LYALL WATSON BIOLOGIA MIERCI (The Biology of Death / wyd. orygin.

1974)

SPIS TRECI: Wstp do wydania pierwszego Przedmowa autora do wydania drugiego CZ PIERWSZA: CIAO Rozdzia I: ycie i geneza mierci Rozdzia II: mier jako choroba Rozdzia III: Umieranie jako cz cyklu mierci CZ DRUGA: UMYS Rozdzia IV: Osobowo i ciao Rozdzia V: Owiecenie jako proces biologiczny Rozdzia VI: Dysocjacja pomidzy ciaem a umysem CZ TRZECIA: DUSZA Rozdzia VII: Bezcielesna egzystencja Rozdzia VIII: Optanie Rozdzia IX: Cuda i inne rzeczywistoci Bibliografia

WSTP DO WYDANIA PIERWSZEGO Kiedy byem dziesicioletnim chopcem wybraem si do pooonego niedaleko naszego domu wwozu. Stojc na jego .skalistej krawdzi mona byo wywoa cudowne echo. Zdobyem si na odwag i krzyknem najgoniej, jak tylko potrafiem, najbardziej wulgarne i zakazane sowo, jakie wwczas znaem. Dzisiaj, przeszo wier wieku pniej, nie pamitam nawet, co to byo za sowo. Jednake nigdy nie zapomn tego, co wwczas czuem. Pisanie ksiki o mierci wywouje u mnie podobne wraenie. Na kadym kroku zdradzamy nasz niezdecydowany stosunek do kwestii ycia i mierci. Ta ostatnia nadal pozostaje kopotliwym tematem. Z jednej strony grzebiemy naszych zmarych, starajc si ich pocieszy, przebaga czy te odwrci od siebie ich gniew, a z drugiej malujemy im twarze, usiujc rozpaczliwie wykrzesa na nich ostatni iskr ycia. Ambiwalentny charakter tej postawy przejawia si nieomal we wszystkich dziedzinach ycia. Uwaamy, e nauka i medycyna pozwoliy nam w kocu zapanowa nad mierci, lecz w rzeczywistoci nadal wierzymy, e nikt z nas nie potrafi odoy daty tego ostatecznego spotkania w Hadesie. Opowie o wrbicie Kalchasie, ktry umar ze miechu na myl o tym, e przey wyznaczon sobie godzin mierci, nadal zawiera nieuchronn prawd. We wrzeniu 1973 roku, w Oa-kland w Kalifornii, orzeczono mier Samuela Moore'a na skutek postrzau w gow. Bijce nadal serce ofiary usunito i przetransportowano helikopterem do Stanford, gdzie przeszczepiono je potem innemu pacjentowi. Kiedy w miesic pniej Andrew Lyons stan przed sdem, obroca domaga si, aby oskarenie o morderstwo zamieniono na napad z broni w rku, poniewa jego klient nie mg zabi swej ofiary, skoro serce jej bio nadal. Kwestia ta rozwizaa si w kocu sama, gdy wspomniane serce ostatecznie przestao bi. Pozostay jednak wtpliwoci dotyczce waciwego sprawcy tego morderstwa czy by nim zamachowiec, czy te raczej chirurg dokonujcy przeszczepu? Dwuznaczno ta jest dla mnie, jako biologa, wrcz enujca. By moe moja postawa wyda si nieco starowiecka, niemniej uwaam, e przedstawiciele nauki powinni o yciu wiedzie znacznie wicej, zarwno o jego pocztkach, jak i kocu. Std te ta ksika. Podejrzewam, ze moja argumentacja zawiera wiele bdw logicznych i merytorycznych, jednake nie przejmuj si tym bardzo, gdy zadaniem ksiki winno by stymulowanie dalszej dyskusji. Dokadnie dwa lata temu zebraem worek lunych biologicznych ciekawostek, ktre uoone raeni stanowi obiektywn histori naturaln zjawisk paranormalnych. Staraem si nie wytycza sobie adnych sztucznych granic w prezentowaniu tego materiau, jednake spogldajc wstecz dostrzegam, gdzie podwiadomie wytyczyem je sobie. Supernature" bya moj Ksig ycia, niniejsza pozycja stanowi niejako jej kontynuacj i jest Ksig o mierci i o tym co Po yciu. Zaczynam j od zarysowania najbardziej podstawowego dylematu w tej dziedzinie, jaki wynika z naszej nieumiejtnoci dokadnego rozrnienia ycia i mierci. Po rozwikaniu tego problemu okazuje si, e otwiera on jedynie drog do szeregu innych, budzcych wtpliwoci zagadnie, ktrych poprzednio nie chciaem zauway. Ksika ta nie jest odpowiedzi ani nawet pytaniem. Jest jedynie prb ustalenia jakiej solidnej bazy naukowej, ktra mogaby pomc w formuowaniu odpowiednich pyta. Kiedy ze znajomymi interesujcymi si okultyzmem rozmawiam na temat reinkarnacji albo o ciaach astralnych, kady z nich kiwa potakujco gow. Kiedy nalegam i domagam si wyjanienia tych zjawisk, ludzie ci stwierdzaj jedynie, e taka wanie jest natura rzeczy. By moe maj racj, dlatego zazdroszcz im zdolnoci przyjmowania wszystkiego na wiar. Nie potrafi jednak funkcjonowa w taki sposb. Obarczony ciarem dziesiciu lat ksztacenia w naukach cisych, odczuwam potrzeb znalezienia jakiego sposobu pogodzenia naukowych docieka z mistyczn rewelacj. Zaczynam powoli zdawa sobie spraw z tego, e metody naukowe maj swoje granice i niemoliwa jest obserwacja rzeczywistoci bez jednoczesnego przeksztacania jej w trakcie tego procesu. Obserwacja jest jednoczenie modyfikacj, a opis i zrozumienie danego zjawiska oznacza zarazem jego radykaln zmian. Fizycy atomowi akceptuj obecnie fakt, e niemono zmierzenia czegokolwiek wcale nie jest podstaw do kwestionowania istnienia tego czego. Zgadzam si z t postaw i jeli to konieczne jestem gotowy porzuci od czasu do czasu tradycyjn lini naukowej analizy. Najczciej postpowanie takie prowadzi mnie bezporednio do punktu, z ktrego moi znajomi mistycy startowali od samego pocztku. W przeciwiestwie do nich zdaj sobie jednak spraw z tego, na jakim gruncie stoj, gdy potrafi popatrze za siebie i przeledzi kolejne kroki, ktre mnie tu doprowadziy. A zatem tym, ktrym trudno zaakceptowa moliwo istnienia innych rzeczywistoci, ofiarowuj t niedoskona map drogi wiodcej do owego przeraajcego kresu. Mam nadziej, e podobnie jak ja odkryj, i mier moe by niekiedy pomostem ycia.

PRZEDMOWA AUTORA DO WYDANIA DRUGIEGO Ksik t napisaem w 1974 roku. Powodem tego byo zaenowanie, ktre odczuwaem jako biolog. Wynikao ono z niemonoci precyzyjnego zdefiniowania stanw ycia i mierci. W 1976 roku, podczas konferencji Krlewskich Akademii Medycznych, sporzdzono list objaww majcych pomc w identyfikacji momentu mierci. Zainteresowanie t kwesti wywoane zostao nagym postpem w chirurgii przeszczepw. Ostatecznie ustalono zesp kryteriw charakterystycznych dla mierci mzgu", ktre pozwalayby lekarzom na orzeczenie mierci pacjenta, pomimo i serce jego nadal bio. Obecnie, ponad dziesi lat pniej, jestemy w przededniu pierwszego udanego przeszczepu mzgu, tote zwizane z tym problemy chirurgiczno-etyczne znowu wymagaj stosownej uwagi. Krytycy nowych przepisw oskaraj lekarzy, zdecydowanych na ratowanie ycia swych pacjentw, o mordowanie" dawcw, ktrzy by moe nie przekroczyli jeszcze oglnie przyjtego progu mierci. Spr prawno-medyczny trwa nadal, lecz nawet gdyby zaprzestano jakichkolwiek przeszczepw, to i tak decyzje o charakterze ostatecznym musz by podejmowane w chwilach wyczania coraz to bardziej skomplikowanych urzdze podtrzymujcych sztucznie ycie pacjentw. Obecnie okoo dziesiciu tysicy Amerykanw znajdujcych si w stanie piczki jest w taki sposb utrzymywanych przy yciu, oczekujc na wyrok sdu w ich sprawie. Osobicie uwaam, e wspczesny zamt w tej dziedzinie jest rwnie enujcy jak ten sprzed trzynastu lat. Dlatego te ciesz si z moliwoci ponownego podjcia owego tematu w skorygowanym wydaniu ksikowym. Pozostaj nadal w przekonaniu, i korzenie dylematu tkwi w naszej niechci do uznania faktu, i pod wzgldem biologicznym rozgraniczanie ycia i mierci na jakimkolwiek poziomie nie ma sensu. mier nie ma rzeczywistoci klinicznej ani logicznej. Jest czci cyklu ycia, czsto bywa czasowa, a niekiedy nawet uleczalna. Mam wic nadziej, e ta wiadomo bdzie podstaw lepszego, bardziej zrwnowaonego rozumienia zdumiewajcego procesu.

CZ PIERWSZA CIAO Bd Romea jak wiadomo uzna on Juli za nieyw nie naley wcale do rzadkoci i nie jest tylko przywilejem szaleczo zakochanych kochankw z Werony. Popeniali go nawet najsynniejsi specjalici w dziedzinie anatomii. W poowie XVI wieku, bdc u szczytu swej kariery, Andreas Vesalius dokonywa wanie sekcji zwok hiszpaskiego szlachcica, kiedy ciao jego nagle oyo.211 Okaleczony Don powrci cakowicie do zdrowia, ale Vesaliusa oddano pod sd Inkwizycji, ktry za t pomyk skaza go na kar mierci. Po jakim czasie mwiono, e sam Wielki Inkwizytor odzyska przytomno na stole operacyjnym innego adepta anatomii, lecz tym razem pomyk odkryto za pno.263 Inni mieli wicej szczcia. Ksidz Schwartz, jeden z pierwszych misjonarzy na Bliskim Wschodzie, powsta z martwych w Delhi na dwik swego ulubionego hymnu. Parafianie oddajcy ostatni posug zmaremu zorientowali si, e popenili bd, posyszawszy gos z trumny, ktry przyczy si do chru.101 Nicephorus Glycas, grecko-prawosawny biskup z Lesbos, wywoa podobn konsternacj wrd swoich wiernych. Po dwch dniach leenia na katafalku w kociele w Methymni, w penym episkopalnym ubiorze liturgicznym, usiad nagle jak na metropolitalnym tronie, spojrza na szereg zaskoczonych aobnikw i domaga si wyjanienia powodw, dla ktrych mu si tak przygldaj.293 Podobne doniesienia znajdujemy w Dialogach" Platona, w ywotach" Plutarcha oraz u Pliniusza Starszego, nie jest to zatem jedynie pomyka historyczna. W 1964 roku zostaa przerwana sekcja zwok w nowojorskiej kostnicy przy pierwszym naciciu skalpelem, po ktrym pacjent poderwa si nagle i zapa chirurga za gardo. Doktor przypaci swoj pomyk yciem: zmar na skutek odniesionego w tym momencie szoku. Termin autopsja" oznacza dosownie widzie na wasne oczy", lecz w niektrych przypadkach tak trudno wyda nieomylne orzeczenie mierci, i w wikszoci krajw obowizuje zakaz pospiesznego grzebania zmarych. Woski poeta Francesco Petrarka lea w Ferrarze rzekomo martwy przez 24 godziny i pochowano by go po upywie wyznaczonego przez lokalne wadze czasu, czyli w zaledwie cztery godziny pniej, gdyby naga zmiana temperatury nie sprawia, e usiad nagle na ku. Zwrci wwczas uwag sucym na panujcy w pokoju przecig. y jeszcze trzydzieci lat, w

trakcie ktrych powstaa cz jego najsawniejszych sonetw.198 W niektrych krajach kostnice wyposaone zostay nawet na wszelki wypadek w poczekalnie. W Monachium znajduje si olbrzymi gotycki budynek, w ktrym kadziono niegdy zmarych w dugich rzdach, czc ich ze sob sznurami wiodcymi do dzwonu w gwnym pomieszczeniu dozorcy. Widocznie zakcano mu sen na tyle czsto, e takie urzdzenie warte byo zachodu. Oczywicie, ciao nie moe lee zbyt dugo bez pochwku, tote od dawna prbowano wynale rne testy w celu uniknicia pomyek. Jednym z najstarszych byo przykadanie zapalonego stoka do rnych czci ciaa, zgodnie ze susznym zaoeniem, i po ustaniu cyrkulacji krwi nie powinny pojawi si na skrze pcherze. Metoda ta okazaa si niezwykle przydatna w przypadku Luigi Vittoria, karabiniera na subie u papiea Piusa IX. W Rzymskim Szpitalu uznano by go ju za zmarego na astm, gdyby drugi, bardziej sceptyczny lekarz nie przyoy do jego twarzy pomienia. Luigi wzdrygn si i odzyska przytomno. Potem podj ponownie sw sub w Watykanie, lecz do koca ycia nosi na twarzy memento mori" w postaci blizny po oparzeniu trzeciego stopnia na nosie.198 Doktor Icard z Marsylii zaproponowa bardziej nowoczesn wersj tego testu. Wstrzykiwa mianowicie rozcieczony roztwr fluoresceiny, ktra powoduje okresowe, zielone zabarwienie rogwki oka u yjcych pacjentw, lecz nie wywouje adnych zmian ju po ich mierci. W Stanach Zjednoczonych do rozstrzygania wtpliwoci uywano atropiny, powodujcej u yjcych rozszerzenie renicy oka. W Wielkiej Brytanii lekarze eksperymentuj obecnie z prostym, skadanym kardiografem, ktry rejestruje nawet najsabsz dziaalno serca. Kiedy 26 lutego 1970 roku zastosowano po raz pierwszy to nowe urzdzenie w kostnicy w Sheffield, wykryto przy jego pomocy lady ycia u dwudziestotrzyletniej dziewczyny, ktr uprzednio uznano za zmar na skutek przedawkowania narkotykw.298 Istnieje duo godnych zaufania testw, lecz problem polega na tym, e negatywny wynik nie ma waciwie adnego znaczenia. W samej Anglii tymczasem ponad szeset tysicy ludzi umiera rocznie bez przeprowadzenia jakichkolwiek testw potwierdzajcych faktyczny zgon. Istnieje wic due prawdopodobiestwo, e nawet w krajach, takich jak Anglia, gdzie mier musi by oficjalnie powiadczona i rejestrowana, znaczna ilo ludzi moe by grzebana przedwczenie. Wedug jednej z hipotez liczba ta wynosi w Anglii i Walii a 2700 osb rocznie, lecz naley tu zaznaczy, e takiego oszacowania dokonano z kocem XIX wieku, kiedy strach przed pochowaniem ywcem siga szczytw. Powieciopisarz angielski William Wilkie Collins mia zwyczaj zostawia co wieczr przy ku notatk, wymieniajc w niej odpowiednie rodki ostronoci, ktre miano by zastosowa przed uznaniem go za zmarego. Hans Christian Andersen nigdy nie wychodzi z domu bez podobnej informacji w kieszeni. Pukownik Korpusu Medycznego Armii Stanw Zjednoczonych Edward Vollum zaproponowa, aby kady, kogo chowaj bez balsamowania, posiada w zasigu rki butelk chloroformu. Ksi Karnice-Karnicki, szambelan na dworze cara Aleksandra III, wynalaz bardziej humanitarne urzdzenie. Skadao si ono z rury wiodcej z trumny do pudeka na powierzchni, ktrego nie mona byo otworzy z zewntrz, lecz ktre otwierao si natychmiast przy pierwszych oznakach ycia wewntrz, umoliwiajc dopyw wieego powietrza. Wysuwaa si te z niego tyczka zakoczona chorgiewk, uruchamiany by dzwonek i zapalao si wiato sygnalizujc potrzeb wezwania pomocy. Ksi zamierza produkowa te maszyny na sprzeda dla cmentarzy, ktre 101 uyczayby je wieo pochowanym zmarym na prbny okres czternastu dni. Powodem tej paniki bya, jak si zdaje, dziaalno grupy zawodowych porywaczy cia, zwanych Ludmi Zmartwychwstania. Ci przedsibiorczy przestpcy wykopywali w Anglii wieo pochowane trupy i sprzedawali je towarzystwu medycznemu Barber Surgeons Company, ktre oficjalnie otrzymywao rocznie tylko cztery ciaa, tote pacio najwysze ceny za dodatkowych osobnikw bez adnych kopotliwych pyta. Handel ten wyszed na jaw w 1824 roku, kiedy John Macintyre, uznany uprzednio za zmarego i pochowany na cmentarzu parafialnym w miejscowoci, z ktrej pochodzi, obudzi si nagle na stole w prosektorium londyskiej szkoy medycznej, gdy n instruktora naci mu pier.77 Po przeprowadzeniu ledztwa zaczto na cmentarzach ustawia strae dla upewnienia si, e wieo pogrzebani pozostan na swoim miejscu, lecz wkrtce dowiedziano si o kilku nastpnych przedwczesnych pogrzebach. W 1856 roku odkryto mogi czowieka, z ktrej dobywao si stukanie, jednake uzyskanie zezwolenia od ksidza i policji na otwarcie trumny trwao tak dugo, e zanim ekipa ratownicza zdoaa to uczyni, mieszkaniec jej by ju faktycznie martwy. O tym, e pochowano go ywcem, wiadczyy lady samopogryzienia na rkach i ramionach nieszcznika.107 W 1893 roku, na wiadomo o haasie dobiegajcym z jednego z grobw, postanowiono ekshumowa z niego mod kobiet, ktra

najwidoczniej zmara w ostatnich miesicach ciy. Znaleziono j w odziey zakrwawionej i poszarpanej wskutek szaleczego wysiku uwolnienia si z trumny, podczas ktrego doszo rwnie do narodzin dziecka. Niestety, walka ta zakoczya si mierci obojga przez uduszenie. W czasach wojny i zarazy, kiedy tysice cia trzeba byo jak najszybciej pochowa, wiele osb zostao pogrzebanych ywcem. Kiedy wiedza medyczna bya szcztkowa albo wrcz nie istniaa, takie rzeczy musiay zdarza si czsto. Wydawaoby si wic, i dzisiaj kiedy orzeczenia zgonu wydaje dyurujcy lekarz, a pogrzeby organizowane s przez profesjonalne zakady pogrzebowe pomyki tego typu powinny by niemoliwe. A jednak 11 grudnia 1963 roku, kiedy Elsie Waring zasaba w swym domu w Londynie i zostaa odwieziona do szpitala w Willesden, trzech lekarzy orzeko jej zgon. Wszelako w dziesi godzin pniej, kiedy wkadano j do trumny w publicznej kostnicy w Kilburn, pani Waring westchna gboko i ponownie zacza oddycha.294 Podobne pomyki popeniane s nieustannie i zdarza si bd nadal, poniewa rnice pomidzy yciem a mierci zaciera nasza obecna nieumiejtno precyzyjnego zdefiniowania tych stanw. W pierwszej czci mniejszej pracy postaram si zatem przeanalizowa nasze pogldy na ycie i mier, przedstawiajc je z pewnej biologicznej perspektywy.

