza wojsko do walki. I wtedy przychodzi Zeitzler z paskim memoriaem. Wygldaem wwczas jak kamca. Gdy stracimy Nikopol, pan bdzie ponosi za to win". Potem krzycza: Zabraniam panu raz na zawsze wysyania jakichkolwiek memoriaw innym osobom. Rozumie pan? Zabraniam panu tego!" Mimo to mj memoria osign zamierzony cel: wkrtce potem Hitler nie upiera si ju przy bitwie o kopalnie manganu, a poniewa usta rwnie napr radziecki w tym rejonie, Nikopol pad dopiero 18 lutego 1944 roku. W drugim memoriale, jaki owego dnia przekazaem Hitlerowi, omwiem stan naszych zapasw wszystkich metali stopowych. Przy tym, formuujc: nie uwzgldniono dowozu z Bakanw, Turcji, Nikopola, Finlandii i pnocnej Norwegii", ostronie zaznaczyem, e liczyem si tu z ewentualn utrat tych terenw. Nasz sytuacj obrazuje ponisze zestawienie:
Mangan Zapasy krajowe Wydobycie w kraju Zuycie Pokrycie zapotrzebowania w miesicach 140 000 t 8100 t 155001 Nikiel 6000 t 190 t 750 t Chrom 21000t 3751 t Wolfram 1330 t 160 t Molibden 425 t 15,5 t 69,5 t Krzem 17900 t 4200 t 7000 t

19

10

5,6

10,6

7,8

6,4

W zakoczeniu memoria zawiera uwag: Najmniejsze wic s zapasy chromu; jest to dla nas o tyle istotne, e bez niego nie mona bdzie utrzyma wysoko rozwinitego przemysu zbrojeniowego. Jeeli odpadn Bakany, a tym samym i Turcja, pokrycie zapotrzebowania na chrom zapewnione jest obecnie na 5,6 miesica. Oznacza to, e po zuytkowaniu produkcji w toku, ktra przeduyaby ten okres jeszcze o dwa miesice, nie mona by nadal wytwarza najwaniejszego sprztu i uzbrojenia samolotw, czogw, pojazdw mechanicznych, pociskw przeciwpancernych, okrtw podwodnych, niemal wszystkich dzia. Nastpioby to w okresie jednego do trzech miesicy po tym terminie, gdy korzystano by jeszcze z rezerw zawartych w dostawach biecych". Oznaczao to, e rwno w dziesi miesicy po utracie Ba-

367

kanw wojna zbliy si ku kocowi. Hitler w milczeniu przysuchiwa si mojemu referatowi, z ktrego wynikao, e nie Nikopol, lecz Bakany przesdzay o zakoczeniu wojny. Potem niezadowolony odwrci si i z moim wsppracownikiem Saurem zacz dyskutowa o nowym programie produkcji czogw. Do lata 1943 roku Hitler telefonowa do mnie na pocztku kadego miesica, polecajc podawa sobie najnowsze wskaniki produkcji, ktre nanosi na przygotowany wykaz. Przekazywaem liczby w ustalonej kolejnoci, a on kwitowa je najczciej uwagami: Bardzo dobrze! To wspaniale! Rzeczywicie sto dziesi Tygrysw? A wic wicej, ni pan przyrzek... Ile Tygrysw zamierza pan wyprodukowa w przyszym miesicu? Obecnie kady czog si liczy..." Rozmowy te koczy niekiedy krtkim omwieniem sytuacji: Wzilimy dzi Charkw. Nadal idzie dobrze. A wic dzikuj za telefon. Uszanowanie dla paskiej maonki. Czy przebywa jeszcze na Obersalzbergu? A wic jeszcze raz moje uszanowanie". W odpowiedzi na podzikowanie i wypowiadan formu pozdrowienia: ,,Heil, mein fuhrer", doda czasem: Heil, Speer". Ten sposb pozdrowienia oznacza wyrnienie, ktre rzadko stosowa zwracajc si do Goringa, Goebbelsa albo innych zaufanych osb. W tonie, jakim wypowiada to pozdrowienie, mona byo wyczu lekk ironi w porwnaniu z oficjalnym: Heil, mein fuhrer". W takich momentach czuem si wyrniony za swoj prac. Nie zauwayem przy tym zanikania akcentw tej poufaoci. Chocia dawno ju mina pocztkowa fascynacja oraz zaufanie w stosunkach osobistych, chocia nie cieszyem si ju specjaln, wyjtkow pozycj architekta i staem si jednym z wielu w jego otoczeniu - sowo Hitlera nie stracio nic ze swej magicznej siy. cilej mwic, wszelkie intrygi i walki o wadz miay to wanie sowo na celu albo to, za kim ono padao. Od tego zaleaa pozycja kadego z nas. Stopniowo telefony zanikay; trudno tu dokadnie okreli czas, w kadym razie od jesieni 1943 roku Hitler czy si zazwyczaj z Saurem dla uzyskania meldunkw miesicznych. Nie przeciwstawiaem si temu, przyznajc Hitlerowi prawo do odbierania mi tego, czym mnie sam obdarzy. Poniewa rwnie Bormann by wyjtkowo dobrze ustosunkowany tak do Saura, jak i do Dorscha obaj naleeli do starych towarzyszy partyjnych - stopniowo zaczem si czu niepewnie we wasnym ministerstwie. Pocztkowo prbowaem zabezpieczy swoj pozycj, przydzielajc kademu z moich dziesiciu szefw departamentw jednego zastpc z przemysu6. Ale wanie Dorsch i Saur potrafili u siebie przeszkodzi temu. W obliczu mnocych si oznak utworzenia pod kierownictwem Dorscha opozycji w ministerstwie, 21 grudnia 1943 roku mianowaem drog zamachu stanu" dwch starych i zaufanych

368

ludzi - moich dawnych wsppracownikw - kierownikami wydziaw personalnego i organizacyjnego oraz podporzdkowaem im rwnie samodzieln dotychczas Organizacj Todta. Nazajutrz uciekem od cikiego brzemienia roku 1943, roku penego rozczarowa i intryg, udajc si do najbardziej odlegego i samotnego zaktka w zasigu naszej wadzy, do pnocnej Laponii. Tym razem Hitler bez sprzeciwu wyrazi na to zgod, chocia jeszcze w roku 1941 i 1942 odmawia mi podry do Norwegii, Finlandii i ZSRR, gdy bya zbyt niebezpieczna, a ja dla niego niezastpiony. O brzasku startowalimy moim nowym samolotem, czteromotorowym Condorem" produkcji Focke-Wulf. Dziki specjalnie wmontowanym wielkim zbiornikom posiada on wyjtkowo duy zasig10. W samolocie znajdowali si skrzypek Siegfried Borries i magik amator, ktry po wojnie sta si sawny pod nazwiskiem Kalanag, zamiast bowiem wygaszania przemwie, chciaem zrobi przyjemno na wita Boego Narodzenia onierzom i pracownikom Organizacji Todta na pnocy. Lecc na niskim puapie obserwowalimy acuch jezior w Finlandii. Kiedy w modoci tskniem do nich, marzyem o przemierzeniu ich w towarzystwie mojej ony skadanym kajakiem. Wczesnym popoudniem wyldowalimy na onieonym polu, oznakowanym jedynie lampami naftowymi, w pobliu Rovaniemi. Ju nastpnego dnia jechalimy odkrytym samochodem 600 kilometrw na pnoc, docierajc w kocu do maego portu Morza Arktycznego, Petsamo. Okolica nuya monotoni, ale zmiana wiata z tego na czerwone, spowodowana przez wdrujce za horyzontem soce, gr wszystkich jego odcieni tworzya niezwykle pikny widok. W Petsamo spdzao ferie witeczne wielu robotnikw, onierzy i oficerw, do ktrych w najbliszych dniach doczali dalsi. Nastpnej nocy spalimy w kwaterze generaa dowodzcego na froncie Morza Arktycznego. Stamtd zamierzalimy odwiedzi odlege punkty oporu na Pwyspie Rybackim, naszym najbardziej na pnoc wysunitym i niezwykle niegocinnym odcinku frontu, oddalonym zaledwie 80 kilometrw od Murmaska. W przeraajcej samotnoci przez zason nigy i niegu ukonie padao blade, zielonkawe wiato na bezdrzewn, guch okolic. W towarzystwie generaa Hengla posuwalimy si na nartach powoli do przodu, zmierzajc ku wysunitym punktom oporu. Na jednym z tych stanowisk onierze zademonstrowali mi dziaanie naszej 150-milimetrowej armaty, kierujc pociski na schron nieprzyjaciela. Byo to pierwsze ostre prbne strzelanie", jakie przeywaem. Gdy pokazywano mi kiedy strzelanie cikiej baterii na przyldku Griz Nez, dowdca wskaza wprawdzie jako cel pooony na przeciwlegym brzegu Dover, ale powiedzia mi pniej, e faktycznie kaza strzela tylko do morza. Tutaj jednak, gdy pocisk trafi w cel, w powietrze wyleciay

369

belki z radzieckiego schronu. W chwil po tym upad bez znaku ycia znajdujcy si w pobliu mnie onierz; ugodzi go w gow przez szpar w pancerzu ochronnym radziecki strzelec wyborowy. Po raz pierwszy, cho brzmi to dziwnie, przeyem wtedy rzeczywisto wojenn. Dotychczas tylko na pokazach na strzelnicy poznawaem nasze dziao jako jedn z technicznych konstrukcji uytkowych, teraz zobaczyem nagle, jak unicestwia ludzi bro, ktr do tej pory traktowaem jedynie teoretycznie. W czasie tej podry inspekcyjnej onierze i oficerowie masowo uskarali si na sabe zaopatrzenie w lekk bro piechoty. Szczeglnie odczuwano brak skutecznego pistoletu maszynowego. onierze posugiwali si zdobycznymi egzemplarzami radzieckimi. Zarzut dotyczy Hitlera. Byy onierz pierwszej wojny wiatowej cigle jeszcze przywizywa zbyt du wag do karabinu. Latem 1942 roku odrzuci proponowane przez nas wprowadzenie ju dalece zaawansowanego pistoletu maszynowego i zadecydowa, e celom piechoty lepiej suy karabin. Jego dowiadczenie z okopw, jak to teraz widziaem, powodowao rwnie, e tak silnie forsowa podziwian wwczas przez siebie bro cik i czogi. W rezultacie zaniedbano produkcj i rozwj broni piechoty. Natychmiast po powrocie staraem si usun to zaniedbanie. Nasz program rozwoju broni piechoty uzupeniono na pocztku stycznia, uwzgldniajc szczegowe wymogi zgoszone przez sztab wojsk ldowych i dowdc wojsk zapasowych. Uwaajc jednak siebie za wycznego eksperta od uzbrojenia wojsk ldowych, Hitler wyrazi zgod, ale dopiero po szeciu miesicach. Odtd czyni nam zarzuty, jeeli nasz program nie by terminowo realizowany. W cigu trzech

370

kwartaw osignlimy w tej wanej dziedzinie istotny, nawet dwudziestokrotny wzrost w porwnaniu z dotychczasow, wprawdzie minimaln, produkcj pistoletu maszynowego (karabin szturmowy 44)11 . Produkcj tak bylimy w stanie osign dwa lata wczeniej; moglimy przecie wykorzysta potencja, ktry nie by eksploatowany przy produkowaniu broni cikiej. Nastpnego dnia wizytowaem zakady produkcji niklu w Kolosjokki, nasze jedyne rdo tego metalu, stanowice zasadniczy cel mojej podry. Zastaem tam hady nie wywiezionej rudy, a tymczasem rodki transportu skoncentrowane byy przy budowie betonowej ochrony elektrowni, zabezpieczajcej przed nalotami lotniczymi. Zaliczajc elektrowni do mniej wanych obiektw, skierowaem transport do przewozu skadowanej rudy. W rodku dziewiczego lasu, z dala od jeziora Inari, na polanie wok gustownie urzdzonego ogniska, rwnoczenie rda ciepa i owietlenia, zgromadzili si laposcy i niemieccy drwale. Siegfried Borries rozpocz wieczr synn chaconn z partity d-moll Bacha. Po kilkugodzinnej nocnej wdrwce dotarlimy na nartach do obozu namiotowego Lapoczykw. Jednake przy trzydziestostopniowym mrozie i polarnym wietle prys urok przebywania pod namiotem: d bowiem silny wiatr i wypenia obie jego powki dymem. Uciekem pod goe niebo i o trzeciej godzinie uoyem si do snu w swym piworze ze skry renifera. Rankiem poczuem ostry bl w kolanie. W kilka dni pniej znalazem si znw w kwaterze gwnej Hitlera. Z inspiracji Bormanna zwoa on due posiedzenie, na ktrym w obecnoci najwaniejszych ministrw mia by ustalony program dziaalnoci na rok 1944, a Sauckel zamierza przedstawi zarzuty skierowane pod moim adresem. Dzie przedtem zaproponowaem Hitlerowi, bymy pod przewodnictwem Lammersa omwili te rnice, ktre bylimy w stanie sami wyjani. Usyszawszy moje propozycje, Hitler sta si napastliwy i cierpkim tonem powiedzia, e wyprasza sobie wywieranie tego rodzaju nacisku na uczestnikw posiedzenia. Nie zgadza si, by referowa im uprzednio podjte postanowienia; on sam chcia podejmowa decyzje. Po tej odmowie udaem si wraz ze swoimi rzeczoznawcami do Himmlera, gdzie rwnie, speniajc moje yczenie, znalaz si

371

feldmarszaek Keitel12. Chciaem przynajmniej z nimi omwi wspln taktyk

372

zmierzajc do przeszkodzenia ponownym deportacjom Sauckla z okupowanych terenw zachodnich. Keitel bowiem, jako przeoony dowdcw wojskowych, oraz Himmler, odpowiedzialny za porzdek policyjny na zajtych terenach, wyraali obawy, e w wyniku tego moe doj do wzmoenia dziaalnoci partyzanckiej. Jak uzgodnilimy, obaj mieli owiadczy na posiedzeniu, e nie dysponuj wystarczajcymi organami wykonawczymi do zabezpieczenia nowych akcji deportacyjnych Sauckla i e moe wskutek tego zosta zagroony porzdek. Spodziewaem si osign w ten sposb swj cel, dc do ostatecznego pooenia kresu deportacjom, a take przeforsowa wiksze angaowanie w produkcji rezerw niemieckich, zwaszcza kobiet. Prawdopodobnie jednak Bormann przygotowa do rozpatrywania tych zagadnie Hitlera, podobnie jak ja Himmlera i Keitla. Ju przy powitaniu, demonstrujc nieuprzejmo i ozibo, da fuhrer pozna wszystkim uczestnikom, e jest w zym nastroju. Ci, co go znali, nie usiowali w takim wypadku uzyskiwa decyzji, ktre mogyby sta si problematyczne. Rwnie ja powinienem by odoy swoje najwaniejsze sprawy i zreferowa tylko mao istotne. Ale nie mona ju byo unikn tematu zapowiedzianego na posiedzenie. Rozdraniony Hitler przerwa mi: Zabraniam panu, aby pan, panie Speer, prbowa jeszcze raz przesdza z gry wynik posiedzenia. Ja kieruj konferencj i w kocu ja bd podejmowa decyzje! Nie pan! Prosz to sobie zapamita!" Rozgniewanemu i bdcemu w zym nastroju Hitlerowi nikt si nie sprzeciwia. Rwnie moi sojusznicy, Keitel i Himmler. nie myleli ju o przedstawieniu swoich pogldw. Przeciwnie, zapewniali gorliwie, e uczyni wszystko dla poparcia programu Sauckla. Hitler wypytywa obecnych ministrw o ich zapotrzebowanie na robotnikw w roku 1944, starannie notowa kad odpowied, osobicie sumowa wynik, wreszcie zwrci si do Sauckla: Czy wy, towarzyszu Sauckel, moecie zapewni w tym roku cztery miliony robotnikw? Tak albo nie" 13. Sauckel uderzy si w pier: Naturalnie, mein fuhrer. Przyrzekam to panu. Moe pan by spokojny, zrealizuj to, ale musz mie znw woln rk na zajtych terenach". Na moje uwagi, e te miliony mona w wikszoci zmobilizowa w samych Niemczech, Hitler zareagowa ostro: ,,Czy za si robocz odpowiedzialny jest pan, czy te towarzysz partyjny Sauckel?" Tonem wykluczajcym jakikolwiek sprzeciw poleci Keitlowi i Himmlerowi, aby zaangaowali podlegy im aparat do pomocy w realizacji programu dostarczenia robotnikw. Keitel zawsze

373

powtarza tylko: Tak jest, mein fuhrer", Himmler natomiast milcza. Wydawao si, e walka jest przegrana. Chcc jeszcze co ratowa, zapytaem Sauckla, czy prowadzc rekrutacj w krajach zachodnich moe rwnoczenie uwzgldni potrzeby zakadw wydzielonych. Pewny siebie odpowiedzia, e nie stwarza to adnych trudnoci. Wykorzystujc to zamierzaem ustali priorytety i zobowiza Sauckla, aby dopiero po zaspokojeniu potrzeb zakadw wydzekonych sprowadza robotnikw do Niemiec. Rwnie i to przyrzek skinieniem rki. Ale natychmiast wtrci si Hitler: Czego pan waciwie jeszcze chce, panie Speer? Przecie towarzysz Sauckel zapewnia to panu. Paskie zastrzeenie odnonie do przemysu francuskiego przestay wic by aktualne!" Dalsza dyskusja mogaby tylko wzmocni pozycj Sauckla. Posiedzenie zakoczyo si. Hitler by teraz bardziej przystpny, a nawet zamieni ze mn kilka przyjaznych sw. Ale nie doszo do niczego wicej. Ustay ju deportacje Sauckla. Niewiele miao to jednak wsplnego z podejmowanymi przeze mnie wysikami, zmierzajcymi do pokrzyowania jego planw przy pomocy moich francuskich placwek i wadz Wehrmachtu14. Realizacja wszystkich zamierze staa si niemoliwa na skutek utraty autorytetu wadzy na okupowanych terenach, ktre przysporzyy jej wiele trudnoci, poniewa nastpowa tam wzrost dziaalnoci partyzanckiej oraz wzmoga si niech do niemieckiej administracji. Nastpstwa posiedzenia w kwaterze gwnej dotkny tylko mnie osobicie. Stosunek Hitlera do mnie uwidacznia kademu, e znajduj si w nieasce. W konflikcie pomidzy Saucklem a mn zwycizc sta si Bormann. Od tej pory rozpoczy si podstpne, a wkrtce coraz bardziej jawne ataki przeciwko moim wsppracownikom z przemysu. Chcc ich oczyci z podejrze, musiaem coraz czciej interweniowa w ich obronie w kancelarii partyjnej, a nawet w subie bezpieczestwa. Moich kopotw nie mogo oddali nawet odbywajce si we wspaniaej oprawie ostatnie spotkanie dostojnikw Rzeszy. Bya to galowa uroczysto z okazji urodzin Gringa, 12 stycznia 1944 roku, ktre obchodzi w Karinhallu. Jak tego oczekiwa, przyszlimy wszyscy z kosztownymi prezentami: cygara z Holandii, sztabki zota z Ba-kanw, wartociowe obrazy i rzeby. Mnie Goring da do zrozumienia, e bardzo chciaby mie okazae marmurowe popiersie Hitlera duta

374

Brekera. W duej bibliotece wystawiono st zarzucony prezentami urodzinowymi. Gring pokaza je swym dostojnym gociom. Tutaj rwnie prezentowa plany budowy, opracowane z okazji urodzin przez swego architekta: siedziba Goringa miaa by rozbudowana na wzr zamku, co najmniej podwjnie. We wspaniaej sali jadalnej, przy wykwintnie nakrytym stole, obsugiwanym przez kamerdynerw w biaych liberiach, podawano stosownie do wczesnych warunkw niezbyt wyszukane potrawy. Jak co roku, a teraz ju po raz ostatni, przy witecznym posiku wygasza mow urodzinow Funk. W podniosym tonie wychwala zdolnoci Goringa, jego zalety charakteru i poczucie godnoci, po czym wznis toast za jednego z najwikszych Niemcw". Patetyczne sowa Funka groteskowo kontrastoway z rzeczywist sytuacj: to upiorne wito odbywao si przecie w obliczu nadcigajcego upadku Rzeszy. Po uczcie gocie rozeszli si do licznych pomieszcze Karinhal-lu. Obaj z Milchem zastanawialimy si, skd mog pyn pienidze na ten luksus. Stary"przyjaciel Goringa, synny lotnik z okresu pierwszej wojny wiatowej, Loerzer, dostarczy niedawno Milchowi wagon z towarami woskiego czarnego rynku. Jego zawarto: damskie poczochy, myda i inne unikalne artykuy, mg on kaza sprzeda na czarnym rynku. Zaczony by te wykaz cen, zapewne po to, aby ujednolici je w obrbie Rzeszy. Obliczono nawet znaczny zysk, jaki mia przypa Milchowi. On natomiast poleci rozdzieli wspomniane artykuy wrd urzdnikw swojego ministerstwa. Nieco pniej dowiedzia si, e wiele innych wagonw sprzedawano na rachunek Goringa. Intendent Ministerstwa Lotnictwa Rzeszy, Plagemann, ktry przeprowadzi te transakcje dla Goringa, zosta wkrtce wyczony spod kontroli Milcha i podporzdkowany bezporednio Goringowi. Miaem te osobiste dowiadczenia w zwizku z urodzinami Goringa. Odkd jako czonkowi Pruskiej Rady Pastwa przysugiwao mi rocznie 6 tysicy marek, kadorazowo otrzymywaem w odpowiednim czasie pismo, powiadamiajce mnie, e cz moich poborw zatrzymano na prezent urodzinowy Rady Pastwa dla Goringa. Nigdy przy tym nie pytano mnie o zgod. Podobnie postpowano, jak owiadczy Milch po mojej informacji, z funduszem dyspozycyjnym Ministerstwa Lotnictwa. Kadego roku z okazji urodzin Goringa przekazywano z tego funduszu na jego konto du sum, przy czym marszaek Rzeszy osobicie ustala, jaki obraz mia by za ni kupiony. Nie ulegao wtpliwoci, e tylko niewielka cz olbrzymich

375

wydatkw Goringa moga by z tego pokryta. Nie wiedzielimy natomiast, kto z przemysu macza w tym palce. Takie rda z pewnoci istniay; moglimy si tego z Milchem niekiedy domyla, gdy telefonicznie interweniowa u nas Goring, jeli ktra z naszych instytucji nieprzychylnie potraktowaa jednego z jego faworytw. Moje niedawne przeycia oraz spotkania w Laponii stanowiy najbardziej skrajne przeciwiestwo tej cieplarnianej atmosfery skorumpowanego wiata iluzji. Niepewno mojego stosunku do Hitlera zapewne niepokoia mnie bardziej, ni mi si wydawao. Prawie dwuletnie nieustanne napicie dawao teraz o sobie zna. Majc trzydzieci osiem lat, czuem si fizycznie zmczony. Bl w kolanie teraz prawie nie ustpowa. Nie dysponowaem adnym zapasem si. Albo to wszystko byo ucieczk? 18 stycznia 1944 roku odwieziono mnie do szpitala.
Tak na przykad w kwietniu 1942 r. zamierzano wznowi na Ukrainie wydobywanie wgla, a jednoczenie uruchomi w pobliu frontu produkcj amunicji. Ju w kocu sierpnia 1943 r. program ten zosta zniweczony przez sukcesy wojskowe Zwizku Radzieckiego. Tzw. Protektorat Czech i Moraw znajdowa si faktycznie pod panowaniem SS, ktrego nikt nie way si narusza; produkowano tam najprzerniejsze rzeczy dla formacji SS. Latem 1943 r. ministerstwo sporzdzio plan, wedug ktrego przy pomocy istniejcych tam maszyn i robotnikw wykwalifikowanych zamierzalimy dodatkowo produkowa 1000 lekkich czogw miesicznie. Hitler poleci Himmlerowi, wprawdzie dopiero w padzierniku 1943 r., przerwanie produkcji dla SS i przyznanie organizacjom zbrojeniowym takich samych kompetencji, jakie mielimy w Niemczech (Kronika, 8 padziernika 1943 r.). Poniewa moglimy wykorzystywa ten rejon przemysowy dopiero od koca 1943 r., produkcja tzw. czeskiego czogu rozpocza si w maju 1944 r. wypuszczeniem 66 sztuk; w listopadzie 1944 r. zbudowano 387 sztuk. 2 Kromka, 23 lipca 1943 r.: Minister zaproponowa jako rodek zaradczy oznaczanie zakadw bdcych pod nadzorem. Miano pilnowa, by nie dokonywano w nich potrce, co stanowio zacht dla robotnikw francuskich". 3 Kronika, 17 wrzenia 1943 r.: Przed nocnym przyjciem w domu gocinnym rzdu Rzeszy odbya si kocowa narada, po uprzednim ponownym spotkaniu samego ministra z Bichelonne'em. Ten ostatni poprosi o prywatn rozmow, aby omwi akcj Sauckla. Jego rzd zabroni mu oficjalnego omawiania tych punktw. Na posiedzeniu kierownictwa Centrali Planowania l marca 1944 r. Kehrl zoy nastpujc relacj: W wyniku tej dyskusji (Bichelonne Speer) zrodzia si idea utworzenia zakadw wydzielonych, ktre miay stanowi ochron przed zamiarami Sauckla. Strona niemiecka daa w tej sprawie obietnic w formie uroczycie zoonego pdpisu mego ministra". 4 Sauckel potwierdzi to na posiedzeniu kierownictwa Centrali Planowania l marca 1944 r.: Jako Niemcowi jest mi przecie bardzo trudno znajdowa si we Francji
1

376

w sytuacji, ktra w oczach Francuzw znaczy: zakady wydzielone we Francji to nic innego, jak osona przed ingerencj Sauckla". 5 Por. Dokument Norymberski RF. 22. Jes/c/c 27 c/crwca 1943 r. Sauckel pisa do Hitlera: Dlatego prosz Pana, mein Fuhrer, o zgod na moj propozycj, eby do koca tego roku przetransportowa do Rzeszy dalszych 500 tysicy Francuzw i Francuzek". Wedug notatki jego wsppracownika, dr. Stothfanga, z 28 lipca 1943 r. Hitler zaaprobowa ten zamiar. 6 To, w jakim stopniu gauleiterzy jako bezporedni podwadni Hitlera lekcewayli decyzje instancji Rzeszy, pokazuje pewien groteskowy przykad. W Lipsku miecia si kierowana przez Ministerstwo Rzeszy centrala caego niemieckiego handlu futrami. Pewnego dnia tamtejszy gauleiter, Mutschmann, zakomunikowa kierownikowi tej centrali, e mianowa jego nastpc jednego ze swych przyjaci. Minister gospodarki Rzeszy zdecydowanie zaprotestowa, poniewa kierownika centrali Rzeszy mg wyznaczy tylko Berlin. Gauleiter kategorycznie zarzdzi, e urzdnik ma w cigu kilku dni opuci swe stanowisko. W istniejcych stosunkach wadzy minister gospodarki Rzeszy uciek si do absurdalnego rozwizania: noc, przed terminem przekazania funkcji, z Berlina wyjechay ciarwki, ktre chykiem przeniosy siedzib centrali futrzarskiej Rzeszy wraz z aktami i kierownikiem do Berlina. 7 Hitler dowiedzia si o takich zamiarach zbyt pno; w dodatku udao si potem wiarygodnie wykaza, e grozio bezporednie niebezpieczestwo zawalenia. W osiem miesicy pniej, 26 czerwca 1944 r., zaprotestowaem u reichsleitera Bormanna: ,,W rnych miastach panuje tendencja do wyburzania wartociowych, historycznie i artystycznie, zabytkw architektonicznych , ktre ucierpiay od bomb. Uzasadnia si, e budowle te gro zawaleniem lub nie nadaj si do odbudowy; z drugiej strony sdzi si, i daje to okazj do przeprowadzenia porzdkw architektonicznych. Bybym panu bardzo wdziczny, gdyby pan w oklniku do gauleiterw zwrci im uwag, e historyczne zabytki architektoniczne, nawet jeli s ruinami, musz przede wszystkim by zachowane w kadych okolicznociach. Prosz pana ponadto o zakomunikowanie gauleiterom, e do wyburzenia tego rodzaju zabytkw kultury mona przystpi dopiero wtedy, gdy plany odbudowy tych miast, a tym samym los owych budowli zostanie ostatecznie rozstrzygnity przez samego fuhrera". Jednoczenie postaraem si, mimo ograniczonych rodkw, o zapewnienie materiaw i ludzi, aby uchroni liczne uszkodzone zabytki architektoniczne przed dalszym niszczeniem. Poprzez Organizacj Todta prbowaem robi to samo we Francji i pnocnych Woszech. 8 Z mojego przemwienia z 30 listopada 1943 r. na temat zasad planowania: Centra miast nie powinny by tworzone na nowo przy pomocy jakich wyszukanych artystycznie pomysw; w trakcie odbudowy trzeba natomiast przeciwdziaa zduszeniu miast przez tok komunikacyjny, jaki istnia przed wojn, a po wojnie niewtpliwie wystpi jeszcze intensywniej... Jasne jest. e naley planowa jak najoszczdniej". W oklniku z 18 grudnia 1943 r. do gauleiterw kontynuowaem Demobilizacja wymaga podjcia wielkich przedsiwzi w celu zatrudnienia wielu ludzi, ktrzy stan si wwczas wolni... Dokonane we waciwym czasie ustalenia architektoniczne zapobiegn po wojnie stracie cennego czasu na planowanie lub podejmowanie przedsiwzi, ktre na dusz met s sprzeczne z waciwym rozwojem architektonicznym naszych miast... Liczba budowanych rocznie potrzebnych mieszka bdzie wyjtkowo dua, jeli bd one

377

budowane metod przemysow oraz tak samo konsekwentnie i nowoczenie, jak prowadzi si dzisiaj produkcj zbrojeniow. Tak wic konieczne jest, aby przewidujco uwzgldni w planach nie za mae powierzchnie... W przypadku niedostatecznego przygotowania podejmowano by po wojnie pochopne przedsiwzicia, ktre w przyszoci byyby cakowicie niezrozumiae". 9 Por. Kronika, 13 padziernika 1943 r.: Zdecydowanie najbardziej niepokojcym punktem by dla szefw departamentw plan ministra, aby kademu z nich przydzieli jednego lub kilku zastpcw z przemysu... Poniewa w reorganizacji tej chodzio nie o kwestie merytoryczne, lecz o umiejtnoci osobiste, zapanowao poruszenie". 10 Obok Donitza, ktry otrzyma tak sam maszyn, byem jedyn osob, mogc regularnie podrowa samolotem; pozostali ministrowie nie posiadali specjalnych samolotw. Sam Hitler lata ju rzadko, podczas gdy Goring jako stary lotnik czu pewn obaw przed korzystaniem z maszyn nowej mody". 1 ' Protok fuhrera z 28/29 czerwca 1942 r., pkt 55: Fuhrer owiadcza bardzo zdecydowanie, e nigdy nie zgodzi si na produkcj karabinu maszynowego, jeli nie bdzie si do niego nadawaa amunicja od karabinu rcznego, poza tym jest mocno przekonany, e karabin rczny... lepiej spenia swj cel". 14 stycznia 1944 r., w dwa tygodnie po podry do Laponii, zosta zatwierdzony program wzmocnienia piechoty. Przynis on nastpujcy wzrost przecitnej produkcji miesicznej:
1941 r. Karabiny w tym: karabiny szturmowe 44 (pistolety maszynowe) nowy karabin 41 i 43 karabiny maszynowe 42 i 43 Amunicja karabinowa ogem w tym do karabinw szturmowych 44 Granaty karabinowe Miny Granaty rczne Reaktywne granaty ppanc
12

1943 r. 209000 2600 7900 14100 203000000 1900000 1850000 1560000 4920000
29000

Listopad 1944 r. 307000 55100 32500 28700 486000000 104000000 2987000 3820000 3050000 1084000

133000 7100 76000000 79000 1210000 -

Kronika, 4 stycznia 1944 r.: Minister ma nadziej, e przy poparciu Himmlera i Keitla zdoa zapobiec niebezpiecznemu wznowieniu akcji Sauckla, i udaje si drezyn na narad u reichsfuhrera SS z udziaem Waegera (szef urzdu uzbrojenia), Schmeltera (wydzia wykorzystania siy roboczej), Jehlego i Kehrla (szef urzdu planowania); tematem narady jest sprawowanie wadzy wykonawczej nad deportacjami robotnikw z Francji do Niemiec". 13 Pismo Lammersa z 4 stycznia 1944 r. (dokument 225 przedstawiony przez USA): Minister Rzeszy Speer owiadczy, e potrzebuje dodatkowo 1,3 miliona ludzi do pracy; co prawda zaley to od tego, czy moliwe bdzie zwikszenie wydobycia rudy elaza. Jeli to si nie uda, nie bdzie potrzebowa dodatkowej siy roboczej. Sauckel

378

stwierdzi, e w 1944 r. musi zdoby co najmniej 2,5 miliona, a wedug przewidywa 3 miliony nowych ludzi do pracy, w przeciwnym razie nastpiby spadek produkcji... Decyzja Hitlera: generalny penomocnik do spraw wykorzystania siy roboczej ma zapewni co najmniej 4 miliony nowych ludzi z okupowanych terenw". 14 Dalekopis z 4 stycznia 1944 r. do mojego penomocnika w Paryu (Dokument Norymberski 04 Spe) oraz pismo do Sauckla z 6 stycznia 1944 r. (05 Spe). Wyrok Midzynarodowego Trybunau Wojskowego w Norymberdze gosi: Zatrudnionym w tych (wydzielonych) zakadach nie grozio wysanie do Niemiec, a kady robotnik, ktry otrzyma rozkaz wyjazdu do Niemiec, mg unikn deportacji, jeli podejmowa prac w zakadzie wydzielonym... (Za okoliczno agodzc) naley uzna to, e koncepcja Speera tworzenia zakadw wydzielonych spowodowaa pozostanie wielu robotnikw w domu..."

379

CZ TRZECIA

380

Rozdzia 23 CHOROBA

Profesor Gebhardtl, gruppenfuhrer SS, znany w europejskim wiecie sportowym jako specjalista od chorb kolana, by ordynatorem szpitala Czerwonego Krzya w Hohenlychen, pooonego nad jeziorem w rodku lasu, w odlegoci okoo 100 kilometrw na pnoc od Berlina. Nie wiedzc o tym, oddaem si w rce lekarza, ktry by jednym z niewielu serdecznych przyjaci Heinricha Himmlera. Przez z gr dwa miesice yem w odlegej miejscowoci, w prymitywnie urzdzonej sali szpitalnej. W innych pomieszczeniach budynku rozlokowano moje sekretarki, nawizano te bezporednie poczenie telefoniczne z ministerstwem, gdy chciaem nadal pracowa. Choroba ministra Trzeciej Rzeszy dawaa duo do mylenia. Zbyt czsto Hitler motywowa pozbawienie stanowiska jakiego dostojnika zym stanem jego zdrowia. Dlatego te w koach politycznych roso zainteresowanie, kiedy kto z bliskich wsppracownikw Hitlera zachorowa". Poniewa ja rzeczywicie byem chory, uwaaem za wskazane w miar moliwoci nadal przejawia aktywno. Poza tym nie mogem wypuci z rki podlegego mi aparatu; podobnie jak Hitler, nie posiadaem odpowiedniego zastpcy. Mimo wszelkich wysikw mojego otoczenia, zmierzajcych do zapewnienia mi spokoju, czsto do pnocy trway prowadzone przy moim ku konferencje, rozmowy telefoniczne, wydawanie polece. I tak ledwie przybyem do szpitala, zadzwoni do mnie oburzony Bohr, dopiero co mianowany mj szef kadr. W jego pokoju znajdowaa si zamknita szafa z aktami. Dorsch kaza natychmiast przetransportowa j do centrali Organizacji Todta. Poleciem, eby pozostaa nadal na tym samym miejscu. Po kilku dniach zjawili si w towarzystwie tragarzy mebli przedstawiciele partyjnego kierownictwa

381

okrgu berliskiego. Jak mnie poinformowa Bohr, otrzymali oni polecenie zabrania szafy, gdy caa jej zawarto miaa stanowi wasno partii. Bohr nie mg sobie ju z tym poradzi. Dopiero rozmowa telefoniczna z jednym z najbliszych wsppracownikw Goebbelsa, Naumannem, spowodowaa odoenie tej akcji. Urzdnicy partyjni zaplombowali wprawdzie szaf, ale tylko jej drzwi. Kazaem wic rozmontowa tyln cian. Nastpnego dnia zjawi si Bohr z pakietem fotokopii akt: zawieray one informacje o wielu moich starych wsppracownikach, niemal wycznie oceny negatywne. Najczciej obwiniano ich o wrog wobec partii postaw, niekiedy nawet dano zastosowania nadzoru gestapo. Jednoczenie wyczytaem tam, e partia zatrudniaa w ministerstwie swego ma zaufania Xaverego Dorscha. Sam fakt zaskoczy mnie w mniejszym stopniu ni osoba. Ju od jesieni staraem si awansowa jednego ze swoich urzdnikw. Nie by on jednak wygodny klice, ktra utworzya si niedawno w ministerstwie, tote mj pierwszy szef kadr zawsze znajdowa jakie wykrty, a wreszcie zmusiem go do przedstawienia wniosku awansowego. Na krtko przed swoj chorob otrzymaem od Bormanna odmow, utrzyman w nieprzyjaznym, szorstkim tonie. Teraz wanie w tajnych aktach wspomnianej szafy znalelimy projekt tego pisma, inspirowany i sporzdzony, jak to stwierdzono, przez Dorscha, a take przez mojego szefa kadr, Haasemanna; Bormann dosownie przyj ten projekt i przesa do mnie pismo o identycznej treci2. Ze szpitala zadzwoniem do Goebbelsa. Jako gauleiterowi Berlina podlegali mu penomocnicy partyjni ministerstw. Wyrazi on niezwocznie zgod, aby mj stary wsppracownik Frank obj to stanowisko: Niemoliwa jest sytuacja, gdy popiera si drugi orodek dyspozycyjny. Kady minister jest dzisiaj towarzyszem partyjnym. Albo mamy do niego zaufanie, albo musi odej!" Nie dowiedziaem si jednak, jakich mw zaufania w moim ministerstwie utrzymywao gestapo. Sporo kopotw przysparzay mi wysiki podejmowane w celu utrzymania wasnej pozycji podczas choroby. Musiaem prosi Klopfera, sekretarza stanu Bormanna, o przypomnienie organom partyjnym zakresu ich kompetencji. Zabiegaem przede wszystkim o to, aby nie stwarzano adnych trudnoci przemysowcom. Zaraz na pocztku mojej choroby doradcy ekonomiczni partii w okrgach przejli funkcje, ktre stanowiy sedno mojej dziaalnoci. Punkowi i oddanemu do jego dyspozycji przez Himmlera Ohlendorfowi poleciem, eby w stosunku do przemysu zajmowali bardziej przychylne stanowisko oraz wspierali

382

mnie w utarczkach z doradcami ekonomicznymi Bormanna w okrgach. Moj nieobecno wykorzysta ju take Sauckel, aby w imieniu Rzeszy zwrci si do ludzi przemysu zbrojeniowego z apelem wzywajcym ich do ostatniego wysiku". W obliczu tych prb, podejmowanych przez moich przeciwnikw i zmierzajcych do wykorzystania mojego pobytu w szpitalu, skierowaem do Hitlera pismo, w ktrym informowaem go o swoich kopotach i prosiem o pomoc. W cigu czterech dni napisaem a dwadziecia trzy strony maszynopisu, co byo zapewne oznak nerwowoci, jaka mnie wwczas opanowaa. Uskaraem si na zarzdzenie Sauckla, na doradcw ekonomicznych Bormanna w okrgach oraz prosiem o potwierdzenie moich kompetencji i jednoznacznych uprawnie do wydawania wytycznych we wszystkich sprawach mojego resortu. W istocie moje wymagania cile pokryway si z tym, czego bez rezultatu daem, ku oburzeniu gauleiterw, w drastycznych sowach na naradzie w Poznaniu. Pisaem dalej, e planowe kierowanie caoksztatem produkcji bdzie moliwe tylko wtedy, gdy liczne orodki dyspozycyjne, ktre przekazuj kierownictwom zakadw instrukcje, regulaminy, zalecenia i rady, skoncentruje si u mnie". Po czterech dniach zwrciem si znw do Hitlera: poinformowaem go zupenie szczerze, co waciwie nie odpowiadao ju naszym wzajemnym stosunkom, o kamaryli w ministerstwie, ktra poza moimi plecami sabotuje wydawane przeze mnie zarzdzenia. Byem oszukiwany. Pewne niewielkie grono byych wsppracownikw Todta, na czele z Dorschem, przestao by wobec mnie lojalne. Dlatego te czuem si zmuszony zastpi Dorscha czowiekiem cieszcym si moim zaufaniem. Niewtpliwie ostatni list, w ktrym poinformowaem Hitlera o zdjciu ze stanowiska jednego z jego pupilw bez pytania go przedtem o zgod, by najbardziej nierozsdny, gdy naruszaem w ten sposb reguy reimu, nakazujce inspirowanie Hitlera w sprawach personalnych we waciwym czasie i w zrcznej formie. Zamiast tego, bez ogrdek powiadomiem go o naruszeniu lojalnoci oraz wtpliwych cechach charakteru mego wsppracownika. Byo to gupie albo wyzywajce, e odpis swojej skargi kazaem jednoczenie posa Bor-mannowi. Zaprzeczaem tym samym wszelkim dowiadczeniom zrcznego taktyka w intryganckim otoczeniu Hitlera. Takie postpowanie byo prawdopodobnie spowodowane faktem, e znajdujc si w izolacji stawaem si coraz bardziej krnbrny.

383

Choroba za bardzo oddalia mnie od Hitlera i od jego wszechdecydujcego orodka wadzy. Na wszystkie moje propozycje, dania i skargi nie reagowa ani negatywnie, ani pozytywnie mwiem w prni, nie udziela mi adnej odpowiedzi. Nie liczyem si ju jako jego ulubiony minister i jako jeden z jego ewentualnych nastpcw kilka podszeptw Bormanna albo kilka tygodni choroby wyeliminowao mnie. Odgrywa tu rwnie pewn rol, co byo charakterystyczne dla postpowania Hitlera, sposb spisywania po prostu na straty kadego, kto na duszy okres znika z pola jego widzenia. Jeli kto po pewnym czasie znw pojawia si w jego otoczeniu, sytuacja moga si odwrci. W okresie swojej choroby kilkakrotnie przekonaem si o tym, co mnie rozczarowywao i oddalao od Hitlera. W tych dniach, w zwizku z moj now sytuacj, nie byem ani oburzony, ani zrozpaczony. Osabiony chorob, odczuwaem jedynie zmczenie i rezygnacj. Drog okrn dowiedziaem si w kocu, e Hitler nie zechce zrezygnowa z Dorscha, swego towarzysza partyjnego z lat dwudziestych. Z tych to wanie wzgldw niemal demonstracyjnie wyrnia go w tych tygodniach penymi zaufania rozmowami, a tym samym umacnia jego pozycj w stosunku do mnie. Gring, Bormann i Him-mler wyczuli zmian sytuacji i wykorzystywali to w kocu do podwaenia mojego autorytetu jako ministra. Zapewne kady samodzielnie, kady z innych pobudek i prawdopodobnie bez porozumienia z drugim. Nie mogem ju liczy na odwoanie Dorscha. Dwadziecia dni leaem na plecach z unieruchomion w gipsie nog i miaem wiele czasu na zajcie si swoimi urazami i rozczarowaniami. Gdy po raz pierwszy wstaem z ka, poczuem po kilku godzinach silny bl w krzyu i klatce piersiowej, a plucie krwi wskazywao na emboli pucn. Profesor Gebhardt postawi jednak diagnoz, e jest to gociec miniowy, i masowa mi klatk piersiow jadem pszczelim, a ponadto poleci zaywa sulfamidy, chinin i rodki znieczulajce. Po dwch dniach przeszedem drugi gwatowny atak. Mj stan budzi niepokj, ale Gebhardt nadal rozpoznawa gociec miniowy. Teraz moja ona zaalarmowaa doktora Brandta, ktry jeszcze tej samej nocy wysa do Hohenlychen internist z uniwersytetu berliskiego i wsppracownika Sauerbrucha, profesora Friedricha i Kocha. Brandt, osobisty lekarz Hitlera oraz penomocnik do spraw

384

sanitarnych i zdrowotnych", uczyni Kocha cakowicie odpowiedzialnym za moje leczenie i zabroni jednoczenie profesorowi Gebhardtowi sprawowania nade mn jakiejkolwiek opieki lekarskiej. W myl zalece doktora Brandta profesor Koch otrzyma pokj w moim bezporednim ssiedztwie i by zobowizany nie opuszcza mnie ani w dzie, ani w nocy3. Przez trzy dni, jak to okreli Koch w swoim raporcie, stan mj by wyjtkowo grony". Due trudnoci w oddychaniu, znaczne przypieszenie pulsu, wysoka temperatura, ble, mczcy kaszel i plucie krwi. Objawy wskazyway na zaburzenia w kreniu. Lekarze przygotowywali moj on, e trzeba si liczy z najgorszym. Tymczasem moja choroba wprowadzia mnie w dziwny stan: mae pomieszczenie wydawao mi si wspania sal, niepozorna drewniana szafka, ktra trzy tygodnie tkwia mi przed oczyma, stawaa si bogato rzebionym, luksusowym meblem, czuem si radonie i dobrze, jak rzadko kiedy. Gdy przyszedem troch do siebie, mj przyjaciel Robert Frank powiedzia mi o nocnej, poufnej rozmowie, jak odby z internist, profesorem Kochem. To, co opowiada, brzmiao do dramatycznie. Kiedy stan mojego zdrowia by niepokojcy, Gebhardt da od Kocha przeprowadzenia maego zabiegu, ktry, zdaniem internisty, mia zagraa mojemu yciu. Profesor Koch pocztkowo nie chcia uzna tego za konieczne, w kocu wzbrania si przed wykonaniem zabiegu, i Gebhardt ustpi: rzekomo mia go tylko wystawi na prb. Frank baga mnie, ebym nikogo o tym nie informowa, gdy profesorowi Kochowi grozioby skierowanie do obozu koncentracyjnego, a on sam miaby z ca pewnoci przepraw z gestapo. Musiaem milcze, nawet z Hitlerem nie mogem podzieli si t tajemnic. Mona byo przewidzie jego reakcj: w przystpie gniewu uznaby to wszystko po prostu za niemoliwe, nacisnby guzik dzwonka, wezwa Bormanna i kaza aresztowa oszczerc Himmlera. Wtedy nie pojmowaem tej sprawy tak, jak to dzisiaj jestem w stanie uczyni. Rwnie w koach partyjnych Himmler uchodzi za czowieka bezwzgldnego, konsekwentnego, nikt nie mia powanie si z nim porni. Ponadto istniejce okolicznoci byy nader korzystne: nie przetrwabym nawet najmniejszej komplikacji, a wic nie zrodzioby si adne podejrzenie. Wypadek ten mia w sobie co z walk diadochw. Wszystko to wskazywao, e moja pozycja bya jeszcze mocna, cho ju bardzo osabiona, tak e po tym niepowodzeniu rozpoczyby si dalsze intrygi.

385

Dopiero w Spandau opowiada mi Funk szczegy wydarzenia, o ktrym w 1944 roku odway si tylko aluzyjnie wspomnie. Jesieni 1943 roku w sztabie armii SS Seppa Dietricha odbywaa si pijatyka, w ktrej oprcz Gebhardta uczestniczy take dugoletni adiutant i przyjaciel Funka, Horst Walter, wwczas adiutant Dietricha. W tym krgu przywdcw SS Gebhardt mia mwi, i zdaniem Himmlera Speer stanowi niebezpieczestwo; powinien znikn. Staraem si usilnie o przeniesienie ze szpitala, w ktrym mi byo bardzo le, chocia przemawia przeciwko temu stan mego zdrowia. 19 lutego podjem pochopnie kroki zmierzajce do znalezienia nowego miejsca pobytu. Gebhardt oponowa, wysuwajc przede wszystkim argumenty lekarskie; gdy na pocztku marca wstaem z ka, nawet wtedy nie chcia si zgodzi na moje przeniesienie. Dopiero w dziesi dni potem, kiedy w wyniku cikiego nalotu 8 amerykaskiej floty powietrznej zosta trafiony ssiedni szpital, Gebhardt uzna, e to ja byem celem nalotu. Zmieni wic w cigu nocy zdanie na temat moliwoci przetransportowania mnie. Wreszcie 17 marca mogem opuci to uciliwe dla mnie miejsce. Na krtko przed zakoczeniem wojny zapytaem Kocha, co si wtedy waciwie przydarzyo. Ale i wwczas powiedzia mi tylko tyle, e z mojego powodu ostro pokci si z Gebhardtem, w wyniku czego ten da mu do zrozumienia, i jest nie tylko lekarzem, lecz take lekarzem politycznym". Poza tym Gebhardt mia si wtedy stara o zatrzymanie mnie jak najduej w swojej klinice 4. 23 lutego 1944 roku odwiedzi mnie w szpitalu Milch. 8 i 15 amerykaska flota powietrzna skoncentroway swe naloty na niemieckim przemyle lotniczym. Z tych wanie powodw, jak twierdzi, nasza produkcja samolotw w nastpnym miesicu moe osign tylko jedn trzeci stanu poprzedniego miesica. Milch przynis ze sob opracowan na pimie propozycj: w celu podjcia wsplnych wysikw obu ministrw dla przezwycienia trudnoci w dziedzinie uzbrojenia lotniczego naley powoa do ycia sztab myliwcw" na wzr tzw. sztabu Ruhry, ktry skutecznie usuwa na terenie Zagbia szkody spowodowane przez naloty lotnicze. By moe w tej sytuacji rozsdniej byoby da wymijajc odpowied, ale chciaem przynajmniej podj jak prb przyjcia z pomoc znajdujcemu si w trudnej sytuacji lotnictwu, wic zgodziem si. Obaj z Milchem zdawalimy so-

386

bie spraw, e sztab myliwcw byby pierwszym krokiem fuzji uzbrojenia rwnie ostatniego rodzaju wojsk Wehrmachtu z moim ministerstwem. Lec w ku zatelefonowaem najpierw do Gringa, ale odrzuci nasz propozycj wsplnej dziaalnoci. Nie mogem uzna zarzutu Goringa, e wkraczam w jego kompetencje. Zadzwoniem wic do Hitlera, ktremu sam pomys podoba si, ale gdy mu oznajmiem, e na szefa sztabu myliwcw przewidzielimy gauleitera Hankego, straci ju zainteresowanie i sprzeciwi si. Zrobiem duy bd, powierzajc Saucklowi kierownictwo nad werbowaniem siy roboczej", odpowiedzia po drugiej stronie telefonu Hitler. Gauleiter moe wyda jedynie nieodwoalne decyzje, a tutaj musi on stale pertraktowa i i na kompromisy. Ju nigdy nie powierz gauleiterowi takiego zadania". Hitler wpada coraz bardziej w zo. Eksperyment z Saucklem wpyn na obnienie autorytetu wszystkich gauleiterw. Saur przejmie to zadanie!" Po czym zdecydowanie uci rozmow, po raz drugi w krtkim czasie ingerujc w moj polityk personaln. W trakcie tej rozmowy telefonicznej gos Hitlera brzmia chodno i nieprzyjanie. By moe w zy humor wprawio go co innego. Przyjem rozkaz bez zastrzee, gdy rwnie Milch faworyzowa Saura, ktrego ranga jeszcze bardziej wzrosa w czasie mojej choroby. Na podstawie dowiadcze wielu lat wiedziaem, co zwyk poleca Hitler, gdy jego adiutant Schaub przypomina mu o urodzinach albo o chorobie kogo z jego licznych znajomych. Lapidarne: kwiaty i pismo", oznaczao polecenie przygotowania tekstu w formie listu oraz przedoenia mu do podpisu. Wybr kwiatw pozostawia adiutantowi. Za wyrnienie uchodzio przy tym wasnorczne dopisanie paru sw. W przypadku osb szczeglnie mu bliskich kaza Schaubowi przynosi papier oraz piro i sam pisa kilka zda. Naleaem niegdy, obok artystw filmowych i piewakw, do tych najbardziej wyrnianych. Kiedy wic wkrtce po przezwycieniu grocego mojemu yciu kryzysu nadesza wizanka kwiatw z obojtnym tekstem napisanym na maszynie, uwiadomiem sobie, e chocia swego czasu byem jednym z najwaniejszych czonkw rzdu, teraz znalazem si na najniszym szczeblu tej dostojnej hierarchii. Bdc chory, reagowaem z pewnoci w sposb bardziej wyczulony, ni to byo potrzebne. Hitler bowiem zadzwoni do mnie dwa czy trzy razy, zapytujc o samopoczucie, przy czym win za chorob obarcza mnie samego: Dlaczego musia pan tam wanie jedzi na nartach! Zawsze mwiem, e jest to nierozsdne.

387

Z tymi dugimi deskami na nogach! Niech pan je spali jak najszybciej!" dodawa kadorazowo, niezrcznie prbujc zakoczy rozmow artem. Internista profesor Koch nie chcia mi zaleci powietrza grskiego na Obersalzbergu. W parku otaczajcym zamek w Klessheim, bdcy domem gocinnym Hitlera w pobliu Salzburga, architekt okresu baroku Fischer von Erlach zbudowa na zamwienie arcybiskupw uroczy pawilon w ksztacie listka koniczyny. 18 marca przekazano odrestaurowany budynek do mojej dyspozycji, poniewa do gwnego zamku przyby w tych dniach na rokowania wgierski regent Horthy. Ju po dwudziestu czterech godzinach doprowadziy one do ostatniego zajcia przez Hitlera obcego kraju, Wgier. Zaraz wieczorem po moim przybyciu, w trakcie przerwy w rokowaniach, odwiedzi mnie Hitler. Ujrzawszy go znw po dziesiciotygodniowej przerwie, zwrciem uwag, pierwszy raz w cigu wszystkich lat naszej znajomoci, na jego wyjtkowo gruby nos i blad cer, jak te odraajc twarz by to symptom, e zaczynaem patrze na Hitlera z dystansu i traktowa go obojtnie. Ju prawie trzy miesice nie znajdowaem si pod jego osobistym wpywem, byem jedynie wystawiony na jego zniewagi i ponianie. Po latach odurzenia po raz pierwszy zastanawiaem si nad swoj drog u jego boku. O ile dawniej kilkoma sowami czy jednym gestem mg on usun przejawy zaamania i wyzwoli we mnie niespoyt energi, o tyle teraz czuem si, nawet w trakcie tego ponownego spotkania i mimo serdecznoci Hitlera, cigle zmczony i wyczerpany. Tskniem jedynie, aby wraz z on i dziemi pojecha jak najszybciej do Merano, spdzi tam par tygodni i znw nabra si, waciwie nie bardzo wiedzc, po co; nie miaem bowiem ju adnego celu. Jednak odya we mnie ponownie wola dziaania, gdy w cigu piciu dni pobytu w Klessheim doszedem do przekonania, e przy pomocy kamstwa i intryg prbowano mnie teraz ostatecznie wyeliminowa. Nastpnego dnia Goring skada mi telefonicznie yczenia urodzinowe. Przy okazji poinformowaem go z lekk przesad o dobrym stanie swego zdrowia, na co on, nie z alem, ale raczej z zadowoleniem, powiedzia: ,,Ale, prosz pana, nie odpowiada to prawdzie, co pan mwi! Profesor Gebhardt oznajmi mi wczoraj, e jest pan ciko chory na serce. Bez widokw na polepszenie, syszy pan? Moe jeszcze

388

nie wie pan o tym!" Na zakoczenie, wyraajc si pochlebnie o moich dotychczasowych sukcesach, da mi do zrozumienia, e odejd ze stanowiska. Odpowiedziaem, e badania rentgenologiczne i elektrokardiograficzne nie potwierdzaj choroby5. Goring zauway, e widocznie mylnie mnie poinformowano, i wprost wzbrania si przed przyjciem do wiadomoci mojego owiadczenia. Ale byy to waciwie sowa Gebhardta, ktry przekaza Goringowi faszyw informacj. Rwnie Hitler, wyranie zatroskany, powiedzia do swego otoczenia, w obecnoci mojej ony: Nie bdzie ju wicej Speera!" On take rozmawia z Gebhardtem, ktry nazwa mnie wrakiem niezdolnym do pracy. Moe Hitler myla o naszych wsplnych marzeniach architektonicznych, w ktrych realizacji przeszkadzaa mi obecnie nieuleczalna choroba serca, a moe o przedwczesnej mierci swego pierwszego architekta, profesora Troosta w kadym razie tego dnia pojawi si znw w Klessheim, sprawiajc mi niespodziank olbrzymim koszem kwiatw, niesionym przez kamerdynera, co byo z jego strony gestem niecodziennym. Ale w kilka godzin po jego odejciu kaza zaanonsowa si Himmler i owiadczy mi oficjalnie, e Hitler upowani Gebhardta jako gruppenfuhrera SS do przyjcia odpowiedzialnoci za moje bezpieczestwo, a jako lekarza za moje zdrowie. W ten sposb odsunito mojego internist, Gebhardtowi za przydzielono do mojej ochrony pododdzia SS, znajdujcy si pod jego dowdztwem. 23 marca Hitler zjawi si jeszcze raz, tym razem z wizyt poegnaln, jak gdyby wyczuwa obco, ktra zrodzia si we mnie w trakcie choroby. Mimo wielokrotnie okazywanych dowodw dawnej serdecznoci, w istocie mj stosunek do Hitlera zmieni si o wyczuwalne niuanse. Dotkn mnie mocno fakt, e prawdopodobnie dopiero gdy ujrza mnie ponownie, przypomnia sobie, i byem mu bliski: natomiast moje osignicia jako architekta i ministra nie byy w jego oczach na tyle wane, aby pokona kilkutygodniowe rozstanie. Rozumiaem, rzecz jasna, e tak przeciony czowiek jak Hitler, na ktrym spoczywa najwiksza odpowiedzialno, mia prawo zaniedbywa swych wsppracownikw przebywajcych z dala od niego. Ale cae jego postpowanie w ostatnich tygodniach uwiadomio mi dobitnie, jak niewiele liczyem si w krgu jego zwolennikw, jak nieczsto rwnie on sam potrafi kierowa si w podejmowaniu decyzji rozsdkiem i rzeczowoci. Moe dlatego, e wyczu pewn ozibo z mojej strony, a moe te, na moje pocieszenie, sdzi zrezygnowany, e i jego zdrowie jest powanie zagroone. Wyrane oznaki wskazyway, e wkrtce moe

389

nawet straci wzrok. W milczeniu przyj do wiadomoci moj uwag, e profesor Brandt niebawem poinformuje go o dobrym stanie mojego serca. Na wysokoci Merano znajdowa si zamek Goyen. Tutaj spdziem sze najpikniejszych tygodni swego ministerialnego ywota, jedynych wsplnie z rodzin. Gebhardt zamieszka z dala, w dolinie, i w niewielkim tylko zakresie korzysta ze swych uprawnie do decydowania o moim trybie ycia. W okresie mojego pobytu w Merano Goring, nie pytajc ani nawet nie informujc mnie, zabiera ze sob na konferencje do Hitlera obydwu moich wsppracownikw, Dorscha i Saura, przejawiajc niezwyk aktywno. Najwyraniej chcia wykorzysta okazj, aby po wielu niepowodzeniach lat ubiegych jeszcze raz osign pozycj drugiego czowieka po Hitlerze, umacniajc w tym celu moim kosztem autorytet obu moich wsppracownikw, ktrzy nie przedstawiali dla niego niebezpieczestwa. Nadal rozpowszechnia pogoski, e naley liczy si z moim odejciem. W tych tygodniach Goring zapytywa gauleitera Grnego Dunaju, Eigrubera, jak opini partii cieszy si generalny dyrektor Meindl, z ktrym by zaprzyjaniony. Dawa tym samym do zrozumienia, e zamierza przedstawi go podczas rozmowy z Hitlerem jako mego nastpc. Obarczony wieloma stanowiskami reichsleiter partii Ley rwnie zgosi swoje roszczenia i, cho go nikt o to nie prosi, owiadczy, e z chwil odejcia Speera moe obj take jego stanowisko; da sobie rad! Bormann i Himmler prbowali tymczasem obniy w oczach Hitlera autorytet moich pozostaych szefw departamentw, kierujc przeciwko nim cikie podejrzenia. Tylko drog okrn Hitler nie uwaa za konieczne kaza mnie poinformowa dowiadywaem si, e na trzech z nich: Liebla, Waegera i Schiebera, by tak bardzo oburzony, i wkrtce naleao si liczy z ich zwolnieniem. Kilka tygodni w zupenoci wystarczyo Hitlerowi, by zapomnie o dniach w Klessheim. Oprcz Fromma, Zeitzlera, Guderiana, Milcha i Donitza jeszcze tylko minister gospodarki Funk nalea do szczupego grona czoowych przedstawicieli reimu, ktrzy okazywali mi sympati w okresie mojej choroby. Aby unikn skutkw nalotw lotniczych, od miesicy nalega Hitler na przeniesienie przemysu do pomieszcze podziemnych oraz wielkich schronw. Odpowiedziaem mu, e nie mona zwalcza bombowcw za pomoc betonu, gdy nawet w cigu wielu lat pracy niemoliwe jest przeniesienie przemysu zbrojeniowego pod ziemi lub

390

pod beton. Na szczcie nieprzyjaciel atakowa nasz produkcj zbrojeniow chaotycznie, nie koncentrujc si na jej newralgicznych orodkach; organizujc obron przeciwlotnicz przemysu, zmusilibymy go teraz do zaatakowania tam, gdzie istniej nasze wskie garda. Mylaem przy tym o chemii, wglu, zakadach energetycznych i innych swoich zmorach. Nie ulegao wtpliwoci, e w tym momencie, wiosn 1944 roku, Anglia i Ameryka miay mono cakowitego wyczenia w krtkim czasie jednej z tych gazi wytwarzania, a tym samym wszystkie wysiki podejmowane w celu ochrony produkcji mogyby si okaza daremne. 14 kwietnia inicjatyw przej Goring i wezwa do siebie Dorscha. Sdzi zupenie powanie, e budowa wielkich schronw, jakich da Hitler, jest moliwa tylko przy pomocy Organizacji Todta. Dorsch odpowiedzia, e tego rodzaju obiekty znajdujce si na terenie Rzeszy nie le w gestii tej organizacji, kompetentnej wycznie na terenach okupowanych. Mimo to mg od razu przedoy gotowy projekt, chocia opracowano go z myl o realizacji we Francji. Jeszcze tego samego wieczoru Hitler wezwa Dorscha: Podejm decyzj, e tego rodzaju due obiekty rwnie na terenie Rzeszy bd w przyszoci wznoszone tylko za pana porednictwem". Nastpnego dnia Dorsch mg zaproponowa kilka dogodnych miejsc oraz wyjani niezbdne przesanki administracyjno-techniczne do budowy szeciu zaplanowanych wielkich schronw, kady o powierzchni 100 tysicy metrw kwadratowych. Przyrzeka oddanie budowli do uytku ju w listopadzie 1944 roku 6. W jednym ze swych nie przemylanych rozporzdze Hitler podporzdkowa sobie obecnie Dorscha bezporednio, a budowie wielkich schronw przyzna tak wysoki stopie pilnoci, i ten mg dowolnie, majc na uwadze wasne korzyci, ingerowa w cae budownictwo. Mimo to jednak atwo mona byo przewidzie, e tych sze potnych schronw nie bdzie gotowych w cigu szeciu miesicy, jak przyrzekano, ba, e w ogle nigdy nie zostan oddane do uytku. Nietrudno byo pozna, gdzie leaa prawda, gdy kamstwo przedstawiono w nazbyt prymitywny sposb. Hitler nie uwaa do tej pory za niezbdne poinformowa mnie o tych wszystkich posuniciach, ktre nadal podwaay moj pozycj. Zapewne pod wpywem uraonej godnoci oraz poczucia krzywdy pisaem do niego 19 kwietnia list, w ktrym otwarcie powtpiewaem w suszno podjtych decyzji i ktry zapocztkowa cay cig pism i memoriaw; dokonywa si w nich, czsto ukryty pod odmiennymi pogldami na sprawy merytoryczne, proces budzenia si we mnie

391

pewnoci siebie, zaczynaem te obiektywnie ocenia rzeczywisto, co dotychczas mcia sia magicznego oddziaywania Hitlera. Wyraziem w tym licie pogld, i nie ma sensu rozpoczyna teraz tak wielkich budowli, gdy jedynie z trudem mona bdzie ulokowa nawet w prymitywnych warunkach niemieck ludno pracujc i zagranicznych robotnikw oraz jednoczenie przywrci dawny poziom produkcji naszych fabryk zbrojeniowych. Nie mog teraz zastanawia si nad projektami wymagajcymi duszego czasu... lecz musz na bieco unieruchamia znajdujce si ju w budowie zakady zbrojeniowe, aby zapewni najniezbdniejsze warunki do utrzymania niemieckiej produkcji zbrojeniowej w nastpnych miesicach". Koczc wyuszczanie rzeczowych, merytorycznych pogldw, zarzuciem Hitlerowi, e postpowa niewaciwie: Ju jako Paski architekt przejawiaem zawsze tendencj umoliwiania swoim wsppracownikom samodzielnej pracy. To prawda, e kierujc si t zasad; przeywaem czsto due rozczarowania, nie kady bowiem dorasta do takiego wyniesienia w spoeczestwie, a niejeden... osignwszy ju naleyte uznanie, przesta mi by wierny". Hitler mg atwo wysnu z tego zdania wniosek, e miaem na myli Dorscha. Nie bez aluzji kontynuowaem: Jednak nic mnie nie powstrzyma przed dalszym konsekwentnym postpowaniem. Jest to moim zdaniem jedyna zasada, dziki ktrej im wysze zajmuje si stanowisko, tym lepiej mona rzdzi i dziaa". Gospodarka budowlana i zbrojeniowa stanowi wanie na obecnym etapie niepodzieln cao; Dorsch mgby nadal pozosta odpowiedzialny za budownictwo na zajtych terenach, w Niemczech natomiast chciaem przekaza kierownictwo jednemu ze starych wsppracownikw Todta, Willemu Henne. Obaj mieli realizowa swe zadania pod kierownictwem lojalnego wsppracownika Waltera Brug-manna. Hitler nie wyrazi na to zgody; pi tygodni pniej, 26 maja 1944 roku, Brugmann, podobnie jak jego poprzednik Todt, straci ycie w nie wyjanionym wypadku lotniczym. Pismo to przekaza Hitlerowi w wigili jego urodzin mj stary wsppracownik Frank. Zaczyem rwnie prob o zwolnienie, gdyby nie podziela mego zdania. Jak dowiedziaem si z najlepszego w tym wypadku rda, a mianowicie od kierowniczki sekretarek, Johanny Wolf, list mj bardzo rozgniewa Hitlera; midzy innymi powiedzia on: Nawet Speer musi wiedzie, e obowizuje go racja stanu". Ju przed szecioma tygodniami wypowiedzia si podobnie, gdy kazaem chwilowo przerwa osobicie przez niego zarzdzon

392

budow schronw dla dostojnikw w Berlinie, z uwagi na konieczno usunicia powanych zniszcze spowodowanych nalotem lotniczym. By on prawdopodobnie przekonany, wszystko przemawiao za tym, e traktowaem jego zarzdzenia wedug wasnego uznania, w kadym razie posugiwa si tym zarzutem, przejawiajc niech do mnie. Poleci wwczas Bormannowi przekaza mi z caym naciskiem, bez wzgldu na moj chorob, e rozkazy fuhrera musi wykonywa kady Niemiec"; nie wolno ich w adnym wypadku uchyla, wstrzymywa albo uniewania". Jednoczenie grozi, e odpowiedzialni pracownicy, ktrzy bd si sprzeciwia rozkazom fiihrera, zostan aresztowani przez policj pastwow i skierowani do obozw koncentracyjnych". Zaledwie dowiedziaem si znw drog okrn jak zareagowa Hitler, zadzwoni do mnie z Obersalzbergu Goring: sysza, e zamierzam ustpi, kierujc si jednak poczuciem najwyszego obowizku musi mi zakomunikowa, e jedynie fuhrer moe podj decyzj, kiedy minister powinien odej ze swego stanowiska. P godziny trwaa oywiona rozmowa, a w kocu uzgodnilimy rozwizanie kompromisowe: Zamiast ustpi, bd przedua swoj chorob i niezauwaalnie znikn jako minister". Nie ukrywajc zadowolenia, Goring przysta na to: Tak, to jest rozwizanie! Tak moemy postpi. Rwnie fuhrer wyrazi na to zgod!" Hitler, ktry w nieprzyjemnych sytuacjach zawsze stara si unika konfrontacji, nie odway si wezwa mnie i powiedzie prosto w oczy, e musi wycign wszelkie konsekwencje i posa mnie na urlop. Te same zapewne obawy spowodoway, e w rok pniej, kiedy doszo do otwartego zerwania, nie wymusi na mnie wzicia urlopu. Z perspektywy czasu wydaje mi si, e mona byo zapewne w takim stopniu zniechci Hitlera do mnie, aby w nastpstwie zwolni mnie ze stanowiska. Kto jednak pozostawa w jego cisym otoczeniu, przyjmowa to zawsze z ulg. Niezalenie od motyww, jakimi bym si kierowa, podobaa mi si myl o odejciu. Prawie codziennie bowiem na bkitnym niebie poudnia mogem obserwowa zwiastuny koca wojny, gdy na wyzywajco maej wysokoci bombowce 15 amerykaskiej floty powietrznej, startujc ze swoich woskich baz, przelatyway nad Alpami, aby dokonywa nalotw na niemieckie orodki przemysowe. Jak okiem sign, nie widziao si adnego myliwca, adnego dziaa przeciwlotniczego. Ten obraz cakowitej bezbronnoci dziaa bardziej przekonywajco ni wszelkie meldunki. Mylaem pesymistycznie, e jeeli do tej pory udawao si utracon w trakcie odwrotw bro systematycznie uzupenia, to teraz, w obliczu tej powietrznej ofensywy, musi wkrtce

393

nastpi koniec. Czy wobec zbliajcej si katastrofy nie byo najsuszniejsze ciche zniknicie, wykorzystanie oferowanej przez Goringa szansy i ustpienie z odpowiedzialnego stanowiska? Mimo istnienia wszelkich rnic nie mylaem wwczas i zapewne dzi w podobnej sytuacji te bym nie pomyla o zoeniu rezygnacji ze swego urzdu, aby tym samym, odmawiajc wsppracy, przypieszy koniec Hitlera i reimu. Rozmylania o ustpieniu zakcia wizyta mojego najbliszego wsppracownika Rohlanda, jak zoy mi 20 kwietnia. Przyby, aby powstrzyma mnie od zamiarw, o ktrych dowiedziano si ju w przemyle: Nie moe pan odda przemysu, ktry dotychczas by panu posuszny, w rce tych, co przyjd po panu. Jacy oni bd, mona sobie wyobrazi! Nasza dalsza dziaalno powinna mie przede wszystkim na celu to, w jaki sposb po przegranej wojnie mona zachowa niezbdny potencja przemysowy. Dlatego musi pan pozosta na swym posterunku!" O ile sobie przypominam, po raz pierwszy wyonio si przede mn widmo spalonej ziemi", kiedy Rohland mwi nastpnie o niebezpieczestwie, jakie wynikao z moliwoci zarzdzania bezwzgldnych zniszcze przez desperacko dziaajc czowk kierownicz. Tutaj, w tym dniu, uwiadomiem sobie, e kiekuje we mnie co, co niezalenie od Hitlera dotyczyo jeszcze kraju i narodu: pocztkowo tylko mgliste i ledwo dostrzegalne poczucie odpowiedzialnoci. W kilka godzin pniej, jeszcze tej samej nocy, okoo pierwszej, przybyli do mnie feldmarszaek Milch, Saur i dr Frank. Znajdowali si od pnego popoudnia w drodze i przybyli bezporednio z Obersalz-bergu. Milch mia mi przekaza wiadomo od Hitlera: kaza zapewni, e wysoko mnie ceni i e jego stosunek do mojej osoby nie uleg zmianie. Brzmiao to prawie jak wyznanie miosne, ktre zreszt, jak po dwudziestu trzech latach dowiedziaem si od Milcha, doszo do skutku jedynie pod wpywem nacisku, jaki on wywiera na Hitlera. Jeszcze przed kilkoma tygodniami bybym wzruszony i zarazem szczliwy, gdyby spotkao mnie takie wyrnienie. Teraz natomiast na zapewnienie Hitlera odpowiedziaem: Nie, mam tego dosy! Nie chc o tym wicej sysze". Milch, Saur i Frank nalegali na mnie. Broniem si dugo. Wprawdzie postpowanie Hitlera uwaaem za niesmaczne i nieszczere, nie chciaem jednak koczy swej dziaalnoci ministerialnej, odkd Rohland obarczy mnie dodatkow odpowiedzialnoci. Dopiero po paru godzinach ulegem, ale pod warunkiem, e podporzdkuje mi si znw Dorscha oraz przywrci dawne stosunki. W sprawie budowy wielkich schronw byem zreszt gotw ustpi, gdy nie miao

394

to ju znaczenia. Nastpnej nocy Hitler podpisa zaproponowany przeze mnie dokument, ktry spenia te wymogi: Dorsch mia teraz budowa schrony pod moim zwierzchnictwem i w warunkach najwyszego stopnia pilnoci7. Po trzech dniach przekonaem si oczywicie, e zbyt szybko podjem decyzj. W zwizku z tym postanowiem znw napisa do Hitlera. Uwiadomiem sobie wyranie, e w wyniku podjtych postanowie musiaem si znale w bardzo niezrcznej sytuacji. Gdybym wspomaga Dorscha przy realizacji tych wielkich budowli materiaami i si robocz, przypadoby mi w udziale niewdziczne zadanie przyjmowania skarg rnych ministerstw i obrony przed zarzutem hamowania realizacji ich programw. Gdybym natomiast nie speni wymogw Dorscha, wtedy oskaralibymy si wzajemnie i wymieniali pisma asekuracyjne". W swoim licie rozwijaem myl, e bardziej logiczne byoby przekazanie Dorschowi jednoczenie odpowiedzialnoci za pozostae budownictwo, ktrego realizacja zostaaby ograniczona w zwizku z budowl wielkich schronw". W zakoczeniu stwierdziem, e biorc pod uwag rne okolicznoci, najlepszym rozwizaniem w wczesnych warunkach byoby oddzielenie caego budownictwa od zbroje i produkcji wojennej, oraz wnioskowaem wyznaczenie Dorscha na generalnego inspektora budownictwa", podporzdkowanego bezporednio Hitlerowi. Na kadym innym rozwizaniu ciyby zapewne mj osobisty stosunek do Dorscha. Na tym si zatrzymaem, gdy w trakcie pisania postanowiem natychmiast przerwa wypoczynek i uda si do Hitlera do Obersalzber-gu. Pocztkowo wyoniy si znowu trudnoci. Gebhardt powoywa si na otrzymane od Hitlera penomocnictwo i wysuwa zastrzeenia natury zdrowotnej. Profesor Koch natomiast ju przed paroma dniami poinformowa mnie, e mog lecie bez obawy8. Gebhardt zatelefonowa w kocu do Himmlera. Ten wyrazi zgod na mj lot pod warunkiem, e przed udaniem si do Hitlera zo jemu wizyt. Himmler rozmawia ze mn otwarcie, co w podobnych sytuacjach mona traktowa jako okoliczno sprzyjajc. Oddzielenie od Ministerstwa Uzbrojenia budownictwa i przekazanie go Dorschowi miao by ju dawno zdecydowane w czasie rozmw z Hitlerem, w ktrych bra udzia rwnie Goring. Himmler nalega, abym teraz nie robi ju wicej trudnoci. Wszystko, o czym mwi, wiadczyo wprawdzie o jego zarozumiaoci, ale poniewa odpowiadao moim zamiarom, rozmowa przebiegaa w atmosferze jak najlepszego zrozumienia.

395

Zaledwie przybyem do swojego domu na Obersalzbergu, adiutant Hitlera wezwa mnie do wzicia udziau we wsplnej herbatce. Chciaem jednak rozmawia z Hitlerem w sprawach subowych. Intymny nastrj w czasie herbatki niewtpliwie zagodziby nawarstwione midzy nami sprzecznoci, a tego wanie pragnem unikn. Dlatego te nie skorzystaem z zaproszenia. Hitler zrozumia ten niecodzienny gest i niebawem wyznaczy mi termin audiencji w Berg-hofie. Oczekiwa na mnie przed wejciem do Berghofu, w czapce subowej na gowie, z rkawiczkami w rku, i jak oficjalnemu gociowi towarzyszy mi do swego budynku mieszkalnego. Poniewa nie znaem psychologicznych motyww takiego potraktowania, sprawio to na mnie silne wraenie. Odtd zacz si okres cakiem schizofrenicznych stosunkw. Z jednej strony nie byo mi obojtne, gdy podkrela moj rang i darzy szczeglnymi dowodami aski, z drugiej dostrzegaem zgubn dla narodu niemieckiego jego dziaalno, z czego powoli zdawaem sobie spraw. I chocia nadal dziaa dawny czar, chocia wci jeszcze Hitler potrafi ujmujco odnosi si do ludzi, to jednak coraz trudniej przychodzio mi zachowa wobec niego bezwzgldn lojalno. Nie tylko podczas tego serdecznego powitania, ale take w rozmowie, jaka si nastpnie wywizaa, role byy dziwnie odwrcone: to on by tym, ktry stara si mnie pozyska. Odrzuci moj propozycj w sprawie wyczenia z zakresu moich kompetencji i przekazania Dorschowi budownictwa: Nie zaakceptuj tego w adnym wypadku. Nie widz te nikogo, komu mgbym powierzy budownictwo. Niestety, doktor Todt wtedy umar. Pan wie, panie Speer, co znaczy dla mnie budownictwo. Zdaje pan sobie spraw! Z gry wyraam zgod na wszystkie przedsiwzicia, jakie uzna pan za waciwe w dziedzinie budownictwa". Tym samym Hitler zaprzecza sam sobie, bo przecie jeszcze przed paroma dniami w obecnoci Gringa i Him-mlera zdecydowa, e zadanie to przejmie Dorsch. Podobnie jak zawsze, nie zwaa na dopiero co zajte przez siebie stanowisko, jak rwnie w istocie nie liczy si z odczuciami Dorscha: ta samowola stanowia niezwykle wymown oznak gbokiej pogardy dla czowieka. Tak czy inaczej musiaem si liczy, e zmiana stosunku Hitlera do mnie nie bdzie trwaa. Dlatego te odpowiedziaem mu, e widz potrzeb podjcia decyzji obowizujcej przez duszy okres: Nie mgbym jeszcze raz prowadzi na ten temat dyskusji". Hitler obieca nie zmienia swego zdania: Moja decyzja jest ostateczna. Nie myl w ogle uchyla

396

jej". Nastpnie bagatelizowa zarzuty wysuwane przeciwko trzem moim szefom departamentw, ktrych odejcie braem ju pod uwag9. Po skoczonej rozmowie Hitler zaprowadzi mnie do szatni, znw wzi czapk, rkawiczki i mia zamiar towarzyszy mi do wyjcia. Uwaaem to za zbyt oficjalne i dlatego powiedziaem mu, e jestem umwiony pitro wyej z jego adiutantem lotniczym, Belowem. Wieczorem siedziaem jak niegdy przy kominku, w otoczeniu Hitlera, Ewy Braun i jego nadwornego towarzystwa. Rozmowa nie kleia si, a w kocu Bormann zaproponowa puszczenie pyt. Nastawiono ari Wagnera, nastpnie Nietoperza. Po wszystkich napiciach i przejciach minionego okresu doznaem tego wieczoru uczucia zadowolenia: wydawao mi si, e trudnoci i konflikty mam ju poza sob. W ostatnich tygodniach mocno przeywaem swoj niepewn sytuacj, nie potrafiem pracowa bez sympatii i uznania; obecnie mogem czu si zwycizc w walce o wadz, jak prowadzili przeciwko mnie Goring, Himmler i Bormann. Rozczarowali si teraz bardzo, albowiem sdzili ju zapewne, e wyprowadzili mnie w pole. By moe, zapytywaem wwczas sam siebie, rwnie Hitler zrozumia, jak prowadzono tutaj gr i e niepotrzebnie si w ni wplta. Analizujc wszystkie motywy, ktre niespodziewanie przywiody mnie z powrotem do najbliszego otoczenia Hitlera, dochodz do wniosku, i wanym powodem bya tu zapewne ch zachowania raz zdobytej pozycji w systemie wadzy. Nie myl si chyba, e partycypujc we wadzy Hitlera i znajdujc si w jego wicie, zawsze uwaaem za godne podania, by spyno na mnie co z jego popularnoci, blasku i wielkoci. Do roku 1942 czuem jeszcze, e zawd architekta daje mi niezalen od Hitlera pewno siebie, tymczasem jednak pocigno mnie i upoio sprawowanie wadzy, wyznaczanie ludzi na stanowiska, podejmowanie decyzji w wanych sprawach, dysponowanie miliardami. Mimo gotowoci do zoenia rezygnacji, niechtnie wyrzekbym si satysfakcji, jak daje sprawowanie wadzy. Ponadto uwolniem si od zastrzee, ktre budziy si we mnie pod wpywem ostatnich wydarze; nastpio to w wyniku apelu przemysowcw oraz wci jeszcze silnej sugestii, z jak oddziaywa na mnie Hitler. Co prawda w naszych stosunkach powstaa rysa, lojalno nie bya ju trwaa i, jak wyczuwaem, nigdy ju nie moga by taka, jak kiedy. Ale przede wszystkim znajdowaem si znw w otoczeniu Hitlera - i to zadowolony.

397

Po upywie dwch dni udaem si jeszcze raz do Hitlera z Dorschem, przedstawiajc go jako nowo mianowanego kierownika mojego dziau budowlanego. Hitler ustosunkowa si do tej zmiany tak, jak przypuszczaem: Pozostawiam to cakowicie panu, drogi Speer, w jaki sposb zechce pan uregulowa sprawy w swoim ministerstwie. Kogo pan upowani, to paska rzecz. Zgadzam si, oczywicie, na osob Dorscha, ale cakowita odpowiedzialno za budownictwo spoczywa na panu". Wygldao to na zwycistwo; lecz zwycistwa, tego dowiadczyem, niewiele si liczyy. Jutro wszystko mogo wyglda inaczej. O nowej sytuacji poinformowaem Goringa powcigliwie. Decydujc si wyznaczy Dorscha na swego zastpc w sprawach budowlanych planu czteroletniego, przeszedem nawet Gringa, piszc do niego z pewn ironi: Zakadam przy tym, e darzc pana dyrektora ministerialnego Dorscha zaufaniem, niezwocznie wyrazi pan na to zgod". Goring odpowiedzia krtko, jakby niechtnie: Zgadzam si na wszystko. Przekazaem ju Dorschowi cay aparat budowlany lotnictwa". Himmler nie zareagowa w ogle; w takich wypadkach przejawia waciwoci ryby, ktrej nie mona zapa. U Bormanna natomiast dao si zauway po raz pierwszy od dwch lat widoczn przychyln zmian nastawienia do mnie. By przekonany, e odniosem znaczny sukces i e nie uday si wszystkie, mozolnie budowane intrygi ostatnich miesicy. Nie by on czowiekiem dostatecznie silnym, aby nadal ywi do mnie urazy, nie liczc si z tymi zmianami. Prawdopodobnie dotknity tym, e demonstracyjnie nie okazywaem mu naleytej uwagi, przesadnie serdecznie zapewnia przy pierwszej nadarzajcej si okazji, podczas wsplnego spaceru w drodze na herbatk, e nie bra udziau w wielkiej nagonce, jak rozptano przeciwko mnie. Moe mia racj, aczkolwiek trudno mi byo uwierzy mu; bd co bd przyzna tym samym, e nagonka taka miaa miejsce. Niebawem Bormann zaprosi Lammersa i mnie do swego sztampowo urzdzonego domu na Obersalzbergu. Obcesowo i natrtnie zmusza nas do picia, a po pnocy zaproponowa przejcie na poufae ty". Ju nastpnego dnia oczywicie przeszedem do porzdku nad t prb zblienia, Lammers natomiast pozosta z nim na ty". Nie przeszkadzao to jednak Bormannowi uwika go niebawem bez skrupuw w trudn sytuacj, nie reagowa natomiast na szorstkie traktowanie z mojej strony, odnoszc si do mnie z coraz wiksz serdecznoci, przynajmniej dopty, dopki byem w asce u Hitlera.