ROZDZIA I YCIE l GENEZA MIERCI Otwierajc oczy w onie matki dziecko nie widzi nic. W macicy panuje ciemno, bowiem ta odrobina wiata, ktra przedostaje si przez rozcignit matczyn skr, szybko zostaje rozproszona w owodniowym pynie. Podczas ostatnich czterech miesicy ciy pomarszczona twarzyczka dziecka wpatruje si w pynny mrok, nie widzc nic i niewiele syszc, ale jego rczki zaczynaj ju odkrywa wiat. Palce s wwczas w peni uformowane i kady z nich wyposaony jest w cakowity, miniaturowy paznokie. Dziecko zgina je i rozprostowuje, usiujc pochwyci lub dotkn ciany macicy. Jedn z pierwszych rzeczy, jak napotyka, s dugie, mikkie i jedwabiste wosy pokrywajce jego wasne ramiona i nki. Dziecko rozkoszuje si tym owosieniem, gaszcze je i oplatajc si nim wiczy w ten sposb chwyt, ktry niegdy pozwala odlegym jego przodkom trzyma si wochatej piersi matki, gdy ta uciekaa wierzchokami drzew przed niebezpieczestwem. Pod koniec ciy wosy te zanikaj jednak bez ladu i zastpuje je krtki, mikki puszek, z ktrym rodzi si kade ludzkie niemowl. Czas, jaki spdzamy w onie matki, nie przebiega nam wycznie na wzrocie. mier wystpuje tam take. Komrki zarodka dziel si i rosn oraz grupuj w znaczce szeregi, lecz niektre z nich maj tylko charakter chwilowy, niczym organiczne duchy migajce przez wspomnienia ewolucji w poszukiwaniu waciwego wzoru. Skrzela, ogony oraz owosienie ciaa musz ulec likwidacji, gdy nie peni ju wicej adnej przydatnej funkcji. Czci naszego ciaa zaczynaj umiera na dugo przed naszym narodzeniem. Komrki i tkanki nastpuj jedne po drugich w dynamicznym, nieprzerwanym procesie, w ktrym mier i ycie s tak wzajemnie uzalenione, e trudno jest uchwyci istniejc pomidzy nimi rnic. mier stanowi niezbdn cz ju rodzcego si ycia, a jednak pomija si j milczeniem i nie wspomina si o niej nawet w podstawowych podrcznikach biologii. Wikszo biologw na propozycj zdefiniowania mierci odpowiedziaaby, i jest to stan pozbawiony ycia". Natomiast definicji ycia znalazoby si nieomal tyle, ilu praktykujcych biologw. Ale mimo i ycie powstao z materii nieoywionej, bardzo niewiele z jego opisw zawiera terminy negatywne, zazwyczaj przypisywane mierci. Uprzedzenie to wydaje si zaskakujce, gdy mier jest w kosmosie naturalnym stanem rwnowagi, do ktrego dy wszelkie ycie, jeli nic z zewntrz nie zostanie dodane, by je podtrzyma. Greckie i niemieckie sowa oznaczajce ycie" podkrelaj ten jego charakter o wiele wyraniej, ni ich ekwiwalent w jzyku angielskim. Na og jestemy przychylnie nastawieni do ycia. W sensie ewolucyjnym skonno ta jest pozytywna i uyteczna, gdy sprzyja walce o utrzymanie si przy nim. Nie pomaga nam to jednak w zrozumieniu skomplikowanego zwizku istniejcego midzy yciem a mierci, utrudniajc obiektywn analiz tej ostatniej. Jeden z psychologw zajmujcych si badaniami nad mierci przyzna, i nazbyt czsto koczyy si one wnioskiem, e obserwowa jedynie, jak jego wasny umys pomyka wrd zakamarkw ciemnoci.141 By moe naukowe ujcia tego tematu wymagayby sprowadzenia biologii, cigle jeszcze protestujcej przeciwko utosamianiu jej z nauk o yciu, do poziomu, na ktrym zajmuje si ona

yciem w jego najprostszej postaci, take yciem wtpliwym, kiedy trudno rozrni pomidzy tym, co jeszcze ywe, a tym, co ju martwe. Biolodzy molekularni maj dzi dostp do coraz to bardziej wyszukanych elektronicznych urzdze, wspomagajcych nasz zdolno widzenia. Przy odpowiednim powikszeniu oczywisty staje si fakt, i zasadniczo nie ma kracowego rozdziau midzy materi yw a martw. W miar gromadzenia wiadomoci o strukturze i zachowaniu moleku dochodzimy do wniosku, i organizmy ywe najatwiej zdefiniowa jako materi martw, zorganizowan w specyficzny i zrnicowany sposb. Obecne badania koncentruj si wanie na tej rnorodnoci i wykazuj, i w wikszoci jest to kwestia odpowiedniej gradacji. W przyrodzie obecne s bowiem wszystkie moliwe szczeble organizacji poredniej midzy tym, co jeszcze uwaamy za martwe", a tym, co ju zdefiniowalibymy jako ywe", i niemoliwe jest wyznaczenie punktu w jakimkolwiek miejscu tej skali, od ktrego definitywnie miaoby si zaczyna ycie. Materia organiczna jest tworzywem, z ktrego organizuje si ycie. Skada si ona ze zwizkw wgla. Spord setki znanych nam obecnie pierwiastkw wgiel jest o tyle wyjtkowy, i jego atomy maj zdolno czenia si w wielkie konglomeraty (tysice atomw), zwane makroczsteczkami. Najpopularniejsze z nich to biaka, ktre stanowi okoo poow suchej wagi kadego z organizmw ywych. Ciao ludzkie zawiera okoo stu tysicy rnych zwizkw biaka, co nie jest adnym specjalnym wyrnieniem. Biaka s bowiem podstaw wszelkiego ycia. W tak zrnicowanych organizmach, jak ssaki i roliny, identyczne nieomal biaka wsppracuj ze sob, kontrolujc prdko reakcji chemicznych oraz dziaajc jako regulatory wszelkich procesw wzrostu. Z kolei wszystkie te biaka formowane s pod czujnym okiem jednej maej grupy pokrewnych makroczsteczek, ktre przenosz schemat tej organizacji z jednego pokolenia na drugie. Wszystkie organizmy ywe, bez wzgldu na rnice w ich budowie i zachowaniu, s identyczne na tym fundamentalnym poziomie. Zostay one powoane do ycia w podobny sposb i opieraj si na tych samych procesach chemicznych, sucych utrzymaniu niezalenej egzystencji oraz procesu reprodukcji. Wszystkie formy ycia posiadaj rwnie czynnik limitujcy. Wykonywanie wszystkich tych podstawowych czynnoci wymaga duej liczby olbrzymich czsteczek, ktre musz pomieci si w jednym pojemniku. Potrzebny jest zatem pewien minimalny obszar. Wedug oblicze, dolna granica fizycznej wielkoci jakiegokolwiek niezalenie funkcjonujcego organizmu wynosi w rednicy okoo piciu tysicy angstremw. Oznacza to, i na szerokoci paznokcia mogoby si pomieci okoo dwudziestu tysicy takich struktur uoonych jedna obok drugiej. Ograniczenie to mogoby zatem sugerowa, i mona zdefiniowa mier jako co, co jest mniejsze od owych piciu tysicy jednostek angstrema. W dolnych regionach tego kontinuum ycia i mierci unosz si jednak liczne istoty, ktrych wielko siga poowy albo wrcz jednej pidziesitej tej krytycznej wielkoci, a ktre mimo to wykazuj wiele cech charakterystycznych dla ycia. Ci niefortunni dysydenci" to wirusy, ktre dostarczaj istotnych informacji niezbdnych do waciwego oszacowania mierci. Wirusy zdolne s do mnoenia si, ale w tym celu musz uzupenia swe chemiczne braki, na co pozwoli im wtargnicie do komrek bardziej typowego organizmu. Zajmuj w nim wwczas biologiczne tamy fabryczne i zmieniaj produkcj normalnych dla komrki ywiciela substancji na produkcj nowych wirusw. Argumentowano zatem, i owa zaleno od innej formy ycia uniemoliwia uznanie wirusa za ywy organizm. Wszelako z wyjtkiem zielonych rolin bardzo niewiele jest stworze, ktre nie ywiyby si innymi formami ycia. Nie jest to zatem podstawa do dyskwalifikacji wirusw. Dziki swej zdolnoci do mnoenia si, wirusy zbliaj si bardziej do organizmw ywych ni czerwone ciaka naszej wasnej krwi. W jednej kropelce krwi znajduje si do piciu milionw komrek, ktre zawieraj hemoglobin i transportuj z puc tlen do wszystkich czci ciaa. Podczas swego rozwoju utraciy one jednak jdro i w zwizku z tym stay si cakowicie niezdolne do reprodukcji. Nie oznacza to jednak wcale, i s one przez to komrkami martwymi. Bezpodne osoby czy te muy nie s skazane na mier jedynie dlatego, e nie mog si rozmnaa. Istniej zatem rne poziomy mierci i czerwone ciaka krwi uwaa si za bardziej ywe ni martwe ze wzgldu na ich zoon struktur wewntrzn. Zostay one zorganizowane wanie w ten specyficzny i zrnicowany sposb". W 1935 roku Wendell Stanley z Instytutu Rockefellera w Nowym Jorku odkry, i mona zagci sok z zakaonych rolin tytoniu i wyodrbni z niego mozaikowatego wirusa tytoniowego w krystalicznej postaci.128 Krysztay tego wanie wirusa s dugie i cienkie, pozornie nie rni si niczym od krysztaw czysto chemicznych zwizkw. Mona je pokruszy i sproszkowa oraz trzyma w szklanej probwce jak kad inn substancj organiczn, na przykad cukier. Zarwno krysztay cukru, jak i krysztay wirusa mona te sprowokowa do ponownego wzrostu. Sproszkowany wirus

zaszczepiony na ywych rolinach natychmiast przechodzi w roztwr i zaczyna erowa na komrkach lici, uruchamiajc produkcj nastpnych wirusw. Sproszkowany cukier wymaga jednak nieco innego potraktowania. Konieczne jest sporzdzenie w tym celu skoncentrowanego roztworu cukru oraz trzymanie go w odpowiedniej temperaturze. Nastpnie roztwr ten powinno si albo zasili krysztaami cukru, albo te pozostawi samemu sobie tak dugo, dopki czsteczki cukru nie zaczn tworzy odpowiedniej struktury. Struktura ta powiksza si potem i pka w okrelony sposb, tworzc dwa identyczne krysztay. W obu przypadkach nastpi proces reprodukcji. Istnieje jednake zasadnicza rnica w sposobie jego organizacji. Wikszo substancji organicznych nie tworzy atwo krysztaw, chyba e wystpuj one w czystym, wysoko stonym roztworze. Krysztay mog formowa si jedynie z identycznych czsteczek (std te konieczno zachowania ich absolutnej czystoci), ktre wzajemnie si przycigaj i ukadaj w regularny i powtarzajcy si wzr. Na samym pocztku w taki wanie sposb powstay krysztay wirusa i cukru. Kiedy oba krysztay ulegy sproszkowaniu i zniszczeniu, mona byo przywrci cukier do krystalicznej postaci tylko poprzez rozpuszczenie go w wodzie i ogrzanie w celu uzyskania krytycznego poziomu stenia. Po zakoczeniu tego procesu ilo cukru nie ulega zmianie. Natomiast sproszkowany wirus po rozpuszczeniu si w komrce ywiciela prowokuje jednak biochemiczn reakcj, w wyniku ktrej nie tylko wydziela si ciepo, ale rwnie nastpuje masowe rozmnaanie si wirusowego materiau. Cukier wchodzi tu w zamknit termostatyczn reakcj. Wirus natomiast wywouje otwarty termodynamiczny proces, w ktrym nastpuje wymiana materii z otoczeniem. Jest to istotna rnica pomidzy organizmami ywymi a nieoywion materi organiczn. Obie substancje podlegaj tym samym podstawowym fizyczno-chemicznym prawom, cho w zasadniczo odmienny sposb. I tym si rni midzy sob. Materia ywa tak jest zorganizowana, e musi pobiera energi z otoczenia dla zachowania swego status quo. Materia nieoywiona natomiast ulega po prostu dezorganizacji. Jeli jednak twierdzi kto, e tematyka krysztaw jest zbyt odlega biologii i nie ma adnego zwizku z kwesti ycia i mierci, to niech spojrzy tylko na wierzchni stron wasnej doni. Wszystkie komrki tworzce powierzchni skry s przezroczystymi krysztaami zespojonymi ze sob cienk warstw olejku. Komrki te, wypenione keratyn, s twarde, a wedug wikszoci definicji martwe. Wkrtce te zostaj zrzucone i znikaj wraz z pozosta rzesz piciuset miliardw komrek, jakie tracimy dziennie. Jednake zanim to nastpi, pokrywaj one powierzchni caego ciaa niczym plastikowa zbroja, zaprojektowana specjalnie w celu ochrony znajdujcych si pod spodem delikatnych tkanek. Cakowicie ywe komrki nie mog bowiem przey, wystawione na dziaalno powietrza. Z kolei chronice je komrki krystaliczne wcale nie zostaj umiercane bezlitonie przez wypychajcych je na powierzchni zmiennikw. Komrki te same popeniaj samobjstwo. Duo wczeniej, zanim dostan si na powierzchni, zaczynaj produkowa wknist keratyn, a wreszcie cae ich ciao wypeni si t rogow substancj. Z ca pewnoci nie mog si ju wtedy rozmnaa, ale przecie z ca pewnoci zawieraj wysoce zorganizowan materi, rozmieszczon w okrelonym miejscu i w okrelonym czasie. Czy wobec tego mona uzna komrki skry za martwe? Jeli tak, to nasze ciaa s dosownie pokryte mierci. Nie ma na nich ani jednej ywej komrki, a jednak nasi znajomi, chocia widz tylko pokrywajc nas mier, uparcie uwaaj nas za ywych. Przyznajmy im wic racj, gdy coraz bardziej oczywistym staje si fakt, e istniej rne gradacje mierci. Jak si zatem wydaje, najbardziej prawidow klasyfikacj materii ywej uzyskamy wtedy, kiedy poczymy ycie i mier. Dziwne zachowanie wirusw wykazuje bowiem ponad wszelk wtpliwo, i stare, biegunowo przeciwne definicje s cakowicie niewystarczajce. ycie polega na mierci. Wszyscy zawdziczamy swe istnienie nie tylko komrkom, ktre oddzielaj nas od wiata zewntrznego, lecz rwnie caym armiom innych komrek, ktre regularnie powicaj swe ycie w wewntrznych bojach staczanych ku wikszej chwale caego organizmu. Na kade tysic czerwonych komrek w naszej krwi przypada jedna, nieco wiksza i przezroczysta komrka wyposaona w jdro. Ta biaa komrka posiada zdolno poruszania si niczym ameba, tote wraz z innymi pokrewnymi sobie towarzyszkami peza wzdu cian naczy krwiononych, zamiast da si ponosi pyncemu rodkiem prdowi osocza, nioscego czerwone komrki do okrelonych miejsc ich przeznaczenia. Biae ciaka krwi uywaj naczy krwiononych jedynie jako rodka transportu i w razie potrzeby przenikaj przez ciany woskowatych naczy krwiononych do wszystkich otaczajcych je tkanek. Zawsze stoj w pogotowiu i natychmiast gromadz si w miejscu infekcji lub obraenia, nacierajc na wdzierajce si tam bakterie i biorc je w niewol po cakowitym otoczeniu najedcw. Jedno biae ciako potrafi uwizi i ostatecznie przetrawi a dwadziecia

bakterii. Walka ta jednak nie jest bynajmniej jednostronna. Biae ciaka czsto umieraj w wyniku zatrucia bakteryjnymi toksynami. Ropa, ktra ukazuje si w miejscu konfliktu, jest wic nagromadzeniem owych martwych biaych ciaek krwi. Organizmy nasze potrzebuj tych wszystkoernych wojownikw, ktrzy nie tylko stawiaj czoa najazdom bakterii, lecz rwnie wchaniaj zanieczyszczenia przedostajce si do puc, rozpuszczaj odamki zamanych koci oraz z zasady atakuj wszystko, co obce dla organizmu. Posiadanie zbyt maej iloci tych komrek mogoby si zakoczy nieszczciem, lecz demokracja organizmu byaby rwnie powanie zagroona przez zbyt liczn ich armi. Nadprodukcja biaych ciaek krwi prowadzi bowiem do biaaczki. W normalnych warunkach zachowywana jest rwnowaga. Ciao unika szkodliwego przeludnienia, rwnowac produkcj nowych komrek ze miertelnoci starych. Nie oznacza to wcale, i musz one oczekiwa na mier swoich poprzednikw, gdy czas ten jest w duym stopniu ustalony z gry. Codziennie cz naszego ciaa obumiera, aby pozostaa jego reszta moga y. Obumieraniem tym nie rzdzi przypadek, ani te nie jest ono procesem opartym na konkurencji, w wyniku ktrej przeywaj jedynie najbardziej dostosowane osobniki. mier zatem zaprogramowana jest niejako przez samo ycie, bo organizmy ywe nie mogyby przetrwa, gdyby okrelone ich czci nie obumieray wedug pewnego harmonogramu. Dwch amerykaskich embriologw zademonstrowao kiedy ten fakt w bardzo starannie przeprowadzonym dowiadczeniu na rozwijajcych si kurcztach.235 Wykazali oni, e skrzyda drobiu nigdy nie byyby funkcjonalne, gdyby okrelone komrki mezodermiczne nie obumieray w odpowiednim czasie, to znaczy w zacztku skrzyde zarodka, pozwalajc w ten sposb innym komrkom rozwin si we waciwe minie umoliwiajce lot. mier tych komrek jest zatem nieodczn czci rozwoju wszystkich latajcych ptakw. Podobny proces zamachu z premedytacj nastpuje w rozwoju ab. Kijanki yj w wodzie, gdzie pocztkowo ywi si wodnymi rolinami i poruszaj si za pomoc falujcych ruchw muskularnego ogona. W miar rozwoju jadospis ich ulega jednak zmianie i obejmuje limaki oraz robaki. Stopniowo kijanki zbliaj si coraz bardziej do brzegw zbiornikw wodnych, znajdujc tam wiksz rnorodno ywnoci w postaci owadw. W czternastym tygodniu ycia pojawiaj si u kijanek nogi i mode abki udaj si wwczas na suche grunty, gdzie ogony s im jedynie zawad. W tym stadium rozwoju ogon stopniowo zanika. Zostaje on strawiony od wewntrz przez specjalne ruchome komrki, ktre zachowuj si podobnie jak biae ciaka krwi w momencie ataku bakterii, z t jednak rnic, i dziaanie ich ma charakter kanibalistyczny. Dziki temu samounicestwieniu ycie moe toczy si nadal. S to przykady wspomagania ycia przez mier w obrbie jednego organizmu. Wszelako o wiele bardziej znany wyda si moe proces, w ktrym mier utrzymuje konieczn rwnowag, nie dopuszczajc do niepohamowanego rozwoju danej populacji. mier jest wtedy czynnikiem powstrzymujcym rozmnaajce si najszybciej osobniki od zawadnicia caym wiatem. Jedna maa, niewidoczna bakteria byaby w stanie w cigu kilku godzin wyprodukowa mas rwn wadze jednego czowieka, a kada uncja ziemi zawiera sto milionw takich potencjalnych praojcw". W niespena dwa dni caa powierzchnia ziemi mogaby zosta pokryta wielkimi, mierdzcymi wydmami rnokolorowych bakterii. Pozostawione samym sobie pierwotniaki osignyby podobne rezultaty w czterdzieci osiem dni, mucha domowa potrzebowaaby na to czterech lat. Soniom natomiast zmiadenie nas zajoby cae stulecie.159 Na szczcie wzrost populacji u wielu gatunkw podlega procesowi samoregulacji. Klasycznym przykadem botanicznego nastpstwa jest rolina dobrze rozwijajca si na gruncie z ma zawartoci azotu. Bdzie ona bujnie rosn na otwartej przestrzeni i w miar swego wzrostu oddawa azot ziemi. Wasne jej powodzenie zniszczy zatem warunki, ktre to powodzenie pocztkowo umoliwiy. Na gatunki pozbawione tego rodzaju samokontroli czekaj drapieniki, gotowe do pobierania nalenego im haraczu. ycie ywi si yciem i w ten sposb tworzy si pewien cykliczny efekt, w ktrym atomy tworzce jak okrelon cz ywej materii mog w nieskoczono przechodzi z jednej ywej formy w drug. Rolina zielona czerpie ycie z ziemi, wody i energii sonecznej. Potrafi ona pobiera potrzebne jej surowce bezporednio z materii nieoywionej. Rolina ta jednak zostaje potem zjedzona przez gsienic, ktra z kolei zostaje schwytana przez przelatujc jaskk. Ta znw pada potem ofiar jastrzbia, ktry ostatecznie zamarza na mier i zostaje zjedzony przez chrzszcza grabarza i tak dalej. Atomy raz pochwycone w sie ywej materii zdaj si by usidlone w niej przez pewn organiczn si rozpdu, ktra niesie je przez niezliczone cykle yciowe trwajce nieraz setki lat. Wydaje si zatem, e sam kontakt ycia z materi nieoywion nadaje jej jak mistyczn wasno, a wcielona w yw komrk materia ta ulega kolejnym zmianom, ktre jej ponowne wcielenie czyni jeszcze bardziej prawdopodobnym. Zobaczymy pniej, i zmiana taka moe by nawet wymierna.

Biofizyk Joseph Hoffman nazywa ten nieprzerwany proces atomowym wirem ycia" i wskazuje na fakt, i wikszo ywnoci, ktr spoywamy, bya niedawno czci innego ywego stworzenia, a wzrost rolin przypiesza z kolei obecno ywej ongi materii, nawet jeli tak jak w przypadku popiou drzewnego zostaa ona spopielona.220 Zmiana, jak wywouje ycie w materii, jest wic nie tylko natury czysto chemicznej. Ponownie stajemy zatem w obliczu kwestii stopniowania mierci. Szcztki organizmw ywych cigle jeszcze zawieraj lady ycia i by moe powinny by traktowane jako jego cz. Kady najdrobniejszy nawet kawaek materiau organicznego by kiedy uformowany przez ycie i wiele jego fragmentw nadal nosi lady tego dowiadczenia. Prchnic uznaje si zgodnie z wszelkimi tradycyjnymi definicjami -za substancj martw, a jednak wyranie rni si ona od ska, ktre pokrywa. Hoffman sugeruje, i stworzenia ywe wiedz znacznie wicej, niby si wydawao", a drzewo wydaje nasiona wierzc", e nie padn jedynie na go ska. W wietle znanych nam zwizkw, istniejcych pomidzy pojedynczymi rolinami a inn yw materi, trudno nie zgodzi si z Hoffmanem, e sie ycia powinna by zarzucona na tyle szeroko, aby mona byo obj rwnie i to, co od pewnego czasu uwaane jest za martwe". Obszar graniczny pomidzy materi organiczn a nieorganiczn zajmuj wysoce obrotne" bakterie. W przeciwiestwie do osobliwych wirusw organizmy te stanowi faktyczny pomost czcy materi oywion z nieoywion. Bakterie s niewtpliwie istotami ywymi i chocia rozwijaj si najlepiej w ciepym i wilgotnym rodowisku, to jednak zasig ich wystpowania jest bardzo szeroki. Wiele z nich potrafi utrzyma si przy yciu bez tlenu, niektre yj w wodzie o temperaturze bliskiej wrzenia, a wikszo znosi w nieskoczono temperatury znacznie poniej zera. Niektre bakterie fotosyntetyzujce pobieraj energi, podobnie jak roliny, bezporednio ze sonecznego wiata. Reszta wymaga jednak poywienia organicznego. Wywouj one w tym celu proces rozkadu, w ktrym zoone zwizki organiczne ulegaj dekompozycji lub mineralizacji na proste nieorganiczne substancje chemiczne. Bakterie pobieraj wwczas to, co jest im niezbdne, a reszt wydalaj. Wiele z tych zwizkw nie wystpuje w przyrodzie samorzutnie, tote gdyby nie udzia bakterii, pozostayby na zawsze zamknite w formach nieprzystpnych dla innych ywych stworze i wszelkie ycie musiaoby wkrtce zagin. Bakterie zdaj si by wrcz niemiertelne. Po osigniciu optymalnej wielkoci, co moe trwa zaledwie dwadziecia minut, dziel si, a nastpnie dwa nowo powstae organizmy odywiaj si, rosn i ponownie ulegaj podziaowi. W idealnych warunkach, w ktrych adna z bakterii nie padaby ofiar wirusw czy te biaych ciaek krwi, mogyby y wiecznie: Nie znaj one mierci ze staroci i nie wystpuj w postaci martwej, chyba e ulegaj one celowemu zniszczeniu. Dla tych najprostszych zbiorw ywej materii, zamknitej w obrbie jednej komrki, mier jest pojciem bezsensownym. Wyglda na to, i ewolucja uczynia tu wielki krok od cakowicie martwej materii nieorganicznej ku wiecznie replikujcemu si yciu. Skomplikowany i elastyczny stosunek pomidzy yciem a mierci wydaje si by udoskonaleniem, dodanym z jakiego powodu pniej. Wikszo organizmw prostych, skadajcych si z pojedynczych komrek, rozmnaa si podobnie jak bakterie przez dwuczonowy podzia. To znaczy komrka macierzysta dzieli si na dwie komrki pochodne, zawierajce mniej wicej poow pierwotnego materiau. Jeeli dana komrka posiada jdro, to ono najpierw podlega podziaowi, a to w tym celu, aby kada komrka pochodna otrzymaa rwn cz materiau genetycznego. Jeli natomiast komrka ta zawiera struktury nieparzyste, jak w przypadku pojedynczej gardzieli u maej, pantofelkowatej bakterii Pammedum, to jedna z komrek pochodnych otrzymuje t struktur w caoci, a druga musi j sobie wyprodukowa na podstawie instrukcji zawartych w przynalenej jej czci jdra. Pasoytnicze pierwotniaki, takie jak Plasmodium, yjce w pynach ciaa swego ywiciela, s nie tylko chronione przed surowymi warunkami zewntrznego rodowiska, lecz rwnie otoczone zewszd obfitoci poywienia, ktre wchaniaj poprzez wasne cianki komrkowe. W tych idealnych warunkach rozmnaanie zachodzi wic bardzo szybko. Dwuczonowy podzia jest w tej sytuacji zbyt powolny i wobec tego organizmy te zastosoway podzia wielokrotny. Ot jdro komrki rozszczepia si na wiele czci, ktre zostaj otoczone przez drobne kawaki protoplazmy tworzce potem odrbne komrki. Malaryczn gorczk wywouje wanie takie nage rozmnoenie si i pojawienie we krwi bilionw drobnych pasoytw. Dziki zatem podziaowi zarwno Paramecium, jak i Plasmodium ciesz si tego samego rodzaju niemierteln cigoci co bakterie. Na wyszym szczeblu drabiny ewolucyjnej znajduje si wiele innych niemiertelnikw. Jednym z nich jest may jamochon Hydra, noszcy imi mitycznego potwora, jako e posiada on zdolno do produkowania nowej gowy lub wrcz do pczkowania cakowicie odrbnych osobnikw z bokw swego ciaa. Take Planaria potrafi tworzy kompletne osobniki ze swego korpusu, jeli go poci na

kawaki, co dla innych gatunkw z pewnoci okazaoby si fatalne. Odcite rami rozgwiazdy potrafi odrodzi cztery pozostae brakujce koczyny i nastpnie funkcjonowa jako w peni samodzielny organizm. Reprodukcja tego typu jest niewtpliwie uyteczna dla danego organizmu w sytuacjach, kiedy szybkie rozmnaanie jest niezbdne czy te konieczne. Jednake tkwi w tym rwnie pewien haczyk. Kada nowa komrka pochodna i kady nowy pczek produkuje potomstwo bdce identyczn kopi rodzicw. Nie byoby w tym nic zego, gdyby warunki zewntrzne nie podlegay adnym przemianom. Wszelako w naszym dynamicznym systemie przewag osigaj te organizmy, ktre potrafi si przeistacza, aby dotrzyma kroku zmianom zachodzcym w ich rodowisku. ycie znalazo zreszt rozwizanie dylematu tworzc pe. Kiedy bowiem wikszo bakterii zajta bya podziaem, cz z nich zacza eksperymenty z bezporedni wymian materiau genetycznego pomidzy dwoma nienaruszonymi osobnikami. Joshua Lederberg z Columbia University wykaza w 1947 roku, i pospolita paeczka okrnicy, Escherichiacoli, ktrej nosicielami jestemy wszyscy bez wyjtku, wystpuje czasami w dwch formach posiadajcych podstawowe cechy eskie i mskie. Od czasu do czasu wyduona komrka rodzaju mskiego zblia si do pulchniejszej i bardziej zaokrglonej komrki eskiej, po czym wysuwa krtk tub, ktr wpycha w cian komrki eskiej, wstrzykujc w ten sposb materia genetyczny. Proces takiego przelewu trwa okoo dwch godzin, co oznacza, e parzce si bakterie yj szeciokrotnie duej ni pokolenie bezpciowe. Zdaje si, e jest to cakiem przyjemny sposb na przeduanie ycia. Istota tego przelewu genetycznego polega na tym, i komrki wyprodukowane potem przez esk bakteri bd posiaday zarwno cechy mskie, jak i eskie. Po raz pierwszy zatem w historii ewolucji potomstwo posiada dwoje rodzicw i rni si od nich obojga. Korzyci adaptacyjne takiego rozwoju s spore, tote od tego momentu rozmnaanie pciowe zaczo odgrywa coraz to powaniejsz rol w yciu wszystkich organizmw. Przez pewien czas wspistniao ono z bezpciowymi sposobami podziau i pczkowania, wystpujc na przemian w kolejnych pokoleniach; w kocu jednak korzyci wynikajce z rozmnaania seksualnego przewayy i powstay organizmy cakowicie pciowe. Oznaczao to, i wszelkie organizmy musiay mie od tego momentu albo pe msk, albo esk i mogy rozmnaa si tylko dziki oddaniu maej czci swego ciaa wsplnocie, z ktrej powstaway nowe osobniki. Po raz pierwszy te uzyskay okrelony cykl yciowy. Rodziy si, wzrastay, osigay dojrzao, po czym rozmnaay si i w przeciwiestwie do bakterii, ktre po kadym podziale zaczynay ten proces od nowa, starzay si i umieray. mier jest wic cen, jak musielimy zapaci za seks. Jako rekompensat za utrat niemiertelnoci organizmy te uzyskay indywidualno. Od istnienia bdcego zaledwie chwilow faz w nieskoczonym procesie przeszy one w stan, w ktrym funkcjonuj jako odosobnione jednostki o wasnych, indywidualnych charakterach. Jeli wic o bakteriach mona byo powiedzie tyle tylko, i proces ich rozwoju zosta przerwany, to w odniesieniu do wiata owadw podobne zjawisko naleao skwitowa stwierdzeniem, e pasikonik zdech. Pojawienie si jednostek umoliwio odejcie od generalnych konstatacji mierci do konkretnego opisu tego, kto umar. Jednake w efekcie powsta nowy problem. Stwierdzilimy wczeniej, e dany organizm jest nadal uwaany za ywy, nawet jeli niektre jego komrki s martwe. Zaoylimy nawet, e owe martwe komrki mog by susznie uznane za ywe, gdy cigle jeszcze odgrywaj rol w utrzymaniu przy yciu organizmu jako caoci. Jeli dane osobniki nale do cile powizanej spoecznoci, mona je rwnie traktowa na tej samej zasadzie. Zoolog Claiborne Jones uwaa, i nie jest moliwe sformuowanie zadowalajcej definicji zarwno jednostki, jak i caego gatunku. Sugeruje on na przykad, e pszczoa nie jest wcale organizmem, ale cakowicie sztucznym pojciem.131 Jego zdaniem rol organizmu peni cay rj. Czy zatem jeli to prawda w przypadku zabicia pszczoy-robotnicy mamy do czynienia z jej mierci, czy te raczej z utrat jednego z elementw roju? Istnieje wiele powodw, dla ktrych mona uzna roje pszcz i gniazda termitw za odrbne organizmy. Pojedyncze pszczoy-robotnice oraz termity s bezpodne i podobnie jak czerwone ciaka krwi nie potrafi si rozmnaa. W rzeczywistoci peni one funkcje gocw i roznosicieli, nie majc wcale wikszej szansy samodzielnego przeycia ni odosobniona komrka krwi. Kt wic posiada indywidualn tosamo pszczoa czy te rj? A jeli potraktujemy rj jako organizm, czy ycie jego zalene jest od iloci robotniczych skadnikw, jakie utrzymuj si w nim przy yciu? Ile pszcz naleaoby usun z roju, aby mona uzna go za martwy? Prawdopodobnie odpowied na to pytanie jest podobna tej, jakiej mona by udzieli w przypadku komrek ciaa, a mianowicie: ycie i mier istniej obok siebie, a definicja ktregokolwiek z tych stanw, jeli miaaby by znaczca, musi obejmowa oba.

Moliwo istnienia organizmw spoecznych oraz tosamoci grupowych prowadzi do nastpnego pytania. Zamy, e jaka zewntrzna sia niszczca rozbija ul, nie zabijajc przy tym adnej pszczoy, lecz rozpraszajc je tylko po caej okolicy. Rj jako taki przesta istnie, czy oznacza to jednak, e cay organizm jest martwy? A jeli nie, to c mona o nim powiedzie, gdy rozproszone pszczoy zostan zaakceptowane i wczone w skad innego roju? Jeli wilk zostanie zabity i zjedzony przez swoich pobratymcw, to czy mamy racj twierdzc, e jest martwy? To powany dylemat. Gdzie tkwi ycie w chwili, gdy jego czci ulegaj przemieszczeniu? Nie jest to zreszt problem jedynie czysto filozoficzny. Chirurgia przeszczepw uczynia go jednym z czoowych problemw moralnych i prawnych naszych czasw. Gbki morskie skadaj si z mnstwa komrek zgromadzonych w funkcjonujcej jako cao wsplnocie, ktr wikszo ZOOlogw uwaa za pojedynczy organizm. Jeli jednak potniemy gbk na szereg kawakw i przepucimy je przez jedwabn szmatk w taki sposb, aby kad komrk oddzieli od jej ssiada, ta zdezorganizowana papka zbierze si wkrtce razem i zreorganizuje si sama w kompletn gbk. Przeprowadzono w ten sposb bardzo ciekawy eksperyment z czerwon gbk z gatunku Microciona Prolifera oraz z t gbk siarkow, Cliona Ceta.120 Egzemplarz kadej z nich zosta dokadnie przetarty, a nastpnie oba rozczyny gruntownie zmieszano razem. Po dwudziestu czterech godzinach czerwone i te komrki zreorganizoway si z powrotem w swe pierwotne gbczaste postacie. Na pocztku eksperymentu mielimy do czynienia z dwoma oddzielnymi organizmami, ale co byo ywe, a co martwe w zmieszanym rozczynie? Ot wszystkie komrki byy tam ywe, na ktrym wic etapie zaczyna si indywidualne ycie kadego z nowych" organizmw? I jak interpretowa ten dziwny fakt, e kilka czerwonych komrek zostao cakiem pomylnie wbudowanych w t gbk? Oczywicie mona w tym przypadku argumentowa, e gbki funkcjonuj raczej jako kolonie a nie osobne organizmy, jednake Theodore Hauschka przeprowadzi zadziwiajce badania na organizmie myszy.120 Wyj on zarodki myszy po upywie trzynastu dni od momentu zapodnienia i zme je tak, aby mona je byo potem przepuci przez cienk ig strzykawki. Nastpnie wstrzykn ten rozczyn do jamy brzusznej dziewiczym myszom tego samego gatunku. Po piciu tygodniach w jamach brzusznych zwierzt odkryto due, rosnce masy koci i tkanek. Masy te odpowiaday cakowicie jednotygodniowym zarodkom myszy. Pojedyncze komrki byy wic w stanie nadal zgrupowa si w celu uformowania cakowitych zwierzt. Tylko jakich? Wyglda na to, e myszy lecz jakich myszy? Czy tych samych, ktre powstayby w pierwotnej macicy? A jeli nie, to co si z tymi myszami stao? Czy mona je uzna za martwe? Kluczem do tego problemu jest zachowanie si pojedynczej komrki. W odpowiednich warunkach wiele rnych komrek moe si nadal rozwija swobodnie poza ciaem, z ktrego pochodz. Technika hodowli tkankowych wymaga odpowiedniej temperatury oraz zoonych poywek, ktre niekiedy zawieraj ponad setk rnych skadnikw. Wikszo ekspertw ma w zanadrzu swoje wasne sposoby zapocztkowania takich hodowli. Komrki wycieajce jelita oraz komrki! szpiku kostnego rozmnaaj si swobodnie ju wewntrz ciaa, tote j maj wiksze szans na zapocztkowanie takiej hodowli poza nim. l Komrki zarodkw s rwnie potencjalnymi kandydatami, gdy one take rozpoczy swj gwatowny wzrost i zdaj si przenosi cz tego impetu do nowych sytuacji. W ostatnich latach hodowano odosobnione tkanki z komrek pobranych z kaczek, krlikw, krw, owiec, koni, myszy, szczurw, winek morskich, map i ludzi. Jeli komrki te pobrane zostay z zarodka, to czsto grupoway si w odpowiednie struktury, takie jak minie lub koci, o ksztacie i wielkoci charakterystycznej dla danego gatunku. Moliwe jest rwnie prowokowanie pojedynczych komrek rolinnych do produkcji nowych osobnikw. Hodowla tkankowa zapocztkowana z pojedynczej komrki, pobranej z pdu sadzonki tytoniu, rozwina si w warunkach laboratoryjnych w kompletn, doros rolin posiadajc korzenie, licie i kwiaty. Wszystkie komrki wszystkich organizmw maj dokadnie takie same moliwoci. W kadym jdrze komrkowym zawarta jest bowiem pena instrukcja potrzebna do wyprodukowania w peni funkcjonalnego zbioru komrek w postaci osobnika danego gatunku. Jak dotd, nie stworzono jeszcze t drog adnego zwierzcia, wszelako teoretycznie rzecz biorc nie sposb wykluczy moliwoci wyprodukowania setek nowych osobnikw, idealnie podobnych do pocztkowego dawcy. W praktyce jednak istnieje pewna zasadnicza przeszkoda, ktr stanowi tak zwana granica Hayflicka. L. Hayflick jest ekspertem w dziedzinie hodowli tkankowych, pracujcym w Instytucie Wistar w Filadelfii. Odkry on tam, i hodowla rozpoczta z komrek ludzkiego zarodka bdzie rozwijaa si tylko przez okoo pidziesit pokole.30 Bez wzgldu na warunki nie moe ona trwa duej i najzwyczajniej umiera. Hayflick przypuszcza, i jest to prawdopodobnie naturalny prg moliwoci