398

W poowie maja 1944 roku, w trakcie wizyty w stoczni hamburskiej, gauleiter Kaufmann poinformowa mnie w poufnej rozniowie, e nawet po upywie roku nie przestay jeszcze kry negatywne opinie o moim przemwieniu do gauleiterw. Prawie wszyscy gauleiterzy wystpowali przeciwko mnie; zachca ich do tego Bormann. Kaufmann ostrzega mnie przed grocym mi z ich strony niebezpieczestwem. Traktowaem t uwag na tyle powanie, e zasygnalizowaem j Hitlerowi w najbliszej rozmowie. Wyrni mnie wwczas znowu drobnym gestem i po raz pierwszy zaprosi do swego wyoonego boazeri gabinetu na pierwszym pitrze Berghofu, gdzie na og prowadzi tylko bardzo osobiste i poufne rozmowy. Prywatnie, niemal jak oddany przyjaciel, radzi mi unika wszystkiego, co mogoby podburza gauleiterw przeciwko mnie. Nie powinienem nigdy lekceway wadzy gauleiterw, skomplikowaoby to bowiem moj przyszo. On take zdawa sobie spraw z charakterologicznych wad wikszoci z nich; wielu byo zwykymi rbaczami, mao wyrobionymi, ale wiernymi i oddanymi. Naley ich bra takimi, jakimi s. Hitler dawa sw postaw do zrozumienia, e zdecydowanie nie yczy sobie, aby Bormann narzuca mu sposb odnoszenia si do mnie: Otrzymaem wprawdzie skargi, ale uwaam spraw za zakoczon". Tak wic ten etap ofensywy Bormanna nie powid si. Rwnie Hitler musia doznawa teraz mieszanych uczu, skoro powiadomi mnie jakby proszc o wyrozumiao, e nie zostan jednoczenie uhonorowany - o swym zamiarze nadania Himmlerowi najwyszego orderu Rzeszy. Z odcieniem usprawiedliwiania si doda, e reichsfuhrer SS wykaza si szczeglnymi zasugami10. Odpowiedziaem mu w dobrym nastroju, e oczekiwabym raczej przyznania mi po wojnie, za moj dziaalno architekta, nie mniej wartociowego orderu za zasugi na polu sztuki i nauki. W kadym razie Hitler zdawa si by zaniepokojony tym, jak zareaguj na wyrnienie Himmlera. Mnie tego dnia bardziej niepokoio co innego: Bormann mg przedstawi Hitlerowi opatrzony odpowiednimi komentarzami artyku z angielskiego Observera" (z 9 kwietnia 1944 r.), w ktrym opisano mnie jako obce ciao wewntrz systemu partyjno-doktrynerskiego. Ubiegajc go, wrczyem Hitlerowi, z kilkoma humorystycznymi uwagami, tumaczenie tego artykuu. Zaoy powoli okulary i zacz czyta: Speer jest dzisiaj dla Niemiec w pewnym sensie waniejszy ni Hitler, Himmler, Goring, Goebbels albo generaowie. Oni wszyscy stali si niczym innym, jak wspwykonawcami tego czowieka, ktry w istocie kieruje potn machin, osigajc maksymalne wyniki. Dostrzegamy

399

w nim dokadne urzeczywistnienie rewolucji menaerw. Speera nie naley traktowa jako jednego z tych frapujcych i zagorzaych nazistw. Nie wiadomo, czy w ogle ma jakiekolwiek inne, ni konwencjonalne, pogldy polityczne. Mgby si wic przyczy do kadej innej partii politycznej, o ile zapewniaby mu prac i karier. Uosabia on wyranie przecitny typ czowieka osigajcego sukcesy, dobrze ubranego, uprzejmego, nie skorumpowanego; jego styl ycia, ona i szecioro dzieci, odzwierciedla redni klas spoeczn. W znacznie mniejszym stopniu anieli ktokolwiek z innych przywdcw niemieckich reprezentuje on to wszystko, co stanowi cech typowo niemieck albo narodowosocjalistyczn. Symbolizuje raczej typ czowieka, ktrego znaczenie ronie we wszystkich prowadzcych wojn pastwach: czystego technika, bezklasowego, byskotliwego czowieka bez pochodzenia, ktry nie ma adnego innego celu, jak tylko torowanie sobie drogi w wiecie za pomoc swych technicznych i organizacyjnych umiejtnoci. Wanie brak psychologicznego i duchowego balastu oraz swoboda, z jak wada on przeraajc techniczn i organizacyjn maszyneri naszego wieku, pozwoli temu niepozornemu osobnikowi zaj dzi niezwykle daleko. Nadszed jego czas. Hitlerw i Himmlerw moemy si pozby, ale Speerowie - cokolwiek z tym konkretnym czowiekiem by si stao - dugo pozostan wrd nas". Hitler przeczyta ten komentarz nadzwyczaj spokojnie, zoy kartki i odda mi je w milczeniu, ale z caym respektem. W cigu nastpnych tygodni i miesicy uwiadamiaem sobie coraz dobitniej dystans, jaki istnia midzy Hitlerem a mn. Zwiksza si on teraz niepowstrzymanie. Nie ma nic trudniejszego ni przywrci raz podwaony autorytet. Odkd po raz pierwszy sprzeciwiem si Hitlerowi, staem si w stosunku do niego bardziej samodzielny w myleniu i dziaaniu. Na mj upr, zamiast gniewa si, reagowa raczej nieporadnie, a w kocu, czynic gesty szczeglnej aski, rezygnowa nawet ze swoich planw, ktre ustali ju wsplnie z Himmlerem, Goringiem i Bormannem. Z kolei moje ustpstwa nie deprecjonoway dowiadczenia, e u Hitlera w wyniku zdecydowanego oporu mona byo przeforsowa rwnie trudne zamiary. W kadym razie same dowiadczenia nie zamay mnie bardziej ni pierwsze wtpliwoci o z gruntu zym charakterze tego systemu panowania. Oburzao mnie, e warstwa kierownicza nadal nie przejawiaa gotowoci do podobnych wyrzecze, jakich domagaa si od spoeczestwa; e bezwzgldnie rozporzdzaa ludmi i dobrami materialnymi; e angaowaa si w banalne intrygi, a tym samym ujawniaa negatywne oblicze moralne. Wszystko to powodowao, e powoli si

400

uwalniaem: rozpoczem, wci jeszcze si ocigajc, egna si z moim dotychczasowym yciem, zadaniami i bezmylnoci, ktra to wszystko spowodowaa.
W sprawie kontuzji kolana konsultowa si z Gebhardtem take krl belgijski Leopold III oraz belgijski wielki przemysowiec Danny Heinemann. Podczas procesu norymberskiego dowiedziaem si, e Gebhardt przeprowadza eksperymenty na winiach obozw koncentracyjnych. 2 Wedug dokumentw przedkadanych fuhrerowi (nr 5 z 29 stycznia 1944 r.) chodzio w przypadku Dorscha o szefa grupy specjalistycznej Zwizku Niemieckich Urzdnikw Rzeszy". Z pisma do kancelarii partyjnej: Birkenholz... wykaza niekoleesko, wynioso itd., zachowanie, jakiego nie mona oczekiwa od wyszego urzdnika opowiadajcego si bez zastrzee za pastwem narodowosocjalistycznym. Rwnie ze wzgldu na charakter nie wydaje si on odpowiednim kandydatem na radc ministerialnego... Nie mog zatem aprobowa awansu, poniewa nie pozwalaj na to take pewne wewntrzne zajcia w urzdzie". Kancelaria partyjna moga decydowa o awansach wszystkich urzdnikw ministerialnych. Napisaem do Hitlera (dokumenty przedkadane fuhrerowi, nr 5 z 29 stycznia 1944 r.), co nastpuje: Szkodliw opini, wysan bez mojej wiedzy do kancelarii partyjnej i okrgu jako ocen polityczn zredagowali wsplnie pan Dorsch i wczesny kierownik mojego departamentu kadr, radca ministerialny Ha-asemann. Jest to dowd, e obydwaj prbowali za moimi plecami, nie informujc mnie o tym, pokrzyowa zamierzenie, ktre subowo nakazaem, e po kryjomu nastawili polityczne komrki okrgu i kancelarii partyjnej przeciwko zaproponowanemu czowiekowi, wydali o nim szkodliw opini i w ten sposb okamali mnie jako ministra Rzeszy". Dokumenty przedkadane fuhrerowi (nr 5) kazaem ze wzgldu na osobist tre dostarczy bezporednio adiutanturze Hitlera. 3 Profesor Gebhardt sprbowa 11 lutego 1944 r. wyeliminowa profesora Kocha w ten sposb, e pisemnie poprosi osobistego lekarza Hitlera i przeciwnika Brandta, profesora Morella, o porad przy leczeniu internistycznym. Morell nie mia czasu, poleci jednak opisa sobie przypadek przez telefon i nie badajc mnie zaaplikowa wstrzykiwanie witaminy K w celu wstrzymania wyciekw krwi. Profesor Koch odrzuci t ingerencj w prowadzon przez siebie kuracj - kilka tygodni pniej nazwa Morella ignorantem. 4 Ze zoonego pod przysig owiadczenia profesora Kocha z 12 marca 1947 r. (Dokument Norymberski 2602): W trakcie dalszej kuracji wyniky rnice midzy mn a Gebhardtem. Byem zdania, e wilgotny klimat Hohenlychen niekorzystnie wpywa na rekonwalescencj Speera, a po zbadaniu pacjenta i ustaleniu, e jego stan pozwala na to, zaproponowaem przewiezienie go na poudnie (Merano). Gebhardt mocno przeciwstawia si tej propozycji. Zastawia si autorytetem Himmlera i wielokrotnie rozmawia w tej sprawie z reichsfuhrerem przez telefon. Wydawao mi si to bardzo dziwne. Miaem wraenie, i Gebhardt wykorzystywa sw pozycj lekarza do prowadzenia jakiej gry politycznej. Nie wiem jednak jakiej i nie dbaem zreszt o to, gdy chciaem by tylko lekarzem. Potem wielokrotnie prbowaem przekona Gebhardta. W kocu sprawa staa si dla mnie zbyt jaskrawa i zadaem umoliwienia mi rozmowy z reichsfuhrerem. W rozmowie telefonicznej, trwajcej mniej wicej 7-8 minut, udao mi si skoni Himmlera do zaaprobowania wyjazdu Speera do Merano. Ju wwczas wydawao mi si bardzo podejrzane, e Himmler mia decydowa w sprawach lekarskich, ale nie amaem
1

401

sobie nad tym gowy, poniewa wiadomie nie troszczyem si o rzeczy wykraczajce poza sfer dziaalnoci lekarskiej. Chciabym jeszcze doda, i odniosem wraenie, e Speer by bardzo zadowolony, kiedy byem na miejscu i sprawowaem nad nim opiek". Kiedy w lutym 1945 r. na Grnym lsku w wyniku zderzenia z ciarwk zostaem lekko ranny, Gebhardt natychmiast wsiad do specjalnego samolotu, aby sprowadzi mnie do kliniki. Mj osobisty referent, Karl Cliever, udaremni ten zamiar, nie podajc mi przyczyn, ale - jak powiedzia wtedy do mnie - przyczyny takie byy. Pod koniec wojny francuski minister Bichelonne podda si u Gebhardta w Hohenlychen operacji kolana. W kilka tygodni pniej zmar na emboli puc. 5 Rwnie Dorsch stwierdzi wobec Zeitzlera, e Speer zachorowa nieuleczalnie i dlatego nie wraca". (Uwaga z pamici z 17 maja 1944 r.) Informacj t Zeitzler przekaza mi pniej jako interesujcy przyczynek do tych knowa. Wedug uzupeniajcego sprawozdania" profesora Kocha z 14 marca 1944 r. przeprowadzono 5 marca badania rentgenologiczne i elektrokardiograficzne. Te ostatnie nie wykryy we wszystkich trzech czciach adnych oznak chorobowych. Badania rentgenologiczne wykazay cakowicie normalny stan serca". 6 Opieraem si, take w przypadku cytatw, na pimie Dorscha z 17 kwietnia 1944 r. i wasnym pimie z 28 sierpnia 1945 r. Jednoczenie Goring przekaza Dorschowi budow licznych bunkrw dla ochrony samolotw myliwskich na lotniskach na obszarze Rzeszy. Kiedy wydelegowaem Franka jako swego przedstawiciela na narad, jak Goring wsplnie z Dorschem przeprowadza 18 kwietnia na temat nowych zada budowlanych, Goring nie zezwoli mu na wzicie udziau. 7 Hitler podpisa mj projekt tego samego dnia: Polecam kierownikowi centrali OT, dyrektorowi ministerialnemu Dorschowi, przy zachowaniu pozostaych funkcji wynikajcych z jego zada, realizacj nakazanych przeze mnie 6 budw dla myliwcw. Musi Pan zatroszczy si o stworzenie warunkw koniecznych do szybkiej realizacji tych budw. Przede wszystkim powinien Pan przeprowadza moliwie przemylane uzgodnienia z osobami odpowiedzialnymi za inne budowle wane dla celw wojennych, w razie koniecznoci zabiegajc o moje decyzje rozstrzygajce". 8 Profesor Koch by obecny w Merano na moje prywatne zaproszenie. Gebhardt skary si z tego powodu Brandtowi: Koch jest niepodany, widzi i syszy zbyt wiele spraw tajnych. W zwizku z tym Koch opuci Merano 20 kwietnia. W zoonym pod przysig owiadczeniu pisa on: Drug scysj miaem z Gebhardtem, kiedy Speer by ju w Merano. Speer pyta mnie wwczas, czy uwaam go za zdrowego na tyle, aby mg polecie do Obersalzbergu - prawdopodobnie do Hitlera. Przytaknem, ale z zastrzeeniem, e samolot nie moe wznosi si ponad 1800-2000 m. Kiedy Gebhardt dowiedzia si o tym, zrobi mi scen. Przy okazji ponownie zarzuci mi, e nie jestem lekarzem politycznym. Tutaj, podobnie jak i przy pierwszym starciu w Hohenlychen, miaem wraenie, e Gebhardt chce trzyma Speera przy sobie". 9 Hitler napomkn mi, e Himmler podejrzewa szefa departamentu w moim ministerstwie, Schiebera, o przygotowywanie ucieczki za granic, e burmistrz Liebel ma wrogie nastawienie polityczne, a genera Waeger uchodzi za niepewnego. 10 Chodzio o Order Niemiecki, ktrego posiadacze mieli tworzy kapitu orderu. Hitler nie urzeczywistni swego zamiaru: Himmler nie zosta odznaczony tym orderem, przyznawanym dotychczas tylko zmarym; by moe brudzi tu Bormann. Osobicie najbardziej ceniem Nagrod Narodow; order ten, pokryty brylantami, by tak ciki, e trzeba byo mie we fraku wieszado dla rozoenia ciaru.

402

Rozdzia 24

WOJNA TRZYKROTNIE PRZEGRANA

8 maja 1944 roku powrciem do Berlina, aby podj na nowo swoj prac. Na dugo w mej pamici pozostanie data o cztery dni pniejsza, 12 maja. Tego bowiem dnia rozstrzygnita zostaa wojna techniczna 1. A do tej pory udawao si produkowa mniej wicej tyle broni, ile mimo znacznych strat potrzebowa Wehrmacht. Ale po dziennym nalocie 935 bombowcw 8 amerykaskiej floty powietrznej na liczne zakady materiaw pdnych w centrum i na wschodzie Niemiec rozpocz si nowy etap wojny powietrznej; oznacza on kres niemieckiego przemysu zbrojeniowego. Wraz ze specjalistami zbombardowanych zakadw Leuny torowalimy sobie nastpnego dnia drog przez kbowisko pogitych, i zerwanych rur. Zakady chemiczne okazay si niezwykle czue na bombardowanie lotnicze. Nawet optymistyczne prognozy nie przewidyway wznowienia produkcji przed upywem tygodni. Po tym nalocie nasza dzienna produkcja, wynoszca 5850 ton, spada do 4820 ton; jednak rezerwy paliwa lotniczego wynoszce 574 tysice ton, chocia stanowiy tylko niewiele wicej ponad nasz trzymiesiczn produkcj, mogyby wyrwna ten niedobr w cigu najbliszych dziewitnastu miesicy. Wyrobiwszy ju sobie pogld na skutki nalotu, 19 maja poleciaem do Obersalzbergu, gdzie Hitler przyj mnie w obecnoci Keitla. Zameldowaem mu o nadcigajcej katastrofie: Wrg zaatakowa jedno z najczulszych naszych miejsc. Jeeli tym razem bdzie konsekwentny, wkrtce nie bdziemy mieli powaniejszej produkcji materiaw pdnych. Jeszcze tylko nadzieja w tym, e i druga strona ma swj sztab generalny lotnictwa, ktry myli podobnie chaotycznie jak nasz". Keitel natomiast, cigle usiujcy przypodoba si Hitlerowi,

403

zbagatelizowa spraw twierdzc, e bdzie w stanie przezwyciy trudnoci za pomoc swych rezerw. Zakoczy ulubionym argumentem Hitlera: Ile to ju trudnoci pokonalimy", a potem, zwracajc si do niego, doda: I z tym rwnie damy sobie rad, mein fuhrer!" Mona byo jednak wyczu, e Hitler nie podziela optymizmu Keitla: w celu dalszego omwienia sytuacji mieli si spotka - oprcz Goringa, Keitla i Milcha-przemysowcy Krauch, Pleiger, Butefisch i E. R. Fischer, oraz szef urzdu planowania i surowcw, Kehrl2. Goring usiowa przeszkodzi w zaproszeniu przedstawicieli przemysu materiaw pdnych; sdzi, e tak wane tematy powinnimy omawia we wasnym gronie. Tymczasem Hitler ustali ju list uczestnikw. Cztery dni pniej czekalimy wszyscy w niegocinnym hallu w Berghofie na Hitlera, ktry w tym czasie prowadzi konferencj. Podczas gdy ja prosiem wczeniej przedstawicieli przemysu materiaw pdnych o przedstawienie Hitlerowi nie upikszonej prawdy, Goring wykorzysta ostatnie minuty przed rozpoczciem posiedzenia, prbujc wywrze na przemysowcw nacisk, aby nie wypowiadali si zbyt pesymistycznie. Obawia si zapewne zarzutw Hitlera, ktre mogyby by skierowane gwnie przeciwko niemu. Wysi oficerowie, uczestnicy poprzedniej konferencji, minli nas popiesznie; bezporednio po tym adiutant poprosi nas do Hitlera. Kademu podajc rk, fuhrer wita nas krtko i w roztargnieniu. Poleci zaj miejsca i owiadczy, e zwoa nas, aby zasign opinii o skutkach ostatnich nalotw. Nastpnie poprosi przemysowcw o wypowiadanie si. Zgodnie ze swoim temperamentem ci trzewi, umiejcy kalkulowa ludzie mwili, e jeeli naloty bd systematycznie kontynuowane, znajdziemy si w zupenie beznadziejnej sytuacji. Hitler co prawda stara si z pocztku rozwia pesymistyczne nastroje, wtrcajc stereotypowe: Panowie potrafi si z tym upora", albo: Mielimy ju trudniejsze sytuacje". Oczywicie Keitel i Goring natychmiast to wykorzystywali i z jeszcze wiksz ni Hitler przesad oceniali przyszo, chcc osabi wraenie, jakie wywary nasze wywody; szczeglnie Keitel cigle powraca do swych rezerw materiaw pdnych. Ale przemysowcy okazali si twardsi od otoczenia Hitlera: nie pozwalajc zbi si z tropu, kontynuowali swe ostrzeenia, dokumentujc je danymi i liczbami porwnawczymi. Nieoczekiwanie sam Hitler zacz ich zachca do trzewego analizowania sytuacji; wydawao si, e chcia w kocu usysze nieprzyjemn prawd, e jest zmczony tym cigym tuszowaniem faktw, faszywym optymizmem i zakaman sualczoci. Sam te podsumowa krtko wyniki posiedzenia: Moim

404

zdaniem, fabryki produkujce materiay pdne, syntetyczny kauczuk i azot stanowi szczeglnie czue miejsce produkcji wojennej, gdy te niezbdne i podstawowe dla przemysu zbrojeniowego produkty wytwarza si w niewielu zakadach". Aczkolwiek pocztkowo wydawa si apatyczny i roztargniony, pozostawi wraenie czowieka skoncentrowanego, trzewego, przewidujcego; ale zaledwie kilka miesicy pniej, gdy nadesza katastrofa, nie chcia ju respektowa swych pogldw. Goring natomiast, gdy znalelimy si znowu w hallu, zarzuca nam, e niepotrzebnie obarczylimy Hitlera wieloma troskami i zbyt pesymistycznie przedstawilimy sytuacj. Podjechay samochody, gocie Hitlera udali si na wypoczynek do hotelu w Berchtesgaden. W takich okolicznociach Berghof stanowi dla Hitlera jedynie miejsce obrad; nie poczuwa si on do adnych powinnoci jako pan domu. Teraz jednak, po odejciu uczestnikw posiedzenia, ze wszystkich pokoi grnego pitra powychodziy osoby nalece do jego prywatnego otoczenia. Hitler oddali si na kilka minut, a my czekalimy w hallu. Wzi lask, kapelusz i czarn peleryn: zacza si codzienna wdrwka do herbaciarni. Bya tam kawa, ciasto. Pon ogie w kominku, prowadzono beztroskie rozmowy. Uwolniony od swoich kopotw Hitler przenosi si w bardziej przyjemny wiat: wyczuwao si wyranie, jak bardzo by mu potrzebny. Rwnie do mnie nie mwi wicej o grocym nam niebezpieczestwie. Dziki prowadzonym przez szesnacie dni intensywnym naprawom osignlimy znw dawny poziom produkcji, gdy tymczasen z 28 na 29 maja 1944 roku uderzya w nas druga fala nalotw. Tym razem tylko 400 bombowcom 8 amerykaskiej floty powietrznej udao si spowodowa zniszczenia powaniejsze, ni to uczynia poprzednio dwa razy wiksza liczba samolotw. Rwnoczenie 15 amerykaska flota powietrzna zaatakowaa w tych dniach najwaniejsze rafinerie rumuskich z naftowych w okolicach Ploesti. Teraz produkcja spada nawet do poowy3; cakowicie uzasadnione okazay si wic nasze pesymistyczne prognozy z Obersalzbergu, zaledwie sprzed piciu dni, a jednoczenie nie potwierdziy si uspokajajce zapewnienia Goringa. Jego autorytet, jak mona byo wysnu ze sporadycznych uwag Hitlera, znw gwatownie spad. Nie zwlekajc dugo, wykorzystaem t sab pozycj Goringa, Przy czym kierowaem si nie tylko wzgldami merytorycznymi. Mielimy wprawdzie powody, aby z uwagi na nasze sukcesy w produkcji

405

samolotw myliwskich zaproponowa Hitlerowi powierzenie caoci zbroje lotniczych mojemu ministerstwu4, jeszcze bardziej jednak kusio mnie, eby wzi na Goringu odwet za jego postpowanie w czasie mojej choroby. 4 czerwca poprosiem Hitlera, ktry cigle jeszcze kierowa wojn z Obersalzbergu, o wywarcie takiego wpywu na marszaka Rzeszy, aby z wasnej inicjatywy zaproponowa mi wczenie zbroje lotniczych do mojego ministerstwa". Hitler bez sprzeciwu przyj to wyzwanie rzucone Goringowi; wykaza nawet zrozumienie, gdy moja taktyka zmierzaa do ochrony prestiu i dumy Goringa. Z pewn jednak zoliwoci powiedzia: Zbrojenia lotnicze naley wczy do paskiego ministerstwa, nie podlega to ju adnej dyskusji. Ka natychmiast wezwa marszaka Rzeszy i zakomunikuj mu swoj decyzj. Omwi pan z nim szczegy dotyczce przekazania". Jeszcze przed kilkoma miesicami Hitler nie odwayby si otwarcie poinformowa o takiej decyzji swego starego paladyna. Na przykad w kocu ubiegego roku upowani mnie, abym uda si do Goringa przebywajcego w odlegej Puszczy Rominckiej i donis mu o paru przykrych sprawach, majcych trzeciorzdne znaczenie, o ktrych ju dawno zapomniaem. Goring musia wwczas wiedzie o mojej misji, gdy traktowa mnie, wbrew swemu zwyczajowi, jak wielce szanowanego gocia. Poleci przygotowa bryczk i konie do wielogodzinnej przejadki po rozlegym terenie myliwskim i nieprzerwanie bawi mnie rozmow, tak e w kocu nic nie zaatwiwszy, nie wspominajc sowem o swoim zadaniu, wrciem do Hitlera, ktry rzecz jasna wykaza zrozumienie dla mojej wymijajcej postawy. Tym razem jednak Goring nie usiowa ucieka si do tej zrutynizowanej serdecznoci. Nasza rozmowa odbywaa si w prywatnym gabinecie jego domu na Obersalzbergu. Poinformowano go ju, powiedzia mu o tym Hitler, na ktrego uskara si w cierpkich sowach, mwic, e jest chwiejny. Jeszcze przed czternastoma dniami chcia zabra mi budownictwo, wszystko byo ju ustalone, i wtedy po krtkiej rozmowie ze mn cofn swoj decyzj. Tak jest zawsze. Niestety, Hitler zbyt czsto okazuje si czowiekiem zmieniajcym zdanie. Goring powiedzia zrezygnowany, e gotw jest naturalnie, na yczenie fuhrera, przekaza mi teraz zbrojenia lotnicze. Nie moe jednak zrozumie tego wszystkiego, gdy jeszcze niedawno Hitler wypowiada opini, e Speer ma za duy zakres obowizkw. Mimo i t nag zmian aski i nieaski odczuem jako zjawisko charakterystyczne i dostrzegaem w tym najwiksze niebezpieczestwo rwnie dla wasnej przyszoci, przyznaj jednak, e traktowaem to

406

jako sprawiedliwe wyrwnanie naszych porachunkw; zmieniy si tylko role. Zrezygnowaem natomiast z demonstracyjnego upokorzenia marszaka Rzeszy. Zamiast przedoy Hitlerowi zarzdzenie, uzgodniem z Goringiem, e on sam przekae odpowiedzialno za zbrojenia lotnicze mojemu ministerstwu 5. Przejcie zbroje lotniczych stanowio niewielk przygrywk w porwnaniu z wydarzeniami, jakie nastpiy teraz w wyniku przewagi w Niemczech nieprzyjacielskiej floty powietrznej. Chocia cz swych si musiaa ona skoncentrowa do wsparcia inwazji, to jednak po dwutygodniowej przerwie nowa seria nalotw doprowadzia do wyczenia z produkcji wielu zakadw materiaw pdnych. 22 czerwca nieczynnych byo dziewi dziesitych zakadw produkujcych paliwo lotnicze; wytwarzalimy dziennie zaledwie 632 tony. Gdy naloty osaby, osignlimy 17 lipca jeszcze raz produkcje 2307 ton, co stanowio rwne 40 procent dawnego poziomu, ale ju po czterech dniach, 21 lipca, wytwarzajc dziennie 120 ton, znalelimy si prawie u kresu tej produkcji. Wyczonych byo 98 procent zakadw produkujcych materiay pdne dla lotnictwa. Nieprzyjaciel co prawda pozwoli nam potem na czciowy rozruch wielkich chemicznych zakadw Leuny, dziki czemu moglimy w kocu lipca podnie produkcj materiaw pdnych dla lotnictwa do 609 ton. Obecnie uwaalimy za sukces, jeeli osigalimy poziom przynajmniej jednej dziesitej produkcji. Liczne naloty tak uszkodziy system rur zakadw chemicznych, e nie tylko bezporednie trafienia, lecz jeszcze bardziej wstrzsy eksplodujcych w pobliu bomb naruszay urzdzenia instalacyjne. Nie mona byo prawie dokonywa napraw. W sierpniu osignlimy 10 procent, we wrzeniu 5,5 procent, w padzierniku znw 10 procent naszej dawnej zdolnoci produkcyjnej. Dopiero w listopadzie 1944 roku udao si, ku naszenu zdumieniu, uzyska wzrost produkcji do 28 procent (l 633 tony dziennie) 6. W Kronice pod dat 22 lipca 1944 roku mona przeczyta: Upikszone informacje pochodzce z Wehrmachtu powoduj obawy ministra, e nie dostrzeono jeszcze cakowicie krytycznej sytuacji". W rezultacie sze dni pniej wystosowaem do Hitlera memoria w sprawie sytuacji w dziedzinie materiaw pdnych, ktry caymi akapitami prawie dosownie pokrywa si z pierwszym, z 30 czerwca 7. Oba memoriay stwierdzay, e spodziewany spadek produkcji w lipcu i sierpniu spowoduje niewtpliwie zuycie powanej czci rezerw lotniczych i innych materiaw pdnych, a w rezultacie wytworzy trudn do wypenienia luk, ktra musi doprowadzi do tragicznych nastpstw"8.

407

Jednoczenie zaproponowaem Hitlerowi rne rodki zaradcze, ktre powinny nam pomc unikn tych nastpstw albo przynajmniej je opni. Najwaniejszym z tych przedsiwzi byo powoanie penomocnika do spraw totalnej mobilizacji wszystkich si nadajcych si do udziau w likwidacji skutkw nalotw. Zaproponowaem stworzenie Edmundowi Geilenbergowi, przedsibiorczemu kierownikowi produkcji amunicji, wszelkich warunkw, aby mg bezwzgldnie rekwirowa surowce do rozwijania produkcji materiaw pdnych, ogranicza inn produkcj oraz ciga fachowcw. Hitler pocztkowo nie wyraa na to zgody: Jeeli przyznam takie penomocnictwa, od razu bdziemy mieli mniej czogw. Na to nie mona si zgodzi. W adnym wypadku nie mog do tego dopuci". Prawdopodobnie nie poj jeszcze powagi sytuacji, chocia ju dawniej do czsto rozmawialimy o grocym niebezpieczestwie. Zawsze powtarzaem mu, e czogi bd sta bezuytecznie, jeli nie wyprodukujemy potrzebnej iloci paliwa. Zoy swj podpis dopiero wwczas, gdy przyrzekem mu wysok produkcj czogw, a Saut to potwierdzi. Po dwch miesicach skierowano do odbudowy zakadw syntetycznych materiaw pdnych 150 tysicy robotnikw, wrd nich bardzo duy procent najlepszych, niezbdnych w przemyle zbrojeniowym fachowcw. Do pnej jesieni 1944 roku liczba ta wzrosa do 350 tysicy. Opracowujc swj memoria, byem przeraony brakiem rozsdku ze strony kierownictwa. Leay przede mn raporty mojego urzdu planowania donoszce o codziennych stratach w produkcji, o niedoborach i terminach ponownego rozruchu fabryk - ale tylko pod warunkiem, e udaoby si zapobiec nieprzyjacielskim nalotom lub przynajmniej je ograniczy. W swym memoriale z 28 lipca 1944 roku wprost bagaem Hitlera o przeznaczenie na potrzeby obrony kraju znacznie wikszej czci produkcji samolotw myliwskich". Ponownie zaklinaem go, czy nie byoby bardziej celowe zapewni pilnie syntetycznym zakadom materiaw pdnych w kraju takiej osony lotnictwa myliwskiego, ktra umoliwiaby przynajmniej czciow produkcj w sierpniu i wrzeniu, zamiast postpowa tak jak dotychczas, z ca wiadomoci, e we wrzeniu albo padzierniku lotnictwo zarwno na froncie, jak i w kraju - przestanie dziaa z powodu braku materiaw pdnych" 9. Pytania te kierowaem do Hitlera ju po raz drugi. Po naszym posiedzeniu w Obersalzbergu w kocu maja zgodzi si na plan Gallanda, aby z naszej zwikszonej produkcji samolotw myliwskich utworzy flot powietrzn przeznaczon do obrony kraju. Goring za ze

408

swej strony uroczycie przyrzek na wielkiej konferencji w Karinhallu kiedy obecni tam przedstawiciele przemysu materiaw pdnych ponownie zobrazowali mu beznadziejno sytuacji - e tej floty powietrznej Reich" nigdy nie pole na front. Mimo to, po rozpoczciu inwazji, Hitler i Goring skierowali j do Francji; zostaa tam rozbita w cigu niewielu tygodni, nie osignwszy widocznych sukcesw. Teraz, w kocu lipca, znw powrcono do przyrzeczenia Hitlera i Gringa; sformowano zwizek liczcy 2 tysice myliwcw z przeznaczeniem do obrony kraju. Samoloty te miay by we wrzeniu gotowe do startu, ale i tym razem gupota sparaliowaa to przedsiwzicie. Na jednej z konferencji zbrojeniowych w dniu l grudnia 1944 roku mwiem: Trzeba sobie zdawa jasno spraw, e ludzie, ktrzy po stronie nieprzyjaciela analizuj naloty bombowe na nasze cele gospodarcze, orientuj si w niemieckim yciu ekonomicznym, e w tym przypadku - w odrnieniu od naszych nalotw bombowych mamy do czynienia z mdrym planowaniem. Mielimy szczcie, e nieprzyjaciel konsekwentnie realizuje swe zaoenia dopiero od szeciu lub dziewiciu miesicy... e przedtem, patrzc z jego punktu widzenia, robi gupstwa". Mwic to nie wiedziaem, e ju 9 grudnia 1942 roku, a wic dwa lata wczeniej, robocze sprawozdanie Amerykanw Economic Warfare Division stwierdzao, i lepiej byoby spowodowa wysoki stopie zniszcze w paru rzeczywicie niezbdnych gaziach przemysu ni niewielkie zniszczenia w wielu dziedzinach. Wwczas rezultaty potguj si, raz przyjty plan winien by konsekwentnie realizowany". Koncepcja bya suszna, wykonanie wadliwe. Ju w sierpniu 1942 roku w rozmowach z kierownictwem marynarki wojennej Hitler owiadczy, e inwazja moe si powie tylko wwczas, gdy wojska inwazyjne znajd si w posiadaniu wikszego portu. Bez niego nieprzyjaciel nie byby w stanie stawi czoa przeciwnatarciu wojsk niemieckich ani zapewni sobie niezbdnego zaopatrzenia, obojtnie, w jakim rejonie wybrzea by wyldowa. Budowa cigej linii gsto rozsianych, wzajemnie ubezpieczajcych si schronw bojowych na dugim francuskim, belgijskim i holenderskim wybrzeu przerastaaby znacznie moliwoci niemieckiego przemysu budowlanego, poza tym nie starczyoby onierzy do obsadzenia takiej iloci stanowisk bojowych. Dlatego te tylko wiksze porty zostay otoczone wiecem schronw bojowych, a na odcinkach wybrzea midzy nimi zbudowano w duych odstpach stanowiska obserwacyjne.

409

15 tysicy mniejszych schronw przeznaczono dla onierzy na okres ogniowego przygotowania ataku. Hitler wszak wyobraa sobie, i w czasie waciwego ataku onierze bd walczy na otwartej przestrzeni, poniewa pozostawanie na zabezpieczonym stanowisku osabioby w nich takie niezbdne do walki cechy, jak odwaga i osobista gotowo dziaania. Te urzdzenia obronne zaplanowa wic osobicie, cznie z detalami; projektowa nawet, najczciej w godzinach nocnych, poszczeglne rodzaje schronw. Projekty te wykona precyzyjnie w formie szkicu. Nie wstydzc si samochwalstwa, zwyk podkrela, e jego projekty w idealny sposb uwzgldniaj wszystkie potrzeby onierza frontowego. Dowdca saperw przyj je prawie bez zmian i przekaza dalej do realizacji. Do tych zada zuylimy, zaledwie w cigu dwch lat popiesznego budownictwa, 13302 tysice metrw szeciennych betonu10 wartoci 3,7 miliarda marek, a z produkcji zbrojeniowej zabrano na te cele 1,2 miliona ton stali. Wszystkie te nakady przepady w cigu czternastu dni, liczc od pierwszego ldowania nieprzyjaciela. Sprawia to jedna genialna myl techniczna. Jak wiadomo, oddziay inwazyjne przywiozy z sob wasny port, zbudoway te wedug dokadnych planw na odkrytym wybrzeu w okolicy Arromanches i Omaha rampy wyadunkowe oraz inne urzdzenia, ktre umoliwiy im zaopatrywanie w amunicj, sprzt i ywno, a take przerzut posikw 11. Tym samym caemu planowi obronnemu grozio fiasko. Rommel, ktrego w kocu 1943 roku Hitler wyznaczy na stanowisko inspektora obrony wybrzea na Zachodzie, by bardziej przewidujcy. W jaki czas po tej nominacji otrzyma zaproszenie do kwatery gwnej w Ktrzynie. Po dugiej konferencji Hitler odprowadza feldmarszaka, towarzyszc mu a do wyjcia ze schronu, gdzie jako nastpny czekaem na audiencj. Odniosem wraenie, e dyskusja odya na nowo, gdy Rommel bez owijania w bawen owiadczy: Musimy zatrzyma nieprzyjaciela ju podczas pierwszego ldowania. Schrony bojowe wok portw nie nadaj si do tego. Tylko prymitywne, lecz skuteczne przeszkody i zapory na caym wybrzeu mog utrudni ldowanie do tego stopnia, e nasze kontrakcje zakocz si sukcesem". Rommel wyraa si zwile i zdecydowanie: Jeli to si nie uda, inwazja mimo Wau Atlantyckiego powiedzie si. W Trypolisie i Tunisie przeprowadzono ostatnio tak zmasowane bombardowanie, e nawet nasze najlepsze oddziay ulegy demoralizacji. Jeeli nie zdoa pan temu zapobiec, bezskuteczne oka si wszystkie inne przedsiwzicia, rwnie zapory". Rommel by uprzejmy, ale zachowywa dystans

410

i unika, co niemal rzucao si w oczy, zwrotu mein fuhrer". Zdoby sobie u Hitlera opini fachowca, sta si w jego oczach swego rodzaju specjalist w odpieraniu ofensyw na froncie zachodnim. Dlatego te Hitler przyjmowa jego krytyk ze spokojem. Na ostatni jednak argument, dotyczcy zmasowanych nalotw lotniczych, jakby oczekiwa: Wanie to chciaem panu dzisiaj pokaza, panie feldmarszaku". Nastpnie zaprowadzi nas do dowiadczalnego pojazdu opancerzonego wozu, na ktrym zamontowane byo 88-milimetrowe dziao przeciwlotnicze. onierze demonstrowali gotowo ogniow oraz poddawali prbie urzdzenia zabezpieczajce przed bocznym odrzutem przy strzale. Jak ilo moe pan dostarczy w nastpnych miesicach, panie Saur?" Saur przyrzek kilkaset sztuk. Widzi pan, te opancerzone dziaa przeciwlotnicze s w stanie rozproszy koncentracj bombowcw nad naszymi dywizjami". Czy Rommel zrezygnowa z argumentacji wobec tak wielkiej ignorancji laika? W kadym razie reagowa lekcewaco, prawie ze wspczujcym umiechem. Gdy Hitler spostrzeg, e nie moe wzbudzi penego przekonania, poegna si szybko i niezadowolony poszed wraz ze mn i Saurem do swego schronu, nie wracajc ani sowem do tego incydentu. Pniej, po inwazji, Sepp Dietrich przekaza mi wiarygodn informacj o demoralizujcym dziaaniu tych dywanowych nalotw na jego elitarn dywizj. onierze, ktrzy je przeyli, zostali wytrceni z rwnowagi, stali si apatyczni, a ich gotowo bojowa, nawet jeli nie byli ranni, przez wiele dni pozostawiaa duo do yczenia. Przebywajc w Berghofie, 6 czerwca okoo godziny dziesitej otrzymaem od jednego z wojskowych adiutantw Hitlera wiadomo, ze wczesnym rankiem rozpocza si inwazja. Czy obudzono fuhrera?" Zaprzeczy ruchem gowy: Nie, informacje przekazuje mu si po niadaniu". Poniewa w ostatnich dniach Hitler cigle mwi o tym, e prawdopodobnie nieprzyjaciel rozpocznie inwazj od pozorowanego ataku, nikt nie chcia go budzi, aby nie narazi si na posdzenie o bdn ocen sytuacji. W kilka godzin pniej, podczas omawiania w Berghofie sytuacji, Hitler wydawa si by jeszcze silniej utwierdzony w swym poprzednim mniemaniu, e przeciwnik zamierza wprowadzi go w bd: Czy przypominacie sobie, panowie? Wrd wielu otrzymanych przez nas meldunkw by jeden, ktry dokadnie przewidywa miejsce ldowania, dzie i godzin. Wanie to upewnia mnie teraz, e nie moe by

411

jeszcze mowy o waciwej inwazji". Hitler twierdzi, e informacje te podrzucia mu nieprzyjacielska suba wywiadowcza w celu odwrcenia uwagi od rzeczywistego miejsca inwazji i spowodowania zbyt wczesnego i niekorzystnego uycia jego dywizji. Wprowadzony w bd prawdziwym meldunkiem, odstpi od swego poprzedniego, susznego pogldu, e rejonem inwazji bdzie przypuszczalnie wybrzee Normandii. Ju w ubiegych tygodniach Hitler otrzyma od konkurencyjnych organizacji wywiadowczych SS, Wehrmachtu i Ministerstwa Spraw Zagranicznych sprzeczne ze sob meldunki o przewidywanym czasie i miejscu inwazji. Podobnie jak w wielu innych dziedzinach, rwnie i tu podj si on nawet dla fachowcw trudnego zadania: ktr z informacji uwaa za prawdziw, ktrej subie wywiadowczej bardziej zaufa, ktra z nich gbiej dotara do nieprzyjaciela. Teraz kpi sobie nawet z nieudolnoci rnych sub wywiadowczych, a w kocu, coraz bardziej si podniecajc, drwi z niedorzecznoci wywiadu w ogle: Jak panowie sdz, ilu z tych oddanych nam agentw opacaj alianci? Celowo przekazuj nam mylne informacje. Nie pozwol nawet przesya ich do Parya. Trzeba je po prostu zatrzyma, gdy tylko denerwuj nasze sztaby". Dopiero okoo poudnia rozstrzygnito najpilniejszy problem dnia - uycie znajdujcego si we Francji odwodu Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu przeciwko przyczkowi Anglo-Amerykanw; Hitler bowiem zastrzeg sobie, e tylko on moe podj decyzj o przesuniciu kadej dywizji. Bardzo niechtnie speni danie naczelnego dowdcy zachodniego teatru dziaa wojennych, feldmarszaka Rundstedta, aby wprowadzi te dywizje do walki. Wskutek tego opnienia dwie dywizje pancerne nie mogy wykorzysta nocy z 6 na 7 czerwca na przegrupowanie si; w cigu dnia bombowce nieprzyjaciela utrudniay im przemarsz, tak e dywizje poniosy due straty w ludziach i sprzcie, zanim jeszcze nawizay styczno z przeciwnikiem. Ten wany dla losw wojny dzie nie przebieg tak, jak mona byo oczekiwa. Wanie w dramatycznych sytuacjach Hitler stara si zachowa spokj, a jego sztab naladowa go w tym. Okazywanie nerwowoci lub niepokoju przeczyoby obowizujcym normom postpowania. Rwnie w cigu nastpnych dni i tygodni Hitler tkwi w znamiennym, graniczcym z absurdaln podejrzliwoci przekonaniu, e chodzi tu jedynie o inwazj pozorn, rozpoczt po to, aby bdnie rozdysponowa jego siy obronne. Sdzi, e waciwa inwazja

412

zostanie przeprowadzona w zupenie innym rejonie, gdzie nie ma oddziaw wojskowych. Rwnie marynarka wojenna reprezentowaa pogld, i teren ten nie nadaje si do przeprowadzania wikszych desantw. Hitler oczekiwa wwczas decydujcego ataku w okolicach Calais - jak gdyby domaga si take od swego przeciwnika przyznania mu racji: tam bowiem od 1942 roku kaza instalowa ukryte pod metrowym betonem najcisze dziaa okrtowe do zniszczenia nieprzyjacielskiej floty desantowej. W tym rwnie tkwi powd, dla ktrego nie uy on w bitwie u wybrzey Normandii znajdujcej si we Francji, w pobliu Calais, 15 armii12. Jeszcze inna okoliczno utwierdzia Hitlera w przekonaniu, e atak nastpi w rejonie Pas-de-Calais. Przygotowano tutaj pidziesit pi stanowisk, z ktrych codziennie miao startowa na Londyn kilkaset bomb latajcych. Hitler zakada, e waciwa inwazja przede wszystkim musi skierowa si przeciwko wyrzutniom tych bomb. Nie chcia nawet dopuszcza do siebie myli, e alianci rwnie z Normandii mog wkrtce opanowa te rejony Francji. Sdzi raczej, e w wyniku ci/kich walk przyczek nieprzyjaciela skurczy si. Hitler oraz my wszyscy spodziewalimy si, e ta nowa bro, V-l, wywoa w obozie przeciwnika zamieszanie, przeraenie i dezorganizacj. Przecenialimy jej dziaanie. Co prawda budzia moje wtpliwoci niewielka prdko tych latajcych bomb i dlatego radziem Hitlerowi, by wyda polecenie zezwalajce na ich start tylko przy niskim puapie chmur 13. Ale nie bra on teraz tego pod uwag. Gdy 12 czerwca przedwczesny jego rozkaz spowodowa uycie pierwszych rakiet V-l, wskutek organizacyjnych niedocigni wystartowao tylko dziesi pociskw, z ktrych zaledwie pi osigno Londyn. Hitler zapomnia, e sam do tego przynagla, i swj gniew za niepowodzenie caego przedsiwzicia wyadowa na konstruktorach. W trakcie omawiania sytuacji Goring co prdzej zrzuci win na swego przeciwnika Milcha, a Hitler chcia ju powzi decyzj o zaprzestaniu produkcji tych, jak obecnie sdzi, zupenie nieudanych bomb latajcych. Kiedy jednak szef prasowy Rzeszy pokaza mu utrzymane w sensacyjnym tonie, przesadzone informacje prasy londyskiej o dziaaniu V-l, zmieni zdanie. da obecnie zwikszenia produkcji; rwnie Goring owiadczy teraz, ze zawsze popiera i opowiada si za realizacj tego wielkiego dziea swego lotnictwa. O Milchu, wczorajszym kole ofiarnym, nie byo ju wicej mowy. Przed inwazj Hitler podkreli, e z chwil rozpoczcia adowania bdzie osobicie kierowa operacjami wojskowymi z teryto-

413

rium Francji. W tym celu kosztem milionw marek pooono setki kilometrw kabla telefonicznego, a Organizacja Todta, zuywajc wielk ilo betonu i drogiej instalacji, zbudowaa dwie kwatery gwne. Hitler osobicie decydowa zarwno o lokalizacji, jak i wielkoci tych kwater. W owych dniach, gdy traci Francj, te olbrzymie wydatki uzasadnia argumentem, e przynajmniej jedna z tych gwnych kwater ley dokadnie na przyszej niemieckiej granicy zachodniej, dlatego te moe suy jako cz systemu umocnie. 17 czerwca odwiedzi jedn z nich, nazywan W2, pooon midzy Soisson i Laon. Jeszcze tego samego dnia powrci do Obersalzbergu. By zniechcony: Rommel straci nerwy, sta si pesymist. Dzisiaj tylko optymici mog co osign". Po takich uwagach dymisja Rommla bya ju tylko kwesti czasu. Hitler bowiem swe pozycje obronne pooone naprzeciw przyczka uwaa za nie do pokonania. Tego samego wieczoru wyrazi si do mnie, e W2 jest mocno zagroona, gdy znajduje si w rodku terenw objtych dziaaniami partyzantki francuskiej. Prawie jednoczenie z pierwszymi duymi sukcesami inwazji, 22 czerwca 1944 roku, rozpocza si ofensywa wojsk radzieckich, ktra niebawem miaa doprowadzi do utraty przez nas dwudziestu piciu dywizji. Teraz ju nie byo moliwe zatrzymanie natarcia Armii Radzieckiej nawet latem. W tych tygodniach, kiedy zaamay si trzy fronty: na zachodzie, na wschodzie i w powietrzu, Hitler zdoa opanowa nerwy i wykazywa zdumiewajc odporno. Prawdopodobnie zahartowaa go dugotrwaa walka o wadz wraz z wieloma porakami, tak jak Goebbelsa lub innych jego wspbojownikw. By moe nauczyo go dowiadczenie, zdobyte podczas wspomnianych walk, e nie naley okazywa swym wsppracownikom nawet najmniejszego niepokoju. Jego otoczenie podziwiao zimn krew, jak zachowywa w krytycznych momentach. Zapewne przyczynio si to znacznie do zaufania, z jakim przyjmowano podejmowane przez niego decyzje. Hitler zdawa sobie dobrze spraw z tego, jak wiele oczu go obserwuje i jak wielkie posiaby zwtpienie, gdyby nawet na moment straci opanowanie. Taka postawa bya wyrazem jego niezwykle silnej woli do ostatka: przezwyciy siebie samego mimo starzenia si, mimo choroby, mimo eksperymentw Morella i cigle narastajcych obcie. Wydawao mi si czsto, e jego wola jest niepohamowana i kapryna, jak u szecioletniego dziecka, ktrego nic nie moe zniechci ani zmczy; chocia niekiedy mieszna, to jednak godna respektu.

414

Ale sam tylko jego wol nie mona przecie wyjani tego niezwykego zjawiska: pewnoci zwycistwa w okresie nieustannych klsk. W wizieniu w Spandau powiedzia mi w zaufaniu Funk, e tylko dlatego moe stale i wiadomie informowa faszywie lekarzy o swym stanie zdrowia, poniewa wierzy w swoje kamstwo. Doda ponadto, e teza ta stanowia podstaw goebbelsowskiej propagandy. Nieugit postaw Hitlera mog wytumaczy tylko tym, e on sam wmwi sobie wiar w ostateczne zwycistwo. W pewnym sensie ubstwia sam siebie. Jak gdyby cigle sta przed lustrem, w ktrym widzia nie tylko siebie, lecz take potwierdzenie swojej misji przez boskie zrzdzenie losu. Jego religi by wielki przypadek", ktry musi przyj w sam por; jego metod - autosugestywne pokrzepianie si. Im mocniej wydarzenia przyciskay go do muru, tym bardziej zdecydowanie przeciwstawia im sw pewno losu. Oczywicie, trzewo realizowa zaoenia militarne; ale transponowa je w dziedzin wiary i nawet w klsce widzia ukryt, stworzon przez opatrzno konstelacj dla nadchodzcego sukcesu. Mg wprawdzie niekiedy dostrzec beznadziejno sytuacji, pozosta jednak niezachwiany w swoim oczekiwaniu, e w ostatnim momencie los znw umiechnie si do niego. Jeli w Hitlerze byo co chorobliwego, to ta jego niewzruszona wiara w swoj dobr, szczliw gwiazd. Reprezentowa typ czowieka wierzcego, ale w tej jego wierze bya sama w sobie przewrotna skonno do wierzenia 14. To optanie wiar nie pozostawao bez wpywu na otoczenie Hitlera. Byem co prawda w jakiej mierze przekonany, e teraz wszystko znajdzie swj kres, ale tym czciej mwiem, chocia ograniczao si to jedynie do dziedziny moich zada, o przywrceniu dawnego stanu". Ta pewno tkwia we mnie niezalenie od przewiadczenia o nieuchronnej klsce. Gdy w obliczu katastrofy na trzech frontach wojennych prbowaem jeszcze na konferencji zbrojeniowej w Linzu 24 czerwca 1944 roku wzbudzi zaufanie, spotkao mnie wyrane niepowodzenie. Czytajc dzisiaj tekst swego wystpienia, jestem przeraony, e miaem wwczas niemal groteskow i szalon odwag wmawia powanym ludziom, i nadal najwyszy wysiek moe przynie sukcesy. Na zakoczenie swoich wywodw mwiem z przekonaniem, e w naszej dziedzinie przetrwamy zbliajcy si kryzys, e w przyszym roku uzyskamy taki sam wzrost zbroje jak w poprzednim. Mwiem w uniesieniu; podsycaem nadzieje, ktre na tle rzeczywistoci musiay

415

by fantazjami. W praktyce co prawda okazao si, e w nastpnych miesicach moglimy jeszcze podnie nasz produkcj zbrojeniow. Czy nie wykazaem do realizmu, aby w serii memorandw oznajmi Hitlerowi nadcigajc i blisk ju katastrof? Jedno byo przekonaniem, drugie - wiar. W tym przeciwiestwie ujawnia si w szczeglny rodzaj zakcenia wiadomoci, z jak kady z bliszego otoczenia Hitlera czeka na nieuchronny koniec. Jedynie w ostatnim zdaniu mojego przemwienia pojawia si znw myl o odpowiedzialnoci, ktra wychodzia poza osobist lojalno, zarwno w stosunku do Hitlera, jak i wsppracownikw. Wygldao to wprawdzie na nic nie znaczcy kwiatek retoryczny, ale ja przypisywaem temu wiksze znaczenie: Speniamy nadal swoje obowizki, aby zachowa nard niemiecki". To wanie zgromadzony krg przemysowcw chcia usysze. Ja sam w ten sposb po raz pierwszy publicznie przyznaem si do owego nadrzdnego obowizku, o co apelowa Rohland podczas swej kwietniowej wizyty. Myl ta stale si rozwijaa. Coraz bardziej dostrzegaem w tym zadanie, dla ktrego realizacji warto byo jeszcze pracowa. Nie byo wtpliwoci: nie przekonaem kierownikw przemysu. Po moim przemwieniu, jak te w nastpnych dniach konferencji, syszaem wiele gosw zwtpienia. Przed dziesicioma dniami Hitler przyrzek mi, e sam przemwi do przemysowcw. Z jego wystpieniem czyem teraz jeszcze bardziej nadzieje na wywarcie pozytywnego wpywu na te minorowe nastroje. Na polecenie Hitlera Bormann zbudowa w pobliu Berghofu hotel. Mia on niezliczonym pielgrzymom przybywajcym na Obersalzberg umoliwia wypoczynek, a nawet nocleg w ssiedztwie Hitlera. 26 czerwca zgromadzio si w kawiarni hotelu Platterhof" okoo stu przedstawicieli przemysu zbrojeniowego. Na naszej konferencji w Lin-zu stwierdziem, e ich niezadowolenie wypywa take ze wzrastajcego nacisku aparatu partyjnego na ycie gospodarcze. Istotnie, w wiadomoci wielu funkcjonariuszy partyjnych coraz gbiej zakorzeniaa si idea swego rodzaju socjalizmu pastwowego. Daway ju czciowo wyniki tendencje do podziau wszystkich znajdujcych si w posiadaniu pastwa zakadw na okrgi i podporzdkowania ich wasnym przedsibiorstwom okrgowym. Wiele z nich poczuo si zagroonymi niebezpieczestwem przejcia po wojnie pod kontrol pastwa; dotyczyo to zwaszcza licznych przeniesionych do podziemia zakadw, ktre urzdzio i sfinansowao pastwo, ale w ktrych personel kierowniczy, fachowcw, a take maszyny zapewniay poszczeglne

416

firmy 15- Ten wanie, uwarunkowany wojn, nasz system kierowania przemysem, ktry okaza si nadzwyczaj efektywny, mg stworzy ramy pastwowosocjalistycznego ustroju gospodarczego; tak wic wanie sam przemys ze swoj udoskonalon produkcj dostarcza przywdcom partyjnym argumentw do wasnej zagady. Poprosiem Hitlera o uwzgldnienie tych obaw. Zada kilku tez do swojego przemwienia. Napisaem mu, aby zagwarantowa pracownikom przemysu, e otrzymaj pomoc w nadchodzcych cikich czasach kryzysowych oraz e zabezpieczy si ich przed ingerencj miejscowych instancji partyjnych; wreszcie mocno zaakcentowaem, i prywatna wasno zakadw nie zostanie naruszona nawet w warunkach przejciowego przeniesienia ich pod ziemi jako przedsibiorstw pastwowych, e po wojnie funkcjonowa bdzie wolna gospodarka, e cakowicie zrezygnuje si z koncepcji upastwowienia przymysu". Wygaszajc przemwienie, oparte w sprawach merytorycznych na moich tezach, Hitler sprawia niekorzystne wraenie. Przejzy-cza si czsto, zacina, urywa zdania, niekiedy gubi si i myli. W wystpieniu tym uwidocznio si jego przeraajce wyczerpanie. Wanie w owych dniach sytuacja na froncie inwazyjnym pogorszya si do tego stopnia, e nie mona ju byo przeszkodzi zajciu pierwszego wielkiego portu, Cherbourga; pomylne rozwizanie przez aliantw problemw zaopatrzenia musiao znacznie wzmocni si armii inwazyjnych. Z pocztku Hitler odrzuci wszystkie ideologiczne zastrzeenia, bowiem moe istnie tylko jeden dogmat, a dogmat ten brzmi krtko: suszne jest to, co poyteczne". Tym samym potwierdzi swj pragmatyczny sposb mylenia i w zasadzie uchyli swe przyrzeczenia dane przemysowi. Przejawiajc zamiowanie do teorii historyczno-filozoficznych oraz mglistych koncepcji rozwojowych, Hitler zawile zapewnia, e sia twrcza nie tylko ksztatuje, ale take bierze pniej w administrowanie to, co uksztatowaa. Jest to rdo tego, co oglnie okrelamy pojciem kapitau prywatnego albo posiadania prywatnego czy te prywatnej wasnoci. Sprawa wyglda nie tak, jak sdzi komunista, e w przyszoci bdzie obowizywa komunistyczny idea rwnoci, lecz odwrotnie: w miar rozwoju ludzkoci produkcja staje si coraz bardziej zrnicowana, a wic zarzdzanie ni najsuszniej byoby powierzy tym, ktrzy j tworz... W popieraniu prywatnej inicjatywy", widzia on, jedyn przesank kadego pomylnego rozwoju, ba, dalszego rozwoju ludzkoci. Z chwil zakoczenia wojny naszym zwycistwem

417

prywatna inicjatywa niemieckiej gospodarki przeyje sw najwiksz epok! Co wtedy trzeba bdzie zrobi! Prosz nie sdzi, e utworz kilka pastwowych biur konstrukcyjnych albo kilka pastwowych biur gospodarczych... A gdy znowu nadejdzie wielka epoka niemieckiej gospodarki pokojowej, bd mia tylko jeden cel: pozwoli pracowa najwikszym geniuszom niemieckiej gospodarki... Jestem panom wdziczny, e w ogle umoliwilicie mi wypenienie zada (wojennych). Jako moje najwiksze podzikowanie musicie co przyj, mianowicie przyrzeczenie, e nadal bd okazywa sw wdziczno i e nikt nie bdzie mg powiedzie narodowi niemieckiemu, i kiedykolwiek nie zrealizowaem swego programu. Jeeli mwi panom, e niemiecka gospodarka przeywa bdzie po tej wojnie swj rozkwit, by moe najwikszy ze wszystkich epok, to musicie przyj te sowa jako przyrzeczenie, ktre pewnego dnia zostanie urzeczywistnione". Po tym nie uporzdkowanym i chaotycznym wystpieniu Hitler otrzyma zaledwie niewielkie brawa. Czulimy wszyscy jakby uderzenie obuchem w gow. By moe ta rezerwa spowodowaa, e prbowa on zastraszy kierownikw przemysu perspektywami, jakie czekay ich w razie przegrania wojny: Nie ma wtpliwoci, e gdybymy t wojn przegrali, nie utrzymaaby si adna prywatna gospodarka niemiecka. Wraz z caym narodem niemieckim zostaaby zniweczona rwnie i ona. Nie tylko dlatego, e przeciwnicy nie ycz sobie niemieckiej konkurencji jest to pogld zupenie powierzchowny lecz e chodzi tutaj w ogle o sprawy zasadnicze. Prowadzimy walk, ktra rozstrzygnie o zwycistwie jednej z dwch orientacji: albo cofnicie ludzkoci o kilka tysicy lat, do prymitywnego stanu pierwotnego, z produkcj masow kierowan wycznie przez pastwo, albo dalszy rozwj ludzkoci poprzez popieranie prywatnej inicjatywy". Po kilku minutach jeszcze raz powrci do tej myli: W razie przegrania wojny, moi panowie, nie musicie si przestawia (na gospodark pokojow). Wtedy kady bdzie mg jedynie zastanowi si nad wyborem tej lub innej drogi: czy chce to uczyni osobicie albo czy da si powiesi, czy chce si zagodzi albo czy chce pracowa na Syberii - s to jedyne alternatywy, jakie stan przed kadym czowiekiem". Hitler wypowiada te zdania prawie szyderczo, w kadym razie z odcieniem pogardy dla tych tchrzliwych mieszczaskich dusz". Nie pozostao to nie zauwaone i od razu zniweczyo moje nadzieje, e przemwienie fuhrera znw zaktywizuje kierownikw przemysu. By moe zirytowany obecnoci Bormanna, albo te przez niego ostrzeony, Hitler opowiedzia si za woln gospodark w czasie

418

pokoju - czego od niego daem i co mi przyrzek - nie tak jasno, jak tego oczekiwaem. W kadym razie niektre zdania w tym przemwieniu byy na tyle godne uwagi, e nadaway si do naszego archiwum. Hitler chtnie obieca mi da nagrane przemwienie oraz prosi o propozycje w sprawie przeredagowania go. Bormann natomiast sprzeciwi si temu; jeszcze raz wic przypomniaem Hitlerowi o jego przyrzeczeniu. Teraz wykrca si tumaczc, e musi jeszcze poprawi tekst.
Byy wprawdzie dotychczas sytuacje krytyczne, jak atak na zapory na Ruhrze lub na zakady oysk kulkowych, jednake nieprzyjaciel wykazywa cigle brak konsekwencji, przechodzc od jednego celu do drugiego lub atakujc niewaciwe obiekty. Tak na przykad w lutym 1944 r. bombardowa zajmujce wielk powierzchni budynki przemysu lotniczego, gdzie montowano kabiny, zamiast atakowa zakady silnikw, chocia wskim gardem byy dla nas wanie silniki, ktrych wysoko produkcji okrelaa liczb wytwarzanych samolotw. Zniszczenie tych zakadw uniemoliwioby wszelki wzrost produkcji samolotw, tym bardziej e nie moglimy, w przeciwiestwie do budynkw montau kabin, rozmieci i rozproszy w lasach i jaskiniach zakadw produkujcych silniki lotnicze. 2 Krauch by szefem przemysu chemicznego, Pleiger penomocnikiem Rzeszy do spraw wgla, a zarazem kierownikiem wanych zakadw paliwowych, Butefisch szefem zakadw Leuny, Fischer czonkiem zarzdu 1. G. Farben. 3 Pierwszy atak z 12 maja przynis straty wydajnoci wynoszce 14 proc. Dane te pochodz z moich memoriaw skierowanych do Hitlera 30 czerwca i 28 lipca 1944 r. oraz z mojego opracowania pt.: Skutki wojny powietrznej, z 6 wrzenia 1945 r. 4 Liczba produkowanych miesicznie myliwcw dziennych i nocnych wzrosa z 1017 w styczniu 1944 r. (przed fal atakw) do 1755 w maju i 2034 w czerwcu. Przecitna miesiczna w 1943 r. wynosia 849 sztuk. Wobec zarzutw Gringa broniem si nastpujco (protok fuhrera z 3-5 czerwca 1944 r., pkt 20): Przy tej okazji owiadczam fuhrerowi, i pogld marszaka Rzeszy, jakoby kierowane przeze mnie zbrojenia wojsk ldowych zaniay w ostatnich dwch latach zbrojenia wojsk powietrznych, zostaje obalony przez fakty, e w cigu trzech miesicy mimo atakw lotniczych produkcja samolotw zostaa podwojona i e udao si to osign w tak krtkim czasie nie w wyniku wykorzystania nowych mocy produkcyjnych ze zbroje wojsk ldowych, jak sdzi marszaek Rzeszy, lecz tylko dziki rezerwom pochodzcym ze zbroje wojsk powietrznych". 5 Zarzdzenie z 20 czerwca 1944 r. Gring prbowa zachowa swj presti, zarzdzajc, ,,by zbrojenia niemieckiego lotnictwa stosownie do wymaga taktycznych i ustale technicznych naczelnego dowdcy Luftwaffe prowadzi odpowiedzialnie minister Rzeszy do spraw zbroje i produkcji wojennej". 6 Na cztery tygodnie przed atakami na przemys paliwowy, 19 kwietnia 1944 r., Pisaem do Hitlera: Podczas gdy w 1939 r. produkowano w rafineriach (wcznie z paliwem samochodowym) ogem 2 min ton paliw i olejw, dziki budowie nowych zakadw liczba ta w czasie wojny do 1943 r. wzrosa do 5,7 min ton, a po oddaniu do uytku zakadw, ktre winny by gotowe jeszcze w tym roku, roczna produkcja osignie
1

419

7,1 mln ton". Przy remontach moglimy teraz siga do maszyn i czci z tych dodatkowych urzdze, o mocy produkcyjnej 1,4 mln ton rocznie lub 3800 ton dziennie. Tak wic opr Hitlera, ktry jesieni 1942 r. nie chcia zrezygnowa z tych dodatkowych mocy produkcyjnych, mimo wszystko przynis korzyci. 7 22 maja spowodowaem mianowanie zaprzyjanionego ze mn pukownika von Belowa, adiutanta Hitlera do spraw Luftwaffe, moim cznikiem przy Hitlerze. Wedug protokou fuhrera z 22-25 maja 1944 r. (pkt 8) mia on zadanie informowa mnie na bieco o pogldach wyraonych przez fuhrera", co miao zapobiec nowym niespodziankom, jakie przeyem podczas mojej choroby. Below take przej w przyszoci przekazywanie Hitlerowi moich memoriaw. Bezsensowne bowiem byo przekazywanie ich osobicie, gdy Hitler z reguy da, aby mu zreferowa tre, sam jednak nie pozwala referujcemu wypowiedzie si. Od Belowa dowiedziaem si, e Hitler gruntownie czyta te i nastpne moje memoriay, a nawet opatrywa je uwagami na marginesie i podkreleniami. 8 Mimo rozrodkowania produkcji stracilimy w grudniu 1944 r. wskutek atakw bombowych l 149 ty. ton paliwa lotniczego, dwa razy wicej, ni wynosiy rezerwy Keitla. Teoretycznie byy one zuyte ju w sierpniu wskutek zmniejszonej produkcji w wysokoci 492 ty. ton; tylko wskutek niedopuszczalnego ju ograniczenia lotw rezerwy utrzymywano jeszcze po l wrzenia 1944 r. Nieprzyjacielowi trudniej byo sparaliowa produkcj benzyny do samochodw i paliwa do silnikw dieslowskich, poniewa rafinerie byy bardzo rozproszone. W lipcu 1944 r. podukcja benzyny spada do 37 proc., a paliwa dieslowskiego d.o 44 proc. Rezerwy benzyny samochodowej i paliwa dieslowskiego wynosiy w maju 1944 r. razem 760 ty. ton. Produkcja przed atakami wynosia 230 ty. ton miesicznie. W drugim kwartale 1944 r. zrzucano na Niemcy w cigu miesica przecitnie 111 ty. ton bomb, z tego na przemys paliwowy w maju 5160 ton, czyli 1/20, w czerwcu 20 ty. ton, czyli 1/5. W padzierniku 1944 r. RAF zrzuci 1/17, dwie amerykaskie floty powietrzne 1/8; w listopadzie 1944 r. RAF zrzuci jednak na przemys paliwowy 1/4, a Amerykanie 1/3 ciaru bomb. (Por. G r a v e n i G a t e , op.cit., t. 3, oraz W a g e n f u h r , j.w.) Poniewa wanie nocne ataki RAF na przemys paliwowy i rafinerie okazay si - w wyniku czenia przy zrzutach bomb zapalajcych i cikich bomb burzcych - skuteczniejsze od atakw amerykaskich, RAF nie wykorzysta przed listopadem istniejcej szansy, przynajmniej w wypadku pooonych bliej, atwiejszych do zlokalizowania celw w Zagbiu Ruhry i w pobliu wybrzea. 9 Wedug informacji Gallanda na obszarze Rzeszy znajdowao si wtedy tylko okoo 200 zdolnych do dziaa samolotw myliwskich, przeznaczonych do obrony przed atakami dziennymi. 10 Wedug notatki z 5 czerwca 1944 r. dochodzio do tego 4664 ty. m3 betonu na budow schronw dla U-bootw i na inne przedsiwzicia we Francji. 11 Wedug S. W. Roskilla (The War at Sea, London 1961, t. 3, cz. 2) bez tych portw nigdy nie udaoby si przeprowadzi ldowania. Uyto do tego 400 jednostek pywajcych o wypornoci l 500 ty. ton, ktre czciowo zatopiono jako amacze fal. Czas budowy uleg podwojeniu wskutek sztormw. Ale po dziesiciu dniach porty przybray waciw posta; od 8 lipca przez port brytyjski koo Avranches przechodzio dziennie 6 ty. ton, podczas gdy port amerykaski nie zosta wykoczony. 12 Nieprzyjaciel liczy si z wikszym zdecydowaniem Hitlera. Wedug Gravena (op. cit., t. 3) 9 amerykaska flota powietrzna zniszczya atakami bombowymi w dniu D i dniach nastpnych 12 mostw kolejowych i 14 drogowych na Sekwanie, aby przeszkodzi przesuniciu si 15 armii niemieckiej, ktra staa koo Calais.

420

Por. protok fuhrera z 3-5 czerwca 1944 r., pkt 16. Prace nad udoskonaleniem konstrukcji V-l podjto dziki energii Milcha bezporednio po tym, kiedy zobaczy on w Peenemunde, gdzie przeprowadzano prby z wielk rakiet, jak may efekt osigano przy pomocy bardzo skomplikowanych rodkw. Wbrew cichemu oporowi nawet mojego ministerstwa odnis nastpnie wasny sukces przez skonstruowanie i uruchomienie produkcji rakiety o podobnym dziaaniu, lecz wymagajcej znacznie mniejszych nakadw. 14 W przemwieniu z 26 czerwca 1944 r., a wic po trzech katastrofach militarnych, Hitler snu przed przemysowcami nastpujce wywody: Czsto wydaje mi si, e musimy przej wszystkie prby diaba, szatana i pieka, nim wreszcie wywalczymy jednak ostateczne zwycistwo... Nie jestem moe tak zwanym pobonisiem, ale w gbi duszy jestem pobonym czowiekiem, to znaczy wierz, e ten, kto zgodnie z prawami natury ustanowionymi przez Boga walczy dzielnie na tym wiecie i nigdy nie kapituluje, lecz cigle zbiera siy i cigle idzie naprzd, tego Stwrca nie pozostawi w biedzie, ten otrzyma przecie w kocu bogosawiestwo opatrznoci. Byo to udziaem wszystkich wielkich umysw(!) na tej ziemi". 15 Trzy tygodnie przedtem, 6 czerwca 1944 r., w przemwieniu w Essen wypowiedziaem si przeciw tym tendencjom i zapewniem, e w czasie pokoju nasz system kierowania przemysem zostanie zlikwidowany.

13

421

Rozdzia 25

BDNE DYSPOZYCJE, CUDOWNA BRO l SS

Wraz z widocznym pogarszaniem si sytuacji Hitler coraz trudniej przyjmowa kady argument sprzeciwiajcy si jego decyzjom i stawa si jeszcze bardziej despotyczny ni dotychczas. Jego upr wywiera rwnie decydujcy wpyw na dziedzin techniki; wanie najbardziej wartociow z naszych cudownych broni" mia uczyni bezwartociow: Me-262, nasz supernowoczesny, wyposaony w dwa silniki odrzutowiec myliwski o prdkoci ponad 800 kilometrw i puapie przewyszajcym znacznie wszystkie nieprzyjacielskie samoloty. Jeszcze jako architekt, przebywajc w zakadach lotniczych Heinkla w Rostocku w 1941 roku, przeyem oguszajcy haas pierwszego poddawanego prbie silnika odrzutowego. Konstruktor, profesor Ernst Heinkel, nalega wwczas na zastosowanie tego rewelacyjnego wynalazku w lotnictwie 1. W czasie narady zbrojeniowej na dowiadczalnym poligonie lotniczym w Rechlinie we wrzeniu 1943 roku Milch przekaza mi bez komentarza dostarczony mu telegram; zawiera on rozkaz Hitlera o zaprzestaniu przygotowa do seryjnej produkcji Me-262. Postanowilimy wprawdzie obej w jaki sposb ten rozkaz, prace jednak nie mogy by prowadzone nadal w takim tempie, jakie byo niezbdne. W trzy miesice pniej, 7 stycznia 1944 roku, zostalimy z Milchem wezwani nagle do kwatery gwnej. Informacja prasy angielskiej o dobiegajcych koca brytyjskich prbach z samolotem odrzutowym spowodowaa wanie zmian stanowiska Hitlera. da on teraz niecierpliwie dostarczenia w najbliszym czasie moliwie duej liczby samolotw tego typu. Poniewa zaniedbano wszelkie przygotowania, bylimy w stanie przyrzec produkcj miesiczn w iloci 60 sztuk

422

dopiero na lipiec 1944 roku; od stycznia 1945 mielimy co miesic produkowa 210 maszyn 2. Ju na tej konferencji Hitler napomkn, e skonstruowanego dla celw myliwskich samolotu zamierza uy jako szybkiego bombowca. Specjalici rozczarowali si; wtedy oczywicie wierzyli jeszcze, e za pomoc niezbitych argumentw uda im si w kocu przekona Hitlera. Ale stao si inaczej: z uporem nakaza usunicie caej broni pokadowej, a tym samym zwikszenie udwigu bomb. Sdzi, e samoloty odrzutowe nie potrzebuj si broni, gdy dysponujc przewag w prdkoci nie mog by zaatakowane przez nieprzyjacielskie myliwce. Peen nieufnoci do nowego wynalazku zadecydowa, e w celu zapewnienia ochrony kabiny i silnika powinien on by pocztkowo uywany przede wszystkim w prostym locie na duej wysokoci, a dla zmniejszenia ryzyka zwizanego z nie wyprbowanym jeszcze typem samolotu naley zakada zmniejszenie prdkoci. Skuteczno tego niewielkiego bombowca, przy udwigu bomb wynoszcym okoo 500 kilogramw i prymitywnych przyrzdach celowniczych, bya miesznie maa. Ale jako myliwiec kady samolot odrzutowy, odznaczajcy si przewyszajcymi waciwociami, mgby zestrzeli wiele czteromotorowych bombowcw amerykaskich, ktre dokonujc systematycznych nalotw na niemieckie miasta, zrzucay na nie tysice ton materiaw wybuchowych. W kocu czerwca 1944 roku podjlimy wraz z Goringiem ponown prb przekonania Hitlera, lecz znw bezskuteczn. W tym czasie piloci lotnictwa myliwskiego wyprbowali nowe maszyny i domagali si uycia ich przeciwko amerykaskim flotom bombowcw. Hitler wykrca si: mwi, przytaczajc rne nie przemylane argumenty, e piloci myliwcw byliby naraeni na znacznie wiksze przecienie, spowodowane gwatown zmian puapu oraz kierunku lotu przy duej prdkoci; maszyny za, osigajc wiksz prdko w walce powietrznej, znalazyby si w niedogodnej sytuacji w stosunku do wolniejszych i dlatego bardziej zwrotnych myliwcw nieprzyjaciela. Hitler, ktry ju raz tak postanowi, nie da si przekona teraz adnymi argumentami; nie chcia zrozumie, e samoloty te latay wyej od amerykaskich myliwcw towarzyszcych i e dziki przewaajcej prdkoci mogy atakowa nieruchliwe formacje amerykaskich bombowcw. Im usilniej prbowalimy odwie go od jego postanowie, tym bardziej uparcie trwa przy swoim zdaniu. Pociesza nas, e w dalszej przyszoci na pewno wyrazi zgod na uycie tych maszyn jako myliwcw.