rozrodczych wszystkich komrek, ktrego one nie potrafi przekroczy, nawet w idealnych warunkach panujcych wewntrz ywego ciaa. Zaczynajc jednak od zapodnionej komrki jajowej, bdziemy mogli doda do liczby pidziesit okoo dwudziestu dalszych komrkowych pokole. Suma za tych siedemdziesiciu rozmnoe da nam w rezultacie dostateczn ilo komrek, aby zastpi nimi kad komrk ciaa dwadziecia milionw razy. Ilo ta przekracza znacznie potrzeby jakiegokolwiek ludzkiego ycia, wszelako nie dysponujemy obecnie adnym dowodem na to, e granica Hayflicka dotyczy rwnie komrek rozwijajcych si w ich naturalnym rodowisku. Oczywistym jednak jest fakt, e po pewnym okresie wzrostu w separacji komrki hodowlane trac witalny czynnik. Zobaczymy pniej, i czynnik ten zosta ju zidentyfikowany i podejrzewam -wraz z udoskonaleniem technik hodowlanych moliwe bdzie powstrzymanie jego zaniku lub zastpienie go innym, a tym samym przekroczenie obecnej granicy Hayflicka. Najbardziej fascynujcym efektem bada nad hodowlami tkankowymi jest odkrycie tego, co dzieje si z odosobnion hodowl w momencie, gdy zblia si ona do swego kresu. Komrki, ktre na pocztku posiaday wyrane cechy charakterystyczne dla ludzkiego ciaa, zaczynaj traci sw wyjtkow tosamo. Zmuszone do cigego rozmnaania si, bez jednoczesnego zezwolenia na produkcj narzdu czy te struktury charakterystycznej dla ich rodzaju, komrki te zdaj si zapomina", czym maj by. Kady gatunek ma swoj indywidualn granic Hayflicka, lecz proces ten jest identyczny u wszystkich organizmw, ktrych odizolowane komrki zbliaj si do owego punktu zaamania. Zdawaoby si, e trac one wwczas pami". Wysoce charakterystyczne komrki pochodzce czy to z gruczow linowych muszek octowych, czy te z jajnikw owiec, ze rodkowych uszu myszy lub z patkw kwiatowych jednakowo popadaj w tym momencie w kompletn anonimowo. Staj si wwczas amorficznymi, uskowatymi komrkami bez adnego szczeglnego ksztatu, pozbawionymi wszelkich cech wskazujcych na ich pochodzenie czy te specyficzne przeznaczenie. Jednym sowem przeobraaj si w wegetujcych idiotw". Te anonimowe, odizolowane komrki przeistoczyy si w samopowielajce si automaty pozbawione specjalnego przeznaczenia, mimo e nadal posiadaj swe genetyczne kody, odywiaj si, rosn, a cytoplazma ich wrze i pulsuje, ulegajc podziaowi zgodnie z planem. Utraciy sw specyficzn tosamo i cel, stay si cakowicie niezdolne do wykorzystania potencjau, ktry nadal tkwi zakodowany w ich chromosomach i nadal zawieraj wszystkie instrukcje ycia. Ale komrki zapomniay, jak naley je czyta. Wydawaoby si, i te ogupiae" istoty powrciy do stanu charakterystycznego dla pierwszych ywych komrek. Stay si ponownie pewnego rodzaju najmniejszym wsplnym mianownikiem, niewyspecjalizowanym klockiem budowlanym, zdolnym do odwrcenia si w jakimkolwiek kierunku. Jednake w wyczerpanej ju hodowli tkankowej najczciej nie czyni nic, po prostu umieraj. Jedynym sposobem uratowania ich jest podanie im nowych instrukcji. Skazane na banicj komrki ludzkie, karmione mieszanin zawierajc surowic kosk, zaczn si upodabnia do komrek koskich i pod w tym kierunku ze wzmoon si. Wystpienie u jednej z nich mutacji doprowadzi rwnoczenie do powstania nowej linii genealogicznej, ktra wraz ze sw si rozpdu przejmie kontrol nad ca hodowl, pozwalajc jej rozrasta si poza uprzedni granic Hayflicka. Taki wanie proces wystpuje w komrce rakowej, ktra przechodzi mutacj dajc jej instrukcje odmienne od instrukcji komrek rodzicielskich i w ten sposb pozbawia j charakterystycznych dla nich hamulcw. Tkanka taka uzyskuje now tosamo wraz ze sw wasn granic, ktr z kolei moe przekroczy dziki nastpnym zmianom i mutacjom. Innym sposobem reaktywowania sabncej hodowli jest przywrcenie jej kontaktu z ciaem oryginalnego dawcy. Jeli wczeniej w komrkach jej nastpia mutacja, to zaczn one tworzy nowotwory. Jeli jednak materia genetyczny tych komrek nie uleg zmianie, to najczciej zaczn one ponownie pracowa z dawnym wigorem dla osignicia celu uzalenionego od ich specyficznego pooenia. Komrki usunite z oczodou zarodka aby mona przenie gdzie w okolic odka, gdzie zaczn produkowa wycik jelit, a nie wewntrzne oko. Istnieje bowiem wewntrzny system koordynacyjny, ktry gwarantuje, e komrki okrelonego obszaru, mimo swej potencjalnej zdolnoci do wszelkiego rodzaju dziaalnoci produkcyjnej, bd wykonywa dziaania, jakich si od nich w danym miejscu oczekuje. System ten kontroluje dziaalno pobudzonych do aktywnoci komrek i nie dopuszcza do tego, aby produkoway one niewaciwe dla danego obszaru narzdy. Z pewnoci nie yczylibymy sobie tego, aby przy drobnym zaciciu czy starciu naskrka na okciu, regenerujce si w niesforny sposb komrki tworzyy w tych miejscach dzieci. Nie jest to wcale tak dziwaczny pomys, jakby si nam na pierwszy rzut oka zdawao, gdy istniej gatunki, jak na przykad sodkowodna Hydra, ktre tak wanie czyni. Niemiertelniki te zachoway komrkow niepodlego, ktra pozwala kadej ich czci na powielanie caoci. Czci skadowe bardziej miertelnych gatunkw podporzdkowane s jednak prawom oglnego planu.

Orodki koordynacyjne, ktre wprowadzaj w ycie instrukcje genetyczne, nie s ograniczone jedynie do mzgu oraz gruczow wydzielania wewntrznego. Jak dotd, nie udao si ich zlokalizowa w adnej okrelonej czci ciaa, lecz przypuszcza si, e s one obecne wszdzie. W przypadku komrki tytoniu, z ktrej wyrosa pena, nowa i cakowicie skoordynowana rolina, regulator ten musia by obecny w pojedynczej, wyizolowanej komrce. Nie jest zatem wykluczone, e istnieje on we wszystkich pojedynczych komrkach i pewnego dnia przy pomocy odpowiedniej technologii bdziemy mogli hodowa wszystkie gatunki zwierzt i rolin z jakichkolwiek czci ich ciaa. Obecnie potrafimy jedynie wyprodukowa mae tkanki z odizolowanych komrek zwierzcych, lecz dokonalimy za to jednego istotnego i daleko sigajcego odkrycia. Uwiadomienie sobie tego, e odizolowane komrki trac w kocu sw biologiczn tosamo oraz kontakt z yciem, pozwala na dokonanie pierwszego wgldu w rzeczywist natur ycia i mierci. Usiowaem dotd wykaza, jak trudne do uchwycenia s rnice istniejce pomidzy tymi dwoma stanami, ktre wspistniej obok siebie w rnych proporcjach na ruchomej skali pozbawionej punktw staych. Okrelilimy ycie jako stan zorganizowany i wykazalimy, e niektre niewtpliwie martwe komrki czsto wykazuj podobne waciwoci. Wymienilimy niektre z trudnoci napotykanych przy prbie ustalenia momentu, w ktrym koczy si ycie, zwracajc uwag na to, e nadal mona znale je nawet w materii, ktr normalnie uznalibymy za martw. Poznanie zjawiska tym si charakteryzujcego, e komrki pozostawione zbyt dugo samym sobie zmieniaj si z ukierunkowanych, ywych jednostek w rozprzonych idiotw", stanowi zacztek teorii, ktra jak si zdaje obejmuje wszystkie te fakty. Bd Romea polega na pomyleniu ycia ze mierci. Popenia si go czsto gwnie dlatego, e nie ma bezwzgldnej granicy pomidzy tymi dwoma stanami. S one manifestacjami tego samego biologicznego procesu, rnicymi si tylko gradacj. Istnieje jednake trzeci stopie jakociowo rny zarwno od ycia, jak i od mierci. Jest to stopie anonimowoci widoczny w hodowlach komrek zbliajcych si do granicy Hayflicka. Komrki te nie s ywe w normalnym znaczeniu tego sowa, poniewa utraciy tosamo gatunku, do ktrego niegdy naleay. Nie s one te cakowicie martwe, gdy nadal wykonuj wiele symulujcych ycie czynnoci. Rni si jednak od ywych komrek krwi oraz martwych komrek skry tym, e pozbawione zostay organizacji charakterystycznej dla swego gatunku. Brak dynamicznego wzorca jest dominujc cech tego trzeciego stanu, ktrego nie mona nazwa ani yciem, ani mierci. Jest on jednak na tyle rzeczywisty) atwo rozpoznawalny, e wymaga nazwy. Na razie nazwiemy go mianem got". i Funkcjonujc jako rzeczownik wasny w nazwie starej, germaskiej: rasy, got" nie ma adnego znaczenia w wikszoci gwnych jzykw i jest dogodnym wyrazem, gdy w jzyku angielskim zachowuje t sam form we wszystkich liczbach rzeczownika, w przymiotniku, a take we wszystkich formach czasownika. Istniej zatem trzy stany materii: ycie, mier i got". W kategoriach biologicznych sensowniej jest jednak zajmowa si jedynie dwoma stanami, gdy materia wystpuje albo w stanie oywionym, albo w stanie got". Rnica midzy nimi opiera si na obecnoci albo te braku koordynujcego wzorca czy organizatora. Mona mwi o istnieniu ycia w danej materii, dopki utrzymuje si w niej choby najsabsza pozostao tej organizacji. Got" nastpuje dopiero przy jej zaniku: pod wpywem czasu lub te na skutek odizolowania. W wyniku gigantycznej jdrowej eksplozji ycie w znanej nam postaci -przestaoby istnie i nastpioby rozproszenie wszelkiej materii, jednake got" nie rozpoczby si dopty, dopki nie zostaoby rwnie zniszczone jego, czyli ycia, pole organizacyjne. Niektre rodzaje got" podobne s do stanu cakowitego biologicznego zaamania, nazywanego mierci absolutn". Podoba mi si ten ostatni termin i sdz, e mona go sensownie zastosowa w opisie ciaa, ktre ulego kremacji, jednake nie obejmuje on owych komrek podobnych do ywych trupw", ktre okrela got". Moment nazywany zazwyczaj mierci zosta precyzyjniej zdefiniowany jako mier kliniczna" i moe by to cakiem uyteczne pojcie. Jednake jest ono na tyle elastyczne, i wydaje si okrela raczej osabienie siy yciowej ni biologiczny stan jako taki. Materia martwa, taka jak wosy czy paznokcie, penica okrelon rol w organizmie ywym, jest zatem materi yw. By moe naleaoby zaliczy do tej kategorii nawet niektre krysztay i magnesy. Materia martwa, taka jak skamieniae koci i utkana bawena, nie wykazujca adnego porzdku ani rytmu ycia, naley do stanu got". Mona rozebra dany organizm do poziomu jego komrkowych skadnikw i nadal zachowa ycie. Jednake w momencie, gdy te odizolowane czci utrac sw wyjtkow tosamo, organizacja ycia ustpi miejsca dezorganizacji got". Wszystkie stany ycia oraz got" pokrywaj si do pewnego stopnia i le wzdu continuum, ktrego zakres rozciga si od zawioci ludzkiego umysu po wzgldn prostot niezalenej komrki. mier jest niczym wskazwka przesuwajca si wzdu tarczy tej skali w zalenoci od naszych obecnych

wierze czy te poziomu wspczesnej technologii. Wielu filozofw podejrzewao ju od dawna, e mier jest jedynie kwesti nastroju naszego umysu. Jestem w peni wiadom, i konkluzja niniejsza jest w wikszym stopniu sztuczk kuglarsk i polega bardziej na ekstrapolacji ni na eksperymencie. Jednake jako biolog stoj w obliczu jaskrawych sprzecznoci, ktrymi skaone s niejako wyjanienia dotyczce zagadnie ycia i mierci. Nie lubi bezcelowego tworzenia nowych sw i poj, ale przepa pomidzy powszechnie uznan teori a dostrzegalnym faktem jest tak ogromna, e nowa interpretacja wydaje si wrcz konieczna i uzasadniona. W poszukiwaniu dowodw zmuszony byem siga do nietypowych rde i po rozwizania, ktre mogyby pomc w uzyskaniu dla tego problemu otwartej perspektywy. Zebraem lune i osobliwe wtki z caego szeregu niezwykych miejsc, a w kolejnych rozdziaach pragn wykaza, i mona je w naukowy sposb sple razem tak, aby tworzyy logiczny model wyjaniajcy zagadk mierci.

ROZDZIA II MIER JAKO CHOROBA Ciao dorosego czowieka liczy sobie okoo szedziesiciu bilionw komrek i co dwadziecia cztery godziny traci ich tyle, e mona byoby nimi napeni spory talerz do zupy. Przyjrzyjcie si uwanie uskom sypicym si nieustannie z naszej skry, a zobaczycie doskonale uformowane krystaliczne wieloboki, ktrych powierzchnie tworz przewiecajce piramidy keratyny. Spjrzcie na jeden z szedziesiciu wosw, ktre tracimy dziennie, a zobaczycie ponad tysic komrek zorganizowanych niczym kolisty gont wok centralnego wknistego rdzenia. Zeskrobujc cieniutk, srebrn warstw z powierzchni paznokcia, tracimy nastpnych dziesi tysicy komrek nawarstwionych i skondensowanych w tward i zrogowacia substancj. Kady dotyk i kady podmuch wiatru zbiera z powierzchni ciaa obfite niwo. Warunki wewntrzne s rwnie surowe. Codziennie caa powierzchnia wycieajca jam ustn zostaje spukana do odka i strawiona, a przechodzce przez jelita jedzenie usuwa z ich cian nastpnych siedemdziesit miliardw komrek. Pozostaa reszta dziennej normy ulega zniszczeniu w rnych chemicznych katastrofach, gdy mio, gniew czy zmartwienia dziaaj na organizm wyczerpujco. Caodzienne niwo uoone szeregiem objoby cay Atlantyk, jednake w przypadku przecitnego modego czowieka nie mamy do czynienia z czyst strat lub zyskiem, jako e ciao jego produkuje tyle samo nowych komrek, ile ulega zniszczeniu. Niemowl rodzi si tylko z dwoma bilionami komrek, ktre w miar wzrostu pomnaaj si okoo trzydziestu razy, aby doprowadzi wag jego ciaa do poziomu dorosego. Poczwszy od wieku dojrzewania nastpuje jednak ustawiczna ich utrata. Po okresie dojrzewania komrki mzgu nie s ju nigdy zastpowane, a z kadym rokiem po trzydziestce tracimy okoo jednego procenta naszej sieci nerwowej. Utrata ta postpuje wraz z wiekiem a do momentu, w ktrym rwnowaga yciowa przechyli si nagle, a rozstrj i dezorganizacja zaczn odgrywa bardziej zdecydowan rol. Na koniec dochodzimy do punktu, w ktrym stwierdzamy mier danego organizmu. Jednake na jakiej podstawie okrelamy ten moment? Czy istniej jakie kryteria, ktre pozwoliyby wykaza, e faktycznie stao si co szczeglnego? Czy w ogle moemy mie w tej kwestii jak pewno? Departament Statystyki Ludnociowej przy ONZ definiuje mier jako trwae zaprzestanie wszystkich yciowych czynnoci".279 Wikszo autorytetw zgadza si z tym wyczerpujcym okreleniem, lecz istnieje znaczna niezgodno dotyczca tego, co naley uzna za te czynnoci i co stanowi o ich zaprzestaniu, a wic nastpieniu mierci klinicznej. Brytyjskie Wydawnictwo Konsumentw w publikacji pod tytuem: Co czyni w przypadku czyjej mierci?" zaleca, aby w pierwszym rzdzie przyoy do ust lusterko w celu sprawdzenia, czy ulegnie ono zamgleniu, a wic czy nie ustao jeszcze oddychanie. Jednake nawet najwczeniejsze pisma medyczne uwaay ten test za niezbyt wiarygodny.3 Zaawansowani adepci hatha-jogi ucz si techniki zwanej! khechari mudra", ktra polega na wsuwaniu koca jzyka w otwr nosowy z tyu podniebienia i siedzeniu w tej pozycji godzinami, najwidoczniej bez moliwoci zaczerpnicia powietrza.290 Testy wykonane w Indiach na pewnym praktyku trzymanym w hermetycznej, metalowej skrzyni wykazay, i by on w stanie zredukowa zuycie tlenu i wydychanie dwutlenku wgla do minimalnego poziomu, a zatem i przey w warunkach, ktre dla kadego innego normalnego czowieka z pewnoci okazayby si miertelne. Inne testy przeprowadzone na

japoskich mnichach Ze oraz na adeptach transcendentalnej medytacji w Stanach Zjednoczonych dowiody, e wystpuje u nich dwudziestoprocentowy spadek zuycia tlenu w momencie rozpoczcia medytacji.282 Przypuszczalnie w miar treningu wyniki te mona jeszcze poprawi. Wikszo autorw poruszajcych problem wstrzymanego oddychania powouje si na przypadek niejakiego pukownika Townsenda, ktry w obecnoci zespou badajcych go lekarzy w Londynie celowo zatrzyma oddech na tak dugo, e ci uznali go w kocu za martwego i poszli do domu. Nazajutrz pukownik powtrzy ten sam wyczyn.46 Nastpn tradycyjn oznak mierci klinicznej jest zanik pulsu. Tutaj rwnie obraz komplikuj ci, ktrzy nauczyli si wiadomej kontroli nad zazwyczaj niewiadomymi procesami. Francuski kardiolog, ktry wyjecha do Indii z przenonym elektrokardiografem, znalaz kilku osobnikw, ktrzy potrafili wstrzyma prac serca na rozkaz.281 Stosujc technik instrumentalnego treningu mona nauczy szczury zmiany tempa pracy serca. W jednej z serii testw siedem szczurw oparo si nawet mocnym, automatycznym sygnaom wysyanym przez organizm w momencie zachodzcego niebezpieczestwa i zatrzymao bicie serc na tak dugi okres czasu, i w kocu spowodowao to ich mier.63 Osobicie widziaem w szpitalu w New Delhi, jak zrczny fakir przyczony do elektrokardiografu cakowicie zatrzyma prac swego serca na dwanacie minut. W tym przypadku bodziec pyncy do nerwu bdnego, nioscego instrukcje z tyomzgowia do serca, powsta w wyniku techniki zwanej przez joginw valsalva". Polega ona na wywoaniu zwikszonego cinienia w klatce piersiowej poprzez gbokie wdechy powietrza oraz ostre pochylenie ciaa do przodu. Fakt, e wspczesna medycyna nie potrafia rozwika problemu zwizanego z diagnoz momentu mierci, demonstruj rwnie chirurgiczne techniki obnionej temperatury: w czasie trwania caej operacji powstrzymuje si prac serca. Kady dziewitnastowieczny chirurg bez wahania powiadczyby wwczas mier takiego pacjenta. Anormalnie nisk temperatur ciaa uwaa si rwnie za pewny objaw mierci klinicznej, jednake jednym z problemw zwizanych z tym wskanikiem jest brak oglnej zgody co do wielkoci normalnej temperatury. W Wielkiej Brytanii wynosi ona 98.4F, natomiast w Stanach Zjednoczonych przyjmuje si 98.6F za normaln temperatur ludzkiego ciaa. Europejczycy zgadzaj si w tym wypadku z Amerykanami, lecz oczywicie notuj j jako 37C. Rankiem, po przebudzeniu si temperatura naszego ciaa jest nisza od normalnej" i wysza od hipotetycznej redniej, gdy kadziemy si spa. Temperatura maych dzieci jest o wiele wysza od temperatury dorosych, a z kolei u ludzi starszych nastpuje znaczny spadek temperatury ciaa. Kobiety w okresie owulacji zyskuj cay stopie, a sportowcy po zakoczonym treningu mog wykazywa jednoczenie 41C w odbytnicy i 34C na ochodzonej potem skrze. Zimna kpiel moe obniy temperatur ciaa do 32C, a notowane byy take przypadki odratowania starszych osb, ktrych temperatura ciaa spada do 24C na skutek przebywania w zimnych pomieszczeniach. Patologowie policyjni utrzymuj, e temperatura ciaa spada o cay stopie z kad godzin od chwili nastpienia mierci klinicznej i obliczaj czas, jaki upyn od momentu popenienia morderstwa wedug wzoru 10 (37 temperatura 70 mierzona w odbytnicy)/8. Rzekomo regua ta jest pewna w cigu pierwszych dwunastu godzin, lecz pniej uywa si nieco bardziej skomplikowanej tabeli opartej na metodzie procentowej. Problem z temperatur jako wskanikiem mierci klinicznej polega rwnie na tym, i naga mier spowodowana poraeniem pioruna czy te wewntrznymi obraeniami moe nie wykaza wikszej zmiany w ciepocie ciaa nawet przez kilka godzin, podczas gdy ataki astmy wywouj szybko drastyczne obnienie si temperatury u ywych ludzi. Inne anomalia to wzrost temperatury ciaa bezporednio po mierci w wyniku cholery, tca czy te ospy oraz wytwarzanie przez wszystkie ciaa tak duego ciepa podczas rozkadu, i wkrtce i taki osigaj one normaln temperatur. Wywoany narkotykami stan zawieszonego oywienia, zgodnie z zapewnieniami jakie dawa Julii bra Laurenty, wywouje gboki sen, w ktrym ani ciepo, ani oddech nie zdradzi tego, e yjesz". W Szwecji uratowano modego chopca z zaspy nienej i cakowicie przywrcono go do zdrowia, mimo i temperatura jego ciaa wynosia zaledwie 17C, co zgodnie z policyjn formuk dowodzi, e by on martwy przez przeszo dwadziecia pi godzin. Wiele zwierzt utrzymuje si przy yciu nawet w niszych temperaturach podczas naturalnej hibernacji, np. je w temperaturze okoo 6C. Obecnie 248 W chirurgii niskich temperatur sztuczna hibernacja staje si moliwa rwnie w przypadku ludzi. wstrzymuje si krenie u pacjenta obniajc temperatur jego ciaa do 15C, a w Japonii dokonuje si operacji mzgu na poziomie temperatury ciaa jea: pogronego w nie zimowym, to znaczy przy 6C. W1967 roku James Bedford z Kalifornii kaza na stae zamrozi swe ciao w pynnym azocie w temperaturze -169C i od tego czasu co najmniej dziesiciu innych miakw podyo jego ladem do lodwki, oczywicie pod patronatem towarzystw krionicznych, ktrych motto brzmi: Nigdy nie mw mi o mierci!".203 Te uwizione w zimnych kokonach ciaa stanowi dzi przeraliwy problem zarwno biologiczny, jak i prawny.

Niektrzy eksperci medyczno-prawni podkrelaj zmiany, jakie zachodz w oku podczas mierci klinicznej. Lekarz, miosiernie zamykajcy wytrzeszczone oczy trupa, sta si ju filmowym banaem, gdy powieki s rwnie ulege w gbokim nie, apopleksji, zamartwicy, stanie nietrzewym, przy zatruciach i niektrych urazach gowy. Inny klasyczny test, polegajcy na wieceniu latark w oczy, nie ma specjalnej wartoci, poniewa minie tczwki, podobnie jak wiele innych mini ciaa, pozostaj czynne i po stwierdzeniu mierci klinicznej nadal bd si kurczy przez kilka godzin. Eksperci medycyny sdowej utrzymuj, e renica rozszerza si w momencie mierci, a czciowo kurczy w dwadziecia godzin pniej. Pewn wiarygodno przypisuje si rwnie zmianie ich koloru, jako e podobno wszystkie oczy staj si zielonobrzowe jaki czas po mierci. To bardzo prawdopodobne, gdy pigment tczwki melanina jest jednakowy we wszystkich oczach: w brzowych pooony bliej powierzchni, a w niebieskich -przysonity nieco pokrywajc go tkank. Prawdziwy wydaje si rwnie fakt, e rogwka staje si sucha i zamglona, a dziesi do dwunastu godzin po mierci klinicznej gaki oczne zapadaj si i mikn. Po wstrzymaniu krenia krwi czerwone ciaka osadzaj si pod wpywem przycigania ziemskiego, pozostawiajc po sobie wyklarowan surowic uwidaczniajc si w bladoci skry u jasnoskrych ludzi. Krew ma rwnie tendencj do opadania i wypeniania woskowa tych naczy w najniej pooonych czciach ciaa oraz wytwarzania tam ciemnych plam, ktre s bezcennym dowodem dla detektyww, poniewa mog oni dziki temu wykaza, czy dane ciao byo ruszane po mierci czy te nie. Plam tych nie mona jednak traktowa jako definitywnych oznak mierci, poniewa jedynym sposobem na rozrnienie ich od przedmiertnego posiniaczenia, ktre objawia si wiksza obecnoci krwi w otaczajcych je tkankach, jest dokonanie nacicia.70 Fakt, e krew krzepnie w kilka godzin po mierci klinicznej, prowadzi do przekonania, e mona stwierdzi zgon, dokonujc nakucia w celu sprawdzenia istnienia pynu. Wszelako w ywym organizmie krzepniciu krwi zapobiega zwizek chemiczny produkowany-w komrkach wycieajcych naczynia krwionone, ktre po mierci tego organizmu nadal wolno pracuj. W zwizku z tym nawet po kilku dniach od rozpoczcia krzepnicia krew moe si ponownie upynni. Innym symptomem, ktry pojawia si i znika, jest zesztywnienie pomiertne, spowodowane zesztywnieniem wkien miniowych pod wpywem zmiany formy duych, transportujcych energi czsteczek. Proces ten rozpoczyna si w jelitach, a potem przesuwa si w stron serca, przepony brzusznej oraz mini twarzy. Zazwyczaj po godzinie dostrzega si go najpierw w powiekach, potem po trzech czy czterech godzinach w szczkach, a wreszcie po dwunastu godzinach w zesztywniaych dugich miniach ciaa. Trzydzieci sze godzin pniej minie te odpraj si ponownie, lecz harmonogram ten atwo moe ulec zakceniu wskutek szeregu czynnikw. Stres czy te przeraenie powoduj opnienie zesztywnienia pomiertnego, poniewa wywouj wysokie stenie adrenaliny we krwi w momencie nastpienia mierci. Moliwe jest rwnie sztuczne opanowanie go przez zastosowanie siy. Zgicie koczyny zmarego w stanie zesztywnienia pomiertnego prowadzi do cakowitego jego zaniku. Sztywno moe pojawi si take wczeniej ni zazwyczaj w przypadkach cikiego wyczerpania, lub nawet natychmiast w przypadku trupiego skurczu wystpujcego przy nagej mierci. Ten rzadki stan jest czasem mylony z cikim atakiem tca. Ostatnie postpy w technologii medycznej rozszerzyy definicj mierci klinicznej, obejmujc ni stany, ktre kiedy uznawano za nieodwracalne. Laboratorium Eksperymentalnej Fizjologii Reanimacji w Moskwie okrela obecnie mier kliniczn jako stan, w ktrym wszystkie oznaki ycia (takie jak przytomno, odruchy, oddech i aktywno serca) s nieobecne, ale organizm jako taki nie jest jeszcze martwy; procesy metaboliczne w jego tkankach zachodz nadal i w; okrelonych warunkach mona przywrci wszystkie jego funkcje".86 W normalnych warunkach organizm w tym stanie prawdopodobnie nie odzyskaby przytomnoci, jednake w przypadku terapeutycznej interwencji reanimacja moliwa jest tak dugo, dopki kora mzgowa nie ulegnie trwaemu uszkodzeniu. Po przekroczeniu tego punktu nadal zreszt moliwe jest przywrcenie czynnoci poszczeglnych organw, takich jak serce i puca, lecz nie da si ju osign prawidowego funkcjonowania caego organizmu. Prace dowiadczalne w tej dziedzinie wskazuj na to, e w normalnych temperaturach maksymalny okres inercji, po ktrym mzg moe odzyska pen sprawno, wynosi pi do szeciu minut. mier wyznacza si wiec teraz przy pomocy elektroencefalografu i okrela si j jako moment upywu tego czasu w najbardziej nietrwaej tkance naszego ciaa. Byaby to wic, jak dotd, najbardziej precyzyjna metoda wyznaczania momentu mierci. Wszelako rosyjscy lekarze ostrzegaj, e owo szeciominutowe maksimum wcale nie jest bezwzgldnie pewne, w praktyce bowiem niemoliwe jest dokadne okrelenie koca mierci klinicznej dla kadego poszczeglnego organizmu i naley zatem opiera si na przecitnych danych".

aden z tych objaww sam w sobie nie moe by jednak traktowany jako pewna oznaka mierci klinicznej. Wikszo autorytetw od dawna zdawaa sobie z tego spraw i podkrelaa, e istnieje tylko jedno niezawodne znami mierci. A jest nim pocztek procesu rozkadu. Rozmnaajce si w jelitach bakterie powoduj odbarwienie brzucha, zaczynajce si od wystpienia szarych plam, ktre stopniowo zieleniej i wytwarzaj wstrtny zapach. Jednake nawet ta oznaka nie daje absolutnej pewnoci, gdy niektre choroby skry powoduj takie same plamy jak przy ostatecznym rozkadzie ciaa. Typowa informacja na temat pomiertnego wygldu rozwizuje ten problem wyliczeniem trzech moliwych przyczyn zaistnienia mierci.218 S to: uduszenie albo inaczej niedomaganie systemu oddechowego (spowodowane przez udawienie, zaduszenie lub parali etc.), omdlenie czy te niedomaganie systemu kreniowego oraz piczka, czyli niedomaganie systemu nerwowego (wywoane przez uraz mzgu, trucizn, narkotyki etc.). W adnym z tych trzech przypadkw nie ma charakterystycznych oznak zewntrznych, ktre byyby rzeczywicie przydatne do wystawienia diagnozy. Ostatnie postpy w medycynie i technologii niewiele pomogy w tej sprawie. Ju w roku 1890 pewien lekarz przedstawi rozpraw na temat trudnoci w orzeczeniu prawdziwej i pozornej mierci. W pracy tej znalazo si a 418 odsyaczy.87 Dzisiaj ich lista byaby prawdopodobnie jeszcze dusza, lecz mimo to nadal nie ma jednoci pogldw na ten temat. Cae nasze nowoczesne wyposaenie techniczne pomogo jedynie w przedueniu jednostkowego ycia, lecz jeszcze bardziej zataro rnic pomidzy yciem a mierci. Pomimo wymylnej aparatury nadal zreszt popeniamy bdy. W dniu 3 listopada 1967 roku ciko ranny omierz amerykaski zosta przewieziony do najlepszego szpitala wojskowego w Wietnamie Poudniowym, w ktrym po 45 minutach porzucono usilne prby przywrcenia go do ycia. pomoc elektrokardiografu oraz elektroencefalografu stwierdzono zgodnie jego mier, jednake w cztery godziny pniej onierz w odzyska przytomno w kostnicy i dzisiaj pobiera rent kombatanck w swoim domu, w stanie Illinois.172 Nadal trafne pozostaje nastpujce powiedzenie z 1821 roku: Kady z nas ma wiadomo tego, co jest oznak ycia, jednake nikt z nas nie moe chyba stwierdzi, e dobrze rozumie, na czym ono polega. mier rozpoznajemy jednak natychmiast. Jest to brak wystpowania wszystkich zjawisk, ktre tak dobrze znamy zjawisk ycia".250 Obecnie uznaje si powszechnie, e istniej rne stopnie mierci a mier kliniczna, czyli zaprzestanie wszystkich yciowych czynnoci organizmu, nastpuje na krtko przed mierci absolutn, ktra powoduje rozkad komrek wykonujcych te czynnoci. Po mierci klinicznej wosy i paznokcie rosn nadal, wtroba w dalszym cigu produkuje glukoz, a komrki pobrane z ciaa nie pniej ni siedemdziesit dwie godziny po mierci klinicznej, mona nadal pomylnie hodowa w laboratorium. Nasz dopiero co ustalony stan got" zaczyna si wwczas, gdy komrki ulegn uszkodzeniu chemicznemu lub zostan fizycznie odseparowane od rda ich organizacji. Najbardziej wyspecjalizowane organa, takie jak mzg czy oko, zawsze pierwsze dowiadczaj absolutnej mierci komrkowej, ktra nieuchronnie prowadzi do got". Chirurdzy dokonujcy transpalantacji zdaj sobie z tego spraw, dlatego te domagaj si coraz to bardziej wyspecjalizowanej aparatury, aby pewne organa utrzyma przy yciu i w cakowitej sprawnoci, zanim przeszczepione zostan innym pacjentom. Naturalnie aparatury tego rodzaju uywa si jedynie wwczas, gdy mier dawcy jest nieunikniona; kady jednak techniczny postp oraz kade nowe urzdzenie przeduajce ycie ratuje coraz wicej pacjentw, ktrzy w normalnych warunkach musieliby umrze. mier kliniczna staa si wic pojciem wzgldnym i czysto teoretycznym, gdy zbliamy si coraz bardziej do punktu, w ktrym sztuczna aparatura bdzie moga zastpi wszystkie yciowe funkcje organizmu, cznie z prac mzgu, a przez to odroczy mier nieomal w nieskoczono. C wic mamy sdzi o definicji mierci, okrelonej przez Organizacj Narodw Zjednoczonych jako trwae zaprzestanie wszystkich yciowych czynnoci"? Trwao zaczyna si bowiem w momencie wyczenia aparatury. mier naleaoby w takim razie zdefiniowa jako co, co ley wycznie w gestii lekarza". Oczywistym staje si wobec tego fakt, e mier nie jest wcale nieodwracalna i coraz bardziej zaley od relacji pomidzy lekarzem a pacjentem. Wszystko wskazuje na to, e nasze postrzeganie ycia i mierci polega bardziej na czyjej percepcji danej sytuacji ni na faktycznym stanie rzeczy. Nie moemy zatem stwierdzi, e kto zmar jedynie na podstawie informacji dostarczonej przez osob trzeci. Dopiero powiadczenie tej mierci przez domowego lekarza nada temu zdarzeniu mocy prawnej i pozwoli na pogrzebanie zmarego. Na lekarzu spoczywa jednak cika odpowiedzialno. Odzwierciedla j sformuowanie brytyjskiego aktu zgonu, wedle ktrego lekarz wypisuje przyczyn