423

Istniao zaledwie kilka prototypw samolotw, co do ktrych sposobu wykorzystania sprzeczalimy si w czerwcu; mimo to rozkaz Hitlera musia odbi si na perspektywicznym planowaniu wojskowym. Od tego bowiem samolotu myliwskiego sztaby generalne oczekiway decydujcej zmiany w wojnie powietrznej. W obliczu naszej rozpaczliwej sytuacji kady, kto mg si legitymowa pewn znajomoci tych zagadnie, stara si wpyn na zmian jego decyzji: Jodl, Guderian, Model, Sepp Dietrich i naturalnie generaowie lotnictwa, wytrwale przeciwstawiajcy si ignoranckim postanowieniom Hitlera. Spotkao si to jednak z dezaprobat z jego strony, poniewa wszy, e wszystkie te prby podaj poniekd w wtpliwo jego fachow wiedz wojskow i orientacj w sprawach technicznych. Jesieni 1944 roku uwolni si wreszcie w charakterystyczny dla siebie sposb od caego sporu i rosncych wtpliwoci, po prostu zakazujc poruszania tego tematu. Kiedy nowemu szefowi Sztabu Generalnego Luftwaffe, generaowi Kreipemu, zakomunikowaem telegraficznie, co w swoim raporcie do Hitlera z poowy wrzenia zamierzam napisa na temat samolotw odrzutowych, poradzi mi, abym stanowczo zaniecha nawet wzmianki o tym. Ju na samo wspomnienie o Me-262 Hitler straciby cakowicie panowanie, co mogoby spowodowa najwiksze trudnoci. Wysnuby oczywicie przypuszczenie, e moja inicjatywa wysza od szefa Sztabu Generalnego Luftwaffe. Wbrew tej probie jeszcze raz przekonywaem potem Hitlera, e zastosowanie maszyny skonstruowanej dla potrzeb lotnictwa myliwskiego jako bombowca jest bezsensowne i nieuzasadnione w naszej obecnej sytuacji wojskowej. Opini t podzielaj nie tylko lotnicy, lecz take wszyscy oficerowie wojsk ldowych. Jednake Hitler nie zgadza si z moimi zastrzeeniami, wic po wielu daremnych staraniach wrciem w rozmowie do spraw swego resortu W istocie problemy uycia samolotw dotyczyy mnie w bardzo maym stopniu, podobnie zreszt jak i wybr odpowiednich typw do produkcji. Samolot odrzutowy nie by jedyn now, doskona broni, ktra w 1944 roku moga z etapu prb przej do produkcji seryjnej. Posiadalimy latajc, zdalnie kierowan bomb, samolot rakietowy, ktry mia jeszcze wiksz prdko ni samolot odrzutowy, bomb rakietow, nakierowywan na nieprzyjacielski samolot za pomoc promieni cieplnych, torped akustyczn, majc waciwoci cigania, a nastpnie trafienia okrtu idcego kursem zygzakowatym. Zakoczono prace nad konstrukcj rakiety ziemia-powietrze. Konstruktor

424

Lippisch zaprojektowa samoloty odrzutowe - znacznie przewyszajce wczesny poziom w tej dziedzinie na zasadzie latajcego skrzyda. Mnogo tych projektw dawaa si nam we znaki; skoncentrowanie si bowiem na kilku wybranych typach doprowadzioby zapewne do wczeniejszej produkcji ktrego z nich. Z tego te wzgldu na konferencji odpowiednich instancji postanowiono nie poszukiwa w przyszoci nowych pomysw, lecz raczej z ju istniejcych wybiera te, ktre s dostosowane do naszych moliwoci, a nastpnie energicznie wprowadza je do produkcji. Posunicia Hitlera, mimo taktycznych bdw aliantw, pomagay im w uzyskiwaniu sukcesw w ofensywie powietrznej w 1944 roku; nie tylko zahamowa on rozwj myliwca odrzutowego, a nastpnie kaza go przeksztaci w myliwiec bombardujcy - chcia rwnie za pomoc nowej duej rakiety wzi odwet na Anglii. Na jego rozkaz od koca lipca 1943 roku przeznaczono olbrzymie zasoby produkcyjne na znan pod nazw V-2 rakiet dalekiego zasigu, o dugoci 14 metrw i ciarze ponad 13 ton. da, by produkowano miesicznie 900 sztuk tych rakiet. Byo absurdem przeciwstawia w 1944 roku nieprzyjacielskim flotom bombowcw - ktre przez kilka miesicy codziennie zrzucay na Niemcy okoo 3 tysicy ton bomb, uywajc do tego celu 4100 czteromotorowych samolotw - rakiety, ktre byyby w stanie przenie dziennie na Angli 24 tony materiau wybuchowego; rwnao si to ciarowi bomb zrzuconych podczas jednego ataku szeciu latajcych fortec3. By to chyba jeden z moich najwikszych bdw w kierowaniu niemieckim przemysem zbrojeniowym, e z t decyzj Hitlera nie tylko zgadzaem si, ale nawet j popieraem. Naleao raczej skierowa nasze wysiki na produkcj rakiety obronnej ziemia-powietrze. Prace nad ni pod kryptonimem Wasserfall" byy ju w 1942 roku tak daleko zaawansowane, e mona by wkrtce uruchomi seryjn jej produkcj. Naleao tylko odtd skoncentrowa na niej w peni wysiki wszystkich technikw i naukowcw orodka rakietowego w Peenemunde pod kierownictwem Wernhera von Brauna 4. Liczca 8 metrw dugoci rakieta bya w stanie przenie z du dokadnoci do powietrznego celu 300 kilogramw materiaw wybuchowych a na wysoko 15 tysicy metrw. Mona j byo uywa zarwno w dzie, jak i w nocy, przy zachmurzonym niebie, mrozie i mgle. Jeeli pniej moglimy zakada, e miesiczna produkcja rakiety ofensywnej wyniesie 900 sztuk, to w przypadku tej mniejszej rakiety, nie wymagajcej tak wielkich nakadw, mona by planowa

425

w tym samym czasie kilka tysicy sztuk. Jeszcze dzisiaj sdz, e rakieta ta razem z myliwcami odrzutowymi mogaby od wiosny 1944 roku udaremnia ofensyw powietrzn zachodnich aliantw na nasz przemys. Zamiast tego przeznaczono olbrzymie nakady na rozwj i produkcj rakiet dalekiego zasigu, ktre - gdy wreszcie jesieni 1944 roku byy gotowe do uycia - okazay si pomysem prawie zupenie nieudanym. Tak wic nasz projekt, ktrego realizacja pochaniaa najwiksze sumy, by zarazem najbardziej bezsensowny. Nasza duma i faworyzowany przeze mnie w pewnym okresie cel przemysu zbrojeniowego okaza si jedynie nieudan inwestycj. Bya to jednoczenie jedna z przyczyn przegrania obronnej wojny powietrznej. Ju od zimy 1939 roku pozostawaem w cisym kontakcie z orodkiem rozwojowym w Peenemunde, cho pocztkowo byem odpowiedzialny tylko za realizacj jego potrzeb budowlanych. Chtnie przebywaem w tym gronie obiektywnych, modych naukowcw i wynalazcw, ktrymi kierowa dwudziestosiedmioletni, majcy skrystalizowany cel przed sob i realistyczny pogld na przyszo, Wernher von Braun. Byo to niezwyke, e takim modym, niedowiadczonym ludziom powierzono realizacj pochaniajcego setki milionw marek projektu, ktrego ukoczenie przewidywano w dalekiej przyszoci. Pod ojcowskim kierownictwem pukownika Waltera Dornbergera, uwolnieni od biurokratycznych trosk, mogli oni pracowa, a niekiedy take snu idee, ktre wydaway si wrcz utopijne. Rwnie i mnie wyjtkowo zafascynowao to, co tutaj w pocztkowym okresie, w roku 1939, projektowano: byo w tym co z planowania cudu. Ci technicy ze swymi fantastycznymi wizjami, ci liczcy romantycy zawsze wywierali na mnie due wraenie podczas wszystkich odwiedzin w Peenemunde i zupenie spontanicznie czuem si w jaki sposb z nimi spokrewniony. Uczucie to zdao egzamin, kiedy Hitler pn jesieni 1939 roku odmwi projektowi rakiety priorytetu, a tym samym automatycznie cofnito przeznaczon na to przedsiwzicie si robocz i materiay. W cichym porozumieniu z zarzdem uzbrojenia wojsk ldowych, bez zezwolenia fuhrera, dalej budowaem urzdzenia w Peenemunde, co byo nieposuszestwem, na ktre tylko ja mogem sobie pozwoli. Po mianowaniu mnie ministrem zbroje oczywicie jeszcze bardziej interesowaem si tym wielkim projektem. Hitler jednak, tak jak i dawniej, przejawia sceptycyzm: przepeniony nieprzepart nieufnoci do wszystkich nowoci, ktre - podobnie jak samolot odrzutowy albo bomba atomowa - znajdoway si poza technicznym horyzontem

426

dowiadcze generacji pierwszej wojny wiatowej i wprowadzay go w nie znany mu wiat. 13 czerwca 1942 roku lecieli wraz ze mn do Peenemunde szefowie uzbrojenia trzech rodzajw si zbrojnych: feldmarszaek Milch, admira Witzell oraz genera pukownik Fromm. Mielimy obserwowa pierwszy start zdalnie kierowanej rakiety. Na polanie w sosnowym lesie sterczaa w gr, bez adnych podpierajcych rusztowa, przypominajca nierealne dziao czteropitrowej wysokoci. Pukownik Dornber-ger, Wernher von Braun oraz jego sztab oczekiwali tego pierwszego strzau z takim samym napiciem jak my. Wiedziaem, jak wielkie nadzieje wiza mody wynalazca z t prb, ktra zarwno dla niego, jak i jego wsppracownikw bya nie tylko kolejnym etapem sucym rozwojowi broni, lecz take krokiem w techniczn przyszo. Oboczki pary wskazyway, e napeniono zbiorniki materiaem pdnym. W okrelonej sekundzie, pocztkowo jakby ocigajc si, potem jednak z rykiem niepohamowanego olbrzyma rakieta powoli podniosa si ze swej podstawy, wydawao si przez uamek sekundy, e zatrzymaa si na supie ognia, by nastpnie z wyciem znikn w niskich chmurach. Wernher von Braun promienia, ja natomiast byem oszoomiony dzieem cudu techniki, jego precyzj oraz przezwycieniem wszystkich praw siy cienia, w wyniku czego 13 ton mogo by bez mechanicznego napdu wyrzucone pionowo w gr i zwiksza prdko lotu. Specjalici wyjaniali nam, w jakim oddaleniu znajduje si pocisk, gdy po upywie ptorej minuty oguszajcy wybuch uwiadomi nam, e rakieta spada w niewielkiej odlegoci. Zdrtwielimy, wybucha bowiem zaledwie kilometr od nas. Jak si pniej dowiedzielimy, zawiodo sterowanie, ale mimo to technicy byli zadowoleni, gdy rozwizano najtrudniejszy problem oderwania si od ziemi. Hitler jednak nadal mia najwiksze"zastrzeenia i wtpi, czy sprawno rakiety zostanie kiedykolwiek zagwarantowana". 14 padziernika 1942 roku mogem mu zakomunikowa, e nie ma ju powodw do jakichkolwiek zastrzee: druga rakieta z powodzeniem przeleciaa wyznaczon odlego 190 kilometrw i trafia bezporednio w cel, majc odchylenie zaledwie 4 kilometrw. Po raz pierwszy dzieo umysu ludzkiego wznioso si ponad 100 kilometrw w przestrze powietrzn: wydawao si, e by to krok w krain marze. Hitler przejawi teraz ywe zainteresowanie, ale jak zwykle mia wygrowane yczenia. da, aby przy pierwszym uyciu rakiet znajdowao si w dyspozycji rwnoczenie 5 tysicy pociskw do masowego zastosowania" 5

427

Po tym sukcesie miaem si stara o szybkie rozpoczcie produkcji seryjnej. 22 grudnia 1942 roku przedoyem Hitlerowi do podpisu odpowiedni rozkaz, chocia rakieta nie bya jeszcze przygotowana do seryjnej produkcji 6. Sdziem, i mog wzi na siebie zwizane z tym ryzyko, poniewa wczesny stan prac przygotowawczych oraz zapewnienia orodka w Peenemunde pozwalay przypuszcza, e ostateczne przygotowania techniczne powinny by zakoczone do lipca 1943 roku. Rankiem 7 lipca zaprosiem Dornbergera i Brauna w imieniu Hitlera do kwatery gwnej. Chcia, aby poinformowa go o szczegach V2. Z chwil zakoczenia odbywajcej si z udziaem Hitlera konferencji przeszlimy wsplnie do sali kinowej, gdzie kilku wsppracownikw Wernhera von Brauna przygotowao projekcj filmow. Po krtkim sowie wstpnym zaciemniono pokj i puszczono kolorowy film, na ktrym Hitler po raz pierwszy oglda majestatyczne widowisko odrywajcej si od ziemi i znikajcej w stratosferze duej rakiety. Bez tremy, z modzieczym entuzjazmem objani von Braun swoje plany i nie byo wtpliwoci: od tej chwili pozyskano ostatecznie Hitlera dla tej idei. Dornberger zreferowa kilka spraw organizacyjnych, podczas gdy ja zaproponowaem Hitlerowi mianowanie von Brauna profesorem. Zgodzi si chtnie: Tak, niech pan to zaraz zaatwi u Meissnera. W tym przypadku akt nominacyjny podpisz nawet osobicie". Hitler niezwykle serdecznie poegna si z przybyymi z Peenemunde osobami; by mocno wzruszony i zarazem podniecony. Wrciwszy do swego schronu, upaja si perspektywami tego projektu: A-4 rozstrzygnie losy wojny! A jak odciona zostanie ojczyzna, gdy zaatakujemy tym Anglikw! Jest to decydujca o wojnie bro, a przy tym jej produkcja wymaga stosunkowo skromnych rodkw. Speer, musi pan z ca energi popiera A-4. Trzeba im natychmiast odda do dyspozycji niezbdn si robocz i materiay. Miaem zamiar podpisa ju program rozwoju broni pancernej. Jednak uwaam: prosz, niech pan zastanowi si nad zmianami i przedstawi mi je w takiej formie, eby produkcja A-4 bya tak samo wana jak produkcja broni pancernej. Ale", powiedzia koczc, ,,w produkcji tej moemy zatrudni tylko Niemcw. Niech Bg nas ma w swojej opiece, gdyby zagranica dowiedziaa si o tej sprawie". Kiedy znw bylimy sami, Hitler w jedno tylko nie chcia uwierzy: Nie pomyli si pan? Czy ten mody czowiek ma rzeczywicie dwadziecia osiem lat? Wydawa mi si jeszcze modszy!" Nadal jednak dziwi si, e czowiek ju w tak modym wieku przyczyni si do

428

przeomu w rozwoju myli technicznej, ktra zmieni obraz przyszoci. Ilekro pniej wypowiada czasem opini, e w naszym stuleciu ludzie trwoni swe najlepsze lata na niepotrzebne rzeczy, e w ubiegych epokach Aleksander Wielki w wieku dwudziestu trzech lat pokona due pastwo, a Napoleon majc trzydzieci lat odnosi swe genialne zwycistwa, wydawao si, jakby nawizywa do Wernhera von Brauna, ktry w rwnie modych latach dokona w Peenemunde technicznego cudu. Jesieni 1943 roku okazao si, e nasze oczekiwania byy przedwczesne. Ostateczne rysunki konstrukcyjne nie mogy by, jak przyrzekano, dostarczone w lipcu, tak e nie bylimy w stanie dotrzyma naszego zapewnienia o szybkim przystpieniu do produkcji seryjnej. Ujawnio si wiele bdw; zwaszcza podczas oddawania pierwszych prbnych ostrych strzaw nastpoway z nie wyjanionych przyczyn przedwczesne eksplozje przy wchodzeniu w stratosfer. W wygoszonym 6 padziernika 1943 roku przemwieniu ostrzegaem, e nie rozwizano jeszcze wielu problemw i za wczenie mwi o skutecznym uyciu tej nowej broni". Rnice midzy produkcj prototypow a seryjn, i tak ju znaczne, musiay w tych wielce skomplikowanych mechanizmach odgrywa szczegln rol. Upyn jeszcze prawie cay rok; na pocztku wrzenia 1944 wystrzelono pierwsze rakiety na Angli. Nie tak, jak to sobie wyobraa Hitler: pi tysicy za jednym odpaleniem, ale dwadziecia pi, i nie jednoczenie, lecz w cigu dziesiciu dni. Kiedy Hitler zacz si zachwyca projektem V-2, uaktywni si rwnie Himmler. Po szeciu tygodniach zaproponowa Hitlerowi, aby w stosunkowo prosty sposb zagwarantowa utrzymanie w tajemnicy tej broni, ktra prawdopodobnie ma rozstrzygn wojn: powierzajc ca produkcj winiom obozw koncentracyjnych, mona by zapewni przerwanie wszelkiego kontaktu ze wiatem zewntrznym oraz wykluczy jakkolwiek korespondencj; jednoczenie zobowiza si on dostarczy (spord winiw) wszystkich niezbdnych fachowcw. Przemys zapewniby jedynie personel kierowniczy i inynierw. Hitler zgodzi si na t propozycj, Saurowi i mnie nie pozostao nic innego, zwaszcza e nie moglimy da lepszego rozwizania. W nastpstwie tego musielimy wraz z kierownictwem SS ustali zasady dziaania dla wsplnego przedsibiorstwa Mittelwerk". Moi wsppracownicy przystpowali do tych zada z wahaniem. Ich obawy wkrtce si potwierdziy. Formalnie bylimy wprawdzie kompetentni w sprawach produkcji, jednake w poszczeglnych wypadkach

429

musielimy ugi si przed wiksz si kierownictwa SS. Tak wic Himmler wszed na nasze podwrko, a my sami wyranie mu w tym pomoglimy. Moja wsppraca z Himmlerem rozpocza si dysonansem zaraz po mianowaniu mnie ministrem. Prawie kademu ministrowi Rzeszy, z ktrego osobistym czy politycznym autorytetem Himmler musia si liczy, przyznawa on honorowy stopie SS. Dla mnie pomyla o szczeglnie wysokim wyrnieniu: chcia mnie mianowa oberstgruppenfuhrerem SS, a wic nada mi stopie odpowiadajcy generaowi pukownikowi i, jak dotychczas, bardzo rzadko przyznawany. Chocia przekonywa mnie, jaki niebyway to zaszczyt, grzecznie wymawiaem si od przyjcia jego propozycji. Przytaczaem argument, e zarwno wojska ldowe 7, jak i SA oraz Narodowoso-cjalistyczny Zwizek Kierowcw daremnie usioway mi nada wysokie stopnie honorowe. Pragnc jednak zagodzi stanowczo odmowy, zaproponowaem reaktywowanie mojego dawnego szeregowego czonkostwa SS w Mannheimie - nie zdajc sobie sprawy, e nie figurowaem tam dotychczas w ewidencji czonkw. Przez nadanie mi takiego wyrnienia Himmler chcia oczywicie uzyska wpyw i dotarcie do tych dziedzin, ktre nie byy mu podporzdkowane. Moja nieufno okazaa si w tym wypadku uzasadniona. Istotnie Himmler natychmiast zrobi wszystko, aby wczy si w dziedzin zbroje wojsk ldowych, z wasnej inicjatywy proponowa licznych winiw, a ju w 1942 roku wykorzystywa swoj wadz do wywierania nacisku na rnych moich wsppracownikw: nietrudno byo dostrzec, e z obozw koncentracyjnych chcia stworzy wielkie nowoczesne orodki wytwarzania uzbrojenia, bezporednio podporzdkowane SS. Fromm zwrci mi wwczas uwag na niebezpieczestwa, jakie mogy z tego wynika w unormowanym systemie zbroje wojsk ldowych. Jak si niebawem okazao, Hitler sta jednak po mojej stronie. Dostatecznie bowiem odstraszajce byy nasze przedwojenne dowiadczenia z zakadami SS, ktre wyrabiay ceg i poddaway obrbce granit. 21 wrzenia 1942 roku Hitler rozstrzygn spr. Winiowie mieli pracowa w zakadach podporzdkowanych przemysowi zbrojeniowemu; naciski Himmlera na rozszerzenie swego wpywu zostay przynajmniej w tej dziedzinie zahamowane. Dyrektorzy fabryk uskarali si pocztkowo, e winiowie przychodzili do pracy wyczerpani i po kilku miesicach trzeba byo odsya ich do macierzystych obozw. Poniewa okres przyuczania do tej pracy trwa kilka tygodni, a personel nauczajcy by niewielki, nie

430

moglimy sobie pozwoli na powtarzanie po kilku miesicach procesu szkolenia. Na skutek naszych skarg SS polepszya znacznie warunki sanitarne oraz wyywienie. W trakcie moich wizyt w fabrykach zbrojeniowych zauwayem niebawem, e winiowie byli bardziej zadowoleni i lepiej odywiani. Rozkaz Hitlera o utworzeniu duych, zalenych od SS zakadw produkcji rakiet zama regu, zgodnie z ktr w dziedzinie zbroje dla wojsk ldowych pracowalimy samodzielnie. W bezludnej dolinie Harzu zbudowano szeroko rozgaziony system pomieszcze podziemnych, przeznaczonych na magazyny chemikaliw niezbdnych do produkcji wojennej. 10 grudnia 1943 roku wizytowaem tutaj obszerne pomieszczenia, w ktrych w przyszoci miay by wytwarzane V-2. W dugich, jak gdyby nie koczcych si halach winiowie byli zajci montowaniem maszyn i zakadaniem instalacji. Przenikali nas bezwiednie wzrokiem i automatycznie zdejmowali swe wizienne czapki z niebieskiego drelichu, dopki nasza grupa nie przesza. Nie mog zapomnie pewnego profesora z Instytutu Pasteura w Paryu, ktry skada zeznania jako wiadek w procesie norymberskim. On rwnie by zatrudniony w zakadzie Mittelwerk", ktry wwczas wizytowaem. Rzeczowo, bez jakiegokolwiek podniecenia opowiada o nieludzkich warunkach panujcych w tej nieludzkiej fabryce. Nie mog zapomnie tego obrazu i do dzi drczy mnie niepokj, gdy wspomn, jak on formuowa swoje oskarenie: bez nienawici, jedynie smutny i zaamany, a take zdumiony tak wielkim ludzkim zwyrodnieniem. Warunki, w jakich yli ci winiowie, byy rzeczywicie barbarzyskie; na wspomnienie o tym jeszcze teraz ogarnia mnie uczucie gbokiego zaenowania i osobistej winy. Jak dowiedziaem si od dozorcw po zakoczeniu wizytacji, istniay tam niedostateczne warunki sanitarne, szerzyy si choroby, winiowie kasali w swych miejscach pracy w wilgotnych pomieszczeniach podziemnych, dlatego te notowano wrd nich nadzwyczaj wysok miertelno8. Jeszcze tego samego dnia zezwoliem na przeznaczenie potrzebnych materiaw i uruchomiem wszystko, aby natychmiast zbudowano na ssiednim wzgrzu obz z barakw. Ponadto nalegaem na esesow-skie kierownictwo obozu w sprawie niezwocznego podjcia odpowiednich krokw dla polepszenia warunkw sanitarnych i wyywienia. Obiecano speni moje yczenie.

431

Dotychczas nie troszczyem si w zasadzie o te problemy, a zapewnienia kierownictwa obozu spowodoway, e zaniedbaem te sprawy w nastpnym miesicu. Dopiero gdy 13 stycznia 1944 roku dr Poschmann, sprawujcy opiek lekarsk nad wszystkimi placwkami mojego ministerstwa, odmalowa mi w najczarniejszych barwach higieniczne warunki w zakadzie, posaem tam nazajutrz jednego z szefw departamentu. Jednoczenie dr Poschmann zacz podejmowa dodatkowe przedsiwzicia lekarskie. Po kilku dniach wysiki te zostay wskutek mojej choroby czciowo znw zniweczone. Zaraz jednak po moim powrocie, 26 maja, dr Poschmann poinformowa mnie o zaangaowaniu cywilnych lekarzy w wielu obozach pracy; ale rwnoczenie wyoniy si trudnoci. Tego samego dnia nadeszo utrzymane w grubiaskim tonie pismo od Roberta Leya, ktry kierujc si formalnymi wzgldami protestowa przeciwko dziaalnoci dr. Po-schmanna; interweniowa, poniewa opieka lekarska w obozach wchodzia w zakres jego kompetencji. Wzburzony domaga si ode mnie nie tylko odwoania dr. Poschmanna, lecz take zakazania mu na przyszo wszelkich ingerencji oraz pocignicia go do odpowiedzialnoci dyscyplinarnej. Odpowiedziaem Leyowi niezwocznie, i nie widz adnych podstaw, aby speni jego danie; przeciwnie, jestemy jak najbardziej zainteresowani w zapewnieniu dostatecznej opieki lekarskiej winiom. Jeszcze tego samego dnia omwiem z dr. Poschmannem dodatkowe formy opieki sanitarnej. Spokojnie czekaem, jak na to zareaguje Ley, gdy wszystko to uczyniem za zgod dr. Brandta, a z drugiej strony - pomijajc wzgldy humanitarne - wszelkie racjonalne motywy przemawiay za nami. Byem przekonany, e Hitler nie tylko z dezaprobat odniesie si do partyjnej biurokracji, ktr obeszlimy, ale jeszcze bdzie z niej kpi. Ley nie odezwa si jednak, a sam Himmler te nic nie wskra, kiedy prbowa mi udowodni, e nawet z wanymi osobistociami moe postpowa wedug wasnego widzimisi. 14 marca 1944 roku kaza aresztowa Wernhera von Brauna oraz jego dwch wsppracownikw. Aresztowanie usiowano umotywowa tym, e mieli oni naruszy jedno z moich zarzdze, zaniedbujc wane pod wzgldem wojennym zadania na rzecz projektw pokojowych. W rzeczywistoci von Braun i jego sztab czsto prowadzili szczere rozmowy na temat swych koncepcji i roili przy tym, jak to w dalekiej przyszoci mona bdzie zbudowa i wykorzystywa rakiet dla komunikacji pocztowej midzy Stanami Zjednoczonymi a Europ. Rwnie beztrosko jak naiwnie pograli si w swych marzeniach i zezwolili pismu ilu-

432

strowanemu sporzdzi pene fantazji rysunki. Gdy Hitler odwiedzi mnie w Klessheim podczas mojej choroby i potraktowa nadspodziewanie uprzejmie, wykorzystaem t okazj i uzyskaem zapewnienie uwolnienia aresztowanych. Ale upyn tydzie, nim to przyrzeczenie zrealizowano, a po nastpnych szeciu tygodniach Hitler dsa si i mwi, ile to kopotw przysparza mu ta jego dobroduszno. W sprawie B" przyrzek mi jedynie (jak stwierdza to protok fuhrera z 13 maja 1944 r.), e dopki jest on mi niezbdny, bdzie wyczony z wszelkiego cigania karnego, nawet gdyby wyniky z tego powane oglne konsekwencje". Mimo to Himmler osign swj cel: odtd rwnie najbardziej wybitni czonkowie sztabu rakietowego nie czuli si bezpieczni przed jego samowolnymi ingerencjami. Byo przecie oczywiste, e nie zawsze zdoabym uwolni ich znw w cigu krtkiego czasu. Ju od dawna Himmler zmierza do utworzenia wasnego koncernu gospodarczego SS. Hitler, tak przynajmniej sdziem, sprzeciwia si, a ja go w tym popieraem. By moe tu wanie leaa jedna z przyczyn osobliwego postpowania Himmlera, jakie ujawnio si podczas mojej choroby. W tych miesicach udao mu si te przekona ostatecznie Hitlera, e due przedsiwzicie gospodarcze SS posiada liczne walory. Na pocztku czerwca 1944 roku Hitler zada ode mnie popierania SS w deniach do zbudowania imperium gospodarczego, poczwszy od surowcw a do przetwrstwa. danie uzasadnia do dziwn trosk o to, e SS musi by dostatecznie silna, aby na przykad za jego nastpcw moga przeciwstawi si ministrowi finansw, ktry chciaby uszczupli jej fundusze. Nastpio wic to, czego obawiaem si od pocztku swej dziaalnoci ministerialnej. Mogem wprawdzie zwrci uwag Hitlera, e zakady produkcyjne Himmlera bd musiay podlega tej samej kontroli co wszystkie pozostae zakady zbrojeniowe i produkujce na potrzeby wojenne", e jeden rodzaj si zbrojnych uzyskuje samodzielno, podczas gdy ja z duym trudem w cigu dwuletniej pracy poczyem w jednolity organizm zbrojenia trzech pozostaych rodzajw si zbrojnych". Hitler przyrzeka poprze mnie u Himmlera, ale nie byem do koca pewny, -w jakim stopniu uda mu si to przeforsowa. Nie ulega wtpliwoci, e Himmler by poinformowany przez Hitlera O tej rozmowie, gdy poprosi mnie do swego domu w Berchtesgaden. Reichsfuhrer SS przypomina wprawdzie niekiedy fantast, ktrego pomysy nawet sam Hitler uwaa za mieszne, ale jednoczenie

433

by wyjtkowo trzewo mylcym realist, ktry dobrze zdawa sobie spraw ze swoich dalekowzrocznych celw politycznych. Na konferencjach by uprzejmy, cechowaa go nieco wymuszona poprawno, nigdy nie okazywa serdecznoci - i zawsze stara si mie przy sobie wiadka ze swego sztabu. Posiada rzadk wwczas zalet - cierpliwo do wysuchiwania argumentw osb skadajcych mu wizyty. W dyskusjach by czsto drobiazgowy i pedantyczny, pozornie zastanawia si dugo nad waciwym doborem sw. Najwyraniej byo mu obojtne, czy jest to odczytywane jako przejaw nieporadnoci, czy te umysowej ograniczonoci. Biuro Himmlera pracowao z precyzj dobrze naoliwionej maszyny, w kadym razie zawsze wydawao mi si, jak gdyby jego operatywno odzwierciedlaa si w rzeczowym stylu pracy jego sekretariatu. Sekretarki, mode dziewczyny, nie byy wcale adne, robiy jednak wraenie nadzwyczaj pilnych i skrupulatnych. Himmler przedstawi mi teraz przemylan, perspektywiczn koncepcj. W czasie mojej choroby, wbrew wszelkim, opartym na przepisach prawnych przeciwdziaaniem Saura, SS przywaszczya sobie due przedsibiorstwo zbrojeniowe, wgierski koncern Manfreda-Weissa. Wanie na tej bazie Himmler chcia, jak mi to wyjania, budowa swj koncern gospodarczy, systematycznie i zdecydowanie dc do jego rozszerzenia. Zwrci si do mnie o wskazanie mu fachowca, ktry mgby zorganizowa to potne przedsibiorstwo. Po krtkim namyle zaproponowaem Paula Pleigera. Zbudowa on due zakady stalowe w ramach planu czteroletniego, by czowiekiem stanowczym i energicznym, ktrego z uwagi na jego wielostronne powizania z przemysem Himmler nie mgby lekceway i ktry by nie dy do nadmiernego umacniania i bezmylnego rozszerzania jego koncernu. Jednak Himmlerowi nie odpowiadaa moja propozycja; nigdy wicej nie rozmawia ze mn na temat swych zamierze. Bliscy wsppracownicy Himmlera: Pohl, Juttner i Berger, mimo e w kontaktach z ludmi przejawiali upr i bezwzgldno, odznaczali si jednak banaln dobrodusznoci, ktra na pierwszy rzut oka robia korzystne wraenie. Dwch innych wsppracownikw charakteryzowaa udzielajca si im od szefa ozibo; zarwno Heydrich, jak i Kammler byli blondynami, mieli niebieskie oczy, wyduony ksztat gowy, ubierali si zawsze poprawnie, byli dobrze wychowani; obaj zdolni byli zawsze do podjcia nieoczekiwanych decyzji i z rzadko spotykan bezwzgldnoci, wbrew wszelkim oporom, potrafili je zrealizowa. To, e Himmler wybra Kammlera, byo charakterystyczne. Mimo caego ideologicznego maniactwa, w spra-

434

wach kadrowych nie zwraca on uwagi na dawn przynaleno partyjn: chodzio mu raczej o znalezienie czowieka energicznego, byskotliwego i nadgorliwego. Wiosn 1942 roku wyznaczy Kammlera, zajmujcego dotychczas wysokie stanowisko w pionie budowlanym Ministerstwa Lotnictwa Rzeszy, na kierownika zespou budowlanego SS, a latem 1943 roku powierzy mu realizacj programu rakietowego. W trakcie nawizanej potem wsppracy nowy m zaufania Himmlera okaza si czowiekiem bezwzgldnym i wyrachowanym, fanatykiem w realizacji celu, ktry potrafi starannie i skrupulatnie kalkulowa. Himmler zasypywa go zadaniami, przy kadej okazji zabiera z sob do Hitlera; wkrtce rozeszy si pogoski, e stara si desygnowa go na mojego nastpc. Podobao mi si wtedy rzeczowe podejcie Kammlera, ktry w szeregu spraw by moim partnerem, w deniu do osignicia okrelonej pozycji nalea do moich konkurentw, a w swym rozwoju i stylu pracy pod wieloma wzgldami by moim odbiciem: rwnie on pochodzi z drobnomieszczaskiej rodziny, ukoczy studia wysze, zosta odkryty dziki swej dziaalnoci w budownictwie i zrobi szybk karier w dziedzinach, w ktrych w gruncie rzeczy nie specjalizowa si. W okresie wojny rozmiary przedsiwzi gospodarczych okrelane byy w duym stopniu przez kontyngent robotnikw. SS rozpocza ju na pocztku lat czterdziestych, a w pniejszym okresie we wzmoonym tempie organizowaa potajemnie obozy pracy i troszczya si o ich zapenianie. Szef departamentu Schieber zwrci mi w swym pimie z dnia 7 maja 1944 roku uwag, e SS zamierza wykorzysta fakt dysponowania si robocz dla celw swej ekspansji gospodarczej. Ponadto SS bez skrupuw wycigaa z naszych fabryk wielk liczb robotnikw obcokrajowcw; pretekstem do aresztowania i przenoszenia delikwentw do wasnych obozw byy drobne przewinienia 9. Moi wsppracownicy oceniali, e wiosn 1944 roku tracilimy w ten sposb miesicznie 30-40 tysicy robotnikw. Majc to na wzgldzie owiadczyem Hitlerowi w pocztkach czerwca 1944 roku, e nie wykonam zada, jeli zabierze mi si 500 tysicy robotnikw w cigu roku... Ma to znaczenie tym wiksze, e chodzi tu w powanym stopniu o z trudem przyuczonych fachowcw". Powinni oni moliwie szybko powrci znw do swego dawnego zawodu". Hitler przyrzek mi wwczas, e kiedy odbd rozmowy z Himmlerem, podejmie decyzje po mojej myli. Ale Himmler, wbrew oczywistym faktom, wci wypiera si takich praktyk zarwno w rozmowie ze mn, jak i z Hitlerem.

435

Rwnie sami winiowie obawiali si, jak to niekiedy mogem zauway, rosncej ambicji gospodarczej Himmlera. Przypominam sobie pobyt w zakadach stalowych w Linzu latem 1944 roku, gdzie winiowie swobodnie poruszali si wrd pozostaych robotnikw. W wysokich halach fabrycznych stali oni przy maszynach, zatrudnieni jako pomocnicy robotnikw kwalifikowanych, ktrzy nieskrpowanie rozmawiali z nimi. Pilnowaa ich nie SS, lecz onierze wojsk ldowych. Gdy rzuciem robotnikom retoryczne pytanie, czy nie woleliby wrci do swych poprzednich obozw, ogarno ich gwatowne przeraenie; ich twarze wyraay nie ukrywan trwog. Nie stawiaem dalszych pyta, bo i po co. Z ich twarzy mona byo w zasadzie wyczyta wszystko. Gdybym mg dzisiaj zgbi uczucia, jakie mnie wwczas ogarniay, gdybym stara si wyjani, co to waciwie byo: wspczucie, irytacja, udrka czy oburzenie - to wydaje mi si, jakby ten desperacki wycig z czasem, ta ciga pogo za wskanikami produkcji i wytwarzania przesoniy cakowicie myli i uczucia ludzkie. Pewien amerykaski historyk powiedzia mi, e bardziej kochaem maszyny ni ludzi. Mia racj; przyznaj, e widok cierpicych ludzi wpywa tylko na moje uczucia, lecz nie na sposb postpowania. Uczucia objawiay si jedynie w sentymentalnoci, natomiast w podejmowaniu decyzji nadal obowizywaa zasada wytknitego celu. W procesie norymberskim zarzucano mi i oskarano mnie o zatrudnianie winiw w zakadach zbrojeniowych. W myl orzeczenia sdu moja wina wzrosaby, gdyby udao mi si, wbrew oporowi Himmlera, zwikszy liczb naszych winiw, a tym samym stworzy niektrym ludziom szans przeycia. Paradoksalne, e czubym si dzisiaj lepiej, gdybym w takim rozumieniu prawa by bardziej winny. Ale ani normy oceny w procesie norymberskim, ani wyliczanie uratowanych ofiar nie dotycz tego, o co mi dzisiaj chodzi; zarwno bowiem jedno, jak i drugie mieci si w ramach systemu. Niepokoi mnie raczej to, e w twarzach winiw nie dostrzegaem odbicia reimu, ktrego egzystencj w tych tygodniach i miesicach staraem si z uporem maniaka przedua. Poza reimem nie widziaem motyww moralnych, jakimi powinienem si by kierowa. Czasami zapytuj sam siebie, kim waciwie by ten mody czowiek, ktry sta mi si tak obcy, a ktry przed dwudziestu piciu laty chodzi po halach fabrycznych zakadw w Linzu lub te zjeda do sztolni zakadw Mittelwerk". Pewnego dnia, zdaje si latem 1944 roku, odwiedzi mnie mj przyjaciel Karl Hanke, gauleiter Dolnego lska. W poprzednich latach

436

opowiada mi wiele o kampanii w Polsce i we Francji, mwi o zabitych i rannych, o cierpieniach i mczarniach; okaza si przy tym czowiekiem wspczujcym. Tym razem, siedzc w moim gabinecie na fotelu obitym zielon skr, by zmieszany, mwi zacinajc si. Nigdy nie powinienem przyj zaproszenia do odwiedzenia obozu koncentracyjnego na Grnym lsku. Nigdy, w adnym wypadku. Tam miao si dzia co takiego, czego on ani nie chce, ani nie jest w stanie opisa. Nie pytaem go o to, nie pytaem Himmlera, nie pytaem Hitlera, nie rozmawiaem na ten temat ze swymi przyjacimi. Nie wnikaem - nie chciaem wiedzie, co si tam dziao. Musiao tu chodzi o Owicim. W tych sekundach, gdy Hanke mnie ostrzega, caa odpowiedzialno stana znw przede mn. O tych zwaszcza chwilach musiaem myle na procesie norymberskim, kiedy przed Midzynarodowym Trybunaem stwierdzaem, e ja, jako wana osobisto kierownictwa Rzeszy, ponosz ogln odpowiedzialno za to wszystko, co si stao. Od tego bowiem momentu byem z tym przestpstwem moralnie zwizany, gdy w obawie, eby nie odkry czego, co pobudzaoby mnie do wycigania konsekwencji, przymykaem oczy. Ta wiadoma lepota niweczy wszystkie pozytywy, to, co by moe w ostatnim okresie wojny powinienem i chciaem uczyni; przez ni caa moja dziaalno sprowadza si do zera. Wanie dlatego, e wtedy zawiodem, jeszcze dzisiaj czuj si osobicie odpowiedzialny za Owicim.
Pod koniec wojny usyszaem od Gallanda, e niedostateczne zainteresowanie najwyszego dowdztwa spowodowao opnienie, wynoszce okoo ptora roku. 2 Liczby pochodz z programu 225, ktry obowizywa od l marca 1944 r., ale mg zosta zrealizowany tylko czciowo. Wedug tego programu miano skonstruowa nastpujc ilo Me-262: w kwietniu 1944 r. 40 szt., wzrost do lipca 1944 - 60 szt.; poziom 60 szt. mia pozosta niezmienny do padziernika 1944 r. wcznie, wzrost do 210 szt. od stycznia 1945 r., dalszy wzrost do 440 szt. w kwietniu, do 670 szt. w lipcu i do 800 szt. w padzierniku 1945 r. 3 Wedug U S Air University Review", t. XVII, nr 5 (lipiec-sierpie 1966) czteromotorowy B-17(latajca forteca) kosztowa w 1944 r.204370 dolarw (858 ty. RM), natomiast V-2 kosztowaa, wedug dokadnych oblicze Davida Irvinga, 144 ty. RM, a wic jedn szst wartoci bombowca. Sze rakiet przenosio 4,5 t adunku wybuchowego (kada rakieta 750 kg). Rakiety ulegay zniszczeniu po jednorazowym uyciu. Bombowiec typu B-17 mg natomiast w niezliczonych akcjach w promieniu U-3200 km przenosi do celu 2 t materiau wybuchowego. Tylko na Berlin zrzucono ogem 49 400 t adunkw wybuchowych i bomb-. Powodujc powane uszkodzenia lub cakowite zniszczenie 20,9 proc. mieszka (Webs ter op- cit, t. 4). Aby za pomoc V-2 przenie na Londyn takie same iloci,
1

437

musielibymy uy 66 ty. wielkich rakiet, a wic caej produkcji szeciu lat. Dlatego na naradzie propagandowej, prowadzonej 29 sierpnia 1944 r. przez Goebbelsa, musiaem przyzna: Zachodzi pytanie, czy V-2... moe by w jakiej formie elementem psychologicznym decydujcym o losach wojny. Nie jest to moliwe pod wzgldem czysto technicznym... Wpyw psychologiczny ley poza zasigiem tego, co mam do powiedzenia. Twierdz tylko, e zawsze potrzeba czasu, aby... dziaanie naszych nowych rodzajw broni osigno waciwy stopie". 4 Abstrahujc od argumentw Hitlera, temu rozsdnemu stanowisku stao na przeszkodzie to, e Peenemunde produkowao dla si ldowych, a obrona przed atakami powietrznymi bya spraw Luftwaffe. Wskutek podziau interesw si ldowych i lotnictwa oraz wskutek ambicji istniejcych w wojskach Wehrmachtu siy ldowe w adnym wypadku nie byyby skonne odstpi konkurentom swych urzdze zbudowanych w Peenemiinde. W wyniku podziau midzy rodzajami wojsk Wehrmachtu niemoliwe byy nawet badania i prace konstrukcyjne. Przy wczeniejszym penym wykorzystaniu moliwoci konstrukcyjnych Peenemiinde Wasserfall" mgby wczeniej wej do produkcji. Jeszcze l stycznia 1945 r. - znamienne dla podziau priorytetw -2210 naukowcw i inynierw zajmowao si w Peenemiinde rakietami dalekiego zasigu A-4 i A9, natomiast tylko 220 projektem Wesserfall" i 135 inn rakiet przeciwlotnicz (Taifun"). Profesor dr C. Krauch, penomocnik do spraw chemii, radzi mi w szczegowym memoriale 29 czerwca 1943 r., w niecae dwa miesice przed podjciem przez nas bdnej decyzji: Zwolennicy szybkiego rozwoju rodkw ataku powietrznego, tzn. kontrterroru, wychodz z zaoenia, e atak jest najlepsz broni i e nasze przeciwdziaanie za pomoc rakiety skierowanej na Angli musi prowadzi do zmniejszenia atakw powietrznych na Rzesz. Nawet przy nie zrealizowanym dotychczas zaoeniu, e mona byoby w nieograniczonych ilociach uywa rakiet wielkiego zasigu i wtedy rzeczywicie umoliwiono by zniszczenia najwikszych rozmiarw, wniosek ten wobec dotychczasowych dowiadcze wydaje si bdny. Przeciwnie, w Anglii po naszych atakach rakietowych nawet dotychczasowi przeciwnicy terroru powietrznego wobec ludnoci niemieckiej... bd domaga si od swego rzdu maksymalnego nasilenia terroru powietrznego przeciw skupiskom naszej ludnoci, przed ktrym cigle jestemy niemal bezbronni... Rozwaania te przemawiaj za dalszym forsowaniem rodkw obrony przeciwlotniczej, sprztu C-2 Wasserfall". Trzeba ich uy nagle w jak najwikszej iloci... Innymi sowy: kady fachowiec, kady robotnik i kada godzina pracy przeznaczona na maksymalne rozwijanie tego programu bdzie miaa wielokrotnie wikszy wpyw na rozstrzygnicie wojny ni wysiek na rzecz kadego innego programu. Wszelka zwoka w realizacji tego programu moe mie skutki, ktre si odbij na rozstrzygniciu wojny". 5 Por. protok fuhrera z 13/14 padziernika 1942 r., pkt 25. Rwnie 5 ty. rakiet dalekiego zasigu, a wic ilo produkowana przez ponad pi miesicy, przetransportowao tylko 3750 t adunku wybuchowego; natomiast w jednym jedynym kombinowanym ataku amerykaskiej i brytyjskiej floty powietrznej zrzucono 8 ty. ton. 6 Ten rozkaz z 12 grudnia 1942 r. uprawnia kompetentne osoby do realizacji planw wykonania nie gotowych jeszcze konstrukcji oraz do zamawiania obrabiarek, ktrych dostawa wymagaa miesicy; mona byo rozpocz pertraktacje z firmami dostawczymi oraz wprowadzi do robt wykonawczych niezbdne kontyngenty materiaw. 7 Mj poprzednik, dr Todt, mia honorowy stopie generaa majora Luftwaffe, co stawiao go na niszej pozycji w pertraktacjach z jego kontrahentami, posiadajcymi

438

znacznie wysze stopnie. Ju z tego powodu nie wskazana bya ta praktyka, ktr ponadto odrzucaem z przyczyn oglnych. Jak przeraajce wraenie wywar na nas obz, wynika z zawoalowanych sformuowa Kroniki z 10 grudnia 1943 r.: Rankiem 10 grudnia minister uda si na zwiedzanie nowego zakadu w Harzu. Wykonanie tego ogromnego zadania wymagao od osb sprawujcych kierownicze funkcje oddania ostatnich si. Niektrzy byli w takim stanie, e dla podreperowania nerww trzeba ich byo wysa na przymusowy urlop". 9 Dr Schieber kontynuowa w swym pimie z 7 maja 1944 r.: Z wysokiego procentu robotnikw cudzoziemcw, zwaszcza Rosjan, w naszych zakadach zbrojeniowych odchodzi stopniowo nie dajca si ju bagatelizowa cz do zakadw gospodarczych SS; w ten sposb tracimy t cz robotnikw. Ubytek ten powoduje coraz szersza rozbudowa wielkiego koncernu gospodarczego SS, ktr prowadzi konsekwentnie szczeglnie obergruppenfuhrer Pohl".
8

439

Rozdzia 26

OPERACJA WALKIRIA"

Kiedy przelatywaem nad zbombardowanym zakadem paliw pynnych, uderzya mnie precyzja, z jak alianckie floty powietrzne dokonyway nalotw dywanowych. Uwiadomiem sobie nagle, e przy takiej dokadnoci bombardowania alianci mogliby atwo w cigu jednego dnia zniszczy wszystkie mosty na Renie. Obawy te potwierdzili eksperci, ktrym poleciem nanie na uwidocznione na zdjciach lotniczych leje bombowe mosty na Renie w odpowiedniej skali. Kazaem szybko przygotowa dwigary stalowe do sprawnej naprawy mostw. Ponadto przeznaczyem do tego celu dziesi promw oraz jeden most pywajcy. Dziesi dni pniej, 29 maja 1944 roku, pisaem zaniepokojony do Jodla: Drczy mnie myl, e pewnego dnia wszystkie mosty na Renie zostan zniszczone, co -jak wynika z moich obserwacji zagszczenia zrzutw bomb w ostatnim czasie - moe si zdarzy. Jaka bdzie sytuacja, gdy przeciwnik - po odciciu pocze komunikacyjnych z armiami znajdujcymi si w okupowanych zachodnich rejonach - dokona ldowania nie na Wale Atlantyckim, lecz na niemieckim wybrzeu Morza Pnocnego? Byoby to zupenie moliwe, przecie ju dzisiaj posiada on absolutn przewag lotnicz na pnocnoniemieckich terenach przybrzenych, co jest podstawowym warunkiem pomylnego ldowania. W kadym razie jego straty byyby mniejsze ni przy bezporednim ataku na Wa Atlantycki". We wasnym kraju nie dysponowalimy prawie jednostkami wojskowymi. Obawiaem si, e gdyby oddziay spadochroniarzy opanoway lotniska w Hamburgu i Bremie, a nastpnie niewielkimi siami zajy porty tych miast, wwczas ldujce armie inwazyjne, nie napotykajc oporu, mogyby zaj w cigu kilku dni Berlin i cae

440

Niemcy. A w tym czasie stacjonujce na zachodzie trzy armie byyby odcite przez Ren, natomiast grupy wojsk na wschodzie zwizayby si cikimi walkami obronnymi, poza tym znajdoway si one zbyt daleko, aby mc w por interweniowa. Moje obawy byy podobnie dziwne jak niektre wyobraenia Hitlera. W czasie kolejnego pobytu w Obersalzbergu Jodl powiedzia mi z ironi, e zamierzam zapewne zacign si teraz w szeregi strategw, chocia i tak s one nadmiernie przepenione; Hitler natomiast podchwyci t myl. W dzienniku Joda pod dat 5 czerwca 1944 roku znajduje si nastpujca uwaga: Naley zorganizowa w Niemczech dywizje szkieletowe, do ktrych w razie potrzeby wcieli si urlopowiczw i rekonwalescentw. Speer wyposay je szybko w bro. Na urlopach przebywa stale 300 tysicy onierzy, a wic 10-12 dywizji". Ani Jodl, ani ja nie wiedzielimy, e koncepcja ta bya ju od dawna przygotowana organizacyjnie. Od maja 1942 roku istniay pod kryptonimem Walkiria" opracowane a do najdrobniejszego szczegu wytyczne, okrelajce sposb szybkiego cignicia znajdujcych si w Niemczech oddziaw na wypadek rozruchw albo w sytuacjach alarmowych. Ale teraz zainteresowa si tym Hitler i ju 7 czerwca 1944 roku odbya si na ten temat w Obersalzbergu konferencja, w ktrej oprcz Keitla i Fromma wzi rwnie udzia pukownik von Stauffenberg. Genera Schmundt, szef adiutantury Hitlera, wytypowa hrabiego Stauffenberga, aby jako szef sztabu aktywizowa on do pracy zmczonego Fromma. Jak wyjania mi Schmundt, Stauffenberga uwaano za jednego z najdzielniejszych i najzdolniejszych oficerw armii niemieckiej. Niekiedy sam Hitler zaleca mi blisk i poufn wspprac z nim. Mimo odniesienia cikich ran Stauffenberg zachowa modzieczy urok, mia w sobie co z poety, a jednoczenie by precyzyjnie dokadny; jego osobowo uksztatoway dwa pozornie przeciwstawne rodowiska: grupa Georgego* i Sztab Generalny. Porozumielibymy si dobrze rwnie bez zalece Schmundta. Po zamachu, z ktrym jest zwizane cile nazwisko Stauffenberga, czsto o nim mylaem i nie znajdowaem innego trafnego okrelenia ni to, ktre sformuowa Holderlin: Wyjtkowo nienaturalny, peen sprzecz* Stefan George, ur. 12.7.1868 r., zm. 4.12.1933 r., poeta niemiecki, jeden z czoowych przedstawicieli niemieckiego symbolizmu. W latach 1892-1919 wydawa czasopismo Blatter fur Kunst", wok ktrego powstaa grupa poetw i uczonych (tzw. George-Kreis), goszcych niemal sakralny charakter sztuki i twrcy.

441

noci charakter, jeli si nie patrzy na niego przez pryzmat okolicznoci, ktre jego agodnemu usposobieniu narzucay te surowe cechy". W dniach 6 i 8 lipca kontynuowano rozmowy w Berghofie. Razem z Hitlerem siedzieli wok okrego stou przy oknie Keitel, Fromm i inni oficerowie; obok mnie zaj miejsce, majc przy sobie rzucajc si w oczy grub teczk, Stauffenberg. Referowa on plan uycia wojsk w ramach akcji Walkiria". Hitler przysuchiwa si uwanie i w toku odbywajcej si nastpnie dyskusji zaakceptowa wikszo jego wnioskw. W kocu zadecydowa, e w akcjach bojowych na terenie Rzeszy dowdcy wojskowi otrzymaj nieograniczon wadz wykonawcz, natomiast czynniki polityczne, przede wszystkim wic gauleiterzy -jako komisarze obrony Rzeszy sprawowa bd tylko funkcje doradcze. Oznaczao to, e wojskowym dowdcom przyznano prawo wydawania niezbdnych wytycznych wszystkim instytucjom pastwowym i samorzdowym bezporednio, a wic bez uzgodnienia z gauleiterami. Czy to przypadek, czy te dziaalno celowa - w kadym razie w tych dniach zebrali si w Berchtesgaden rwnie najbardziej wtajemniczeni uczestnicy spisku, ktrzy - o czym wiem dopiero teraz przed kilkoma dniami ustalili ze Stauffenbergiem dokonanie zamachu na Hitlera przy pomocy bomby, przygotowanej przez generaa majora Stieffa. 8 lipca spotkaem si z generaem Friedrichem Olbrichtem, aby omwi spraw powoywania do wojsk ldowych robotnikw reklamowanych, poniewa bezporednio przedtem nie mogem doj do porozumienia z Keitlem. Jak to si czsto zdarzao, rwnie teraz genera Olbricht narzeka na trudnoci, jakie musz powstawa w zwizku z podziaem organizacyjnym wojska na cztery czci. Wskazywa na przeszkody, ktrych usunicie mogoby spowodowa dopyw do wojsk ldowych setek tysicy modych onierzy z lotnictwa. Nastpnego dnia spotkaem si w hotelu w Berchtesgaden z gwnym kwatermistrzem, Erichem Fellgieblem, z generaem Fritzem Lindemannem ze Sztabu Generalnego oraz szefem wydziau organizacyjnego w Naczelnym Dowdztwie Wojsk Ldowych, generaem majorem Helmutem Stieffem. Wszyscy oni uczestniczyli w spisku i aden z nich nie mia ju przey nastpnych miesicy. Owego popoudnia - moe wanie dlatego, e zapada nieodwoalnie tak dugo odwlekana decyzja zamachu pastwowego - byli oni raczej w beztroskim nastroju, jak to czsto bywa po podjciu wanych postanowie. Kronika mojego

442

ministerstwa potwierdza niepokj, z jakim przyjem do wiadomoci lekcewaenie dramatycznej sytuacji na froncie: ,,Gwny kwatermistrz reprezentuje pogld, e trudnoci s niewielkie... Generaowie bagatelizuj sytuacj na froncie wschodnim". Jeszcze przed tygodniem czy dwoma genera Wagner przedstawia sytuacj w najczarniejszych barwach, a w wypadku dalszych odwrotw stawia zbrojeniom zbyt wysokie i niewykonalne wymagania. Mg on mie na wzgldzie tylko jeden cel - tak mi si dzisiaj wydaje - a mianowicie wykazanie Hitlerowi, e nie jestemy ju w stanie dalej wyposaa wojsk ldowych w bro i dlatego zmierzamy ku katastrofie. Pod moj nieobecno mj wsppracownik Saur jak uczniowi wytyka na tej konferencji bdy o wiele starszemu gwnemu kwatermistrzowi, uzyskujc przy tym poparcie Hitlera. Odwiedziem go, aby mu okaza swoj niezmienn sympati; stwierdziem jednak, e nie przywizuje ju wagi do tego zajcia. Rozwodzilimy si szeroko nad niedomaganiami, jakie wystpuj w dowodzeniu w wyniku saboci naczelnych wadz wojskowych. Genera Fellgiebel mwi o marnotrawieniu wysiku onierskiego i sprztu ju choby wskutek tego, e kady rodzaj wojsk ma odrbn sie cznoci: lotnictwo i wojska ldowe uoyy sobie oddzielne kable a do Aten czy Laponii. Zczenie tych przewodw, pomijajc ju wzgldy oszczdnociowe, zapewnioby sprawne funkcjonowanie cznoci w nagej potrzebie. Hitler jednake stanowczo odrzuci te koncepcje. Sam te przytoczyem kilka przykadw przemawiajcych za tym, jakie korzyci osignyby wszystkie rodzaje wojsk przy jednolitym kierowaniu zbrojeniami. Chocia ze spiskowcami nierzadko prowadziem zupenie szczere rozmowy, nie wyczytaem nic z ich twarzy. Tylko jeden jedyny raz wyczuem, e co si szykuje - nie w rozmowie z nimi, lecz z wypowiedzi Himmlera. Gdzie pn jesieni 1943 roku rozmawia on z Hitlerem na terenie kwatery gwnej: zatrzymaem si w najbliszej odlegoci, stajc si mimowolnym wiadkiem dialogu: Zgadza si wic pan, mein fuhrer, e bd rozmawia z szar eminencj i postpowa przy tym tak, jak gdybym wspdziaa?" Hitler skin gow. Istniej jakie ciemne plamy, moe dowiem si o nich wicej, gdy zdobd jego zaufanie. Gdyby pan, mein fuhrer, dowiedzia si o tym od osb trzecich, to bdzie pan zna moje motywy". Hitler uczyni gest zgody: "Oczywicie, mam do pana pene zaufanie". Jednego z adiutantw zapytaem, kto nosi przydomek szara eminencja". To pruski minister finansw, Popitz!" - odpowiedzia.

443

Przypadek rozdzieli role. Przez pewien czas zdawa si way, czy 20 lipca miaem si znale w centrum puczu na Bendlerstrasse, czy te w centrum obrony, w mieszkaniu Goebbelsa. 17 lipca Fromm zaprosi mnie za porednictwem swego szefa sztabu, Stauffenberga, do siebie na Bendlerstrasse; w dniu 20 lipca miaem zje z nim obiad, a nastpnie odby rozmowy. Musiaem jednak odmwi, poniewa ju od dawna na godziny przedpoudniowe zaplanowaem referat o sytuacji zbrojeniowej, ktry miaem wygosi na naradzie z przedstawicielami rzdu Rzeszy i gospodarki. Mimo odmowy szef sztabu Fromma jeszcze raz usilnie mnie prosi, abym przyj na 20 lipca zaproszenie: moje przybycie miao by jakoby niezbdne. Obawiaem si jednak omawia z Frommem wane problemy zbrojeniowe po trudnej imprezie przedpoudniowej, dlatego te znw odmwiem. Referat rozpoczem okoo godziny jedenastej w reprezentacyjnej, jeszcze przez Schinkla ozdobionej i wymalowanej sali Ministerstwa Propagandy, ktr Goebbels odda mi do dyspozycji. Przybyo okoo dwustu osb, wszyscy obecni w Berlinie ministrowie, sekretarze stanu i wysi urzdnicy; zgromadzi si cay polityczny Berlin. Zebrani wysuchali najpierw mojego apelu o zwikszenie wysiku kraju dla potrzeb wojny, tego cigle ponawianego dania, ktre mogem wygasza niemal automatycznie. Nastpnie, posugujc si graficznymi wykresami, przedstawiem sytuacj w dziedzinie naszych zbroje. Mniej wicej w tym samym czasie, kiedy koczyem referat, a Goebbels jako gospodarz zamyka posiedzenie, w Ktrzynie wybucha bomba Stauffenberga. Gdyby uczestnicy puczu okazali si bardziej przebiegli, to przy pomocy przysowiowego porucznika z dziecicioma ludmi mogliby - rwnoczenie z zamachem bombowym - aresztowa bez maa cay rzd Rzeszy wraz z jego najwaniejszymi wsppracownikami. Niczego nie przeczuwajc, Goebbels zabra Funka i mnie do swego gabinetu w ministerstwie. Rozmawialimy, jak bardzo czsto w ostatnim czasie, o tych zaprzepaszczonych albo jeszcze istniejcych moliwociach mobilizacji kraju, gdy przez may gonik zameldowano: Kwatera gwna wzywa pilnie pana ministra. Przy telefonie doktor Dietrich". Goebbels odpowiedzia: Prosz, niech pan przeczy tutaj!" Dopiero teraz podszed do biurka i podnis suchawk: Doktor Dietrich? Tak? Tu Goebbels... Co? Zamach na fuhrera? Przed chwil?... Mwi pan, e fuhrer yje! W baraku Speera. Czy znane s ju blisze

444

szczegy?...Fuhrer sdzi, e kto z robotnikw Organizacji Todta?!" Dietrich musia si skraca, rozmowa koczya si. Operacja Walkiria", ktr spiskowcy zupenie otwarcia omawiali od miesicy nawet z Hitlerem, jako plan akcji zmierzajcej do mobilizacji rezerw krajowych, rozpocza si. Tego jeszcze brakowao, przeszo mi przez gow, gdy Goebbels powtrzy nam, co usysza, i jeszcze raz powiedzia o skierowaniu podejrzenia przeciwko robotnikom z Organizacji Todta. Gdyby przypuszczenie to potwierdzio si, ucierpiaby bezporednio rwnie mj autorytet, poniewa Bormann mgby wykorzysta t okoliczno jako pretekst do nowych intryg i podszeptw. Goebbels ju teraz oburza si, gdy nie byem w stanie udzieli mu informacji o kontroli, jak przeprowadzano przy doborze dla Ktrzyna robotnikw z Organizacji Todta. Wysucha mojej informacji, e kadego dnia setki robotnikw dopuszczano do pierwszej strefy ochronnej, e obecnie Hitler pracowa w baraku urzdzonym dla mnie, gdy jedynie tam znajdowaa si wiksza sala posiedze, a w dodatku sta pusty podczas mojej nieobecnoci. W takim razie, sdzi Goebbels kiwajc gow nad tak du bezmylnoci, bardzo atwo mona byo dosta si do tego najlepiej zamknitego i zabezpieczonego zaktka wiata. Jaki sens mog mie jeszcze jakiekolwiek przedsiwzicia ochronne?", powiedzia do otoczenia, jakby zwracajc si do odpowiedzialnej, niewidocznej osoby. Wkrtce Goebbels poegna nas; nawet w takim wypadku zarwno jego, jak i mnie wcigaa w rytm pracy ministerialna rutyna. Na opniony obiad czeka ju u mnie pukownik Engel, byy adiutant wojsk ldowych Hitlera, ktry obecnie dowodzi jednostk frontow. Interesowao mnie, jakie wraenie wywarby na nim memoria, domagajcy si wprowadzenia poddyktatora", to znaczy czowieka wyposaonego w nadzwyczajne penomocnictwa, ktry bez wzgldu na presti zlikwidowaby potrjn i poczwrn organizacj wojska oraz stworzy wreszcie przejrzyst i efektywn struktur organizacyjn. Chocia ten ju kilka dni wczeniej przygotowany memoria jedynie przez przypadek nosi dat 20 lipca, to jednak wiele zawartych w nim myli poruszylimy w rozmowach z wojskowymi uczestnikami puczu 1. Nie wpadem na atwy pomys, eby tymczasem dowiedzie si telefonicznie o szczegy w gwnej kwaterze fuhrera. Prawdopodobnie zakadaem, e w podnieceniu, jakie musia wywoa ten incydent, telefon tylko by przeszkadza; ponadto czuem si obciony podejrzeniem, e przestpca wywodzi si z podlegej mi organizacji. Po obiedzie przyjem, zgodnie z uprzednio ustalonym terminem, am-

445

basadora Clodiusa z Ministerstwa Spraw Zagranicznych, ktry poinformowa mnie o zabezpieczeniu rumuskiej ropy naftowej". Zanim jednak skoczylimy rozmow, zadzwoni Goebbels. Jego gos zmieni si bardzo od przedpoudnia, by podniecony, szorstki. Czy moe pan natychmiast przerwa swoj prac? Prosz przyj do mnie! Sprawa nadzwyczaj pilna! Nie, przez telefon nie mog panu nic powiedzie". Od razu zakoczyem konferencj i okoo godziny 17.00 udaem si do Goebbelsa. Przyj mnie na pierwszym pitrze swego prywatnego paacu, pooonego na poudnie od Bramy Brandenburskiej. Otrzymaem wanie z kwatery gwnej meldunek, e w caej Rzeszy odbywa si pucz wojskowy", powiedzia szybko. W tej sytuacji chciabym mie pana przy sobie. Swoje decyzje podejmuj czsto nieco pochopnie. Pan swoim opanowaniem moe je stonowa. Musimy postpowa z rozwag". Wiadomo ta zdenerwowaa mnie, prawd mwic, nie mniej ni Goebbelsa. W okamgnieniu uprzytomniem sobie wszystkie rozmowy, jakie prowadziem z Frommem, Zeitzlerem i Guderianem, z Wagnerem, Stieffem, Fellgieblem, Olbrichtem czy Lindemannem; przewijay si w tych rozmowach takie motywy, jak: beznadziejna sytuacja na wszystkich frontach, udana inwazja, przewaga Armii Radzieckiej, a take grocy krach w dziedzinie naszego zaopatrzenia w materiay pdne; przychodzia mi teraz na myl nasza, czsto gorzka, krytyka dyletantyzmu Hitlera, jego sprzeczne decyzje, systematyczne obraanie wyszych oficerw, cige uwaczanie i upokarzanie. Nie sdziem oczywicie, e pucz wywoali Stauffenberg, Olbricht, Stieff i ich grupa. Przypisywaem go raczej cholerycznemu temperamentowi takiego czowieka, jak Guderian. Pniej zorientowaem si, i w tym czasie Goebbels musia by ju poinformowany, e podejrzenie kieruje si przeciwko Stauffenbergowi. Jednak ukrywa to przede mn. Nie powiedzia mi rwnie, e bezporednio przed moim przybyciem osobicie rozmawia przez telefon z Hitlerem 2. Nie znajc tych powiza, zdecydowaem si: oczywicie, pucz w naszej sytuacji uwaaem za katastrofalny; nie dostrzegem znw jego dobrych intencji. Goebbels mg liczy na moj pomoc. Okna pokoju wychodziy na ulic. W kilka minut po moim przybyciu dostrzegem onierzy w penym rynsztunku, w stalowych hemach, z granatami za pasem i pistoletami maszynowymi w rku; maszerowali w maych, gotowych do walki grupach w kierunku Bramy Brandenburskiej. Ustawili tam karabiny maszynowe i wstrzymali cakowicie ruch, natomiast dwaj z nich w penym uzbrojeniu udali

446

si do bramy wejciowej w ogrodzeniu parku i zacignli przy niej wart, przywoaem Goebbelsa; natychmiast zrozumia sytuacj, znikn w swym ssiednim pokoju sypialnym, wyj z pudeka kilka piguek i schowa je do kieszeni kamizelki. ,,To na wszelki wypadek", powiedzia z widocznym zdenerwowaniem. Polecilimy adiutantowi dowiedzie si, jakie rozkazy otrzyma ten posterunek, ale wskralimy niewiele. onierze przy bramie okazali si nieskorzy do rozmowy, w kocu owiadczyli szorstkim tonem: Nikt tutaj nie wejdzie ani nie wyjdzie std". Prowadzone niestrudzenie przez Goebbelsa rozmowy telefoniczne we wszystkich kierunkach przynosiy sprzeczne wieci. Jedne mwiy, e jednostki z Poczdamu maszeruj ju jakoby na Berlin, inne znw, e zbliaj si te garnizony z prowincji. Mimo odruchowo przejawianej dezaprobaty dla puczu, mnie samego ogarniao dziwne uczucie nie zaangaowanej, zwykej obecnoci przy tym, jak gdyby to wszystko nic mnie nie obchodzio, ta caa desperacka aktywno nerwowo dziaajcego Goebbelsa. Chwilowo wydawao mi si, e sytuacja jest raczej beznadziejna, a Goebbels wyglda na niezmiernie zaniepokojonego. Tylko z faktu, e nadal jeszcze dziaa telefon, a radiostacja nie nadaa dotychczas adnej proklamacji powstacw, wnioskowa, e strona przeciwna jeszcze si waha. W gruncie rzeczy trudno byo zrozumie, dlaczego sprzysieni nie wyczyli rodkw masowego przekazu albo nie wykorzystali ich dla swoich celw, cho ju przed tygodniami w szczegowym planie przewidzieli nie tylko aresztowanie Goebbelsa, lecz take zajcie urzdu telekomunikacyjnego w Berlinie, gwnego urzdu telegraficznego, centrali cznoci SS, gwnego urzdu pocztowego Rzeszy, najwaniejszych stacji nadawczych wok Berlina i rozgoni radiowej. Wystarczyoby zaledwie paru onierzy, aby wtargn do Goebbelsa i nie natrafiajc na opr aresztowa go; mielimy przecie wszystkiego tylko kilka pistoletw dla ochrony. Prawdopodobnie Goebbels prbowaby unikn aresztowania, zaywajc przygotowany wczeniej cyjanek; tym samym zostaby wyeliminowany najzdolniejszy przeciwnik spiskowcw. W tych krytycznych godzinach zdumiewajce byo rwnie to, ze Himmler, ktry bezsprzecznie dysponowa godnymi zaufania jednostkami do stumienia puczu, by dla Goebbelsa nieosigalny. Zupenie gdzie znikn; Goebbels by zaniepokojony, tym bardziej e nie mg znale uzasadnionych powodw takiego postpowania. Wielokrotnie wyraa sw nieufno do osoby reichsfuhrera i ministra spraw wewn-rznych, ale wydawao mi si, e jest to charakterystyczne dla niepewno-

447

ci owych godzin, i Goebbels cakiem otwarcie wtpi w lojalno nawet samego Himmlera. Czy Goebbels rwnie w stosunku do mnie przejawia nieufno, gdy w toku pewnej rozmowy telefonicznej poleci mi przej do ssiedniego pokoju? Wcale nie ukrywajc, dawa mi odczu swoje wtpliwoci. Pniej zrodzio si we mnie przypuszczenie, e majc mnie w swej bezporedniej bliskoci, najlepiej si przez to zabezpieczy, zwaszcza e pierwsze podejrzenie pado na Stauffenberga, a tym samym niewtpliwie rwnie na Fromma. W kadym razie Goebbels wiedzia o mojej przyjani z Frommem, ktrego od dawna otwarcie okrela jako wroga partii". Ja take mylaem wtedy o Frommie. Po rozstaniu si z Goebbelsem kazaem si poczy z central telefoniczn na Bendlerstrasse i zadaem rozmowy z Frommem, gdy od niego najlepiej mogem si dowiedzie bliszych szczegw. Zakomunikowano mi, e genera pukownik Fromm jest nieosigalny". Nie wiedziaem, e w tym czasie siedzia ju uwiziony w pokoju na Bendlerstrasse. Prosz wic poczy mnie z jego adiutantem". Otrzymaem odpowied, e pod tym numerem nikt si nie zgasza. Wobec tego prosz generaa Olbrichta". Znalaz si natychmiast przy telefonie. Co si stao, panie generale?", zapytaem go artobliwym, czsto uywanym midzy nami tonem, ktry umoliwia porozumiewanie si w cikich sytuacjach. Mam wiele pracy, a tymczasem onierze zatrzymali mnie tu u Goebbelsa". Olbricht usprawiedliwia si: Prosz wybaczy, w przypadku pana zachodzi pomyka. Zaraz to zaatwi". Odoy suchawk, zanim zdyem zada mu dalsze pytania. Nie chciaem przekazywa Goebbelsowi caej rozmowy, gdy jej tre i ton wskazyway raczej na zmow, ktra by moga w nim wzbudzi wyran nieufno. Tymczasem przyszed do mojego pokoju Schach, zastpca gauleitera Berlina. Jeden z jego znajomych, nazwiskiem Hagen, rczy za narodowosocjalistyczne przekonania majora Remera, ktrego batalion otacza dzielnic rzdow. Goebbels natychmiast usiowa przeprowadzi rozmow z Remerem, a gdy tylko ten wyrazi zgod, poleci mi znw przyj do swego gabinetu. By cakowicie przekonany, e bdzie mg przecign Remera na swoj stron, i prosi mnie o obecno. Owiadczy, e Hitler jest poinformowany o majcej si odby rozmowie i oczekuje w kwatrze gwnej na jej wynik, e jest gotw w kadej chwili rozmawia z majorem osobicie. Przyby major Remer. Goebbels by opanowany, chocia dao si zauway zdenerwowanie. Wydawao mu si, e los puczu, a wic

448

i jego wasny, zosta teraz przesdzony. Ju po kilku dziwnie mao dramatycznych minutach wszystko byo poza nami; pucz zaama si. Na pocztku Goebbels przypomnia majorowi o jego przysidze zoonej fuhrerowi. Remer zapewnia o swej wiernoci dla Hitlera i partii, ale doda, e fuhrer nie yje. W zwizku z tym musi wykonywa rozkazy swego dowdcy, generaa Hasego. Goebbels przeciwstawi mu decydujcy, wszystko obalajcy argument: Fuhrer yje!" A gdy spostrzeg, e Remer zdziwi si, a nastpnie zacz si waha, niezwocznie doda: yje! Zaledwie przed kilkoma minutami rozmawiaem z nim! Wska klika ambitnych generaw rozpocza pucz wojskowy! Podo! Najwiksza podo w historii!" wiadomo, e Hitler jeszcze yje, podziaaa zbawiennie na tego przycinitego do muru, zirytowanego wykonawc rozkazu o otoczeniu dzielnicy rzdowej. Uradowany, ale jeszcze nie dowierzajcy Remer wpatrywa si w nas wszystkich. Goebbels zwrci teraz jego uwag na historyczn chwil, na olbrzymi odpowiedzialno wobec historii, jak dwiga na swych modych barkach. Rzadko kiedy los stworzy czowiekowi tego rodzaju szans; od niego zaley, czy wykorzystaj, czy te zaprzepaci. Kto widzia teraz Remera, kto obserwowa zachodzce w nim zmiany, kiedy sucha tych sw, ten wiedzia: Goebbels wygra ju. Ale jeszcze sign po najwikszy atut: Bd rozmawia zaraz z fuhrerem, pan rwnie moe poczy si z nim telefonicznie. Fuhrer moe wyda panu rozkazy, ktre anuluj rozkazy paskiego generaa?" - zakoczy lekko ironicznym tonem. Potem poczy si z Ktrzynem. Goebbels mg czy si z kwater gwn fuhrera za pomoc specjalnej linii, ktr doprowadzono do jego ministerstwa. W cigu kilku sekund Hitler by przy telefonie. Po paru uwagach na temat sytuacji Goebbels odda suchawk majorowi. Gdy tylko Remer rozpozna gos Hitlera, o ktrym przecie mwiono, e nie yje, natychmiast odruchowo przyj postaw zasadnicz, trzymajc suchawk w rku. Sycha byo teraz tylko: Tak jest, mein fuhrer... Tak Jest! Rozkaz, mein fuhrer!" Nastpnie wzi suchawk Goebbels, a Hitler poinformowa go o wynikach rozmowy: major zosta wyznaczony na nastpc generaa Hasego i otrzyma penomocnictwo do podejmowania wszelkich akcji wojskowych w Berlinie; dano mu jednoczenie rozkaz realizowania szystkich wytycznych Goebbelsa. Tak wic jedna nienaruszona linia toniczna doprowadzia ostatecznie powstanie do upadku. Goebbels

449

przystpi do kontrakcji i zarzdzi, aby wszyscy osigalni onierze batalionu wartowniczego natychmiast zebrali si w ogrodzie przylegajcym do jego mieszkania. Powstanie wprawdzie upado, ale nie byo jeszcze cakowicie zdawione, gdy okoo godziny sidmej wieczorem Goebbels poleci rozpowszechni przez radio wiadomo, e na Hitlera dokonano zamachu bombowego, e fuhrer yje oraz e podj ju swe urzdowanie. W ten sposb znw wykorzysta jeden z tych technicznych rodkw, ktre powstacy w ostatnich godzinach zaniedbali, a co miao tak cikie nastpstwa. Pewno siebie bya jednak zudna. Sukces stan pod znakiem zapytania, gdy bezporednio po tym zameldowano Goebbelsowi, e na Fehrbelliner Platz przybya brygada pancerna, ktra odmawia wykonania rozkazw Remera. Miaa ona podlega wycznie generaowi pukownikowi Guderianowi: Kto nie bdzie posuszny, zostanie zastrzelony", brzmiaa krtka wojskowa odpowied. Sia bojowa tej brygady bya tak przewaajca, e od jej postawy zaleay nie tylko wydarzenia nastpnych godzin. Znamienne dla naszej sytuacji byo to, e nikt nie potrafi jednoznacznie stwierdzi, czy ten oddzia pancerny, ktremu Goebbels nie mg przeciwstawi adnej siy bojowej, naley do powstacw, czy te do rzdu. Rwnie Goebbels i Remer liczyli si z moliwoci, e Guderian bierze udzia w puczu. Brygad dowodzi pukownik Bollbrinker. Poniewa znaem go dobrze, staraem si nawiza z nim telefoniczny kontakt. Wiadomo brzmiaa uspokajajco: czogi przybyy w celu zdawienia powstania. Tymczasem w ogrodzie wok mieszkania Goebbelsa zebrao si okoo 150 onierzy berliskiego batalionu wartowniczego, w wikszoci starszych ludzi. Jeszcze przed udaniem si do nich minister powiedzia: Jeeli rwnie ich przekonam, to wygramy. Prosz, niech pan obserwuje, w jaki sposb ich pozyskam". Nadesza ju noc, tylko przez otwarte drzwi do ogrodu pada na scen snop wiata. Od pierwszych sw onierze z najwiksz uwag przysuchiwali si duszemu, w gruncie rzeczy jaowemu przemwieniu Goebbelsa. W kadym razie czu si on nadzwyczaj pewny siebie, zupenie jak bohater dnia. Wanie dlatego, e jego przemwienie przenosio oklepane komunay na grunt osobisty, byo jednoczenie olniewajce i podegnujce. Mogem wprost z twarzy suchaczy

450

dczytywa, jakie ono wywierao wraenie i jak Goebbels pozyskiwa stojcych przed nim w pcieniu onierzy - nie rozkazem i grob, lecz przekonywaniem. Okoo godziny jedenastej wieczorem przyby do przydzielonego mi pokoju pukownik Bollbrinker: Fromm zamierza zorganizowa na Bendlerstrasse sd dorany nad aresztowanymi dotychczas spiskowcami. Od razu uwiadomiem sobie, e musiaoby to mocno obciy Fromma; moim zdaniem decyzj o losie spiskowcw powinien podj osobicie Hitler. Zaraz po pnocy pojechaem tam, aby zapobiec egzekucji, Bollbrinker i Remer siedzieli w moim samochodzie. W cakowicie zaciemnionym Berlinie Bendlerstrasse bya jasno owietlona reflektorami - nieprawdopodobny i upiorny widok. Jednoczenie wygldao to teatralnie, jakby w rodku ciemnego atelier owietlono scen filmu. Dugie, ostre smugi plastycznie uwidaczniay budynek. W chwili gdy zamierzaem skrci w Bendlerstrasse, jeden z oficerw SS wskaza, ebym zatrzyma si przy krawniku ulicy Tiergarten. W cieniu drzew stali w otoczeniu licznych esesowcw, prawie nierozpoznawalni, Kaltenbrunner, szef gestapo, i Skorzeny, wybawca Mussoliniego. Ich zachowanie byo tak samo upiorne jak i ich ciemne postacie. Przy powitaniu nikt nie stuka obcasami, znika zwykle demonstrowana dziarsko, wszystko odbywao si po cichu, nawet rozmowy prowadzono przytumionym gosem, jakby na pogrzebie. Owiadczyem Kaltenbrunnerowi, e przybyem, aby zapobiec sdowi doranemu Fromma. Zarwno Kaltenbrunner, jak i Skorzeny, od ktrych oczekiwaem raczej przejaww nienawici lub choby triumfu w obliczu moralnej klski konkurencyjnej armii, odpowiedzieli niemal obojtnie, e wydarzenia te s gwnie spraw wojska: Nie chcemy si miesza i w adnym wypadku interweniowa. Poza tym sd dorany zapewne ju si odby!" Kaltenbrunner poucza mnie: Do zwalczania buntu ani do organizowania sdw doranych SS nie bdzie uyta. Zakaza nawet swoim ludziom wkraczania do budynku przy Bendlerstrasse. Kada ingerencja SS spowodowaaby nowe niesnaski z armi i spotgowaa ju istniejce napicie. Takie rozwaania taktyczne, rodzce si pod wpywem sytuacji, okazay si jednak nierealne. Ju kilka godzin pniej organy SS z caym rozmachem cigay oficerw wojska biorcych udzia w puczu. Zaledwie Kaltenbrunner skoczy, na tle jasno owietlonej Bendlerstrasse ukaza si potny cie. W penym umundurowaniu, samotnie, cikim krokiem zblia si do nas Fromm. Poegnaem si z Kaltenbrunnerem oraz jego wit i wyszedem z cienia drzew

451

naprzeciw Fromma. Pucz zakoczony", rozpocz, z trudem opanowujc si; wydaem wanie wszystkim rejonowym dowdztwom wojskowym odpowiednie rozkazy. Chwilowo uniemoliwiono mi sprawowanie dowdztwa nad jednostkami wojskowymi stacjonujcymi w kraju. Faktycznie zamknito mnie w pokoju. Mj szef sztabu, moi najblisi wsppracownicy!" Z dostrzegalnym oburzeniem i niepokojem coraz goniej uzasadnia rozstrzelanie swego sztabu. Jako przewodniczcy sdu miaem obowizek niezwocznie przeprowadzi sd dorany nad wszystkimi, ktrzy brali udzia w puczu". Genera Olbricht i mj szef sztabu, pukownik von Stauffenberg, nie yj ju", doda cicho zbolaym gosem. Nastpnie Fromm chcia zatelefonowa do Hitlera. Na prno prosiem go o udanie si najpierw do mojego ministerstwa. Obstawa jednak przy tym, eby zobaczy si z Goebbelsem, chocia podobnie jak i ja dobrze wiedzia, i minister ywi wobec niego niech i nieufno. W mieszkaniu Goebbelsa zosta ju aresztowany komendant miasta Berlina, genera Hase. Fromm w mojej obecnoci skomentowa krtko wydarzenia i prosi Goebbelsa o umoliwienie mu rozmowy telefonicznej z Hitlerem. Zamiast odpowiedzi, Goebbels poprosi Fromma o udanie si do ssiedniego pokoju, nastpnie kaza poczy si z Hitlerem. Uzyskawszy poczenie, zwrci si do mnie, abym pozostawi go samego. Po okoo dwudziestu minutach ukaza si w drzwiach i wezwa wartownika przed pokj, w ktrym przebywa Fromm. Mina ju pnoc, gdy nieosigalny do tej pory Himmler przyby do Goebbelsa. Nie proszony o to, obszernie uzasadni swoj nieobecno sprawdzon w praktyce regu zwalczania powsta: naley stale pozostawa z dala od centrum i tylko z zewntrz kierowa kontrakcjami. Miaa to by waciwa taktyka. Wydawao si, e Goebbels to aprobowa. By w wymienitym nastroju, suchajc szczegowego opisu powrotu Himmlera, oraz rozkoszowa si opisywaniem, jak to praktycznie zupenie sam opanowa sytuacj. Gdyby nie byli tak nieudolni! Mieli wielk szans. Jakie atuty! Co za dziecinada! Gdy pomyl, jak ja bym to zrobi! Dlaczego nie opanowali radiostacji i nie nadawali najwierutniejszych kamstw. Tutaj przed moimi drzwiami postawili wartownika. Ale pozwolili mi spokojnie rozmawia z fuhrerem i wszystko zmobilizowa! Ani razu nawet nie wyczyli mojego telefonu! Majc tyle atutw w rku... Co za nowicjusze!" Ci wojskowi, kontynuowa, za bardzo zdali si na nadrzdne pojcie posuszestwa, zgodnie z ktrym oczywicie kady rozkaz mia by wykonany przez podlegego oficera i szeregowca. Ju to doprowadzio pucz do upadku.

452

Zapomnieli, doda ze zoliw satysfakcj, e w ostatnich latach Niemcy, wychowani przez narodowosocjalistyczne pastwo, nauczyli si myle politycznie: Dzisiaj ju nie mona podporzdkowa ich, jak marionetek, rozkazom kliki generalskiej". Nagle Goebbels przerwa. Jak gdyby skrpowany moj obecnoci, powiedzia: Drogi panie Speer, mam jeszcze z reichsfuhrerem do omwienia na osobnoci kilka spraw. Dobranoc". Nastpnego dnia, 22 lipca, poproszono do kwatery gwnej, w celu zoenia gratulacji, najwaniejszych ministrw. Przy moim zaproszeniu widnia dopisek, e mam zabra ze sob obu czoowych wsppracownikw, Dorscha i Saura; byo to danie niezwyke, tym bardziej e pozostali ministrowie przyszli bez zastpcw. Hitler powita ich ostentacyjnie serdecznie, podczas gdy mnie poda jedynie niedbale rk. Rwnie otoczenie Hitlera zachowywao si wobec mnie z dziwn rezerw. Ilekro wchodziem do jakiego pomieszczenia, rozmowy milky, obecni oddalali si albo odwracali. Schaub, cywilny adiutant Hitlera, powiedzia do mnie dwuznacznie: Teraz wiemy, kto sta za zamachowcami!" Nastpnie zostawi mnie samego. Nic wicej nie mogem si dowiedzie. Saura i Dorscha zaproszono, nawet beze mnie, na nocn herbatk z udziaem najbliszego otoczenia Hitlera. Wszystko to wygldao dziwnie. Bardzo si niepokoiem. Keitel natomiast wyszed w kocu zwycisko z kryzysu, jaki w ostatnich tygodniach zarysowa si w wyniku krcych w otoczeniu Hitlera plotek. Kiedy bezporednio po zamachu podnis si z gruzu i zobaczy stojcego Hitlera bez adnych obrae, wwczas -jak to teraz opowiada - rzuci si na niego z okrzykiem: Mein fuhrer, pan yje, pan yje!", i wbrew wszelkim konwenansom gwatownie go obj. Zrozumiae byo, e po tym wszystkim Hitler nie pozwoli go skrzywdzi, a co wicej, widzia w nim najbardziej odpowiedniego czowieka do wzicia odwetu na uczestnikach puczu. Keitel omal sam nie zgin. Nie bdzie wcale pobaliwy", owiadczy. Nazajutrz Hitler odnosi si do mnie bardziej przyjanie, naladowao go te w tym jego otoczenie. Pod jego przewodnictwem odbya si w herbaciarni rozmowa, w ktrej - oprcz Keitla, Himmlera, Bormanna i Goebbelsa - i ja wziem udzia. Hitler przyswoi sobie moj myl, cho wyranie nie powoywa si na to, ktr wyoyem mu w licie przed czternastoma dniami, i mianowa Goebbelsa penomocnikiem Rzeszy do totalnej mobilizacji wojennej". Wyjcie bez szwanku

453

z zamachu spowodowao, e mielej podejmowa decyzje; w cigu kilku minut zdoalimy osign to, o co z Goebbelsem walczylimy ponad rok. Nastpnie Hitler powrci do wydarze ostatnich dni. Triumfowa, gdy teraz nastpi wielki pozytywny zwrot w wojnie. Czas zdrady jest ju poza nami i teraz nowi, lepsi generaowie przejm dowdztwo. Wszyscy zgadzali si. Celowa w tym zwaszcza Goebbels, ktry o generalicji wyraa si z pogard i lekcewaeniem. Gdy prbowaem oponowa, natychmiast ofukn mnie ostro i nieprzyjanie. Hitler przysuchiwa si w milczeniu 3. Fakt, e genera Fellgiebel, szef wojsk cznoci, rwnie nalea do spiskowcw, spowodowa u Hitlera wybuch, w ktrym satysfakcja, wcieko i triumf mieszay si ze wiadomoci, e jest on usprawiedliwiony: Teraz ju wiem, dlaczego w ostatnich latach moje wielkie plany w Rosji nie powiody si. Wszystko byo zdrad! Gdyby nie zdrajcy, ju dawno bymy zwyciyli. Oto moje usprawiedliwienie przed histori! Teraz naley ostatecznie ustali, czy Fellgiebel mia bezporednie poczenie ze Szwajcari, ktrdy wszystkie moje plany przeciekay do Rosjan. Trzeba go przesuchiwa, posugujc si wszelkimi rodkami... Znowu miaem racj! Kto chcia mi wierzy, kiedy broniem si przed ujednoliceniem dowdztwa Wehrmachtu! Wojsko skupione w jednym rku to niebezpieczestwo! Czy sdzicie jeszcze dzi, panowie, e by to przypadek, kiedy kazaem sformowa tak wiele dywizji SS? Zdawaem sobie spraw, dlaczego to robi wbrew wszelkim sprzeciwom..., dlaczego powoaem generalnego inspektora wojsk pancernych: wszystko czyniem po to, aby jeszcze raz podzieli wojsko". Potem Hitler znw wcieka si na spiskowcw, grozi, e wszystkich wyeliminuje i wytpi". Nastpnie przypomnia sobie nazwiska osb, ktre kiedy sprzeciwiay mu si i ktre zaliczy teraz do grona spiskowcw: Schacht mia by sabotayst uzbrojenia. Niestety, zanadto mu ustpowa. Kaza natychmiast aresztowa Schachta. Rwnie Hess zostanie bezlitonie powieszony, tak samo jak te winie, oficerowie zbrodniarze. On zrobi wtedy pocztek, on da przykad zdrady". Po takich wybuchach Hitler stawa si spokojniejszy; z ulg czowieka, ktry przey wielkie niebezpieczestwo, opowiada o przebiegu spisku, mwi nastpnie o zwrocie, jaki spisek ten spowodowa, o zwycistwie, ktre miao nadej w najbliszej przyszoci. Fiasko puczu wprowadzao go w stan euforii, dodawao pewnoci siebie; rwnie i my zbyt skwapliwie dalimy si teraz zarazi jego optymizmem.

454

Wkrtce po 20 lipca schron, ktry w chwili zamachu znajdowa si jeszcze w budowie i w zwizku z tym Hitler zatrzyma si wtedy moim baraku, zosta ukoczony. Jeeli co jako symbol sytuacji moe by wyraone w formie budowli, to wanie w schron: z zewntrz podobny do staroegipskiego grobowca, by waciwie jednym wielkim klocem betonowym, bez okien, bez bezporedniego dopywu powietrza, budynkiem, ktrego ciany betonowe byy wielokrotnie wiksze od powierzchni uytkowej. W tym grobowcu y on, pracowa i spa. Wydawao si, e te piciometrowej gruboci betonowe ciany oddzielay go rwnie, mwic w przenoni, od wiata zewntrznego i zasklepiay w jego urojeniach. Wykorzystaem swj pobyt, aby w znajdujcej si niedaleko kwaterze zoy poegnaln wizyt Zeitzlerowi, ktry ju wieczorem 20 lipca odszed ze stanowiska szefa Sztabu Generalnego. Saur nie da si odwie od zamiaru towarzyszenia mi. W trakcie naszej rozmowy odmeldowa si adiutant Zeitzlera, podpukownik Gunther Smend, ktry w kilka tygodni pniej zosta stracony. Saur od razu powzi podejrzenie: Czy zauway pan porozumiewawcze spojrzenie, jakim si obaj pozdrawiali?" Zareagowaem opryskliwym nie". Wkrtce potem, gdy zostalimy z Zeitzlerem sami, okazao si, e Smend przyby z Berchtesgaden, gdzie zajmowa si porzdkowaniem akt Sztabu Generalnego. To, e Zeitzler mwi o tym tak beztrosko, utwierdzio mnie w przekonaniu, e nie by on wtajemniczony przez spiskowcw. Czy Saur podzieli si z Hitlerem swymi spostrzeeniami, nigdy si o tym nie dowiedziaem. Po trzydniowym pobycie w kwaterze gwnej 24 lipca odleciaem wczesnym rankiem do Berlina. Zameldowa si obergruppenfuhrer SS Kaltenbrunner, szef gestapo. Nigdy jeszcze nie by u mnie. Przyjem go lec, gdy znowu bolaa mnie noga. Podobnie jak w nocy 20 lipca, rwnie teraz Kaltenbrunner przyglda mi si uwanie i podejrzliwie. Bez adnego wstpu rozpocz: W skarbcu na Bendlerstrasse znalelimy list czonkw rzdu z 20 lipca. Widnieje pan tam jako minister zbroje", Pyta mnie, czy i co wiedziaem o powierzonym mi stanowisku, zachowywa si przy tym, jak zwykle, bez zarzutu i uprzejmie. By moe wierzy mi, widzc moj konsternacj w chwili, gdy komunikowa mi O tym. Szybko zrezygnowa z dalszych wyjanie i zamiast tego wycign z teczki dokument: plan organizacyjny rzdu zamachow-

455

cw 4. Prawdopodobnie opracowa go jeden z oficerw, gdy organizacja wojska potraktowana bya ze szczegln trosk. Wielki Sztab Generalny" obejmowa trzy rodzaje wojsk. Podporzdkowano mu rwnie dowdc wojsk obszaru krajowego, ktry jednoczenie by najwyszym szefem od uzbrojenia; na schemacie organizacyjnym znalazem si take ja, jako jemu podlegy; w odpowiedniej rubryce napisane byo wyranie drukowanymi literami: Zbrojenia - Speer". Jaki sceptyk dopisa owkiem: O ile to moliwe", i postawi znak zapytania. Ta nieznana osoba oraz fakt, e w dniu 20 lipca nie przyjem zaproszenia na Bendlerstrasse, uratoway moj sytuacj. Dziwne byo, e Hitler nigdy nie zagadn mnie w tej sprawie. Oczywicie zastanawiaem si wwczas nad tym, co bym uczyni, gdyby pucz 20 lipca powid si i rzeczywicie zadano by ode mnie dalszego sprawowania urzdu. Zapewne zgodzibym si na to w okresie przejciowym, ale nie bez skrupuw. Biorc pod uwag wszystko, co dzisiaj wiem o osobach i motywach sprzysienia, prawdopodobnie w cigu krtkiego okresu wsppracy z nimi uwolnibym si od przywizania do Hitlera i przyczybym si do nich. Ale moje pozostawanie w rzdzie ju od pierwszych chwil staoby pod znakiem zapytania i byoby wrcz niemoliwe; kada bowiem moralna ocena istoty reimu i mojej osobistej w nim pozycji musiaa prowadzi do przewiadczenia, e w Niemczech po Hitlerze nie mogem zajmowa kierowniczego stanowiska. Tego samego popoudnia zorganizowalimy w sali posiedze, podobnie jak wszystkie ministerstwa, manifestacj wiernoci z udziaem kierownictwa resortu. Caa impreza nie trwaa duej ni dwadziecia minut. Wygosiem wwczas najsabsze i bardzo niezdecydowane przemwienie. Mimo i zazwyczaj staraem si nie uywa utartych sloganw, tym razem z przesad ukazaem wielko Hitlera i nasz wiar w niego oraz po raz pierwszy zakoczyem swe wystpienie okrzykiem: Sieg heil!" Dotychczas uwaaem za zbdne uywanie tego rodzaju zwrotw, nie leao to w mojej naturze ani nie licowao z moj godnoci. Teraz czuem si niepewnie, czuem si skompromitowany i mimo wszystko zapltany w trudne do przeniknicia procesy. Nawiasem mwic, moje obawy nie byy bezpodstawne. Kryy plotki, e mnie aresztowano, to znowu o dokonanej ju egzekucji -znak, e kuluarowa opinia cigle jeszcze traktowaa moj pozycj jako zagroon.