mierci zgodnie ze sw wiedz i przekonaniem". Na tym poziomie caa kwestia pozostaje wic raczej w sferze przekona, anieli niezbitych faktw. Lekarz zatem musi podj nieatw decyzj. ycie i mier s nierozczne, lecz jeli prawd jest, i rni si one zasadniczo od stanu, ktry nazwalimy got", to skonstruowanie aparatury zdolnej do okrelenia tej rnicy pomogoby choby czciowo rozwiza dylemat. Na caym wiecie s obecnie setki nieuleczalnie chorych pacjentw w stanie cikiego osabienia i wyczerpania, umierajcych powoli caymi miesicami, a nawet latami, yjcych jedynie dziki klinicznej czy mechanicznej interwencji. Osobicie uwaam, e w tych warunkach popadaj oni podobnie jak odizolowane komrki w anonimowo i przestaj istnie jako osobowoci ludzkie czy choby ywe jednostki. Jest to prawda take z emocjonalnego punktu widzenia. Wystarczy tylko przyjrze si tym, ktrzy opiekuj si beznadziejnymi przypadkami. Pomimo wielkiej yczliwoci i najlepszych intencji koczy si na tym, e traktuj chorych jak maszyny wymagajce obsugi. Reakcje takie oraz sama analogia s poniekd zrozumiae. Pomimo braku naukowego potwierdzenia, by moe okae si wkrtce jestem o tym przekonany e organizacja ycia u tych chorych jest ju albo jakociowo inna, albo przynajmniej osabiona, a wic znikoma pod wzgldem ilociowym. W Instruktarzu Medycznego Prawodawstwa z 1836 roku stwierdzono, e osobnicy, ktrzy zostali w nagy sposb pozbawieni ycia wskutek odniesionych ran, chorb czy nawet cicia gowy, nie zaliczaj si waciwie do martwych, to tylko warunki ich istnienia s niezgodne z trwaoci ycia".231 To bardzo elegancka, ale take istotna rnica. mier nie jest zatem niezgodna z trwaoci ycia". Potencjaln moliwo przywracania ycia wszystkim rodzajom mierci ogranicza jedynie poziom naszej technologii. Istniej jednake warunki nieodwracalne, a s nimi te, ktre charakteryzuj stan got". Jednym ze sposobw rozwizania naszych kopotw ze mierci byoby potraktowanie jej po prostu jako choroby.287 Pod wieloma wzgldami jest to stan czasowy, ktry podobnie jak choroba, moe zosta uleczony. I jeli cigle jeszcze istniej choroby bdce poza nasz kontrol, tak rwnie istniej rne poziomy mierci, z ktrymi nie potrafimy sobie poradzi. Istotn wydaje si tu terminologia. Moemy mwi o atakach mierci oraz odrnia kogo, kto jest jedynie troch martwy" od tego, kto jest ju bardzo powanie nieywy". Tego rodzaju spojrzenie na mier pomaga w rozwizaniu filozoficznego problemu postawionego przez dwch psychologw, a dotyczcego naszych reakcji na mier.141 Zadali oni pytanie: Jak dugo trwa mier?" Po czym uzasadnili je, dodajc logiczne uzupenienie: Jak dugo dane stworzenie musi y, aby mona je byo uzna za ywe?" Odpowied na to drugie pytanie bdzie naturalnie brzmiaa: Tak dugo, aby mona byo dokona tej obserwacji". Nawet jeli dane stworzenie miaoby zaraz potem umrze, nie uniewania to w aden sposb faktu, e przed chwil jeszcze yo. Podobnej logiki nie stosuje si jednak nigdy w stosunku do mierci. Jeli dane stworzenie uznano kiedy za martwe, a ono nagle potem oywa, wwczas pocztkow obserwacj traktujemy jako bdn i uwaamy, e musiaa zaj jaka pomyka. Korzenie tego problemu tkwi w naszym kulturowym, jzykowym, socjalnym, naukowym oraz medyczno-psychologicznym uporze, z jakim okrelamy mier w wski sposb jako niezmienn trwao. Jeli jednak potraktujemy mier jedynie jako chorob, a wic jako co uleczalnego, wtedy problem ten przestanie istnie. Odpowied na pytanie: Jak dugo trwa mier?" nie powinna si rni od odpowiedzi na pytanie: Jak dugo trwa rak?" Tak dugo, dopki organizm nie powrci do zdrowia lub nie nastpi u niego stan got". Porwnanie mierci z rakiem usprawiedliwia jeden z eksperymentw dotyczcych hodowli tkankowych komrek myszy, ktry wskazuje na podobiestwo pomidzy tymi dwoma stanami. Pobrano w nim pojedyncz komrk z ciaa myszy, a nastpnie hodowano j a do uzyskania dwch osobnych linii komrek. Po dugiej serii rozmnaa jedna z tych linii wymara, osigajc granic Hayflicka, druga natomiast po przekroczeniu teje rozmnaaa si nadal. Kiedy jej komrki ponownie przeszczepiono myszom, nalecym do tej samej rasy co pocztkowy dawca, zaczy one tworzy zoliwe nowotwory, ktre ostatecznie zabiy swych ywicieli. Rak powstaje najczciej w komrkach, ktre ulegy zmianie na drodze mutacji i w wyniku tego porzuciy organizacj charakterystyczn dla swojego gatunku, co z kolei prowadzi do niepohamowanego i nienormalnie szybkiego ich rozwoju. Rak stanowi zatem innego rodzaju organizacj ni ta, ktra rzdzi normalnym rozwojem komrek, i jest przez to bardzo podobny do choroby zwanej mierci. Rak to choroba specyficzna i nie przypomina w niczym innych chorb; nie jest jednolity, jak na przykad ospa wietrzna, powstaje inaczej i wymaga innych metod leczniczych. Rak, podobnie jak mier, ma wiele przyczyn i mimo e cigle wynajduje si nowe lekarstwa w celu zwalczania tej choroby, to jednak prawdopodobnie nigdy nie bdziemy w stanie wyeliminowa jej cakowicie. Nowe lekarstwa przeciwko mierci powstaj

nieustannie, lecz ludzie nadal bd umiera i leczy si na ni. Rak i mier nale zatem do stanw ycia. Jedyn rzecz, ktra odrnia mier od innych chorb i dolegliwoci, jest fakt, e kady z nas jej dowiadcza. Od momentu ewolucji, w ktrym bakterie zaczy rozmnaa si, kady organizm skazany zosta na mier. Jednake tylko czowiek jest bolenie wiadom tego wyroku, tego tragicznego faktu, e skoro yjemy, to musimy rwnie kiedy umrze. Inne gatunki nie posiadaj tej samowiadomoci, co nie oznacza jednak, e nie s wiadome rnych stanw mierci. Eugene Marais, znakomity i enigmatyczny naturalista, ktry z powodzeniem poszukiwa samotnie mapich i mrwczych dusz, opowiada o oswojonej samicy pawiana czakma, ktrej w celu leczniczym zabrano mae.174 Przez trzy dni krzyczaa niemal nieustannie, podczas gdy Marais nadaremnie usiowa uratowa ycie dziecka. Kiedy oszalaej z rozpaczy matce zwrcono w kocu martwe niemowl, zbliya si do niego, wydajc w jzyku czakma odgosy czuoci, i dotkna go dwa razy rkami. Nastpnie przysuna twarz do nieruchomego ciaa dziecka, dotykajc ustami jego skry i jednoczenie poruszajc nimi w charakterystyczny dla czakma sposb. Potem wstaa i wydawszy seri okrzykw posza do kta. Siada cicho w socu, nie zwracajc ju wicej na ciao uwagi. Na tym zakoczyo si cae zajcie". Gilbert Manley, obserwujc kolonie szympansw w londyskim ZOO, zauway samic tulc do piersi ranne niemowl. Nosia je ze sob wszdzie, nie pozwalajc dozorcom na odebranie go sobie.171 Na koniec dziecko zmaro na oczach Manleya, a matka po prostu pooya je na ziemi i nie dotkna wicej. mier modych zwierzt bya oczywista zarwno dla ich matek, jak i ludzkich obserwatorw. Nie wywoywaa jednak reakcji strachu. Odpowiedzi na ni bya raczej utrata zainteresowania potomstwem. Czstokro widziaem, jak jaki pies przechodzi obojtnie obok ciaa innego psa, z ktrym bawi si zaledwie par minut temu, bez adnego ladu zainteresowania i nawet nie obwchawszy trupa.252 pisze Smythe w swojej pracy powiconej zachowaniu si psw. Potem dodaje rwnie, e w dawnych czasach, kiedy dokonywano rzezi wi na oczach ich towarzyszek, oczekujce swojej kolejki zwierzta rzucay si do picia krwi ciekncej z garde swych poprzednikw". Cakowity brak zainteresowania zjawiskiem mierci, w przypadku zwierzt domowych i ssakw naczelnych, jest przypuszczalnie biologicznie uwarunkowan reakcj, majc charakter samoobrony. Pozostali przy yciu czonkowie stada nie s w stanie zapobiec zagroeniu ani zastosowa jakiegokolwiek uniku. Dowody pochodzce z obserwacji wiata przyrody wskazuj na to, e naga mier spowodowana odlegym wystrzaem lub te cich strza ma niewielki wpyw na pozostaych przy yciu czonkw stada. Reakcja ich zmienia si radykalnie, gdy towarzyszy jej widok, odgos czy te zapach drapienika. Wszelako ucieczka stada gazeli czy kuropatw zwizana jest z pojawieniem si zabjcy, a nie z widokiem jego dotychczasowych ofiar. Zazwyczaj zwierzta zdaj sobie spraw z zaistniaej zmiany, lecz podobnie jak my nie s w stanie okreli owego krytycznego momentu. Istnieje wiele przekazw o matkach noszcych ze sob martwe mode a do momentu rozkadu. Jest rwnie wiele opowieci o soniach i bawoach pozostajcych z martwymi czonkami stada i prbujcych bezowocnie pomc im stan na nogi.296 Niekiedy nawet zdarzaj si| przypadki, e zwierzta stadne usiuj instynktownie dopomc modym lub te rannym wsptowarzyszom grupy. Konrad Lorenz opisuje pewne zdarzenie: oto szara g staa z rozwartymi skrzydami nad umierajc towarzyszk, syczc defensywnie. Po czym dodaje: Widziaem podobne zachowanie w przypadku gsi egipskiej, ktra zabia piskl gsi szarej, uderzajc je skrzydem w gow. Gsitko zatoczyo si w stron rodzicw i pado, umierajc na wylew krwi do mzgu. Pomimo tego, e rodzice nie widzieli miertelnego ciosu, zareagowali w ten sam sposb".168 Zachowanie to byo w tych okolicznociach waciwe i posiadao pewne wartoci obronne dla gsitka, ktre mogo przecie dozna: jedynie chwilowego wstrzsu. Jednake nadchodzi moment, w ktrym czonkowie grupy nie mog ju niczego zrobi dla swego wsptowarzysza. Rozpoznanie owego momentu moe by kwesti wyuczonego dowiadczenia. W swoim sprawozdaniu z obserwacji grskich goryli w Kisoro George Schaller opowiada o modym zwierzciu, ktre nie chciao porzuci ciaa swego dorosego towarzysza. Stano ono wobec brutalnego wyboru ucieczki przed czowiekiem lub samotnego wejcia w las w celu poszukania swej grupy, do ktrego to zadania byo cakowicie nie przygotowane. W kocu jednak wolao uczepi si szcztkw poprzedniego, szczliwego ycia grupowego w postaci martwego przewodnika, ktry po raz pierwszy nie by w stanie mu pomc. Ostatecznie malec zosta zapany, lecz pniej zdech w londyskim ZOO".237

Porwnajmy ten przypadek z dokonanym przez Roberta Kastenbauma opisem pierwszego kontaktu ze mierci i reakcji osiemnastomiesicznego ludzkiego dziecka na widok martwego ptaka. Chopiec mia wiadomo, e jest to ptak, jednake zachowywa si niepewnie i by wyranie zakopotany. Nie prbowa go nawet dotkn. Bya to niezwyka ostrono ze strony dziecka, ktre zazwyczaj usiowao dotyka lub podnosi wszystko, co tylko byo w zasigu jego rk. Nastpnie Dawid przykucn i zbliy si nieco do lecego na ziemi ptaka. Wyraz jego twarzy zmieni si wyranie. Pocztkowe podniecenie odkryciem zmienio si w zakopotanie, a potem w smutek".141 Przy pierwszym kontakcie ze mierci zarwno w przypadku ludzkiego dziecka, jak i goryla spotykamy si z reakcj niezrozumienia. Kilka tygodni po owym pierwszym zetkniciu si z martwym ptakiem Dawid napotka drugiego, ale tym razem reakcja jego bya zupenie inna. Chopiec podnis go z ziemi i trzymajc nad gow sign w kierunku drzewa. Powtrzy ten gest kilkakrotnie, tym razem wspomagajc go ruchami imitujcymi lot. Kiedy wielokrotne kadzenie ptaka na drzewie nie przywrcio mu ycia, Dawid przyj to do wiadomoci. Chopiec by spokojny i zdecydowany, a w kocu przesta si nim interesowa." Wszystko wskazuje na to, e u adnego gatunku nie ma predyspozycji do zachowywania si wobec mierci w jaki okrelony sposb. Pierwszy kontakt ze mierci wywouje najwyraniej przypadkowe reakcje u modych i naiwnych osobnikw. Przebieg nastpnego zetknicia z ni zaley w duej mierze od charakteru pierwszego dowiadczenia. Ludzkie dzieci s w pewnym stopniu przygotowane do tego przeycia od najwczeniejszego dziecistwa, majc za sob rozmaite sporadyczne dowiadczenia. Okresy wiata i ciemnoci, schematy snu i przebudze oraz zabawy w chowanego wprowadzaj do wiadomoci dzieci kontrastujce wyobraenia bytu i niebytu. Adah Maurer uwaa, e angielska nazwa zabawy w chowanego peck-a-boo" pochodzi bezporednio od staroangielskiego wyrazu oznaczajcego ywy lub martwy".177 Stopniowo dziecko zaczyna rozumie, e niektre rzeczy pojawiaj si i znikaj z pewn regularnoci, inne za odchodz cakowicie i bezpowrotnie. Rozwj dziecicej wiadomoci mierci przebiega najwyraniej w kilku jasno okrelonych etapach. Dzieci w wieku poniej piciu lat w ogle nie rozrniaj mierci. Wszystko w ich oczach jest ywe. Dziecko moe na przykad przynie do domu kilka kamieni, aby nie czuy si samotne i aby zapewni im towarzystwo, albo te tak obrci stracha na wrble, aby nie musia cigle patrze w jedn i t sam stron. Dzieci w tym wieku widz doskona jedno pomidzy wszystkimi rzeczami i nie prbuj odrnia tego, co ywe od tego, co martwe. By moe dzieje si tak dlatego, e nie znaj jeszcze kryteriw, na podstawie ktrych mogyby to czyni, gdy nie nauczono ich jeszcze dostrzega rzekomych rnic pomidzy tymi dwoma stanami. Kuszce jest jednak porwnanie prymitywnego dziecicego animizmu z now kosmiczn wiadomoci". Dzieci widz czsto najbardziej nawet skomplikowane rzeczy z niezwyk jasnoci, tote nie mog si oprze wraeniu, e w ich szeroko rozpowszechnionych wierzeniach w uniwersalno ycia moe si kry wiele prawdy. Skoro dzieci z 241 122 149 214 230 Wgier , Chin , Szwecji , Szwajcarii i Stanw Zjednoczonych maj podobne wyobraenia, to czy mona je po prostu zlekceway jako dziecinne bzdury? Pniej, w miar jak dziecko poznaje nasze interpretacje rzeczywistoci lub jest ich uczone, w wczesny animizm ulega pewnej modyfikacji. Dzieci zmuszone s do zaakceptowania istnienia mierci, lecz midzy pitym a sidmym rokiem ycia domagaj si pewnego kompromisu i zaczynaj mwi o niej jako o stanie czasowym. Jeden piciolatek mwi o swoim ulubionym zwierztku, e jest nie bardzo zabite", a inny szeciolatek tumaczy, e jak kto jest martwy, to czuje jeszcze troszeczk, ale kiedy kto jest ju cakiem nieywy, to ju nic nie czuje".201 Maria Nagy nie traktuje powanie tych dziecicych pogldw utosamiajcych ycie i mier, uwaajc t koncepcj za bezsensown. Czy jednak jest tak naprawd? Wiele spoecznoci ludzi dorosych nie uwaa mierci za zjawisko nieodwracalne. Na Wyspach Salomona okrela si umarego wyrazem mate", a pogrzeby obchodzi si jak odwitne uroczystoci. Mat bowiem traktowane jest jako stan podobny do okresu dojrzewania, ktry moe trwa przez wiele lat i prowadzi zaledwie do innych poziomw ycia.223 Dzieci w wieku od siedmiu do dziesiciu lat pod naciskiem regu przystosowawczych porzucaj swe dziecinne wyobraenia o harmonii ycia i mierci. Poszukuj dorosej ucieczki od rzeczywistoci, personifikujc mier jako kociotrupa lub straszydo. W tym te wieku dziecko zaczyna przymierza si do mierci, odgrywajc j w zabawach, takich jak na przykad policjanci i zodzieje". Naladowanie stanu mierci w zabawie stanowi najbardziej skuteczny sposb przyswojenia sobie tego pojcia i uzyskania realistycznego spojrzenia na ycie. Tak wic w dziewitym roku ycia wikszo dzieci akceptuje mier jako cakowite zaprzestanie wszystkich yciowych czynnoci".23 Wedle Carlosa Castanedy dziecko poznaje wiat i staje si jego czci w momencie, gdy potrafi tworzy