456

Wszystkie te wtpliwoci zostay rozwiane z chwil, gdy Bormann poleci mi znw wygosi przemwienie na temat zbroje na naradzie gauleiterw w Poznaniu w dniu 3 sierpnia. Zebranie to przebiegao jeszcze pod wraeniem wydarze 20 lipca; i chocia zaproszenie oficjalnie rehabilitowao mnie, to jednak od samego pocztku spotkaem si z wyran rezerw. Czuem si odosobniony wrd licznie zebranych gauleiterw. Najtrafniej scharakteryzowaa nastrj uwaga, jak tego popoudnia wypowiedzia Goebbels do otaczajcych go gauleiterw i reichsleiterw partii: Teraz wreszcie wiemy, po czyjej stronie stoi Speer". Wanie w lipcu 1944 roku nasze zbrojenia osigny punkt szczytowy. Nie chcc znw drani przywdcw partii i pogarsza swojej sytuacji, byem tym razem ostrony w formuowaniu oglnych uwag i zamiast tego zasypaem ich lawin liczb o osigniciach naszej dotychczasowej pracy i o nowych zadaniach, jakie powierzy nam Hitler. Te dodatkowe dania wzrostu produkcji zbrojeniowej musiay uzmysowi przywdcom partii, e wanie ja i mj aparat bylimy w tych miesicach nie do zastpienia. Udao mi si wywoa poruszenie, gdy na wielu przykadach udowadniaem, jak wielkie zapasy sprztu pozostaj w wojsku nie wykorzystane. Goebbels krzycza gono: Sabota! Sabota!", pokazujc, jak bardzo kierownictwo od 20 lipca dopatrywao si we wszystkim zdrady, sprzysienia i zoliwoci. Gauleiterzy byli jednak pod wraeniem mojej relacji o naszych osigniciach. Uczestnicy zebrania udali si z Poznania do kwatery gwnej, gdzie nastpnego dnia w sali kinowej przemawia do nich Hitler. Wprawdzie pod wzgldem rangi nie naleaem do tego krgu osobistoci 5 , otrzymaem jednak od Hitlera wyrane polecenie, abym wzi udzia w zebraniu. Usiadem w ostatnim rzdzie. Hitler mwi o nastpstwach 20 lipca, znw tumaczy swe dotychczasowe niepowodzenia zdrad oficerw wojska i by peen nadziei na przyszo: teraz uzyska pewno siebie jak nigdy przedtem w swoim yciu". Dotychczas sabotowano wszystkie jego wysiki, ale teraz klika przestpcw zostaa wykryta i usunita, w kocu pucz ten stanie si by moe bogosawiestwem dla naszej przyszoci. Tak wic Hitler powtrzy prawie dosownie to, co bezporednio po puczu wyjania ju swemu najbliszemu otoczeniu. Ju wydawao si, e i ja wbrew wszelkiej logice ulegam jego sugestywnemu oddziaywaniu, gdy Pado zdanie, ktre podziaao na mnie jak uderzenie obuchem i pooy-o kres oszukiwaniu samego siebie: Jeeli teraz nard niemiecki ulegnie

457

w tej walce, bdzie to oznacza, e by za saby. Wtedy okae si, e nie zda egzaminu wobec historii, e przeznaczony by nie do czego innego, jak tylko do zagady". Odstpujc od zwyczaju nieeksponowania swych wsppracownikw, w przemwieniu tym Hitler zwrci uwag na moj prac i zasugi. Prawdopodobnie wiedzia albo przeczuwa, e wobec nieprzyjaznego nastawienia gauleiterw niezbdne stao si zrehabilitowanie mnie, abym mg w przyszoci skuteczniej kontynuowa prac. Demonstrowa on spoecznoci partyjnej, e jego stosunek do mnie po 20 lipca nie uleg ochodzeniu. Wykorzystaem swoj znw umocnion pozycj do udzielenia pomocy znajomym i wsppracownikom, ktrych ogarna fala przeladowa po 20 lipca. Saur natomiast zadenuncjowa dwch oficerw zarzdu uzbrojenia wojsk ldowych, generaa Schneidera i pukownika Fichtnera, ktrych Hitler kaza natychmiast aresztowa. Saur jedynie przytoczy rzekom wypowied Schneidera, jakoby Hitler nie by zdolny do oceny problemw technicznych; do aresztowania Fichtnera wystarczyo to, e mia on nie do energicznie popiera postulowane przez Hitlera ju na pocztku wojny nowe typy czogw, co obecnie poczytano mu za wiadomy sabota. O niezdecydowaniu Hitlera wiadczy jednake fakt, e zaraz po mojej interwencji wyrazi zgod na uwolnienie obu oficerw, aczkolwiek pod warunkiem, e nigdy nie zatrudni si ich w zarzdzie uzbrojenia wojsk ldowych 6. Przykadem niepokoju, jaki ogarn Hitlera wskutek braku zaufania do korpusu oficerskiego, byo wydarzenie w kwaterze gwnej, ktrego byem wiadkiem w dniu 18 sierpnia. Feldmarszaek Kluge, naczelny dowdca frontu zachodniego, znajdujcy si od trzech dni w drodze do 7 armii, przez wiele godzin by nieuchwytny. Otrzymawszy meldunek, e feldmarszaek razem ze swym adiutantem, wyposaonym w radiostacj, zblia si do linii frontu, Hitler zacz przejawia coraz wiksze podejrzenie, a wkrtce nie wtpi ju zupenie w to, e Kluge wraz ze swym adiutantem uda si do z gry okrelonej miejscowoci, gdzie miay si odby rokowania z aliantami na temat kapitulacji armii niemieckich walczcych na Zachodzie. A gdy rokowania nie doszy do skutku, nastpi atak lotniczy, ktry przerwa podr feldmarszaka i pokrzyowa jego zdradzieckie zamiary. Kiedy przybyem do kwatery gwnej, okazao si, e Hitler zdj ju Klugego ze stanowiska i wezwa go do powrotu. W kocu na wiadomo o mierci feldmarszaka na atak serca w czasie podry Hitler, kierujc si swoim szstym zmysem, poleci gestapo przeprowadzi sekcj zwok. Dowiedziawszy si, e

458

mier nastpia po zayciu trucizny, triumfowa: teraz by cakowicie przekonany o zdradzieckich machinacjach Klugego, mimo i w pozos tawionym licie feldmarszaek zapewnia go o swej wiernoci. W czasie tego pobytu w kwaterze gwnej znalazem na stole w schronie Hitlera raporty z przesucha prowadzonych przez Kaltenbrunnera. Jeden z zaprzyjanionych ze mn adiutantw Hitlera da mi je na dwie noce do przeczytania; nadal bowiem czuem si niepewny. Wiele z tego, co przed 20 lipca mogo by rozumiane jako uzasadniona krytyka, teraz brzmiaoby obciajco. Jednak aden z aresztowanych nic o mnie nie mwi. Uczestnicy puczu przejli jedynie moje powiedzenie: potakujcy osio", ktrym okrelaem ludzi z otoczenia Hitlera, mwicych zawsze tak". Na tym samym stole lea rwnie w owym dniu stos fotografii. W zamyleniu wziem je do rki, ale natychmiast odoyem. Na wierzchu zauwayem powieszonego czowieka w ubraniu wiziennym, przepasanego szerokim, kolorowym kawakiem materiau. Stojcy obok mnie oficer SS z otoczenia Hitlera wyjani: To Witzleben. Czy chciaby pan zobaczy rwnie pozostaych? Wszystkie te zdjcia pochodz z egzekucji". Wieczorem wywietlano w kinie film pokazujcy stracenie spiskowcw. Nie mogem i nie chciaem tego oglda. Aby jednak nie wzbudzi podejrzenia, zasaniaem si przecieniem prac; widziaem wielu, najczciej niszych stopniem, esesowcw i cywilw udajcych si na t projekcj, lecz ani jednego oficera Wehrmachtu.
W memoriale z 20 lipca 1944 r. patrzyem na kierowanie Wehrmachtem zarwno z perspektywy wasnych dowiadcze w pracy przemysu, jak i pewnych wiadomoci, jakie zdobyem w rozmowach z oficerami Sztabu Generalnego, jak Olbricht, Stieff, Wagner itp. Oczekiwania nie mog si sprawdzi, twierdziem tam, poniewa na 10,5 mln powoanych przypada tylko 2,3 mln biorcych udzia w dziaaniach bojowych. Niemiecka sztuka organizacji dokonuje podziau na moliwie wiele samodzielnych czonw, w ktrych kady osiga z kolei moliwie pen autarki we wszystkich dziedzinach. Memoria stwierdza dalej: Tak wic dla Wehrmachtu, a nawet jego trzech rodzajw wojsk, dla SS, dla OT i dla Reichsarbeitsdienstu zorganizowalimy wszystkie podlege suby niezalenie od siebie. Zaopatrzenie w odzie i ywno, czno, suba sanitarna, stae zaopatrywanie materiaowe, transport - wszystko to zorganizowane jest odzielnie, istniej oddzielne magazyny, otrzymujce uzupenienia niezalenie od siebie". Rezultatem s nadmierne wydatki na utrzymanie personelu i zuywanie nadmiernej iloci materiaw. Naley przyj, e Hitler poinformowa Goebbelsa, ktry przeprowadza akcje odwetowe w Berlinie, o kierunku podejrze. W tym momencie nadszed ju rozkaz aresztowania Stauffenberga na Bendlerstrasse. Podejrzenie musiao
2 1

459

jednoczenie pa na Fromma; ju o godz. 18.00 Hitler pozbawi go stanowiska i przekaza je Himmlerowi. Fakt, e Goebbels nie wtajemniczy mnie w to, moe wskazywa, i nie ufa mi cakowicie. 3 23 lipca 1944 r. Ley zamieci w Angriff" artyku wstpny, ktry zapowiada ten zwrot reimu przeciw arystokracji wojskowej: Zdegenerowana do szpiku koci, bkitnokrwista a do idiotyzmu, przekupna a do ohydy i tchrzostwa jak wszystkie pode kreatury - taka jest szlachecka klika, ktr yd wysya przeciw narodowemu socjalizmowi... Trzeba wypleni to robactwo, wyniszczy doszcztnie... Nie wystarczy uj samych sprawcw... Trzeba wypleni cay ten gatunek". 4 Ten plan organizacyjny odpowiada na przykad znalezionemu na Bendlerstrasse projektowi rozporzdzenia, ktre mia podpisa namiestnik Rzeszy Beck, o tymczasowym podziale najwyszych wadz wojennych". Poza tym bya jeszcze lista ministrw, przewidujca podporzdkowanie Ministerstwa Zbroje Goerdelerowi, ktry mia by kanclerzem Rzeszy. Rwnie moje nazwisko zostao umieszczone na licie ministrw, a potem opatrzone znakiem zapytania i uwag, e naley ze mn rozmawia dopiero po dokonaniu przewrotu. (Z ksiki Der 20. Juli, Bonn 1961). 5 Jako hauptamtsleiter" partii byem niszy rang od reichsleiterw, dopuszczanych na takie narady partyjne. 6 Opowiedziaem si, zgodnie z wyliczeniem w ksice G. Janssena Das Ministerium Speer, za uwolnieniem generaa Speidla, wydawcy Suhrkampa, ony generaa Seydlitza i jego szwagra, dr. Eberharda Bartna, nastpnie hrabiego Schwerina, generaa pukownika Zeitzlera, generaa Henriciego i przemysowcw, ktrych obciy Goerdeler: Voglera, Buchera, Meyera (MAN), Stinnesa, Haniela, Reutera, Meinena i Reuscha.

460

Rozdzia 27

NAPR Z ZACHODU

Nakaniajc Hitlera w pierwszych dniach lipca, by sprawy totalnej mobilizacji wojennej kraju powierzy Goebbelsowi zamiast nieudolnemu komitetowi trzech, nie mogem przewidzie, e istniejcy wwczas midzy nami ukad si po kilku tygodniach zmieni si znacznie na moj niekorzy, gdy jako kandydat spiskowcw utraciem autorytet. Ponadto przywdcy partyjni coraz czciej reprezentowali pogld, e dotychczasowe niepowodzenia naley przypisa przede wszystkim niedostatecznej ingerencji partii. Partia najchtniej sama wyznaczyaby generaw. Gauleiterzy otwarcie ubolewali, e SA ulego w 1934 roku Wehrmachtowi; w dawnych deniach Rohma do stworzenia armii ludowej dostrzegali oni teraz nie wykorzystan okazj - dysponowaliby w odpowiednim czasie wychowanym w duchu narodowosocjalistycz-nym korpusem oficerskim, ktrego brak, ich zdaniem, przyczyni si do klsk ostatnich lat. Partia dochodzia do wniosku, e przynajmniej w cywilnym sektorze musi postpowa rozwanie, stanowczo i energicznie wydawa polecenia zarwno najwyszym organom pastwowym, jak i nam wszystkim. Ju po upywie tygodnia od poznaskiego posiedzenia gauleiterow kierownik gwnej komisji uzbrojenia, Tix, owiadczy mi, e gauleiterzy, dowdcy SA lub inne organy partyjne bez uzgodnienia" prbuj ingerowa w zakadach. Trzy tygodnie pniej wczenie si parti doprowadzio do powstania podwjnego orodka dyspozycyjnego . Instytucje zbrojeniowe ulegay niekiedy naciskowi gauleiterw. Ich samowolne ingerencje spowodoway rozgardiasz, ktry woa o Pomst do nieba". Ambicj i aktywno gauleiterw wspiera teraz Goebbels, ktry poczu si nagle nie tyle ministrem Rzeszy, ile przywdc partii;

461

popierany przez Bormanna i Keitla przygotowywa szeroki program. Naleao oczekiwa duych samowolnych ingerencji w produkcj zbrojeniow. 30 sierpnia 1944 roku powiadomiem szefw departamentw, e zamierzam uczyni gauleiterw odpowiedzialnymi za produkcj zbrojeniow. Chciaem skapitulowa. Kierowaem si rwnie tym, e byem bezbronny; nie miaem adnej moliwoci, podobnie jak ju od dawna wikszo ministrw, referowania Hitlerowi takich spraw, zwaszcza gdy odnosiy si do partii. Jeeli rozmowa stawaa si uciliwa, wykrca si. Rozsdniej byo przedkada mu skargi na pimie. Dotyczyy one mnocych si ingerencji partii. 20 wrzenia napisaem do Hitlera obszerny list, w ktrym bez osonek donosiem o zarzutach partii, jej deniu do odsunicia mnie ewentualnie sparaliowania mojej dziaalnoci, o jej podejrzeniach i taktyce szykanowania. Pisaem, e 20 lipca da now poywk do siania nieufnoci wobec szerokiego zespou moich wsppracownikw z przemysu". Funkcjonariusze partyjni s nadal przekonani, i moje najblisze otoczenie jest jakoby reakcyjne, mylce wycznie kategoriami ekonomicznymi i obcymi partii". Goebbels i Bormann wyranie daj mi do zrozumienia, e wprowadzon przeze mnie zasad odpowiedzialnoci przemysu za siebie oraz moje ministerstwo naley okreli jako ognisko reakcyjnych kierownikw gospodarczych albo nawet jako wrogw partii". Nie czubym si dostatecznie pewny, gdyby przy pomocy partyjno-politycznych kryteriw miaa by oceniana powierzona mi i moim wsppracownikom fachowa dziaalno, ktra moga by pomylnie kontynuowana jedynie bez stawiania przeszkd". Pisaem dalej w licie, e wyra zgod na wczenie si partii do dziaalnoci zbrojeniowej tylko wtedy, gdy spenione zostan dwa warunki: naley mi bezporednio podporzdkowa w zagadnieniach zbrojeniowych zarwno gauleiterw, jak te penomocnikw gospodarczych Bormanna w okrgach (okrgowych doradcw gospodarczych). Musi istnie jasno w dziedzinie wydawania dyspozycji i w zakresie kompetencji" 1. Ponadto domagaem si od Hitlera, aby zaj stanowisko wobec moich zasad kierowania przemysem: Niezbdna jest jednoznaczna decyzja, czy w przyszoci w przemyle obowizywa ma dotychczasowa, oparta na zaufaniu do kierownikw zakadw, zasada odpowiedzialnoci przemysu za siebie, czy te inna. Moim zdaniem musi by zachowana, tak dalece, jak tylko to moliwe, odpowiedzialno kierownikw za swe przedsibiorstwa". List koczyem stwierdzeniem, e nie mona zmienia sprawdzonego w praktyce systemu

462

i uwaam za niezbdne podjcie decyzji, ktra dokadnie okrelaaby, w jakim kierunku w przyszoci winny zmierza zasady kierowania gospodark". 21 wrzenia przekazaem Hitlerowi w kwaterze gwnej moje pismo, ktre przyj do wiadomoci bez sowa. Nie udzielajc adnej odpowiedzi, nacisn guzik dzwonka, poda je adiutantowi i poleci dorczy Bormannowi. Jednoczenie zobowiza swojego sekretarza, by wsplnie z przebywajcym w kwaterze gwnej Goebbelsem podjli decyzje w sprawach, ktrych dotyczyo pismo. W ten sposb ostatecznie przegraem. Hitler by zapewne zbyt zmczony, aby wdawa si w te niejasne dla niego spory. W kilka godzin pniej do swej kancelarii, oddalonej par krokw od schronu Hitlera, poprosi mnie Bormann. Mia na sobie tylko koszul z krtkimi rkawami, na niej szelki przylegajce do otyego tuowia, Goebbels natomiast by starannie ubrany. Powoujc si na zarzdzenie Hitlera z 25 lipca, minister owiadczy wprost, e w sposb nieograniczony bdzie korzysta z przysugujcych mu penomocnictw w zakresie wydawania mi polece. Bormann zgadza si: miaem si podporzdkowa Goebbelsowi. A poza tym zabrania mi podejmowa jakkolwiek prb bezporedniego oddziaywania na Hitlera. Coraz bardziej nieprzyjemn wymian zda prowadzi w sposb prostacki, Goebbels za z gron min przysuchiwa si i wtrca cyniczne uwagi. A wic ta tak czsto wysuwana przeze mnie inicjatywa staa si rzeczywistoci, chocia niespodziewanie w postaci duetu Goebbels - Bormann. Po dwch dniach Hitler, ktry w dalszym cigu nie dawa odpowiedzi na moje pisemne propozycje, okaza mi znw dowd sympatii i podpisa mj apel do dyrektorw fabryk, zawierajcy faktycznie to, czego domagaem si w licie. W normalnych warunkach rwnaoby si to zwycistwu nad Bormannem i Goebbelsem. Ale wwczas autorytet Hitlera w partii nie liczy si ju tak bardzo. Jego najblisi paladynowie przechodzili po prostu nad tym do porzdku i nie Pozwalali sobie przeszkadza w dalszych samowolnych ingerencjach gospodarczych: byy to pierwsze widoczne oznaki rozkadu, ogarniajcego rwnie aparat partyjny i oddziaujcego na lojalno jego czoowych osobistoci. Symptomy te potgowa jeszcze w nastpnych ygodniach niewygasy dotychczas i coraz gwatowniej rozwijajcy si konflikt2 Rzecz jasna, Hitler te ponosi osobist win za utrat swego

463

autorytetu. Okazywa bezradno w sytuacjach, kiedy Goebbels domaga si wikszej liczby onierzy, a ja wzrostu produkcji zbrojeniowej, zgadza si raz z jednym, raz z drugim, podpisywa przedkadane mu sprzeczne ze sob rozkazy, a wreszcie bomby i nacierajce armie nieprzyjaciela uczyniy nieistotnymi nasze ktnie, jak rwnie i problem autorytetu Hitlera. Drczony cigymi rozgrywkami politycznymi oraz zadawanymi przez wroga klskami czuem odprenie, gdy tylko mogem oddali si od Berlina. Wkrtce zaczem odbywa coraz dusze wyjazdy na front. Nie mogem co prawda nic pomc w dziedzinie technicz-nozbrojeniowej, gdy dowiadczenia, ktre tam zdobywaem, nie daway si ju wprowadzi w ycie. Miaem jednak nadziej, e bd mg wywiera wpyw na poszczeglne decyzje kwatery gwnej dziki poczynionym obserwacjom oraz informacjom uzyskanym od dowdcw. Patrzc wstecz na to wszystko, stwierdzam jednak, e moje ustne, jak i pisemne meldunki nie miay wikszego znaczenia. Na przykad liczni generaowie, z ktrymi rozmawiaem, zwracali si do mnie o uzupenienie swoich frontowych jednostek oraz wyposaenie ich w bro i czogi z naszej cigle jeszcze duej produkcji zbrojeniowej. Hitler natomiast i Himmler, jego nowy dowdca wojsk zapasowych, reprezentowali wbrew wszystkim argumentom pogld, e spychane przez wroga oddziay nie posiadaj ju moralnej siy oporu i dlatego bardziej celowe jest formowanie w popiechu nowych jednostek, tak zwanych dywizji grenadierw ludowych. I bez tego zreszt kazano rozbitym dywizjom, jak to znamiennie okrelali, cakowicie si wykrwawia". Z nastpstwami tej praktyki miaem okazj zapozna si w kocu wrzenia 1944 roku, podczas wizyty w oddziale szkolnej dywizji pancernej w okolicach Bitburga. Majcy wieloletnie dowiadczenie wojenne dowdca tego oddziau pokazywa mi pole walki, na ktrym rozegraa si przed kilkoma dniami tragedia nowo sformowanej, niedowiadczonej brygady pancernej. Niedostatecznie wyszkolona jednostka stracia ju na skutek wypadkw w czasie przemarszu dziesi z trzydziestu dwch nowych Panter". Przybye do miejsca przeznaczenia pozostae dwadziecia dwa czogi, objania mi dowdca, zostay bez waciwego rozpoznania tak nieszczliwie wyprowadzone na otwarte pole, e pitnacie z nich zniszczya, jak na placu wicze,

464

amerykaska jednostka przeciwpancerna. Bya to pierwsza bitwa nowo sformowanego oddziau. Czego mgby dokona mj dowiadczony oddzia posiadajc takie czogi!" powiedzia rozgoryczony kapitan. Hitler skwitowa przedstawiony przeze mnie opis owego wydarzenia ironiczn uwag: przykad ten pokazuje, e formowanie nowych jednostek przynosi czsto gorsze rezultaty ni uzupenianie starych'13. Nie zmieni jednak swego zdania. Podczas omawiania sytuacji twierdzi on opierajc si na swych dowiadczeniach piechura, e oddziay przejawiaj trosk o bro tylko wtedy, gdy zaopatrzenie jest nadzwyczaj ograniczone. Dalsze wyjazdy unaoczniy mi, w jaki sposb prbowano na froncie zachodnim osiga porozumienie z przeciwnikiem w poszczeglnych sprawach. W pobliu Arnhem spotkaem zdenerwowanego generaa SS, Bittricha, ktrego II korpus pancerny rozbi poprzedniego dnia brytyjsk dywizj powietrznodesantow. W trakcie walk genera zawar z Anglikami porozumienie, na mocy ktrego pozwolono nieprzyjacielowi zorganizowa szpital polowy na tyach niemieckich linii. Funkcjonariusze partyjni zamordowali angielskich i amerykaskich pilotw; Bittrich ubolewa, e jego wysiki zostay zniweczone. Te ostre ataki przeciwko partii byy tym bardziej charakterystyczne, e wychodziy od generaa SS. Rwnie byy adiutant wojsk ldowych Hitlera, pukownik Engel, ktry dowodzi teraz 12 dywizj piechoty w okolicach Duren, zawar z przeciwnikiem na wasn rk porozumienie o ewakuacji rannych podczas przerw w walce. Informowanie kwatery gwnej o tego rodzaju porozumieniach byo niewskazane, poniewa Hitler traktowa je jako oznak zmikczenia". Rzeczywicie czsto syszelimy, jak z szyderstwem wyraa si o rzekomej rycerskoci pruskich tradycji oficerskich; wychwala natomiast zacito i bezwzgldno walk, jakie prowadzono na wschodzie, oraz ducha oporu prostego onierza, gdy w takich warunkach nie mogy rodzi si ludzkie uczucia. Przypominam sobie jedyny przypadek, kiedy Hitler milczco, aczkolwiek niechtnie, wyrazi zgod na porozumienie z przeciwnikiem. Pn jesieni 1944 roku flota brytyjska cakowicie odcia niemieckie jednostki na wyspach greckich. Mimo absolutnego panowania Brytyjczykw na morzu, naszym pododdziaom udao si bez przeszkd przetransportowa si na ld, pync nierzadko nawet w zasigu wzroku obok okrtw brytyjskich. W formie rekompensaty strona niemiecka Przyrzeka tak dugo przy pomocy tych oddziaw broni Salonik przed

465

naporem Rosjan, a bd mogy je zaj wojska brytyjskie. Gdy te zaproponowan przez Jodla akcj zakoczono, Hitler owiadczy: By to jedyny wyjtek, e poszlimy na co takiego". We wrzeniu 1944 roku frontowi generaowie, przemysowcy i gauleiterzy zachodnich rejonw spodziewali si, e armie amerykaskie i brytyjskie, wykorzystujc sw przewag oraz wykrwawienie i sabe uzbrojenie naszych jednostek, przetocz si w jednej niepowstrzymanej ofensywie 4. Nikt nie liczy na to, aby mona byo je zatrzyma, nikt te, kto zachowa poczucie realizmu, nie wierzy w cud nad Marn" na nasz korzy. Do obowizkw mojego ministerstwa naleao midzy innymi przygotowanie zniszczenia rnych urzdze przemysowych take na terenach okupowanych. Ju w trakcie odwrotu w Zwizku Radzieckim Hitler wyda rozkaz stosowania praktyki spalonej ziemi", co powinno uniemoliwi przeciwnikowi wykorzystywanie poniekd caego zdobytego terenu. Nie omieszka te wyda podobnych wytycznych dla okupowanych rejonw zachodnich, zaledwie armie inwazyjne rozpoczy natarcie ze swego przyczka mostowego w Normandii. U podoa tej polityki zniszczenia znajdoway si pocztkowo racjonalne motywy operacyjne. Chodzio o utrudnienie przeciwnikowi opanowania terenu, zaopatrywania si w oswobodzonym kraju, korzystania z technicznych sub remontowych, jak rwnie z prdu i gazu, albo te w dalszej perspektywie - o zapobieenie odbudowie przemysu zbrojeniowego. Dopki jeszcze koniec wojny by odlegy, wymogi te wydaway mi si uzasadnione, straciy jednak swj sens w momencie, kiedy ju nieuchronnie zbliaa si ostateczna klska. W obliczu beznadziejnej sytuacji jedynie suszne byo, moim zdaniem, zakoczy wojn z moliwie niewielkimi zniszczeniami, utrudniajcymi pniej odbudow; nie ulegem bowiem psychozie totalnej zagady, jaka zaczynaa wzmaga si teraz w otoczeniu Hitlera. Za pomoc wyjtkowo prostego triku udao mi si przechytrzy coraz bardziej bezwzgldnie i uparcie sterujcego ku katastrofie Hitlera, posugujc si jego wasn argumentacj. Poniewa nawet w beznadziejnych sytuacjach nalega on na ryche odzyskanie utraconych terenw, nawizaem do tego i uzasadniem, e przemys odbitych rejonw potrzebny mi bdzie do naszej produkcji zbrojeniowej. Ju na pocztku inwazji, 20 lipca, gdy Amerykanie przerwali niemiecki front obronny i otoczyli Cherbourg, argument ten wpyn na

466

decyzj Hitlera, e mimo obecnych trudnoci transportowych na froncie, zadania tamtejszego przemysu nie mog by w adnym wypadku stawiane pod znakiem zapytania". Umoliwio to jednoczenie dowdcy wojsk obejcie uprzednio wydanego rozkazu, polecajcego w przypadku udanej inwazji przenie do Niemiec milion Francuzw zatrudnionych w wydzielonych zakadach zbrojeniowych 5. Teraz Hitler znw mwi o koniecznoci dokonania oglnych zniszcze w przemyle francuskim. Jednak 19 sierpnia, kiedy alianckie oddziay znajdoway si jeszcze na terenach lecych na pnocny zachd od Parya, udao mi si uzyska jego zgod, aby nie niszczy majcych dosta si w rce nieprzyjaciela urzdze przemysowych i energetycznych, lecz tylko je unieruchomi 6. Wczeniej nie mona byo uzyska oglnej decyzji Hitlera w tej sprawie, za kadym razem musiaem operowa argumentami, z czasem coraz bardziej niedorzecznymi, e odwroty naley traktowa jedynie jako przejciowe. Gdy w kocu sierpnia nieprzyjacielskie jednostki zbliay si do kopal rudy w Longwy i Brie, powstaa szczeglna sytuacja: teren Lotaryngii zosta w 1940 roku praktycznie wcielony do Rzeszy, co spowodowao, e po raz pierwszy miaem do czynienia ze spraw podleg kompetencji gauleitera. Wiedzc doskonale, i nie zdoam przekona go o koniecznoci oddania nieprzyjacielowi nie zniszczonego terenu, zwrciem si bezporednio do Hitlera, ktry zezwoli mi na pozostawienie w nienaruszonym stanie kopal rudy elaza i przemysu, a take poleci powiadomi o tym zainteresowanych gauleiterw 7. W poowie wrzenia 1944 roku Rochling zakomunikowa mi w Saarbrucken, e pozostawilimy czynne francuskie kopalnie rudy, ale elektrownia zasilajca pompy znalaza si przypadkowo po naszej stronie frontu. Pyta mnie wic, czy moe zaopatrywa w prd, za pomoc nie uszkodzonej jeszcze linii wysokiego napicia, pompy kopal. Zgadzaem si z tym, podobnie jak i z propozycj jednego z dowdcw oddziau, aby dostarcza prd lazaretom i szpitalom w zajtym Liege, kiedy linia frontu odcia miasto od elektrowni. W kilka tygodni pniej, od poowy wrzenia, musiaem rozstrzyga, co ma si sta z niemieckim przemysem. Kierownicy zakadw oczywicie nie zgadzali si w adnym wypadku na zniszczenie swych fabryk; ten punkt widzenia niespodziewanie podzielali take niektrzy gauleiterzy z zagroonych rejonw. Rozpocz si dziwny okres. W toku dwuznacznych rozmw, penych domysw i aluzji, jeden stara si wybada pogldy drugiego, wynikay komplikacje, kada szczera wypowied moga sta si obciajcym argumentem.

467

Chcc uprzedzi przekazanie Hitlerowi informacji, e nie dokonano zniszcze na niemieckich terenach przyfrontowych, zakomunikowaem mu w sprawozdaniu z podry, ktr odbyem w dniach od 10 do 14 wrzenia, e bezporednio za frontem mona jeszcze stosunkowo dobrze rozwija produkcj. Usiowaem w wiarygodny sposb przedstawi Hitlerowi moje propozycje. Jeli na przykad w pooonym blisko frontu Akwizgranie znajduje si fabryka produkujca miesicznie cztery miliony pociskw karabinowych, wskazane jest, aby a do ostatniego momentu, rwnie w warunkach ostrzau artyleryjskiego, wytwarzaa nadal te pociski dla biecych potrzeb jednostek. Nie jest celowe wygaszanie piecw koksowniczych w Akwizgranie, gdy te, dysponujc zapasami wgla, mog w dalszym cigu, tak jak dotychczas, zapewnia zaopatrzenie w gaz Kolonii, a jednoczenie dostarcza codziennie jednostkom kilka ton benzolu. Niesuszne jest unieruchamianie zakadw energetycznych w bezporednim ssiedztwie frontu, gdy od zaopatrzenia w prd zalene s wszystkie pooone w duym promieniu urzdy pocztowe, a tym samym rwnie telefoniczne poczenia jednostek wojskowych. Opierajc si na wczeniejszych decyzjach Hitlera, kazaem rwnoczenie wysa gauleiterom dalekopis, w ktrym zabraniaem niszczenia urzdze przemysowych 8. Nieoczekiwanie okazao si, e znw wszystko stoi pod znakiem zapytania. Po powrocie z tej podry do Berlina przyj mnie szef centralnego urzdu, Liebel, w naszym domu gocinnym dla inynierw w Wannsee, i poinformowa, e w midzyczasie wszystkim ministerstwom przekazano wane rozkazy Hitlera. Zgodnie z nimi bezwzgldnie ma by realizowana na niemieckim terytorium zasada spalonej ziemi". Chcc unikn wiadkw rozmowy, ulokowalimy si na trawniku w ogrodzie willi w Wannsee; by letni soneczny dzie, przed nami wolno przepyway aglwki. Liebel omawia decyzj Hitlera: adnemu Niemcowi nie powinno si zezwoli zamieszkiwa na zajtych przez nieprzyjaciela terenach. Kto mimo to pozostanie, wegetowa musi w pustyni cywilizacyjnej. Naley cakowicie zniszczy nie tylko urzdzenia przemysowe, gazownie, wodocigi, elektrownie i centrale telefoniczne, lecz rwnie wszystko, co ponadto niezbdne jest do utrzymania ycia; ewidencj kartek ywnociowych, akta stanu cywilnego i karty meldunkowe, zestawienia kont bankowych; nastpnie powinno si zniszczy zapasy rodkw ywnociowych, spali gospodarstwa chopskie, a bydo zabi. Miano nie oszczdza nawet dzie sztuki, ktre

468

ocalay po nalotach lotniczych; do zniszczenia przeznaczono rwnie budowle zabytkowe: zamki, paace i kocioy, teatry i opery. Kilka dni wczeniej, 7 wrzenia 1944 roku, ukaza si z polecenia Hitlera w Volkischer Beobachter" artyku wstpny, w ktrym t eksplozj wandalizmu ujto w sowach: aden niemiecki kos nie powinien ywi nieprzyjaciela, adne niemieckie usta nie mog przekazywa mu informacji, a adna niemiecka do - udziela pomocy. Powinien zasta zniszczon kad ciek, a kad ulic zagrodzon - nie spotka on na swej drodze nic innego jak tylko mier, zniszczenie i nienawi" 9. W sprawozdaniu z podry na prno usiowaem wywoa wspczucie Hitlera: W okolicy Akwizgranu widzi si wzbudzajce lito pocigi ewakuowanych, ktrzy podobnie jak we Francji w 1940 roku udaj si na wdrwk z maymi dziemi i starcami. Jeeli ewakuacja przyjmie wiksze rozmiary, zjawiska te niewtpliwie wzmog si jeszcze, co zmusza do przezornoci w wydawaniu rozkazw ewakuacyjnych". Domagaem si, aby Hitler pojecha na zachd i naocznie przekona si o faktycznym stanie rzeczy... Nard oczekuje tego". Jednake Hitler nie uda si tam. Przeciwnie, ledwo dowiedzia si, e kreisleiter Akwizgranu, Schmeer, nie zastosowa wszystkich rodkw przymusu do przeprowadzenia ewakuacji, pozbawi go stanowiska, wykluczy z partii i posa jako szeregowego onierza na front. Nie byo sensu przekonywa Hitlera, aby odwoa decyzj. Do samodzielnego za dziaania nie wystarcza mj autorytet. Kierowany niepokojem i trosk, podyktowaem bez przygotowania dalekopis, ktrego tre, po zatwierdzeniu przez Hitlera, Bormann mia przekaza gauleiterom z terenw zachodnich. Chciaem, aby Hitler sam siebie zdementowa: nie nawizywaem do radykalnych zarzdze ostatnich dni, zamierzaem raczej, opierajc si na dotychczasowych pojedynczych decyzjach, wyda generalne wytyczne. Swj tekst znw sformuowaem w taki sposb, aby psychologicznie oddziaywa na t rzeczywist czy urojon wiar Hitlera w zwycistwo: jeeli nie zrezygnuje z rozkazu w sprawie zniszcze, to bdzie musia przyzna, e wojn ju przegra; tym samym straciby wwczas podstawowy argument o koniecznoci totalnego oporu. Zaczem lapidarnie: Fuhrer stwierdzi, e w krtkim okresie moe nastpi ponowne odzyskanie utraconych obecnie rejonw. Poniewa tereny zachodnie, wraz z ich produkcj zbrojeniow i wojenn, posiadaj wane znaczenie dla dalszego prowadzenia wojny, wszystkie przedsiwzicia podejmowane w toku ich opuszczania musz zakada szybkie ponowne uruchomienie przemysu w tych rejonach... Dopiero w ostatnim momencie naley paraliowa

469

urzdzenia przemysowe zakadw na duszy okres... Elektrownie w rejonach grniczych musz by utrzymane po to, aeby zapewni prac pomp i tym samym zapobiec zalaniu kopal. Jeeli przestan one dziaa, trzeba bdzie miesicy na ponowne uruchomienie szybw". Wkrtce potem zadzwoniem do kwatery gwnej z zapytaniem, czy przedoono Hitlerowi dalekopis. Rozesano go oczywicie, chocia z niewielk zmian. Spodziewaem si pewnych skrele oraz ostrzejszych sformuowa o akcjach paraliowania zakadw przemysowych. Tymczasem Hitler pozostawi bez zmian merytoryczn tre, jedynie wasnorcznie stonowa akapit akcentujcy pewno zwycistwa. Drugie zdanie brzmiao teraz: Nie jest wykluczone ponowne odzyskanie czci utraconych obecnie na zachodzie terenw". Bormann przekaza ten dalekopis gauleiterom wraz ze zobowizujcym dopiskiem: ,,Z polecenia fuhrera przekazuj Panu w zaczeniu pismo ministra Rzeszy, Speera, do bezwzgldnie cisego przestrzegania"' 10. Nawet Bormann nie przeszkadza. Bardziej anieli Hitler zdawa sobie spraw z niszczycielskich skutkw totalnego pustoszenia opuszczanych terenw. W rzeczywistoci Hitler stara si jeszcze tylko zachowa twarz, mwic o ponownym odzyskaniu czci utraconych obecnie na zachodzie terenw". Od przeszo tygodnia wiedzia przecie , e nawet przy stabilizacji frontu wojna zakoczy si w cigu niewielu miesicy z powodu braku zaopatrzenia. Tymczasem Jodl uzupeni moje zeszoroczne prognozy zbrojeniowe rozwaaniami strategicznymi, wykazujc, e armie zajmuj zbyt du przestrze: posugiwa si przykadem wa, ktry znieruchomia poknwszy zbyt wielk zdobycz. Dlatego te zaproponowa oddanie Finlandii, pnocnej Norwegii, poudniowych Woch i wikszoci Bakanw; zmniejszajc okupowane tereny, zamierza zaj jednoczenie korzystne pod wzgldem geograficznym stanowiska obronne na rzekach Cisie i Sawie, jak te na poudniowym skraju Alp. Spodziewa si tym samym zwolni liczne dywizje. Pocztkowo Hitler wzbrania si przed t propozycj samolikwidacji, w kocu jednak, 20 sierpnia 1944 roku, zezwoli mi na dokonanie przynajmniej oblicze, jakie skutki pocignaby za sob rezygnacja z surowcw znajdujcych si na tych terenach. Ale na trzy dni przed ukoczeniem mojego memoriau, 2 wrzenia 1944 roku, Finlandia i Zwizek Radziecki zawary porozumienie o zawieszeniu broni; niemieckie jednostki zostay wezwane do opusz-

470

czenia Finlandii w terminie do 15 wrzenia. Natychmiast zadzwoni do mnie Jodl, dopytujc si o wyniki oblicze. Nastrj Hitlera zmieni si. Nie byo ju w ogle mowy o dobrowolnym opuszczeniu tych rejonw. Jodl jednak bardziej anieli kiedykolwiek nalega na bezzwoczne wycofanie si z Laponii jeszcze w dogodnej porze roku: gdyby odwrt nastpowa wczesn jesieni i nasze wojska zostayby zaskoczone przez wystpujce o tej porze zawieje niene, straciyby ca sw bro. Hitler upar si znw przy tym samym argumencie co przed rokiem podczas sporu o opuszczenie kopal manganu w poudniowej Rosji: Jeeli utracimy zoa niklu w pnocnej Laponii, wwczas w cigu kilku miesicy nastpi krach przemysu zbrojeniowego". Argument ten szybko upad. Po trzech dniach, 5 wrzenia, posaem przez kuriera Jodlowi i Hitlerowi swj memoria; udowodniem, e nie utrata fiskich kopal niklu, lecz brak dostaw rudy chromu z Turcji rozstrzygnie wojn materiaow. Zakadajc teoretycznie dalsz pen produkcj zbrojeniow - co jednak byo problematyczne w warunkach nalotw lotniczych - przemys otrzymaby po raz ostatni chrom l czerwca 1945 roku. Uwzgldniajc zapasy i produkcj w toku przemysu przetwrczego, uzaleniona od chromu produkcja, a wic caa produkcja zbrojeniowa, zostaaby przerwana l stycznia 1946 roku"11. Od dawna ju nadzwyczaj trudno byo przewidzie reakcje Hitlera. Nastawiaem si raczej na wybuch bezsilnej wciekoci, a tymczasem przyj moje informacje ze spokojem, nie wycign adnych konsekwencji i - wbrew zaleceniom Joda - zwleka z rozpoczciem ewakuacji a do poowy padziernika. Prawdopodobnie w wczesnej sytuacji wojskowej nie wzruszay go takie prognozy. Kiedy zaamyway si fronty na zachodzie i wschodzie, data l stycznia 1946 roku musiaa by nawet dla Hitlera terminem utopijnym. Skutki brakw materiaw pdnych w konsekwencji wymagay od nas wzmoonej dziaalnoci. W lipcu pisaem Hitlerowi, e trzeba bdzie zaprzesta we wrzeniu 1944 roku jakichkolwiek taktycznych przesuni z powodu niedoboru materiaw pdnych; teraz potwierdziem to przypuszczenie. W kocu wrzenia donosiem: Lotnicza grupa myliwska, stacjonujca w Krefeld i dysponujca 37 sprawnymi do dziaa samolotami, po dwch dniach przymusowego spokoju, otrzymawszy w trzecim dniu 20 ton materiaw pdnych, jest w stanie nawet przy najlepszej pogodzie dokona jedynie krtkiego przelotu do Akwizgranu, i to tylko 20 samolotami". Gdy po upywie kilku dni wyldowaem na lotnisku w Werneuchen, na wschd od Berlina,

471

komendant bazy szkoleniowej owiadczy mi, e kady kandydat na pilota moe trenowa tylko godzin w tygodniu: jednostka otrzymaa zaledwie nieznaczn cz niezbdnych materiaw pdnych. Niedobr materiaw pdnych spowodowa te, e i wojska ldowe miay ograniczon swobod ruchu. W kocu padziernika informowaem Hitlera o nocnym wyjedzie do 10 armii na poudnie od Padu. Natrafiem tam na kolumn stu pidziesiciu samochodw ciarowych, z ktrych kady zaprzony by w cztery woy; do czogw i cignikw doczepiono liczne ciarwki". W pocztkach grudnia niepokoiem si, e wyszkolenie kierowcw czogowych pozostawia bardzo duo do yczenia z braku paliwa potrzebnego do wicze". W jak krytycznym znalelimy si pooeniu, o wiele lepiej ode mnie wiedzia oczywicie genera Jodl. Chcc zwolni do planowanej ofensywy w Ardenach 17 500 ton materiaw pdnych, co rwnao si dwu-i pdniowej dawnej produkcji, musia wstrzyma w dniu 10 listopada 1944 roku zaopatrzenie dla innych grup wojsk. Tymczasem skutki nalotw na zakady hydrogenizacyjne zaczy oddziaywa na cay przemys chemiczny. Musiaem poinformowa Hitlera, e posiadane przez nas uski pociskw napenia si mieszanin materiaw wybuchowych z sol, przy czym osignito ju granice wymienialnoci". Od padziernika 1944 roku materiay wybuchowe zawieray faktycznie 20 procent soli kamiennej, co znacznie zmniejszao ich skuteczno 12. W tej beznadziejnej sytuacji Hitler zaprzepaci nawet swj ostatni techniczny atut wojskowy. Dziwne, ale wanie w tych miesicach produkowalimy coraz wicej samolotw myliwskich; teraz, w kocowym okresie wojny, dostarczono do jednostek w cigu szeciu miesicy ogem 12720 samolotw myliwskich, podczas gdy rozpoczynajc wojn w 1939 roku mielimy ich tylko 771 13. W kocu lipca Hitler po raz drugi zgodzi si na cignicie 2 tysicy pilotw na specjalny kurs szkoleniowy, poniewa cigle jeszcze udzilimy si, e skoncentrowanym uderzeniem zadamy due straty amerykaskiej flocie powietrznej i w ten sposb zmusimy j do zaprzestania nalotw bombowych. W czasie bowiem przelotu zwizkw bombowych w obie strony powstaje flanka o przecitnej dugoci ponad 1000 kilometrw. Z generaem Adolfem Gallandem, dowdc lotnictwa myliwskiego, wyliczylimy, e zestrzelenie nad Niemcami jednego bombowca pocignoby za sob przecitnie utrat jednego niemieckiego myliwca;

472

e obustronna strata materiaowa ksztatowaaby si w stosunku 1:6, a w pilotach - 1:2. Poniewa jednak poowa naszych zestrzelonych lotnikw moga ratowa si przy pomocy spadochronu, za nieprzyjacielskie zaogi, znajdujce si nad ziemi niemieck, musiayby dosta si do niewoli, mielimy bezsprzecznie przewag w tej walce, zarwno w ludziach, sprzcie, jak i potencjale szkoleniowym 14 . Okoo 10 sierpnia zwrci si do mnie mocno zdenerwowany Galland, abym polecia z nim do kwatery gwnej: podejmujc jedn ze swych pochopnych decyzji, Hitler rozkaza przenie na front zachodni flot powietrzn Reich", ktrej formowanie do stanu dwch tysicy myliwcw znajdowao si na ukoczeniu; z naszych dowiadcze wynikao, e musiaaby tam ona w krtkim czasie ulec zniszczeniu. Niewtpliwie Hitler przeczuwa, po co przyjechalimy do niego. Zdawa sobie spraw, e nie dotrzyma danego mi w lipcu przyrzeczenia o zapewnieniu zakadom hydrogenizacyjnym osony myliwcw. Jednak unika dyskusji na ten temat w toku omawiania sytuacji, zapowiadajc, e pniej przyjmie nas samych. W delikatnej formie zaczem kwestionowa suszno jego rozkazu i, mimo zdenerwowania, w miar spokojnie przedstawiem mu katastrofaln sytuacj w dziedzinie zbroje, przytaczajc liczby i opisujc skutki cigych bombardowa. Ale ju z tego powodu Hitler zdenerwowa si i oburzy; cho sucha mnie w milczeniu, rysy jego twarzy, niespokojne ruchy rk i obgryzanie paznokci zdradzay wzrastajce w nim napicie. Gdy skoczyem, sdzc, e zrozumia moje racje, i kady nasz myliwiec powinien by uyty w kraju do zwalczania bombowcw, Hitler przesta ju panowa nad sob. Jego twarz staa si psowa, a oczy martwe i nieruchome. Potem krzycza niepohamowanie: Sprawy operacyjne nale do mnie. Prosz uprzejmie troszczy si o paskie zbrojenia! To pana nic nie obchodzi!" By moe, gdybym rozmawia z nim w cztery oczy, zgodziby si z moimi wywodami. Obecno Gallanda przeszkadzaa mu je zrozumie i opamita si. Przerwa nagle rozmow, a tym samym take ca dalsz argumentacj: Nie mam dla panw wicej czasu". Bezradny udaem si wraz z Gallandem do swego baraku. Nic nie osignwszy, chcielimy nastpnego dnia powrci do Berlina, gdy Schaub zakomunikowa nam, e ponownie mamy stawi si u Hitlera. Wybuchn on jeszcze bardziej ni poprzedniego dnia, mwic coraz szybciej i gwatowniej: Nie chc w ogle produkowa adnych samolotw. Lotnictwo myliwskie zostaje rozwizane! Prosz zaprzesta produkcji samolotw! Natychmiast zaprzesta, zrozumia

473

pan! Skary si pan przecie na brak fachowcw? Niech ich pan natychmiast przeniesie do produkcji dzia przeciwlotniczych. Wszystkich robotnikw do dzia przeciwlotniczych! Materiay rwnie! Daj panu rozkaz! Prosz przysa mi zaraz Saura do kwatery gwnej! Trzeba opracowa program rozwoju armat przeciwlotniczych. Prosz to powiedzie rwnie Saurowi. Program zakadajcy dziesiciokrotny wzrost... Do produkcji armat przeciwlotniczych przeniesiemy setki tysicy robotnikw. Z zagranicznych informacji prasowych dowiaduj si codziennie, jak niebezpieczna jest artyleria przeciwlotnicza. Przed ni czuj oni jeszcze respekt, ale nie przed naszymi myliwcami". Galland zamierza odpowiedzie: sukcesy myliwcw byyby o wiele wiksze ni artylerii przeciwlotniczej, gdybymy ich uyli w Niemczech, lecz zdy zaledwie wymwi pierwsze sowa. Zostalimy znw nagle odprawieni, a waciwie wyrzuceni. W herbaciarni wypiem od razu kieliszek wermutu z przygotowanej na takie okazje butelki; moje nerwy nie wytrzymay. Galland, zawsze spokojny i opanowany, po raz pierwszy, odkd go znaem, robi wraenie bardzo zdenerwowanego. Nie mg poj, e podporzdkowane mu lotnictwo myliwskie ma by rozwizane z powodu tchrzostwa w obliczu wroga. Ja natomiast znaem takie wybuchy Hitlera i wiedziaem, e w wyniku rozwanego postpowania z nim nierzadko mgby zmieni swoje decyzje. Uspokajaem Gallanda: nie mona przecie wytwarza luf armatnich w zakadach przemysowych przystosowanych do produkcji samolotw myliwskich. Naszym wskim gardem nie s wcale armaty przeciwlotnicze, lecz amunicja, przede wszystkim za niedobr materiaw wybuchowych. Saur rwnie podziela moj obaw, e Hitler wysun niewykonalne dania. Nastpnego dnia udowadnia on Hitlerowi w cztery oczy, e wzrost produkcji armat przeciwlotniczych zaley od dostaw specjalnych maszyn do wytwarzania dugich luf. Wkrtce znw udaem si z Saurem do kwatery gwnej dla omwienia szczegw tego rozkazu, ktry Hitler w nadmiernym popiechu przekaza nam na pimie. Z pocztku upiera si, lecz w kocu obniy wskaniki produkcji: uprzednio da piciokrotnego wzrostu, teraz zmniejszy go do dwu- i pkrotnego. Termin realizacji tego programu wyznaczy nam do grudnia 1945 roku; ponadto domaga si dwukrotnego wzrostu potrzebnej do tych dzia amunicji. Moglimy z nim w cakowitym spokoju omwi dwadziecia osiem punktw porzdku dziennego. Jednak gdy raz jeszcze zwrciem uwag, e obecnie myliwcw naley uywa na terenie kraju, znowu przerwa mi

474

gniewnie, powtrzy rozkaz o wzrocie produkcji armat przeciwlotniczych kosztem samolotw myliwskich i zakoczy posiedzenie. By to pierwszy rozkaz Hitlera, ktrego ani Saur, ani ja nie wykonalimy. Postpowaem wedug wasnego uznania, gdy nazajutrz oznajmiem na posiedzeniu sztabu zbrojeniowego, e produkcje myliwcw musimy bezwzgldnie utrzyma na najwyszym poziomie". W trzy dni pniej zwoaem przedstawicieli przemysu lotniczego i w obecnoci Gallanda wyjaniem im wag ich zada, mianowicie przeciwstawienie si poprzez wysoki wzrost produkcji samolotw myliwskich najwikszemu niebezpieczestwu, jakie nam zagraa: agonii naszych zbroje w kraju" 15. W midzyczasie jednak Hitler uspokoi si i niespodziewanie przyzna najwyszy priorytet realizacji, okrojonego wszake, programu produkcji samolotw myliwskich. Burza przesza. W tym samym czasie, kiedy musielimy ograniczy produkcj, a nawet zaniecha podejmowania nowych rozwiza, Hitler zacz coraz bardziej tendencyjnie budzi wrd generalicji i wpywowych osobistoci politycznych nadziej na przysz now bro, ktra miaa rozstrzygn wojn. W czasie moich wyjazdw do dywizji zapytywano mnie czsto z tajemniczym umiechem, kiedy wreszcie uyjemy tej cudownej broni. Takie iluzje nie byy dla mnie przyjemne. Pewnego dnia musiao przyj rozczarowanie, i dlatego te w poowie wrzenia -ju po zastosowaniu V-2 - zwrciem si do Hitlera w nastpujcych sowach: W jednostkach panuje powszechne przewiadczenie, e wkrtce uyjemy nowej, decydujcej o wojnie broni. Oczekuj tego ju w najbliszych dniach. Przekonanie to podzielaj w peni rwnie wysi oficerowie. Czy suszne jest wic w takich cikich chwilach budzi nadziej, ktra w najbliszym czasie nie moe si speni, a przez to szerzy rozczarowanie, ktre nieuchronnie odbija si niekorzystnie na morale wojsk. Odkd rwnie ludno cywilna codziennie oczekuje na cud nowej broni i zastanawia si, czy zdajemy sobie spraw, e jest zaledwie kilka minut przed dwunast i e dalsze zwlekanie z uyciem tej nowej, nagromadzonej broni przestaje ju by postpowaniem odpowiedzialnym - rodzi si pytanie, czy taka propaganda jest celowa" 16 . Hitler przyzna mi wprawdzie racj w rozmowie w cztery oczy, ale nie zrezygnowa, jak si wkrtce okazao, z propagowania cudownej broni. Dlatego te 2 listopada 1944 roku napisaem do Goebbelsa, e nie wydaje mi si celowe robienie ogowi nadziei, jeeli nie mona

475

zagwarantowa w najbliszym czasie jej spenienia. Z tego te wzgldu chciabym Pana prosi o unikanie w przyszoci w prasie codziennej i fachowej wzmianek o nie osignitych jeszcze sukcesach naszej produkcji zbrojeniowej". W odpowiedzi na to Goebbels faktycznie wstrzyma informacje o nowej broni. Dziwnym jednak sposobem nasiliy si pogoski. Dopiero na procesie norymberskim dowiedziaem si od Fritzschego, jednego z najbliszych wsppracownikw ministra propagandy, e Goebbels powoa specjalny wydzia do rozpowszechniania tych pogosek. Byy one bliskie prawdy. Przy okazji naszych posiedze w sprawach zbrojeniowych czsto zbieralimy si wieczorem i snulimy rozwaania o rozwoju nowej techniki, mwic midzy innymi o bombie atomowej. Nierzadko w posiedzeniach tych brali udzia dziennikarze wsppracujcy blisko z Goebbelsem, uczestniczyli te oni w wieczornych rozmowach. W tych niespokojnych czasach, kiedy kady chtnie czyni sobie nadzieje, pogoski trafiay na podatny grunt. Od dawna natomiast nie dowierzano ju prasie. W ostatnich miesicach wojny, kiedy coraz wicej ludzi poddawao si rozpaczy, wyjtek stanowiy pisma astrologiczne. Poniewa z wielu wzgldw byy zalene od Ministerstwa Propagandy, uywano ich, jak mnie informowa w Norymberdze Fritzsche, jako rodka oddziaywania na opini publiczn. Snute w nich horoskopy mwiy o dolinach, ktre musiay by przekroczone, wyrokoway o majcych nastpi niespodziewanych zmianach i rozwodziy si nad penymi obietnic aluzjami. Reim wic mia jeszcze przyszo tylko w pimie astrologicznym.
danie to byo skierowane przede wszystkim przeciwko wadzy Bormanna. Domagaem si od Hitlera prawa bezporedniego wydawania gauleiterom koniecznych dyrektyw we wszystkich problemach zbroje i produkcji wojennej, bez zwracania si do kierownika kancelarii partyjnej (Bormanna)". Gauleiterzy mieli zosta zobowizani do skadania mi bezporednio sprawozda, kontaktowania si ze mn, take bezporednio, w zasadniczych sprawach zbroje i produkcji wojennej". Prymitywny za system wadzy Bormanna polega wanie na tym, e dawa on wprawdzie gauleiterom coraz to nowe zadania pastwowe, ale da, by wszystkie meldunki przekazywano z reguy za jego porednictwem" i by dyrektywy dla gauleiterw przechodziy tylko przez jego rce ze wzgldu na jednolito wydawania rozkazw". Wczy si w ten sposb miedzy ministerstwa i instancje wykonawcze, uzaleniajc od siebie i jedne, i drugie. 2 Dr Goebbels i reichsleiter Bormann, a take przedstawiciele rednich instancji: gauleiterzy i ich organy partyjne, krytykuj nieustannie zakady zbrojeniowe" zanotowano na pocztku padziernika, a wic tydzie pniej, w Kronice. Dalej
1

476

stwierdzono: Ministrowi chodzi o to, by wyjani, kto w przyszoci bdzie mia co do powiedzenia w sprawie zbroje. Mimo wszelkich uzgodnie z dr. Goebbelsem osoba ministra jest pomijana. Krytyczne uwagi pod adresem gauleiterw s zatrzymywane u dr. Goebbelsa, rozmowy telefoniczne przemilczane, a do zaistnienia faktw dokonanych. Napicie i zo wzrastaj po obu stronach". Mniej wicej w tydzie pniej, oburzony takim traktowaniem swojej osoby, rozkazaem kierownikowi departamentu kultury i propagandy, by moje nazwisko przestao ukazywa si w prasie". Kronika. 3 Por. sprawozdanie z podry od 26 wrzenia do l padziernika 1944 r. Cztery tygodnie pniej, popierany przez szefa Sztabu Generalnego, Guderiana, w swym sprawozdaniu z podry w dniach 19-25 padziernika 1944 r., do Grupy Armii Poudniowy Zachd", zwrciem Hitlerowi uwag, e w cigu wrzenia walczce wojska otrzymay tylko ma cz dostaw broni. Dane uzyskane od generalnego kwatermistrza wskazuj, e we wrzeniu przydzielono bezporednio walczcym wojskom na wszystkich frontach nastpujce iloci sprztu:
Dostawy dla dywizji frontowych Pistolety Pistolety maszynowe Karabiny maszynowe Dziaka plot 20 mm Dziaka plot 37 mm Dziaa ppanc. 75 mm Modzierze 80 mm Modzierze 120 mm Lekkie haubice polowe Cikie haubice polowe Samochody ciarowe Cigniki gsienicowe Czogi Dziaa szturmowe
4

Nowo wystawione jednostki 78000 57660 24473 4442 948 748 1947 336 458 273 4736 654 373 762

10000 2934 1527 54 6 180 303 14 275 35 543 80 317 287

Wedug sprawozdania z mojej podry w dniach 10 14 wrzenia 1944 r. armia walczca pod Metz miaa na 140-kilometrowym odcinku frontu jeszcze 112 dzia, 52 opancerzone wozy bojowe, 116 cikich dzia przeciwpancernych, 1320 karabinw maszynowych. LXXXI korpus armijny mg wykorzysta w obronie Akwizgranu i wanego przemysu w tym miecie tylko 33 dziaa, 21 czogw i 20 cikich dzia przeciwpancernych. Pisaem do Hitlera w tym samym sprawozdaniu: ,,Stan broni cikiej jest do tego stopnia niewystarczajcy, e przeamanie wydaje si moliwe prawie w kadym miejscu. 100 czogw z zaogami liczcymi 500 ludzi moe przeama opr 10 ty. onierzy, ktrzy nie maj cikiej broni". 5 Por. Dokument Norymberski R.F. 71. Zgodnie z tym dokumentem Sauckel zaproponowa Hitlerowi ju 26 kwietnia 1944 r. wydanie ..rozkazu fiihrera": ,,Do dowdcy frontu zachodniego i do dowdcw wojsk we Francji, Belgii, Holandii. W wypadku inwazji naley w kadych warunkach zapewni, by wydajna sia robocza nie znalaza si pod kontrol wroga. Sytuacja przemysu zbrojeniowego Rzeszy wymaga przekazania natychmiast tego rodzaju siy, w jak najwikszej liczbie, do dyspozycji niemieckich zakadw zbrojeniowych".

477

8 maja 1944 r. stwierdzono w oficjalnym protokole rokowa Sauckla z rzdem francuskim: Gauleiter Sauckel owiadcza, e przekaza swojej placwce plan mobilizacyjny na wypadek inwazji, wraz z rozkazem, by wwczas bezwzgldnie przetransportowa do Niemiec zaogi zakadw przerywajcych prac". Na zakoczenie posiedzenia gabinetu pod przewodnictwem Lammersa, 11 lipca 1944 r., Keitel wyda rozkaz do dowdcy wojsk we Francji stwierdzajcy, e trzeba zastosowa rodki przemocy w celu wzicia do niewoli robotnikw francuskich". Ja natomiast zadecydowaem, e mimo inwazji naley nadal utrzymywa produkcj we Francji, a ewakuacja wchodzi w rachub tylko w przypadku wanych deficytowych maszyn". Kronika. 6 Por. protok fuhrera z 18-20 sierpnia 1944 r., pkt 8. W wyroku Midzynarodowego Trybunau Wojskowego z 30 wrzenia 1946 roku stwierdza si na temat tej i pniejszej mojej dziaalnoci: By on (Speer) w kocowym stadium wojny jednym z nielicznych ludzi, ktrzy mieli odwag powiedzie Hitlerowi, e wojna jest przegrana, i podj kroki, by zarwno na terytoriach okupowanych, jak i w Niemczech zapobiec bezsensownemu niszczeniu zakadw produkcyjnych. Pozosta on w opozycji do hitlerowskiego programu spalonej ziemi w kilku krajach zachodnich i w Niemczech, sabotujc ten program mimo znacznego zagroenia osobistego". 7 Gauleitera Kolonii (Grohe) Hitler uczyni odpowiedzialnym za nadzr w Belgii, gauleitera Mozeli (Simon) w Luksemburgu i Lotaryngii, gauleitera Saa-ryPalatynatu (Burckel) w Meurthe-et-Moselle. W zwizku z aprobat Hitlera mogem na przykad napisa 5 wrzenia 1944 r. do gauleitera Simona: Naley w kadym przypadku zadba, by Lotaryngia, rejon Luksemburga, a take inne rejony przemysowe, o ile miayby wpa w rce wroga, zostay tylko sparaliowane, to znaczy, by przez wymontowanie i wywz niektrych, przewanie elektrycznych, agregatw przerwano na kilka miesicy funkcjonowanie, nie uszkadzajc samych urzdze. Musimy liczy si z tym, e odzyskamy Lotaryngi, poniewa jest ona dla nas na dusz met niezbdna do kontynuowania wojny. Dowiadczenia zebrane w Rosji pokazay, e zakady przemysowe wielokrotnie zmieniay waciciela, przy czym ani jedna, ani druga strona nie powodoway zniszcze, a dany uytkownik uruchamia urzdzenia. Zrzeszenie Wgla i Stali otrzymuje odpowiednie instrukcje". Obydwa zrzeszenia otrzymay ten sam rozkaz z dodatkow uwag: Z prob o spowodowanie takiego samego postpowania na zagroonych obszarach wydobycia wgla w Belgii, Holandii oraz w Saarze. Musz przy tym pozosta nietknite pompy w kopalniach wgla". 8 Dalekopis z 13 wrzenia 1944 r. do gauleiterw Zagbia Ruhry: Wolno zasadniczo tylko paraliowa, to znaczy przejciowo unieruchamia urzdzenia przez wymontowywanie i wywz niektrych, przewanie elektrycznych agregatw". Dopiero w drugiej kolejnoci miao to dotyczy kopal oraz przemysu stalowego; tym samym praktycznie byy one z tego wyczone. 9 Cytat z artykuu wstpnego Helmuta Siindermanna, zastpcy szefa prasowego Rzeszy, z 7 wrzenia 1944 r. Kilka tygodni pniej Siindermann owiadczy mi z ubolewaniem, e Hitler w sposb szczegowy ustali tre tego artykuu. 10 Pismem z 16 wrzenia 1944 r. Bormann zezwoli na rozcignicie tej decyzji Hitlera take na okupowane zachodnie rejony Holandii. Francji i Belgii oraz na wszystkie okrgi na wschodzie, poudniu i pomocy Niemiec. Po wystosowaniu 19 wrzenia 1944 r. listu do przewodniczcych komisji zbrojeniowych i do inspektoratw zbrojeniowych przej w dwa dni pniej odpowiedzialno za wszystkie przypadki, w ktrych oddano przeciwnikowi zakad nawet bez sparaliowania jego pracy: W przyszoci bd raczej

478

stawia zarzut z powodu zbyt wczesnego i popiesznego unieruchamiania zakadu ni z powodu zbyt pnego wydania rozkazu, ktry powodowa, e unieruchomienie ju nie mogo nastpi". Pismo z 17 wrzenia ustalao w stosunku do kopal wgla kamiennego i brunatnego, pooonych po lewej stronie Renu, e na wypadek zajcia ich w zakadzie pozostaje kierownik techniczny z zaog awaryjn, aby w miar moliwoci nie dopuci do zatopienia urzdze kopalni lub do innych szkd". Oklnik z podlegajcej mi placwki Rzeszy do spraw energii elektrycznej, z 5 padziernika 1944 r., zawiera dokadne instrukcje dla siowni. 11 Memoria z 5 wrzenia 1944 r. Nasze zapasy niklu i manganu wystarczay na pi miesicy duej ni nasz zapas chromu. Poniewa tysice kilometrw kabli miedzianych wysokiego napicia zastpilimy kablami z aluminium, zgromadzono na 17 miesicy zapasy miedzi, ktra pocztkowo jako artyku deficytowy powodowaa najwiksze niebezpieczestwo dla naszych zbroje. 12 Cytat mwicy o uzupenianiu materiaw wybuchowych solami kopalnymi pochodzi z memoriau z 6 grudnia 1944 r. na temat zaopatrzenia w azot. Azot by podstawowym surowcem w wytwarzaniu materiaw wybuchowych. Przed atakami produkowalimy (cznie z terenami okupowanymi) 99000 t miesicznie, w grudniu 1944 r. jeszcze 20 500 t. We wrzeniu 1944 r. do 32 3001 materiau wybuchowego dodano 4100 t rodkw uzupeniajcych, w padzierniku 1944 r. do 35900 t dodano 8600 t, a w listopadzie do 35 200 t dodano 9200 t soli kopalnej (dorane sprawozdanie urzdu planowania ze stycznia 1945 r.). 13 Wedug danych urzdu technicznego z 6 lutego przed atakami na przemys lotniczy dostarczono w styczniu 1944 r. 1017, w lutym podczas atakw 990, w marcu 1240, w kwietniu 1475, w maju 1755, w czerwcu 2034, w lipcu 2305, w sierpniu 2273, we wrzeniu 2878 myliwcw dziennych i nocnych. Wzrost ten osignito w znacznej czci przez ograniczenie produkcji innych typw, szczeglnie wielosilnikowych. Ciar wszystkich dostarczonych samolotw, wedug Wskanikw niemieckiej zbrojeniowej produkcji finalnej" ze stycznia 1945 r., wzrs z 232 w styczniu 1944 r. tylko do 310 we wrzeniu, a wic o 34 proc. W tym okresie udzia myliwcw w caej produkcji samolotw zwikszy si (wedug wagi) od 47,7 do 75,5 proc. 14 Centrala Planowania podawaa 25 maja 1944 r.: Liczba samolotw, ktre wyjd z produkcji w maju, jest na tyle dua, e Sztab Generalny wierzy w takie zwikszenie strat przeciwnika po pewnym czasie, i naloty na terytorium Rzeszy stan si nieopacalne. Jeli do wroga podchodzi pi myliwcw, jeden bombowiec zostaje zniszczony. Obecnie za kady zestrzelony bombowiec paci si myliwcem". 15 Cytaty z Kroniki z 21 i 24 sierpnia 1944 r. Mimo zarzdzenia Hitlera, by liczb samolotw myliwskich zredukowano o poow, produkcja ich pozostaa prawie niezmienna: w lipcu 2305, w grudniu 2352. 16 Por. sprawozdanie z mojej podry w dniach 10-14 wrzenia 1944 r. Kilka dni wczeniej, 31 sierpnia 1944 r., powiedziaem moim pracownikom, e nie chciabym ulega psychozie przypisywania nowym rodzajom broni zbytniego znaczenia. Nie ma rwnie mojego udziau w tym, e odgrywaj one teraz w propagandzie pierwszoplanow rol". Podobnie wypowiedziaem si wobec moich pracownikw l grudnia 1944 r. w Rechlinie: Zobaczyli panowie (po pokazie nowych konstrukcji), e nie dysponujemy cudown broni i chyba nigdy nie bdziemy ni dysponowa! Z naszego, technicznego punktu widzenia zawsze byo jasne dla kadego, kto chce to wiedzie, e w dziedzinie

479

techniki nie bardzo moliwe s cuda, jakich oczekuj laicy... Podczas swych wizyt na froncie cigle stwierdzaem, e dowdcy dywizji oraz dowdcy pukw zaniepokojeni s szerzeniem si wrd onierzy coraz wikszej wiary w te cuda. Uwaam to za zgubne". W kilka tygodni pniej, 13 stycznia 1945 r., spytano mnie na kursie dowodzcych generaw i dowdcw korpusw: Czy mona si jeszcze liczy z wprowadzeniem nowych rodzajw broni, skoro w ostatnim kwartale propaganda tak wiele o nich mwia"? Odpowiedziaem: Od siebie mog tylko powiedzie, e jak najenergiczniej bd wystpowa przeciw tym pogoskom, poza tym propaganda ta nie pochodzia przecie ode mnie... Stale mwiem, e nie naley oczekiwa cudownych broni. Rwnie do fuhrera pisaem wielokrotnie, e t ca propagand uwaam za zupenie chybion - nie tylko ze wzgldw dowdczych, lecz rwnie ze wzgldu na niepowane traktowanie wartoci bojowej onierza niemieckiego... Nigdy nie bdziemy mieli cudownej rzeczy, ktr wyoymy na st... i nastpi koniec wojny. Takie widoki nie istniej".

480

Rozdzia 28 UPADEK

Zjednoczony wiosn 1944 roku w moim ministerstwie przemys zbrojeniowy zacz si pn jesieni znw rozpada. Nie tylko dlatego, e produkcj wielkiej rakiety jako priorytetow przeja SS, ale i z uwagi na to, e niektrzy gauleiterzy zdoali przeforsowa podporzdkowanie sobie produkcji zbrojeniowej na podlegych im terenach. Hitler popiera takie inicjatywy. Uleg na przykad probie Sauckla i wyrazi zgod na zbudowanie w jego okrgu, w Turyngii, wielkiej podziemnej fabryki, produkujcej seryjnie jednomotorowy myliwiec odrzutowy, ktry nazywa myliwcem ludowym". Rozproszenie to nie mogo ju mie teraz wikszego znaczenia, poniewa znajdowalimy si w pocztkowym stadium gospodarczej agonii. Poczynaniom tym towarzyszyy nadzieje - co wiadczyo o wzrastajcym zamcie - e rwnie za pomoc prymitywnej broni moemy osign powodzenie i w ten sposb wybrn z krytycznej sytuacji w dziedzinie techniki zbrojeniowej. Techniczn sprawno broni miaa zastpi odwaga pojedynczego czowieka. W kwietniu 1944 roku Donitz wyznaczy jako penomocnika do budowy jednoosobowych okrtw podwodnych i innych morskich jednostek bojowych wykazujcego wiele inicjatywy i pomysowoci wiceadmiraa Heyego; zanim jednak moga si rozpocz produkcja masowa, nadszed sierpie, udaa si inwazja i za pno ju byo waciwie na takie plany. Rwnie Himmler chcia sformowa z samolotw rakietowych z zaog eskadr mierci", ktra niszczyaby nieprzyjacielskie bombowce taranujc je. Innym prostym rodkiem by tak zwany panzerfaust, maa pancerzownica, majca zastpi dziao przeciwpancerne 1. Pn jesieni 1944 roku Hitler ingerowa w produkcj masek przeciwgazowych, wyznaczajc specjalnego penomocnika, ktry by

481

bezporednio przed nim odpowiedzialny. Opracowano w wielkim popiechu plan zabezpieczenia caej ludnoci cywilnej przed skutkami uycia gazu. Chocia pilne polecenie Hitlera z padziernika 1944 roku doprowadzio do potrojenia produkcji, w wyniku czego wykonano ponad 2 300 tysicy masek przeciwgazowych, to jednak dopiero w cigu miesicy mona byo wyposay w nie mieszkacw miast. Dlatego te organy partyjne publikoway zalecenia, aby stosowa prymitywne rodki ochrony, na przykad wykorzystujc do tego celu papier. Hitler mwi co prawda wwczas o niebezpieczestwie nieprzyjacielskiego ataku gazowego na niemieckie miasta 2, ale zaprzyjaniony ze mn dr Karol Brandt, ktremu powierzono spraw przedsiwzi ochronnych, nie wyklucza, e te tak popieszne przygotowania mog suy rozptaniu przez nas wojny gazowej. Wrd naszych ,,cudownych broni" posiadalimy gaz trujcy nazywany tabunem; przenika on przez filtry wszystkich znanych masek przeciwgazowych, a samo zetknicie si z jego minimalnymi dawkami powodowao mier. Jesieni 1944 roku po naradzie w Sonthofen zaprosi mnie do swej salonki Robert Ley, z zawodu chemik. Siedzielimy, jak to u niego byo w zwyczaju, przy lampce wina. Jego jkanie si wiadczyo o zdenerwowaniu: ,,Mamy przecie ten nowy gaz trujcy, syszaem o nim. Fuhrer musi to zrobi. Musi go uy. Teraz musi on to uczyni! Kiedy wic! Ju ostatni dzwonek! Rwnie pan powinien mu to wytumaczy, e nadszed najwyszy czas!" Milczaem, ale prawdopodobnie Ley prowadzi identyczn rozmow z Goebbelsem, gdy ten wypytywa pracownikw przemysu chemicznego o t trucizn i jej dziaanie, a take interweniowa u Hitlera w sprawie uycia nowego gazu. Wprawdzie Hitler odrzuca cigle wojn gazow, ale w czasie omawiania sytuacji w kwaterze gwnej da do zrozumienia, e uycie gazu na wschodzie mogoby powstrzyma napr jednostek radzieckich. Snu przy tym niejasne rozwaania, e Zachd zaakceptowaby wojn gazow przeciwko Wschodowi; w tym stadium wojny rzd angielski i amerykaski miay by zainteresowane w powstrzymaniu Rosjan. Poniewa podczas omawiania sytuacji nikt nie podj tej sprawy, Hitler ju wicej do niej nie powraca. Generalicja obawiaa si niewtpliwie nieprzewidzianych nastpstw. Ja sam pisaem 11 padziernika 1944 roku do Keitla, e z powodu zaamania si przemysu chemicznego na wyczerpaniu jest cyjanek i metanol3. W zwizku z tym od l listopada naley przerwa wytwarzanie tabunu, a produkcj iperytu ograniczy do jednej czwartej. Keitel otrzyma wprawdzie rozkaz Hitlera kategorycznie zabraniajcy

482

ograniczenia produkcji gazu trujcego, ale o wykonywaniu takich zarzdze nie byo ju mowy. Nie udzielajc adnej odpowiedzi, dokonywaem przydziau surowcw chemicznych wedug wasnego zdania. 11 listopada do swoich memoriaw o niedoborach produkcji materiaw pdnych musiaem doczy nowy, alarmujcy meldunek: od ponad szeciu tygodni poczenia komunikacyjne z Zagbiem Ruhry byy przerwane. Pisaem wtedy do Hitlera: Biorc pod uwag ca struktur gospodarcz Rzeszy, jest rzecz oczywist, e wskutek odpadnicia nadresko-westfalskiego rejonu przemysowego sparaliowana bdzie caa gospodarka niemiecka i na stae uniemoliwione zostanie pomylne kontynuowanie wojny... Najwaniejszym zakadom zbrojeniowym grozi wkrtce zamknicie. W istniejcych warunkach nie mona tego unikn". W dalszym cigu pisaem, e poniewa nie mona ju przewozi wgla na pozostae tereny Rzeszy, spadaj gwatownie jego zapasy na kolei, gazownie, olejarnie i wytwrnie margaryny znajduj si w przededniu unieruchomienia, nawet zaopatrzenie szpitali w koks jest niewystarczajce. Wszystko zwiastowao zbliajcy si nieuchronnie koniec. Pojawiay si oznaki widocznej anarchii. Pocigi z wglem nie docieray do miejsca przeznaczenia, po drodze zatrzymywali je gauleiterzy i rekwirowali adunek na wasne potrzeby. W Berlinie nie opalano budynkw, z gazu i prdu mona byo korzysta tylko w okrelonych godzinach. Kancelaria Rzeszy uskaraa si z oburzeniem, e nasz punkt przydziau wgla odmwi jej penego zaopatrzenia na reszt zimy. Ta sytuacja uniemoliwiaa nam dalsz realizacj naszych planw, moglimy jeszcze tylko stara si produkowa brakujce czci. Kiedy zuyje si resztki zapasw, nastpi koniec produkcji zbrojeniowej. Nie doceniaem - podobnie jak zapewne nieprzyjacielscy stratedzy wojny lotniczej - wielkich zapasw detali nagromadzonych w fabrykach 4. Zakrojone na szerok skal poszukiwanie rezerw udowodnio, e mona nadal liczy na du produkcj zbrojeniow, aczkolwiek ju tylko w cigu kilku miesicy. Hitler z upiornym spokojem zaakceptowa ten, jak go nazywalimy, dyktowany koniecznoci albo dodatkowy program. Nie powiedzia ani sowa o konsekwencjach, co do ktrych nie byo przecie adnych wtpliwoci.

483

Mniej wicej w tym samym czasie Hitler w trakcie omawiania sytuacji owiadczy w obecnoci wszystkich generaw: Mamy szczcie, e w dziedzinie zbroje posiadamy geniusza. Jest nim Saur. Przezwyciy on wszystkie trudnoci". Mein fuhrer, minister Speer znajduje si tutaj", zauway genera Thomale. Tak, wiem o tym", odpowiedzia krtko Hitler, niezadowolony, e mu przerwano, jednak Saur jest geniuszem, ktry opanuje sytuacj". Dziwne, ale ten zamierzony afront przyjem bez podniecenia, prawie obojtnie: zaczynalimy si rozstawa. Gdy sytuacja wojskowa na zachodzie znw si ustabilizowaa i mona byo mwi ponownie o froncie, a nie tylko o uciekajcych bezbronnych ludziach, 12 padziernika po omwieniu sytuacji Hitler odwoa mnie na stron i, zobowizujc do milczenia, owiadczy mi, e po skoncentrowaniu wszystkich rozporzdzalnych si przeprowadzi na zachodzie wielk ofensyw. W tym celu musi pan zorganizowa z niemieckich robotnikw oddzia budowlany, wystarczajco zmotoryzowany, tak aby mg w razie przerwania ruchu kolejowego podj samodzielnie budow rnorodnych mostw. Prosz stosowa te formy organizacyjne, ktre zostay ju wyprbowane podczas kampanii zachodniej w 1940 roku". Zwrciem mu uwag, e do wykonania takiego zadania zabraknie nam prawdopodobnie dostatecznej iloci samochodw ciarowych. Zadecydowa wtedy jednoznacznie, e w tym przypadku trzeba zaniecha innych przedsiwzi, bez wzgldu na wszelkie ewentualne konsekwencje. Bdzie to wielkie uderzenie, ktre musi si powie. Gdzie w kocu listopada Hitler jeszcze raz wyjania, e stawia wszystko na t ofensyw. Przekonany ojej sukcesie powiedzia beztrosko, e podejmuje swoj ostatni prb: Jeeli si nie uda, nie widz ju adnych moliwoci pomylnego zakoczenia wojny... Ale wybrniemy szczliwie", doda gubic si jednoczenie w coraz bardziej nierealnych wyobraeniach: Jedno jedyne przeamanie na froncie zachodnim! Zobacz oni! Spowoduje to zaamanie i panik wrd Amerykanw. Wedrzemy si do rodka i wemiemy Antwerpi. Utrac port, przez ktry si zaopatruj. I powstanie potny kocio, w ktrym znajdzie si caa angielska armia z setkami tysicy jecw. Jak dawniej w Rosji!" Gdy w tym czasie spotkaem si z Albertem Voglerem w celu omwienia krytycznej sytuacji, spowodowanej nalotami lotniczymi

484

w Zagbiu Ruhry, zapyta mnie bez ogrdek: Kiedy wreszcie nastpi koniec?" Dawaem mu do zrozumienia, e Hitler mobilizuje wszystkie siy, podejmujc ostatni prb. Vogler uporczywie cign dalej: Ale zdaje on sobie przecie spraw, e potem musi nadej koniec? Tracimy za wiele. Czy mona mwi o odbudowie, jeli zniszczenia w przemyle bd dokonywane jeszcze choby tylko przez kilka miesicy?" Sdz, e Hitler rozgrywa sw ostatni kart i e wie o tym", odpowiedziaem. Vogler spojrza na mnie sceptycznie: Oczywicie, jest to jego ostatnia karta w sytuacji, kiedy nasza produkcja zaamuje si na wszystkich odcinkach. Czy t akcj skieruje si na wschd, aby tam odetchn?" Uchyliem si od odpowiedzi. Na pewno nastpi to na froncie wschodnim", sdzi Vogler aden czowiek nie moe popeni takiego szalestwa - obnay wschd chcc powstrzyma nieprzyjaciela na zachodzie". W trakcie omawiania sytuacji genera Guderian, szef Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych, od listopada zwraca Hitlerowi uwag na bezporednie zagroenie Grnego lska wskutek koncentracji jednostek na froncie wschodnim. Dla uniknicia katastrofy zamierza przesun zerodkowane na zachodzie, przewidziane do dziaa ofensywnych, dywizje na wschodni teatr dziaa wojennych. Na procesie norymberskim niektrzy oskareni prbowali uzasadni kontynuowanie wojny zim 1944-1945 roku argumentacj, e Hitler tylko dlatego jeszcze prowadzi walk, by uratowa ycie uciekinierom ze wschodu i moliwie najmniej niemieckich onierzy odda do niewoli rosyjskiej. Jednak jego decyzje z tego okresu wiadcz o czym zupenie innym. Reprezentowaem stanowisko, e Hitler powinien rozegra swoj ostatni kart" tak efektownie, jak tylko mona. Dlatego te uzgodniem z dowdc Grupy Armii B", feldmarszakiem Modelem, e w czasie ofensywy otrzyma on doran pomoc w uzbrojeniu. 16 grudnia, w dniu natarcia, zajem kwater w domku myliwskim w okolicach Bonn. Ju w czasie nocnej jazdy na zachd wagonem motorowym widziaem na wschd od Renu stacje rozrzdowe zapchane pocigami towarowymi; naloty lotnicze przerway dowz zaopatrzenia dla ofensywy. Kwatera Modela znajdowaa si w duym paacu myliwskim zamonego przemysowca, pooonym w wskiej dolinie lenej w grach Eifel. Podobnie jak Sztab Generalny Wojsk Ldowych, Model zrezygnowa z budowy schronw, gdy nie chcia ju kilka miesicy naprzd zwraca na to miejsce uwagi nieprzyjacielskiego rozpoznania. Model by w dobrym humorze, udao si bowiem zaskoczenie, front zosta prze-

485

rwany, nasze oddziay posuway si szybko do przodu. Pogoda sprzyjaa nam; bya taka, jak sobie Hitler przed ofensyw wymarzy: Musimy mie z pogod, gdy w przeciwnym razie nasza operacja nie powiedzie si". Staraem si w miar monoci podjecha jak najbliej frontu, Wrd nacierajcych oddziaw panowa dobry nastrj, niski puap chmur uniemoliwia dziaalno lotnictwa. Ale ju drugiego dnia doszo do chaosu komunikacyjnego, samochody ciarowe posuway si metr po metrze do przodu trzema pasami gwnej drogi. Dla pokonania trzech, czterech kilometrw samochd mj, zablokowany przez wz wiozcy amunicj, potrzebowa okoo godziny czasu. Obawiaem si, e moe si rozpogodzi. Za tym rozgardiaszem w oddziaach Modela kryy si rne przyczyny: na przykad brak dyscypliny w nowo sformowanych jednostkach albo chaos na zapleczu. Obraz oglny wiadczy jednak o tym, e wojsko zatracio sw synn dawniej zdolno organizacyjn: byo to niewtpliwie spowodowane trzyletnim okresem sprawowania dowdztwa przez Hitlera. Pierwszym celem naszej mozolnej drogi by wysadzony most na pnocnym skrzydle 6 armii pancernej SS. Chcc udzieli pomocy przyrzekem Modelowi zbada, w jaki sposb mona go najszybciej naprawi. Moje niespodziewane pojawienie si onierze oceniali sceptycznie. Adiutant dowiedzia si od nich, jak komentuj fakt, e przybyem tutaj: Fuhrer zmy mu gow, e most nie jest jeszcze gotowy. Teraz kaza mu si samemu wzi do roboty". W rzeczywistoci budowa mostu postpowaa w wim tempie. Oddziay budowlane Organizacji Todta, sformowane przez nas z tak starannoci, utkny na wschd od Renu, podobnie jak i wikszo sprztu saperskiego, w nie dajcych si rozadowa zatorach. Tak wic ryche zakoczenie ofensywy uwarunkowane byo ju choby brakiem niezbdnego sprztu do budowy mostw. Na przebieg operacji ujemnie wpywao te niedostateczne zaopatrzenie w materiay pdne. Jednostki pancerne przystpiy do natarcia jedynie z niewielkimi rezerwami paliwa. Hitler lekkomylnie zakada, e bd one mogy pniej zaopatrywa si same, korzystajc z zasobw zdobytych na Amerykanach. Gdy ofensywie grozio zatrzymanie, udzieliem Modelowi pomocy, polecajc telefonicznie zestawia specjalne pocigi z benzolem z pobliskiego Zagbia Ruhry i wysya je na front.