odpowiednie interpretacje, ktre dziki zgodnoci z samym poznaniem uprawomocniaj go i same siebie".44 Jak dotd, poza czowiekiem nie przeprowadzono adnych powanych bada na temat wiadomoci mierci u innych gatunkw, jednake zestawione ze sob anegdotyczne zdarzenia i osobliwe odkrycia tworz zadziwiajcy wzr. W miar ksztatowania si tego obrazu, pojcie uniwersalnej cigoci wydaje si coraz mniej dziecinne. Rosalia Abreu, pierwszy hodowca szympansw w niewoli, opowiada o wydarzeniu, jakie miao miejsce w zwizku ze mierci jednej z samic z jej kolekcji. W momencie mierci szympansicy, ktra nastpia w pomieszczeniu zamknitym, jej siedzcy na zewntrz w parku towarzysz zacz krzycze. Krzycza nieustannie, rozgldajc si wokoo, jakby co zobaczy". Pniej, przy mierci innego szympansa, samiec w zachowywa si podobnie. Krzycza, wrcz dar si. Z opuszczon warg rozglda si wokoo, tak jakby widzia co, czego my nie bylimy w stanie zobaczy. Krzyk ten rni si od wszystkich wydawanych kiedykolwiek przez niego odgosw. Syszc go, czuam jak cierpa mi skra."292 W wikszoci wypadkw zwierzta nie zwracaj wikszej uwagi na mier, zdarzaj si jednak sytuacje, w ktrych umiejtno reagowania na ni moe mie warto obronn. Drapieniki przerywaj zazwyczaj zabijanie swych ofiar w momencie, gdy te przestaj si im wyrywa. Najprawdopodobniej nie jest to jednak reakcja na sam mier. Wrodzone i z gry zaprogramowane metody zabijania wynikaj z reakcji drapienika na kluczowe bodce wytwarzane przez yw i poruszajc si ofiar. Jeli sygnay te ustan, to behawiorystyczna kolejno apania i zabijania ulega naturalnemu zakoczeniu. Kiedy lwica zabije zebr i wraz ze sw grup naje si do syta, inne zwierzta zastpuj j w zjadaniu resztek. Niewtpliwie hieny i szakale podaj ku miejscu uczty zwabione odgosami i zapachem. Wszelako spy kieruj si najprawdopodobniej innym sygnaem i czstokro trafiaj z niezwyk precyzj nawet na ukryt padlin. Wiemy, e posiadaj wymienity wzrok, wzmocniony odpowiedni struktur siatkwki, wyczulon nawet na bardzo odlege ruchy. Wiemy, e jeli ktry z nich zauway ywno, to reszta stada natychmiast zaczyna kry jego ladem. Czasami jednak to nie wystarcza, aby wyjani ich obecno. Sam byem wiadkiem, jak spy zlatyway si po ciemku i siedziay niczym karawaniarze wok trupa zastrzelonej antylopy, mimo e w tym wypadku nie byo tam innych padlinoernych zwierzt, ktre mogyby je sprowadzi na jej trop. Nie sugeruj tu wcale, i spy potrafi wyczuwa mier na odlego, lecz wierz, e w niektrych sytuacjach umierajcy organizm wysya alarmujcy sygna, ktry w przypadkach nagego i brutalnego ataku moe by wyjtkowo intensywny. Najprawdopodobniej sygna ten mia pocztkowo peni rol ostrzeenia przeznaczonego jedynie dla czonkw tego samego gatunku, jednake z czasem i w miar rozwoju ewolucyjnego zamieni si on w ponadgatunkowe SOS. W zalenoci od sytuacji oraz gatunku zwierzt sygna ten mona odczyta jednoczenie jako: Ratunku, potrzebuj pomocy!" lub te: Ostronie! Morderca w pobliu!", albo: Spokojnie, to nie nasza tym razem kolej!" czy te: Chodcie, obiad podany!". Wszystkie te informacje s funkcjonalne i ekonomiczne zarazem, gdy opieraj si na pojedynczym sygnale wydawanym przez pojedynczego osobnika w tarapatach. Sdz, e dostateczna ilo dowodw wskazuje ha faktyczne istnienie takiego systemu. Historia odkrycia przez Cleve'a Backstera zdolnoci rolin do reagowania na inne gatunki jest ju powszechnie znana, jednake warto tu przytoczy szczegy tego pierwszego eksperymentu. W 1966 roku zauway Backster, e roliny podczone do instrumentu mierzcego opr elektryczny wytwarzaj w okrelonych sytuacjach wymierne reakcje. Odkrycie to zostao poddane obiektywnemu testowi. Ot zaprojektowano automatyczny sprzt, ktry w jednym pomieszczeniu wrzuca drobne skorupiaki do wrzcej wody, a w drugim notowa reakcje roliny doniczkowej podczonej przy pomocy zwykych elektrod do odpowiedniego urzdzenia rejestrujcego. Okazao si, e rolina powodowaa istotne zmiany elektryczne dokadnie w momencie, gdy do wrztku wpadaa ywa krewetka. Nie reagowaa jednak na wrzucanie do wody krewetek martwych. Odkrycia te zostay opublikowane w 1968 roku i wzbudziy tak wielkie zainteresowanie, e Backster prowadzi obecnie podwjne ycie. W cigu dnia w pomieszczeniach swego biura, znajdujcego si przy Times Square w Nowym Jorku, szkoli jak dawniej oficerw policyjnych w posugiwaniu si wyszukanymi elektronicznymi urzdzeniami. W nocy jednak wykrywacze kamstwa i elektroencefalografy przesuwa na nowe pozycje, aby monitoroway organizmy w najmniejszym nawet stopniu nie zamieszane w zbrodnie. Backster odkry, e roliny wyczulone s nie tylko na umierajce krewetki, lecz na wszystkie inne formy ycia. Reagoway one rwnie ywo nawet na rozbite w pokoju jajko.76 Sugerowaoby to zatem,

e rolina ma wiadomo otaczajcego j ycia i grocego niebezpieczestwa, jak rwnie e samo jajko moe by aktywnym uczestnikiem zdarzenia i autorem jakiego rodzaju komunikatu. A poniewa nie zapodnione jajko kurze stanowi pojedyncz komrk, przeto faktem jest, i sygna i reakcja powstaj na poziomie komrkowym. Backster zacz zatem prowadzi dowiadczenia na najprostszym materiale biologicznym. Pojedyncze jajko zostao podczone do elektro-encefalografu, po czym (a byo to 11 kwietnia 1972 roku, o godzinie 6.44 rano) inne jajko wrzucono do wrzcej wody osiem metrw dalej.8 Dokadnie pi sekund pniej prosta linia na tamie rejestrujcej zadrgaa w nagym crescendo, ktre nieomal zrzucio pirko z brzegu papieru. Jajko zareagowao dokadnie w momencie, w ktrym co zego przydarzyo si jednemu z jego pobratymcw. Ta wsplnota wraliwoci jest najbardziej wyrana w przypadku prbek ywej materii pobranej z tego samego rda. Trzeciego grudnia 1972 roku woy Backster elektrody ze srebrnego drutu w wie prbk ludzkiego nasienia.8 Jego dawca, ktry siedzia trzynacie metrw dalej, rozkruszy szklan fiolk azotynu amylu i powcha jej zawarto. W dwie sekundy potem, kiedy substancja chemiczna u-szkodzia komrki wraliwej bony luzowej nosa dawcy, jego odizolowane nasienie solidarnie zareagowao. W badaniach kontrolnych okazao si, e nasienie to nie reagowao wcale w przypadku innych mczyzn, z ktrych aden nie by dawc. Sam prowadziem podobne badania na prbkach krwi i nabonkowych komrkach pobranych z mojego podniebienia. Jeli prbki te zostan oddzielone od siebie i jedn z nich potraktuje si kwasem azotowym, to czsto u drugiej prbki czue urzdzenie elektryczne zaobserwuje wymiern reakcj. Komrkowa budowa stanowi jedyny wsplny mianownik dla kauczukowych drzew, sonowodnych krewetek, spw, jaj i ludzkiego nasienia. Odkrycie, e reakcje o ktrych mowa powstaj na poziomie komrkowym, jest zatem fascynujce. A wszystko zaczo si jak przypuszczam od stosunkowo prostej komunikacji midzy poszczeglnymi komrkami w obrbie pojedynczego organizmu. By moe nawet przed rozwojem waciwego systemu nerwowego. Roliny nie posiadaj przecie skoordynowanej sieci nerwowej, a jednak niektre z nich potrafi zorkiestrowa swe komrki w tak doskona harmoni, e tysiczne ich bataliony s w stanie zareagowa ruchem na tyle szybkim, by zapa much. Mechanizm produkujcy tego typu reakcje pozostaje nadal tajemnic, lecz moe wanie Backster znalaz waciw odpowied. Nastpnym zadaniem dla komrek (np. nasienia czy pyu kwiatowego) mogo by przeniesienie tej wraliwoci poza granice organizmu. A wic wyprodukowanie nowych osobnikw zdolnych do prowadzenia niezalenej egzystencji i jednoczenie mogcych nadal utrzyma istotny kontakt z innymi, podobnymi sobie osobnikami. Nastpnie pomidzy grupami blisko spokrewnionych gatunkw rozwiny si przypuszczalnie kompromisowe sygnay, bdce by moe reakcjami na wsplnego wroga. Aby wychwyci te sygnay i przewidzie zachowanie swojej ofiary, musia si wwczas drapienik dostroi do tej samej dugoci fal. Na koniec: sygna ten mg suy jako ostrzeenie zarwno dla drapienika, jak i jego ofiary przed jak naturaln katastrof zagraajc wszystkim bez wyjtku. Oczywicie scenariusz rozwoju tego, co Backster nazywa pierwotn wiadomoci", jest w przypadku wszystkich ywych organizmw czysto teoretyczny, jednake stanowi czsto uczszczan ciek ewolucji. Rzadko si bowiem zdarza, aby przyroda pozwolia na dugotrwae istnienie jakiej potrzeby bez jej ewentualnego zaspokojenia. Jeli istnieje jaka uniwersalna sie komunikacyjna pomidzy wszystkimi ywymi istotami, to z pewnoci bdzie si ona najbardziej dramatycznie uwidacznia w momentach kryzysowych. Spontaniczne kontakty telepatyczne pomidzy ludmi zdarzaj si najczciej wtedy, gdy jedna z zaangaowanych osb znajduje si w miertelnym niebezpieczestwie. Sygna mierci moe by wanie najgoniejszym dwikiem" w tym uniwersalnym jzyku i moe dlatego jako pierwszy zwrci na siebie nasz uwag. Istniej jednak dowody wskazujce na to, e nie jest on jedynie prostym systemem alarmowym. W czasie wykonywania dowiadcze na morskich krewetkach Backster zauway, e roliny zaczy coraz sabiej reagowa na te zwierzta. By moe jak mu si wydawao jak gdyby zrozumiay" one, e los krewetek w aden sposb im nie zagraa. Przyzwyczaiy si wic i przestay nadsuchiwa.76 Wyjanienie to jest biologicznie sensowne. Backster odkry te, e roliny wykazuj skonno do pozytywnego lub negatywnego reagowania na inne indywidualne organizmy w zalenoci od rodzaju dowiadcze, jakie z nimi miay. W mojej wasnej pracy spotkaem si z sytuacjami, ktre sugeruj, e roliny posiadaj zdolno nie tylko do reagowania na otaczajce je ycie, lecz rwnie zapamitywania warunkw zwizanych z t reakcj. Wielokrotnie w rnych laboratoriach i przy uyciu rnego sprztu odgrywaem botaniczn

wersj starej gry stolikowej o nazwie: Mord". Wybiera si na chybi trafi sze osb i wyjania im zasady tej ery. Nastpnie cign oni losy, a kto wycignie oznakowan kartk, zostaje przestpc", utrzymujc wszake swoj tosamo w tajemnicy. Potem umieszcza si w pokoju dwie doniczkowe roliny, nalece do tego samego gatunku, a kademu z uczestnikw gry przyznaje si dziesi minut sam na sam z nimi. Oczywicie przestpca" korzysta z okazji zncajc si nad jedn z rolin, jak mu si ywnie podoba, podczas godzinnego dowiadczenia, odraajcy czyn zostaje zatem popeniony: jedna z rolin ley miertelnie ranna lub wyrzucona z doniczki i wdeptana w podog. Jest na szczcie wiadek tego wydarzenia. Z kolei drug rolin podcza si do elektroencefalografu lub innego urzdzenia rejestrujcego i kolejno przedstawia si jej szeciu uczestnikw dowiadczenia. W obecnoci piciu z nich rolina nie wykazuje adnej reakcji, mimo e niektrzy mogli przebywa w pokoju ju po dokonaniu zbrodni". Natomiast podczas konfrontacji z winowajc rolina niemal zawsze wykae na rejestrujcej tamie wymiernie odmienn reakcj. Naturalnie istnieje moliwo, e sprzt i rolina reaguj na elektryczny sygna wysyany przez wiadomego swej winy przestpc. By moe nawet ja sam wywieraem jaki wypyw na t aparatur, jako e Zawsze byem obecny przy tych dowiadczeniach. Jednake w jednym przypadku rezultat eksperymentu wskazywa na to, i takie przypuszczenia nie mogy by suszne. W czasie tego szczeglnego dowiadczenia, wykonywanego na Florydzie, doniczkowy cyklamen oskary dwch z szeciu podejrzanych. Kiedy potem przesuchiwaem ich, okazao si, e jeden z nich kosi tego ranka trawnik. Przystpi do dowiadczenia bez adnego poczucia winy, jednake w oczach roliny on rwnie mia rce splamione krwi". Eksperyment tego typu nie jest za kadym razem jednoznaczny, wszelako uzyskiwane wyniki utwierdziy mnie w przekonaniu, e roliny nie tylko reaguj na inn, otaczajc je yw materi, ale potrafi rwnie rozrnia poszczeglne organizmy i czyni najwyraniej trwae skojarzenia pomidzy sygnaem a danym osobnikiem. Oczywicie zaobserwowane reakcje nie s wystarczajco wiarygodne, aby mona je byo traktowa w sdownictwie jako materia dowodowy, jednak by moe bdziemy mogli zabiera kiedy roliny z miejsca zbrodni i trzyma je w ochronnym areszcie jako koronnych wiadkw oskarenia. Naukowe wysiki w celu uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy moliwe jest istnienie uniwersalnego jzyka ycia, zaczy si na pocztku tego stulecia w Indiach od inspirujcej pracy Jaqadis Chandra Bose. Rozgos, jaki wywoay odkrycia Backstera, nada im nowego rozpdu i przez ostatnich pi lat studenci na wszystkich uczelniach zabawiali si kochaniem i pieszczeniem rolin, wpatrywaniem si w nie z zachwytem, rozmow z nimi czy te modleniem si do nich. Wsplnota Findhorn utrzymuje nawet, i obcuje bezporednio z duchami swych rolin i dziki temu produkuje wiksze i lepsze jarzyny. W Instytucie Bada Psychologicznych w Moskwie podjto prb przetestowania wzajemnego oddziaywania na podstawie bardziej ilociowych dowiadcze.219 W tym celu wybrano Tanie, bdc dobrym podmiotem hipnotycznym, gdy w stanie hipnozy mona byo na danie wywoa u niej dowiadczalne niemniej rzeczywiste pod kadym wzgldem uczucia strachu, szczcia, zoci czy smutku. Posadzono j w odlegoci omiu centymetrw od kwitncego geranium podczonego do elektroencefalografu. Podczas serii testw, w trakcie ktrych Tania na przemian draa z zimna, kulia si ze strachu, miaa z radoci i pakaa ze smutku, rolina wytwarzaa szereg elektrycznych reakcji zsynchronizowanych z zachowaniem dziewczynki. Ani Tania nie byaby nigdy w stanie wywoa sama takich reakcji, zarejestrowanych na przyrzdzie, ani te rolina nie potrafiaby samoistnie doprowadzi do odchyle wykresw elektroencefalograficz-nych. Jeden z testw da wyniki szczeglnie interesujce dla tych, ktrzy -podobnie jak Backster zaczli sw prac z wykrywaczami kamstwa. Podczas hipnozy poproszono Tanie o wybranie numeru ze zbioru od jeden do dziesiciu i zachowanie go w tajemnicy. Nastpnie nowy eksperymentator liczy wolno od jeden do dziesiciu i przy kadym z tych numerw Tania zdecydowanie odpowiadaa przeczco. Rolina jednak odkrya kamstwo oraz zidentyfikowaa wybran liczb, reagujc jedynie przy numerze pitym. Pniejsza praca Backstera przynosi dalsze dowody na zoono tego uniwersalnego jzyka oraz pozwala pozna nieco jego istot i zakres. Po odkryciu zwizku pomidzy dwoma jajkami usiowa Backster poprzez cakowite zautomatyzowanie tego eksperymentu8 wyeliminowa moliwo wpywu jego wasnych emocji na przebieg reakcji. Wybudowa w tym celu obrotow tarcz, ktra obracaa si wolno, mieszajc osiemnacie jajek i wrzucajc je kolejno przez otwr do wrzcej wody, w rnych zreszt odstpach czasu. Backster zauway wwczas, e podczone do elektroencefalografu jajko-odbiornik rejestrowao wymiern reakcj jedynie po wrzuceniu pierwszego

jajka do wrztku. Pozostae siedemnacie jajek nie wywoywao w nim adnej reakcji, chyba e odstp czasu pomidzy kolejnymi wrzutami by wikszy ni pitnacie minut. Osobicie odkryem, powtarzajc ten eksperyment, e nie wystpuje tu blokada ze strony odbiornika", poniewa przymocowane do elektroencefalografu jajko zareaguje pi minut pniej na wrzucenie do wody nowego jajka, przyniesionego spoza terenu eksperymentalnego. Wydaje si wic, e win raczej obarczy naley jajka lece na tarczy, ktre zaprzestaj transmisji wszelkich sygnaw po wrzuceniu pierwszego z nich do wrztku. Jedynym moliwym wyjanieniem, jakie przychodzi tu na myl, jest to, e owo pierwsze jajko wydaje sygna alarmowy, na dwik ktrego pozostaych siedemnacie jajek mdleje" i potrzebuje potem pitnacie minut na odzyskanie przytomnoci". Piszc te sowa czuj, jak caemu naukowemu wiatu je si wosy na gowie z przeraenia. Doskonale zdaj sobie spraw z tego, e brzmi to absurdalnie i fantazyjnie. Rozumiem niebezpieczestwo, ktre wynika moe z tak daleko posunitych sugestii na podstawie skpych dowodw. Kade nowe badanie w tej dziedzinie otwiera nieco szerzej puszk Pandory, wypuszczajc rzesze maych demonw, z ktrych kady zagraa naukowej tradycji, bo niejako domaga si nowego i bardziej radykalnego podejcia do tych zagadnie. Aby uatwi sobie ycie z problemem mdlejcych jajek", zaczem desperacko czepia si wszystkich moliwych wtkw i jak si to czsto ostatnio zdarza -natknem si na co z dziedziny antropologii. Indianie ze szczepu Cree, tak jak wikszo pnocnoamerykaskich Indian, posiadaj tradycj pala totemowego. Pale te odgrywaj istotn rol w yciu ich wsplnoty, dlatego cinaniu i rzebieniu nowego totemu towarzysz rne kunsztowne ceremonie. Przed rozpoczciem takich uroczystoci starszyzna szczepu zbiera si razem i idzie do lasu w poszukiwaniu drzewa o odpowiedniej wielkoci i ksztacie. Nastpnie otacza wybrane drzewo pkolem i mwi do niego: Suchaj, bardzo nam przykro, ale wiesz jak wany jest dla nas nasz totem, a poprzedni ju si zuy. Potrzebujemy nowego pala... i wybralimy ciebie!". Nastpnie nie ogldajc si nawet za siebie, starszyzna rzuca si na stojce tu obok drzewo o podobnym ksztacie i wielkoci, po czym cina je. O ile wiem, nikt nigdy nie zapyta, dlaczego tak postpuj, ale dziki dowiadczeniom z jajkami zaczynam to rozumie. By moe drzewa w tej czci lasu mdlej, gdy jednemu z nich grozi niebezpieczestwo? I moe wtedy starszyzna dobiera si ponownie do pierwszego drzewa, zanim zdoa ono odzyska wiadomo. Obraz ten jest jeszcze bardzo mglisty. Zbyt mao wiemy i zbyt mao przeprowadzilimy odpowiednich bada, aby mona byo sformuowa jakiekolwiek niezbite wnioski. Jednake w yciu i zachowaniu tych, ktrzy przebywaj w bliskim kontakcie ze wiatem przyrody, nieustannie spotykam pojcia i wyobraenia zgodne z sob i pasujce do siebie. Wszake intuicja nie zastpi precyzyjnego, cile okrelonego i powtarzalnego dowiadczenia. A moe jednak? Zdoalimy dotd ustali, e nie sposb okreli jednoznacznie momentu mierci. adna z tradycyjnych oznak mierci nie wydaje si niezbita, a w historii roi si od przykadw wskazujcych na to, i poleganie na ktrej z nich czy nawet na wszystkich, prowadzi nieuchronnie do zamtu, w wyniku ktrego bezwiednie skazuje si ywych na los gorszy od mierci. ycie i mier zlewaj si razem niemal niedostrzegalnie, a wraz z nieustannym przeduaniem granicy ycia oczywistym staje si fakt, e istniej rne stopnie mierci. Wikszo z nich, a moe nawet i wszystkie, mog okaza si kiedy odwracalne. mier staje si coraz czciej stanem nietrwaym i coraz bardziej przypomina schorzenie przejciowe. Dzieci nie wykazuj wrodzonych reakcji na rne stopnie mierci, wrcz przeciwnie zachowuj si tak, jakby one w ogle nie istniay. Bez wzgldu na pochodzenie uparcie przypisuj wszystkim przedmiotom ycie i zdolno do wzajemnego oddziaywania na siebie. Ostatnie badania sugeruj, e przekonania te mog by waciwe. Wierz, e s. Dlatego te na poziomie biologicznym jestem coraz bardziej o tym przekonany nie ma ju sensu rozgraniczanie ycia od mierci.