486

Dowz zaopatrzenia zaama si, gdy po kilku dniach skoczya si mglista pogoda, a bezchmurne niebo zaroio si od niezliczonych samolotw myliwskich i bombowych nieprzyjaciela. Nawet szybkim samochodem osobowym trudno byo jecha w cigu dnia i cieszylimy si, gdy may skrawek lasu dawa nam schronienie. Odtd dowz zaopatrzenia musia odbywa si w godzinach nocnych, prawie po omacku, od drzewa do drzewa 5. 23 grudnia, na dzie przed Wigili, Model owiadczy mi, e ostatecznie ofensywa si nie powioda. Hitler poleci jednak j kontynuowa. W rejonie walk przebywaem do koca grudnia, odwiedzaem rne dywizje, przeyem naloty lotnicze i ostrza artyleryjski, widziaem budzce groz skutki niemieckiego ataku na stanowisko karabinw maszynowych - setki onierzy leao skoszonych na niewielkim skrawku terenu. Ostatniego wieczora odwiedziem Seppa Dietricha, sieranta starej niemieckiej armii, obecnie dowdc armii pancernej SS, w jego kwaterze niedaleko belgijskiego miasta granicznego Houffalize. Rwnie i on, jako jeden z nielicznych wspbojownikw z wczesnego okresu istnienia partii, oddali si na swj sposb od Hitlera. Zaczlimy wkrtce rozmawia o ostatnich rozkazach: Hitler coraz bardziej stanowczo da wzicia za wszelk cen" otoczonego Bastogne. Nie chcia zrozumie, sarka Sepp Dietrich, e doborowe dywizje SS nie s w stanie atwo upora si z Amerykanami. Nie mona przekona go, e s oni twardym, rwnowartociowym przeciwnikiem. Ponadto", mwi dalej Dietrich, nie otrzymujemy amunicji. Naloty lotnicze przerway drogi zaopatrzenia". Jakby dla ilustracji naszej bezsilnoci nocne rozmowy zakci nalot wielkich czterosilnikowych samolotw. Wyjce i detonujce bomby, kolorowe, czerwone i te, byski w chmurach, warkot silnikw, a wzdu i wszerz adnej obrony; byem przygnbiony tym obrazem militarnej saboci, spowodowanej mylnymi ocenami Hitlera, opartymi na groteskowych przesankach. Unikajc pod oson ciemnoci nurkujcych samolotw wroga, 31 grudnia o godzinie czwartej rano odjechaem razem z Poserem i dopiero nastpnego dnia okoo drugiej nad ranem dotarem do kwatery gwnej Hitlera. Musielimy cigle kry si przed samolotami myliwskimi, 22 godziny zajo nam pokonanie odlegoci 340 kilometrw, cho robilimy tylko krtkie przerwy. Zachodnia kwatera gwna Hitlera, z ktrej kierowa ofensyw w Ardenach, znajdowaa si na kocu ustronnej doliny, 2 kilometry na pnocny zachd od Ziegenbergu, w pobliu uzdrowiska Nauheim. Ukryte w lesie i zamaskowane schrony zabezpieczono masywnymi

487

stropami i cianami, podobnie jak wszystkie inne miejsca pobytu Hitlera. Od chwli powoania mnie na ministra, trzykrotnie usiowaem osobicie zoy Hitlerowi yczenia noworoczne i za kadym razem bezskutecznie. W 1943 roku z powodu trudnoci z uruchomieniem zamarznitego silnika samolotu, w 1944 roku za wskutek awarii silnika w czasie lotu, gdy wracaem z frontu, znad Morza Lodowatego. Upyny ju dwie godziny 1945 roku, gdy wreszcie, minwszy liczne posterunki, trafiem do prywatnego schronu Hitlera. Nie przybyem za pno: adiutanci, lekarze, sekretarki, Bormann - wszyscy oprcz generalicji z kwatery gwnej zgromadzili si przy szampanie. Pod wpywem alkoholu panowa swobodny nastrj, chocia dawao si jednoczenie odczu przygnbienie; jedynie Hitler, mimo i nie uywa podniecajcego trunku, zdawa si by upojony i znajdowa w stanie chronicznej euforii. Aczkolwiek pocztek nowego roku nie przekrela katastrofalnej sytuacji ubiegego, mona byo mie przewiadczenie, e jest lej ju choby ze wzgldu na rozpoczynajcy si od nowa kalendarz. Hitler snu optymistyczne prognozy na rok 1945: minie wkrtce obecny punkt krytyczny, w kocu my zwyciymy. Jego otoczenie przyjo to w milczeniu. Tylko Bormann z zachwytem potakiwa fuhrerowi. Po upywie ponad dwch godzin, w czasie ktrych Hitler roztacza optymistyczne nadzieje, wszyscy obecni, wrd nich i ja, mimo licznych wtpliwoci zachowywali si coraz bardziej beztrosko - podobnie jak przedtem posiada zdolno magicznego oddziaywania. Z racjonalnego bowiem punktu widzenia jego argumenty nie mogy by przekonywajce. Powinno otrzewi nas ju choby to, e Hitler, posugujc si porwnaniem do sytuacji Fryderyka Wielkiego w kocu wojny siedmioletniej, przyzna tym samym, e jest cakowicie pokonany militarnie6. Ale aden z nas nie zastanawia si nad tym. W trzy dni pniej, na wielkiej konferencji z udziaem Keitla, Bormanna i Goebbelsa, znw odyy zudne nadzieje. Teraz zmian miao przynie Levee en masse" (pospolite ruszenie). Goebbels napad na mnie, gdy si przeciwstawiem i powiedziaem, e sparaliuje to nasze ostatnie plany zbroje do takiego stopnia, i ulegn zupenemu unieruchomieniu cae dziay produkcji. Wpatrywa si we mnie osupiay i zdenerwowany. Nastpnie, zwrcony do Hitlera zawoa uroczystym gosem: Wtedy na pana, panie Speer, spadnie historyczna odpowiedzialno za to, e wskutek braku kilkuset tysicy onierzy przegramy wojn! Dlaczego nie powie pan w kocu tak!? Prosz si zastanowi!

488

Paska wina!" Przez moment stalimy nieruchomi, niezdecydowani, zirytowani - a Hitler opowiedzia si za Goebbelsem, a tym samym za wygran wojn. Po tej rozmowie odbya si konferencja w sprawach zbroje, w ktrej, jako gocie Hitlera, mogli rwnie bra udzia Goebbels i jego sekretarz stanu Naumann. Jak to od dawna byo w zwyczaju, Hitler pomija mnie w czasie dyskusji, nie pyta o zdanie, lecz zwraca si wycznie do Saura. Wystpowaem raczej w roli milczcego wiadka. Goebbels mwi do mnie po posiedzeniu, i dziwi si, e tak obojtnie si przygldaem, jak Saur ogranicza moje wpywy. Bya to ju zreszt rozmowa bezprzedmiotowa. Wraz z ofensyw w Ardenach wojna zbliaa si ku kocowi. Jedyne, co mogo teraz nastpi, to desperacki i bezsilny opr, opniajcy zajcie kraju. Nie tylko ja unikaem star. W caej kwaterze gwnej zapanowaa obojtno, ktrej nie mona byo tumaczy wycznie letargiem, przepracowaniem i psychologicznym oddziaywaniem Hitlera. Zamiast panujcych w ubiegych latach i miesicach gwatownych konfliktw, spi midzy licznymi interesami, grupami i klikami, ktre walczyy o przychylno Hitlera i zrzucay wzajemnie na siebie odpowiedzialno za coraz czstsze klski, zapanowaa teraz obojtna cisza, ktra zwiastowaa ju koniec. Gdy na przykad w tych dniach udao si Saurowi zastpi Himmlera jako szefa uzbrojenia wojsk ldowych generaem Buhlem" 7, posunicie to, oznaczajce czciowo pozbawienie Himmlera wadzy, ledwie zauwaono. Waciwie nie byo ju adnej atmosfery pracy; bez jakiegokolwiek wraenia przyjmowano bieg wydarze, gdy wiadomo nieuchronnej klski pozostawiaa wszystko inne gboko w cieniu. Podr na front zatrzymaa mnie przez trzy tygodnie z dala od Berlina, co wiadczyo, e nie mona ju sprawowa kierownictwa pozostajc w stolicy. Oglny chaos coraz bardziej komplikowa centralne zarzdzanie organizacj zbroje, ale jednoczenie powodowa, e nie liczyo si ju ono. 12 stycznia rozpocza si na wschodzie przewidywana przez Guderiana wielka ofensywa radziecka; nasze pozycje obronne zostay przeamane na szerokim froncie. Nawet ponad 2 tysice nowoczesnych czogw, ktre mielimy na zachodzie, nie zdoaoby w tym czasie zrwnoway przewagi oddziaw radzieckich.

489

Kilka dni pniej czekalimy na rozpoczcie omwienia sytuacji w tak zwanym pokoju poselskim Kancelarii Rzeszy. Gdy przyby Guderian, ktry spni si z powodu wizyty u japoskiego ambasadora Oshimy, kamerdyner ubrany w zwyky czarno-biay mundur SS otworzy drzwi do gabinetu Hitlera. Po grubym, rcznie tkanym dywanie podeszlimy do stou sytuacyjnego, ustawionego przy oknach. Olbrzymia jednolita pyta marmurowa, sprowadzona z Austrii, ukazywaa na jasnoczerwonym tle to-biae plamy, pozostawione przez awice koralowe. Stanlimy od strony okien, Hitler siedzia naprzeciw nas. Niemiecka armia w Kurlandii bya cakowicie odcita. Guderian prbowa przekona Hitlera, e pozycje te naley odda, a wojsko przetransportowa przez Morze Batyckie. Hitler, jak zwykle, gdy chodzio o wyraenie zgody na odwrt, oponowa; Guderian nie ustpowa; Hitler obstawa przy swoim; rozmowa przybieraa coraz ostrzejszy ton. W kocu Guderian przeciwstawi si z jeszcze wiksz, nie znan w tym rodowisku stanowczoci. Podekscytowany prawdopodobnie dziaaniem alkoholu, ktry wypi u Oshimy, wyzby si jakichkolwiek hamulcw. Stojc przy wielkim marmurowym stole, z iskrzcymi oczyma i nastroszonymi wsami, wpatrywa si w Hitlera, ktry rwnie powsta. Guderian krzycza wyzywajco: Ratowanie tych ludzi jest po prostu naszym obowizkiem. Jeszcze mamy czas na ich przetransportowanie". Zdenerwowany i niezwykle podniecony Hitler nie zgadza si z nim: Bd nadal walczy! Tych terenw nie moemy odda!" Guderian by nieugity, z oburzeniem sprzeciwia si: Jest przecie zbyteczne, aby w tak bezsensowny sposb powica tam ludzi. Najwyszy ju czas! Musimy natychmiast zaokrtowa tych onierzy!" Nastpio co, czego nikt si nie spodziewa. Ten gwatowny atak wyranie oniemieli Hitlera. cilej mwic, nie mg pozwoli sobie na utrat prestiu, spowodowan przede wszystkim tonem Guderiana. Ku mojemu zdziwieniu powoa si jednak na wzgldy wojskowe, twierdzc, e odwrt do portw musi wywoa ogln dezorganizacj i doprowadzi do wikszych strat ni te, ktre wynikyby z kontynuowania obrony. Jeszcze raz Guderian stanowczo podkreli, e odwrt jest pod wzgldem taktycznym szczegowo opracowany i cakowicie moliwy. Ale Hitler utrzyma swoj decyzj. Czy byy to symptomy upadku autorytetu? Tak jak i dawniej ostatnie sowo naleao do Hitlera, nikt nie opuci sali oburzony, nikt nie owiadczy, e nie moe ju nadal bra na siebie odpowiedzialnoci. To zadecydowao, e w kocu presti Hitlera pozosta nienaruszony, mimo i przez kilka minut bylimy wrcz osupieni naruszeniem

490

panujcych zwyczajw. Zeitzler wyraa sprzeciw bardziej powcigliwie, nawet w wypadku gdy mia inne zdanie, okazywa szacunek i lojalno. Po raz pierwszy doszo teraz w tak licznym gronie do otwartej wymiany zda; nastpi zupenie widoczny rozdwik, zarysoway si przeciwstawne stanowiska, Hitler zachowa wszake twarz. Byo to ju bardzo wiele. Ale jednoczenie bardzo mao. W obliczu szybkiego posuwania si Armii Radzieckiej uwaaem za celowe uda si ponownie do lskiego rejonu przemysowego: chciaem zbada, czy podlege mi organy respektuj zarzdzenia o nieniszczeniu przemysu. Gdy 21 stycznia 1945 roku spotkaem si w Opolu z nowo wyznaczonym dowdc grupy wojsk, feldmarszakiem Schornerem, powiedzia mi, e jednostki wojskowe istniej jeszcze tylko z nazwy: w przegranej walce straciy one czogi i bro cik. Nikt nie wiedzia, jak daleko przedary si wojska radzieckie w kierunku na Opole; w kadym razie oficerowie opuszczali kwater, w naszym hotelu pozostao tylko niewielu nocnych goci. W moim pokoju wisia sztych Katarzyny Kollwitz Karmaniola: wrzeszczcy tum taczy z wykrzywionymi twarzami wok gilotyny, nieco z boku przykucna na ziemi paczca kobieta. W rozpaczliwej sytuacji koczcej si wojny widziaem rwnie siebie, ogarnitego coraz wiksz trosk. Podczas niespokojnego psnu odyway niesamowite postacie ze sztychu. Dochodziy do gosu, drczc jak nigdy dotd, obawy o wasny, ndzny los; za dnia wypieraa je albo tumia aktywna dziaalno. Czy miaby nard, powodowany gniewem i rozczarowaniem, powsta przeciwko swoim byym przywdcom i zgadzi ich, jak to przedstawia obraz? W najbliszym otoczeniu, wrd przyjaci i znajomych, mwio si od czasu do czasu o naszej ponurej przyszoci. Milch zwyk zapewnia, e wrogowie wytocz przywdcom Trzeciej Rzeszy byskawiczny proces. Osobicie podzielaem jego punkt widzenia. Z niepokojw tej nocy wyrwa mnie telefon oficera cznikowego, pukownika von Belowa. Ju 16 stycznia zwrciem w pilnym trybie uwag Hitlera na to, e po odciciu Zagbia Ruhry od pozostaej czci Rzeszy utrata Grnego lska musi pocign za sob szybkie zaamanie si gospodarki. Przy pomocy dalekopisu jeszcze raz przekonywaem go o znaczeniu Grnego lska i prosiem, aeby grupie wojsk Schornera przydzieli przynajmniej od 30 do 50 procent produkcji zbrojeniowej ze stycznia".

491

Chciaem w ten sposb wesprze Guderiana, ktry cigle domaga si od Hitlera przerwania ofensywnych wysikw na zachodzie, by nieliczne, istniejce jeszcze grupy pancerne uy na wschodzie. Jednoczenie zwrciem uwag, ,,e widoczni z daleka na niegu, zupenie nie osonici Rosjanie bez przeszkd uzupeniaj swoje zaopatrzenie. W sytuacji, kiedy na zachodzie uycie niemieckich myliwcw przynosi zaledwie odczuwaln ulg, moe lepiej byoby t wysoko jeszcze ocenian tutaj bro zastosowa w sposb skoncentrowany". Teraz Below zakomunikowa mi, e Hitler z sarkastycznym umiechem okreli moje spostrzeenia jako trafne, ale nic nie przedsiwzi. Nastpnego dnia zamierzaem kontynuowa moj podr do Katowic, centrum lskiego rejonu przemysowego, ale nie udao mi si tam dotrze. Wskutek gooledzi zderzyem si na zakrcie z duym wozem ciarowym, pod naporem mojej klatki piersiowej zamaa si kierownica i zgia nawet kolumna kierownicy; oddychajc ciko, siedziaem na schodach wiejskiej restauracji blady i zdenerwowany. Wyglda pan jak minister po przegranej wojnie", powiedzia Poser. Samochd nie by zdatny dojazdy, zabrano mnie z powrotem sanitark; trzeba byo zrezygnowa z dalszej podry. Ochonwszy nieco, mogem przynajmniej telefonicznie upewni si u moich wsppracownikw w Katowicach, e wszystkie nasze uzgodnienia byy realizowane. W trakcie powrotnej podry do Berlina Hanke, gauleiter Wrocawia, oprowadza mnie po starym ratuszu, zbudowanym kiedy przez Schinkla, a ostatnio odrestaurowanym. Mwi z patosem: Rosjanie nie zdobd go nigdy. Raczej spal go". Wysuwaem zastrzeenia, ale Hanke upiera si przy swoim. Byo mu wszystko jedno, co si stanie z Wrocawiem, gdyby dosta si w rce wroga. W kocu jednak udao mi si przekona go o zabytkowych walorach przynajmniej tej budowli i odwie od wandalizmu 8. Powrciwszy znw do Berlina, przedoyem Hitlerowi liczne zdjcia, ktre kazaem zrobi w czasie swej podry, ukazujce uchodcw. ywiem pewne nadzieje, e obraz kobiet, dzieci i starcw, ktrzy w czasie silnego mrozu szli naprzeciw swego strasznego losu, wywrze wraenie na Hitlerze. Sdziem, e pobudz go moe do podjcia decyzji przerzutu jednostek z zachodu, co wpynie przynajmniej na osabienie tempa natarcia Rosjan. Gdy Hitler ujrza te zdjcia, gwatownym ruchem odsun je na bok. Trudno byo wyczu, czy nie interesoway go po prostu, czy te za bardzo poruszyy. 24 stycznia 1945 roku Guderian zoy wizyt ministrowi spraw zagranicznych von Ribbentropowi. Przedstawi mu sytuacj na fron-

492

tach, a potem owiadczy zwile, e wojna zostaa przegrana. Ribbentrop, przestraszony, nie chcia zaj stanowiska i prbowa odegna si od caej sprawy; natychmiast poinformowa Hitlera wyraajc zdziwienie, e szef Sztabu Generalnego wyrobi sobie wasny pogd na temat sytuacji wojennej. W dwie godziny pniej Hitler zdenerwowany owiadczy podczas omawiania sytuacji, e w przyszoci z ca bezwzgldnoci tpi bdzie takie defetystyczne wypowiedzi. Kady z jego wsppracownikw ma prawo zwraca si bezporednio tylko do niego: Stanowczo zakazuj dokonywania uoglnie i wycigania wnioskw z istniejcej sytuacji. To moja sprawa! Kto w przyszoci bdzie mwi do drugiej osoby, e wojna jest przegrana, potraktuj go jako zdrajc narodu, ze wszystkimi nastpstwami dla niego i jego rodziny. Bd wyciga konsekwencje, nie liczc si ze stanowiskiem i autorytetem!" Nikt nie omieli si powiedzie sowa. Przysuchiwalimy si w milczeniu i tak samo w milczeniu opuszczalimy gabinet Hitlera. Od tej chwili w czasie omawiania sytuacji coraz czciej pojawia si nowy go. Zajmowa miejsce daleko w tyle, sama jego obecno dziaaa nader skutecznie - by to szef gestapo, Ernst Kaltenbrunner. W obliczu grb Hitlera i jego wzrastajcej nieobliczalnoci, trzy dni pniej, 27 stycznia 1945 roku, wysaem do trzystu najwaniejszych moich wsppracownikw z przemysu sprawozdanie, ktre podsumowywao nasz prac w dziedzinie zbroje w okresie minionych trzech lat. Poleciem rwnie przyby wsppracujcym ze mn dawniej architektom, proszc o sporzdzenie fotokopii naszych projektw i ich zabezpieczenie. Nie miaem czasu ani te zamiaru wtajemnicza kogokolwiek w moje troski i odczucia. Ale oni rozumieli: byo to poegnanie z przeszoci. 30 stycznia wydaem mojemu oficerowi cznikowemu, von Belowowi, polecenie, by przekaza Hitlerowi memoria. By to przypadek, e mj memoria nosi dat dwunastej rocznicy przejcia wadzy". Zgodnie z prawd wyjaniem, e wojna, jeeli chodzi o gospodark i zbrojenia, zblia si do koca i w tej sytuacji wyywienie, opa i elektryczno maj pierwszestwo przed czogami, silnikami lotniczymi i amunicj. Chcc rozwia przesadne nadzieje Hitlera co do przyszej produkcji zbrojeniowej w 1945 roku, zaczyem list przewidywanej w nastpnych trzech miesicach kocowej produkcji czogw, broni i amunicji. Memoria zakoczyem: Z chwil utraty Grnego lska

493

niemiecki przemys zbrojeniowy nie bdzie w stanie zaspokoi nawet najbardziej niezbdnych potrzeb frontu w zakresie amunicji, broni i czogw... Nie mona te ju nadal wyrwnywa materialnej przewagi nieprzyjaciela dzielnoci naszych onierzy". Swego czasu Hitler stale twierdzi, e kiedy niemiecki onierz rozpocznie walk o swoj ojczyzn na niemieckiej ziemi, wwczas nasze niedostatki wyrwnane zostan czynami bohaterskimi. Chciaem na to odpowiedzie w swoim memoriale. Po otrzymaniu memoriau Hitler ignorowa mnie, nie dostrzega mojej obecnoci podczas omawiania sytuacji. Wezwa mnie do siebie dopiero 5 lutego. Poleci, aby przyszed ze mn take Saur. Po tym wszystkim, co si uprzednio wydarzyo, byem przygotowany na nieprzyjemne starcie. Hitler przyj nas w swym gabinecie w siedzibie kanclerskiej, co ju wskazywao, e nie zamierza wyciga grocych mi konsekwencji. Nie kaza nam sta, jak to zwyk czyni wtedy, kiedy chcia okaza komu sw niech, lecz bardzo uprzejmie wskaza obite pluszem fotele. Potem zwrci si do Saura, mwi przytumionym gosem. Wyglda na skrpowanego; wyczuwaem jego zakopotanie wynikajce z tego, e usiowa przej po prostu do porzdku nad moj niesfornoci i mwi o biecych problemach produkcji zbrojeniowej. Z cakowitym spokojem rozwaa moliwo najbliszych miesicy, a Saur, przytaczajc pomylne szczegy, agodzi deprymujce wraenie memoriau. Jego optymizm nie wydawa si cakiem bezpodstawny. W cigu ostatniego roku moje prognozy nierzadko okazyway si bdne, poniewa nieprzyjaciel nie wyciga konsekwencji, ktre uwzgldniaem w swoich obliczeniach. Siedziaem markotny, nie biorc udziau w rozmowie. Dopiero pod koniec Hitler zwrci si do mnie: Moe pan wprawdzie pisa do mnie, jak ocenia pan sytuacj w dziedzinie zbroje, ale zabraniam panu udziela komukolwiek wyjanie na ten temat. Nie wolno panu rwnie dawa nikomu odpisu tego memoriau. Co si tyczy paskiego ostatniego akapitu - w tym momencie jego gos sta si ostry i chodny to czego podobnego nawet do mnie nie moe pan pisa. Te kocowe uwagi mgby pan sobie darowa. Powinien pan mnie pozostawi wycignicie wnioskw z sytuacji w dziedzinie zbroje". Powiedzia to wszystko bez adnych objaww podniecenia, zupenie cicho, nieco cedzc przez zby. Brzmiao to nie tylko bardziej wymownie, lecz take daleko niebezpieczniej ni wybuch wciekoci, ktry nastpnego dnia mgby szybko min. Zdaem sobie jasno spraw, e byo to jego ostatnie sowo. Poegna si z nami. Bardziej powcigliwie ze mn, serdeczniej z Saurem.

494

Ju 30 stycznia skierowaem przez Posera odpis memoriau do szeciu wydziaw Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych. Chcc teraz formalnie wykona rozkaz Hitlera, zadaem ich zwrotu. Guderianowi i innym Hitler owiadczy, e odoy memoria do szafy pancernej, nie czytajc go. Natychmiast zabraem si do przygotowywania nowego memoriau. Pragnc zaangaowa do tego Saura, ktry w zasadzie podziela moje zdanie na temat sytuacji w dziedzinie zbroje, ustaliem z kierownikami najwaniejszych gwnych dziaw, e tym razem Saur powinien opracowa i podpisa memoria. Znamienne dla mojej wczesnej sytuacji byo to, e potajemnie przeniosem spotkanie do Bernau, gdzie szef naszej produkcji amunicji, Stahl, posiada zakad wytwrczy. Kady z uczestnikw posiedzenia przyrzeka, e bdzie nakania Saura, aby powtrzy na pimie moje owiadczenie o bankructwie. Saur wi si jak piskorz. Nie da si namwi na adne pisemne owiadczenie, ale w kocu przyrzek, e w czasie naszych nastpnych rozmw z Hitlerem potwierdzi moje pesymistyczne prognozy. Jednak kolejna konferencja u Hitlera przebiegaa jak zwykle. Ledwo skoczyem swoj informacj, Saur znowu usiowa osabi deprymujce wraenie. Zacz opowiada o niedawnej rozmowie z Messerschmittem i wycign z teczki pierwsze szkice projektu czterosilnikowego bombowca odrzutowego. Cho produkcja samolotu o zasigu a do Nowego Jorku wymagaaby nawet w normalnych warunkach caych lat, Hitler i Saur ju si upajali straszliwymi skutkami psychologicznymi, jakie atak bombowy wywoaby w wwozach ulicznych utworzonych przez drapacze chmur. W lutym i marcu 1945 roku Hitler dawa wprawdzie od czasu do czasu do zrozumienia, e poleci rnymi drogami nawiza kontakt z nieprzyjacielem, nie ujawnia jednak adnych szczegw. W rzeczywistoci odniosem wraenie, e chodzio mu przede wszystkim o wytworzenie atmosfery jak najwikszej, bezwzgldnej nieustpliwoci. W okresie konferencji w Jacie syszaem, jak dawa wytyczne referentowi prasowemu Lorenzowi. Niezadowolony z relacji niemieckich gazet da ostrzejszego i agresywniejszego tonu: Tych podegaczy wojennych z Jaty naley obrazi, tak obrazi i zaatakowa, by uniemoliwi im wystpowanie zjakimikolwiek propozycjami wobec narodu niemieckiego. Trzeba zrobi wszystko, aby przeszkodzi w zoeniu oferty. Ta banda chce oddzieli nard niemiecki od jego kierownictwa. Zawsze mwiem: kapitulacji nie mona nigdy bra pod uwag". A po chwili:

495

Historia nie powtarza si!". W swoim ostatnim przemwieniu radiowym Hitler powrci do tej myli i zapewni tych innych mw stanu raz na zawsze, e kada prba ingerencji w sprawy narodowosocjalis-tycznych Niemiec za pomoc wilsonowskich frazesw jest liczeniem na naiwno, ktrej dzisiejsze Niemcy nie znaj". Dalej mwi, e z obowizkw bezkompromisowego reprezentowania interesw swego narodu moe zwolni go tylko ten, kto mu te obowizki powierzy. Mia na myli wszechmogcego", na ktrego si w tym przemwieniu powoywa. W miar zbliania si kresu jego wadzy, Hitler, ktry lata zwyciskich podbojw spdza w gronie generalicji, coraz czciej obcowa, co rzucao si w oczy, z najbliszymi towarzyszami partyjnymi, wsppracownikami z pocztkowego okresu swej kariery. Co wieczr przesiadywa kilka godzin z Goebbelsem, Leyem i Bormannem. Nikt nie mia wstpu, nikt nie wiedzia, o czym mwili - czy wspominali swj start yciowy, czy te zastanawiali si nad upadkiem i nad tym, co nastpi. Na prno oczekiwaem wtedy, e usysz choby od jednego z nich jak podyktowan wspczuciem wypowied o przyszoci zwycionego narodu. Chwytali si kadej nadziei, liczyli na najbardziej nieprawdopodobne wydarzenia, ktre mog spowodowa zmian. Jednoczenie nie troszczyli si o los caego narodu tak powanie, jak o swj wasny. Pozostawimy Amerykanom, Anglikom i Rosjanom tylko pustynie" - takim powiedzeniem nierzadko koczyli rozmowy na temat sytuacji. Hitler zgadza si z tym, ale nie wyraa si tak kracowo, jak Goebbels, Bormann czy Ley. W kilka tygodni pniej okazao si w praktyce, e Hitler by bardziej zdecydowany od nich wszystkich. Podczas gdy inni mwili, on przybierajc poz ma stanu i nie wyjawiajc swego punktu widzenia, wydawa rozkazy zniszczenia podstaw egzystencji narodu. W czasie omawiania sytuacji na pocztku lutego, kiedy mapy ukazyway katastrofalny obraz niezliczonych przeama i kotw, odwoaem na bok Donitza mwic: Co si musi sta". Jego krtka odpowied bya wymowna: Reprezentuj tu tylko marynark wojenn. Wszystko inne to nie moja sprawa. Fuhrer bdzie wiedzia, co ma czyni". Jest znamienne, e grono osb, ktre kadego dnia gromadziy si wok stou sytuacyjnego przed wyczerpanym i nieruchomo siedzcym Hitlerem, ani razu nie odwayo si na podjcie jakiego wsplnego

496

kroku. Niewtpliwie Goring od dawna by zdemoralizowany i coraz bardziej wytrcony z rwnowagi. Ale rwnoczenie nalea on do tych niewielu, ktrzy od pierwszej chwili realistycznie i bez zudze dostrzegali zmiany spowodowane przez Hitlera t wojn. Gdyby Goring, jako drugi czowiek w pastwie, wsplnie z Keitlem, Jodlem, Donitzem, Guderianem i mn, wezwa ultymatywnie Hitlera do przedstawienia swej koncepcji zakoczenia wojny, zmusiby go do zajcia stanowiska. Nie tylko dlatego, e Hitler od dawna obawia si tego rodzaju konfliktw: teraz w mniejszym stopniu anieli kiedykolwiek mg sobie pozwoli na rezygnacj z fikcji jednomylnego kierownictwa. W poowie lutego odwiedziem pewnego wieczoru Goringa w Karinhall. Stwierdziem na mapie sytuacyjnej, e wok domku myliwskiego rozmieci on sw dywizj strzelcw spadochronowych. Goring ju dawno sta si kozem ofiarnym, na ktrego zrzucano win za wszystkie niepowodzenia lotnictwa. Podczas omawiania sytuacji Hitler mia zwyczaj w obecnoci oficerw oskara go wrcz napastliwie i obraliwie. Jeszcze gorzej musiao to wyglda, gdy rozmawiali w cztery oczy. Oczekujc w przedpokoju, czsto syszaem, jak Hitler czyni mu gone zarzuty. Tego wieczoru w Karinhall po raz pierwszy i jedyny miaem bliski, osobisty kontakt z Goringiem. Poleci kamerdynerowi poda przy kominku czerwone wino i pozostawi nas samych. Mwiem otwarcie, e rozczarowaem si do Hitlera, na co Goring rwnie szczerze odpowiedzia, i dobrze mnie rozumie i czsto ma podobne zdanie. Ale mnie jest lej ni jemu, gdy ja znacznie pniej zwizaem si z Hitlerem i dlatego te atwiej mi si z nim rozsta. By bardziej przywizany do Hitlera, wiele lat wsplnych trosk i przey poczyo ich wzajemnie trudno mu uwolni si od tego wszystkiego. Kilka dni pniej Hitler przenis rozmieszczon wok Karinhall dywizj strzelcw spadochronowych na front, daleko na poudnie od Berlina. Jeden z wyszych oficerw SS da mi w tym czasie do zrozumienia, e Himmler przygotowuje podjcie decydujcych krokw. W lutym 1945 roku reichsfuhrer SS przej dowdztwo Grupy Armii Wisa", ale podobnie jak i jego poprzednicy nie mg powstrzyma natarcia Rosjan. Rwnie przeciwko niemu kierowa teraz Hitler gwatowne zarzuty. Tak wic w cigu kilku tygodni dowodzenia na froncie Himmler straci autorytet, jaki jeszcze posiada. Jednake nadal wszyscy go si obawiali. Ja te poczuem si nieswojo, gdy pewnego dnia adiutant zakomunikowa mi, e Himmler zapowiedzia si wieczorem na rozmow; nawiasem mwic, wanie

497

wtedy jedyny raz przyszed do mnie. Niepokj mj pogbi si jeszcze, kiedy nowy szef naszego centralnego zarzdu Hupfauer, z ktrym kilka razy do szczerze rozmawiaem, poinformowa mnie zdenerwowany, e o tej samej porze bdzie u niego szef gestapo, Kaltenbrunner. Zanim Himmler wszed, adiutant szepn mi: Jest sam". W moim gabinecie nie byo szyb; nie kazalimy ich wstawia, gdy i tak co kilka dni wypaday z powodu wybuchw bomb. Na stole staa niewielka wieczka, poniewa wyczono wiato elektryczne. Otuleni w paszcze siedzielimy naprzeciw siebie. Himmler mwi o drugorzdnych sprawach, dopytywa si o nieistotne szczegy, nawizywa do sytuacji na froncie, w kocu zacz snu niejasne rozwaania: Zjedajc w d, znajdzie si w kocu jaki grunt, a gdy si na nim stanie, wwczas, panie Speer, mona si wspi znw do gry". Wkrtce poegna si, gdy ani zgadzaem si z t prymitywn filozofi, ani si jej sprzeciwiaem, i w ogle mwiem bardzo mao. Przez cay czas, a do chwili gdy odprowadziem go do drzwi, Himmler by uprzejmy, lecz zarazem tajemniczy. Nie pojem nigdy, czego ode mnie chcia i dlaczego w tym samym czasie pojawi si u Hupfauera Kaltenbrunner. By moe syszeli o mojej krytycznej postawie i prbowali nawiza kontakt. Albo chcieli nas jedynie wybada. 14 lutego zaproponowaem listownie ministrowi finansw skonfiskowanie na rzecz pastwa caego przyrostu majtku osobistego, ktry od 1933 roku powanie si zwikszy". Ta ingerencja miaa przyczyni si do stabilizacji marki, ktrej warto nabywcza z trudem utrzymywaa si w wyniku przymusowych posuni, a po ustaniu tego przymusu musiaaby spa. Podczas dyskusji nad moimi propozycjami minister finansw, hrabia Schwerin-Krosigk, spotka si ze zdecydowanym sprzeciwem Goebbelsa, ktrego szczeglnie dotknyby takie przedsiwzicia. Do jeszcze bardziej nierealnych naleaa inna koncepcja; unaocznia mi ona dzisiaj romantyczny i fantastyczny wiat uczu, w jakim wwczas yem. W kocu stycznia dyskutowaem z Wernerem Naumannem, sekretarzem stanu w Ministerstwie Propagandy, na temat beznadziejnoci sytuacji, czynic to bardzo ostronie i subtelnie. Przypadek sprawi, e wsplnie udalimy si do schronu przeciwlotniczego ministerstwa. Zakadajc, e przynajmniej Goebbels zdolny jest zrozumie sytuacj i wycign z niej wnioski, snuem mgliste propozycje dokonania ostatniego posunicia: wyobraaem sobie wsplne wystpienie rzdu, partii i naczelnego dowdcy. Cae kierownictwo Rzeszy z Hitlerem na czele miao wyda proklamacj, e jest gotowe

498

odda si dobrowolnie w rce przeciwnika, gdyby w zamian za to zagwarantowano niemieckiemu narodowi znone warunki dalszej egzystencji. U podstaw tego nieco operetkowego pomysu leay historyczne reminiscencje, wspomnienia o Napoleonie, ktry po klsce pod Waterloo odda si w rce Anglikw. Wagnerowskie idee samoofiary i zbawienia - dobrze si stao, e do tego nie doszo. Spord moich wsppracownikw szczeglnie bliski osobicie by mi dr Luschen, kierownik niemieckiego przemysu elektrycznego, czonek zarzdu i jeden z kierownikw koncernu Siemensa. Ten siedemdziesicioletni czowiek, z ktrego dowiadcze chtnie korzystaem, przewidywa wprawdzie cikie czasy dla narodu niemieckiego, ale nie wtpi w jego ponowny rozkwit. Luschen odwiedzi mnie w pocztkach lutego w moim maym mieszkaniu, w oficynie ministerstwa przy placu Paryskim, wycign z teczki kartk i poda mi j mwic: Czy wie pan, jakie zdanie z Mein Kampf Hitlera jest teraz na ulicy najczciej cytowane?" Dyplomacja powinna troszczy si, by nard nie gin heroicznie, lecz zachowa sw egzystencj. Kada droga, ktra prowadzi do tego, jest wwczas waciwa, a zejcie z niej musi by okrelane jako przestpstwo wynikajce z niedopenienia obowizkw". Luschen doda, e znalaz drugi odpowiedni cytat, i pokaza mi go: Autorytet pastwa jako cel sam w sobie nie moe istnie, gdy w tym przypadku wszelka tyrania na tej ziemi byaby nietykalna i uwicona. Kiedy poczynania wadzy rzdowej prowadz nard do upadku, wtedy rebelia kadego czonka takiego narodu jest nie tylko prawem, lecz obowizkiem". Luschen poegna mnie bez sowa i pozostawi samego z kartk papieru. Chodziem niespokojnie tam i z powrotem po swoim pokoju. Hitler sam powiedzia to, do czego dyem w ostatnich miesicach. Pozosta jeszcze wniosek kocowy: jeli uwzgldni si choby tylko program polityczny Hitlera, to wiadomie zdradza on wasny nard, ktry powici si dla jego celw i ktremu wszystko zawdzicza; w kadym razie wicej, ni ja miaem do zawdziczenia Hitlerowi. Tej nocy podjem decyzj usunicia Hitlera. Niewtpliwie moja dziaalno ograniczya si do wstpnych przygotowa i wygldaa do miesznie. Ale jednoczenie wiadczy ona o charakterze reimu i deformacji jego aktorw. Nawet dzi przejmuje mnie dreszcz na myl, do czego doszed taki czowiek jak ja, ktry kiedy nie chcia by niczym wicej ni architektem Hitlera. Nadal jeszcze czsto siedziaem naprzeciw niego, nawet przegldaem razem z nim stare plany budowlane

499

- cho jednoczenie mylaem, w jaki sposb postara si o gaz trujcy aby usun z drogi tego czowieka, ktry mimo wszelkich nieporoz^ mie cigle jeszcze mnie lubi i bardziej mi pobaa anieli komukol. wiek. Przez lata cae przebywaem w otoczeniu, dla ktrego ycie ludzkie nic nie znaczyo; wydawao mi si, e nie obchodzi mnie to. Teraz dostrzegem, e te dowiadczenia nie pozostay bez wpywu na mnie. Nie tylko uwikaem si w gszcza uudy, intryg, nikczemnoci, gotowoci do mordu, lecz sam staem si czci tego przewrotnego wiata. W istocie przez dwanacie lat yem bezmylnie wrd mordercw; teraz, w okresie upadku reimu, doszo do tego, e wanie Hitler da mi moralny impuls do wykonania na niego zamachu. Na procesie norymberskim Goring urga mi i nazywa mnie drugim Brutusem. Rwnie inni oskareni czynili mi zarzut Zama pan przysig zoon fuhrerowi". Ale to powoywanie si na przysig nie miao adnego znaczenia i nie byo niczym innym, jak tylko prb wymigania si od obowizku samodzielnego mylenia. Jeeli nie kto inny, to wanie sam Hitler pozbawi ich tego pozornego argumentu, tak jak mnie w lutym 1945 roku. Podczas spacerw po parku Kancelarii Rzeszy zauwayem szyb wentylacyjny schronu Hitlera. W niewielkich zarolach na wysokoci ziemi znajdowa si przykryty ma kratownic otwr wentylatora. Wsysane powietrze przechodzio przez filtr. Podobnie jak wszystkie filtry, nie chroni on jednak przed naszym gazem trujcym, tabunem. Przypadek sprawi, e osobicie poznaem kierownika naszej produkcji amunicji, Dietera Stahla. Mia on odpowiada przed tajn policj pastwow za defetystyczne uwagi o zbliajcym si kocu wojny. Prosi mnie, abym pomg mu unikn przesucha. Dziki temu, e dobrze znaem gauleitera Brandenburgii, Sturtza, udao mi si zaatwi spraw pomylnie. Mniej wicej w poowie lutego, kilka dni po wizycie Luschena, siedziaem wraz ze Stahlem podczas cikiego nalotu lotniczego w naszym berliskim schronie przeciwlotniczym. Sytuacja sprzyjaa szczerym rozmowom. W ponurym pomieszczeniu, o betonowych cianach, stalowych drzwiach, z prostymi krzesami, rozmawialimy o stosunkach panujcych w Kancelarii Rzeszy. Nagle Stahl obj mnie ramieniem i wykrzykn: To straszne!" Pytaem go ostronie o nowy gaz trujcy i czy moe go dostarczy. Mimo e pytanie byo nadzwyczaj niecodzienne, Stahl chtnie zgodzi si. Przestalimy nagle mwi, a po chwili powiedziaem:

500

Jedynie to moe doprowadzi do zakoczenia wojny. Zamie-rzam podj prb wpuszczenia gazu do schronu Kancelarii Rzeszy". Jakkolwiek darzylimy si zaufaniem, w pierwszym momencie sam przeraziem si swojej szczeroci. Jednak Stahl nie by ani skonsternowany, ani podniecony, lecz rzeczowo przyrzek zorientowa si w najbliszym czasie, jakie s moliwoci dostarczenia gazu. Po kilku dniach zakomunikowa mi, e nawiza kontakt kierownikiem wydziau amunicji w zarzdzie uzbrojenia wojsk ldowych, majorem Soyk. Prawdopodobnie powstanie moliwo wykorzystania granatw produkowanych w fabryce Stahla do prb z gazem trujcym. Praktycznie kady urzdnik redniego szczebla zatrudniony w fabryce gazw trujcych mia atwiejszy dostp do tabunu ni minister czy te. kierownik wydziau amunicji. W rozmowie okazao si jednak, e tabun dziaa skutecznie tylko w wyniku eksplozji. W zwizku z tym nie mona go byo zastosowa, gdy eksplozja rozerwaaby cienkie ciany kanaw doprowadzajcych powietrze. Tymczasem nadszed ju pocztek marca. Mylaem nada o swoim zamiarze, wydawao mi si, e jest to jedyny rodek usunicia z drogi nie tylko Hitlera, lecz jednoczenie - podczas jednej z nocnych narad Bormanna, Goebbelsa i Leya. Stahl sdzi, e niebawem bdzie mg postara si o jeden z tradycyjnych gazw. Ju od czasu budowy Kancelarii Rzeszy znaem si z szefem technikw, Henschlem; zasugerowaem mu, e filtry powietrzne za dugo byy w uyciu i wymagaj wymiany; Hitler mia rzekomo uskara si w mojej obecnoci na niedobre powietrze w schronie. Zbyt szybko, szybciej, anieli byem w stanie dziaa, Henschel wymontowa urzdzenia filtrujce, tak e pomieszczenia schronu pozostaway nie zabezpieczone. Ale nawet majc ju gaz, nie moglimy go w tych dniach wykorzysta. Kiedy bowiem pod jakim pozorem obejrzaem szyb wentylacyjny, zastaem zmieniony obraz. Na dachach caego kompleksu budynkw wystawiono uzbrojone posterunki SS, zainstalowano reflektory, a w miejscu, gdzie kiedy na wysokoci ziemi znajdowa si otwr doprowadzajcy powietrze, wzniesiono wysoki, trzy do czterech metrow sigajcy komin, ktry uniemoliwia dostp do wentylatora. Czuem si, jakbym dosta obuchem w gow. Przez moment podejrzewaem, e mj plan zosta wykryty. W istocie jednak odgrywa tu rol tylko przypadek. Hitler, ktry w czasie pierwszej wojny wiatowej olep na p e w i e n okres wskutek dziaania gazu trujcego, zarzdzi budow tego komina, zdajc sobie spraw, e gaz trujcy jest ciszy od powietrza

501

W gruncie rzeczy ulyo mi, gdy ostatecznie przekonaem si, e mj plan nie moe by zrealizowany. Przez trzy, cztery tygodnie przeladowaa mnie obawa, czy kto nie odkry naszej rozmowy, Od czasu do czasu opanowywaa mnie myl, e obserwuj mnie i wiedz, co zamierzaem. W kadym razie po 20 lipca 1944 roku naleao liczy si z ryzykiem pocignicia do odpowiedzialnoci rwnie rodziny, mojej ony, a przede wszystkim naszych szeciorga dzieci. W ten sposb nie tylko moje zamierzenie stao si niemoliwe, lecz nawet sam plan zamachu znikn z moich rozwaa tak szybko, jak si narodzi. Odtd widziaem swoje zadanie nie w usuniciu Hitlera, lecz w udaremnianiu jego rozkazw dotyczcych zniszcze. To take przynioso mi ulg, gdy cigle jeszcze wszystko tkwio we mnie: przywizanie, bunt, lojalno, oburzenie. Uwaaem za niemoliwe niezalenie od wszelkiego strachu - wystpienie przeciwko Hitlerowi z pistoletem w rku. Jego sugestywna wadza nade mn w sytuacji, gdy znajdowaem si z nim twarz w twarz, bya do koca zbyt wielka. Cakowite zagmatwanie moich uczu wyraao si w tym, e mimo gbokiego przewiadczenia o niemoralnoci jego postpowania nie mogem stumi alu z powodu nieuchronnego upadku i zaamania si jego filozofii, opartej na niezomnej wierze w samego siebie. Od tej pory czuem do niego mieszanin odrazy, wspczucia i fascynacji. Ponadto obawiaem si: w poowie marca chciaem ponownie zjawi si u Hitlera z kolejnym memoriaem, ktry podnosi zakazany temat przegranej wojny, miaem zamiar przekaza mu go wraz z osobistym listem. Zaczem nerwowo szkicowa list, posugujc si zielonym atramentem, zastrzeonym jedynie dla ministra. Przypadek sprawi, e posuylimy si drug stron kartki, na ktrej moja sekretarka przepisaa zastrzeon jedynie dla Hitlera specjaln czcionk cytat z Mein Kampf. Cigle jeszcze nie chciaem mu wypomina jego wasnego wezwania do rebelii, kiedy przegrywa si wojn. Musiaem napisa zaczony memoria", zaczem, poniewa, jako minister Rzeszy do spraw zbroje i produkcji wojennej byem do tego zobowizany wobec Pana i wobec niemieckiego narodu". Tu zawahaem si i poprawiem zdanie. Dokonujc korekty umieciem nard niemiecki przed Hitlerem i pisaem dalej: Zdaj sobie spraw, e z tego pisma musz wynikn powane dla mnie konsekwencje". Na tym koczy si mj list. Rwnie w tym zdaniu wprowadziem poprawk. Wszystko oddaem w rce Hitlera. Zmiana bya nieznaczna: ...mog wynikn powane dla mnie konsekwencje".

502

Konstrukcj wzorowano na amerykaskiej bazooce. W listopadzie 1944 r. wyprodukowano 997 ty. panzerfaustw, w grudniu l 253 ty. i w styczniu 1945 r. l200 Rzeczywicie Churchill kaza si poinformowa 5 sierpnia 1944 r. o moliwouycia przez Wielk Brytani gazw trujcych przeciw Niemcom. Wedug sprawozdania za pomoc 32 ty. ton iperytu i fosgenu mona by skutecznie skazi okoo 2500 km2 terytorium niemieckiego, wicej ni wynosi cznie obszar Berlina, Hamburga, Kolonii Essen, Frankfurtu i Kassel" (Irving, Die Geheimwaffen des Dritten Reiches, Hamburg 1969). Zgodnie z moim pismem do Keitla z 11 padziernika 1944 r. (RLA 1302/44) a do czasu atakw na przemys chemiczny latem 1944 r. nasza miesiczna produkcja wynosia 31001 iperytu i 10001 tabunu. Po naszej stronie musiano wic gromadzi w cigu ciciu lat wojny znaczne iloci substancji trujcych, ktre przewyszay odnone zapasy Brytyjczykw, nawet jeli przyj, e potrzebne do tych celw moce produkcyjne zostay podczas wojny zwikszone. 3 Spord podstawowych skadnikw koniecznych do wytwarzania gazw trujcych wyprodukowano w padzierniku 1944 r. jeszcze: 10 9001 metanolu (przecitna miesiczna w 1943 r. 21 500 t) i 336 t cyjanu (w 1943 r. - 1234 t). 4 Nadzieja przeciwnikw na zakoczenie wojny zim 1944/45 r. niewtpliwie speniaby si raczej wskutek obezwadnienia przemysu chemicznego. Komunikacj bowiem przywracano z reguy o wiele szybciej, ni oczekiwalimy. Tak wic dzienna liczba podstawianych wagonw w stosunku do pocztkowej liczby (w 1943 r. przecitnie 139 ty.) wynosia: w styczniu 1945 r. cigle jeszcze 70 ty., a wic poow, w lutym 39 ty., a wic jedn trzeci, w marcu 1945 r. 15 ty., a wic bd co bd jedn dziewit. Dziki swym wielkim zapasom przemys zbrojeniowy mg za porednictwem tego uzupeniajcego programu nadal osiga wyniki, ktre zdecydowanie przewyszay redukcj dowozw. Wskanik caej produkcji zbrojeniowej wynosi w 1944 r. przecitnie 277 (w 1943 r. - 222). W styczniu 1945 r. spad do 227, a wic o 18 proc., w lutym do 175, a wic o 36 proc., w marcu 1945 r. do 145, a wic prawie o poow - przy zachowaniu jednej dziewitej natenia ruchu. W styczniu 1945 r. wytwarzalimy jeszcze 175 ty. ton amunicji (tzw. tony generalnego kwatermistrza), a wic bd co bd 70 proc. produkcji z 1943 r. (225 800 t), ale tylko jedn sm azotu. Wyprodukowalimy w styczniu 1945 r. 3185 samolotw (w 1943 r. - 2091 na miesic), dysponowalimy jednak tylko jedn trzynast iloci paliwa. Dostarczylimy w styczniu 1945 r. 1766 czogw, dzia pancernych, dzia szturmowych i lawet samobienych (przecitna 1943 r. wynosia 1009), 5089 ciarwek i lekkich cignikw (w 1943 r. -10 453), 916 cignikw (w 1943 r. -1416), ale mielimy jeszcze tylko jedn czwart dotychczasowej produkcji paliwa do tych pojazdw. Spadek produkcji chemicznej by wic czynnikiem decydujcym o zmniejszeniu naszej siy bojowej. 5 W swym sprawozdaniu z podry pisaem 31 grudnia 1944 r. do Hitlera: "Ruch pojazdw... musi si odbywa przy cakowicie wygaszonych wiatach. Wskutek nocnych zakce oraz niemonoci odbywania jakiejkolwiek jazdy w cigu dnia nasze ruchy nawet przy rwnowartociowym systemie drg, stanowi od poowy do jednej trzeciej ruchw nieprzyjaciela, ktry moe prowadzi dowz prawie bez przeszkd (w dzie)a zwaszcza w nocy przy penym wykorzystaniu wiate. Dalsze znaczne utrudnienia, w zaopatrzeniu, powoduje stan drg w Eifel i Ardenach... Wiksza cz drg ma zakrty, wskutek czego pod wzgldem trudnoci jazdy w niczym nie ustpuj one drogom alpejskim... Rozwaania operacyjne wyszego dowdztwa i wynika2

503

jce z nich rozkazy z pewnoci nie zawsze uwzgldniaj wice si z tym problemy zaopatrzenia. Zaopatrzenie odgrywa widocznie we wszystkich rozwaaniach przygotowawczych rol podrzdn... Jeli nie wyliczy si i nie uwzgldni we waciwy sposb zaopatrzenia, operacja musi ponie fiasko". 6 Tylko mier carycy Elbiety uratowaa go, take zdaniem Hitlera, przed skutkami poniesionej ju klski. 7 Wedug protokou fuhrera z 3-5 stycznia 1945 r., pkt 24. Chodzi o sukces Saura, ktry stale przedstawia Hitlerowi skargi na naruszanie przez zastpc Himmlera obegruppenfuhrera SS Juttnera zasady odpowiedzialnoci przemysu za siebie. W kocu Hitler tak si rozzoci, e zarzdzi odsunicie Himmlera. 8 Co prawda nie na dugo: w kilka miesicy pniej prowadzi walk o Wrocaw bez wzgldu na ycie ludzkie i wartociowe budowle, kaza nawet publicznie powiesi swojego starego znajomego, burmistrza miasta, dr. Spielhagena, aby nastpnie, jak usyszaem pniej od konstruktora Flettnera, na krtko przed kapitulacj uciec z oblonego Wrocawia na jednym z nielicznych prototypw migowca.

504

Rozdzia 29 POTPIENIE

Prowadzenie oywionej dziaalnoci w tym ostatnim stadium wojny wpywao na mnie uspokajajco, absorbujc moj uwag. Trosk o chylc si ku upadkowi produkcj zbrojeniow powierzyem Sauro-wi. Sam natomiast wsppracowaem cile z ludmi przemysu, omawiajc z nimi pilne problemy zaopatrzenia i przestawienia si na gospodark okresu powojennego. Plan Morgenthaua dawa Hitlerowi i partii doskona okazj przekonywania spoeczestwa, e wraz z klsk Rzeszy rwnie i jego los zostaby ostatecznie przesdzony. Ta groba oddziaywaa rzeczywicie na szerokie krgi ludnoci. My natomiast mielimy od dawna inne zdanie o dalszym rozwoju wydarze. Podobne przecie cele, jak plan Morgenthaua, tylko w bardziej ostrej i zdecydowanej formie, realizowa Hitler i jego polityczni przedstawiciele na okupowanych terenach. W rzeczywistoci jednak, wbrew niemieckim zamiarom, rozwin si ponownie przemys w Czechosowacji i w Polsce, w Norwegii i we Francji, gdy w kocu jego reaktywowanie dla wasnych celw wzio gor nad maniactwem rozjtrzonych ideologw. Rozpoczynajc uruchamianie przemysu, trzeba byo zagwarantowa ludziom podstawowe warunki egzystencji - ywi ich, ubiera, paci im pensje. Tak w kadym razie wyglda bieg wydarze na terenach okupowanych. Jedynym warunkiem tego byo, wedug naszego przekonania, utrzymanie mechanizmu produkcji w moliwie nienaruszonym stanie. Moja dziaalno w kocowym okresie wojny, zwaszcza po zaniechaniu planu zamachu, koncentrowaa si prawie wycznie na ratowaniu potencjau przemysowego wbrew ideologicznym i narodowym uprzedzeniom, wbrew wszystkim trudnociom. Dziao si to nie bez oporu i prowadzio mnie coraz dalej na drog kamstwa, krtactwa

505

i schizofrenii. W styczniu 1945 roku Hitler przekaza mi podczas omawiania sytuacji informacj prasy zagranicznej, mwic: Rozkazaem przecie zniszczy wszystko we Francji. Jak to moliwe, e przemys francuski ju po kilku miesicach zblia si znw do poziomu swej produkcji przedwojennej?" Przyglda mi si oburzony. Moe chodzi tutaj o informacj propagandow", odpowiedziaem spokojnie. Poniewa wykazywa zrozumienie dla faszywych informacji propagandowych, sprawa przestaa by aktualna. W lutym 1945 roku poleciaem jeszcze raz na Wgry, do rejonu z ropy, do pozostajcego w naszych rkach zagbia wglowego Grnego lska, do Czechosowacji i do Gdaska. Wszdzie udao mi si zjedna miejscowych pracownikw ministerstwa dla naszej idei oraz znale zrozumienie u generaw. W okolicach Balatonu na Wgrzech obserwowaem wwczas przemarsz kilku dywizji SS, ktre Hitler zamierza uy w zakrojonej na szerok skal ofensywie. Plan operacji objty by najwiksz tajemnic wojskow. Tote groteskowo wygldao noszenie na mundurach emblematw, ktre wyranie wskazyway na formacje elitarne. Jeszcze bardziej groteskowe anieli ta nie zamaskowana koncentracja jednostek, przewidzianych do zaskakujcej ofensywy, byo przekonanie Hitlera, e za pomoc kilku dywizji pancernych obali dopiero co ustanowione panowanie radzieckie na Bakanach. Jego zdaniem, narodom zamieszkujcym poudniowo--wschodni Europ ju po kilku miesicach znudzia si radziecka wadza. Bdc w tych tygodniach w desperackim nastroju, wmawia sobie, e nawet osignicie pocztkowo niewielkich sukcesw spowodowaoby zmiany; doszoby na pewno do powstania ludowego wymierzonego w Zwizek Radziecki, a ludno walczyaby razem z nami o wspln spraw przeciwko wsplnemu wrogowi, a do osignicia zwycistwa. Byy to fantazje. W drodze do Gdaska odwiedziem kwater Himmlera, dowdcy Grupy Armii Wisa". Urzdzi si on w Waczu w wygodnie wyposaonym pocigu specjalnym. Byem przypadkowo wiadkiem, jak podczas rozmowy telefonicznej z generaem Weissem Himmler stereotypowo odrzuci wszystkie argumenty, ktre przemawiay za oddaniem straconej pozycji: Daem przecie panu rozkaz. Odpowiada pan za to gow. Ka pana pocign do osobistej odpowiedzialnoci, jeli utracimy pozycj". Gdy nazajutrz odwiedziem generaa Weissa w Stargardzie, dowiedziaem si, e pozycj w nocy oddano. Weiss nie wyglda na przejtego grobami Himmlera: Nie angauj moich -oddziaw do

506

realizacji niewykonalnych da, opacanych cikimi stratami. Czyni tylko to, co jest moliwe". Z grobami Hitlera i Himmlera zaczynano si ju nie liczy. Rwnie i podczas tej podry poleciem fotografom ministerstwa robi zdjcia nie koczcego si potoku ucieknierw, ktrzy w niemej panice udawali si na zachd. Hitler znw wzbrania si przed obejrzeniem fotografii. Nie tyle zdenerwowany, co zrezygnowany odsun je daleko od siebie. W czasie podry na Grny lsk poznaem generaa pukownika Heinriciego, rozumnego czowieka, z ktrym w ostatnich tygodniach wojny miaem jeszcze raz wsppracowa z penym wzajemnym zaufaniem. Wtedy, w poowie lutego, ustalilimy, e nie naley niszczy urzdze kolejowych, ktre w przyszoci mona wykorzysta do zaopatrywania w wgiel terenw poudnicwo-wschodnich. Razem odwiedzilimy kopalni w okolicach Rybnika. Mimo bezporedniej bliskoci frontu radzieckie oddziay pozwalay zakadowi nadal pracowa; wydawao si, e przeciwnik rwnie respektuje polityk niedokonywania zniszcze. W pocztkach marca udaem si do Zagbia Ruhry, aby na miejscu omwi, co powinnimy czyni oczekujc na zbliajcy si koniec i pocztek nowego. Przemysowcy wykazywali przede wszystkim trosk o drogi komunikacyjne: jeeli zachowamy kopalnie wgla i stalownie, a zniszczymy wszystkie mosty, to ulegn przerwaniu wzajemne dostawy wgla, stali i walcwki. tego te wzgldu jeszcze w tym samym dniu pojechaem do feldmarszaka Modela l. Oburzony opowiada mi, e Hitler wanie rozkaza mu siami cile okrelonych dywizji uderzy w skrzydo nieprzyjaciela w okolicach Remagen i odbi z powrotem most. Mwi zrezygnowany: Dywizje te na skutek utraty broni nie posiadaj adnej siy bojowej i przedstawiaj mniejsz warto ni kompania! W kwaterze gwnej nie maj adnego pojcia!... Odpowiedzialno za niepowodzenie spadnie oczywicie na mnie". Model niezadowolony z rozkazw Hitlera gotw by wysucha moich propozycji. Zapewnia mnie, e w walce o Zagbie Ruhry bdzie oszczdza niezbdne mosty, a przede wszystkim urzdzenia kolejowe. Pragnc zapobiec w przyszoci nie przemylanemu wysadzaniu mostw, uzgodniem z generaem pukownikiem Guderianem wydanie zasadniczego zarzdzenia w sprawie dokonywania zniszcze we wasnym kraju", ktre miao zabroni przeprowadzania akcji utrudniajcych zaopatrzenie wasnej ludnoci". Jeeli ju koniecznie trzeba byo dokonywa zniszcze, naleao je w miar moliwoci ogranicza do nieznacznych rozmiarw. Guderian chcia nawet wyda

507

to zarzdzenie na wasn odpowiedzialno dla wschodniego teatru dziaa wojennych; podj rwnie prb uzyskania podpisu generaa pukownika Joda, ktremu podlega front zachodni, w zwizku z czym musia si zwrci do Keitla. Ten za, przyjmujc projekt owiadczy, e omwi go z Hitlerem. Wynik mona byo przewidzie: podczas nastpnego omawiania sytuacji Hitler zwrci uwag na konieczno cisego przestrzegania zarzdze w sprawie zniszcze, oburzajc si jednoczenie na propozycje Guderiana. W poowie marca znw przedstawiem szczerze Hitlerowi w memoriale moje zdanie o niezbdnych przedsiwziciach, jakie naleaoby podj na tym etapie. Pismo naruszao, z czego zdawaem sobie spraw, wszelkie ustalone przez Hitlera w ostatnich miesicach zasady. Ale przecie kilka dni przedtem zebraem w Bernau swoich wsppracownikw z przemysu i owiadczyem im, e uyj wszystkich si, aby w adnym wypadku, nawet w warunkach dalszego pogarszania si sytuacji wojskowej, nie dopuci do niszczenia zakadw. Rwnoczenie jeszcze raz pismem oklnym zobowizaem podlegy mi aparat do unikania zniszcze. Chcc w ogle zainteresowa Hitlera lektur tych memoriaw, rozpoczynaem, posugujc si wyprbowan metod, od informowania na pierwszej stronie o wydobyciu wgla. Jednake ju na drugiej stronie gospodarka zbrojeniowa znajdowaa si w katalogu potrzeb na ostatnim miejscu. Wyprzedzay j potrzeby cywilne: wyywienie, zaopatrzenie, gaz i elektryczno2. Memoria zapowiada wprost, e za cztery do omiu tygodni z ca pewnoci oczekiwa naley ostatecznego zaamania si niemieckiej gospodarki", po czym rwnie nie bdzie mona prowadzi dalej wojny". Nastpnie, adresujc ten fragment osobicie do Hitlera, pisaem: Nikt nie moe reprezentowa pogldu, e od jego wasnego losu zaley los narodu niemieckiego". Najwitszym obowizkiem kierownictwa w tych ostatnich tygodniach wojny musi by udzielanie pomocy narodowi wszdzie tam, gdzie jest to moliwe". Memoria koczyem sowami: Nie mamy adnego prawa w tym stadium wojny dokonywa zniszcze, ktre spowodowa mog zagroenie bytu narodu". Dotychczas zawsze i wszdzie przeciwstawiaem si zamierzeniom Hitlera dotyczcym zniszcze, argumentujc zgodnie z oficjalnie goszonym, nieszczerym optymizmem, e nie naley niszczy przedsibiorstw, gdy po ich odzyskaniu powinny by w krtkim czasie

508

oddane znw do uytku". Hitler niewiele mg przeciwstawi temu argumentowi. Teraz za owiadczyem po raz pierwszy, e potencja przemysowy musi by zachowany rwnie wtedy, gdy odzyskanie nie wydaje si moliwe... Nie ma sensu, prowadzc wojn na terenie ojczystego kraju, niszczy tak licznych mostw; przy ograniczonych rodkach okresu powojennego trzeba bdzie caych lat na ponowne odbudowanie sieci komunikacyjnej... Jej zniszczenie oznacza pozbawienie narodu niemieckiego moliwoci dalszej egzystencji" 3. Tym razem nie wahaem si przekaza Hitlerowi memoria bez uprzedzenia. Naleao by przygotowanym na jego nieobliczaln, gwatown reakcj. Dorczyem obejmujce dwadziecia dwie strony opracowanie pukownikowi von Belowowi, mojemu oficerowi cznikowemu w kwaterze gwnej fuhrera, z poleceniem przedoenia go w stosownym momencie. Potem zwrciem si do adiutanta osobistego Hitlera, Juliusa Schauba, o spowodowanie, abym z okazji zbliajcej si czterdziestej rocznicy swoich urodzin mg otrzyma fotografi Hitlera z dedykacj. Spord bliszych jego wsppracownikw byem jedynym, ktry przez dwanacie lat nigdy o to nie zabiega. Teraz, w kocowym okresie jego panowania i naszych osobistych stosunkw, chciaem mu da do zrozumienia, e wprawdzie nie zgadzam si z nim i w memoriale cakiem otwarcie ukazuj jego niepowodzenia, lecz mimo to szanuj go tak jak dawniej i przywizuj du wag do wyrnienia mnie fotografi z jego podpisem. Nie czuem si jednak pewnie i postanowiem bezporednio po przekazaniu memoriau znikn z pola widzenia fuhrera. Jeszcze tej samej nocy zamierzaem polecie do Krlewca, zagroonego przez wojska radzieckie; za pretekst posuya mi konferencja z moimi pracownikami na temat uniknicia niepotrzebnych zniszcze. Jednoczenie chciaem si z nimi poegna. 18 marca wieczorem udaem si na omwienie sytuacji, majc zamiar przekaza memoria. Od pewnego czasu konferencje te nie odbyway si ju we wspaniaym gabinecie Hitlera, ktry zaprojektowaem przed siedmioma laty. Hitler przenis je teraz do swego maego gabinetu w gbokim schronie. Z melancholijn gorycz mwi do mnie: Ach, wie pan, panie Speer, paska pikna architektura nie stanowi ju waciwej oprawy dla omawiania sytuacji". Tematem konferencji w dniu 18 marca bya obrona Zagbia Saary, powanie zagroonego przez armi Pattona. Podobnie jak ju kiedy, gdy chodzio o rosyjskie kopalnie manganu, Hitler zwrci si

509

nagle do mnie o pomoc: Prosz powiedzie tym panom, co oznacza dla pana utrata wgla Saary". Nieoczekiwanie wyrwao mi si: Przypieszyoby to tylko jeszcze klsk". Osupieni i zmieszani patrzylimy na siebie. Byem nie mniej zaskoczony ni Hitler, ktry po chwili przykrego milczenia zmieni temat. Tego samego dnia dowdca wojsk Zachd", feldmarszaek Kesselring, zameldowa, e w walce z nacierajcymi amerykaskimi siami zbrojnymi w powanym stopniu przeszkadza ludno cywilna. Coraz czciej zdarza si, e nie wpuszcza ona wasnych oddziaw do wiosek. Kieruje do oficerw bagalne proby o nieniszczenie miejscowoci w toku dziaa bojowych. W wielu przypadkach wojska uwzgldniay te rozpaczliwe dania. Nawet przez moment nie biorc pod uwag nastpstw, Hitler poleci Keitlowi przygotowanie dla dowdcy wojsk Zachd" i gauleiterw rozkazu przymusowej ewakuacji caej ludnoci cywilnej. Keitel natychmiast usiad gorliwie sam za stoem w rogu i przystpi do redagowania rozkazu. Jeden z obecnych generaw przekonywa Hitlera, e nie jest moliwe przeprowadzenie ewakuacji setek tysicy ludzi. Nie dysponujemy przecie adnymi pocigami. Komunikacja od dawna zostaa cakowicie sparaliowana. Hitler okaza si niewzruszony. Niech wic maszeruj pieszo!", odpowiedzia. Genera przytacza argumenty, e i to jest trudno zorganizowa, gdy trzeba zapewni wyywienie ludziom, ktrzy musz by kierowani przez sabo zamieszkane okolice, a poza tym nie maj oni niezbdnego obuwia. Nie zdy dokoczy. Hitler odwrci si, nie wywaro to na nim adnego wraenia. Keitel tymczasem przygotowa projekt rozkazu i przedstawi Hitlerowi, ktry go zaakceptowa. Rozkaz brzmia: Obecno ludnoci cywilnej w zagroonej przez wroga strefie jest rwnie uciliwa dla walczcych jednostek, jak i dla samej ludnoci. Dlatego te fuhrer rozkaza: Na zachd od Renu oraz na terenie Saary - Palatynatu naley natychmiast usun, poczwszy od linii frontu, wszystkich mieszkacw... Ewakuowa w oglnym kierunku na poudniowy wschd i na poudnie od linii St. Wendel - Kaiserslautern - Ludwigshafen. Szczegy ustala Grupa Armii G w porozumieniu z gauleiterami. Gauleiterzy otrzymuj te same wytyczne za porednictwem kierownika kancelarii partyjnej. Podpisa szef OKW, feldmarszaek Keitel" 4. Nikt nie sprzeciwi si, gdy Hitler na zakoczenie powiedzia: Nie moemy ju nadal zwraca uwagi na ludno cywiln". Opuszczaem gabinet w towarzystwie Zandera, ktry peni funkcj cznika pomidzy Bormannem a Hitlerem; Zander by zrozpaczony: Ale tak

510

przecie nie mona! Doprowadzi to do katastrofy! Nic nie jest przygotowane". Pod wpywem impulsu owiadczyem, e rezygnuj z lotu do Krlewca i jeszcze dzi w nocy pojad na zachd. Omawianie sytuacji zakoczyo si, mina pnoc i nadesza czterdziesta rocznica moich urodzin. Poprosiem Hitlera o chwil rozmowy. Wezwa dyurnego: Prosz przynie fotografi, ktr podpisaem", po czym wrczy mi, skadajc serdeczne yczenia urodzinowe, czerwon kaset skrzan, z widniejcymi na niej insygniami wadzy, w jakiej mia zwyczaj ofiarowywa oprawione w srebrne ramki swoje zdjcia. Dzikujc, postawiem czerwon kaset na stole i wyjem swj memoria. Tymczasem Hitler powiedzia: W ostatnim okresie trudno jest mi wasnorcznie napisa choby kilka sw. Wie pan, jak dry mi rka. Czsto ledwie mog si podpisa. To, co napisaem dla pana, wypado bardzo nieczytelnie". Otworzyem wwczas kaset, chcc przeczyta dedykacj. Bya ona istotnie ledwo czytelna, ale utrzymana w wyjtkowo serdecznym tonie, zawieraa podzikowanie za moj prac oraz zapewnienie o trwaej przyjani. Niezrcznie mi wic byo przekazywa mu teraz swj memoria, w ktrym w sposb rzeczowy stwierdzaem zaamanie si dziea jego ycia. Hitler przyj pismo bez sowa. Chcc wybrn z kopotliwej sytuacji, poinformowaem go, e jeszcze dzisiaj w nocy pojad na zachd. Potem poegnaem si. Gdy ze schronu telefonicznie zamawiaem samochd i kierowc, ponownie wezwa mnie Hitler. Zastanowiem si i doszedem do wniosku, e bdzie lepiej, jeli skorzysta pan z jednego z moich wozw oraz z usug kierowcy Kempki", powiedzia. Wysuwajc rne preteksty, oponowaem. W kocu Hitler zgodzi si, abym wzi swj samochd, ale musia jecha ze mn Kempka. Zrobio mi si przykro, znikna ju bowiem ciepa atmosfera, jaka panowaa w momencie, gdy wrcza mi zdjcie, czym mnie niemal oczarowa. Najwyraniej rozdraniony pozwoli mi odej. Byem ju przy drzwiach, gdy nie dopuszczajc mnie do gosu, owiadczy: Tym razem otrzyma pan pisemn odpowied na memoria". Chodno, po krtkiej przerwie doda: Jeeli wojn przegramy, zginie rwnie nard. Nie musimy myle o warunkach, jakie mu bd potrzebne do dalszej prymitywnej egzystencji. Przeciwnie, lepiej bdzie, jeeli sami wszystko zniszczymy, poniewa nasz nard okaza si sabszy, a przyszo naley wycznie do silniejszego narodu wschodniego. To, co pozostanie po tej wojnie, reprezentowa bdzie mniejsz warto, albowiem ci lepsi zgin!"

511

Poczuem si lepiej, gdy w wieym, nocnym powietrzu znalazem si za kierownic swego samochodu; obok mnie siedzia kierowca Hitlera, a z tyu podpukownik von Poser, mj oficer cznikowy ze Sztabem Generalnym. Z Kempk szybko doszlimy do porozumienia, e w czasie jazdy bdziemy si zmienia. Byo ju w p do drugiej w nocy; chcc przejecha 500 kilometrw autostrad do kwatery dowdcy wojsk Zachd", w okolicach Nauheimu, jeszcze przed nastaniem dnia, a tym samym przed pojawieniem si samolotw szturmowych, musielimy si pieszy. Nastawilimy radio na stacj nadawcz myliwcw nocnych, na kolanach trzymalimy map ze wsprzdnymi. Myliwce nocne w kwadracie... Liczne moskity w kwadracie... Myliwce nocne w kwadracie...", wiedzielimy dokadnie, gdzie nieprzyjaciel dokonuje swych nalotw. W momencie zbliania si do nas jakiego oddziau musielimy zmienia wiata na postojowe i powoli jecha wzdu krawdzi drogi. Jak tylko nasz rejon by wolny od samolotw nieprzyjaciela, zapalalimy wszystkie wiata samochodu i pdzilimy autostrad. Ranek zasta nas jeszcze na trasie, ale niskie chmury uniemoliwiay dziaalno lotnictwa. Po przybyciu na miejsce5 poszedem najpierw przespa si kilka godzin. Okoo poudnia spotkaem si z Kesselringiem, jednak rozmowa nasza nie przyniosa adnego rezultatu. Okaza si on jedynie onierzem i nie by skonny dyskutowa nad rozkazami Hitlera. Niespodziewanie natomiast znalazem zrozumienie u penomocnika partii w jego sztabie. Gdy spacerowalimy tam i z powrotem po tarasie zamku, zapewnia mnie, e w miar moliwoci bdzie wstrzymywa raporty o zachowaniu si ludnoci cywilnej, ktre mogyby w przyszoci prowokowa Hitlera do niepodanych reakcji. Podczas skromnego obiadu w sztabie Kesselring wznosi wanie krtki toast z okazji czterdziestej rocznicy moich urodzin, gdy nagle zamek zaatakoway nieprzyjacielskie samoloty myliwskie i w tej samej chwili pierwsze serie karabinw maszynowych trafiy w mur nad oknami. Wszyscy rzucili si na ziemi. Teraz dopiero zawya syrena alarmowa. Jednoczenie w bezporedniej bliskoci upady pierwsze due bomby. Wybuchay na lewo i na prawo od nas, a my tymczasem pieszylimy poprzez dym i kurz do schronu. Celem nalotu byo prawdopodobnie stanowisko dowodzenia wojsk frontu zachodniego. Bomby spaday bez przerwy. Schron dra, ale nie zosta trafiony. Po zakoczeniu nalotu kontynuowalimy rozmowy, teraz wsplnie z przemysowcem z Saary, Hermannem Rochlingiem. W toku konferencji Kesselring oznajmi temu siedem-

512

dziesit lat z gr liczcemu czowiekowi, e w najbliszych dniach Saara zostanie utracona. Rochling przyj zapowied utraty swego ojczystego kraju i swych zakadw spokojnie, prawie obojtnie: Saar ju raz utracilimy i odzyskalimy z powrotem. Mimo mojego wieku doyj jeszcze chwili, kiedy znw znajdzie si ona w naszych rkach". Nastpnym etapem naszej podry by Heidelberg, dokd przeniesiono teraz sztab uzbrojenia poudniowo-zachodnich Niemiec. Chciaem wykorzysta okazj i w zwizku z moimi urodzinami zoy krtk wizyt rodzicom. W cigu dnia podr autostrad uniemoliwiay samoloty szturmowe; poniewa znaem z czasw mojej modoci boczne drogi, jechalimy z Rochlingiem, przy ciepej, sonecznej pogodzie wiosennej, przez Odenwald. Po raz pierwszy rozmawialimy zupenie szczerze; Rochling, dawny wielbiciel Hitlera, nie ukrywa swego zdania o bezsensownym fanatyzmie dalszego kontynuowania wojny. Do Heidelbergu przybylimy pnym wieczorem. Wiadomoci z Saary byy pomylne: nie podjto prawie adnych przygotowa do zniszcze. Poniewa dysponowalimy zaledwie kilkoma dniami, nawet rozkaz Hitlera nie by ju w stanie spowodowa nieszczcia. Podczas nucej podry po zatoczonych na skutek odwrotu drogach czsto urgali nam zmczeni i wyczerpani onierze. Dopiero po pnocy przybylimy do kwatery dowdztwa armii, znajdujcej si w jednej z miejscowoci Palatynatu, otoczonej winnicami. Genera SS Hausser rozsdniej anieli jego przeoony interpretowa bezsensowne rozkazy. Uzna, e nakazana ewakuacja jest niemoliwa do przeprowadzenia, a wysadzanie mostw wiadczyoby o braku odpowiedzialnoci. W pi miesicy potem, jadc jako wizie samochodem ciarowym z Wersalu przez Saar i Palatynat, widziaem, e zarwno urzdzenia kolejowe, jak te mosty na drogach byy tylko w niewielkim stopniu zniszczone. Gauleiter Palatynatu i Zagbia Saary, Stohr, owiadcza wprost, e nie wykona wydanego mu rozkazu ewakuacji. Wywiza si dziwny dialog pomidzy gauleiterem a ministrem: Jeeli nie przeprowadzi pan ewakuacji i zostanie za to pocignity do odpowiedzialnoci przez fuhrera, moe si pan wtedy powoa na moj wypowied, e rozkaz ju nie obowizuje". Nie, bardzo adnie z pana strony, ale wezm to na siebie". Obstawaem przy swoim: Bior to na swoj gow". Stohr sprzeciwia si: Nie uczyni tego. Ja za to odpowiadam". By to jedyny punkt, co do ktrego nie moglimy osign porozumie-

513

Nastpnym naszym celem bya kwatera feldmarszaka Modela, ktra znajdowaa si w odlegoci 200 kilometrw, w Westerwaldzie. W godzinach porannych znw pojawiy si amerykaskie samoloty szturmowe. Opucilimy wic gwne drogi i jadc polnymi, osignlimy w kocu ma spokojn wie. Nic nie wskazywao, e tu znajduje si stanowisko dowodzenia grupy armii. Nie byo wida adnego oficera, adnego samochodu czy motocykla, w cigu dnia zakazany by ruch samochodowy. Wkrtce w wiejskim zajedzie znw rozmawiaem z Modelem o nieniszczeniu urzdze kolejowych w Zagbiu Ruhry. W czasie trwania rozmowy oficer przynis dalekopis: To dotyczy pana", powiedzia zakopotany i jednoczenie speszony Model. Przeczuwaem najgorsze. Bya to pisemna odpowied" Hitlera na mj memoria. We wszystkich punktach sprzeciwiaa si ona moim propozycjom z 18 marca. Wszelkie urzdzenia wojskowe, komunikacyjne, cznoci, przemysowe i zaopatrzeniowe, jak te dobra materialne na terenie Rzeszy" miay by w myl tej odpowiedzi zniszczone: by to wyrok mierci na niemiecki nard - zasada spalonej ziemi" w najbardziej ostrej formie. Odebrano mi uprawnienia, a wszystkie moje zarzdzenia, majce na celu utrzymanie przemysu, pozbawiono mocy obowizujcej. Realizacj przedsiwzi zwizanych z dokonywaniem zniszcze powierzono teraz gauleiterom 6. Nastpstwa byyby wprost niewyobraalne: na duszy okres bez prdu, gazu, czystej wody, bez wgla i komunikacji. Wszystkie urzdzenia kolejowe, kanay, luzy, doki, okrty, lokomotywy zostayby zniszczone. Nawet tam, gdzie zachowaby si przemys, nie mona by produkowa z powodu braku prdu, gazu i wody; adnych magazynw, pocze telefonicznych - krtko mwic: kraj cofnity do epoki redniowiecza. Po zachowaniu si feldmarszaka Modela mona byo pozna, e moja sytuacja zmienia si. Kontynuowa rozmow z wyranie dostrzegalnym dystansem. Unika dalszego poruszania naszego waciwego tematu: nieniszczenia przemysu Zagbia Ruhry. Zdenerwowany i zmczony pooyem si spa w jednym z wiejskich domw. Po kilku godzinach, idc przez pola, wyszedem na wzgrze. W dolinie, wrd lekkiej mgy, leaa spokojnie drzemica w socu wie. Mogem teraz poprzez pagrki Sauerlandu patrze daleko na okolic. Jak to moliwe,

514

mylaem, e jeden czowiek chce przeksztaci ten kraj w pustyni! Pooyem si na ziemi wrd paproci. Wszystko wydawao mi si nierealne. Ale ziemia wydzielaa naturaln wo, wychodziy z niej kieki rolin. Kiedy powracaem, soce chylio si ku zachodowi. Podjem decyzj. Naley przeszkodzi w wykonaniu rozkazu. Odmwiem wzicia udziau w wyznaczonej na wieczr konferencji w Zagbiu Ruhry; lepiej byo rozpozna najpierw sytuacj w Berlinie. Wycignito samochd z zaroli i, mimo aktywnoci lotnictwa, jeszcze w godzinach nocnych udaem si przy zgaszonych wiatach na wschd. Kiedy Kempka siedzia przy kierownicy, kartkowaem swoje notatki. Wiele z nich dotyczyo konferencji z dwch ostatnich dni. Niezdecydowany przegldaem strona po stronie. Potem dyskretnie zaczem je drze i wyrzuca przez okno. Podczas przerwy w podry wzrok mj zatrzyma si na stopniu samochodu. Wcinite w rg leay tam zdradliwe skrawki papieru. Wyniosem je skrycie i wrzuciem do przydronego rowu.
Model zrezygnowa w tych dniach z wykorzystania najwikszych zakadw farmaceutycznych w Niemczech, Bayer- Leverkusen, jako bazy artylerii. Obieca zakomunikowa o tym przeciwnikowi i poprosi o oszczdzenie fabryki. 2 Ju przed kilku tygodniami stworzylimy fakty dokonane: 19 lutego 1945 r., w dzie po rozdzieleniu przeze mnie w drodze zarzdzenia Hitlera wszystkich rodkw transportu dla Wehrmachtu, przemysu zbrojeniowego, aprowizacji i gospodarki midzy uytkownikw i ustaleniu kolejnoci transportw", zarzdziem w swoim Oklniku na temat sytuacji komunikacyjnej: Przy tym wszystko, co jest konieczne do utrzymania niemieckiej siy narodowej, znajduje si oczywicie na pierwszym miejscu. Aprowizacj i zaopatrzenie ludnoci trzeba zapewni w jak najszerszym zakresie". Do podjcia tej decyzji zmuszaa nas sytuacja w komunikacji, albowiem liczba podstawianych wagonw spada do jednej trzeciej. Naleganiom sekretarza stanu w Ministerstwie Wyywienia, Rieckego, naleao zawdzicza, e na podstawie zarzdzenia urzdu planowania z 2 marca 1945 r. i rozkazu skierowanego do urzdu budownictwa zaopatrzyem przemys spoywczy i fabryki maszyn rolniczych w prd i wgiel, dajc im pierwszestwo przed przemysem zbrojeniowym. Dziki temu te zrekonstruowano zakady azotowe przed zakadami rafineryjnymi. Byy to ostatnie z moich rozkazw do natychmiastowej realizacji. O zbrojeniach ju w nich nie wspominano. Kolumny samochodw ciarowych, ktre pozostaway w naszej dyspozycji do pilnych transportw zbrojeniowych, przeznaczono wraz z odpowiedni iloci paliwa do zwoenia zbiorw pastwowych podczas najbliszych niw, poniewa przedstawiciele Kolei Rzeszy owiadczyli, e nie mog ju wykona tego zadania. W ramach specjalnego programu zapenilimy w owych tygodniach magazyny berliskie rodkami spoywczymi wystarczajcymi na kilka miesicy. Zgodnie z propozycj, ktr przedstawiem sekretarzowi stanu Zintschowi z Ministerstwa Kultury, nasze ciarwki przewiozy poza
l

515

tym dziea sztuki z muzew berliskich do jaski w kopalni soli nad Sal. Ukryte wwczas eksponaty stanowi dzisiaj gwn cz zbiorw pastwowych w Berlinie-Dahlem. 3 Na przykadzie Berlina wyjaniaem w tym memoriale nastpstwa niszczenia mostw: Przygotowane w Berlinie wysadzenie mostw miaoby na przykad ten skutek, e nie mona by ju byo zoopatrywa stolicy w ywno, a ponadto na cae lata uniemoliwiono by produkcj przemysow i ycie w tym miecie. Wysadzenie mostw oznaczaoby wic mier Berlina". W memoriale przedstawiem Hitlerowi podobne skutki rwnie w odniesieniu do Zagbia Ruhry: Jeli wysadzone zostan w Zagbiu Ruhry liczne mosty kolejowe nad mniejszymi kanaami i dolinami lub przejazdy komunikacyjne, wwczas Zagbie Ruhry nie bdzie ju w stanie podj nawet tej produkcji, ktra jest konieczna do odbudowy mostw". Nastpnie daem od Hitlera w memoriale z 15 marca 1945 r., by umoliwi w wypadku zbliania si nieprzyjaciela oddzielenie na odpowiednie haso magazynw cywilnych od magazynw Wehrmachtu, cznie z magazynami ywnociowymi. 4 Mamy tutaj przykad baaganu w rozkazach, powodowanego nagymi reakcjami Hitlera. Na krtko przedtem, take 18 marca, Keitel komunikowa dalekopisem: Fiihrer jednoznacznie (!) zadecydowa: Jeli jest to konieczne, naley przeprowadza rozrodkowanie i ewakuacj na zachodnich terytoriach bezporednio zagroonych przez wroga". Na wypadek niewykonania tego zarzdzenia przewidziano cakowite usprawiedliwienie: Przy rozrodkowaniu i ewakucji nie wolno utrudnia przedsiwzi militarnych, wywozu ywnoci i wgla". Nastpnego dnia, 19 marca 1945 r., Bormann wyda zarzdzenie wykonawcze do najnowszego rozkazu Hitlera. Zgodnie z zarzdzeniem naley zapewni ewakuacj taborami konnymi, jeli nie bdzie dostatecznej liczby rodkw transportu. Msk cz ludnoci naley w tym wypadku ewakuowa w marszu pieszym". 5 Kwatera dowdcy miecia si w maym zamku na skalistym wzniesieniu i poczona bya schodami ze schronem. Chodzi tu o kwater gwn, ktr zbudowaem w 1940 r. dla Hitlera i z ktrej wwczas zrezygnowa. 6 Chodzi o rozkaz Hitlera w sprawie dokonywania zniszcze na terytorium Rzeszy. Brzmia on w caoci nastpujco: Walka o egzystencj naszego narodu zmusza do wykorzystania take wewntrz terytorium Rzeszy wszystkich rodkw, ktre osabi si uderzeniow wroga i przeszkodz w jego dalszym posuwaniu si naprzd. Trzeba wykorzysta wszelkie moliwoci bezporedniego lub poredniego wyrzdzania trwaej szkody sile uderzeniowej wroga. Bdem jest przekonanie, e nie zniszczone lub tylko na krtko sparaliowane urzdzenia komunikacyjne, cznoci, przemysowe i zaopatrzeniowe bd mogy zosta uruchomione dla wasnych celw przy odzyskiwaniu utraconych terenw. Wycofujc si wrg pozostawi nam jedynie spalon ziemi i nie bdzie mia adnego wzgldu na ludno. Dlatego rozkazuj: 1. Naley zniszczy wszystkie urzdzenia militarne, komunikacyjne, cznoci, przemysowe i zaopatrzeniowe, a take obiekty znajdujce si wewntrz terytorium Rzeszy, ktre wrg w jakikolwiek sposb moe wykorzysta natychmiast lub po pewnym czasie do kontynuowania walki. 2. Odpowiedzialne za przeprowadzenie tych zniszcze s wojskowe organy dowodzenia w odniesieniu do obiektw militarnych cznie z urzdzeniami komunikacyjnymi oraz cznoci, gauleiterzy i komisarze obrony Rzeszy w odniesieniu do wszystkich urzdze przemysowych, zaopatrzeniowych i pozostaych obiektw; gauleiterom i komisarzom obrony Rzeszy wojsko powinno udzieli pomocy koniecznej do wykonania ich zada.

516

3. Niniejszy rozkaz naley jak najszybciej przedstawi wszystkim dowdcom, przeciwstawne polecenia s niewane". Rozkaz ten sta w cakowitej sprzecznoci z daniami, ktre zawarem w swym memoriale do Hitlera z 18 marca: Naley zapewni, by w przypadku dalszego przenoszenia walki na terytorium Rzeszy nikt nie by uprawniony do niszczenia urzdze przemysowych, kopal wgla, elektrowni i innych urzdze zaopatrzeniowych, a take urzdze komunikacyjnych i szlakw eglugi rdldowej. Przez wysadzenie mostw na przewidzian skal urzdzenia komunikacyjne zostayby zniszczone bardziej, ni zdoay tego dokona ataki lotnicze ostatnich lat".

517

Rozdzia 30 ULTIMATUM HITLERA

Zmczenie wprowadza w stan obojtnoci. Nie sprawio wic na mnie wikszego wraenia, gdy po poudniu 21 marca 1945 roku spotkaem w Kancelarii Rzeszy Hitlera. Zapyta mnie krtko o podr, nie zdradza jednak chci do rozmowy i nic nie wspomnia o swej pisemnej odpowiedzi". Uznaem za bezcelowe zagadn go w tej sprawie. Nie proszc mnie, pozwoli Kempce przez godzin informowa si o podry. Wbrew wyranemu zakazowi Hitlera, jeszcze tego samego wieczora przekazaem Guderianowi odpis mojego memoriau. Keitel natomiast, przeraony, wzbrania si przed jego przyjciem, jak gdyby chodzio o niebezpieczny materia wybuchowy. Na prno usiowaem dowiedzie si, w jakich okolicznociach wyda Hitler ten zakaz. Podobnie jak po odkryciu mojego nazwiska na licie ministrw z 20 lipca, odnoszono si do mnie z rezerw. Otoczenie Hitlera traktowao to najwyraniej jako przypadek najwikszej nieaski; w rzeczywistoci straciem teraz wpyw na moj najwaniejsz dziedzin dziaalnoci, nie mogem ju uchroni podlegego mi przemysu przed zniszczeniem. Dwie decyzje Hitlera udowodniy mi w tych dniach, e by teraz zdecydowany postpowa bezwzgldnie. W komunikacie Wehrmachtu z 18 marca 1945 roku przeczytaem o wykonaniu wyroku mierci na czterech oficerach, z ktrych winy nie zostay wysadzone w por mosty na Renie w okolicach Remagen; wanie Model powiedzia mi, e byli oni cakowicie niewinni. Strach z Remagen", jak to nazwa, oddziaywa na wielu odpowiedzialnych ludzi a do koca wojny. Tego samego dnia dotara do mnie pogoska, e Hitler nakaza stracenie generaa pukownika Fromma. Ju przed paroma tygodniami minister sprawiedliwoci, Thierack, opowiada mi z cakowit obojt-

518

noci i jakby przypadkowo, pomidzy jednym a drugim daniem posiku: Rwnie Fromm straci wkrtce swoj gwk". Starania, jakie podejmowaem tego wieczoru, aby zmieni nastawienie Thieracka, pozostay bezowocne; nie wywieray na nim najmniejszego wraenia. Dlatego te po kilku dniach wysaem do niego piciostronicowe oficjalne pismo, w ktrym odpieraem wikszo znanych mi zarzutw przeciwko Frommowi i zgaszaem gotowo stawienia si w sdzie ludowym w charakterze wiadka obrony. Uznano to niewtpliwie za wyjtkow prob ministra Rzeszy; ju po trzech dniach, 6 marca 1945 roku, Thierack odpisa mi oschle, e na zoenie zeznania przed sdem ludowym powinienem otrzyma zezwolenie Hitlera. Fuhrer wanie zakomunikowa mi - kontynuowa Thierack - e nie udzieli Panu specjalnego zezwolenia w sprawie Fromma. Dlatego te nie docz Paskiego owiadczenia do akt sdowych". Wykonanie wyroku mierci uwiadomio mi rwnie powag mojej sytuacji. Byem zoliwy: gdy 22 marca Hitler poprosi mnie na konferencj w sprawie zbroje, poleciem znw Saurowi, aby mnie zastpi. Ich postpowanie wskazywao, e obaj lekkomylnie odnosili si do rzeczywistoci. Cho produkcja zbrojeniowa od dawna ju zbliaa si do swego kresu, snuli projekty, jak gdyby mieli jeszcze do dyspozycji cay rok 1945. Tak wic nie tylko omawiali cakowicie nierealn produkcj surwki, lecz ustalili ponadto, e 88 mm dziao przeciwpancerne powinno by dostarczone do jednostek w najwyszych ilociach", a produkcja 210 mm modzierza ma wydatnie wzrosn; upajali si rozwojem cakowicie nowych broni: specjalnego karabinu dla strzelcw spadochronowych, oczywicie z najwysz szybkostrzelnoci", czy te modzierza o duym kalibrze 305 mm. W protokole zawarte jest rwnie polecenie przedstawienia Hitlerowi w cigu kilku tygodni piciu nowych wariantw istniejcych typw czogw. Poza tym chcia si dowiedzie o dziaaniu znanego w staroytnoci greckiego ognia" oraz nakaza jak najszybciej przezbroi nasze samoloty odrzutowe Me-262 na samoloty myliwskie. Tym samym mimo woli potwierdzi, jaki bd taktyczny popeni wskutek wasnego uporu ptora roku temu, wbrew radom wszystkich ekspertw. 21 marca powrciem do Berlina. Po trzech dniach przekazano mi w godzinach rannych meldunek, e wojska angielskie nie napotykajc oporu przekroczyy szerokim frontem Ren na pnoc od Zagbia

519

Ruhry. Nasze oddziay byy bezsilne, o czym wiedziaem od Modela. Jeszcze we wrzeniu 1944 roku utrzymywana wwczas na wysokim poziomie produkcja zbrojeniowa pozwalaa na utworzenie w krtkim czasie frontu obronnego z armii bez broni. Teraz utracilimy takie moliwoci: wojna przeniosa si na ziemi niemieck. Usiadem znw za kierownic swojego samochodu, chcc ponownie uda si do Zagbia Ruhry, ktrego uratowanie od zniszczenia stanowio decydujcy problem dla okresu powojennego. Niedaleko celu naszej podry, w Westfalii, defekt gumy zmusi nas do zatrzymania si. Na podwrzu jednej z zagrd nie rozpoznany w mroku rozmawiaem z chopami. Ku memu zaskoczeniu dziaao nadal w tej sytuacji skutecznie wpajane w ostatnich latach zaufanie do Hitlera: byli przekonani, e Hitler nie moe nigdy przegra wojny, fuhrer ma jeszcze w rezerwie co, co kae zastosowa w ostatniej chwili. Wtedy nastpi wielka zmiana. Wpuszczajc wroga tak daleko do nas, chce go tylko wcign w puapk". Nawet w rzdzie mona byo si spotka z naiwn wiar w celowe powstrzymywanie, a do ostatniej chwili, uycia cudownej broni przeciwko nacierajcemu bez wikszych przeszkd nieprzyjacielowi. Na przykad Funk zapytywa mnie w tym czasie: Mamy jeszcze specjaln bro, prawda? Bro, ktra wszystko zmieni?" Ju w nocy rozpoczy si rozmowy z dr. Rohlandem, kierownikiem sztabu Ruhry, i jego najwaniejszymi wsppracownikami. Ich sprawozdanie byo zatrwaajce. Trzej gauleiterzy rejonu Ruhry byli zdecydowani zrealizowa rozkaz Hitlera w sprawie zniszcze. Horner, jeden z naszych pracownikw technicznych, ktry na nieszczcie by jednoczenie kierownikiem wydziau technicznego partii, sporzdzi na polecenie gauleiterw plan zniszcze. Z ubolewaniem, ale przyzwyczajony do posuszestwa, wyjania mi szczegy swej dobrej pod wzgldem fachowym koncepcji, ktrej realizacja unieruchomiaby jednak przemys Ruhry na dugi okres czasu: nawet kopalnie wgla miay by zatopione, a wskutek zniszczenia urzdze wycigowych uniemoliwiono by ich odbudow na cae lata. Zatapiajc statki z adunkiem cementu, zamierzano zablokowa porty przeadunkowe Ruhry, a jednoczenie drogi wodne. Ju nastpnego dnia gauleiterzy chcieli wysadza pierwsze obiekty, gdy wojska nieprzyjacielskie nacieray szybko na pnoc od Zagbia Ruhry. Mieli jednak tak mao rodkw transportowych, e musieli zda si na pomoc mojego aparatu zbrojeniowego. Spodziewali si znale atwo w kopalniach materia wybuchowy, sponki i lonty.

520

Rohland wezwa niezwocznie okoo dwudziestu zaufanych przedstawicieli kopal wglowych do zamku Thyssena w Landsbergu, siedziby sztabu Ruhry. Po krtkiej naradzie, jakby dotyczyo to spraw zupenie oczywistych, postanowiono wsplnie wrzuci do zbiornikw wodnych kopal materia wybuchowy, sponki i lonty, czynic je w ten sposb niezdatnymi do uytku. Jednemu z pracownikw polecono wyprowadzi z rejonu Ruhry wszystkie podporzdkowane nam samochody ciarowe z pewnym zapasem paliwa. W razie potrzeby pojazdy te i materiay pdne miay by oddane do dyspozycji walczcych jednostek, a tym samym odebrane ostatecznie sektorowi cywilnemu. Ponadto przyrzekem Rohlandowi i jego pracownikom pidziesit pistoletw maszynowych w celu zabezpieczenia zakadw energetycznych i innych wanych urzdze przemysowych przed niszczycielskimi oddziaami gauleiterw. W rku zdecydowanych ludzi, bronicych swojego zakadu, stanowiyby one liczc si si, gdy policja i funkcjonariusze partyjni musieli niedawno odda bro wojsku. W zwizku z tym mwilimy nawet o jawnej rewolcie. Gauleiterzy Florian, Hoffmann i Schlessmann zebrali si w hotelu Bleibergquelle" koo Langenbergu. Wbrew wszelkim zakazom Hitlera usiowaem nastpnego dnia jeszcze raz ich przekona. Prowadziem zacit dyskusj z gauleiterem Dusseldorfu, Florianem, ktry mwi mniej wicej w ten sposb: jeeli wojn przegramy, to nie z powodu bdw Hitlera czy partii, lecz z winy narodu niemieckiego. Tego rodzaju katastrof przeyj oczywicie tylko ndzne kreatury. Hoffmann i Schlessmann w odrnieniu od Floriana dali si w kocu przekona. Uwaali jednak, e musz wykonywa rozkazy Hitlera i nikt nie moe zdj z nich odpowiedzialnoci. Byli bezradni, tym bardziej e Bormann przekaza im wanie nowe zarzdzenie Hitlera, ktre jeszcze bardziej zaostrzao rozkaz niszczenia podstaw bytu narodu 1. Hitler ponownie nakazywa ewakuacj wszystkich terenw, ktrych chwilowo nie moemy utrzyma i przewidujemy ich okupacj przez nieprzyjaciela". Uprzedzajc wszelkie kontrargumenty, pisano dalej: Fu-hrer zna olbrzymie trudnoci, jakie cz si z tym daniem, bowiem wielokrotnie mu je przedstawiano. Jego danie opiera si na dokadnych, gbokich przemyleniach. O koniecznoci ewakuacji nie naley w ogle dyskutowa". Miliony mieszkacw z rejonw na zachd od Renu i Zagbia Ruhry, ze skupisk ludnoci w Mannheimie i Frankfurcie mona byo ewakuowa jeszcze tylko do sabo zaludnionych okolic, przede wszystkim do Turyngii i w rejon niziny aby. Niedostatecznie ubrana

521

i niedoywiona ludno miejska miaa znale si na terenach pozbawionych opieki sanitarnej, pomieszcze i rodkw ywnociowych. Nieunikniona bya klska godu, zarazy i ndza. Zgromadzeni gauleiterzy zgadzali si, e partia nie ma ju adnych moliwoci zrealizowania tych rozkazw. Jedynie Florian, ku przeraeniu wszystkich, przeczyta tekst entuzjastycznego apelu, ktry zamierza za pomoc plakatw skierowa do funkcjonariuszy partyjnych Dusseldorfu: Nie zniszczone jeszcze budynki naley w wypadku zblienia si nieprzyjaciela podpala, a wszystkich mieszkacw ewakuowa; nieprzyjaciel powinien wej do spalonego i wyludnionego miasta. Tymczasem dwaj pozostali gauleiterzy zaczli si waha. Zgadzali si z moj interpretacj rozkazu fuhrera, zgodnie z ktr produkcja w Zagbiu Ruhry potrzebna jest tak jak dawniej dla celw zbrojeniowych, zwaszcza e dziki niej mona bdzie zaopatrywa porednio w amunicj wanie jednostki walczce o te tereny. Odroczono wic zniszczenie zakadw energetycznych, ktre miao nastpi ju nazajutrz, a rozkaz niszczenia zastpiono rozkazem paraliowania. Natychmiast potem odwiedziem feldmarszaka Modela w jego kwaterze. Wyraa gotowo prowadzenia w miar moliwoci walk poza rejonem przemysowym, co pozwolioby ograniczy do minimum wysadzanie obiektw, i obieca nie wydawa polece dokonywania jakichkolwiek zniszcze w zakadach przemysowych2. Poza tym przyrzek utrzymywa w nastpnych tygodniach cis wi z dr. Rohlandem i jego wsppracownikami. Od Modela dowiedziaem si, e oddziay amerykaskie posuwaj si ju w kierunku Frankfurtu, e trudno jest ustali dokadn lini frontu, a kwatera Kesselringa jeszcze tej nocy przeniesiona zostanie daleko na wschd. Okoo godziny trzeciej nad ranem dotarlimy do jego dawnej kwatery w Nauheimie; w rozmowie z szefem sztabu, generaem Westphalem, przekonalimy si, e on take bdzie powcigliwie interpretowa rozkaz Hitlera w sprawie zniszcze. Poniewa nawet sam szef sztabu dowdcy frontu zachodniego nie mg udzieli nam informacji, jak daleko nieprzyjaciel posun si w nocy do przodu, pojechalimy bocznymi drogami w kierunku wschodnim przez Spessart i Odenwald do Heidelbergu. Przejedalimy przez mae miasteczko Lohr. Nasze wojska ju si std wycofay, na opustoszaych placach i ulicach panowa osobliwy nastrj wyczekiwania. Na skrzyowaniu sta samotny onierz uzbrojony w kilka panzerfaustw. Przyglda mi si wystraszony. Na co czekacie tutaj?" zapytaem go. Na Ameryka-

522

nw", odpowiedzia. A co zrobicie, gdy Amerykanie nadejd?" Nie namyla si dugo: Wtedy natychmiast si ulotni". Podobnie jak w tym przypadku, wszdzie odnosiem wraenie, e wojn uwaa si za skoczon. W Heidelbergu, w sztabie uzbrojenia dla Badenii i Wirtembergii, znajdoway si ju rozkazy gauleitera Wagnera, ktry chcia zniszczy urzdzenia wodocigowe i gazownie w mojej rodzinnej miejscowoci oraz we wszystkich innych miastach Badenii. Pragnc przeszkodzi temu, znalelimy zdumiewajco proste rozwizanie: wydrukowalimy wprawdzie rozkazy, ale wrzucilimy je do skrzynki pocztowej w miecie, ktre niebawem musiao by zajte przez nieprzyjaciela. Amerykanie wzili ju oddalony zaledwie o dwadziecia kilometrw Mannheim i nacierali na Heidelberg. Po nocnej rozmowie z nadburmistrzem tego miasta, dr. Neinhausem, prosiem znanego mi od dawna generaa SS, Haussera, obecnie dowdc jednostek bronicych mojego rodzinnego miasta, o ogoszenie Heidelbergu miastem szpitali wojskowych i oddanie go bez walki. We wczesnych godzinach rannych poegnaem si z rodzicami. I oni rwnie w tych ostatnich chwilach naszego spotkania zachowywali cakowity spokj, byli zrezygnowani, podobnie jak cay nard. Gdy odjedaem, stali przy drzwiach domu; ojciec podbieg jeszcze do samochodu i po raz ostatni ciskajc moj do, bez sowa spojrza mi w oczy. Przeczuwalimy obaj, e ju nigdy si nie zobaczymy. Wycofujce si oddziay, bez broni i sprztu, tarasoway drog do Wurzburga. O wicie z lasu odway si wyj dzik. onierze gonili go z gonym krzykiem. W Wurzburgu odwiedziem gauleitera Hellmut-ha, ktry zaprosi mnie na obfite niadanie. Kiedy raczylimy si wiejsk kiebas i jajkami, gauleiter jednoznacznie owiadczy, e realizujc zarzdzenie Hitlera poleci zniszczy przemys oysk kulkowych w Schweinfurcie; zebrani w pokoju obok przedstawiciele zakadw i instancji partyjnych czekali w pogotowiu na rozkazy. Plan by dobrze pomylany: zamierzano podpali oliwiarki maszyn specjalnych i w ten sposb, zgodnie z dowiadczeniami uzyskanymi podczas nalotw lotniczych, zamieni maszyny w bezuyteczny zom. Pocztkowo nie mona byo przekona gauleitera, e dokonywanie takich zniszcze jest nonsensem. Zapyta mnie, kiedy wreszcie fuhrer uyje decydujcej, cudownej broni. Mia jakoby uzyska z kwatery gwnej, od Bormanna i Goebbelsa, informacj, e niebawem nastpi uycie tej broni. Podobnie jak ju nieraz i jemu rwnie musiaem wyjani, e cudowna bro nie

523

istnieje. Wiedziaem, e gauleiter jest rozsdnym czowiekiem, i dlatego wezwaem go, aby nie realizowa rozkazw Hitlera w sprawie dokonywania zniszcze. Udowodniem mu, e w tej sytuacji wysadzanie urzdze przemysowych i mostw byoby bezsensownym pozbawianiem narodu niezbdnych podstaw egzystencji. Wspomniaem o niemieckich jednostkach, ktre miay by skoncentrowane na wschd od Schweinfurtu w celu przeprowadzenia kontrnatarcia i odbicia centrum naszej produkcji zbrojeniowej. W rzeczywistoci nie kamaem, gdy najwysze dowdztwo faktycznie planowao wykonanie wkrtce przeciwnatarcia. Stary, kilkakrotnie wyprbowany argument, e Hitler nie moe kontynuowa wojny bez oysk kulkowych, zrobi w kocu swoje. Gauleiter, przekonany czy te nie, nie chcia jednak wzi na siebie historycznej winy za przekrelenie jakiejkolwiek nadziei na zwycistwo przez zniszczenie fabryk w Schwein-furcie. Za Wurzburgiem wypogodzio si. Z rzadka tylko mijalimy mniejsze pododdziay, ktre piechot, bez broni cikiej szy na spotkanie z wrogiem. Byy to pododdziay szkolne, zmobilizowane do ostatniej ofensywy. Mieszkacy zajmowali si kopaniem w swych ogrodach dow, gdzie chowali rodzinne srebro i przedmioty wartociowe. Wszdzie spotykalimy si z t sam przyjazn uprzejmoci mieszkacw wsi. Nie yczyli sobie jednak, abymy ukrywali si przed samolotami szturmowymi pomidzy budynkami, gdy to zagraaoby ich domom: Panie ministrze, czy nie mgby pan pojecha kawaek dalej, do ssiada?" woano z okna. Pene rezygnacji, spokojne zachowanie si ludnoci cywilnej oraz fakt, e nigdzie nie widziao si dobrze uzbrojonych jednostek wojskowych, unaoczniay mi, z wiksz anieli za biurkiem w Berlinie wyrazistoci, absurdalno decyzji o licznych, planowanych jeszcze zniszczeniach mostw. W miastach i wioskach Turyngii widziaem wdrujce bez celu w swych mundurach formacje partyjne, zwaszcza SA. Wielki apel" Sauckla mobilizowa najczciej starszych mczyzn i szesnastoletnie dzieci. Zamierzano ich jako Volkssturm rzuci przeciwko wrogowi, ale nie mia im kto dostarczy broni. Kilka dni pniej Sauckel ogosi podniosy apel wzywajcy do kontynuowania walki a do ostatka. Nastpnie wsiad w samochd i uda si na poudnie Niemiec. Pnym wieczorem 27 marca przybyem do Berlina. Zastaem tutaj zmienion sytuacj.

524

Hitler zarzdzi tymczasem, e gruppenfuhrer SS Kammler, odpowiedzialny za produkcj broni rakietowej, ma przej sprawy zwizane z rozwojem i produkcj wszystkich nowoczesnych samolotw. W ten sposb nie tylko pozbawia mnie znw kompetencji w dziedzinie zbroje lotniczych, ale wytworzy sytuacj nie do przyjcia z formalnego i organizacyjnego punktu widzenia, gdy Kammler mg dysponowa pracownikami z mojego ministerstwa. Jednoczenie Hitler wyranie rozkaza mnie i Goringowi parafowa zarzdzenia Kammlera. Podpisaem nie protestujc, chocia z powodu tego upokorzenia byem zy i obraony; nie wziem w tym dniu udziau w omawianiu sytuacji. Prawie rwnoczenie Poser zameldowa mi, e Hitler zdecydowa si zdj Guderiana ze stanowiska; wprawdzie oficjalnie wiedziano, e poszed na urlop zdrowotny, ale kady znajcy wewntrzne zwyczaje wiedzia, e Guderian ju nie powrci. Straciem w nim jednego z nielicznych w wojskowym otoczeniu Hitlera ludzi, ktry nie tylko mi pomaga, ale te utwierdza mnie stale w moich przekonaniach. Dopenieniem wszystkiego byy przekazane mi przez sekretark zarzdzenia wykonawcze szefa wojsk cznoci, nawizujce do rozkazu w sprawie zniszcze. Odzwierciedlay one dokadnie zamiary Hitlera, nakazujc likwidacj wszystkich urzdze cznoci nie tylko wojskowych, lecz rwnie poczty Rzeszy, kolei, administracji rdldowych drg wodnych, policji oraz sieci energetycznej. Wysadzanie, poary i demontae" miay uczyni cakowicie bezuytecznymi" wszystkie urzdy telefoniczne i telegraficzne, jak rwnie centrale dalekosinych pocze kablowych, a w radiostacjach - maszty, anteny, urzdzenia nadawcze i odbiorcze. Nie mona byo mwi nawet o prowizorycznej odbudowie sieci cznoci na terenach zajtych przez nieprzyjaciela, albowiem w myl rozkazu Hitlera zniszczeniu miay ulec nie tylko wszystkie skady rezerwowe czci zamiennych, kable i przewody, lecz take plany central rozdzielczych, plany uoenia kabla oraz opisy sprztu 3. Genera Albert Praun da mi wszake do zrozumienia, e te bezwzgldne zarzdzenia zagodzi w praktyce. Ponadto dotara do mnie poufna informacja o podporzdkowaniu zbroje Saurowi, ale pod kierownictwem Himmlera, ktry jako generalny inspektor mia przej ca produkcj wojenn 4. Doniesienia te potwierdziy ju chociaby to, e Hitler pragn mojego upadku. Wkrtce potem zatelefonowa do mnie Schaub, ktry dziwnie oschym tonem nakaza mi stawi si wieczorem u fuhrera. Odczuwaem niepokj, gdy prowadzono mnie do Hitlera, do jego gabinetu pooonego gboko pod ziemi. By sam, przyj mnie

525

chodno i oschle, nie poda mi rki, zaledwie odpowiedzia na moje powitanie i niezwocznie przeszed do sprawy, mwic cicho, ale zdecydowanie: Otrzymaem od Bormanna raport o paskich rozmowach z gauleiterami Zagbia Ruhry. Wzywa ich pan do niewykonywania moich rozkazw oraz owiadczy, e wojna jest przegrana. Czy zdaje pan sobie spraw, co to oznacza?" By moe przypomnia sobie co z dawnych czasw, bo w dalszej rozmowie zmieni gos, mino napicie i teraz, prawie jak normalny czowiek, doda: ,,Gdyby nie by pan moim architektem, wycignbym niezbdne w takim wypadku konsekwencje". Czy to z chci przeciwstawienia mu si, czy te wskutek przemczenia odpowiedziaem mu raczej porywczo ni odwanie: Prosz wycign konsekwencje, jakie uzna pan za niezbdne. Prosz nie zwaa na moj osob". Prawdopodobnie zaskoczyo to Hitlera, zapanowaa chwila milczenia. Przyjanie, ale jak mi si zdawao, z wyrachowaniem zacz mwi dalej: Jest pan przepracowany i chory. Dlatego te postanowiem wysa pana natychmiast na urlop. W kierowaniu ministerstwem zastpi pana kto inny". Czuj si zdrowy", odpowiedziaem zdecydowanie, nie pjd na urlop. Jeeli nie odpowiadam panu jako minister, prosz zdj mnie ze stanowiska". W tym momencie przypomniaem sobie, e ju przed rokiem podobne rozwizanie odrzuci Goring. Hitler odpowiedzia stanowczym i przesdzajcym spraw tonem: Nie chc pana zwolni. Ale obstaj przy tym, aby natychmiast wzi pan urlop zdrowotny". Nie mog ponosi odpowiedzialnoci jako minister", upieraem si, gdy kto inny bdzie dziaa w moim imieniu", potem pojednawczo, prawie przysigajc, dodaem: Nie mog, mein fuhrer". Ten zwrot pad po raz pierwszy z moich ust; Hitler pozosta niewzruszony. Nie ma pan adnego wyboru, nie mog pana zwolni!" i czynic gest jak gdyby wyraajcy wasn bezsilno doda: Ze wzgldw politycznych wewntrznych, jak i zewntrznych nie wolno mi z pana zrezygnowa". Z wiksz otuch odpowiedziaem: Jest niemoliwe, ebym poszed na urlop. Jak dugo sprawuj swj urzd, kieruj rwnie ministerstwem. Nie jestem chory!" Nastpia dusza przerwa. Hitler usiad, nie poproszony uczyniem to samo. Hitler swobodnie kontynuowa: Gdyby pan, Speer, by przekonany, e wojna nie jest przegrana, wwczas mgby pan nadal sprawowa swj urzd". Z moich memoriaw, jak i zapewne z raportu Bormanna, zna mj pogld na sytuacj i wnioski, jakie z tego wycigaem. Widocznie chcia, bym zoy goosowne owiadczenie,

526

ktre w przyszoci nie pozwolioby mi uwiadamia innych o prawdziwym pooeniu. ,,Pan wie, e nie mog by przekonany. Wojna jest przegrana", oznajmiem mu uczciwie, ale bez uporu. Hitler przeszed do wspomnie, opowiada o trudnych chwilach swojego ycia, kiedy wszystko wydawao si stracone, chwilach, ktre w kocu przezwyciy dziki wytrwaoci, energii i fanatyzmowi. Niezwykle dugo, jak mi si zdawao, oddawa si wspomnieniom z okresu walki; mwic o zimie z 1941 na 1942 rok, o grocej katastrofie komunikacyjnej, poda nawet jako przykad moje sukcesy zbrojeniowe. Syszaem to wszystko ju wielokrotnie od niego, znaem te monologi niemal na pami i mgbym, gdyby przerwa, prawie dosownie przytacza je dalej. Mwi tym samym tonem, agodnym i urzekajcym, i by moe w ten wanie sposb usiowa mnie zjedna. Miaem podobne uczucie jak przed laty w herbaciarni, kiedy to nie mogem si wyzwoli spod jego sugestywnego spojrzenia. Poniewa nie mwiem nic wicej i cigle patrzyem mu w oczy, Hitler niespodziewanie zmniejszy swoje wymagania: Gdyby pan chocia wierzy, e wojn mona jeszcze wygra, gdyby przynajmniej mg pan wierzy, wtedy wszystko byoby dobrze". Nastpnie zacz mwi do mnie tak, jakby prosi. Przez moment pomylaem nawet, e jego sabo zniewala jeszcze bardziej ni jego heroiczne pozy. W innych okolicznociach prawdopodobnie zmikbym i podda si. Ale teraz przed jego sztuk przekonywania chronia mnie myl o planach zniszcze. Podniecony i dlatego zapewne o p tonu za gono odpowiedziaem: Nie mog, mimo najlepszej woli nie. W kocu przecie nie chciabym nalee do wi w paskim otoczeniu, ktre mwi panu, e odniesiemy zwycistwo, chocia wcale w to nie wierz". Hitler nie reagowa. Przez chwil wpatrywa si przed siebie, potem znw zacz mwi o swych przeyciach z okresu walki, powrci te - jak to si czsto w ostatnich tygodniach zdarzao - do niespodziewanego uratowania Fryderyka Wielkiego. Trzeba wierzy", doda, e wszystko zmieni si na dobre. Czy ma pan nadziej na dalsze skuteczne prowadzenie wojny czy te paska wiara jest zachwiana?" Jeszcze raz zredukowa swoje wymagania do formalnego owiadczenia, ktre miao mnie zobowizywa: Gdyby przynajmniej mg pan mie nadziej, e nie przegralimy! Musi pan przecie mie nadziej!... Wtedy ju zadowolibym si". Nie udzieliem adnej odpowiedzi5. Zapado dugie, mczce milczenie. Wreszcie Hitler wsta nagle i owiadczy, teraz znw nieprzyjanie i oschle jak na pocztku rozmowy: Ma pan dwadziecia cztery godziny czasu! Moe pan

527

zastanowi si nad odpowiedzi! Prosz jutro powiadomi mnie, czy ma pan nadziej, e wojn mona jeszcze wygra". Nie podajc rki, poleci mi odej. Jakby dla ilustracji tego, co zgodnie z wol Hitlera miao si teraz rozegra w Niemczech, bezporednio po tej rozmowie otrzymaem dalekopis szefa transportu z 29 marca 1945 roku: Na oddawanym terenie powinnimy pozostawia pustyni komunikacyjn. Trzeba wykorzystywa rne moliwoci dla dokonywania skutecznych zniszcze z uwagi na ograniczon ilo rodkw wybuchowych". Wchodziy tu w rachub, jak szczegowo okrelao zarzdzenie, rnego rodzaju mosty, tory kolejowe, nastawnie, urzdzenia techniczne stacji rozrzdowych, zakadw i warsztatw naprawczych, jak rwnie luzy i dwigi portowe. Jednoczenie miay by kompletnie zniszczone wszystkie lokomotywy, wagony osobowe i towarowe, frachtowce i barki. Zatapiajc statki w kanaach i rzekach, zamierzano stworzy silne blokady. Tym celom mia suy kady rodzaj materiaw wybuchowych, podpalanie i demolowanie wanych czci urzdze. Tylko fachowiec mgby okreli, jakie nieszczcie dla Niemiec przyniosaby realizacja tego precyzyjnie opracowanego rozkazu. Zarzdzenie wiadczyo jednoczenie o tym, z jak pedanteri wykonywano rozkaz Hitlera. Wyczerpany pooyem si do ka w moim maym mieszkaniu zastpczym na zapleczu ministerstwa, zastanawiajc si, na razie w sposb nie uporzdkowany, jak powinienem da odpowied na dwudziestoczterogodzinne ultimatum Hitlera. Wreszcie wstaem i zaczem pisa list. Jego tre wskazywaa, e byem niekonsekwentny i pocztkowo wahaem si, czy prbowa przekona Hitlera, wyj mu naprzeciw, czy te powiedzie narzucajc si prawd. Potem jednak pisaem wprost: Czytajc rozkaz w sprawie zniszcze (z 19 marca 1945 r.) i zaraz potem ostre zarzdzenie dotyczce ewakuacji, dostrzegem w tym pierwsze kroki, ktre zmierzaj do urzeczywistnienia tych zamiarw". Tu nawizaem do ultymatywnego pytania Hitlera: Nie mog przecie nadal wierzy w sukces naszej dobrej sprawy, jeeli jednoczenie w tych decydujcych miesicach niszczymy planowo podstawy naszego bytu narodowego. To jest wielkie nieszczcie dla narodu; wic swj los z nami, nie bdzie mg nigdy waciwie nas osdzi... Dlatego te prosz o oszczdzenie mu tego. Gdyby Pan w jakiej formie zobowiza si do tego, wwczas miabym znw wiar i odwag, i mg nadal pracowa

528

z najwiksz energi. Nie zaley to jednak ode mnie", odpowiedziaem Hitlerowi na jego ultimatum, jak potocz si losy. Tylko opatrzno jest w stanie zmieni jeszcze nasz przyszo. Moemy si do tego przyczyni okazujc niezomn postaw i niewzruszon wiar w wieczn przyszo naszego narodu". Nie zakoczyem, jak to zazwyczaj bywao w takich prywatnych listach, Heil, mein Fuhrer", lecz wskazaem w ostatnich sowach na jedyne, czego mona byo jeszcze oczekiwa: Niech Bg ma Niemcy w swojej opiece" 6. Czytajc ponownie list, dostrzegem jego sabe strony. By moe Hitler dopatrzy si w tym symptomw buntu, pomylaem, co zmusioby go do wystpienia przeciwko mnie. Kiedy poprosiem jedn z sekretarek o przepisanie odrcznego listu na specjalnej maszynie z wyjtkowo du czcionk, przeznaczon wycznie dla Hitlera, odpowiedziaa: Fuhrer zabroni mi przyjmowania listw od pana. Chce pana widzie i osobicie od pana usysze odpowied". Zaraz potem otrzymaem polecenie niezwocznego udania si do Hitlera. Okoo pnocy przejedaem cakowicie zniszczon przez bomby Wilhelmstrasse do odlegej o kilkaset metrw Kancelarii Rzeszy, nie wiedzc, jak powinienem postpi i co odpowiedzie. Upyny dwadziecia cztery godziny i nie zdecydowaem si. Pozostawiem to na ostatni chwil. Hitler sta przede mn niepewny, niemal zatrwoony. Zapyta krtko: No jak?" Przez chwil milczaem speszony, nie miaem przygotowanej adnej odpowiedzi. Wtedy, poniewa chciaem w ogle cokolwiek powiedzie, nasuny mi si nic nie mwice sowa: Mein fuhrer, opowiadam si bez zastrzee za panem". Hitler nic nie odrzek, ale by wzruszony. Ocigajc si troch, poda mi rk, czego nie uczyni przy powitaniu, jego oczy, jak to teraz czsto bywao, zaszy zami. Znw wszystko jest dobrze", powiedzia. Dao si wyczu, e ulyo mu to. Ja take pod wpywem jego nieoczekiwanie ciepej reakcji wzruszyem si na moment. Jeszcze raz pojawio si co z dawnych stosunkw, jakie panoway midzy nami. Jeeli bezwarunkowo opowiadam si za panem - podjem, chcc wykorzysta sytuacj - to realizacj paskiego zarzdzenia musi pan znw powierzy mnie, a nie gauleiterom". Upowani mnie do przygotowania zarzdzenia, ktre chcia od razu podpisa, jednake gdy rozmowa zesza na ten temat, upiera si przy koniecznoci zniszczenia urzdze przemysowych i mostw. Poegnaem si. Bya ju godzina pierwsza w nocy.

529

W bocznym pomieszczeniu Kancelarii Rzeszy sformuowaem zarzdzenie wykonawcze" do rozkazu Hitlera w sprawie zniszcze z dnia 19 marca 1945 roku. Chcc unikn dyskusji, nie prbowaem go uchyli, zawarowaem w nim tylko dwie sprawy: Realizacj zajmuj si wycznie instytucje i organy ministra Rzeszy do spraw zbroje i produkcji wojennej. Decyzje w tym zakresie podejmuje za moj zgod minister do spraw zbroje i produkcji wojennej. Moe on wydawa szczegowe wytyczne komisarzom obrony Rzeszy" 7. W ten sposb zaczem znowu urzdowa. Wymogem ponadto na Hitlerze i napisaem, e ten sam cel mona rwnie osign w wyniku unieruchamiania urzdze przemysowych", uspokoiem go oczywicie dodajc, e cakowite zniszczenie szczeglnie wanych zakadw ustal zgodnie z jego wytycznymi. Takich wytycznych nigdy nie otrzymaem. Hitler podpisa owkiem, prawie bez dyskusji, wprowadzajc drc rk kilka poprawek. O tym, e panowa jeszcze nad sytuacj, wiadczy poprawka dokonana w pierwszym zdaniu zarzdzenia; sformuowaem je oglnie, chcc ustali, aeby nakazane zniszczenia miay na celu wycznie uniemoliwienie nieprzyjacielowi wykorzystania naszych urzdze i przedsibiorstw dla wzmocnienia jego siy bojowej". Siedzc zmczony za stoem sztabowym, zrobi wasnorcznie poprawk, ograniczajc to do obiektw przemysowych. Hitler zdawa sobie spraw, jak sdziem, e wskutek tego nie wszystkie jego zamierzenia dotyczce zniszcze zostan zrealizowane. W rozmowie, ktra nastpia bezporednio potem, mogem si z nim zgodzi, e spalona ziemia na tak maym obszarze jak Niemcy niema adnego sensu. Moe to by celowe jedynie na duych obszarach, na przykad w Rosji". Napisaem subow notatk, w ktrej potwierdziem zgodno obu stron w tej sprawie. Jak to najczciej bywao, Hitler prowadzi podwjn gr: tego samego wieczoru rozkaza dowdcom kontynuowa z fanatycznym uporem walk przeciwko nacierajcemu nieprzyjacielowi. W chwili obecnej nie naley zwraca jakiejkolwiek uwagi na ludno cywiln"8. W godzin pniej cignem wszystkie bdce jeszcze w dyspozycji motocykle, samochody i ordynansw, kazaem zarezerwowa drukarnie i dalekopis, chcc wykorzysta przyznane mi znw kompetencje do powstrzymania dokonywanych ju zniszcze. O godzinie czwartej rano poleciem wysya moje zarzdzenie wykonawcze, jednake bez przewidzianej uprzednio akceptacji Hitlera. Wyzbywajc si

530

skrupuw, wprowadziem znw w ycie wszystkie dotychczasowe wytyczne, ktre Hitler ogosi w dniu 19 marca za niewane, a ktre mwiy o zachowaniu urzdze przemysowych, zakadw energetycznych, gazowni i wodocigw oraz zakadw przemysu spoywczego. W sprawie totalnych zniszcze przemysu odsyaem do wytycznych szczegowych, ktrych nigdy nie wydano. Nie upowaniony przez Hitlera, jeszcze tego samego dnia zarzdziem, e przedsibiorstwa budowlane Organizacji Todta powinny unika niebezpieczestwa oskrzydlenia przez przeciwnika" i e dziesi, dwanacie pocigw z wyywieniem powinno dotrze w bezporednie ssiedztwo otoczonego Zagbia Ruhry. Z generaem Winterem ze sztabu dowodzenia OKW uzgodniem zarzdzenie, ktre miao wstrzyma wysadzanie mostw; sprzeciwi si temu oczywicie Keitel; z obergruppenfuhrerem SS Frankiem, odpowiedzialnym za wszystkie skady mundurowe i ywnociowe Wehrmachtu, uzgodniem rozdzia zapasw dla ludnoci cywilnej, a Malzacher, mj penomocnik w Czechosowacji i w Polsce, mia przeszkodzi zniszczeniu mostw na obszarze Grnego lska. Nastpnego dnia spotkaem si w Oldenburgu z Seyss-Inquartem, generalnym komisarzem w Holandii. Jadc do niego, podczas przerwy w podry wiczyem po raz pierwszy strzelanie z pistoletu. Seyss-Inuart przyzna bez skrupuw, ku mojemu przeraeniu, e przeprowadzi niezbdne rozmowy z nieprzyjacielem, w wyniku czego ma otwart drog na stron przeciwn. Nie chcia dokonywa adnych zniszcze w Holandii i pragn przeszkodzi zamierzonemu przez Hitlera zalaniu kraju. Uzyskawszy podobne zapewnienie, poegnaem si rwnie z gauleiterem Hamburga, Kaufmannem, u ktrego si zatrzymaem w drodze powrotnej z Oldenburga. Natychmiast po powrocie, 3 kwietnia, zakazaem ponadto wysadzania luz, tam, zapr i mostw na kanaach 9. W odpowiedzi na coraz czciej napywajce, naglce dalekopisy, w ktrych proszono o rozkazy w sprawie likwidacji poszczeglnych zakadw przemysowych, odwoywaem si z reguy do zarzdze o podejmowaniu tylko przedsiwzi paraliujcych 10. Podejmujc takie decyzje, mogem zawsze liczy na pomoc. Mj polityczny zastpca, dr Hupfauer, porozumia si z najwaniejszymi sekretarzami stanu w celu przeciwdziaania polityce Hitlera. Do grona przyjaci doktora nalea midzy innymi zastpca Bormanna, Klopfer. W ten sposb Bormann traci grunt pod nogami; jego rozkazy trafiay w pewnym sensie w prni. By moe w tym ostatnim okresie

531

Trzeciej Rzeszy omota on Hitlera, ale poza schronem panoway inne prawa. Nawet szef suby bezpieczestwa SS, Ohlendorf, zapewnia mnie w wizieniu, e informowano go regularnie o moich poczynaniach, ale nie meldowa o nich dalej. Waciwie w kwietniu 1945 roku byem przewiadczony, e wsppracujc z sekretarzami stanu mog zdziaa wicej w swojej dziedzinie ni Hitler, Goebbels i Bormann razem wzici. W wojsku miaem dobre kontakty z nowym szefem Sztabu Generalnego, Krebsem, gdy przyszed on ze sztabu Modela; coraz wiksze zrozumienie dla istniejcej sytuacji wykazywali rwnie Jodl, Buhle i Praun, szef wojsk cznoci. Zdawaem sobie spraw, e gdyby Hitler dowiedzia si o mojej dziaalnoci, wycignby teraz konsekwencje. Musiaem zakada, e nie darowaby mi. W tych miesicach faszywej gry kierowaem si prost zasad: trzymaem si w miar moliwoci w pobliu Hitlera. Kade oddalenie dawao powd do podejrze i na odwrt - jedynie w najbliszym otoczeniu mona byo stwierdzi i oddali od siebie istniejce podejrzenie. Nie byem samobjc; w prymitywnej chatce myliwskiej, sto kilometrw za Berlinem, przygotowano mi kwater zastpcz; ponadto Rohland zarezerwowa dla mnie schronienie w jednym z licznych domkw myliwskich ksit Furstenberg. Jeszcze w pocztkach kwietnia, podczas omawiania sytuacji, Hitler mwi o przeciwdziaaniach operacyjnych, o atakach na nie zabezpieczone skrzyda zachodniego przeciwnika, ktry teraz, pokonujc due przestrzenie, posuwa si przez Kassel na Eisenach. Hitler przerzuca swe dywizje z jednej miejscowoci do drugiej; bya to okrutna, przejmujca groz gra wojenna. Gdy na przykad w dniu mojego powrotu z podry na front ogldaem map z naniesionymi na ni ruchami naszych jednostek, mogem tylko stwierdzi, e na trasie, ktr jechaem, raczej si ich nie dostrzegao, a jeeli nawet pojawiay si, byli to onierze bez broni cikiej, wyposaeni jedynie w karabiny. U mnie rwnie odbywao si codziennie krtkie omwienie sytuacji, na ktrym mj oficer cznikowy ze Sztabem Generalnym przekazywa najnowsze informacje; nawiasem mwic, wbrew rozkazowi Hitlera, ktry zabroni informowania instytucji cywilnych o sytuacji wojskowej. Dzie po dniu do dokadnie podawa Poser, jaki rejon zajmie nieprzyjaciel w cigu dwudziestu czterech godzin. Te rzeczowe informacje nie miay nic wsplnego z kamliwymi referatami,

532

wygaszanymi w schronie pod Kancelari Rzeszy. Tam nie mwio si o ewakuacji i odwrotach. Sdziem wwczas, e Sztab Generalny z generaem Krebsem na czele zrezygnowa ostatecznie z realnego informowania Hitlera i zamiast tego absorbowa jego uwag pewnego rodzaju grami wojennymi. Jeeli wbrew ocenie sytuacji z poprzedniego wieczora w dniu nastpnym pady miasta i oddano poszczeglne rejony, Hitler zachowywa cakowity spokj. Teraz nie beszta ju swoich wsppracownikw jak jeszcze przed kilkoma tygodniami. Wyglda na zrezygnowanego. W pierwszych dniach kwietnia Hitler wezwa do siebie dowdc frontu zachodniego, Kesselringa. Byem przypadkowo obecny przy tej niepowanej rozmowie. Kesselring usiowa przedstawi Hitlerowi beznadziejno sytuacji. Ale ju po kilku zdaniach ten przerwa mu i udowadnia, e poprzez uderzenie w skrzydo kilkoma setkami czogw zniszczy amerykaski klin w rejonie Eisenach, wywoa nieopisan panik i w rezultacie znw przepdzi z Niemiec zachodniego przeciwnika. Gubi si przy tym w dugich wywodach na temat notorycznej nieudolnoci amerykaskich onierzy w obliczu klski, chocia wanie podczas ofensywy w Ardenach uzyska wrcz odwrotne dowiadczenia. Byem wwczas zy na feldmarszaka Kesselringa, gdy po krtkim oporze zgodzi s z fantazjami Hitlera i z pozorn powag przyjmowa jego plany. Teraz zreszt i tak byo to obojtne; nie naleao si podnieca walkami, do ktrych nie mogo ju doj. W czasie najbliszego omawiania sytuacji Hitler ponownie wyjania swoj ide uderzenia w skrzydo. Moliwie spokojnie wtrciem: Jeeli wszystko zostanie zniszczone, niewiele bd mia poytku z odzyskania tych terenw. Nie bd w stanie tam produkowa". Hitler milcza. Tak szybko nie zdoam odbudowa mostw". Hitler, w wyranie dobrym nastroju, odpowiedzia: Prosz si uspokoi, panie Speer. Nie zniszczono tak wielu mostw, jak rozkazaem". W podobnym tonie prawie artobliwie odpowiedziaem, e brzmi to dziwnie, jeeli cieszymy si z niewykonania rozkazu. Ku mojemu zaskoczeniu Hitler zgodzi si, abym przedoy mu zaproponowane przez siebie zarzdzenie. Gdy pokazaem projekt Keitlowi, straci na moment panowanie: Dlaczego znw zmiany! Mamy przecie zarzdzenie o zniszczeniach... Bez wysadzania mostw nie mona prowadzi wojny!" W kocu jednak zgodzi si z moj propozycj tekstu, dokonujc maych korekt, a Hitler podpisa, e urzdzenia komunikacyjne i cznoci naley jedynie unieruchamia, mosty za do ostatniej chwili utrzymy-

533

wa. Jeszcze raz na trzy tygodnie przed zakoczeniem wojny nakoniem Hitlera do potwierdzenia: ,,Przy przeprowadzaniu ewakuacji oraz dokonywaniu zniszcze naley mie na uwadze, ...e utracone tereny po ponownym odzyskaniu maj by znw wykorzystane do potrzeb niemieckiej produkcji"11. Skreli niebieskim owkiem tylko jedno zdanie, mwice o koniecznoci zwlekania ze zniszczeniem nawet do momentu, w ktrym grozioby niebezpieczestwo, e w wypadku szybkiego natarcia nieprzyjaciela most moe wpa kiedy... nie zniszczony w jego rce". Szef wojsk cznoci, genera Praun, odwoa jeszcze tego samego dnia swoje zarzdzenie z 27 marca 1945 roku, cofn wszystkie rozkazy dotyczce zniszcze, a w zarzdzeniach wewntrznych nakaza zachowanie rwnie magazynw, gdy po wojnie bd mogy one pomc w ponownej odbudowie sieci cznoci. Uwaa za nierozsdne, e Hitler rozkaza zniszczy rodki cznoci, przeciwnik bowiem i tak cignie wasne kable i montuje stacje radiowe. Nie wiem, czy rwnie szef transportu wycofa swoje zarzdzenie o dokonywaniu spustosze w systemie komunikacyjnym. W kadym razie Keitel nie zgodzi si z najnowszymi zarzdzeniami Hitlera i nie przyj ich za podstaw swoich przepisw wykonawczych 12. Keitel susznie zarzuca mi, e rozkaz Hitlera z 7 kwietnia wprowadzi zamt w interpretowaniu zarzdze. Tylko w okresie dziewitnastu dni, od 18 marca do 7 kwietnia 1945 roku, wydano w tej dziedzinie dwanacie sprzecznych ze sob dokumentw. Ale chaotyczne wydawanie rozkazw pomagao zmniejszy chaos.
Zarzdzenie brzmiao nastpujco: Dotyczy przyjmowania obywateli przekwaterowanych z rejonw ewakuacji. Z polecenia komunikuje: Fuhrer wyda 19.3.1945 rozkaz w sprawie dokonywania zniszcze, ktry zosta ju Wam przekazany lub zostaje zaczony do niniejszego pisma. Jednoczenie fuhrer zarzdzi w rwnie jednoznaczny sposb: na terenach, ktrych nie moemy obecnie utrzyma i ktre wedug przewidywa zostan zajte przez wroga, nale/y przeprowadzi ewakuacje. Fuhrer zobowiza gauleiterw okrgw przyfrontowych do zrobienia wszystkiego, co w ludzkiej mocy, by zapewni totaln ewakuacj, tzn. cakowite wycofanie wszystkich obywateli. Niezmierne trudnoci, czce si z tym daniem, znane s fiihrerowi, gdy wielokrotnie mu je przedstawiano. danie fuhrera oparte jest na dokadnych i wnikliwych rozwaaniach. Nad kwesti nieodzownoci ewakuacji nie naley w ogle dyskutowa. Rwnie trudn spraw, jak ewakuacja i transport, jest zakwaterowanie ludnoci w rodkowych okrgach Niemiec. To pozornie niemoliwe zapewnienie schronienia mieszkacom z terenw ewakuowanych musi zosta jednak zrealizowane. Fuhrer
1

534

oczekuje, e rodkowe okrgi niemieckie wyka naleyte zrozumienie dla nieuniknionych wymogw chwili. Uywajc wszelkich rodkw improwizacji, musimy upora si w kadej dziedzinie z obecn sytuacj". 2 Hitler ustali, e w strefie walki" o gbokoci 8-15 km wadz wykonawcz w zakresie zniszcze sprawuj organy wojsk ldowych. 3 Chodzi o postanowienia wykonawcze" (dotyczce urzdze cznoci) do rozkazu tuhrera z 19.3.1945 r., wysanego 27 marca o godzinie 16: Urzdzenia cznoci naley zniszczy przez wysadzanie, podpalanie i demolowanie. Cakowicie nieuytecznymi naley uczyni urzdy telegraficzne i telefoniczne, stacje wzmacniajce oraz wzy pocze (wejcia kablowe, przeczniki, rozgazienia linii oraz kabli, urzdzenia podtrzymujce i jeli bdzie do czasu, take naziemne linie i kable telefoniczne), budynki z urzdzeniami telegraficznymi, sprzt telegraficzny wszelkiego rodzaju, kable i linie, instrukcje techniczne (plany pocze kablowych, plany czenia, opisy przyrzdw itp.), wielkie urzdzenia radiowe (stacje nadawczo-odbiorcze, maszty, anteny). Naley dy do wczeniejszego wywiezienia szczeglnie wartociowych czci... W stosunku do stolicy Rzeszy i okolic, zwaszcza wielkich urzdze radiowych w Naucn. Konigswusterhausen, Zeesen, Rehmate, Beelitz, wyjdzie rozkaz specjalny". 4 Kiedy wrciem z wizienia, mj dawny szef urzdu, Seebauer, poinformowa mnie, e Saur ju podczas mojej choroby, wiosn 1944 r., zosta wyznaczony przez Hitlera na mojego nastpc. 5 Podczas ostatniego omawiania sytuacji, 27 kwietnia 1945 r., Hitler zareagowa ostrzej: Niewykonanie wydanego przeze mnie rozkazu oznacza dla danego przywdcy partyjnego natychmiastow likwidacj i unicestwienie... Nie mog sobie wyobrazi, by przywdca partyjny, ktremu wydaem rozkaz, mg zdoby si na jego niewypenienie", (Stenogram, przedrukowany w Spieglu" nr 3/1966). 6 Dalsze wyjtki z tego listu: Opuszczenie swojego stanowiska - nawet na rozkaz Pana - w tym rozstrzygajcym okresie musiabym oceni jako dezercj: wobec narodu niemieckiego i wobec moich wiernych wsppracownikw. Mimo to uwaam za swj obowizek, bez wzgldu na konsekwencje, jakie w zwizku z tym mog ponie, przedstawi Panu twardo i bez upiksze wasn ocen wydarze. Jako jeden z nielicznych wsppracownikw zawsze otwarcie i uczciwie przedstawiaem Panu swoje stanowisko i chc przy tym pozosta... Wierz w przyszo narodu niemieckiego. Wierz w opatrzno, ktra jest sprawiedliwa i nieubagana, a tym samym wierz w Boga. ciskao mi si serce, kiedy w dniach zwycistw 1940 roku widziaem, jak najszersze krgi naszego kierownictwa traciy postaw moraln. To by czas, kiedy powinnimy byli zasuy si wobec opatrznoci przyzwoitym zachowaniem si i wewntrzn skromnoci. Zwycistwo pozostaoby wtedy w naszych rkach. A tak w owych miesicach los uzna nas za niegodnych wikszych sukcesw. Wskutek wygodnictwa i ociaoci zmarnowalimy rok czasu cennnego dla zbroje i nowych konstrukcji, a przez to spowodowalimy, e w decydujcych latach 1944/45 wiele przyszo za pno. Gdyby kada innowacja zrealizowana bya o rok wczeniej, nasz los wygldaby zupenie inaczej. Odtd wszystkim wydarzeniom militarnym towarzyszyy osobliwe nieszczcia, jak gdyby opatrzno chciaa nas przestrzec. Nigdy jeszcze okolicznoci zewntrzne, np. pogoda, nie odgryway w wojnie tak decydujcej i nieszczsnej roli, jak wanie w tej najbardziej ze wszystkich technicznej wojnie. Mrz pod Moskw, mgy pod Stalingradem i bkitne niebo w czasie zimowej ofensywy w 1944 na Zachodzie...

535

Mog nadal pracowa z czystym sumieniem oraz z przekonaniem i wiar w przyszo tylko wtedy, gdy Pan, mein Fuhrer, opowie si, tak jak dotychczas, za utrzymaniem si ywotnych naszego narodu. Nie wnikam w to, e Paski rozkaz w sprawie zniszcze z 19 marca 1945 r. wskutek przedwczesnych krokw musi przekreli ostatnie moliwoci dziaania przemysu i e jego ogoszenie wywouje wrd ludnoci wielkie przygnbienie. S to wprawdzie sprawy decydujce, ale pomijaj rzecz zasadnicz... Zrozumie Pan. co dzieje si we mnie. Nie mog dziaa z ca energi i wzbudza niezbdnego zaufania, jeli jednoczenie z moim wezwaniem do robotnikw o jak najwikszy wysiek przygotowujemy zniszczenie materialnych podstaw ich egzystencji". 7 Zarzdzenie brzmiao nastpujco: Fuhrer Kwatera Gwna Fuhrera, 30 marca 1945 r. W celu jednolitej realizacji mego zarzdzenia z 19.3.1945 r. rozkazuj: 1. Nakazano zniszczenia urzdze przemysowych su wycznie ternu, aby uniemoliwi przeciwnikowi wykorzystanie tych urzdze i zakadw do zwikszenia jego siy bojowej. 2. W adnym wypadku powzite rodki nie mog osabia wasnej siy bojowej. Produkcj naley utrzyma do absolutnie ostatniego momentu, gdyby nawet grozio niebezpieczestwo, e w przypadku szybkich ruchw nieprzyjaciela zakad wpadnie w jego rce nie zniszczony. Urzdzenia przemysowe wszelkiego rodzaju, cznie z zakadami zaopatrzeniowymi, wolno zatem niszczy dopiero wtedy, gdy zostay bezporednio zagroone przez wroga. 3. Podczas gdy w przypadku mostw i innych urzdze komunikacyjnych tylko totalne zniszczenie uniemoliwia wrogowi ich uytkowanie na duszy okres, to w przypadku urzdze przemy slowych ten sam cel mona osign przez trwae ich sparaliowanie. 4. Decyzj w sprawie rozpoczcia paraliowania i niszczenia urzdze przemysowych i innych zakadw wydaje gauleiter i komisarz obrony Rzeszy, ktry nadzoruje realizacj tych posuni. Realizacj prowadz wycznie placwki i organy ministra Rzeszy do spraw zbroje i produkcji wojennej. Pomocy udziela powinny przy tym wszystkie placwki partii, pastwa i Wehrmachtu. 5. Postanowienia wykonawcze wydaje za moj aprobat minister Rzeszy do spraw zbroje i produkcji wojennej. Moe on wydawa pojedyncze polcenia komisarzowi obrony Rzeszy. 6. Zasady niniejsze odnosz si, zgodnie z treci zarzdzenia, do zakadw i urzdze znajdujcych si w bezporedniej strefie walki. Adolf Hitler" Zarzdzenie odnosio si tylko do przemysu. Rozkaz w sprawie niszczenia szlakw wodnych, urzdze kolejowych, pocztowych, mostw obowizywa niezmiennie. 8 Rozkaz ogoszony przez Jodla zosta wydany 29 marca i przesany przez Bormanna 30 marca do wiadomoci reichsleiterw i gauleiterw. 9 Tre dalekopisu skierowanego do dyrektorw szlakw wodnych, ktrzy mi podlegali, brzmiaa nastpujco: Wysadzanie luz, jazw, tam, mostw nad kanaami oraz urzdze portowych jest niedopuszczalne na podstawie zarzdzenia fuhrera z 30 marca 1945 r., dopki nie wyra aprobaty. Do wiadomoci: sztab dowodzenia Wehrmachtu z prob o poinformowanie placwek wojskowych". 10 Radiotelegram gauleitera Uiberreithera mia na przykad nastpujce brzmienie:

536

Radiotelegram - PZR Nr 5/6 0830 3.4.45. Do ministra Rzeszy Alberta Speera. Berlin W 8 Do rozkazu fuhrera z 19.3. prosz o szczegow instrukcj, jakie zakady zbrojeniowe w moim okrgu musz w kadym wypadku zosta zniszczone. Poniewa sytuacja militarna jest cakowicie pynna, w kadej chwili trzeba si liczy z niespodziewanym przeamaniem. Zwracam uwag na zakady lotnicze Marburg, Steyr, Daimler-Puch-Graz lub zakady ewakuowane. W przypadku zakadw zbrojeniowych Obersteier naley uwzgldni, e nie jest mi znana sytuacja militarna w Niederdonau. Czy powinna zosta zniszczona siownia wodna nad Drauem i Murem lub siownie parowe, zanim nie uszkodzone wpadn w rce wroga? Paskie wytyczne obowizuj tu tylko warunkowo, gdy nie mona mwi o cigym froncie. gauleiter Uiberreither" Moja odpowied brzmiaa: Berlin, 3 kwietnia 1945 r. Do gauleitera Uiberreithera, Graz Zgodnie z rozkazem fuhrera z 30.3.45 r. nie pozostawia si spalonej ziemi. Wszystkie urzdzenia i zakady naley sparaliowa tak skutecznie, by przeciwnik przy ich pomocy nie zwikszy w adnym stopniu swej siy bojowej. We wszystkich prawie przypadkach wystarczajce jest unieruchomienie urzdze przez fachowcw, spenia ono cel wskazany przez fuhrera. Dotyczy to take zakadw wymienionych w Paskim radiotelegramie. Przez swj rozkaz z 30.3.45 r. fuhrer celowo wykluczy rne moliwoci interpretowania rozkazu z 19.3.45 r. i jednoznacznie opowiedzia si za paraliowaniem urzdze. Niszczenie moliwe jest wic tylko w przypadkach, w ktrych przez paraliowanie nie da si osign zamierzonego celu. Zreszt fuhrer owiadcza: pracowa do ostatniego momentu. Elektrownie wolno tylko paraliowa. Speer" 11 Zarzdzenie Hitlera z 7 kwietnia 1945 r. brzmiao nastpujco (z fragmentami skrelonymi przez Hitlera): W celu jednolitej realizacji mojego zarzdzenia z 19.3.45 r. polecam w odniesieniu do komunikacji oraz systemu cznoci: 1. Wane pod wzgldem operacyjnym mosty naley zniszczy tak, by niemoliwe stao si ich wykorzystanie przez przeciwnika. Obszary lub odcinki (biegu rzek, autostrad itd.), w ktrych naley zniszczy te wane pod wzgldem operacyjnym mosty, zostan ustalone w poszczeglnych przypadkach przez OKW. Naley wymierza najostrzejsze kary, jeli te mosty nie zostan zniszczone. 2. Wszystkie pozostae mosty naley niszczy dopiero wtedy, gdy komisarze obrony Rzeszy wraz z kompetentnymi placwkami Ministerstwa Komunikacji Rzeszy i ministra Rzeszy do spraw zbroje i produkcji wojennej stwierdz przerwanie produkcji lub niemoliwo jej przetransportowania z powodu zbliania si i dziaa wroga. Aby moliwie do ostatniej chwili mc prowadzi produkcj, w myl mojego zarzdzenia z 30 marca 1945 r. naley a do koca utrzyma komunikacj (nawet gdy istnieje niebezpieczestwo, e w wypadku szybkich ruchw nieprzyjaciela jaki most, z wyjtkiem wymienionych w punkcie l, wpadnie w jego rce nie zniszczony - fragment skrelony przez Hitlera). 3. Wszystkie inne wane pod wzgldem komunikacyjnym obiekty i urzdzenia (inne budowle inynierskie wszelkiego rodzaju, tory, rodki transportu i warsztaty) oraz

537

urzdzenia cznoci nalece do Poczty Rzeszy, Kolei Rzeszy i towarzystw prywatnych naley trwale sparaliowa. We wszystkich przypadkach dokonywania zniszcze i ewakuacji trzeba zwrci uwag, by - z wyjtkiem posuni wymienionych i specjalnie nakazanych w punkcie l przy odzyskiwaniu utraconych terenw urzdzenia te mogy ponownie suy do wznowienia produkcji niemieckiej. Kwatera Gwna, 7.4.1945 r. Hitler" Adolf

Zarzdzenie dawao nastpujce korzyci: Nie mona byo waciwie przyj. e wszystkie zainteresowane placwki kiedykolwiek w por podejm konieczne decyzje. Wstrzymano nakazane dotychczas niszczenie urzdze kolejowych i pocztowych, lokomotyw i wagonw oraz zatapianie statkw. Grob najostrzejszych kar ograniczono do mostw wanych pod wzgldem operacyjnym, poniewa w punktach 2 i 3 groba ta zostaa wyranie pominita. 12 Keitel radioszyfrogramem nr 003403/45 z 7 kwietnia 1945 r. wyda postanowienia wykonawcze jedynie w sprawie niszczenia mostw wanych pod wzgldem operacyjnym, nie stworzy jednak moliwoci wykorzystania pozytywnych elementw zarzdzenia Hitlera przez rwnie pozytywn ich interpretacj.

538

Rozdzia 31

PI PO DWUNASTEJ

Werner Naumann. sekretarz stanu w Ministerstwie Propagandy, zwrci si do mnie we wrzeniu, abym wystpi przed wszystkimi niemieckimi radiostacjami z wezwaniem do umacniania woli oporu. Sdziem, e to Goebbels chce mnie wcign w puapk, i odmwiem. Teraz jednak, kiedy Hitler, podpisujc opracowane przeze mnie zarzdzenie, wydawa si przychyla do mojego punktu widzenia, chciaem wykorzysta wystpienie radiowe, by odwoa si do moliwie najszerszej opinii publicznej o unikanie bezsensownych zniszcze. Wyraziem wic zgod i jak tylko ukazao si zarzdzenie Hitlera, pojechaem do pooonego nad ustronnym jeziorem Stechlin domku myliwskiego Milcha. W tym ostatnim okresie bylimy przygotowani na wszystko. Aby mc si w razie potrzeby broni, zorganizowaem nad brzegiem jeziora wiczenia w strzelaniu do manekinw; jednoczenie szkicowaem sobie wystpienie radiowe. Wieczorem byem zadowolony: uzyskaem dobre wyniki w strzelaniu, a mj projekt wystpienia nie dawa powodw do nieporozumie i kompromitacji. Przy lampce wina czytaem go Milchowi i jednemu z jego przyjaci: Bdem jest wierzy w pojawienie si cudownej broni, ktrej dziaanie bdzie mogo zastpi onierza!" Nie zniszczylimy przemysu na okupowanych terenach, a teraz uwaamy za swj obowizek zachowanie rwnie we wasnym kraju podstaw egzystencji: Wszystkich nadgorliwcw, ktrzy nie chc zrozumie sensu podobnych przedsiwzi, trzeba jak najsurowiej ukara. Grzesz oni", sformuowaem z obowizujcym wwczas patosem, przeciwko temu, co najwitsze dla narodu niemieckiego: podstawie jego siy ywotnej".

539

Wspomniaem krtko o teorii odzyskania terenu i uyem zwrotu pustynia komunikacyjna", ktrym w swoim czasie posuy si szef naszego transportu. Dla przeszkodzenia tym zamiarom trzeba bezwarunkowo uy wszystkich si naszego narodu wraz z rozporzdzalnymi rodkami. Jeeli ca akcj przeprowadzi si rozsdnie, mona bdzie zapewni w skromnym zakresie wyywienie a do nastpnych niw". Gdy skoczyem, Milch powiedzia ze stoickim spokojem: Sens jest jasny, ale rwnie dla gestapo". 11 kwietnia podjecha przed bram ministerstwa radiowy wz transmisyjny, robotnicy podczali kable w moim gabinecie, gdy zadzwoni telefon: Prosz przyj do fuhrera i zabra ze sob tekst przemwienia". W przeznaczonej dla prasy wersji zagodziem najostrzejsze sformuowania, nie rezygnujc z zamiaru przeczytania pierwotnego tekstu. Wziem ze sob t mniej niebezpieczn wersj. Hitler pi wanie herbat z jedn z sekretarek w swoim gabinecie w schronie; przyniesiono trzeci filiank dla mnie. Ju dawno nie przebywaem w jego towarzystwie tak prywatnie i swobodnie. Hitler ceremonialnie naoy okulary w cienkiej metalowej oprawie, w ktrych wyglda jak nauczyciel. Nastpnie wzi owek i zacz, zaraz od pierwszych stron, skrela cale akapity. Nie dopuszczajc do adnej dyskusji, przyjaznym tonem czyni od czasu do czasu uwagi: To opucimy" albo Ten ustp jest zbyteczny". Sekretarka bez skrpowania czytaa odoone przez niego kartki i wyraaa swj al: Szkoda piknej mowy". Na poegnanie Hitler powiedzia yczliwie, prawie po przyjacielsku: Prosz opracowa nowy projekt" 1. W skrconej wersji przemwienie byoby niecelowe. A dopki nie miaem zezwolenia Hitlera, nie mogem skorzysta z radiostacji Rzeszy. Poniewa Naumann nie powraca ju do sprawy, przestaem si ni interesowa. W poowie grudnia 1944 roku, po zakoczeniu swojego ostatniego koncertu w filharmonii berliskiej, poprosi mnie do pokoju dyrygentw Wilhelm Furtwungler. Z rozbrajajc naiwnoci zapyta mnie wprost, czy mamy jeszcze szans na wygranie wojny. Gdy odpowiedziaem, e znajdujemy si w obliczu bliskiego koca, skin potakujco gow; widocznie moje sowa odpowiaday jego oczekiwaniom. Uwaaem, e Furtwanglerowi grozi niebezpieczestwo, gdy Bormann i Goebbels, jak rwnie Himmler nie zapomnieli niektrych jego szczerych wypowiedzi oraz wystpie w obronie skazanego na wygnanie kompozytora Hindemitha. Dlatego te radziem mu, aby nie powraca z koncertw w Szwajcarii, dokd mia si niebawem uda. Ale co stanie si z moj orkiestr? Jestem za ni odpowiedzialny!" Przyrzekem troszczy si o muzykw w nadchodzcych miesicach.

540

W pocztkach kwietnia 1945 roku intendent filharmonii, Gerhard von Westermann, poinformowa mnie, e Goebbels rozkaza wczy czonkw orkiestry do oddziaw bronicych Berlina. Czyniem telefoniczne starania, aeby zapobiec powoaniu ich do Volkssturmu. Goebbels odprawi mnie ostro: ,.To przecie mnie ta orkiestra zawdzicza swj wyjtkowy poziom. Dziki mojej inicjatywie i rodkom finansowym zyskaa dzisiejsz renom wiatow. Ci, ktrzy przyjd po nas, nie bd mieli do niej adnego prawa. Moe wic zgin wraz z nami". Uciekem si do sposobu, za ktrego pomoc Hitler na pocztku wojny uniemoliwia powoanie do wojska faworyzowanych artystw. Kazaem pukownikowi von Poserowi zniszczy w komendach uzupenie dokumenty muzykw. Aby rwnie finansowo pomc orkiestrze, moje ministerstwo zorganizowao kilka koncertw. Gdy si gra Symfoni romantyczn Brucknera, zblia si ju koniec", powiedziaem do swoich przyjaci. Poegnalny koncert odby si po poudniu 12 kwietnia 1945 roku. W nie opalonej sali filharmonii siedzieli na przyniesionych krzesach, otuleni w paszcze, ci, ktrzy chcieli usysze ostatni koncert w zagroonym miecie. Berliczycy dziwili si, gdy w wyniku mojego zarzdzenia zawieszono owego dnia obowizujcy o tej godzinie zakaz korzystania z prdu, aby umoliwi owietlenie sali. Na pocztek przewidziaem ostatni ari Brunnhildy oraz fina Zmierzchu bogw; patetyczny i jednoczenie melancholijny gest w przededniu upadku Rzeszy. Po koncercie wiolonczelowym Beethovena nastpowaa symfonia Brucknera ze sw rozwinit fraz kocow, ktra na dugi okres zamykaa muzyczne doznania mojego ycia. Powrciwszy do ministerstwa, zastaem tam wezwanie, abym natychmiast zatelefonowa do adiutantury Hitlera. .,Gdzie pan by? Fuhrer czeka ju na pana". Hitler przyjrza mi si i z rzadko spotykan u niego werw, jak optany rzuci si do mnie z gazet w rku: Tutaj, niech pan czyta! Tutaj! Pan nigdy nie chcia w to wierzy! Tutaj!" Wykrzykiwa jedno sowo za drugim. Sta si wreszcie ten wielki cud, ktry stale przepowiadaem. Kto ma teraz racj? Wojna nie jest przegrana. Prosz czyta! Roosevelt nie yje!" Zupenie nie mg si uspokoi. Ostatecznie uwierzy, e jest to wiadectwo niezawodnie czuwajcej nad nim opatrznoci. Goebbels i wielu spord obecnych uszczliwieni przytakiwali Hitlerowi, podkrelajc, jak bardzo suszne byo jego setki razy wypowiadane przekonanie: oto znw miaa si powtrzy historia, ktra beznadziejnie rozgromionego Fryderyka Wielkiego uczynia w ostatniej chwili zwycizc. Cud dynastii Branden-

541

burgw! Znw umara caryca, nastpi historyczny zwrot - niezliczon ilo razy powtarza Goebbels. Ta scena zdara na moment zason z zakamanego optymizmu minionych miesicy. Potem Hitler siedzia w fotelu wyczerpany, jakby uwolniony od trosk i jednoczenie odurzony; wyglda jednake beznadziejnie. Po kilku dniach Goebbels, pod wpywem jednego z niezliczonych fantastycznych pomysw, ktre mnoyy si na wiadomo o mierci Roosevelta, kaza mi zakomunikowa, e poniewa mam jeszcze wiele uznania w sferach mieszczaskich na Zachodzie, naleaoby si zastanowi, czy nie powinienem polecie samolotem dalekiego zasigu do nowego prezydenta, Trumana. Takie idee znikay rwnie szybko, jak powstaway. Wanie w tych pierwszych dniach kwietnia spotkaem, w dawnym mieszkaniu Bismarcka, dr. Leya w otoczeniu grupy osb, wrd ktrych znajdowali si Schaub i Bormann, adiutanci i suba, swobodnie stojcy obok siebie. Ley dopad mnie krzyczc: Wynaleziono promienie mierci! Zupenie prosta aparatura, ktr moemy produkowa w duych ilociach. Przestudiowaem dokumentacj, nie ma adnej wtpliwoci: to przyniesie rozstrzygnicie!" Bormann zachcajco przytakiwa, a Ley tymczasem, jak zwykle jkajc si, kontynuowa z wyrzutem: Ale paskie ministerstwo odrzucio naturalnie propozycj wynalazcy. Na nasze szczcie napisa do mnie. Teraz musi si pan osobicie zaj t spraw. Natychmiast... W tej chwili nie istnieje nic waniejszego!" Ley gorczkowa si z powodu niedoskonaej organizacji pracy w moim ministerstwie, ktre miao by zbiurokratyzowane i skostniae. Wszystko to byo tak absurdalne, e nie sprzeciwiaem si; Ma pan cakowit racj! Czy nie zechciaby pan osobicie zaj si tym? Wyposa pana chtnie we wszystkie penomocnictwa w sprawie promieni mierci". Ley by zachwycony t propozycj: Naturalnie! Obejmuj to. W tej sprawie podporzdkuj si nawet panu. Jestem przecie chemikiem z zawodu". Zachcaem go do eksperymentu i zalecaem mu posuenie si wasnymi krlikami, jako e bardzo czsto posugiwanie si nie swoimi zwierztami wprowadza w bd. Po kilku dniach z daleko pooonej miejscowoci Niemiec zatelefonowa do mnie adiutant Leya, przekazujc spis elektrycznych aparatw, potrzebnych do przeprowadzenia eksperymentu. Postanowilimy gra dalej komedi. Wtajemniczylimy w to Luschena, szefa naszego przemysu elektrycznego,proszc go o przygo-

542

towanie danej przez wynalazc aparatury. Niebawem zjawi si z powrotem, mwic: Postaraem si o wszystko poza przerywaczem obwodu prdu, poniewa nie moemy dosta takiego, ktry odpowiadaby podanej szybkoci przerywania. Ale wynalazca da wanie takiego. Czy pan wie", z umiechem oznajmi Luschen, co ustaliem? Przerywacza tego nie produkuje si ju od czterdziestu lat, a wymieniony on jest w starym wydaniu fizyki dla szk rednich z roku okoo 1900". W miar zbliania si nieprzyjaciela tego rodzaju idee mnoyy si. Ley zupenie powanie gosi teori: ,,Gdy zalej nas od wschodu Rosjanie, wwczas potny potok niemieckich uciekinierw, podobnie jak podczas wdrwki ludw, par bdzie na zachd, wtargnie tam i zaleje go, a nastpnie przejmie w posiadanie". Hitler kpi wprawdzie z tych dziwactw przywdcy robotnikw, jednak w swoim osobistym otoczeniu jego wanie faworyzowa w ostatnim czasie. W pierwszej poowie kwietnia niespodziewanie i nie wzywana przybya do Berlina Ewa Braun, owiadczajc, e nie chce ju opuszcza teraz Hitlera. Ten jednak nalega, aby wrcia z powrotem do Monachium, ja za zaproponowaem jej miejsce w naszym samolocie cznikowym. Zdecydowanie odrzucia wszystkie propozycje, a kady w schronie wiedzia, dlaczego przybya. Wraz z jej obecnoci zawita tu w przenoni i realnie zwiastun mierci. Osobisty lekarz Hitlera, dr Brandt, od 1934 roku stay czonek jego najbliszego otoczenia w Obersalzbergu, pozwoli swojej onie i dziecku w Turyngii zagarn si", jak wwczas mwiono, przez Amerykanw. Hitler powoa sd dorany, skadajcy si z Goebbelsa, przywdcy modziey Axmanna i generaa SS Bergera; jednoczenie ingerowa w postpowanie sdowe, jako w pewnym sensie oskaryciel i najwyszy sdzia w jednej osobie, dajc kary mierci, formuujc podnoszone przeciwko Brandtowi zarzuty: Brandt wiedzia, e moe umieci swoj rodzin w Obersalzbergu, ponadto zachodzi podejrzenie, e wraz z on przesa Amerykanom tajne dokumenty. Dugoletnia kierowniczka sekretarek Hitlera, Wolf, mwia ze zami: Nie rozumiem go ju". Himmler, przybywajc do schronu, uspokaja zdenerwowanych ludzi z otoczenia Hitlera: Najpierw trzeba przesucha miarodajnego wiadka, a takiego", doda chytrze, nie znaleziono".

543

Ten niespodziewany incydent mnie rwnie wprawi w zakopotanie, poniewa 6 kwietnia ulokowaem swoj rodzin nad Batykiem z dala od duych miast, w jednym z majtkw ziemskich w pobliu Kappeln w Holsztynie2. Teraz stao si to nagle przestpstwem. Gdy Hitler za porednictwem Ewy Braun dowiadywa si, gdzie przebywa moja rodzina, musiaem skama mwic, e jest to majtek mojego przyjaciela w pobliu Berlina. Wyjanienie zadowolio Hitlera, ale domaga si zapewnienia, e i my udamy si rwnie do Obersalzber-gu, gdy on tam powrci. Wwczas mia jeszcze zamiar prowadzi kocow walk w tak zwanej twierdzy alpejskiej. Goebbels owiadczy, e jeeli nawet Hitler opuci Berlin, on chciaby pozosta w tym miecie i tu doczeka swego koca: Moja ona i dzieci nie powinny mnie przey. Amerykanie wykorzystaliby je do uprawiania przeciwko mnie propagandy". Pani Goebbels natomiast, gdy w poowie kwietnia odwiedziem j w Schwanenwerder, nie moga pogodzi si z myl, e jej dzieci maj zgin, ale, jak si wydawao, podporzdkowaa si decyzji ma. Kilka dni pniej zaproponowaem jej skorzystanie w ostatniej chwili z barki naszej floty transportowej", ktra noc przybiaby do przystani posiadoci Goebbelsw w Schwanenwerder. Mogaby, pomylaem sobie, ukry si z dziemi pod pokadem, dopki barka pync odnog rzeki nie przybiaby do zachodniego brzegu aby. Przygotowaoby si dostateczn ilo rodkw ywnociowych, tak e przez pewien czas mogaby y pozostajc w ukryciu. Kiedy Hitler owiadczy, e nie przeyje klski, wielu z jego najbliszych wsppracownikw przecigao si w zapewnieniach, e im rwnie nie pozostaje nic innego, jak tylko samobjstwo. Ja natomiast uwaaem, e powinni raczej wzi na siebie odpowiedzialno i odda si do dyspozycji sdu przeciwnika. Dwaj oficerowie lotnictwa, ktrzy osigali najwiksze sukcesy. Baumbach i Galland, opracowali wsplnie ze mn w tych ostatnich dniach wojny awanturniczy plan aresztowania najwaniejszych wsppracownikw Hitlera i przeszkodzenia im w popenieniu samobjstwa. Jak ustalilimy, Bormann, Ley i Himmler wyjedali kadego wieczoru do rnych miejscowoci oddalonych od Berlina, rzadko nawiedzanych przez samoloty nieprzyjaciela. Nasz plan by prosty: W chwili zrzucania w nocy przez lotnikw bomb owietlajcych kady samochd zatrzymywa si, a pasaerowie uciekali w pole. Podobn reakcj musiay wywoa rakiety wietlne wystrzeliwane z rakietnic; uzbrojony w pistolety maszynowe oddzia mia unieszkodliwi szecioosobow ochron. Dostarczono ju rakiety do mojego

544

mieszkania, omwiono skad oddziau, rozwaono szczegy. W tym oglnym rozgardiaszu istniaa moliwo przetransportowania aresztowanych w bezpieczne miejsce. Byy bliski wsppracownik dr. Leya, dr Hupfauer, ku mojemu zdziwieniu domaga si, aby akcj przeciwko Bormannowi podjli zahartowani na froncie czonkowie partii: nikt bowiem nie by w partii tak znienawidzony, jak on. Gauleiter Kaufmann nalega, e sam rozprawi si z Mefistofelesem fuhrera". Jednak szef sztabu jednostki pancernej, genera Thomale, dowiedziawszy si o naszych fantastycznych zamiarach, przekonywa mnie podczas nocnej rozmowy na wiejskiej drodze, e nie powinno si ingerowa w wyroki boskie. Rwnie Bormann realizowa swe plany. Kiedy aresztowano Brandta, ktrego niesusznie uwaa za moj podpor u Hitlera, sekretarz stanu Klopfer ostrzega mnie, e nie Hitler, lecz Bormann jest sprawc tego aresztowania i e jest ono wymierzone take przeciwko mojej osobie. Dlatego te powinienem unika nic przemylanych wypowiedzi3. Zaniepokoio mnie rwnie kilkoma informacjami radio nieprzyjacielskie: miaem rzekomo pomc wyj na wolno kuzynowi, ktrego sd wojenny skaza za drukowanie pism Lenina 4. Ponadto miano niebawem aresztowa Hettlagego, od dawna zwalczanego przez parti. Wreszcie gazeta szwajcarska jakoby podaa, e wraz z von Brauchitschem, poprzednim naczelnym dowdc wojsk ldowych, bylimy jedynymi osobami, z ktrymi mona prowadzi rokowania w sprawie kapitulacji. By moe nieprzyjaciel, kolportujc te informacje, prbowa porni kierownictwo, by moe bya to zwyka plotka. W tych dniach z wojsk ldowych przydzielono mi dyskretnie kilku zaufanych oficerw frontowych uzbrojonych w pistolety maszynowe, zakwaterowujc ich w moim mieszkaniu. Na wszelki wypadek mielimy w pogotowiu omiokoowy rozpoznawczy wz pancerny, ktrym moglimy ewentualnie opuci Berlin. Do dzi nie dowiedziaem si, na czyje polecenie albo na podstawie jakich informacji to uczyniono. Zblia si bezporedni szturm do Berlina. Hitler wyznaczy ju generaa Reymanna na wojennego komendanta miasta. Pocztkowo podlega on jeszcze generaowi pukownikowi Heinriciemu, dowdcy grupy wojsk, ktre broniy rejonu od Batyku wzdu Odry do okoo stu kilometrw na poudnie od Frankfurtu nad Odr. Heinriciego darzyem zaufaniem, poniewa od dawna go znaem, a ostatnio pomg mi zachowa w nie zniszczonym stanie przemys rybnickiego zagbia

545

wglowego. Gdy Reymann nalega, aby przygotowa do wysadzenia kady most w Berlinie, pojechaem 15 kwietnia, dzie przed rozpoczciem wielkiej radzieckiej ofensywy na Berlin, do kwatery Hein-riciego w Prenzlau. Aby zapewni sobie poparcie fachowcw, poprosiem o towarzyszenie mi specjalist od budownictwa ulic i urzdze podziemnych w Berlinie, Langera, oraz naczelnika berliskiej dyrekcji Kolei Rzeszy, Becka. Speniajc moje yczenie, Heinrici poleci Reymannowi przyj na konferencj. Obaj fachowcy udowadniali, e zaplanowane zniszczenia oznaczaj mier Berlina. Komendant miasta powoywa si na rozkaz Hitlera nakazujcy obron Berlina za pomoc wszelkich rodkw: ,,Musz walczy i dlatego powinienem mie moliwo niszczenia mostw". Heinrici wtrci: Ale tylko na kierunku gwnego uderzenia?" Genera sprzeciwi si: Nie, wszdzie tam, gdzie bdzie prowadzona walka". Na moje pytanie, czy rwnie w centrum miasta naley zniszczy wszystkie mosty w chwili dojcia do walk uliczych, Reymann odpowiedzia twierdzco. Jak to czsto robiem, przytoczyem swj najmocniejszy argument: Czy walczy pan dlatego, e wierzy w zwycistwo?" Genera zdziwi si, a nastpnie i na to pytanie da odpowied twierdzc. Kontynuowaem wic: Jeeli Berlin zostanie kompletnie zniszczony, wwczas na dugi okres unieruchomiony bdzie przemys. A bez niego przegramy wojn". Genera Reymann by bezradny. Nie osignlibymy adnych rezultatw, gdyby genera pukownik Heinrici nie rozkaza usun materiaw wybuchowych z kilku wanych wzw berliskiego ruchu kolejowego i ulicznego. Zgodnie z jego poleceniem mosty mona byo wysadza tylko w wypadku, gdy wymagay tego wane dziaania bojowe 5. Po odejciu naszych wsppracownikw genera Heinrici jeszcze raz zwrci si do mnie w cztery oczy: W myl tej instrukcji aden most w Berlinie nie bdzie zniszczony, gdy o to miasto nie bdzie walk. Z chwil przeamania przez Rosjan frontu jedno skrzydo pjdzie na pnoc od Berlina, drugie na poudnie. Na pnocy oprzemy si o system kanaw, biegncych ze wschodu na zachd. Tutaj wszake nie bd mg utrzyma mostw". Zrozumiaem. A wic Berlin zostanie szybko wzity?" Genera pukownik potwierdzi: W kadym razie bez wikszego oporu". Nastpnego ranka, 16 kwietnia, obudzono mnie bardzo wczenie. Chcielimy z podpukownikiem Poserem przyjrze si, ze wzgrza pooonego nad Odr w okolicach Wriezen, ostatniej decydujcej ofensywie tej wojny, radzieckiemu natarciu na Berlin. Gsta mga

546

zupenie uniemoliwiaa widoczno; pewien leniczy przynis po kilku godzinach wiadomo, e wszyscy wycofuj si i wkrtce przyjd tu Rosjanie. I my rwnie si wycofalimy. Przejedalimy obok wielkiej luzy Nieder-Finow, technicznego cudu lat trzydziestych, speniajcej wan rol w egludze statkw z Odry do Berlina. Na trzydziestoszeciometrowej konstrukcji stalowej zaoono wszdzie w sposb fachowy adunki wybuchowe. W niedalekiej odlegoci syszelimy ju wystrzay armatnie; podporucznik saperw zameldowa, e wszystko jest przygotowane do wysadzenia. Tutaj wykonywano jeszcze rozkaz Hitlera z 19 marca w sprawie zniszcze. Podporucznik z uczuciem ulgi przyj polecenie von Posera, by zaniechano wysadzenia. Fakt ten mia jednoczenie deprymujc wymow, wiadczy bowiem, e wytyczne z 3 kwietnia 1945 roku, nakazujce pozostawienie w stanie nie zniszczonym drg wodnych, nie dotary prawdopodobnie do adresatw. Ponowienie dawno ju wydaoych zarzdze nie miao adnych szans powodzenia w warunkach coraz bardziej zdezorganizowanej sieci cznoci. W kadym razie uwaaem za bezsensowne oczekiwa, i w ten sposb uda si przeszkodzi nieobliczalnym niszczycielskim poczynaniom. Zrozumienie, z jakim spotkaem si u generaa pukownika Heinriciego, pozwolio mi powrci znw do planu odwoania si bezporednio do opinii publicznej z apelem o zachowanie rozsdku. Spodziewaem si, e w zamcie walki Heinrici bdzie mg odda mi do dyspozycji jedn z radiostacji nadawczych, zlokalizowanych w rejonie jego grupy armii. Po 30 kilometrach znalelimy si w raju zwierzcym Goringa, w ustronnych lasach Schorfheide. Zwolniem moj eskort, usiadem na pniu drzewa i szkicowaem sobie buntownicze przemwienie, ktre napisaem od rki - przed picioma dniami Hitler przekreli przecie projekt wystpienia zaakceptowanego. Tym razem chciaem wezwa do oporu, bez niedomwie zakaza niszczenia fabryk, mostw, drg wodnych, urzdze kolejowych i cznoci, poleci onierzom Wehrmachtu i Volkssturmu, aby przeciwstawiali si zniszczeniom ,,za pomoc wszelkich rodkw, uywajc w razie potrzeby broni palnej". daem przekazania jednostkom okupacyjnym winiw politycznych, w tym rwnie ydw, oraz poleciem nie przeszkadza robotnikom obcokrajowcom w powrocie do ojczyzny. Zakazywaem dziaalnoci Werwolfu" i wzywaem do oddawania miast i innych miejscowoci bez walki. Zakoczyem znw zbyt uroczycie, e wierzymy niewzruszenie w przyszo naszego narodu, ktry istnia bdzie zawsze i wiecznie" 6.

547

Za porednictwem Posera przekazaem generalnemu dyrektorowi zakadw elektrycznych Berlina, dr Richardowi Fischerowi, popiesznie napisan owkiem kartk, w ktrej prosiem o zabezpieczenie dostawy prdu do najsilniejszej niemieckiej stacji nadawczej w Konigswusterhausen a do chwili zajcia jej przez nieprzyjaciela7. Stacja ta, emitujca codziennie audycje o Werwolfie", miaa nada -jako swj ostatni program -moje przemwienie, zakazujce wszelkiej dziaalnoci tej organizacji. Pnym wieczorem spotkaem si z generaem pukownikiem Heinricim w jego kwaterze, przesunitej tymczasem do Dammsmuhl. Swoje przemwienie chciaem wygosi w krtkim czasie, kiedy to radiostacja znajdzie si w obszarze operacyjnym, a tym samym bdzie ju podlegaa nie organom pastwowym, lecz wojsku. Heinrici sdzi, oczywicie, e zanim skocz wystpienie, radiostacj zajm ju Rosjanie. Dlatego te zaproponowa nagranie przemwienia na tam i zdeponowanie u niego. Zamierza nada je przez radio na krtko przed zajciem radiostacji przez Rosjan. Ale nie mona byo znale, mimo licznych wysikw Luschena, odpowiedniej aparatury do nagrywania. Dwa dni pniej Kaufmann wezwa mnie pilnie do Hamburga, poniewa marynarka wojenna przygotowywaa tam wysadzenie urzdze portowych. Na posiedzeniu, w ktrym brali udzia najpowaniejsi przedstawiciele przemysu, stoczni, zarzdu portu i marynarki, podjto dziki energicznej postawie gauleitera postanowienie o nieniszczeniu niczego8. Swoje rozmowy z Kaufmannem kontynuowaem w domu przy Aussenalster. Jego ochron przejli dobrze uzbrojeni studenci. Najlepiej bdzie", przekonywa gauleiter, jeeli pozostanie pan tutaj, u nas w Hamburgu. Tu jest pan pewny. Na moich ludziach moe pan w razie potrzeby polega". Pojechaem jednak z powrotem do Berlina i przypomniaem Goebbelsowi, e on, ktry wszed do historii partii jako zdobywca Berlina", straci swoj saw, jeeli teraz zakoczy ycie jako ten, ktry zniszczy to miasto. Ta tak dziwnie brzmica uwaga odpowiadaa wczesnemu nastrojowi, jaki ogarn nas wszystkich, a zwaszcza Goebbelsa - sdzi on, e popeniajc samobjstwo zwikszy swoj pomiertn saw. Wieczorem 19 kwietnia Hitler wspomnia przed omwieniem sytuacji, e wyrazi zgod na propozycj gauleitera i rzucajc do walki wszystkie odwody, rozegra decydujc bitw u wrt stolicy Rzeszy.
Jak relacjonowa mi Saur w wizieniu w Norymberdze, Hitler mia powiedzie w tych dniach, e Speer jest jednak najlepszy ze wszystkich.
1

548

Plan podziau Niemiec by znany; Holsztyn nalea do strefy brytyjskiej. Sdziem, e Anglicy zachowaj si fair wobec rodzin dostojnikw nazistowskich; poza tym majtek lea na obszarze podlegajcym rozkazom Dnitza, do ktrego chciaem si uda, gdy nadeszy ostatnie dni. 3 Dr Gerhard Klopfer owiadczy pod przysig w lipcu 1947 r.: Po krtkim czasie Speer kaza dr. Hupfauerowi wybada, jak zapatruj si na jego zamiar opowiedzeniu si take publicznie po stronie dr. Brandta w procesie przeciwko niemu. Daem wic do zrozumienia, e wyranie odnosz wraenie, i proces wytoczony Brandtowi godzi jednoczenie w samego Spcera. Prosiem, by Spcer przez publiczne wystpienie w tej nadzwyczaj draliwej sytuacji nie da sprawcy procesu (Bormannowi) podanej okazji do zadania jemu samemu ewentualnie przygotowanego ciosu". 4 Adiutant Hitlera do spraw Luftwaffe von Below wyjani t spraw. 5 Z 950 mostw berliskich zniszczono 84. Do tego pozytywnego rezultatu przyczynia si niewtpliwie take postawa Heinriciego. Poza tym dwaj z moich berliskich pracownikw, Langer i Kumpf, zobowizali si utrudnia w miar moliwoci wysadzanie mostw take podczas dziaa bojowych. 6 Peny tekst tego przemwienia, napisanego 16 kwietnia 1945 r.: ,,Nigdy jeszcze cywilizowany nard nie zosta tak ciko dotknity, nigdy jeszcze spustoszenie i szkody wojenne nie byy tak wielkie jak w naszym kraju i nigdy jeszcze aden nard nie dwiga ciarw wojny z wiksz cierpliwoci, wytrwaoci i ufnoci ni wy. Teraz jestecie wszyscy przybici i gboko wstrznici. Wasza mio zamienia si w nienawi, a wasza cierpliwo i wytrwao w zmczenie i obojtno. Tak by nie moe. Nard niemiecki wykaza w tej wojnie zwart postaw, ktra w przyszoci wywoa podziw sprawiedliwej historii. Wanie w tej chwili nie wolno nam popada w aob i opakiwa przeszoci. Tylko wytrwaa praca pozwoli nam nadal znosi nasz los. Moemy sobie jednak pomc, jeli realnie i trzewo stwierdzimy, co w tej chwili jest konieczne. Jest tylko jedno wane zadanie: unika wszystkiego, co cakowicie moe zabra narodowi niemieckiemu jego tak bardzo uszczuplon baz yciow. Utrzymanie naszych miejsc pracy, urzdze komunikacyjnych i wszystkich pozostaych urzdze wanych dla zaopatrzenia narodu jest pierwszym warunkiem zachowania naszej narodowej siy. Dlatego w tej fazie wojny naley unika wszystkiego, co moe spowodowa dalsze szkody w naszej gospodarce. Jako minister Rzeszy, odpowiedzialny za produkcj wszystkich zakadw, utrzymanie drg, szlakw wodnych, siowni i za przywrcenie komunikacji, rozkazuj zatem w porozumieniu z najwyszymi organami dowdczymi wojsk Wehrmachtu: 1. Wszelkie niszczenie i paraliowanie uytkowania mostw, zakadw, obojtne jakiego rodzaju, szlakw wodnych lub urzdze kolejowych i urzdze cznoci jest od tej chwili zabronione. 2. Wszystkie mosty naley rozminowa, wszystkich innych przygotowa do zniszczeni unieruchomie naley zaniecha. W przypadku dokonanego ju unieruchomienia urzdze naley wymontowane czci przenie na powrt do zakadw. 3. Naley natychmiast podj lokalne kroki w celu ochrony urzdze przemysowych, kolejowych i cznoci. 4. Zarzdzenie to obowizuje zarwno na niemieckim terytorium Rzeszy, jak i w okupowanej Norwegii, Danii, w Czechach i Morawach oraz we Woszech. 5. Kady, kto przeciwstawi si temu zarzdzeniu, szkodzi wiadomie i zdecydowanie narodowi niemieckiemu, a tym samym jest jego wrogiem. onierzom Wehr-

549

machtu i Volkssturmu poleca si niniejszym interweniowa przeciw tym wrogom narodu za pomoc wszystkich rodkw, w razie koniecznoci uywajc broni palnej. Rezygnujc z wysadzania przygotowanych do tego mostw, dajemy pewne korzyci naszym przeciwnikom w ich dziaaniach operacyjnych. Z tego te wzgldu. a jeszcze bardziej w imi zasad humanitarnego prowadzenia wojny, wzywamy naszych przeciwnikw do przerwania atakw powietrznych na niemieckie miasta i wsie, nawet gdy znajduj si w nich wane urzdzenia suce celom wojennym. Z naszej strony musimy dba o waciwe przekazywanie okronych ze wszystkich stron miast i miejscowoci. Miasta nie majce wikszych moliwoci obronnych naley ogosi miastami otwartymi. Aby unikn w tej fazie wojny niesprawiedliwoci i cikich wykrocze. zarzdza si niniejszym w interesie narodu niemieckiego: 1. Jecy wojenni oraz robotnicy cudzoziemcy pozostaj w miejscu swej pracy. O ile ju s w drodze, naley ich kierowa ku ojczynie. 2. W obozach koncentracyjnych naley oddzieli winiw politycznych, w tym take ydw, od elementw aspoecznych. Pierwszych naley w obozie przekaza nietknitych wkraczajcym wojskom. 3. Wykonywanie kar na wszystkich winiach politycznych, cznie z ydami, naley na razie przerwa. 4. Udzia Volkssturmu w akcjach przeciw wrogowi jest dobrowolny. Poza tym Volkssturm zobowizany jest dba o spokj i porzdek w kraju. Take czonkowie NSDAP maj a do czasu okupacji obowizek uczestniczenia w zadaniach Yolkssturmu, aby w ten sposb pokaza, e do koca chc suy narodowi. 5. Naley natychmiast przerwa dziaalno ,,Werwolfu" i podobnych organizacji. Daje ona nieprzyjacielowi uzasadniony powd do represji oraz pogars/a poza tym warunki niezbdne do zachowania siy narodu. Porzdek i wypenianie obowizku jest istotnym warunkiem przetrwania narodu niemieckiego. Spustoszenia, jakie ta wojna przyniosa Niemcom, dadz si porwna e spustoszeniami spowodowanymi podczas wojny trzydziestoletniej. Straty ludnoci wskutek godu i chorb w adnym jednak wypadku nie powinny siga wczesnych rozmiarw. Wycznie od nieprzyjaciela zaley, w jakim stopniu uzna on godno narodu niemieckiego i przyzna mu prawa wprawdzie zwycionego, lecz bohatersko walczcego przeciwnika, by take sam zwycizca mg wej do historii jako wielkoduszny i szlachetny. Ale take wy, kady w swoim zakresie, moecie si przyczyni do uchronienia narodu przed najciszymi stratami. Musicie w tym celu intensywnie mobilizowa w najbliszych miesicach sw twrcz wol, z jak wy, niemieccy robotnicy i niemieccy kierownicy zakadw, i wy, niemieccy kolejarze, cigle prbowalicie usun skutki atakw powietrznych. Min musi zrozumiay letarg, w jaki zapad w ostatnich miesicach nard wskutek paraliujcego strachu i bezmiernego rozczarowania. Bg .pomoe tylko temu narodowi, ktry w rozpaczliwej sytuacji sam si nie podda. Na najblisz przyszo daj wam, take w odniesieniu do okupowanych ju terenw, nastpujce wytyczne: 1. Najwaniejsze jest usunicie szkd w urzdzeniach Kolei Rzeszy. A zatem jeeli tylko przeciwnik pozwoli lub rozkae, naley prowadzi t odbudow uywajc wszystkich rodkw, take najprymitywniejszych narzdzi. Komunikacja bowiem umoliwi wyywienie ludzi na wielkich obszarach, na ktrych w przeciwnym razie ludno wydana zostanie na pastw godu. Take tylko dziki prowizorycznie chociaby uruchomionej sieci komunikacyjnej moecie kiedy dotrze znowu do waszych rodzin. W interesie wic kadego ley wspieranie wszelkimi rodkami przywracania komunikacji.

550

2. Przemys i rzemioso, ktre zdobyy si w tej wojnie na niezrwnane osignicia, s zobowizane jak najszybciej realizowa kade zamwienie suce rekonstrukcji urzdze kolejowych i dawa im pierwszestwo przed innymi otrzymanymi zamwieniami. 3. W cigu szeciu lat wojny chop niemiecki utrzyma dyscyplin i wzorowo dostawia swe produkty wedug istniejcych zarzdze. W nadchodzcym czasie kady chop niemiecki musi podnie te dostawy do maksimum. Oczywiste jest, e z jak najwiksz starannoci wykonywa on bdzie te prace przy tegorocznych niwach. Wie bowiem, ja k odpowiedzialno ponosi przed caym narodem niemieckim. 4. Artykuy spoywcze trzeba przewozi przed wszystkimi innymi. Zakadom przemysu spoywczego naley w pierwszej kolejnoci dostarcza prdu, gazu i wgla lub drzewa. 5. Urzdy nie mog si rozpa. Cakowicie odpowiedzialni za to s szefowie urzdw. Kady, kto opuci miejce pracy bez zezwolenia swego przeoonego, popenia przestpstwo wobec narodu. Take administracja jest konieczna, by uchroni nard niemiecki przed chaosem. Jeli pracowa bdziemy z tak sam wytrwaoci, jak w ostatnich latach, da si utrzyma egzystencj narodu niemieckiego bez dalszych wielkich strat. Za dwa do trzech miesicy komunikacja znowu moe funkcjonowa w dostatecznym zakresie. Wedug naszych wylicze na terenach lecych na zachd od Odry da si zapewni wyywienie, chocia jak najskromniejsze, do zakoczenia nastpnych niw. Nie mona jeszcze oceni, czy zezwol na to nasi przeciwnicy. Mamy jednak obowizek a do ostatniej chwili powica swe siy utrzymaniu egzystencji naszego narodu. Klski wojenne, jakie spady na Niemcy w ostatnich miesicach, s wstrzsajce. Nie od nas ju zaley, jak potocz si nasze losy. Tylko opatrzno moe zmieni nasz przyszo. Ale my sami moemy si do tego przyczyni, jeli zdecydowanie i pilnie bdziemy wykonywa sw prac, jeli godnie zachowamy si wobec przeciwnika, jeli jednak staniemy si skromniejsi i samokrytyczni i jeli niewzruszenie bdziemy wierzy w przyszo naszego narodu, ktry istnia bdzie zawsze i wiecznie. Niech Bg ma Niemcy w swojej opiece". 7 List brzmia: 16 kwietnia 1945 r. Drogi Panie Fischer, poniewa linie cznoci zostan wkrtce przerwane, musz m.in. w zwizku z zasadniczymi dyrektywami - nakazujcymi unieruchamianie zamiast niszczenia itd. - wykorzysta radiostacje. Jest Pan osobicie odpowiedzialny za to, by dostawy prdu trway do ostatniego momentu, cznie z radiostacj ,,Werwolfu" w Knigswusterhauscn. Wyczenie prdu jest dopuszczalne tylko w wyniku podjtej przez Pana osobicie decyzji, po upewnieniu si na podstawie audycji, e radiostacja jest ju w rkach wroga. Serdecznie pozdrawiam, Speer". 8 Nastpnie pojechaem do naczelnego dowdcy Grupy Armii, feldmarszaka Buscha, ktry zgodzi si, by nawet w czasie trwania dziaa bojowych oddano w Hamburgu nie zniszczone mosty na abie. Obieca mi jednoczenie, e nie wykorzysta jako punktu oporu elektrowni torfowej Wiesmoor w Emsland (15 ty. k W). Miaa ona due znaczenie dla prowizorycznego zaopatrywania Hamburga, poniewa w najbliszej przyszoci nie mona byo liczy ani na transporty wgla, ani na zaopatrzenie w prd z innych czci kraju.

551

Rozdzia 32 UNICESTWIENIE

W ostatnich tygodniach swego ycia Hitler, jak mi si wydawao, otrzsn si z odrtwienia, jakie opanowao go w poprzednich latach. Sta si znw bardziej przystpny i tolerowa od czasu do czasu dyskusje nad swymi decyzjami. Jeszcze zim 1944 roku nie do pomylenia byo, aby wda si ze mn w rozwaania na temat wynikw wojny. Nie sposb te wyobrazi sobie w owym czasie jego ustpliwoci w sprawie rozkazu dotyczcego spalonej ziemi", jak rwnie dokonania bez jednego sowa korektury mojego wystpienia radiowego. Teraz mona byo przedstawia mu znw argumenty, ktrych jeszcze przed rokiem nie chcia nawet sucha. Nie oznaczao to oczywicie zmiany jego przekona, obecnie sprawia raczej wraenie czowieka, ktrego dzieo ycia zostao zniszczone i ktry idzie nadal t sam drog jedynie dziki nagromadzonej energii; w rzeczywistoci jednak wypuci wszystko z rki i by zrezygnowany. Wydawa si jak gdyby oderwany od rzeczywistoci. A moe taki by zawsze. Sigajc myl wstecz, zadaj sobie czasem pytanie, czy ta nierealno nie cechowaa go poczwszy od jego wczesnej modoci a do gwatownej mierci. Wydawao mi si, w konsekwencji, e tym atwiej skania si do stosowania przemocy; nie przeciwstawiao si tej skonnoci adne ludzkie uczucie. Nikomu nie udao si pozna bliej jego osobowoci wanie dlatego, e by martwy, pusty. Teraz mielimy do czynienia z bezosobowoci starca. Dray mu rce, chodzi pochylony, powczc nogami; rwnie jego gos sta si niepewny, straci dawn stanowczo; mwi bezdwicznie, zacinajc si. Gdy si podnieci, z jego krtani, jak to si czsto starcom zdarza, wydobywa si niemal jaki bekot. Cigle jeszcze by uparty, co teraz przypominao nie upr dziecka, lecz raczej starego czowieka. Twarz

552

mia blad, obrzk, mundur, zawsze wygldajcy nienagannie czysto, w tym ostatnim okresie by zaniedbany i poplamiony wskutek drenia rk przy spoywaniu posikw. Stan ten niewtpliwie napawa niepokojem otoczenie Hitlera, ktre towarzyszyo mu w drodze do najwikszych osigni jego ycia. Rwnie i mnie stale grozio, e ulegn temu w pewnym sensie wzruszajcemu kontrastowi z przeszoci. By moe dlatego przysuchiwano si w milczeniu, kiedy w sytuacjach od dawna beznadziejnych wci jeszcze wprowadza do akcji dywizje, ktre ju nie istniay, i wydawa rozkazy w sprawie transportu samolotami, ktre nie mogy startowa z powodu braku materiaw pdnych. Z tych te pewnie wzgldw nie reagowano, gdy w toku takich dyskusji coraz czciej odrywa si od rzeczywistoci i przenosi w swj wiat fantazji, gdy mwi o rozbienociach, jakie musz powsta midzy Wschodem a Zachodem, gdy wprost zaklina si, e pozostanie nieugity. Chocia jego otoczenie z pewnoci dostrzegao nierealno tych wyobrae, mimo to - na skutek sugestywnego powtarzania - w dalszym cigu dawao si odczu jego fascynujce oddziaywanie, gdy na przykad przekonywa, e tylko on jest w stanie, swoj osobowoci i si, wsplnie z Zachodem pokona bolszewizm; brzmiao wiarygodnie, gdy zapewnia, e tylko dla tego celu jeszcze si angauje, e osobicie yczyby sobie ostatniej godziny. Wanie spokj, z jakim oczekiwa na zbliajcy si koniec, wzmaga wspczucie i szacunek dla niego. Do tego wszystkiego dochodzi fakt, e sta si znw bardziej uprzejmy i bezporedni. W niejednym przypomina mi tego Hitlera, ktrego poznaem na pocztku naszej wsppracy przed dwunastu laty i ktrego by teraz tylko cieniem. Darzy sympati niewiele kobiet spord znajdujcych si od lat w jego otoczeniu. Szczegln yczliwoci cieszya si od dawna pani Junge, wdowa po polegym kamerdynerze, obdarza rwnie wzgldami pochodzc z Wiednia kuchark dietetyczk, do prywatnego grona w ostatnich tygodniach jego ycia naleay ponadto dugoletnie sekretarki, pani Wolf i pani Christian. Z nimi najczciej spoywa od miesicy swe posiki i pi herbat, mczyni w owym czasie nie stanowili w zasadzie jego najbliszego otoczenia. Ja take nie miaem od dawna moliwoci towarzyszy mu przy stole. Poza tym przybycie Ewy Braun pocigno za sob pewne korekty w codziennych zwyczajach, nie powodujc jednak zmiany dotychczasowego beztroskiego stosunku Hitlera do pozostaych kobiet. Kierowa si prawdopodobnie nieskomplikowanym wyobraeniem o wiernoci, zgodnie z ktrym kobiety w nieszczciu bardziej jej

553

dochowuj anieli mczyni jego sztabu; w wierno tych ostatnich powtpiewa. Wyjtek czyni wyranie w stosunku do Bormanna, Goebbelsa i Leya, ktrych uwaa za pewnych. U boku tego Hitlera, ktry by teraz wasnym cieniem, automatycznie funkcjonowa nadal mechanizm rozkazodawczy. I tutaj prawdopodobnie dziaaa jeszcze sia bezwadnoci, mimo e inicjator nie przejawia dawnej energii. Ten automatyzm postpowania, jak sdziem, nakazywa rwnie generalicji i dalej utartymi ciekami, nawet w tym ostatnim stadium, kiedy nie oddziaywaa ju tak silnie promieniujca wola Hitlera. Keitel na przykad da zniszczenia mostw nawet jeszcze wwczas, gdy zrezygnowany Hitler chcia ju je pozostawi nietknite. Hitler musia zapewne dostrzec, e w jego otoczeniu rozlunia si dyscyplina. Kiedy dawniej wchodzi do jakiego pomieszczenia, wszyscy obecni wstawali i czekali, a zaj miejsce. Teraz zdarzao si, e kontynuowano rozmowy siedzc, e w jego obecnoci kamerdynerzy rozmawiali z gomi, e podchmieleni wsppracownicy zasypiali w fotelach, a inni gono i bez przerwy rozprawiali. By moe nie chcia tego dostrzega. Na mnie takie sceny dziaay jak zy sen. Towarzyszyy im zmiany dokonujce si od kilku miesicy w mieszkaniu kanclerza: usunito gobeliny, zdjto ze cian obrazy, zwinito dywany i zabezpieczono je wraz z wartociowymi meblami w schronie. Wyblake miejsca na cianach, braki w umeblowaniu, lece wok gazety, puste szklanki i talerze po spoytych posikach, wreszcie kapelusz, ktry kto rzuci na krzeso - wszystko to wskazywao, e odbywa si tu przeprowadzka. Hitler ju do dawno opuci grne pomieszczenia; uskara si, e cigle naloty lotnicze zakcaj mu sen i przeszkadzaj w pracy. W schronie mg przynajmniej si wyspa. Urzdzi wic swoje ycie pod ziemi. Wydawao mi si zawsze, e ta ucieczka do przyszego grobowca miaa rwnie znaczenie symboliczne. ycie w schronie, zewszd otoczonym betonem i ziemi, przypiecztowao ostatecznie izolacj Hitlera od tragedii rozgrywajcej si na zewntrz, pod goym niebem. Ze wiatem zewntrznym nie mia ju teraz adnych kontaktw. Jeeli mwi o kocu, to o wasnym, a nie narodu. Dotar do ostatniego przystanku swej ucieczki od rzeczywistoci, rzeczywistoci, ktrej ju od modych lat nie chcia uznawa. Dawniej ten nierealny wiat nazywaem wysp szczliwych". W tym ostatnim okresie ycia Hitlera, w kwietniu 1945 roku, siadywaem jeszcze z nim czasem w schronie, pochylony nad planami

554

zabudowy Linzu, w milczeniu oddajc si dawnym marzeniom. Jego gabinet o piciometrowej gruboci stropie, przykrytym dwumetrow warstw ziemi, by bez wtpienia najbardziej bezpiecznym miejscem w Berlinie. Gdy wybuchay w pobliu cikie bomby, caa ta masa betonu chwiaa si; byo to nastpstwem atwego rozprzestrzeniania si fal eksplozji w berliskim piasku. Wwczas Hitler dra siedzc w swym fotelu. Oto co stao si z dawnym, nieustraszonym starszym szeregowcem pierwszej wojny wiatowej! Wrak, kbek nerww, ktry nie mg ju ukry swoich reakcji. Ostatnich urodzin Hitlera waciwie nie witowano. Cisza panowaa tam, gdzie dawniej w takim dniu podjeday liczne samochody, warta honorowa prezentowaa bro, dostojnicy Rzeszy i gocie zagraniczni skadali yczenia. Hitler przeszed wszake ze schronu do grnych pomieszcze; ich zaniedbanie stwarzao odpowiedni opraw dla jego godnego poaowania stanu. Przedstawiono mu w ogrodzie delegacj Hitlerjugend, ktra wyrnia si w walce; Hitler powiedzia kilka sw, obejmujc kolejno czonkw delegacji. Jego gos by cichy. Szybko zakoczy to spotkanie. Sdzi zapewne, e nie jest ju w stanie przekonywa, e okazuje mu si raczej wspczucie. Wielu unikno kopotu zwizanego z gratulacjami w ten sposb, e jak zwykle przybyo na omwienie sytuacji. Nikt nie wiedzia, co waciwie ma powiedzie. Hitler przyjmowa yczenia stosownie do okolicznoci, chodno i jakby wzbraniajc si. Wkrtce potem stalimy, jak to czsto bywao, w ciasnym pomieszczeniu schronu wok stou sytuacyjnego. Naprzeciw Hitlera zaj miejsce Goring. On, ktry zawsze przywizywa du wag do zewntrznego wygldu, zmieni wyranie w ostatnich dniach swoje umundurowanie. Srebrnoszary materia munduru zastpio, ku naszemu zdziwieniu, sukno koloru khaki, z jakiego robiono mundury amerykaskie. Jednoczenie zamiast swoich dotychczasowych naramiennikw piciocentymetrowej szerokoci, wyplatanych zotem, nosi teraz sporzdzone ze zwykej materii, na ktrej wyhaftowana bya oznaka jego stopnia - zoty orze marszaka Rzeszy. Wyglda jak amerykaski genera", szepn mi jeden z uczestnikw posiedzenia. Ale Hitler zdawa si nie dostrzega tej zmiany. W czasie omawiania sytuacji zastanawiano si nad zbliajcym si szturmem na centralne dzielnice Berlina. W cigu nocy Hitler zrezygnowa z koncepcji poprzedniego wieczora, aby nie broni me-

555

tropolii i wycofa si do twierdzy alpejskiej, i podj decyzj walki o Berlin na jego ulicach. Od razu zaczto go nagabywa, e nie tylko jest celowe, ale e nadszed ju ostatni moment przeniesienia kwatery gwnej na poudnie, do Obersalzbergu. Goring zwraca uwag, e mamy jeszcze jedno jedyne poczenie z pnocy na poudnie poprzez Las Bawarski i e ostatnia droga ucieczki do Berchtesgaden moe by w kadej chwili odcita. Hitler denerwowa si, e wanie teraz spotyka si z daniem opuszczenia Berlina: W jaki sposb zdoam poderwa wojska do decydujcej bitwy o Berlin, jeeli sam w tym czasie znajd si w bezpiecznym miejscu". Naprzeciw siedzia w swym mundurze Goring, blady, spocony, z szeroko otwartymi oczyma, a Hitler mwi z coraz wikszym oywieniem: Pozostawiam to losowi, czy umr w stolicy, czy te jeszcze w ostatnim momencie polec do Obersalzbergu!" Zaledwie skoczyo si omawianie sytuacji i odeszli generaowie, gdy zmieszany Goring zwrci si do Hitlera mwic, e ma do zaatwienia w Niemczech poudniowych pilne sprawy i musi jeszcze tej samej nocy opuci Berlin. Hitler patrzy na niego obojtnie. Wydawao mi si, e w tym momencie by przejty jedynie wasn decyzj pozostania w Berlinie i rzucenia na szal swego ycia. Wypowiedzia kilka utartych sw, poda Goringowi rk, nie dajc mu pozna, e go przejrza. Staem oddalony od nich o kilka krokw i miaem uczucie, e jestem wiadkiem historycznej chwili: rozpadao si kierownictwo Rzeszy. Tak zakoczy si dzie urodzin. Razem z pozostaymi uczestnikami konferencji opuciem pomieszczenie w nieoficjalny jak zwykle sposb, bez osobistego poegnania si z Hitlerem. Jeszcze tej samej nocy, wbrew naszym uprzednim ustaleniom, podpukownik von Poser wezwa mnie, abym rwnie przygotowa si do wyjazdu. Armia Radziecka przystpia do ostatecznego szturmu na Berlin i posuwaa si szybko naprzd. Ju kilka dni wczeniej przygotowano wszystko do naszej ucieczki; cenniejsze bagae wysano do Hamburga, podstawiono dwa kolejowe wagony mieszkalne w okolicy jeziora Eutiner, w pobliu kwatery Donitza w Plon. W Hamburgu odwiedziem jeszcze raz gauleitera Kaufmanna. Jak si zorientowaem, i on nie mg zrozumie, dlaczego w istniejcej sytuacji nadal ma si prowadzi walk za wszelk cen. Zachcony tym daem mu do przeczytania projekt wystpienia, ktre napisaem przed tygodniem, siedzc na pniu drzewa w Schorfheide; nie byem pewny, jak to przyjmie. Powinien pan wygosi przemwienie", owiadczy. Dlaczego dotychczas nie uczyni pan tego?" Kiedy przedstawiem mu trudnoci, zaproponowa: Czy nie zechciaby pan skorzysta z naszej

556

radiostacji hamburskiej? Rcz za jej kierownika technicznego. Moe pan przynajmniej nagra przemwienie na pyt w naszym radiu" 1. W nocy Kaufmann zaprowadzi mnie do schronu, w ktrym miecio si techniczne kierownictwo hamburskiej rozgoni. Idc pustymi pomieszczeniami, weszlimy do mniejszego studia nagra, gdzie przedstawiono mi dwch technikw, uprzedzonych ju prawdopodobnie o moim zamiarze. Za par minut bd zdany na ask tych obcych ludzi, pomylaem. Chcc si zabezpieczy, a jednoczenie uczyni ich moimi wsplnikami, zakomunikowaem im przed nagraniem przemwienia, e bd mogli potem sami zadecydowa, czy zgadzaj si z jego treci, czy te naley zniszczy pyt. Nastpnie zajem miejsce przed mikrofonem i odczytaem przemwienie z rkopisu. Technicy milczeli; moe przerazili si, a moe wanie przekonani o susznoci tego, co przed chwil usyszeli, sami nie mieli odwagi wyrazi sprzeciwu: w kadym razie nie wysuwali adnych zastrzee. Pyty zabra na przechowanie Kaufmann. Przedstawiem mu warunki, w jakich sam, bez mojej zgody, bdzie mg nada to wystpienie przez radio. Byy one charakterystyczne dla uczu, jakie nurtoway mnie w owych dniach: gdybym zosta zamordowany z polecenia jakichkolwiek politycznych przeciwnikw, do ktrych zaliczaem przede wszystkim Bormanna; gdyby Hitler dowiedzia si o moich zamiarach i skaza mnie na mier; gdyby Hitler nie y, a jego nastpca kontynuowa desperack polityk niszczenia. Poniewa genera pukownik Heinrici nie zamierza broni Berlina, naleao w cigu paru dni liczy si ze zdobyciem miasta i zakoczeniem wojny. Jak opowiadali mi podczas mojej ostatniej wizyty w Berlinie genera SS Berger i Ewa Braun, Hitler ju 22 kwietnia chcia odebra sobie ycie. Tymczasem jednak Heinrici zastpiony zosta przez dowdc oddziaw spadochronowych, generaa Studenta, ktrego Hitler zalicza do najbardziej energicznych oficerw i chcia na nim si oprze w obecnej sytuacji, tym chtniej e uwaa go za czowieka mechanicznie wykonujcego rozkazy. A jedynie to dodawao jeszcze fuhrerowi odwagi. Jednoczenie Keitel i Jodl otrzymali rozkaz uycia wszystkich bdcych w dyspozycji dywizji do obrony Berlina. Ja w tym czasie nie miaem adnych zada, nie istnia ju przecie przemys zbrojeniowy. Bkaem si nieustannie, ogarnity gwatownym wewntrznym niepokojem. Nie majc adnego celu, zdecydowaem si odwiedzi w nocy majtek ziemski w okolicy

557

Wilsnack, gdzie ze swoj rodzin spdziem wiele weekendw. Spotkaem tam wsppracownika doktora Brandta; opowiada mi, e lekarz Hitlera wiziony jest w jednej z willi na zachodnim przedmieciu Berlina. Opisa mi to miejsce, poda numer telefonu i poinformowa, e istniej moliwoci porozumienia si ze stranikami SS. Zastanawialimy si, czy w chaosie, jaki niewtpliwie musi teraz panowa w Berlinie, bd mg uwolni Brandta. Ponadto chciaem jeszcze raz zobaczy Liis-chena. Zamierzaem namwi go, aby uciek przed Rosjanami na zachd. Wszystko to spowodowao, e podjem decyzj udania si po raz ostatni do Berlina. Jeszcze silniej ni te przyczyny dziaa magnes Hitlera. Chciaem go ostatni raz zobaczy, poegna si z nim. Doznawaem bowiem uczucia, jakbym dwa dni temu wymkn si od niego ukradkiem. Czy taki mia by koniec naszej dugoletniej wsppracy? Przez wiele dni, miesic za miesicem, przesiadywalimy nad wsplnymi planami niemal jak koledzy. Przez wiele lat przyjmowa moj rodzin i mnie w Obersalzbergu i by uprzejmym, czsto troskliwym gospodarzem. Przemona ch zobaczenia go raz jeszcze bya wiadectwem rozdwojenia moich uczu. Rozsdek bowiem przemawia za tym, chocia byo ju o wiele za pno, aby Hitler moliwie jak najszybciej zakoczy ycie. Wszelkie te przedsiwzicia, jakie podejmowaem w ostatnich miesicach przeciwko niemu, podyktowane byy deniem do przeszkodzenia dokonywanej przez niego zagadzie narodu. Co mogo lepiej wiadczy o sprzecznoci naszych pogldw ni moje przemwienie, nagrane na pyt w dniu poprzednim, i niecierpliwe oczekiwanie na jego mier; ale wanie i w tym wypadku odezwao si moje uczuciowe przywizanie do Hitlera: chciaem wygosi przemwienie dopiero po jego mierci, by zaoszczdzi mu wiadomoci, e rwnie i ja wystpiem przeciwko niemu. Coraz silniej ogarniao mnie wspczucie dla czowieka stojcego przed upadkiem. By moe w tych ostatnich dniach podobne uczucia podzielao wielu czonkw jego wity. Wypenianie obowizkw, przysiga, wizy wiernoci i wdzicznoci czyy si z rozgoryczeniem, osobistym blem i poczuciem narodowego nieszczcia; jedno i drugie spowodowaa ta sama osoba: Hitler. Do dzi rad jestem, e udao mi si ostatni raz zobaczy Hitlera. Wypadao po dwunastu latach wsppracy mimo wszystkich rnic uczyni ten gest. Wtedy oczywicie, gdy udawaem si w podr z Wilsnacku, kierowa mn jakby mechaniczny przymus. Przed odjazdem napisaem do ony kilka sw, ktre miay podtrzyma j na duchu

558

i jednoczenie da jej do zrozumienia, e nie zamierzam wcale pj razem z Hitlerem na mier. Okoo 90 kilometrw przed Berlinem potok zdajcych w kierunku Hamburga pojazdw zakorkowa ca drog: najstarsze modele i luksusowe samochody, ciarwki i wozy dostawcze, motocykle, a nawet motopompy berliskiej stray ogniowej. Byo niemoliwe przedrze si do Berlina przez te dziesitki tysicy pojazdw. Zastanawiaem si, skd wziy si materiay pdne. Prawdopodobnie gromadzono je od miesicy na t jedyn okazj. W Kyritz znajdowa si sztab dywizji. Zadzwoniem std do willi w Berlinie, w ktrej siedzia uwiziony dr Brandt, oczekujc na wykonanie wyroku mierci. Ale na specjalny rozkaz Himmlera przeniesiono go w dobrze strzeone miejsce na pnocy Niemiec. Nie mogem rwnie skontaktowa si z Luschenem. Nie zmieniem jednak decyzji i zapowiedziaem jednemu z adiutantw Hitlera, e by moe tego samego popoudnia zo fuhrerowi wizyt. W sztabie dywizji dowiedzielimy si, e radzieckie wojska szybko pr do przodu, lecz nie naley si spodziewa rychego okrenia Berlina; lotnisko Gatow nad brzegiem Haweli pozostanie prawdopodobnie jeszcze jaki czas w posiadaniu naszych jednostek. Dlatego te udalimy si na duy poligon dowiadczalny Rechlin w Meklemburgii; znano mnie tutaj dobrze z wielu pokazw i mogem liczy na oddanie do mojej dyspozycji samolotu. Startoway std myliwce do ataku z lotu koszcego na radzieckie oddziay znajdujce si na poudnie od Poczdamu. Dowdca jednostki lotniczej chcia mnie przetransportowa do Gatow szkolnym samolotem myliwskim. Przygotowano te dwa Storchy", jedno-motorowe samoloty rozpoznawcze o niewielkiej szybkoci ldowania, ktrymi ja i mj oficer cznikowy mielimy odbywa przeloty w obrbie Berlina i drog powrotn. Podczas gdy przygotowywano maszyny do startu, studiowaem w sztabie naniesione na map pooenie radzieckich wojsk okrajcych. Pod ochron eskadry myliwcw, w sprzyjajcych warunkach atmosferycznych lecielimy na poudnie na wysokoci okoo tysica metrw, w odlegoci kilku kilometrw od strefy walki. Ogldana z gry bitwa o stolic Rzeszy przedstawiaa si niezbyt gronie. Po stu pidziesiciu prawie latach Berlin mia by jeszcze raz zdobyty przez wojska nieprzyjacielskie, a dokonywao si to w dziwnie spokojnie wygldajcej okolicy, gdzie drogi, wioski i mae miasteczka znaem z licznych podry. Mona byo dostrzec jedynie niepozorne, krtkie byski wystrzaw artyleryjskich lub wybuchw, nie wiksze ni przy zapalaniu zapaki, oraz ogarnite pomieniami, powoli zapadajce si

559

zabudowania. Natomiast na wschodnich granicach Berlina, daleko we mgle, widziao si wiksze kby dymu. Warkot silnika zagusza dalekie odgosy walki. Eskadra myliwcw poleciaa dalej, by wykona swoje zadania bojowe na poudnie od Poczdamu, a my wyldowalimy w Gatow, Lotnisko byo prawie puste. Tylko genera Christian, nalecy jako wsppracownik Jodla do cisego sztabu Hitlera, przygotowywa si wanie do odlotu. Zamienilimy kilka banalnych sw. Potem wsiadem wraz z towarzyszcymi mi osobami do dwch przygotowanych Storchw" - chocia moglimy z powodzeniem pojecha samochodem - i odwaajc si na podniecajc przygod, polecielimy na niskim puapie t sam osi wschd-zachd, ktr przejechaem wsplnie z Hitlerem w przeddzie jego pidziesitej rocznicy urodzin. Ku przeraeniu pasaerw nielicznych samochodw wyldowalimy na szerokiej ulicy niedaleko Bramy Brandenburskiej, zatrzymalimy samochd Wehrmachtu i kazalimy si zawie do Kancelarii Rzeszy, Tymczasem nadeszo pne popoudnie, albowiem na pokonanie 150 kilometrw, dzielcych Wilsnack od Berlina, potrzebowalimy okoo dziesiciu godzin. Nie byem pewny, czy spotkanie z Hitlerem nie pocignie za sob ryzyka; nie wiedziaem, czy podczas tych dwch dni nie zmieni on zdania. Ale w pewnym sensie byo mi ju wszystko jedno. Miaem nadziej, e przygoda skoczy si dobrze, byem rwnie przygotowany na najgorsze. Kancelaria Rzeszy, ktr budowaem przed siedmiu laty, znajdowaa si ju pod ogniem cikich dzia radzieckich, ale w tym czasie trafienia zdarzay si jeszcze rzadko. Ich skutki wydaway si nieznaczne w porwnaniu ze zniszczeniami, jakie w ostatnich tygodniach spowodoway tu dzienne naloty amerykaskie. Brnc przez kbowiska spalonych belek, pokonujc zwalone stropy, dotarem do pokoju, w ktrym przed kilkoma laty prowadzilimy nasze dugie wieczorne rozmowy, gdzie obradowa Bismarck i gdzie teraz adiutant Hitlera, Schaub, pi koniak z kilkoma na og nie znanymi mi osobami. Mimo i telefonowaem, nie oczekiwano mnie i wyraono zdziwienie, e powrciem. Schaub przywita si ze mn serdecznie, co mnie uspokoio, bo wycignem z tego wniosek, e nie wiedz tu jeszcze o nagraniu mojego przemwienia w Hamburgu. Potem adiutant opuci nas, chcc zameldowa o moim przybyciu. W midzyczasie poleciem podpukownikowi von Poserowi, aby wykorzystujc miejscow central telefoniczn odnalaz Luschena i wezwa go do Kancelarii Rzeszy.

560

Powrci adiutant Hitlera: Fuhrer chciaby z panem rozmawia"'. Jake czsto w cigu ubiegych dwunastu lat wypowiadano t stereotypow formu, gdy proszono mnie do Hitlera! Ale nie o tym mylaem, schodzc okoo pidziesiciu stopni w d. Zastanawiaem si raczej, czy jeszcze wyjd cay z powrotem na gr. Pierwsz osob, jak spotkaem na dole, by Bormann. Wyszed mi naprzeciw i przywita mnie tak niezwykle uprzejmie, e mogem si poczu pewniej. Po zachowaniu Bormanna albo Schauba mona byo zawsze wywnioskowa, w jakim nastroju znajduje si Hitler. Bormann powiedzia skromnie: Gdy bdzie pan rozmawia z fuhrerem... zapyta zapewne, czy powinnimy zosta w Berlinie, czy te polecie do Berchtesgaden; najwyszy ju przecie czas, aby przej dowdztwo w Niemczech poudniowych... S to ostatnie godziny, kiedy jest to jeszcze moliwe... Nakoni go pan przecie do odlotu?" Jeeli kto w schronie obawia si o swoje ycie, to przede wszystkim Bormann, ktry jeszcze przed trzema tygodniami wzywa funkcjonariuszy partii do przezwycienia wszelkich saboci i rzuca haso: zwycistwo albo mier 2 . Odpowiedziaem mu wymijajco i doznaem uczucia spnionego triumfu nad tym niemal bagajcym czowiekiem. Nastpnie zaprowadzono mnie do pokoju Hitlera w schronie. Mj widok nie wywar na nim takiego wraenia, jak to miao miejsce jeszcze przed kilkoma tygodniami, gdy przyrzekaem mu wierno. Nie okaza w ogle adnego wzruszenia. Miaem znw uczucie, e wieje z niego pustka, e jest bez ycia. Przybra kupieck min, za ktr mogo si kry wszystko, zapytywa, jakie te wraenie wywar na mnie styl pracy Donitza. Byem cakowicie przekonany, e jego zainteresowanie nie dotyczy samej osoby Donitza, lecz problemu nastpcy Hitlera. Jeszcze dzisiaj sdz, e z t smutn spucizn, ktra miaa mu niespodziewanie przypa, Donitz poradzi sobie mdrzej, bardziej godnie i przezornie, ni uczyniby to Bormann lub Himmler. Podzieliem si z Hitlerem swoimi pozytywnymi spostrzeeniami, upikszajc niekiedy relacj szczegami, ktre musiay przypa mu do gustu. Ale pomny dawnych dowiadcze, nie prbowaem opowiada si za Donitzem, gdy mogem wywoa przeciwny zamierzonemu skutek. Hitler zapyta mnie wprost: Jak pan sdzi? Czy mam pozosta tutaj, czy te polecie do Berchtesgaden? Jodl powiedzia mi, e jeszcze do jutra jest na to czas". Nie namylajc si, poradziem mu, aby

561

pozosta w Berlinie. C chciaby jeszcze robi w Obersalzbergu? Gdy padnie Berlin, walka i tak si ju skoczy. Myl, e bdzie lepiej, jeeli dokona pan swojego ycia jako fuhrer - skoro tak ju by musi - tutaj w stolicy, a nie w swym domu weekendowym". Znw byem przejty. Uwaaem to wwczas za dobr rad; bya jednak za, bo jego odlot do Obersalzbergu skrciby prawdopodobnie o jeden tydzie bitw o Berlin. Tego dnia Hitler nie twierdzi, e nadchodzi zmiana na lepsze, e istniej jeszcze nadzieje. Apatyczny, zmczony zacz mwi o swej mierci, jakby o czym oczywistym: Zdecydowaem si pozosta tutaj. Chciaem tylko usysze raz jeszcze paskie zdanie". I bez jakiegokolwiek podniecenia kontynuowa: Nie bd walczy. Zbyt due istnieje niebezpieczestwo, e zostan tylko ranny i wpadn ywy w rce Rosjan. Nie chciabym rwnie dopuci, aeby nieprzyjaciele zbezczecili moje zwoki. Zarzdziem, aby je spalono. Panna Braun chce razem ze mn pozbawi si ycia, a przedtem zastrzel Blondiego. Prosz mi wierzy, panie Speer, e rozstanie z yciem przychodzi mi atwo. Tylko chwila i uwolni si od wszystkiego, od tego penego udrki ywota". Miaem uczucie, e rozmawiam ju z martwym. Atmosfera stawaa si coraz bardziej dramatyczna, tragedia zbliaa si do koca. W ostatnich miesicach nienawidziem go niekiedy, zwalczaem, oszukiwaem i okamywaem, ale w tym momencie ogarno mnie zaenowanie i wzruszenie. Speszony przyznaem si, ku mojemu wasnemu przeraeniu, e nie zrealizowaem adnych zniszcze, a nawet uniemoliwiem ich dokonywanie. Na chwil jego oczy zaszy zami. Ale nie reagowa. Nie interesowa si ju teraz tak wanymi jeszcze kilka tygodni temu sprawami. Nieprzytomnie wpatrywa si we mnie, gdy ocigajc si zaproponowaem mu, e zostan w Berlinie. Milcza. Moe podejrzewa, e kami. Czsto pniej zadawaem sobie pytanie, czy nie wyczuwa instynktownie, e w tych ostatnich miesicach dziaaem przeciwko niemu, urzeczywistniajc postulaty zawarte w moich memoriaach, czy nie da nowego dowodu wielostronnoci swej zagadkowej natury, kiedy nie przeszkadza mi wystpowa przeciwko swym rozkazom. Nie dowiem si tego nigdy. W tym momencie zameldowano przybycie generaa Krebsa, szefa Sztabu Generalnego Wojsk Ldowych, ktry mia zreferowa sytuacj3. Nic wic si nie zmienio: naczelny dowdca Wehrmachtu przyjmowa jak zawsze meldunki o sytuacji na frontach. Ale podczas

562

gdy jeszcze przed trzema dniami gabinet w schronie, w ktrym omawiano sytuacj, ledwie mg pomieci generaw i wyszych oficerw, dowdcw rodzajw broni i SS, teraz ju prawie wszyscy odeszli. Nie byo Goringa, Donitza i Himmlera, znajdowali si natomiast Keitel i Jodl, szef Sztabu Generalnego Luftwaffe, Koller, i najwaniejsi oficerowie ich sztabw spoza obrbu Berlina; pozostali take jeszcze oficerowie cznikowi niszych stopni. Sam referat o sytuacji rwnie wyglda inaczej: z zewntrz nadchodziy jedynie fragmentaryczne informacje, szef Sztabu Generalnego mg opiera si raczej na przypuszczeniach. Mapa, ktr rozoy przed Hitlerem, obejmowaa zaledwie obszar wok Berlina i Poczdamu. Ale nawet tutaj dane dotyczce radzieckiego natarcia nie zgadzay si ze stanem faktycznym, jaki widziaem przed kilkoma godzinami na stanowisku dowodzenia jednostki lotnictwa myliwskiego. Radzieckie oddziay od dawna ju znajdoway si bliej, ni to uwidoczniono na mapie. Byem zaskoczony, gdy w trakcie narady Hitler usiowa jeszcze raz zademonstrowa optymizm, chocia na krtko przedtem w rozmowie ze mn mwi o bliskiej mierci i wydanych dyspozycjach co do swych zwok. Straci wszake wiele z dawnej siy przekonywania. Krebs sucha go cierpliwie i uprzejmie. Kiedy czsto mylaem, e Hitler, wskazujc drog wyjcia z rozpaczliwych sytuacji, cakowicie wierzy w suszno swoich poczyna; teraz okazao si, e posugiwa si dwoma jzykami. Jak dugo okamywa nas? Odkd wiedzia, e walka jest przegrana - od zimy pod Moskw, od Stalingradu, od inwazji, czy od nieudanej ofensywy w Ardenach w grudniu 1944 roku? Co tu byo symulowaniem, a co kalkulacj? A moe byem tylko wiadkiem nagej zmiany nastroju, moe by on teraz w stosunku do generaa Krebsa rwnie szczery, jak przedtem wobec mnie? Omawianie sytuacji, trwajce zazwyczaj caymi godzinami, skoczyo si szybko i obrazowao agoni, w jakiej znajdowaa si ta resztka kwatery gwnej. W tym dniu Hitler zrezygnowa nawet ze snucia marze o cudzie, jaki miaa zagwarantowa opatrzno. Po szybkim poegnaniu opucilimy pomieszczenie, ktre przeyo ponury okres bdw, uchybie i zbrodni. Hitler, jak gdybym nie z jego wanie powodu przylecia do Berlina, potraktowa mnie jak codziennego gocia, nawet nie zapyta, czy chc jeszcze zosta, czy te poegna si. Rozstalimy si bez ucisku doni, zwyczajnie, jakbymy mieli jutro znw si zobaczy. Na zewntrz spotkaem Goebbelsa. Wczoraj fuhrer podj niezwykle wan decyzj", oznajmi mi. Decyzj o wiatowym

563

znaczeniu historycznym. Rozkaza zaprzesta walk na zachodzie, aby dziaajce tam inwazyjne wojska mogy bez przeszkd podej do Berlina". Byo to jedno z uroje, ktre wtedy byskawicznie na kilka godzin podniecay umysy i stwarzay nowe nadzieje, i rwnie szybko mijay, jak si rodziy. Goebbels opowiada mi, e jego ona i szecioro dzieci mieszkaj teraz w schronie jako gocie Hitlera, aeby w tym historycznym miejscu, jak si wyrazi, zakoczy swoje ycie. W przeciwiestwie do Hitlera cakowicie panowa nad uczuciami, nie mona byo pozna po nim, e zamierza rozsta si z yciem. Byo ju pne popoudnie: lekarz SS zakomunikowa mi, e pani Goebbels ley w ku bardzo saba, miewa ataki serca. Kazaem poprosi, aby mnie przyja. Chtnie porozmawiabym z ni sam na sam, ale Goebbels ju czeka w przedpokoju i zaprowadzi mnie do maego pomieszczenia w schronie, gdzie leaa na zwykym ku. Bya blada, mwia cicho o sprawach bahych, chocia wyczuwao si, e cierpiaa na myl o nieuchronnie zbliajcej si godzinie gwatownej mierci jej dzieci. Goebbels uporczywie sta przy mnie, tak e moglimy rozmawia jedynie o stanie jej zdrowia. Dopiero pod koniec daa mi do zrozumienia, co w istocie przeywa: Jaka jestem szczliwa, e przynajmniej Harald (jej syn z pierwszego maestwa) pozostanie przy yciu". Milczaem, nie znajdujc odpowiednich sw - c mona byo w tej sytuacji powiedzie? Poegnalimy si bez sowa, skrpowani. Jej m nie opuci nas nawet na minut. Tymczasem w korytarzu zapanowao oywienie. Bormann spieszy dorczy Hitlerowi telegram, ktry nadszed wanie od Gorin-ga. Wiedziony ciekawoci, bezceremonialnie udaem si za nim. Goring zapytywa jedynie Hitlera, czy zgodnie z uprawnieniami nastpcy powinien przej oglne kierownictwo Rzeszy, jeeli Hitler pozostanie w twierdzy berliskiej. Bormann jednak przypisywa Goringowi dokonanie zamachu stanu - moe bya to jego ostatnia prba zasugerowania Hitlerowi, by uda si do Berchtesgaden w celu zaprowadzenia tam porzdku. Ale po otrzymaniu tej wiadomoci Hitler nadal trwa w apatii, w jakiej pogrony by przez cay dzie. Bormann za zyska dodatkowy argument, gdy dorczono nastpny telegram Goringa. Wziem do kieszeni odpis, ktry w tym oglnym rozgardiaszu zawieruszy si w schronie: Do rk wasnych! Tylko przez oficera! Telegram nr 1899. Miejsce nadania - Robinson przy Kurfurst, 23.04, godzina 17.59. Do ministra Rzeszy von Ribbentropa. Prosiem fuhrera o wyposaenie mnie w instrukcje do dnia 23.04, godz. 22.00. Jeeli do tego czasu okae

564

si, e fuhrer pozbawiony jest swobody dziaania w kierowaniu Rzesz, nabiera mocy obowizujcej jego rozporzdzenie z 29.06.1941 r., zgodnie z ktrym ja, jako nastpca, obejmuj wszystkie jego stanowiska. (Jeeli) Do godz. 24.00 23.04. 1945 r. nie nadejdzie bezporednio od fuhrera albo ode mnie adna inna wiadomo, prosz Pana o niezwoczne przybycie do mnie drog lotnicz. Podpisany Goring marszaek Rzeszy". Bormann sdzc, e uzyska nowy argument, krzycza zdenerwowany: Goring zdradza. Wysya ju telegramy do czonkw rzdu i komunikuje panu, e na podstawie swych penomocnictw obejmuje dzisiaj w nocy, o godzinie dwudziestej czwartej, paski urzd, mein fuhrer". Po nadejciu pierwszego telegramu Hitler zachowywa si raczej spokojnie - teraz Bormann rozegra parti na swoj korzy. Zaproponowany przez niego radiogram odbiera jego staremu rywalowi, Goringowi, uprawnienia nastpcy, obwiniajc go jednoczenie o zdrad Hitlera i narodowego socjalizmu. Ponadto Hitler kaza mu zakomunikowa, e nie wycignie dalszych konsekwencji, jeeli Goring ze wzgldw zdrowotnych zoy rezygnacj ze wszystkich stanowisk. W ten sposb Bormannowi udao si wreszcie wyrwa Hitlera z letargu. Nastpi wybuch niepohamowanej wciekoci, w ktrym mieszay si uczucia rozgoryczenia i bezsilnoci, ubolewanie nad sob i zwtpienie. Psowa twarz Hitlera i jego dziki wzrok sprawiay wraenie, e zapomnia o swym otoczeniu. Wiem to ju od dawna. Wiem, e Goring jest leniwy. Dopuci do rozkadu lotnictwa. Jest zdemoralizowany. Jego przykad sprzyja demoralizacji w naszym pastwie. A przede wszystkim od lat jest morfinist. Wiem ju o tym od dawna". A wic Hitler wiedzia o wszystkim i mimo to niczego nie przedsiwzi. Nagle zmieni si, ogarna go znw apatia: Ale, moim zdaniem, Goring moe prowadzi rokowania na temat kapitulacji. Jeeli wojna jest przegrana, obojtne, kto to robi". Ujawnia si w tym caa pogarda dla narodu niemieckiego: do tego celu Goring by nadal wystarczajco dobry. Zaraz potem Hitler zupenie opad z si- zacz mwi zmczonym gosem, tak charakterystycznym dla niego w tym dniu. Przez cae lata za wiele od siebie wymaga; przez cae lata, wytajc sw nieposkromion wol, odsuwa od siebie i od innych narastajce przewiadczenie o klsce. Teraz nie mia ju si, aby ukrywa swj stan. Podda si. W p godziny potem Bormann przynis telegram z odpowiedzi Goringa: zrezygnowa on ze wszystkich swoich stanowisk z powodu cikiej choroby serca. Ktry to ju raz Hitler usuwa

565

niewygodnego czowieka nie w drodze zwolnienia, lecz pod pozorem choroby, tylko po to, by nie zachwia w niemieckim narodzie wiary w jedno kierownictwa. Tymi wzgldami kierowa si nawet jeszcze teraz, a do samego prawie koca. A wic dopiero w ostatniej godzinie Bormann osign swj cel. Goring zosta odsunity. By moe Bormann by przekonany o nieprzydatnoci Goringa, nienawidzi go i teraz obali dlatego, e ten skupi w swoim rku zbyt wiele wadzy. W tym czasie wspczuem w jakim sensie Goringowi. Przypomniaem sobie rozmow, w ktrej zapewnia mnie o swojej wiernoci dla Hitlera. Mina krtka, zainscenizowana przez Bormanna burza, przebrzmiao kilka taktw Zmierzchu bogw. Ku mojemu zdziwieniu Hitler przychylnie przyj prob, jak pocztkowo z wahaniem mu przedstawiem. Kilku czeskich dyrektorw zakadw Skoda" obawiao si, i prawdopodobnie susznie, e z powodu wsppracy z nami czekaj ich represje ze strony Rosjan. Wizali natomiast pewne nadzieje z lotem do kwatery gwnej USA, majc na uwadze swe dawne powizania z przemysem amerykaskim. Jeszcze przed kilkoma dniami Hitler zdecydowanie odrzuciby taki pomys, teraz jednak wyrazi gotowo podpisania odpowiedniego rozkazu, umoliwiajcego zaatwienie niezbdnych formalnoci. Kiedy wanie omawiaem to z Hitlerem, Bormann przypomnia, e na rozmow oczekuje jeszcze Ribbentrop. Hitler zareagowa nerwowo: Mwiem ju przecie wielokrotnie, e nie ycz sobie z nim rozmawia". Spotkanie z Ribbentropem byo dla Hitlera uciliwe. Bormann upiera si: Ribbentrop owiadczy, e nie odejdzie od drzwi. Jak wierny pies bdzie czeka, a wezwie go pan". To porwnanie rozbroio Hitlera, kaza prosi Ribbentropa. Rozmawiali sami. Prawdopodobnie Hitler poinformowa go o przewidzianym locie czeskich dyrektorw. Tymczasem minister spraw zagranicznych nawet w tej rozpaczliwej sytuacji walczy o zagwarantowanie swoich uprawnie. Na korytarzu zwrci mi uwag: Jest to sprawa Ministerstwa Spraw Zagranicznych", po czym nieco agodniej doda: W tym przypadku nie mam nic przeciwko zarzdzeniu, jeeli doda pan na propozycj ministra spraw zagranicznych Rzeszy". Uzupeniem zarzdzenie, Ribbentrop zadowoli si, a Hitler je podpisa. O ile wiem, bya to ostatnia czynno urzdowa, jakiej Hitler dokona ze swym ministrem spraw zagranicznych. W midzyczasie przyby do Kancelarii Rzeszy mj troskliwy

566

doradca z ostatnich miesicy, Luschen. Ale na prno podejmowano prby, by namwi go do opuszczenia Berlina. Poegnalimy si. Pniej w Norymberdze powiedziano mi, e po zdobyciu Berlina popeni samobjstwo. Okoo pnocy Ewa Braun kazaa dyurnemu SS poprosi mnie, bym przyszed do jej maego pomieszczenia w schronie, ktre jednoczenie speniao funkcj pokoju dziennego i sypialnego. Pokj by przytulnie urzdzony, zabraa ze sob z grnego pitra niezbdne meble, ktre przed laty projektowaem do jej dwch pokoi w mieszkaniu kanclerskim. Ani proporcje, ani wybrane forniry nie pasoway do mrocznego otoczenia. A na dodatek mozaika na drzwiach komody miaa wystylizowane jej inicjay w ksztacie szczliwej koniczynki. Moglimy rozmawia spokojnie, poniewa Hitler ju poszed. W istocie rzeczy ona jedyna spord osb oczekujcych mierci w tym schronie wykazywaa godne podziwu opanowanie i rozsdek. W chwili gdy inni egzaltowali si bohaterstwem jak Goebbels, myleli o ratunku jak Bormann, byli zgaszeni jak Hitler albo zamani jak pani Goebbels, Ew Braun cechowa niemal pogodny spokj: Moe by tak wypi butelk szampana na poegnanie? I troch konfitury? Zapewne od duszego ju czasu nie mia pan nic w ustach". Ze wzruszeniem przyjem ju choby sam fakt, e ona pierwsza, po wielu godzinach mojego pobytu w schronie, pomylaa, i mog by godny. Kamerdyner przynis butelk Moet et Chandon", ciasto, konfitury. Pozostalimy sami: Dobrze si stao, e przyby pan jeszcze raz. Fuhrer przypuszcza, e pan bdzie wystpowa przeciwko niemu. Ale paska wizyta przekonaa go o czym innym. Prawda?" Nie odpowiedziaem. Nawiasem mwic, bardzo podobao mu si to, co pan dzi powiedzia. Zdecydowa si pozosta tutaj, a ja razem z nim. A co do dalszych losw, to wie pan... Chcia mnie odesa z powrotem do Monachium. Ale si nie zgodziam, przyjechaam tutaj, aby oczekiwa koca". Bya jedyn osob w schronie, ktra potrafia si kierowa ludzkimi wzgldami. Dlaczego jeszcze tylu ludzi musi gin?" zapytaa. Przecie to wszystko jest ju daremne... Zreszt mgby pan nas tutaj nie zasta. Wczoraj sytuacja wygldaa tak gronie, e musielimy si liczy z szybkim zajciem Berlina przez Rosjan. Fuhrer chcia ju zrezygnowa. Ale Goebbels przekona go. I pozostalimy". Rozmawiaa ze mn swobodnie, czynic kilka aluzji pod adresem intrygujcego wci jeszcze Bormanna; stale powracaa jednak do tego, e jest szczliwa mogc przebywa tutaj w schronie.

567

Nadesza godzina trzecia nad ranem. Hitler wsta. Kazaem mu powiedzie, e chciabym si z nim poegna. Dzie ten wyczerpa mnie i obawiaem si, e przy poegnaniu nie bd si mg opanowa. Sta przede mn, po raz ostatni, drcy starzec; ten, ktremu przed dwunastu laty powiciem swoje ycie. Byem wzruszony i jednoczenie zakopotany. On natomiast, kiedy tak stalimy naprzeciwko siebie, nie okazywa adnych uczu. Jego sowa byy tak samo zimne, jak jego do: A wic jedzie pan? Dobrze. Do widzenia". adnych pozdrowie dla mojej rodziny, adnych ycze, podzikowa, adnego poegnania. Na moment ogarn mnie niepokj. Powiedziaem, e przyjad jeszcze raz. Ale atwo mg pozna, e to tylko kamstwo wynike z kopotliwej sytuacji, i zwrci si do pozostaych osb. Mogem odej. W dziesi minut potem opuszczaem mieszkanie kanclerza; wszyscy, ktrzy tam pozostawali, milczeli. Chciaem jeszcze raz przej przez ssiedni Kancelari Rzeszy, ktr sam zbudowaem. Poniewa nie byo wiata, zadowoliem si kilkoma minutami poegnania na honorowym dziedzicu", ktrego zarysy zaledwie mona byo rozpozna na tle nocnego nieba i ktrego architektur mogem tylko wyczuwa. Panowaa prawie miertelna cisza, taka, jaka wystpuje zazwyczaj podczas nocy w grach. Nie syszao si haasu wielkiego miasta, przenikajcego w ubiegych latach nawet w godzinach nocnych. Tylko od czasu do czasu dochodziy detonacje rosyjskich pociskw. Moja ostatnia wizyta w Kancelarii Rzeszy. Budowaem j przed laty - peen planw, perspektyw i marze na przyszo. Teraz nie tylko opuszczaem ruiny mojej budowli, ale jednoczenie rozstawaem si z najbardziej wartociowym okresem swojego ycia. Jak tam byo?" zapyta Poser. Dziki Bogu, nie potrzebowaem odgrywa roli ksicia Maksymiliana Badeskiego" *, odrzekem z ulg. Przy poegnaniu dostatecznie wyranie daem odczu Hitlerowi swoj ozibo, albowiem ju po szeciu dniach wyczy mnie ze swego politycznego testamentu i na mojego nastpc wyznaczy Saura, ktry od dawna by jego faworytem. Ulica biegnca od Bramy Brandenburskiej do Kolumny Zwy* Maksymilian Badeski, niemiecki polityk liberalny; w kocowej, krytycznej dla Niemiec fazie pierwszej wojny wiatowej podj prb ratowania monarchii i 3.10.1918 r. stan na czele rzdu koalicyjnego z udziaem prawicowych socjaldemokratw.

568

cistwa przeksztacona zostaa za pomoc kilku czerwonych latar w pas startowy, druyny robocze zasypyway leje po ostatnich wybuchach pociskw. Wystartowalimy bez przeszkd; z prawej strony mign nam cie - Kolumna Zwycistwa. Lot mielimy spokojny. W Berlinie i wok miasta dostrzegalimy liczne due poary, byski wystrzaw artyleryjskich, pociski wietlne, ktre wyglday jak robaczki witojaskie; jednake nie mona byo tego porwnywa z obrazem cikiego nalotu na Berlin. Wzilimy kurs w tym kierunku, gdzie zaznaczaa si luka w piercieniu strzelajcych dzia, gdzie jeszcze panowaa niezmcona ciemno. O wczesnym brzasku dnia, okoo godziny pitej, osignlimy znw poligon dowiadczalny Rechlin. Kazaem przygotowa samolot myliwski, ktry mia przekaza Karlowi Hermanowi Frankowi, namiestnikowi Hitlera w Pradze, rozkaz fuhrera dotyczcy dyrektorw kody" - nie zdoaem ustali, czy dotar do adresata. W swej dalszej podry do Hamburga zrobiem przerw do wieczora, chcc unikn po drodze polowania nurkujcych samolotw angielskich. Jak dowiedziaem si na lotnisku, Himmler zatrzyma si w oddalonym std zaledwie czterdzieci kilometrw szpitalu, ktry przed rokiem udzieli mi gociny w tak dziwnych okolicznociach. Storch" wyldowa na pobliskiej ce. Moje przybycie zdziwio Himmlera. Przyj mnie w tym samym pokoju, w ktrym ja leaem, i eby sytuacja staa si jeszcze bardziej groteskowa, obecny by rwnie profesor Gebhardt. Himmler jak zwykle potraktowa mnie po koleesku, ale bez jakiejkolwiek poufaoci. Interesowa si przede wszystkim moimi wraeniami z Berlina. Przeszed do porzdku nad wiadomoci, e Hitler pozbawi Goringa stanowiska; niewtpliwie musia o tym sysze. A gdy nastpnie poinformowaem go powcigliwie, e Goring zrezygnowa ze wszystkich stanowisk, zachowa si tak, jakby to wszystko nie miao adnego znaczenia. Goring i tak zostanie teraz nastpc. Ju dawno uzgodniem z nim, e bd jego premierem. Bez Hitlera rwnie mog go uczyni gow pastwa... Pan zna go take", mwi z wymownym umieszkiem i otwarcie. Oczywicie, ja bd osob decydujc. Nawizaem ju kontakt z rnymi osobistociami, ktre wcz do swego gabinetu. Potem przyjdzie do mnie Keitel..." Himmler by moe uwaa, e przybyem zoy mu uszanowanie i prosi o nowe stanowisko. Obraca si w nierealnym wiecie: Europa i w przyszoci nie obejdzie si beze mnie", owiadczy. Potrzebuje mnie nadal jako ministra policji dla zapewnienia spokoju. Jedna godzina z Eisen

569

howerem i przekonam go! Niebawem dojd oni do wniosku, e jestem dla nich niezbdny - albo przejm niebyway chaos". Poinformowa mnie o swych kontaktach z hrabi Bernadotte, ktre miay na celu przekazanie obozw koncentracyjnych Midzynarodowemu Czerwonemu Krzyowi. Zrozumiaem, skd wziy si przed paroma dniami w Sachsenwaldzie koo Hamburga liczne wagony Czerwonego Krzya. Dawniej zawsze mwiono, e zanim nadejdzie koniec, zlikwiduje si wszystkich winiw politycznych. Teraz Himmler prbowa zawrze na wasn rk ukad ze zwycizc. Sam Hitler, jak si wyranie zorientowaem podczas mojej ostatniej z nim rozmowy, odstpi w midzyczasie od takich myli. W kocu Himmler przedstawi mi, wprawdzie jeszcze niezdecydowanie, propozycj zostania u niego ministrem. Ja natomiast zaproponowaem mu, nie bez ironii, swj samolot, eby zoy poegnaln wizyt Hitlerowi. Odmwi. Na to nie mia teraz czasu. Nie da si przekona: Teraz musz organizowa swj rzd, a ponadto moja osoba jest dla niemieckiej przyszoci zbyt wana, abym mg w tej chwili zaryzykowa lot". Nasz rozmow przerwao przybycie Keitla. W pokoju obok byem wiadkiem, jak feldmarszaek tym samym podniosym tonem, ktrego czsto uywa skadajc patetyczne owiadczenia Hitlerowi, zapewnia teraz Himmlera o swym bezwzgldnym posuszestwie. Odda si cakowicie do jego dyspozycji. Wieczorem znalazem si znw w Hamburgu. Gauleiter zaproponowa mi natychmiastowe nadanie przez miejscow radiostacj mojego przemwienia do ludnoci, a wic jeszcze przed mierci Hitlera. Jednak myl o dramacie, ktry musia si w tych dniach i godzinach rozgrywa w berliskim schronie, powstrzymywaa mnie przed nielegaln dziaalnoci. Jeszcze raz Hitlerowi udao si sparaliowa mnie psychicznie. Wobec siebie samego, jak te wobec innych uzasadniaem zmian stanowiska tym, e wczanie si w bieg tragedii byoby krokiem faszywym i bezsensownym. Poegnaem si z Kaufmannem i udaem do Szlezwika-Holsztynu. Zakwaterowalimy w wozach mieszkalnych przedsibiorstwa budowlanego nad Eutiner See. Od czasu do czasu odwiedzaem Donitza albo znajomych ze Sztabu Generalnego, ktrzy tak samo bezczynnie jak ja oczekiwali na dalszy rozwj wypadkw. Byem wic obecny, gdy l maja przekazano Donitzowi radiogram 4, ktry powanie ogranicza jego uprawnienia jako nastpcy Hitlera. Hitler narzuci nowemu prezydentowi Rzeszy skad rzdu: Goebbels zosta kanclerzem Rzeszy,

570

Seyss-Inquart ministrem spraw zagranicznych, a Bormann ministrem partii. Jednoczenie Bormann zapowiada swoje ryche przybycie. To jest niemoliwe!" Donitz przerazi si tymi ograniczeniami swego stanowiska. Czy kto ju widzia radiogram?" Jego adiutant Lud-deNeurath zapewnia, e przyby do admiraa bezporednio od radiotelegrafisty. Wobec tego Donitz rozkaza zobowiza radiotelegrafist do milczenia, a radiogram trzyma w zamkniciu i nikomu nie pokazywa. Co powinnimy zrobi, jeeli Bormann i Goebbels rzeczywicie przybd tutaj?" zapytywa Donitz i zrezygnowany stwierdza: Z nimi nie bd w adnym wypadku wsppracowa". Tego wieczoru obaj bylimy z"dania, e Bormanna i Goebbelsa trzeba w jakiej formie zabezpieczy". Tak wic Hitler zmusi Donitza, by swe urzdowanie rozpocz od nielegalnej dziaalnoci; zatajenie oficjalnego dokumentu 5 stanowio ostatnie ogniwo w acuchu oszustw, zdrady, obudy i intryg tych dni i tygodni: Himmler, ktry zdradzi swego fuhrera podjciem rokowa; Bormann, ktremu dlatego udaa si ostatnia wielka intryga przeciwko Goringowi, e podszed Hitlera; Goring, ktry myla o dogadaniu si z aliantami; Kaufmann, ktry pertraktowa z Anglikami i oddawa mi do dyspozycji swoj radiostacj; Keitel, ktry jeszcze za ycia Hitlera chcia si wynaj nowemu panu; i wreszcie ja, a wic ten, ktry w ostatnich miesicach usiowa zwie swego odkrywc i protektora, a kiedy nawet zamierza go usun. Wszyscy odegralimy swoje role narzucone przez system; zmusi nas do tego rwnie Hitler, ktry zdradzi nas wszystkich, siebie samego i swj nard. Tak koczya si Trzecia Rzesza. l maja, kiedy podano wiadomo o mierci Hitlera, nocowaem w maym pokoju w kwaterze Donitza. Rozpakowujc wieczorem walizk, znalazem czerwon, dotychczas nie otwieran, skrzan kaset, w ktrej znajdowao si zdjcie Hitlera. Woya mi je tam sekretarka. Moje nerwy nie wytrzymay. Gdy postawiem zdjcie, wybuchnem spazmatycznym paczem. Dopiero teraz nastpio ostateczne zerwanie moich zwizkw z Hitlerem, dopiero teraz prys czar, a jego magiczna sia przestaa oddziaywa. Pozosta obraz cmentarzy, zburzonych miast, milionw ludzi w aobie, obozw koncentracyjnych. To wszystko nie stano mi wtedy przed oczyma, ale musiao we mnie tkwi. Zapadem w gboki sen. W czternacie dni pniej, pod wraeniem ujawnionych przestpstw w obozach koncentracyjnych, pisaem do przewodniczcego

571

Rady Ministrw von Schwerin-Krosigka: Dotychczasowe kierownictwo niemieckiego narodu ponosi ogln win za los, jaki spotka teraz nard niemiecki. Kady, kto wchodzi w skad tego kierownictwa, musi cz oglnej winy wzi na siebie; chodzi o to, aby nie przypisano jej narodowi niemieckiemu, gdy obcia ona przede wszystkim te wanie osoby". Tak rozpocz si kolejny etap mojego ycia, ktry do dzi nie jest zakoczony

Kaufmann ju wtedy poleci nawiza kontakt z Anglikami, chcc ogoszony przez Hitlera twierdz Hamburg odda bez walki. Radiostacja w Konigswusterhausen 22 kwietnia nie moga by ju wykorzystana. 2 Rozstrzygnito wczeniej, e w przypadku militarnego podziau Niemiec ma powsta rejon pnocny, podlegajcy Donitzowi, Hitler natomiast zastrzeg sobie jeszcze wadz nad rejonem poudniowym. 2 kwietnia 1945 r. Bormann skierowa do funkcjonariuszy partyjnych odezw: Ten, kto opuszcza zaatakowany przez wroga swj okrg bez wyranego rozkazu fuhrera, kto nie walczy do ostatniego tchu, ten jest otrem. Uwaany bdzie za dezertera i traktowany jak dezerter. Podniecie wysoko gowy i pokonajcie wszystkie saboci. Teraz obowizuje jeszcze tylko jedno haso: zwyciy lub polec". 3 Krebs prowadzi sprawy chorego" Guderiana. Hitler bowiem przekaza oficjalnie Keitlowi naczelne dowdztwo nad Wehrmachtem, a sam ograniczy si do dowodzenia wojskami znajdujcymi si w Berlinie. Miaem jednak wraenie, e nie chce uzna tego faktu. Take jako dowdca Berlina Hitler nie opuszcza swego schronu, lecz nadal wydawa rozkazy zza biurka. Przypuszczalnie chodzio 23 kwietnia o tzw. mae omwienie sytuacji, poniewa nie by obecny ani komendant miasta, ani pozostali dowdcy wojskowi. 4 Pierwszy radiotelegram, z 30 kwietnia 1945 r., przyjty o godzinie 18.35, brzmia: FRR admira Donitz. Na miejsce dotychczasowego marszaka Rzeszy, Goringa, fuhrer wyznaczy swym nastpc pana, panie admirale. Penomocnictwa pisemne s w drodze. Od tej chwili powinien pan zarzdza wszelkie przedsiwzicia, jakie wynikaj z obecnej sytuacji. Bormann". Radiotelegram z l maja 1945 r., przyjty o godzinie 15.18, mia nastpujce brzmienie: FRR admira Donitz (Dla szefa! Tylko przez oficera!). Fuhrer zmar wczoraj o 15.30. Testament z 29.4. przekazuje panu urzd prezydenta Rzeszy, ministrowi Goebbelsowi urzd kanclerza Rzeszy, reichsleiterowi Bormannowi stanowisko ministra do spraw partii, ministrowi Seyss-Inquartowi stanowisko ministra spraw zagranicznych Rzeszy. Na polecenie fuhrera testament zosta wywieziony z Berlina w celu przedstawienia go panu, feldmarszakowi Schornerowi i zabezpieczenia dla opinii publicznej. Reichsleiter Bormann sprbuje jeszcze dzisiaj przyby do pana, by poinformowa pana o sytuacji. Forma i termin powiadomienia wojsk i opinii publicznej pozostaje do paskiego uznania. Prosz potwierdzi odbir. Goebbels, Bormann"

572

cilej biorc, Donitz nie mg ogasza siebie konstytucyjnie legalnym nastpc Hitlera, gdy wedug konstytucji Rzeszy Niemieckiej nastpca mg tylko zosta wyoniony w wyborach. By on legalnym nastpc Hitlera bardziej ze wzgldu na renom poprzednika, co zreszt potwierdzi tym, e w czasie sprawowania swego urzdu wyranie powoywa si publicznie na ostatni wol Hitlera. To pierwsze posunicie rzdowe Donitza byo wic nielegalne o tyle, e naruszao w istotnym stopniu wol Hitlera, ktr Donitz po otrzymaniu pierwszego telegramu zaakceptowa przejmujc powierzone mu funkcje. Zreszt danie Hitlera, by dla jego nastpcy mianowano przymusowo czonkw gabinetu, byo chyba jednym z najbardziej groteskowych ycze w jego dziaalnoci jako ma stanu. Nie okreli przy tym, podobnie jak w innych wypadkach w latach ubiegych, kto teraz koniec kocw ma rozstrzyga sprawy sporne wewntrz gabinetu: kanclerz Rzeszy stojcy nad swymi ministrami czy prezydent Rzeszy jako najwysza wadza. Wedug litery testamentu Donitz nie mg odwoa ani kanclerza Rzeszy, ani adnego z ministrw, nawet jeli okazaliby si oni nieprzydatni; odebrano mu wic to najwaniejsze uprawnienie kadego prezydenta Rzeszy.

573

EPILOG

574

Rozdzia 33

ETAPY WIZIENIA

Karl Donitz, nowa gowa pastwa, tkwi podobnie jak ja, i gbiej, ni kady z nas to sobie wyobraa, w ideologii narodowosocjalistycznego reimu. Przez dwanacie lat suylimy temu reimowi i sdzilimy, e dokonanie teraz gwatownej zmiany byoby tanim oportunizmem. Wraz ze mierci Hitlera rozwizane zostay jednak pta, ktre tak dugo paralioway wszelkie trzewe mylenie. Wkrtce uwidocznia si w dziaaniu rzeczowo wyszkolonego oficera. Od pierwszych godzin Donitz reprezentowa pogld, e tak szybko, jak tylko jest moliwe, powinnimy zakoczy wojn, a wraz ze spenieniem tego zadania - rwnie nasz dziaalno. Jeszcze l maja 1945 roku odbya si jedna z pierwszych wojskowych konferencji pomidzy Donitzem, jako nowym naczelnym dowdc Wehrmachtu, i feldmarszakiem Ernstem Buschem. Busch chcia zaatakowa maszerujce na Hamburg, dysponujce przewaajcymi siami jednostki brytyjskie. Donitz natomiast kade dziaanie ofensywne uwaa za niestosowne. Droga na zachd musi by w miar moliwoci dugo otwarta dla zgromadzonych wok Lubeki uciekinierw ze wschodu; jednostki niemieckie maj jeszcze stawia opr na zachodzie wycznie po to, aby uzyska czas na zrealizowanie tego ostatniego zadania. Zdenerwowany Busch zarzuci admiraowi, e nie postpuje zgodnie z ide Hitlera. Ale Donitz nie da si zbi z tropu. Chocia 30 kwietnia w dyskusji z now gow pastwa Himmler musia zrezygnowa z uzyskania rwnie w nowym rzdzie kluczowej pozycji, nastpnego dnia jednak przyby nie zameldowany do kwatery gwnej Donitza. Zbliao si poudnie, Donitz zaprosi nas obu na obiad - nie wynikao to z poufaoci. Mimo caej niechci do Himmlera Donitz uznaby za niestosowne traktowa teraz lekcewaco

575

czowieka do niedawna jeszcze tak potnego. Himmler przynis wiadomo, e gauleiter Kaufmann zamierza odda Hamburg bez walki, e drukuje si ulotk adresowan do ludnoci cywilnej, aby bya przygotowana na majce nastpi wkroczenie oddziaw brytyjskich. Donitz oburza si: jeeli kady bdzie dziaa na wasn rk, to jego misja nie ma adnego celu. Zaproponowaem mu, e udam si do Kaufmanna. Kaufmann, dobrze strzeony w swej okrgowej siedzibie partyjnej przez ochron zoon ze studentw, by nie mniej zdenerwowany ni Donitz: komendant miasta otrzyma rozkaz walki o Hamburg, Anglicy postawili ultimatum, e jeeli miasto nie podda si, ich lotnictwo dokona na nie najciszego z dotychczasowych nalotw. Kaufmann mwi wic: Czy mam tak postpowa jak gauleiter z Bremy, ktry skierowa apel do ludnoci, aby bronia si do koca, a potem uciek, miasto natomiast zostao straszliwie zniszczone w wyniku cikiego nalotu lotniczego?" By zdecydowany przeszkodzi prowadzeniu walki o Hamburg, a w razie potrzeby zmobilizowa masy i czynnie przeciwstawi si obronie miasta. W telefonicznej rozmowie poinformowaem Donitza o sytuacji w Hamburgu, grocej wybuchem jawnego powstania; Donitz prosi o czas do namysu. Po godzinie przekaza komendantowi miasta rozkaz oddania Hamburga bez walki. 21 kwietnia, gdy w hamburskim studio radiowym nagrywano moje wystpienie, Kaufmann zaproponowa, abymy razem oddali si do niewoli. Teraz ponowi t propozycj. Jednak odrzuciem j, podobnie jak plan chwilowej ucieczki, jaki ju kiedy przedstawi mi nasz najlepszy lotnik Werner Baumbach. Czterosilnikowy wodnopatowiec dalekiego zasigu, ktry podczas wojny, startujc z pnocnej Norwegii, wysadzi niemieck stacj meteorologiczn w Grenlandii i zaopatrywa j w rodki ywnociowe, mia przetransportowa Baumbacha, mnie oraz kilku przyjaci do jednej z wielu ustronnych zatok Grenlandii na pierwsze miesice okupacji Niemiec. Zapakowano skrzynie z ksikami, lekarstwa, przybory do pisania, duo papieru (ju tam zamierzaem zacz pisa swoje wspomnienia), sprzt strzelecki, skadany kajak, namioty, granaty rczne do poowu ryb i prowiant1. Po obejrzeniu filmu SOS - gra lodowa uwaaem Grenlandi za jeden ze swoich celw wakacyjnych. Teraz, odkd Donitz znajdowa si na czele rzdu, nie zgadzaem si rwnie na realizacj tego planu, czcego w sobie w osobliwy sposb paniczne i romantyczne nastroje.

576

Wracajc do Eutin, widziaem ponce cysterny, podpalone przed kilkoma minutami ciarwki na poboczach drg i latajce nad nimi angielskie myliwce. W Szlezwiku ruch by wikszy, spotykao si rnorodne pojazdy wojskowe, cywilne s i ochody ciarowe, wdrujce kolumny ludzi, zarwno onierzy, jak i cywilw. Gdy mnie rozpoznano, nie okazywano mi nieyczliwoci, lecz raczej przyjazn, wspczujc powcigliwo. Kiedy wieczorem 2 maja przybyem do kwatery w Plon, Donitz przenis si ju do Flensburga, cofajc si przed szybko nacierajcymi oddziaami angielskimi. Spotkaem jednak Keitla i Jodla, ktrzy zamierzali wanie uda si do swego nowego pana. Donitz zaj kwater na statku pasaerskim Patria"; podczas wsplnego niadania w mesie kapitana przedoyem mu zarzdzenie o nieniszczeniu mostw - podpisa je od razu. Tak wic osignem we wszystkich sprawach, chocia o wiele za pno, to, czego 19 marca daem od Hitlera. Donitz nastychmiast wyrazi zgod, abym wygosi przemwienie i wezwa nard niemiecki do przystpienia z ca energi do odbudowy na zajtych ju przez nieprzyjaciela terenach; miao to przeciwdziaa letargowi, w jaki zapad w ostatnich miesicach nard wskutek paraliujcego strachu i bezmiernego rozczarowania"2. Dnitz domaga si jedynie, aebym w nowej kwaterze rzdu, w szkole marynarki w Murwik koo Flensburga, przedoy tekst swego przemwienia obecnemu ministrowi spraw zagranicznych, SchwerinKrosig-kowi. Ten rwnie zgodzi si na audycj, pod warunkiem jednak, e dodam kilka zda wyjaniajcych polityk rzdu, ktre mi podyktowa. Gdy odczytywaem swoje przemwienie w studio we Flensburgu, podczono jedyne stacje mogce jeszcze nadawa w zasigu naszego dziaania, Kopenhag i Oslo. Po opuszczeniu studia nadawczego spotkaem oczekujcego mnie Himmlera. Mwi, przybierajc wan min, e pozostay nam jeszcze wartociowe tereny, jak Norwegia i Dania, ktre powinnimy wykorzysta w przetargach o zapewnienie nam bezpieczestwa. Byy one dla przeciwnika dostatecznie wane, aby w zamian za przekazanie ich w nie zniszczonym stanie wytargowa ustpstwa natury personalnej. Z mojego przemwienia mona byo wnioskowa, e tereny te oddamy bez walki, nie dajc rekompensaty; dlatego te Himmler uwaa to przemwienie za szkodliwe. Nastpnie zaskoczy Keitla, proponujc powoanie cenzora wszystkich publicznych ogosze rzdu, ktr to funkcj chtnie by sam przyj. Ale jeszcze tego dnia Donitz odrzuci sugestie Terbovena, namiestnika Hitlera w Norwegii, co do przetargw

577

z nieprzyjacielem i 6 maja podpisa rozkaz, e rwnie na okupowanych jeszcze terenach, w czci Holandii i Czechosowacji, w Danii i Norwegii, nie mona dokonywa adnych zniszcze. W ten sposb ostatecznie zrezygnowano z polityki rekompensaty, jak j nazywa Himmler. Admira odrzuci zdecydowanie plany ucieczki z Flensburga, ktry kadego dnia mg by zajty przez Anglikw, do Danii albo do Pragi, aby tam nadal reprezentowa interesy rzdu. Himmler opowiada si zwaszcza za Prag: dawne miasto cesarskie, przekonywa, moe zapewni rzdowi lepsze schronienie ni mao znaczcy pod wzgldem historycznym Flensburg; zapomnia doda, e w Pradze wyszlibymy spod opieki marynarki i wpadli w objcia SS. Donitz przerwa w kocu toczc si dyskusj i zadecydowa, e w adnym wypadku nie moemy kontynuowa naszej dziaalnoci poza granicami Niemiec. Jeeli Anglicy chc nas przej, niech to uczyni". Wtedy Himmler zwrci si do Baumbacha, ktry w tym czasie dowodzi lotnicz eskadr rzdow, domagajc si samolotu, by mc uciec do Pragi. Wsplnie z Baumbachem postanowilimy, e w takim razie trzeba go wysadzi na jednym z lotnisk nieprzyjaciela. Ale aparat informacyjny Himmlera dziaa jeszcze dobrze. Jeeli si lata waszymi samolotami", burkn do Baumbacha, to nie mona mie pewnoci, dokd si przybdzie". Kilka dni pniej, bezporednio po nawizaniu kontaktu z marszakiem Montgomerym, Himmler przekaza Jodlowi list z prob o dorczenie go brytyjskiemu dowdcy. Genera Kinzl, oficer cznikowy z brytyjskimi siami zbrojnymi, opowiada mi, e Himmler prosi w tym licie Montgomery'ego o rozmow z zagwarantowaniem mu osobistego bezpieczestwa. Chcia si dowiedzie, czy po dostaniu si do niewoli bdzie traktowany zgodnie z prawem wojennym jak wysokiej rangi genera - albowiem przez pewien czas by dowdc Grupy Armii Wisa". List ten jednak nie doszed do adresata, Jodl zniszczy go, jak mwi mi w Norymberdze. Jak zawsze w krytycznych sytuacjach, wychodziy w tych dniach na jaw cechy ludzkich charakterw. Gauleiter Prus Wschodnich, Koch, przez jaki czas komisarz Rzeszy na Ukrainie, da po przybyciu do Flensburga okrtu podwodnego, chcc uciec do Ameryki Poudniowej; gauleiter Lohse wyrazi to samo yczenie. Donitz zdecydowanie odmawia. Rosenberg, wwczas najstarszy reichsleiter NSDAP, chcia rozwiza parti; on jeden rzeczywicie mg tego dokona. W kilka dni pniej dostarczono go ledwie ywego do Murwik. Mwi o zatruciu, podejrzewano go o prb samobjstwa; ustalono jednak, e by tylko pijany. Ale spotykao si take odwane postawy: niejeden rezygnowa z moliwoci ukrycia si w tumie uciekinierw w Holsztynie. Seyss-

578

-Inquart, komisarz Rzeszy w okupowanej Holandii, przedosta si w nocy cigaczem przez nieprzyjacielskie zapory, aby odby z Donitzem i ze mn konferencj. Nie skorzysta z moliwoci pozostania w siedzibie rzdu i tym samym cigaczem uda si z powrotem do Holandii. Tam jest moje miejsce", powiedzia melancholijnie, zaraz po powrocie zostan aresztowany". W trzy dni po zawieszeniu broni w pnocnych rejonach Niemiec, 7 maja 1945 roku, na wszystkich teatrach dziaa wojennych ogoszono bezwarunkow kapitulacj, ktr nastpnego dnia jeszcze raz uroczycie potwierdzili swymi podpisami Keitel i trzej penomocnicy niemieckich si zbrojnych w radzieckiej kwaterze gwnej Karlshorst w Berlinie. Oddziay brytyjskie zamkny piercie wok Flensburga. Powstaa niewielka enklawa, gdzie nasz rzd sprawowa jeszcze wadz wykonawcz. Na statku Patria" ulokowaa si komisja kontroli do spraw OKW pod przewodnictwem generaa majora Rooksa, ktra niebawem staa si instytucj cznikow z rzdem Donitza. Moim zdaniem, wraz z kapitulacj wykonane zostao zadanie rzdu Donitza polegajce na doprowadzeniu do koca przegranej wojny. Dlatego te 7 maja 1945 roku zaproponowaem ogoszenie ostatniej proklamacji, w ktrej zapowiedzielibymy, e nie majc teraz swobody dziaania jestemy jeszcze w stanie zaatwia tylko sprawy wynike z przegranej wojny: Oczekujemy, e mimo tej pracy przeciwnik pocignie nas do odpowiedzialnoci za nasz dawn dziaalno, tak samo jak wszystkich innych piastujcych odpowiedzialne stanowiska w narodowosocjalistycznym pastwie". Czynic t uwag, chciaem zapobiec faszywej interpretacji naszej misji3. Sekretarz stanu Stuckardt, wwczas kierownik Ministerstwa Spraw Wewntrznych, opracowa jednak memoria, oparty na zaoeniu, e Donitz jako gowa pastwa i prawowity nastpca Hitlera nie powinien rezygnowa dobrowolnie ze swego stanowiska, aby utrzyma cigo Rzeszy niemieckiej i nie ogranicza roszcze przyszych rzdw. Donitz, ktry pocztkowo przychyla si do mojej propozycji, teraz zmieni zdanie: tym samym przeduy istnienie swego rzdu o dalsze pitnacie dni. Przybywali pierwsi amerykascy i angielscy reporterzy, a kada ich informacja wzbudzaa rnego rodzaju nierealne nadzieje. Jednoczenie znikay mundury SS, z dnia na dzie stawali si cywilami Wegener, Stuckardt i Ohlendorf, a Gebhardt, zaufany Himmlera, przeksztaci si nawet w generaa Czerwonego Krzya. Do tego rzd

579

zacz si jeszcze reorganizowa, co wiadczyo o jego bezczynnoci. Donitz mianowa, zgodnie z cesarskim zwyczajem, szefa gabinetu wojskowego (admira Wagner) i szefa gabinetu cywilnego (gauleiter Wegener). Po dyskusji zadecydowano, e do gowy pastwa naley si zwraca uywajc nadal tytuu grossadmiral", zorganizowano sub informacyjn i przy pomocy dawnego personelu nadawano przez radio najnowsze wiadomoci. We Flensburgu znalaz si nawet przypadkowo jeden z wielkich Mercedesw" Hitlera, ktrym teraz woono Donitza do jego oddalonego o piset metrw mieszkania. Zjawi si take pracownik atelier Heinricha Hofmanna, osobistego fotografa Hitlera, aby sfotografowa rzd w czasie pracy; dlatego te w tych dniach mwiem do adiutanta Donitza, e tragedia przeksztaca si w tragikomedi. Donitz postpowa waciwie do czasu kapitulacji, rozsdnie zmierza do szybkiego zakoczenia wojny, ale teraz nasza sytuacja skomplikowaa si. Dwaj czonkowie nowego rzdu, ministrowie Backe i Dorpmuller, zniknli bez ladu. Kryy pogoski, e zabrano ich do gwnej kwatery Eisenhowera w celu podjcia pierwszych krokw odbudowy Niemiec. Feldmarszaek Keitel, cigle jeszcze szef Naczelnego Dowdztwa Wehrmachtu, zosta wzity do niewoli - rzd nasz by nie tylko bezsilny, ale te w ogle nie liczono si z nim. Opracowywane przez nas memoriay trafiay w prni, nieliczeniu si z nami usiowalimy przeciwdziaa pozornym sprawowaniem wadzy. Kadego ranka o godzinie dziesitej odbywao si w tak zwanej sali posiedze gabinetu, w dawnej izbie szkolnej, zebranie rzdu. Wygldao na to, jak gdyby Schwerin-Krosigk chcia nadrobi wszystkie posiedzenia gabinetu, ktre nie odbyway si w ubiegych latach. St pomalowany by olejn farb, zniesiono krzesa z caego budynku. Urzdujcy minister wyywienia przynis na jedno z takich posiedze kilka butelek ytniwki z wasnych zapasw. Napeniajc ni szklanki i kubki zabrane z naszych pokoi, zastanawialimy si, jak naley przeksztaci gabinet, aby lepiej przystosowa go do aktualnej koniunktury. Rozwina si oywiona dyskusja na temat uzupenienia skadu rzdu o ministra wyzna religijnych. Zaproponowano znanego teologa, a niektrzy za odpowiedniego kandydata uwaali Niemollera: gabinet powinien by dobrany, jak to si mwi, na medal". Nie zwrcono uwagi na moj sarkastyczn propozycj, aby przycign kilku czoowych socjaldemokratw oraz przedstawicieli centrum i przekaza im nasze funkcje. Zapasy ministra wyywienia sprawiy, e nastrj stawa si coraz bardziej oywiony. Sdziem, e jestemy na najlepszej drodze do omieszenia si, ale faktycznie ju to osignlimy; powaga, jaka

580

panowaa w tym budynku podczas rokowa w sprawie kapituacji, znikna bez ladu. 15 maja pisaem do Schwerin-Krosigka, e rzd Rzeszy musi si skada z osb, ktre bd mogy zdoby zaufanie aliantw; naley go zatem zreorganizowa, usuwajc bliszych wsppracownikw Hitlera. Ponadto podobnie niewdzicznym zadaniem jest powierzenie artycie umarzania dugw jak - w przeszoci przekazanie Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeszy handlarzowi szampanem". Prosiem o zwolnienie mnie ze stanowiska ministra gospodarki i produkcji Rzeszy". Nie otrzymaem adnej odpowiedzi. Po kapitulacji zjawiali si od czasu do czasu amerykascy lub angielscy oficerowie, ktrzy nie krpujc si chodzili po pomieszczeniach naszej siedziby rzdowej". Pewnego dnia, w poowie maja, wszed do mojego pokoju amerykaski podporucznik. Czy nie wie pan, gdzie znajduje si Speer?" zapyta. Gdy przedstawiem si, zakomunikowa mi, e amerykaska kwatera gwna zbiera wiadomoci o skutkach alianckich nalotw lotniczych. Zapytany owiadczyem, e jestem gotw udzieli informacji. Przed kilkoma dniami ksi Holsztynu odda mi do dyspozycji na kwater zamek Glucksburg, oddalony par kilometrw od Flensbur-ga. W tym zamku z szesnastego stulecia jeszcze tego samego dnia siedziaem wsplnie z kilkoma prawie rwnymi wiekiem cywilnymi pracownikami USSBS (United States Strategical Bombing Survey) ze sztabu Eisenhowera. Omawialimy bdy i charakterystyczne cechy nalotw lotniczych obu stron. Nazajutrz adiutant zameldowa mi, e przed wejciem do zamku znajduje si grupa amerykaskich oficerw, a wrd nich jaki genera. Nasza warta, wystawiona przez niemiecki oddzia pancerny4, sprezentowaa bro i tak, w pewnym sensie pod oson niemieckiej broni, wkroczy do mojego pokoju genera F. L. Anderson, dowdca jednostek bombowych 8 amerykaskiej floty powietrznej. Podzikowa mi uprzejmie, e zgodziem si odda do dyspozycji w celu prowadzenia dalszych rozmw. Przez nastpne trzy dni systematycznie omawialimy rne aspekty nalotw lotniczych; 19 maja odwiedzi nas przewodniczcy Economic Warfare" w Waszyngtonie, D'Olier, ze swoim zastpc Alexandrem oraz wsppracownikami: dr. Galbraithem, Paulem Nitzem, Georgem Ballem, pukownikiem Gilkrestem i Williamsem. Z racji swojej funkcji wiedziaem o duym znaczeniu tej instytucji dla amerykaskiego kierownictwa wojny.

581

W naszej wyszej szkole wojny bombowej" panowa i w nastpnych dniach prawie koleeski ton, ktry znikn nagle, gdy prasa caego wiata zaalarmowaa o niadaniu z szampanem, jakie spoywali wsplnie Goring i genera Patton. Ale przedtem genera Andersen powiedzia pod moim adresem najdziwniejszy i najbardziej pochlebny w mojej karierze komplement: Gdybym wczeniej zna paskie sukcesy, skierowabym ca sm amerykask flot powietrzn, aeby wysa pana w zawiaty". Ta flota rozporzdzaa ponad dwoma tysicami dziennych bombowcw - dobrze, e uznanie przyszo za pno. Moja rodzina wynaja na pewien okres mieszkanie w odlegoci 40 kilometrw od Glucksburga. Ryzykujc jedynie przypieszenie o kilka dni aresztowania mnie, wybraem si swoim samochodem z rozcigajcej si wok Flensburga enklawy i dziki niefrasobliwoci Anglikw bez przeszkd dotarem do okupowanej strefy. Spacerowali po ulicach, nie zwracajc uwagi na mj samochd. Lufy cikich czogw, stojcych w miastach i miasteczkach, osonite byy pokrowcami. W ten sposb znalazem si przed domem w majtku, gdzie ulokowaa si moja rodzina. Cieszylimy si wszyscy z tego figla, ktry uda mi si jeszcze kilka razy. Moe jednak zbyt wiele wymagaem od Anglikw. 21 maja bowiem sprowadzono mnie moim wasnym samochodem do Flensburga i zamknito w pokoju Secret Service, ktrego pilnowa onierz z pistoletem maszynowym na kolanach. Po kilku godzinach zostaem zwolniony. Mj samochd znik, lecz Anglicy swoim wozem przywieli mnie z powrotem do Glucksburga. Dwa dni potem do sypialni wpad mj adiutant. Anglicy otoczyli Glucksburg. Po chwili do pokoju wszed jaki sierant i owiadczy, e zostaj wzity do niewoli. Odpi pas z pistoletem, pooy jakby niechccy na moim stole, po czym opuci pokj, umoliwiajc mi spakowanie rzeczy. Wkrtce przetransportowano mnie samochodem ciarowym do Flensburga: mogem dostrzec, e wok zamku Glucksburg zajy stanowiska liczne dziaa przeciwpancerne. I tak cigle zanadto mi wierzyli. O tej samej godzinie zdjto ze szkoy marynarki flag wojenn Rzeszy, codziennie wcigan na maszt. Jeeli co mogo wskazywa, e w rzdzie Donitza, mimo wszelkich wysikw, nie chodzio o nowy porzdek, to wanie obstawanie przy starej fladze. Ju w pierwszych dniach naszej dziaalnoci we Flensburgu bylimy z Donit-

582

em zdania, e flaga ta musi pozosta. Uwaaem, e nowy pocztek nie nalea do nas. Flensburg by tylko ostatnim etapem Trzeciej Rzeszy, niczym wicej. Zejcie z piedestau wadzy, by moe w normalnych okolicznociach zwizane z gbokim zaamaniem si, nie wywoao u mnie, ku mojemu zdziwieniu, wikszego wzruszenia. Szybko dostosowaem si do warunkw ycia w niewoli, co naley chyba tumaczy tym, e przeszedem dwunastoletni szko podporzdkowywania si; w swojej wiadomoci bowiem ju w pastwie Hitlera byem czowiekiem uwizionym. Teraz, uwolniony od odpowiedzialnoci za codzienne decyzje, poczuem w pierwszych miesicach nie znan mi potrzeb snu, ogarna mnie umysowa niemoc, czego staraem si nie okazywa na zewntrz. We Flensburgu znw spotkali si wszyscy czonkowie rzdu Donitza. Siedzielimy wzdu cian na awkach w pomieszczeniu przypominajcym poczekalni, kady otoczony walizkami ze swoim dobytkiem. Musielimy wyglda podobnie jak emigranci oczekujcy na statek. Panowa smutny nastrj. Wzywano nas pojedynczo do ssiedniego pokoju, by zarejestrowa jako winiw. Zalenie od odpornoci psychicznej zarejestrowani powracali rozjtrzeni, obraeni albo zdeprymowani. Kiedy nadesza moja kolejka, poczuem si rwnie uraony z powodu przykrych bada, jakie przeprowadzano. Prawdopodobnie byo to nastpstwem samobjstwa Himmlera, ktry ukry w ustach ampuk z trucizn.Wraz z Donitzem i Jodlem zaprowadzono mnie na mae podwrze, gdzie z okien grnego pitra budynku skierowano na nas zastraszajco duo karabinw maszynowych. Reporterzy prasowi i operatorzy filmowi zabrali si do pracy, a ja usiowaem sprawia wraenie, jakby nic nie obchodzi mnie ten cay teatr, przeznaczony tylko dla kroniki filmowej. Nastpnie wraz z innymi wsptowarzyszami losu, ktrych spotkaem w poczekalni, zaadowano nas do kilku samochodw ciarowych. Przed i za nami, jak to mogem dostrzec na zakrtach ulic, jecha konwj zoony z okoo trzydziestu do czterdziestu opancerzonych pojazdw, najwikszy, jaki towarzyszy mi kiedykolwiek, gdy dotychczas miaem zwyczaj jedenia samochodem sam, bez ochrony. Na lotnisku umieszczono nas na pokadach dwch dwumotorowych samolotw transportowych. Siedzc na kufrach i skrzyniach, sprawialimy ju niewtpliwie wraenie prawdziwych winiw". Nie znalimy celu. Naleao si pogodzi z tym, e rwnie w przyszoci, podobnie jak teraz, podczas wszelkich przenosin nie bdziemy wiedzieli, dokd si udajemy, cho przez tyle lat okrelalimy

583

nasze cele z tak du dokadnoci. Tylko dwa cele tych podry byy zupenie jasne: Norymberga i Spandau. Lecielimy nad wybrzeem, potem dugo nad Morzem Pnocnym - czyby wic do Londynu? Samolot wykona zwrot na poudnie. Patrzc na krajobraz mylelimy, e znajdujemy si nad Francj. Dostrzeglimy due miasto. Niektrzy sdzili, e to Reims. By to jednak Luksemburg. Samoloty wyldoway, na zewntrz uformowa si podwjny kordon amerykaskich onierzy, a kady z nich trzyma gotowy do strzau pistolet maszynowy, skierowany na drog, ktr mielimy przechodzi. Takie przyjcie widziaem dotychczas tylko na filmach gangsterskich, gdy pod koniec projekcji prowadzono ujt band przestpcw. Prymitywne samochody ciarowe z dwiema drewnianymi awami, a pomidzy nami onierze, ktrych pistolety maszynowe bez przerwy wycelowane byy w nasz stron; tak przejedalimy przez szereg miejscowoci, gdzie przechodnie gwizdali i obrzucali nas niezrozumiaymi obelywymi sowami. Zacz si pierwszy etap mojej niewoli. Zatrzymalimy si przed okazaym budynkiem hotelowym w Mondorfie, po czym zaprowadzono nas do recepcji. Przez oszklone drzwi mona byo zobaczy na zewntrz Goringa i inne osobistoci z byego kierownictwa Trzeciej Rzeszy; spacerujcy tam i z powrotem ministrowie, feldmarszakowie, reichsleiterzy partii, sekretarze stanu i generaowie. By to przykry widok, wszyscy, ktrzy ostatnio rozproszyli si jak plewy na wietrze, zebrali si tu znw razem. Trzymaem si na uboczu, staraem si w miar moliwoci zachowa spokj. Tylko raz zagadnem Kesselringa, dlaczego jeszcze wtedy, kiedy nie dochodziy ju rozkazy Hitlera, wysadza mosty, zamiast je chroni. Wykazujc sztywny, wojskowy sposb mylenia, owiaczy mi, e mosty musiay by niszczone, jak dugo jeszcze trwaa walka; jego jako dowdc nie obchodzio nic oprcz zapewnienia bezpieczestwa swym onierzom. Wkrtce wyoniy si sprzecznoci na tle ustalania starszestwa. Hitler proklamowa Goringa swoim nastpc we wczeniejszych latach, Donitza natomiast uczyni nowym szefem pastwa w ostatnim momencie. Goring jako marszaek Rzeszy by te najwyszy rang pord obecnych oficerw. Nowa gowa pastwa i zdetronizowany nastpca spierali si i prbowali rozstrzygn, komu naley si teraz pierwszestwo przy wejciu w oprnionym hotelu w Mondorfie, kto ma zajmowa pierwsze miejsce przy stole i w ogle kto niezaprzeczalnie stoi na czele naszego gremium. Nie mona byo osign zgodnoci w kilku kwestiach. Doszo do tego, e obaj unikali spotkania si przed

584

drzwiami, a w jadalni kady z nich zajmowa miejsce przy oddzielnym stole. Zwaszcza Goring nadal by wiadomy swej szczeglnej pozycji. Gdy pewnego razu doktor Brandt opowiada mimochodem, jak duo straci, Goring wtrci: Ach, co te pan opowiada! Nie ma pan adnego powodu do uskarania si. Co pan w ogle posiada! Ale ja! Miaem przecie tak wiele..." Po upywie czternastu dni od chwili przybycia zakomunikowano mi, e mam by przeniesiony. Od tej pory Amerykanie traktowali mnie, co byo ledwie zauwaalne, z pewnym respektem. Wielu wspje-cw interpretowao moje przeniesienie zbyt optymistycznie jako misj odbudowy Niemiec; nie oswoili si z myl, e dokonywa si to moe rwnie bez nas. Przekazano mi pozdrowienia dla rodzin i krewnych. Przed wejciem do hotelu sta samochd, tym razem nie ciarowy, lecz limuzyna, nie byo andarma wojskowego z pistoletem maszynowym, lecz przyjanie witajcy mnie podporucznik. Jechalimy na zachd, obok Reims, do Parya. W centrum miasta podporucznik wysiad przed budynkiem administracyjnym, lecz zaraz powrci. Zaopatrzony w map i nowe rozkazy poleci kierowcy jecha w gr Sekwany. Zdezorientowany sdziem, e udajemy si do Bastylii, zapomniaem zupenie, e od dawna ju bya zburzona. Podporucznik jednak zacz si niepokoi, porwnywa nazwy ulic i, okazao si, co przyjem z ulg, cakiem pomyli tras. amic jzyk, swoj szkoln angielszczyzn zaproponowaem, e mog wskazywa drog; ale dopiero po pewnym wahaniu podporucznik ujawni cel podry: Trianon w Wersalu. Drog t znaem dobrze, przyjemnie mi si tu mieszkao, kiedy w 1937 roku projektowaem niemiecki pawilon na wystawie wiatowej. Zaparkowane luksusowe samochody oraz honorowe posterunki przed wejciem wiadczyy o tym, e nie obz jecw tu si mieci, lecz sztaby alianckie; bya to kwatera gwna Eisenhowera. Podporucznik znikn we wntrzu, a ja spokojnie mogem obserwowa widok nadjedajcych samochodw wyszych generaw. Po dugim oczekiwaniu zjawi si sierant, ktry eskortowa nas dalej alej wzdu trawnikw, prosto do maego zameczku, ktrego brama otworzya si przed nami. Przez kilka tygodni Chesnay byo miejscem mojego pobytu. Ulokowano mnie na drugim pitrze tylnego skrzyda w maym pokoju, w ktrym znajdowao si spartaskie wyposaenie, to znaczy ko polowe i krzeso, a okno byo gsto zakratowane drutem kolczastym. Przed drzwiami postawiono uzbrojonego wartownika.

585

Nastpnego dnia mogem podziwia nasz zameczek rwnie od frontu. Otoczony starymi drzewami, znajdowa si w maym parku okolonym wysokim murem, poprzez ktry mona byo dostrzec ssiedni zamek wersalski. Pikne rzeby z osiemnastego stulecia stwarzay sielankow atmosfer. Mogem p godziny spacerowa; towarzyszy mi onierz z pistoletem maszynowym. Zabroniono mi nawizywania jakichkolwiek kontaktw, lecz mimo to po kilku dniach wiedziaem co nieco o przebywajcych tu jecach. Byli to niemal wycznie wybitni technicy i naukowcy, fachowcy rolnictwa i Kolei Rzeszy, a wrd nich stary minister Dorpmuller. Rozpoznaem konstruktora samolotw, profesora Heinkla, jednego z jego pracownikw oraz wielu innych, ktrzy ze mn wsppracowali. W tydzie po moim przybyciu zabrano pilnujcego mnie stranika, mogem si wic swobodnie porusza podczas spaceru. Tym samym skoczy si monotonny okres samotnych przechadzek, polepszyo si moje samopoczucie. Przyszli nowi - rni pracownicy mojej administracji, wrd nich Frank i Saur; oficerowie techniczni amerykaskich i brytyjskich si zbrojnych chcieli uzyska od nas informacje. Bylimy zgodni, e powinnimy podzieli si z nimi naszym dowiadczeniem w dziedzinie techniczno-zbrojeniowej. Osobicie niewiele mogem si do tego przyczyni. Bardziej szczegowymi danymi dysponowa Saur. Dlatego te byem niezwykle wdziczny naszemu komendantowi obozu, brytyjskiemu majorowi wojsk spadochronowych, gdy wyrwa mnie z tej nudnej pustki, zapraszajc na przejadk samochodem. Minlimy may zamek i park i udalimy si do Saint Germain, piknego dziea Franciszka I, a std wzdu Sekwany w kierunku Parya. Przejedalimy obok Coq Hardi", synnej restauracji w Bougival, gdzie spdzaem kiedy urocze wieczory w towarzystwie Cortota, Vlamincka, Despiau i innych artystw francuskich. Dotarlimy do Pl Elizejskich. Major zaproponowa przechadzk, na co si jednak ze wzgldu na jego dobro nie zgodziem, mgbym przecie zosta rozpoznany. Przez Place de la Concorde skrcilimy na bulwary nad Sekwan. Tutaj byo bardziej pusto, wic odwaylimy si na przechadzk, a nastpnie przez Saint Cloud powrcilimy do naszego obozu. W kilka dni pniej na dziedziniec zamkowy zajecha wielki omnibus, jak gdyby zakwaterowano u nas jak wycieczk turystyczn. Wrd przybyych rozpoznalimy Schachta i dawnego szefa urzdu uzbrojenia, generaa Thomasa. Przywieziono wanych winiw niemieckich obozw koncentracyjnych, ktrych Amerykanie uwolnili w poudniowym Tyrolu, zabrali na Capri, a nastpnie sprowadzili do

586

naszego obozu. Wrd nich mia rwnie znajdowa si Niemoller; nie znalimy go, ale wraz z innymi przyby ubrany na czarno wty mczyzna z siwymi wosami. Heinkel, konstruktor Flettner i ja twierdzilimy zgodnie, e musi to by Niemoller. Wspczulimy temu czowiekowi, ktrego wygld wiadczy o dugoletnim pobycie w obozie koncentracyjnym. Flettner podj si przekaza mu wyrazy naszej sympatii, zaledwie jednak zacz mwi, usysza: Thyssen! Nazywam si Thyssen! Niemoller znajduje si po tamtej stronie". Sta tu obok, modzieczy i skupiony, palc fajk - przykad tego, jak mona latami znosi trudy wizienia. Pniej czsto jeszcze mylaem o nim. Po kilku dniach omnibus odjecha; tylko Thyssen i Schacht pozostali w naszym gronie. Gdy przenoszono kwater gwn Eisenhowera do Frankfurtu, rwnie przed naszym hotelem pojawia si kolumna okoo dziesiciu amerykaskich wojskowych samochodw ciarowych. Zgodnie ze szczegowo sporzdzonym planem zaadowano nas do dwch otwartych wozw, wyposaonych w drewniane awki. Do pozostaych adowano meble. Gdy przejedajc przez Pary zatrzymalimy si z powodu zatorw komunikacyjnych, za kadym razem gromadziy si tumy, ktre obrzucay nas obelgami i groziy nam. Na wschd od Parya, na przydronej ce, zrobilimy przerw obiadow; stranicy i winiowie, pomieszani ze sob, tworzyli zgodne towarzystwo. Celem pierwszego dnia by Heidelberg. Cieszyem si, e nie dotarlimy do niego, gdy nie chciaem siedzie w wizieniu w rodzinnym miecie. Nastpnego dnia przybylimy do Mannheimu. Wydawao si, e miasto pozbawione jest jakiegokolwiek ycia. Ulice byy wymare, domy zniszczone. Na poboczu jednej z ulic sta zaniedbany wojak z najeonymi wsami, w zniszczonym mundurze, dwigajc na plecach pudo z dykty, zabkany i otpiay: obraz klski. W pobliu Nauheimu zboczylimy z autostrady i strom drog pod gr wjechalimy na dziedziniec zamku Kransberg. Ten duy zamek zbudowaem zim 1939 roku jako gwn kwater Goringa, oddalon pi kilometrw od centrali dowodzenia Hitlera. Dla licznej suby Goringa dobudowano wtedy dwupitrowe skrzydo, w ktrym teraz umieszczono nas, jecw. W obozie tym, w przeciwiestwie do Wersalu, nie byo drutu kolczastego; nawet okna na grnym pitrze naszego budynku umoliwiay swobodn obserwacj terenu, a kute z elaza, zaprojektowane przeze mnie drzwi pozostay nie zamknite. Moglimy si nieskrpowanie porusza po terenie zamku. Powyej zamku zaoyem przed piciu laty ogrd owocowy, otoczony metrowej wysokoci murem. Ogldali-

587

my std rozlegy widok na lasy Taunusu, a poniej nas znajdowaa si wioska Kransberg ze spokojnie dymicymi kominami. W porwnaniu do chopw, ktrzy na wolnoci musieli godowa, mielimy nieprzyzwoicie dobre warunki, otrzymywalimy bowiem amerykaskie racje wojskowe. Wrd ludnoci wioski obz nie mia dobrej sawy. Kryy pogoski, e jestemy le traktowani, e nie otrzymujemy nic do jedzenia, a w wiziennej wiey maltretowana jest Leni Riefenstahl. Waciwie do tego zamku przywieziono nas po to, abymy odpowiedzieli na pytania dotyczce technicznej strony prowadzenia wojny. Przybyo tu wielu fachowcw, prawie cae kierownictwo mojego ministerstwa, niemal wszyscy szefowie departamentw, kierownicy produkcji amunicji, czogw, samochodw, okrtw, samolotw i materiaw wkienniczych, czoowi przedstawiciele chemii i konstruktorzy, jak profesor Porsche. Ale rzadko zjawiali si ci, ktrzy chcieli wydoby od nas informacje. Winiowie sarkali, poniewa susznie spodziewali si, e po udzieleniu informacji bd znw wolni. Na kilka dni przyby do nas take Wernher von Braun ze swymi wsppracownikami. Rozmawialimy o propozycjach, jakie on i jego sztab otrzyma od USA i Anglii... Poza tym zabijalimy nud porannym sportem, suchaniem cyklu naukowych referatw, a raz nawet deklamacj wierszy w wykonaniu Schachta. Powoano rwnie do ycia cotygodniowy kabaret. Przygldalimy si przedstawieniom, na scenie bowiem nawizywano stale do naszej sytuacji, i niekiedy mielimy si do ez z naszego upadku. Pewnego ranka, zaraz po godzinie szstej, wyrwa mnie ze snu jeden z moich wsppracownikw: Syszaem wanie w radio, e naley pan wraz z Schachtem do oskaronych w procesie norymberskim". Prbowaem zachowa spokj, ale wiadomo ta mocno mnie poruszya. Pocztkowo trudno mi byo si z tym pogodzi, chocia uznawaem zasad, e jako jedna z osb zajmujcych kierownicze stanowisko w reimie musz odpowiada za jego winy. Nie bez obawy ogldaem w gazecie zdjcia wntrz wizienia norymberskiego. Ju przed tygodniami czytaem, e ulokowano tam kilku czoowych czonkw rzdu. Wsposkarony Schacht musia ju wkrtce zamieni nasz stosunkowo przyjemny obz na norymberskie wizienie, ale miay jeszcze upyn cae tygodnie, zanim przeniesiono tam mnie. Chocia postawiono mi cikie zarzuty, stranicy nie traktowali mnie z rezerw. Wkrtce bdzie pan wolny i zapomni o caej sprawie", pocieszali. Sierant Williams zwikszy mi racje ywnoci,

588

abym, jak mwi, mia si na procesie. A brytyjski komendant obozu zaprosi mnie nastpnego dnia po ogoszeniu tej wiadomoci na przejadk samochodem. Jechalimy sami, bez stray, przez lasy Taunusu, rozoylimy si pod duym drzewem owocowym, wczylimy si po lesie, a on opowiada mi o polowaniach na niedwiedzie w Kaszmirze. Byy pikne wrzeniowe dni. W kocu miesica zajecha przed wejcie amerykaski jeep: eskorta. Brytyjski komendant wzbrania si pocztkowo przed wydaniem winia, zwrci si o wytyczne do Frankfurtu. Sierant Williams zaopatrzy mnie w du ilo biszkoptw i wci dopytywa si, czy nie potrzebuj jeszcze czego z jego magazynu. Gdy w kocu wsiadem do samochodu, na dziedzicu zgromadzia si prawie w komplecie zaoga obozu. Wszyscy przekazywali mi najlepsze yczenia na drog. Nie zapomn yczliwych i przeraonych oczu brytyjskiego pukownika, ktry egna mnie w milczeniu.
Grenlandia bya wedug wczesnych poj tak odlega i osamotniona, e nawet intensywne rozpoznanie lotnicze nie mogo by waciwie niebezpieczne. Samoloty zaopatrzeniowe stacji meteorologicznych mogy zabra dostateczn ilo paliwa, by z Grenlandii powrci do Anglii, gdzie chcielimy si przenie pn jesieni 1945 r. 2 Chodzio o skrcony tekst przemwienia, ktre kazaem nagra 21 kwietnia 1945 r. w rozgoni hamburskiej. Uzupenienie, jakiego da Schwerin-Krosigk, brzmiao nastpujco: ,,Tylko z tego powodu (by unikn strat ludnoci) admira czuje si zmuszony do nieskadania broni. Jedynym sensem prowadzonej jeszcze teraz walki jest zapobieenie mierci Niemcw, uciekajcych przed wojskami radzieckimi lub przez nie zagroonych. Nasz nard, ktry tak dzielnie znosi cierpienia wojny, musi jeszcze wzi na siebie ten ostatni obowizek w bohaterskiej walce Niemiec". 3 Por. list do Donitza z 7 maja 1945 r. Ju 5 maja zakomunikowaem Donitzowi przez jego szefa gabinetu cywilnego", Wegenera: Skoro rozstrzygnita zostaa kwestia przekazania okupowanych jeszcze terenw (przeciwnika) i nie zajtej dotychczas czci terytorium Rzeszy, zrzekam si zarzdzania obydwoma ministerstwami, ustpujc tym samym z rzdu Rzeszy, ktry ma by obecnie utworzony". Donitz prosi mnie, bym pozosta. 15 maja ponownie napisaem do Schwerin-Krosigka: Przy przekazywaniu listy czonkw rzdu naley poczyni nastpujce uwagi: 1. Pan Speer uwaa za konieczne przekazanie odpowiedniemu nastpcy sprawowanej przez niego funkcji ministra Rzeszy do spraw gospodarki i produkcji, chcc nastpnie pozostawa do dyspozycji aliantw. Jego dowiadczenia mog by przejciowo wykorzystywane przy odbudowie produkcji i gospodarki budowlanej..." 4 Take przy zawieszeniu broni zezwalano wojskom niemieckim znajdujcym si przy siedzibie rzdu Donitza na noszenie lekkiego uzbrojenia. - Stwierdziem podczas tego spotkania, zgodnie z protokoem posiedze z 19 maja 1945 r.: Aby nie dopuci do bdnej interpretacji mojego postpowania, nie potrzebuj zbiera punktw dodatnich. Aspekt polityczny zbada druga strona".
1

589

Rozdzia 34 NORYMBERGA

Wieczorem przywieziono mnie do osawionego obozu przesucha w Oberursel koo Frankfurtu. Sierant, ktry mnie pilnowa, opowiada gupie, szydercze kaway; zjadem wodnist zup, zagryzajc j swoimi brytyjskimi biszkoptami. Ze smutkiem mylaem o piknym Kransbergu. W nocy syszaem rubaszne gosy amerykaskich wartownikw, trwone odpowiedzi i krzyki; rano widziaem, jak obok mojej celi prowadzono pod stra niemieckiego generaa, pokornego i zrozpaczonego. W kocu ciarwk, przykryt plandek, odtransportowano nas w dalsz drog. Siedzielimy ciasno jeden obok drugiego; wrd obecnych rozpoznaem nadburmistrza Stuttgartu, dr. Strolina, oraz wgierskiego regenta Horthyego. Nie podano nam celu, ale wiedzielimy: Norymberga. Przybylimy na miejsce, gdy byo ju ciemno. Otworzono bram i przez chwil znalazem si w pomieszczeniu, ktre przed kilkoma tygodniami widziaem na zdjciu w gazecie. Zanim zdyem si rozejrze, zamknito mnie w celi. Naprzeciw, przez otwr 1 w drzwiach swojej celi, spoglda Goring i kiwa gow. Siennik, stare, podarte i brudne koce, adnego czowieka, ktry spisaby dane personalne winia. Chocia wszystkie cztery pitra byy zajte, panowaa niesamowita cisza, przerywana tylko od czasu do czasu otwieraniem drzwi do celi, gdy prowadzono winia na przesuchanie. Mj ssiad z naprzeciwka, Goring, chodzi cigle po celi tam i z powrotem, w otworze drzwi dostrzegaem w regularnych odstpach czasu jego grub sylwetk. Ja rwnie zaczem wkrtce spacerowa po swojej celi, pocztkowo tam i z powrotem, a pniej, chcc lepiej wykorzysta pomieszczenie, w kko.

590

Po upywie tygodnia, w czasie ktrego pozostawiono mnie samemu sobie w drczcym niepokoju, nastpia znaczca dla normalnych ludzi, a dla mnie bardzo istotna zmiana: zostaem przeniesiony na trzecie pitro, na soneczn stron, gdzie znajdoway si lepsze pomieszczenia i wygodniejsze ka. Tutaj po raz pierwszy odwiedzi mnie amerykaski dyrektor, pukownik Andrus: Very pleased to see you!" Wydawao mi si, e w jego sowach sysz co w rodzaju kpiny; ju w Mondorfie jako komendant obozu utrzymywa surowy rygor. Przyjemne natomiast byo ponowne spotkanie z personelem niemieckim. Kucharze, ktrzy roznosili posiki, oraz fryzjerzy zostali starannie dobrani spord jecw wojennych. Wanie dlatego, e sami rwnie cierpieli udrki wizienia, chtnie przychodzili nam wszystkim z pomoc, gdy nie byo stranikw. Przekazywali dyskretnie niejedn wiadomo z gazet, wiele dobrych ycze i sowa otuchy. Gdy opucio si grn cz wysoko umieszczonego okna celi, wpadao do niej dostatecznie duo soca, by mona si opala. Lec na kilku kocach na pododze, zmieniaem swoje pooenie wraz z przesuwaniem si promieni sonecznych, a do ostatnich, ukonych. Nie byo wiata, adnych ksiek ani czasopism. Zostaem cakowicie skazany na pokonywanie coraz wikszych wewntrznych niepokojw bez jakiejkolwiek pomocy z zewntrz. Przed moj cel czsto przeprowadzano Sauckla. Na mj widok przybiera ponur min, ale jednoczenie by zmieszany. Wreszcie otworzyy si i moje drzwi, czeka na mnie amerykaski onierz trzymajc w rku kartk, na ktrej napisane byo nazwisko i numer pokoju osoby przesuchujcej. Prowadzono mnie przez podwrza i boczne schody w hallach norymberskiego paacu sprawiedliwoci. Po drodze natknem si na Funka, wracajcego z przesuchania, bardzo wyczerpanego i przygnbionego. Podczas naszego ostatniego spotkania w Berlinie obaj znajdowalimy si jeszcze na wolnoci. Mijajc mnie, zawoa: A wic widzimy si znw". Jego wygld - brak krawata, nie uprasowane ubranie, niezdrowa, blada cera - pozwala si domyla, e rwnie ja przedstawiam godny poaowania widok. Od tygodni bowiem nie przegldaem si w lustrze, i tak miao by przez cae lata. Widziaem rwnie Keitla stojcego w pokoju przed kilkoma oficerami amerykaskimi. On take sprawia wstrzsajce wraenie czowieka zaamanego.

591

Czeka na mnie mody amerykaski oficer, ktry poprosi uprzejmie, bym siad i udzieli mu pewnych wyjanie. Widocznie Sauckel usiowa wprowadzi przesuchujcych w bd, przedstawiajc mnie jako jedynie odpowiedzialnego za zatrudnianie robotnikw obcokrajowcw. Oficer okaza mi yczliwo i z wasnej inicjatywy zredagowa owiadczenie, ktre potwierdziem przysig i ktre znw ukazywao sprawy we waciwym wietle. Ulyo mi. Miaem bowiem dotychczas uczucie, e zgodnie z zasad: obciaj nieobecnego", po moim wyjedzie z Mondorfu dziao si co przeciwko mnie. Wkrtce zostaem zaprowadzony do zastpcy szefa oskarenia, Dodda. Zadawa mi pytania agresywnie i ostrym tonem, a ja nie pozostawaem mu duny. Odpowiadaem z odwag, bez wzgldu na moj pniejsz obron, otwarcie i bez wykrtw. Zrezygnowaem z mwienia tego, co mogoby wyglda na usprawiedliwianie si. Po powrocie do swej celi pomylaem: Teraz znalaze si w puapce", i rzeczywcie ta wypowied stanowia istotn cz pniejszego oskarenia przeciwko mnie. Ale jednoczenie przesuchanie to dodao mi si; sdziem i sdz jeszcze dzisiaj, e postpowaem susznie, przestrzegajc zasady: nie stosowa adnych wybiegw i nie oszczdza wasnej osoby. Z niepokojem, a zarazem postanowieniem, e nadal bd tak postpowa, oczekiwaem nastpnego, zapowiedzianego ju przesuchania. Ale nie doszo do niego. By moe spowodowaa to moja szczero, nie wiem. Skadaem tylko jeszcze uzupeniajce zeznania przed oficerami radzieckimi, ktrym towarzyszya mocno uszminkowana sekretarka. Jej widok kci si z moim, uksztatowanym przez propagand obrazem radzieckich ludzi. Po kadej odpowiedzi oficerowie potakiwali skinieniem gowy, mwic: Tak, tak", co brzmiao dziwnie, ale, jak wkrtce ustaliem, odpowiadao niemieckiemu So, so". Pewnego razu radziecki pukownik zapyta mnie: Czyta pan przecie Mein Kampf Hitlera?" W rzeczywistoci przekartkowaem jedynie t ksik, po pierwsze dlatego, e Hitler uwaa j za przestarza, po drugie za - e trudno byo j czyta. Zaprzeczyem wic, co pukownika mocno ubawio. Zirytowany wycofaem swoj odpowied i owiadczyem, e czytaem t ksik. Bya to w kocu rwnie jedyna wiarygodna odpowied. W toku procesu kamstwo to miao nieoczekiwane nastpstwa. W krzyowym ogniu pyta radzieckie oskarenie przytoczyo moje faszywe przyznanie si; musiaem pod przysig zgodnie z prawd powiedzie, e przedtem kamaem.

592

W kocu padziernika wszystkich oskaronych umieszczono na niszym pitrze, usuwajc jednoczenie z tego skrzyda innych winiw. Panowaa przeraajca cisza. Dwudziestu jeden ludzi oczekiwao na swj proces. Teraz rwnie zjawi si przybyy z Anglii Rudolf Hess -w szaroniebieskim paszczu, pomidzy dwoma onierzami amerykaskimi, z ktrymi zczony by kajdankami. Sprawia wraenie roztargnionego, a zarazem krnbrnego. Od lat przywykem widzie tych wszystkich oskaronych ubranych we wspaniae mundury, penych pychy albo jowialnych. Obecny widok wydawa mi si nierealny; miaem wraenie, e ni. Jednake my rwnie zachowywalimy si ju jak winiowie. Kto z nas przypuszczaby, kiedy by jeszcze reichsmarszakiem, feldmarszakiem, grossadmiraem, ministrem albo reichsleiterem, e podda si testowi amerykaskich psychologw wojskowych badajcemu inteligencj? A jednak nie tylko poddawano si temu bez oporw, lecz kady stara si dowie swoich zdolnoci. Zwycizc w tym tecie, stanowicym sprawdzian pamici, szybkoci reakcji i wyobrani, zosta niespodziewanie Schacht. Zwyciy, poniewa za wiek dawano dodatkowe punkty. Seyss-Inquart, ktrego nikt o to nie podejrzewa, osign najwysz ilo punktw. Rwnie Goring uplasowa si wrd pierwszych; ja zajem dobre rodkowe miejsce. W kilka dni po oddzieleniu nas od pozostaych winiw do naszego bloku, w ktrym panowaa miertelna cisza, wtargna komisja zoona z kilku oficerw. Chodzili od celi do celi. Syszaem jakie sowa, ktrych nie mogem zrozumie, a w kocu otworzyy si rwnie drzwi mojej celi i przekazano mi bez adnych wyjanie wydrukowany akt oskarenia. Zakoczyy si badania wstpne, rozpocz si waciwy proces. W swej naiwnoci wyobraaem sobie, e otrzymamy indywidualne akty oskarenia. Teraz okazao si, e kady z nas obwiniony zosta o te wszystkie ogromne przestpstwa, ktre byy wymienione w dokumencie. Po tej lekturze ogarno mnie uczucie rozpaczy. Rozmylajc nad wydarzeniami i moj w nich rol, ustaliem sobie lini postpowania na procesie: wasny los traktowa jako niewany, nie troszczy si o swoje ycie, lecz poczuwa do oglnej odpowiedzialnoci. Wbrew wszelkim oporom mojego obrocy i mimo napicia zwizanego z procesem podporzdkowaem si cile tej decyzji.

593

Kiedy psycholog wizienny, G. M. Gilbert, chodzi od celi do celi z egzemplarzem aktu oskarenia, aby zebra opinie oskaronych, i kiedy czytaem zarwno wymijajce, jak i szydercze sowa wielu moich wsptowarzyszy, napisaem ku jego zdziwieniu: Proces jest niezbdny. Wspodpowiedzialno za tego rodzaju pene grozy przestpstwa istnieje nawet w pastwie autokratycznym". To, e wytrwaem przy tym stanowisku przez dziesi miesicy procesu, uwaam jeszcze dzi za najwikszy wysiek psychiczny w swoim yciu. Wraz z aktem oskarenia przekazano nam dug list nazwisk niemieckich adwokatw, z ktrej mona byo sobie wybra obroc, o ile nie miao si wasnych propozycji. Mimo wysikw nie mogem sobie przypomnie adnego adwokata, a nazwisk obrocw na wrczonej licie w ogle nie znaem. Wobec tego wybr pozostawiem sdowi. Po kilku dniach poproszono mnie na parter paacu sprawiedliwoci. Przy jednym ze stow podnis si wysmuky pan w okularach o grubych szkach i cichym gosem powiedzia: Mam by paskim obroc, jeeli pan wyrazi zgod. Jestem doktor Hans Flachsner z Berlina". Patrzy na mnie przyjanie; nie wyrnia si niczym szczeglnym. Ju przy wstpnym omawianiu pewnych szczegw oskarenia okaza si sympatyczny i bezporedni. Nastpnie wrczy mi formularz: Prosz wzi to ze sob i zastanowi si, czy chce pan, abym by paskim obroc". Podpisaem natychmiast i nie aowaem tego. Flachsner da si pozna na procesie jako przezorny i subtelny adwokat. Jeszcze wiksze znaczenie mia dla mnie fakt, e odnosi si do mnie z sympati i wspczuciem, co w cigu dziesiciu miesicy procesu wytworzyo midzy nami bliskie stosunki, ktre przetrway do dnia dzisiejszego. Podczas wstpnych przesucha wadze ledcze nie pozwalay winiom kontaktowa si ze sob. Teraz zagodzono to zarzdzenie. Nie tylko czciej wychodzilimy na dziedziniec wizienny, lecz rwnie moglimy do woli ze sob rozmawia. Podczas spacerw powtarzay si zawsze te same tematy i argumenty: proces, akt oskarenia, niekompetencja midzynarodowego sdu, najgbsze oburzenie z powodu haby. Wrd dwudziestu jeden oskaronych spotkaem tylko jednego, ktry myla podobnie jak ja: by to Fritzsche, z ktrym atwo mogem znale wsplny jzyk w sprawie zasad odpowiedzialnoci. Pniej spotkaem si take z pewnym zrozumieniem u Seyss-Inquarta. Z pozostaymi jakakolwiek dyskusja bya bezcelowa i mczca. Mwilimy rnymi jzykami.

594

Odmienne stanowisko zajmowalimy ze zrozumiaych wzgldw rwnie w innych sprawach. Niezwykle wanym problemem byo, jak naley na tym procesie przedstawia panowanie Hitlera. Goring, kiedy sam nie pozbawiony krytycznych zastrzee co do niektrych praktyk reimu, teraz opowiada si za jego wybielaniem. Bezwstydnie stwierdza, e sens i szansa tego procesu ley wycznie w stworzeniu pozytywnej legendy. Okamywanie w ten sposb narodu niemieckiego uwaaem nie tylko za nieuczciwe, ale rwnie za niebezpieczne, gdy wpywao ujemnie na jego przyszo. Tylko prawda moga przypieszy proces zrywania wizw z przeszoci. Niebawem okazao si, co w istocie kryo si za postaw Goringa; sdzi, e zwycizcy mog go wprawdzie zgadzi, ale ju po pidziesiciu latach jego szcztki znajd si w marmurowym grobowcu, a nard niemiecki czci go bdzie jako bohatera i mczennika. Podobnie mylao o sobie wielu winiw. W innych sprawach w mniejszym stopniu podzielano zdanie Goringa. My wszyscy bez rnicy, mwi, nie mamy adnej szansy i z gry jestemy skazani na mier. Dlatego te nie trzeba troszczy si o obron. Nawizujc do tego powiedziaem: Goring chce widocznie w towarzystwie licznej wity przenie si do Walhalli *. W rzeczywistoci za broni si pniej najbardziej uporczywie. Odkd Goring podda si w Mondorfie i w Norymberdze systematycznej kuracji odwykowej, co uwolnio go od naogu zaywania morfiny, mia tak kondycj, jakiej dotychczas nigdy u niego nie widziaem. Przejawia wiele energii i sta si najbardziej imponujc osobistoci wrd oskaronych. aowaem wwczas, e podobnej formy nie wykazywa w ostatnich miesicach przed wybuchem wojny, jak rwnie w krytycznych sytuacjach w czasie jej trwania, kiedy to nag uczyni z niego czowieka mikkiego i ulegego. Mgby bowiem sta si tym jedynym czowiekiem, z ktrego autorytetem i popularnoci rwnie Hitler musiaby si w jakim stopniu liczy. Nalea rzeczywicie do nielicznych, ktrzy byli dostatecznie mdrzy, aby przewidzie bieg wypadkw. Zaprzepaciwszy t szans, postpowa znw absurdalnie, a nawet popenia przestpstwo, wykorzystujc odzyskan energi do wprowadzania w bd wasnego narodu. Byo to zarwno wprowadzanie w bd, jak i oszukiwanie. Pewnego razu na wiadomo o ydach, ktrzy przeyli na Wgrzech, Goring zareagowa:
* Walhalla - w wierzeniach pnocnogermaskich miejsce przebywania, raj, polegych wojownikw.

595

Tak, znajduj si tam jeszcze jacy? Sdziem, e wszystkich wykoczylimy. Musia tam znw kto nawali". Byem zaenowany. Decyzji w sprawie wzicia na siebie odpowiedzialnoci za cay reim nie podjem bez wewntrznych oporw. Unikn procesu mogem tylko w wypadku przedwczesnej mierci. Noc ogarniaa mnie czsto czarna rozpacz. Prbowaem cisn sobie rcznikiem chor nog, aeby spowodowa ponowne zapalenie y. Kiedy na wykadzie pewnego naukowca w Kransbergu dowiedziaem si, e nikotyna, nawet z jednego papierosa, pokruszonego i rozpuszczonego w wodzie, powoduje mier, przez dugi czas nosiem w kieszeni pokruszony papieros. Ale od zamiaru do decyzji - bardzo daleka droga. Wielk pomoc stanowiy dla mnie odprawiane co niedziela naboestwa. Jeszcze w Kransbergu nie chciaem bra w nich udziau. Obawiaem si, by nie posdzono mnie o sabo. W Norymberdze jednak wyzbyem si tych obaw. Pod naciskiem sytuacji, podobnie jak niemal wszyscy pozostali oskareni, z wyjtkiem Hessa, Rosenberga i Streichera, zaczem uczszcza do naszej maej kaplicy. W ostatnich tygodniach nasze ubrania leay zabezpieczone przed molami; Amerykanie wyposayli nas w robocz odzie z czarnego drelichu. Teraz przyszli do celi funkcjonariusze wizienni, abymy wybrali, ktre z naszych garniturw maj by przygotowane na proces. Omwiono z komendantem kady szczeg, a do guzika na mankiecie wcznie. 19 listopada 1945 roku, po ostatniej inspekcji, przeprowadzonej przez pukownika Andrusa, kady z nas w asycie onierza, ale bez kajdanek, uda si po raz pierwszy do sali sdowej, ktra bya jeszcze pusta. Rozdzielono miejsca: z przodu Goring, Hess i Ribbentrop; ja znalazem si w drugiej awie na trzecim miejscu od koca, w miym towarzystwie; na prawo ode mnie siedzia Seyss-Inquart, na lewo von Neurath, na wprost Streicher i Funk. Cieszyem si z rozpoczcia procesu i prawie wszyscy oskareni wyraali to samo: oby si to wreszcie skoczyo! Proces rozpocz si dugim, obciajcym przemwieniem oskarycielskim amerykaskiego naczelnego prokuratora, Roberta H. Jacksona. Dodao mi jednak otuchy jedno zdanie, w ktrym odpowiedzialnoci za przestpstwa reimu obciono dwudziestu jeden

596

oskaronych, a nie nard niemiecki. Takie ujcie sprawy cakowicie odpowiadao temu, czego oczekiwaem jako ubocznego nastpstwa procesu: na nas oskaronych skoncentrowaaby si nienawi, ktra w wyniku propagandy lat wojny zwracaa si przeciwko narodowi niemieckiemu, a ktra teraz, po ujawnieniu przestpstw, wzrosa do ogromnych rozmiarw. Reprezentowaem pogld, e najwysze kierownictwo wspczesnej wojny powinno w kocu ponie konsekwencje wanie dlatego, e dotychczas nie byo naraone na adne niebezpieczestwo 2. W licie skierowanym do swojego obrocy, ktry ustala lini naszego postpowania, napisaem, ujmujc rzecz z oglnego punktu widzenia, i wszystko, co powiedziano by na moj obron, wydawa si bdzie niewane i mieszne. Przez wiele miesicy gromadzono dokumenty i zeznania wiadkw, ktre mogyby udowodni popenione przestpstwa bez wzgldu na to, czy kto z oskaronych by z tym zwizany osobicie. To byo straszne i tylko dlatego moliwe do zniesienia, e z czasem coraz bardziej stpione staway si nerwy. Jeszcze dzi przeladuj mnie zdjcia, dokumenty i rozkazy, ktre wydaway si rwnie przeraajce, jak i niewiarygodne, ale w ktrych prawdziwo nikt z oskaronych nie wtpi. Porzdek dnia zwykle by nastpujcy: od rana do godziny dwunastej w poudnie rozprawa sdowa, przerwa na posiek w grnych pomieszczeniach budynku sprawiedliwoci, od czternastej do okoo siedemnastej rozprawa sdowa, potem powrt do celi, gdzie szybko przebieraem si, oddawaem swj garnitur do wyprasowania, zjadaem kolacj, po czym prowadzono mnie do pokoju konferencyjnego obrony, gdzie do okoo dwudziestej drugiej omawiaem z adwokatem przebieg procesu oraz sporzdzaem notatki majce mi uatwi przysz obron. Wreszcie pnym wieczorem powracaem wyczerpany do swej celi i natychmiast zasypiaem. W soboty i niedziele sd nie obradowa, duej natomiast pracowalimy z adwokatami. Na spacery po dziedzicu pozostawao niewiele wicej ni p godziny dziennie. Mimo wsplnego pooenia, wrd oskaronych nie czuo si adnej wewntrznej wizi. Podzielilimy si na grupy. Znamienne byo urzdzenie ogrdka generalskiego: ma cz oglnego ogrodu wiziennego, o wymiarach nie wikszych ni sze na sze metrw, oddzielono niskim potem. Spacerowali tam cigle nasi wojskowi, z wasnej woli izolujcy si od innych, chocia zapewne musiao im by niewygodnie na tej maej przestrzeni. My, cywile, respektowalimy ten podzia. Kierownictwo wizienne ustalio w rnych pomieszczeniach

597

porzdek zajmowania miejsc przy stole podczas posikw poudniowych, przy czym ja znalazem si w grupie Fritzschego, Funka i Schiracha. Tymczasem zabysa znw nadzieja na ocalenie ycia, gdy po oglnym oskareniu przystpiono do szczegowego formuowania zarzutw w stosunku do kadego z nas. Zrnicowano nas tu wyranie, i obaj z Fritzschem liczylimy na to, e rne bd wyroki, poniewa w porwnaniu z innymi wypadlimy wzgldnie agodnie. W sali sdowej napotykalimy pene nienawici twarze i zimne spojrzenia. Wyjtek stanowia jedynie kabina tumaczy. Tutaj mogem dostrzec przyjazne skinienie gowy; rwnie wrd brytyjskich i amerykaskich oskarycieli znajdowao si kilku, ktrzy od czasu do czasu okazywali co w rodzaju wspczucia. Poczuem si dotknity, gdy dziennikarze zaczli robi zakady co do wysokoci wyroku, a niektrzy rwnie i nam wryli kar mierci przez powieszenie. Po kilkudniowej przerwie, ktra miaa suy kocowym przygotowaniom obrony, rozpoczo si przeciwuderzenie"; niektrzy wiele sobie po tym obiecywali. Przed wystpieniem w charakterze wiadka Goring przyrzek Funkowi, Saucklowi i innym, e wemie odpowiedzialno na siebie i przez to ich odciy. W swych pocztkowych wypowiedziach, ktre mona byo uzna za odwane, dotrzymywa tej obietnicy; ale im bardziej nawizywa do szczegw, tym wiksze rozczarowanie malowao si na twarzach tych, ktrzy na niego liczyli, gdy punkt po punkcie pomniejsza znw swoj odpowiedzialno. W pojedynku z Goringiem oskaryciel Jackson mia t przewag, e mg niespodziewanie wycign ze swej duej teczki dokumenty, Goring natomiast potrafi wykorzysta u przeciwnika nieznajomo sprawy. W kocu walczy o swoje ycie tylko jeszcze robieniem unikw, zatajaniem, zaprzeczaniem. Nie inaczej postpowali dwaj nastpni oskareni, Ribbentrop i Keitel. Ci pogarszali jeszcze wraenie wykrcaniem si od odpowiedzialnoci; przy kadym dokumencie ze swoim podpisem powoywali si na rozkaz Hitlera. Pod wpywem odrazy wymkno mi si powiedzenie o listonoszach z wysokim uposaeniem", ktre obiego nastpnie pras wiatow. Jak oceniam to dzisiaj, mieli oni w gruncie rzeczy racj; waciwie nie byli niczym wicej ni narzdziem w przekazywaniu rozkazw Hitlera. Rosenberg natomiast sprawia wraenie szczerego

598

i konsekwentnego. Nie odnosiy skutku czynione przed i za kulisami wszelkie prby wywarcia na niego nacisku, aby wypar si swego tak zwanego wiatopogldu. Hans Frank, adwokat Hitlera i pniejszy generalny gubernator w Polsce, akceptowa odpowiedzialno, Funk potrafi zrcznie przytacza argumenty i wywoywa wspczucie, a obroca Schachta krasomwcz nadgorliwoci stara si zrobi ze swego podopiecznego spiskowca, przez co zdoa nieco osabi wymow materiaw obciajcych oskaronego. Donitz z kolei broni uporczywie siebie i swoich okrtw podwodnych, by bardzo zadowolony, gdy jego obroca mg przedstawi owiadczenie amerykaskiego dowdcy floty na Pacyfiku, admiraa Nimitza, w ktrym ten potwierdza, e prowadzi wojn podwodn w myl tych samych zasad, co niemieckie dowdztwo marynarki wojennej. Raeder sprawia wraenie czowieka rzeczowego, a Sauckel wykazywa raczej godn poaowania naiwno. Jodl imponowa precyzyjn i logiczn obron. Jako jeden z niewielu zdawa si panowa nad sytuacj. Przesuchiwanie odbywao si w kolejnoci zajmowania miejsc. Moje podniecenie wzrastao, poniewa na awie wiadkw siedzia ju mj ssiad, Seyss-Inquart. Nawet jego obroca nie czyni sobie adnych iluzji co do sytuacji oskaronego, poniewa bra on bezporedni udzia w deportacjach i rozstrzeliwaniu zakadnikw. Seyss-Inquart by opanowany i zakoczy przesuchanie owiadczeniem, e poczuwa si do odpowiedzialnoci za wydarzenia. W kilka dni po przesuchaniu, ktre przesdzio o jego losie, dziki szczliwemu przypadkowi otrzyma pierwsz wiadomo o swym synu, uwaanym do tej pory za zaginionego w Rosji. Zbliajc si do awy wiadkw, czuem trem; poknem szybko uspokajajc piguk, ktr wrczy mi przezornie niemiecki lekarz. Naprzeciw, w odlegoci dziesiciu krokw, sta przy pulpicie obrony Flachsner, po lewej stronie, na podwyszeniu, siedzieli za swym stoem sdziowie. Flachsner otworzy gruby rkopis, po czym rozpoczy si pytania i odpowiedzi. Zaraz na pocztku stwierdziem: Gdyby Hitler mia przyjaci, bybym na pewno jednym z nich, i to bliskim"; tym samym owiadczyem co, co dotychczas ani razu nie byo podejmowane przez oskarenie. Roztrzsano niezliczon ilo szczegw wicych si z przedoonymi dokumentami; przedstawiaem sprawy we waciwym wietle, nie prbujc przy tym udziela wykrtnych odpowiedzi ani usprawiedliwia si 3. W kilku zdaniach przyznaem si do odpowiedzialnoci za wszystkie realizowane przeze mnie rozkazy

599

Hitlera. Staem wprawdzie na stanowisku, e w kadym pastwie rozkaz musi pozosta rozkazem dla organw podlegych, ale mimo to kierownictwo wszystkich szczebli ma obowizek ocenia i bra pod rozwag wydawane rozkazy i nie moe uwolni si od odpowiedzialnoci, gdyby nawet ich realizacj prbowano wymusi grob. Za jeszcze waniejsz uwaaem, od 1942 roku, ogln odpowiedzialno za wszystkie przedsiwzicia Hitlera, nie wyczajc przestpstw, jakie w tym czasie ktokolwiek i gdziekolwiek popeni. ,,W yciu pastwa istnieje odpowiedzialno za wasny odcinek dziaania", mwiem tak przed sdem, ,,ktr oczywicie powinno si w peni bra na siebie. Ponadto musi si ponosi odpowiedzialno zbiorow za.sprawy zasadnicze, kiedy si naley do kierowniczego grona. Kt bowiem, jeli nie najblisi wsppracownicy gowy pastwa, odpowiada ma za bieg wydarze? Ale to moe dotyczy tylko spraw zasadniczych, a nie szczegw... W systemie autokratycznym rwnie musi istnie ta oglna odpowiedzialno czonkw kierownictwa i nie mona unika jej po klsce. Gdybymy wygrali wojn, wwczas oglne zasugi przypisywaoby sobie prawdopodobnie kierownictwo... Poczuwam si do tego obowizku tym bardziej, e odpowiedzialnoci przed narodem niemieckim i wiatem unikn szef rzdu". Jedn z tych myli wyraziem jeszcze dobitniej w rozmowie z Seyss-Inquartem: ,,Jak by to wygldao, gdyby obraz nagle zmieni si i my wszyscy dziaalibymy majc wygran wojn? Czy nie sdzi pan, e kady podnosiby wtedy swoje zasugi i czyny? Teraz sytuacja si odwrcia, zamiast orderw, zaszczytw i nagrd naley oczekiwa wyroku mierci". W ostatnich tygodniach Flachsner na prno usiowa odwie mnie od poczuwania si do odpowiedzialnoci za sprawy, ktre nie leay w gestii mojego ministerstwa; obawia si, e to moe pocign za sob konsekwencje groce mierci. Po zoeniu zezna poczuem jednak ulg, a zarazem zadowolenie, e nie ulegem pokusie wymigiwania si. Mogem potem, jak sdziem, z wewntrznym usprawiedliwieniem rozpocz drug cz swojej wypowiedzi, dotyczc ostatniego etapu wojny. Zakadaem, e ujawnienie nie znanych dotychczas zamiarw Hitlera, aby po przegranej wojnie zniszczy podstawy egzystencji narodu niemieckiego, musi uatwi zerwanie z przeszoci 4, a ponadto sta si najbardziej skutecznym argumentem przeciwko tworzeniu legendy wok Hitlera. Te wyjanienia spotkay si z niezwykle ostrym sprzeciwem Goringa i innych oskaronych 5.

600

O planowanym zamachu zamierzaem tylko krtko wspomnie przed sdem, waciwie po to, aby pokaza, jak pene niebezpieczestw wydaway mi si niszczycielskie plany Hitlera: Nie chciabym przytacza wicej szczegw", prbowaem zrobi unik. Sdziowie naradzili si, po czym przewodniczcy zwrci si do mnie: Sd zapoznaby si chtnie ze szczegami. Teraz odraczamy posiedzenie". Nie miaem ochoty kontynuowa wyjanie, chcc wanie unikn chwalenia si t spraw. Dlatego te niechtnie podporzdkowaem si temu daniu, uzgodniwszy z adwokatem, e nie bdzie posugiwa si tym fragmentem mojej wypowiedzi w mowie obroczej 6. Kocow cz swoich wyjanie, dotyczc ostatniego okresu wojny, skadaem bez zakce, zgodnie z tym, co przewidywa nasz rkopis. Chcc osabi wraenie szczeglnych zasug, wiadomie je ograniczaem: Wszystkie te przedsiwzicia nie byy wcale tak niebezpieczne. Od stycznia 1945 roku mona byo w Niemczech zrealizowa kad rozsdn akcj przeciwko oficjalnej polityce; kady rozumny czowiek przyklasnby jej. Nawet starzy towarzysze partyjni speniali w tym czasie swj obowizek wobec narodu. Moglibymy wsplnie wiele uczyni, aby powstrzyma szalecze rozkazy Hitlera". Flachsner zamkn swj rkopis z wyran ulg, usiad na awie obrocw, a Jackson, gwny oskaryciel Stanw Zjednoczonych oraz czonek Sdu Najwyszego USA, zaj swoje miejsce. Nie byo to dla mnie adn niespodziank, poniewa poprzedniego wieczoru przyszed do mojej celi jeden z amerykaskich oficerw i zakomunikowa mi, e Jackson zdecydowa si rwnie podda mnie osobicie krzyowemu ogniowi pyta. Odmiennie ni zwykle, rozpocz spokojnie, prawie yczliwym tonem. Uzyskawszy jeszcze raz za pomoc dokumentw i pyta potwierdzenie mojej wspodpowiedzialnoci za przymusowe zatrudnianie milionw robotnikw, zatrzyma si nad drug czci mojej wypowiedzi. Tylko ja jeden miaem odwag powiedzie Hitlerowi w oczy, e wojn przegra. Na dalsze pytanie: Czy byy jeszcze inne spiski oprcz tych, o ktrych pan nam mwi?", odpowiedziaem wymijajco: W tym czasie nadzwyczaj atwo byo zorganizowa spisek. Wystarczyo zwrci si prawie do kadego przechodnia na ulicy. Gdyby go si poinformowao, jak wyglda sytuacja, odpowiedziaby: To przecie oczywista niedorzeczno. A jeli nalea do odwanych, postawiby swoj osob do dyspozycji... Nie byo to tak niebezpieczne, jak si teraz wydaje, istniao bowiem moe kilka tuzinw ludzi nierozsdnych; pozostae osiemdziesit milionw to ludzie bardzo rozsdni, ktrzy jakby wiedzieli, do czego to wszystko zmierza.

601

Po dalszym przesuchaniu, ktre prowadzi przedstawiciel radzieckiego oskarenia, genera Ragiski, i ktre spowodowao wiele nieporozumie na skutek niedokadnego tumaczenia, jeszcze raz wystpi Flachsner i przekaza sdowi pisemne owiadczenia moich dwunastu wiadkw; na tym zakoczyo si postpowanie przeciwko mnie. Od kilku godzin dokuczay mi silne ble odka; kiedy wic znw wrciem do celi, rzuciem si na prycz, pokonany zarwno przez cierpienia fizyczne, jak i wyczerpanie umysowe.
W kadych cikich, dbowych drzwiach celi wycito otwr wielkoci mniej wicej 25125 cm, by mc lepiej obserwowa winiw. 2 List (do ony) z 15 grudnia 1945 r.: Gdybym nie mia swego zadania, zostabym onierzem, i co by wtedy byo? Pi lat wojny to dugi okres, i najprawdopodobniej miabym wicej utrapie i by moe ciszy los. Chtnie pogodz si ze swoj sytuacj, jeli w ten sposb bd mg jeszcze wywiadczy przysug narodowi niemieckiemu". Z 7 sierpnia 1946 r.: ,,W takich sytuacjach nie powinno si analizowa wasnego ycia. Kady onierz ponosi na wojnie ryzyko, nie mogc przeciwstawi si swemu losowi". 3 Podczas przesuchania przed sdem kilkakrotnie stwierdziem sw wspodpowiedzialno za program robt przymusowych: Byem wdziczny Saucklowi za kad osob do pracy, j ak mi przekazywa. Do czsto czyniem go odpowiedzialnym za to, e wskutek niedostatku siy roboczej w przemyle zbrojeniowym nie osigano moliwej wydajnoci". - Oczywicie wiedziaem, e przy wytwarzaniu sprztu zbrojeniowego pracowali robotnicy obcokrajowcy. Godziem si na to". - Dostatecznie jasno, wykazaem, e uwaaem za suszn prowadzona przez Sauckla polityk przymusowego przywoenia do Niemiec robotnikw z krajw okupowanych". - Robotnicy w wikszoci sprowadzeni zostali do Niemiec wbrew swojej woli, a ja wcale przeciw temu nie oponowaem. Przeciwnie, w pierwszym okresie, do jesieni 1942 roku, z ca energi zabiegaem o to, by sprowadza do Niemiec moliwie najwicej siy roboczej". 4 List (do ony) z czerwca 1946 r.: Dla mnie jest to najwaniejsze, e mogem powiedzie prawd do koca. Nard niemiecki musia si o tym dowiedzie". Z poowy sierpnia 1946 r.: Ujawniajc prawd o tym caym obdzie, najlepiej pomagam wasnemu narodowi. Nie chc i nie bd mia z tego adnych korzyci". 5 O reakcji wsposkaronych pisaem do ony (sierpie 1946): Po usyszeniu o mojej dziaalnoci w ostatniej fazie wojny wikszo oskaronych utrudniaa mi ycie na rne sposoby. Mogem sobie mniej wicej wyobrazi, jak postpiliby, gdyby dowiedzieli si o tym przed kocem wojny. Nikt by wtedy nie ocala z mojej rodziny". 6 Po przerwie odpowiedziaem sdowi: Opisuj szczegy bardzo niechtnie, poniewa tego rodzaju sytuacje maj w sobie co nieprzyjemnego. Robi to tylko na yczenie sdu... Nie zamierzam nada tej sprawie wikszego znaczenia w moim przypadku".
1

602

Rozdzia 35

WNIOSKI

Raz jeszcze zabrali gos oskaryciele; ich wystpienia zakoczyy proces. Nam pozostao tylko ostatnie sowo. Posiadao ono szczeglne znaczenie, poniewa miao by w caoci transmitowane przez radio: bya to nasza ostatnia moliwo zwrcenia si do wasnego narodu, a take ostatnia moliwo przyznania si do winy i wskazania otumanionemu przez nas narodowi drogi wyjcia poprzez ujawnienie przestpstw przeszoci l. Dziewi miesicy trwajcy proces wycisn na nas pitno. Nawet Goring, ktry od pocztku procesu obra lini agresywnego usprawiedliwiania si, w swym ostatnim sowie mwi o cikich przestpstwach, jakie zostay ujawnione, potpi straszliwe mordy masowe, ktrych nie sposb wytumaczy. Keitel zapewnia, e wybraby raczej mier, ni da si jeszcze raz wcign w takie zbrodnie. Frank mwi o winie, jaka ciy na Hitlerze i narodzie niemieckim. Przestrzega niepoprawnych przed drog politycznej gupoty, ktra musi prowadzi do demoralizacji i mierci". Moim zdaniem, jego przemwienie byo wprawdzie pene egzaltacji, ale trafiao w sedno sprawy. Nawet Streicher w swym ostatnim sowie potpi dokonywane przez Hitlera masowe mordy ydw". Funk mwi o budzcych groz przestpstwach, ktre okrywaj go wielkim wstydem, Schachtem gboko wstrzsna nie do opisania podo, ktrej usiowa zapobiec", Sauckla mocno poruszyy ujawnione na procesie zbrodnie", dla Papena zo okazao si silniejsze anieli dobro", Seyss-Inquart mwi o strasznych wybrykach", dla Fritzschego mord piciu milionw stanowi grone ostrzeenie na przyszo". Zaprzeczali oni natomiast wasnemu udziaowi w tych wydarzeniach.

603

Moje oczekiwania w pewnym sensie speniy si; z prawnego punktu widzenia wina skoncentrowaa si w powanej mierze na nas oskaronych. Ale w tej fatalnej epoce oprcz ludzkiej nikczemnoci po raz pierwszy w historii pojawi si rwnie czynnik, ktry ten despotyzm odrnia od wszelkich dotychczasowych wzorcw i ktry w przyszoci bdzie jeszcze nabiera znaczenia. Jako najwaniejszy przedstawiciel technokracji, ktra wanie bezmylnie i bez adnych hamulcw wszystkie swoje rodki zaangaowaa przeciwko ludzkoci2, staraem si nie tylko przyzna, lecz take zrozumie to, co si stao. W swoim ostatnim sowie powiedziaem: Dyktatura Hitlera bya pierwsz dyktatur pastwa przemysowego w dobie wspczesnej techniki..." Sd ogosi przerw na czas nie okrelony w celu naradzenia si nad wyrokiem. Czekalimy cztery dugie tygodnie. Wanie w tych dniach ogromnego napicia, wyczerpany omiomiesicznym okresem duchowych mczarni podczas procesu, czytaem ksik Dickensa z czasw rewolucji francuskiej Opowie o dwch miastach. Opisywa on, jak winiowie w Bastylii oczekiwali ze spokojem, czsto w dobrym nastroju, na swj niepewny los. Ja natomiast nie potrafiem zdoby si a na taki spokj wewntrzny. Radziecki przedstawiciel oskarenia zada przecie dla mnie kary mierci. 30 wrzenia 1946 roku w wieo wyprasowanych garniturach zajlimy po raz ostatni miejsce na awie oskaronych. Sd chcia nam zaoszczdzi kamer filmowych i fotoreporterw w chwili uzasadniania wyroku. Zgaszono reflektory, ktre dotychczas owietlay wielk sal sdow, umoliwiajc zarejestrowanie kadej naszej reakcji. Pomieszczenie sprawiao niezwykle ponure wraenie, kiedy wchodzili sdziowie, a oskareni, obrocy, oskaryciele, widzowie i przedstawiciele prasy podnosili si po raz ostatni ze swych miejsc. Podobnie jak kadego dnia rozprawy przewodniczcy sdu, lord Lawrence, kania si na wszystkie strony, w nasz stron rwnie. Potem zaj swoje miejsce. Sdziowie zmieniali si. Przez kilka godzin monotonnie odczytywali najbadziej nieszczsny zapewne rozdzia niemieckiej historii. Dla mnie jednak skazanie kierownictwa oznaczao uwolnienie narodu niemieckiego od winy z punktu widzenia prawa. Jak mona byo obcia win onierzy albo w ogle kobiety i dzieci, jeeli dugoletni przywdca niemieckiej modziey i jeden z bliskich wsppracownikw Hitlera, Baldur von Schirach, jeeli odpowiedzialny pocztkowo za zbrojenia minister gospodarki Hitlera, Hjalmar Schacht, zostali uwol-

604

nieni od zarzutu przygotowywania i prowadzenia agresywnej wojny? Jak mona byo, z prawnego punktu widzenia, obcia win niemieckiego technika czy robotnika, jeli admira Raeder, jeli zastpca Hitlera Rudolf Hess zostali uwolnieni od odpowiedzialnoci za udzia w zbrodniach przeciwko ludzkoci? Oczekiwaem take, e proces wywrze bezporedni wpyw na polityk okupacyjn zwyciskich mocarstw: tego, co wanie okrelono jako przestpcze, nie mona byo teraz zastosowa przeciwko naszemu narodowi. Miaem tu na uwadze przede wszystkim ten punkt, ktry stanowi gwny argument mojego oskarenia: prac przymusow. Nastpowao uzasadnienie wyroku dla kadego z oskaronych bez podawania do wiadomoci wysokoci kary. Moj dziaalno przedstawiono rzeczowo i bezstronnie, zgodnie z tym, co powiedziaem podczas przesucha. Obciono mnie odpowiedzialnoci za deportacj robotnikw z krajw okupowanych, za to, e przeciwstawiaem si planom Himmlera jedynie ze wzgldw produkcyjno-taktycznych. e bez wahania zatrudniaem jego winiw z obozw koncentracyjnych i e nalegaem na zatrudnianie radzieckich jecw wojennych w przemyle zbrojeniowym. Ponadto wyrok obcia mnie. e nie kierowaem si adnymi ludzkimi i etycznymi wzgldami, gdy wysuwaem te dania, a tym samym przyczyniaem si do ich realizacji. Nastpnego dnia po raz ostatni widzielimy si, my oskareni, przed ogoszeniem wyroku. Spotkalimy si w piwnicy gmachu sprawiedliwoci; jeden po drugim wchodzi do maej windy i ju nie wraca. Na grze ogaszano wyrok. Wreszcie i ja znalazem si w kolejce. W asycie amerykaskiego onierza pojechaem do gry: otworzyy si drzwi i stanem na maym podecie w sali rozpraw, naprzeciw sdziw. Signem po suchawki, w moich uszach zabrzmiao: Albert Speer skazany na dwadziecia lat wizienia".
Obrocy podobnie nieczsto jak i oskareni powtpiewali w prawdziwo przedoonych dokumentw. Tam, gdzie si to zdarzao, oskaryciele wycofywali dokument, z jednym wyjtkiem: w przypadku protokou Hossbacha z posiedzenia u Hitlera, na ktrym ujawni swe wojenne cele. Hossbach tymczasem potwierdzi w swych wspomnieniach prawdziwo protokou. 2 Ta gotowo technikw oczywicie nie ograniczaa si t y l k o do naszego kraju. W rok pniej Henry L. Stimson ( minister spraw zagranicznych USA w latach 19291933, minister wojny w latach 1911-1913 i 1940-1945) w Foreign Affairs w artykule pt. Proces norymberski - punktem zwrotnym w rozwoju prawa napisa: ,,Nie wolno nam zapomina, e na skutek wspczesnego postpu zarwno w warunkach ycia, jak i w nauce i technice kada wojna ulega niezwykej brutalizacji. Nawet ten. kto zostanie
1

605

uwikany w wojn obronn, musi w znacznym stopniu wspuczestniczy w tym procesie brutalizacji. Niemoliwe stao si ju hamowanie w nowoczesnej wojnie metod niszczenia i powstrzymywania nieuniknionego procesu pozbawiania godnoci wszystkich uczestnikw walki... Dwie ostatnie wojny wiatowe wykazay jednoznacznie, e dehumanizacja broni i metod jest nie do uniknicia; stosuje je zarwno agresor, jak i obroca. Aby przeciwstawi si agresji japoskiej, zmuszeni bylimy, jak zawiadczy admira Nimitz, zastosowa technik nieograniczonej wojny za pomoc okrtw podwodnych, podobnej do niemieckiej wojnv podwodnej, ktra przed dwudziestu piciu laty skonia nas do przystpienia do pierwszej wojny wiatowej. W wyniku strategicznej wojny powietrznej zginy setki tysicy osb cywilnych w Niemczech i Japonii... W takim samym stopniu jak nasi przeciwnicy dostarczylimy dowodu, e nie wojna sama w sobie i nie sposb jej prowadzenia jest problemem centralnym. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa nastpna wojna skoczyaby si zagad naszej cywilizacji".

606

POSOWIE

W ksice tej pragnem ukaza nie tylko przeszo, lecz rwnie da ostrzeenie na przyszo. Ju w pierwszych miesicach wizienia, jeszcze w Norymberdze, powstay - z potrzeby zmniejszenia ciaru, jaki przygniata mnie pod wpywem wydarze - obszerne zapiski. Byo to rwnie bodcem do dalszych rozwaa i notatek w latach 1946 i 1947, a wreszcie w marcu 1953 roku zdecydowaem si uj swe wspomnienia w jedn cao. Czy byo plusem, czy te minusem, e powstaway one w przygniatajcej samotnoci? Wtedy cechowaa mnie czsto bezwzgldno w ocenianiu innych i siebie. 26 grudnia 1954 roku zakoczyem pisanie. Gdy l padziernika 1966 roku zwolniono mnie z wizienia w Spandau, miaem ponad dwa tysice stron wasnych zapiskw, ktre wraz z dokumentami mojego ministerstwa, zachowanymi w Archiwum Federalnym w Koblencji, stanowiy podstaw do opracowania niniejszej autobiografii.