ROZDIAIII UMIERANIE JAKO CZ CYKLU MIERCI Wedle jednego ze starych zapisw, trzymana w niewoli ziba ya dwadziecia sze lat i w kocu zdecha ze staroci. W przyrodzie jednak takie przypadki s bardzo sporadyczne. Mae ptaki i ssaki nigdy si nie starzej, gdy rzadko kiedy yj tak dugo. Przy rocznym wskaniku miertelnoci wynoszcym ponad pidziesit procent, aden osobnik nie moe liczy na to, e bdzie y duej ni par lat. Wszyscy zatem umieraj modo.

Sytuacja czowieka jest jednak inna i wielu z nas doywa starczego wieku. Nawet trzy tysice lat temu, kiedy przecitna rednia ycia wynosia mniej ni trzydzieci lat, byli tacy, co doywali siedemdziesitki. Wspczesna medycyna podniosa t redni o tyle, e przynajmniej w niektrych krajach zbliya si ona do tego biblijnego ideau, chocia jak dotd nie udao nam si go jeszcze przekroczy. Zdoalimy take zmieni ksztat krzywej ycia, wic nieomal kady z nas ma dzi szans przeycia dziecistwa i osignicia wieku dorosego, a nawet przekroczenia siedemdziesiciu lat. Wszelako nawet w Wielkiej Brytanii tylko jedna osoba na dziesi tysicy ludzi ma szans doczekania dziewidziesitej rocznicy urodzin. Gatunek nasz bowiem, tak jak i wszystkie inne, charakteryzuje si typow i cile okrelon rozpitoci ycia. Biologia widzi t rozpito raczej jako wzr kolisty a nie liniowy i opisuje j jako szereg kolejnych zmian zachodzcych w yciu danego osobnika, nazywajc je cyklem yciowym. W kadym momencie tego cyklu istnieje zdecydowane prawdopodobiestwo, e dany osobnik moe umrze, jednake w miar obrotu tego cyklu stopie owego prawdopodobiestwa wzrasta. U czowieka w wieku siedemdziesiciu lat prawdopodobiestwo mierci w cigu nastpnego roku jest trzykrotnie wiksze ni u dziesicioletniego chopca. Na tym wanie polega proces starzenia si. Wikszo naszego socjalnego planowania oraz ubezpiecze yciowych opiera si na wiadomoci tego schyku. Proces umierania nie ogranicza si zatem do wieku starczego, lecz zaczyna si zaraz na pocztku cyklu ycia i trwa przez cay czas jego trwania, przechodzc przez seri moliwych do rozpoznania i zdefiniowania okresw. Tradycyjna definicja okrela cykl ycia jako postpujcy szereg zmian, zachodzcych w organizmie od momentu zapodnienia a do mierci". Skoro jednak zakwestionowalimy suszno traktowania mierci jako okrelonego momentu i wykazalimy, e wystpuje ona podczas trwania caego cyklu ycia organizmu, to musimy rwnie poda now definicj tego cyklu. Powinna ona uwzgldnia zmiany zachodzce na danym etapie ycia oraz zaznacza moliwo przeduenia cyklu ycia poza dwuznaczny stan, zwany przez nas mierci kliniczn. Naleaoby zatem w cykl ycia zdefiniowa jako szereg zmian zachodzcych w organizacji materii od momentu zapodnienia a po stan got". Rozwj organizmu odbywa si zgodnie z planem wpisanym w cykl ycia i a do momentu, w ktrym nastpuje zachwianie rwnowagi, a przewaajcy ad zmienia si w dominujcy bezad. W tym momencie czowiek zaczyna zdawa sobie z spraw z tego, e umiera. Ludzie, ktrzy bardzo blisko zetknli si z nag mierci, dostarczyli nam interesujcego materiau dotyczcego zachowania mzgu w tyme stanie. W 1892 roku szwajcarski geolog, Albert Heim, uleg wypadkowi podczas alpejskiej wspinaczki i upadek ten skoni go do zebrania informacji od trzydziestu innych alpinistw, ktrzy podobnie jak on przeyli grsk katastrof.206 Heim przekona si wwczas, e kady z nich reagowa podobnie na sw pozornie nieuniknion mier i na podstawie tych relacji podzieli ostatnie sekundy ycia na trzy wyrane fazy umierania. W pocztkowej fazie upadku pierwsz reakcj jest prba oddalenia miertelnego niebezpieczestwa, walka z tym, co wydaje si nieuniknione. Jest to jakby czysto fizyczny refleks podobny do tego, ktry powoduje cofnicie rki od gorcego pieca. W tym te momencie rozgrywa si zacita psychologiczna walka z dziwnym pragnieniem poddania si losowi. Wykaemy pniej, e walka ta nie ma wcale charakteru destruktywnego, ale wrcz przeciwnie posiada ona pewn warto obronn. Druga faza rozpoczyna si w momencie, gdy spadajcy czowiek zaczyna zdawa sobie spraw z daremnoci swych wysikw i akceptuje fakt nieuniknionej mierci. Wywouje to nastrj obojtnoci, w ktrym ogarniaj go osobliwe i niedorzeczne myli. Jeden z alpinistw okreli te wraenia jako uczucie drobnej irytacji, a nawet spekulacyjnego zainteresowania". Student, ktry wypad z samochodu jadcego z du szybkoci i koziokowa na eb na szyj wzdu autostrady, wspomina, e martwi si wwczas jedynie o swj nowy paszcz' rozdarty jak si okazao w trakcie upadku, oraz o swoj druyn pikarsk, ktra zgodnie z komunikatem radiowym przegrywaa wanie ostatni mecz. Podczas innego wypadku chopiec, ktry spada z wysokiego urwiska, ba si tylko o to, e zgubi nowy scyzoryk. Po jakim czasie te przypadkowe i chaotyczne myli krystalizuj si w klasyczny przegld ycia. W 1972 roku dziewitnastoletni spadochroniarz spad z wysokoci ponad tysica metrw i zama sobie jedynie nos. Opowiada potem, jak krzycza podczas spadania, zdajc sobie spraw z tego, e umiera. Cae moje dotychczasowe ycie bysno mi przed oczami. Naprawd. Zobaczyem twarz mojej matki i wszystkie domy, w ktrych mieszkalimy, wojskow akademi, do ktrej uczszczaem, twarze przyjaci dosownie wszystko"299. Heim natomiast relacjonowa swoje przeycia nastpujco: Zobaczyem siebie jako siedmioletniego chopca idcego do szkoy, potem jako czwartoklasist z

moim ulubionym nauczycielem Weiszem. Odgrywaem swoje ycie, jakbym by na scenie, na ktr spogldaem jednoczenie z najwyszej galerii w teatrze". Trzydziestoczteroletnia pielgniarka, bliska ju miertelnej piczki wywoanej alergiczn reakcj na penicylin, Opowiadaa potem o ywych kolorach, jakie w tym czasie widziaa, i o tym, jak zobaczya lalk, ktr posiadaa niegdy jako dziecko, i jak uderzy j niebieski kolor jej szklanych oczu. Zdaniem jednego z psychiatrw, ten optyczny przegld ycia stanowi emocjonaln obron przed myl o zagadzie". Umierajcy, pozbawiony przyszoci czowiek koncentruje w ten sposb sw ostatni yciow energi na wywoywaniu drogich mu wspomnie przeszoci. Z kolei inny psychiatra nazywa te obrazy ekranow pamici i uwaa, e po dokadnym przeanalizowaniu ich okazuje si, i najczciej wi si one z jakim nieprzyjemnym dowiadczeniem.123 Jeden z najbardziej obszernych przegldw dowiadcze i reakcji tych, ktrzy w ostatnim momencie zostali przywrceni do ycia, liczy sobie ponad trzysta przypadkw. Spord nich tylko dwanacie procent zawiera sceny z przeszoci. Jednake z danych tych jasno wynika, e s to przypadki nagych, krtkotrwaych i miertelnie niebezpiecznych sytuacji, takich jak upadek czy zatonicie.138 W sytuacjach, w ktrych nie wystpowao nage zagroenie ycia, jak na przykad podczas choroby czy w czasie zamknicia w hermetycznej chodni, przegldy ycia zazwyczaj nie wystpoway. Warto pamita, e mamy zazwyczaj do czynienia z kolejnoci wydarze skondensowanych w zaledwie kilku sekundach. Potem przegld w koczy si, ustpujc miejsca niezwykemu mistycznemu stanowi. Oszoomiona lekarstwami pielgniarka dowiadczya uczucia ekstazy, podczas ktrej bya idyllicznie pochonita kontemplowaniem obrazu przed stawiajcego Taj Mahal". Amator grskiej wspinaczki, ktry spada z dolomitw wspomina: Ciao moje byo w tym momencie ranione, miadone i druzgotane, lecz moja wiadomo nie wizaa si z adnym z tych fizycznych obrae i w ogle si nimi nie przejmowaa".65 Heim koczy swj przegld alpejskich wypadkw stwierdzeniem, e grska mier jest bardzo przyjemna: Ci, ktrzy zginli w czasie wspinaczki, w ostatnich momentach ycia widzieli osobist przeszo w stanie transcendentalnego przeobraenia. Wyniesieni ponad cielesny smutek, poddani fali gbokich myli, przepojeni spokojem i pojednaniem, ktremu towarzyszy niebiaska muzyka, spadali przez wspaniae, niebiesko-rowe przestworza a potem nastpowaa gboka cisza." Transcendencja ta jest tak silna i przyjemna, e ci, ktrzy jej doznali, nie mieli ochoty na powrt. Kobieta, ktr w dziecistwie uratowano od zatonicia, wspomina: Widziaam, jak prbowano przywrci mnie do ycia, lecz ja nie chciaam wraca. Miaam wwczas jedynie siedem lat i byam tylko beztroskim dzieckiem, a jednak w caym moim yciu nie dowiadczyam rwnie wielkiego szczcia".299 Istniej pewne dowody wskazujce na to, e niedoszli samobjcy, ktrzy doznali tego przeycia, prbuj je ponownie powtrzy, tym razem z wiksz skutecznoci. Widoczne podobiestwo pomidzy transcendencj w obliczu groby mierci a transcendencj pod wpywem narkotykw wskazuje na to, i umieranie jest cile zwizane z yciem. Etapy sprzeciwu, powrotu w przeszo i bogostanu s charakterystyczne dla okresu poprzedzajcego nag i niespodziewan mier. Istniej jednak bezporednie do nich analogie w okresach o wiele duszych, wystpujcych w czasie umierania na skutek choroby czy starczego wieku. Elizabeth Kiibler-Ross przeprowadzia wywiad z ponad setk umierajcych pacjentw i wykazaa istnienie piciu wyranych faz w ich stosunku do mierci. Pierwsz reakcj na wiadomo o nieuleczalnej chorobie jest zazwyczaj prba zaprzeczenia jej: To niemoliwe, to nie ja!" Ta pocztkowa negacja przypomina rozpaczliwe wysiki alpinistw w celu niedopuszczania do wiadomoci samego faktu upadku. Nastpnie, w momencie gdy pacjent uwiadomi sobie prawd, negacja ta ustpuje miejsca uczuciom gniewu i zawodu: Dlaczego spotyka to wanie mnie, skoro jeszcze tak wiele mam do zrobienia?" Etap ten moe by rwnie zastpiony faz targowania si, w ktrej pacjent czyni obietnice sobie i innym w zamian za dodatkowy czas. Na koniec, kiedy uwiadomiona zostaje w peni powaga choroby, nastaje okres przeraenia i depresji. Faza ta nie ma swojego odpowiednika w doznaniach wystpujcych w przypadku dosy nagej a niespodziewanej mierci i zdaje si wynika jedynie z faktu, e ludzie stojcy w obliczu mierci posiadaj o wiele wicej czasu na zastanowienie si nad swoim pooeniem. Wkrtce po ukazaniu si pierwszej edycji niniejszej ksiki, a wic w 1974 roku, Raymond Moody zwrci uwag na zjawisko zwane doznaniem przedmiertnym".306 ycie po yciu" okazao si natychmiast bestsellerem i wbrew wszelkim prognozom amerykaskich wydawcw dowiodo, i ksiki o mierci mog cieszy si powodzeniem nawet w Stanach. Praca ta wykazaa rwnie, e

ludzie stojcy w obliczu miertelnego niebezpieczestwa doznawali podobnych wrae, bez wzgldu na pochodzenie i dzielce ich rnice kulturowe. Moody twierdzi, e pene" doznanie przedmiertne zaczyna si od momentu, kiedy dana osoba syszy gos lekarza orzekajcego jej mier. W-klasycznym rozwoju wydarze prowadzi to do nieprzyjemnego haasu, zazwyczaj przenikliwego dzwonienia, podczas ktrego wystpuje uczucie przesuwania si wzdu dugiego, ciemnego tunelu. Osoba ta znajduje si wwczas nadal w tym samym fizycznym otoczeniu, jednake ma wraenie przebywania poza wasnym ciaem, czstokro nawet obserwujc z niejak obojtnoci wszystkie prby przywrcenia jej do ycia. Obojtno ta trwa a do momentu, kiedy nastpuje pewna akceptacja zaistniaej sytuacji pod wpywem ukazania si postaci krewnych i przyjaci, zmarych ju kiedy, lub te janiejcej postaci wiata, w ktrym dokonuje si jakby przegld ycia. W tym te momencie ludzie ci zdaj sobie spraw z tego, e stoj przed wyborem Przekroczenia granicy mierci lub te powrotu do swych fizycznych cia. Ci, ktrzy zdecydowali si wrci, opowiadaj najczciej o podobnie intensywnych uczuciach spokoju i radoci, o jakich wspominali 'wczeniej uczestnicy grskich wypadkw. Wikszo sprawozda doktora Moody pochodzi z jego wasnego, Pnocnoamerykaskiego rodowiska, jednake Frederick Holck wykaza, e podobne doznania s szeroko rozpowszechnione w religijnej 'Antropologicznej literaturze.303 Przytacza on sen Scypiona o mierci w traktacie Cycerona Republika", wizje witego Pawa, podobne relacje w pismach buddyjskich i zoroastraskich, w Tybetaskiej Ksidze Zmarych" oraz w folklorze polinezyjsko-indonezyjskim: maoryskim i dajakowskim. Wszystkie te sprawozdania wspominaj 0 doznaniu opuszczenia ciaa, o spotkaniu krewnych i przyjaci, o olniewajcym wietle i o istnieniu linii granicznej, po przekroczeniu ktrej nie ma ju powrotu do ycia. Najbardziej bodaj przekonywajcym aspektem owych relacji jest to, e pochodz one od ludzi, ktrzy nie zdawali sobie uprzednio sprawy z istnienia tego typu zjawisk. Kardiolog Michael Sabom z uniwersytetu na Florydzie zainteresowa si pacjentami, ktrzy przeszli powane zaway serca i zostali przywrceni do ycia.309 W cigu piciu lat udao mu si zebra i udokumentowa sto szesnacie takich przypadkw. Sabom stwierdzi, e szedziesit jeden osb po odzyskaniu przytomnoci mwio o uczuciach oderwania si od wasnych cia oraz podry w jakim innym wymiarze lub krainie. W niektrych przypadkach pacjenci zachowali tak szczegow pami, e mogli dostarczy dokadnych i zgodnych z prawd relacji z wydarze, ktre odbyway si na oddziale szpitalnym w trakcie ich reanimacji. Badania nad zjawiskami przedmiertnymi charakteryzuje oglna niemono wyodrbnienia jakiego jednego, wsplnego czynnika warunkujcego ich wystpowanie. Najwidoczniej nie ma sposobu, aby mc przewidzie pojawienie si owych zjawisk czy to na podstawie pci, czy te wieku, rasy, wyksztacenia, religii, pozycji spoecznej lub psychiatrycznej historii. Po przeprowadzeniu wywiadu z siedemdziesicioma omioma pacjentami, ktrzy przeyli doznania przedmiertne, psychiatrzy Bruce Greyson i an Stevenson mogli jedynie stwierdzi z ca pewnoci, e nie byli to ludzie skonni do kolekcjonowania metafizycznych dowiadcze.302 Psycholog Kenneth Ring z uniwersytetu w Connecticut dokona obszernych bada nad skutkami dozna przedmiertnych.308 Uzyskane przez niego wyniki potwierdziy, e doznania te nie s warunkowane praktykowaniem jakiejkolwiek wersji konwencjonalnej religii; niemniej ludzie, ktrzy ich dowiadczyli wracaj do ycia czsto z uczuciem duchowego odrodzenia i nowej wiadomoci. Ci nowo narodzeni" osobnicy niekoniecznie te staj si automatycznie osobami religijnymi w tradycyjnym znaczeniu tego sowa. Wrcz przeciwnie, maj oni wraenie, e formalny rytua i dogmaty s niezgodne z ich poznaniem. Jednoczenie wikszo z nich nabiera gbokiego przekonania o moliwoci istnienia ycia po mierci i wszyscy wykazuj zdecydowany spadek obaw zwizanych ze mierci i umieraniem. Ta zmiana nastawienia bywa tak wyrana, i kuszce wydaje si traktowanie dozna przedmiertnych jako dowiadcze o charakterze nrzystosowawczym majcych warto obronn. By moe jest to odpowiednie biologiczne rozwizanie problemw powstaych w wyniku osignicia samowiadomoci, a tym samym pojawienia si obawy wynikajcej z prawdopodobiestwa ostatecznej utraty teje wiadomoci. W ostatnim dziesicioleciu przeprowadzono ogromn ilo bada naukowych na temat lku przed mierci. Wyniki wikszoci z nich sugeruj, e jest to objaw powszechny. Kiedy jednak przeglda si obszern literatur na temat psychicznych reakcji wobec mierci, uderza pewien fakt. Ot lk ten objawia si jedynie u dorosych i tylko wwczas, gdy maj czas na to, aby o nim myle. Nie ma absolutnie adnych dowodw sugerujcych, i jest to lk naturalny i e stanowi on nieodczn cz procesu umierania.

Wrcz przeciwnie. W kulturach, ktre mier traktuj bardziej otwarcie i widz j jako cz procesu ycia, obawa mierci nie istnieje. Nie ma te dowodw wskazujcych na to, e u innych gatunkw mier wywouje instynktowny unik, czy te wyzwala uczucia smutku. Mode szympansy po osigniciu okrelonego wieku zaczynaj bez adnej instrukcji czy treningu unika przedmiotw przypominajcych we. Maj one wrodzon tendencj do bojaliwej reakcji na bodce, ktre kojarz im si z niebezpieczestwem. Nie znany jest mi jednak ani jeden organizm, ktry przejawia naturalny strach przed mierci. Powszechno dozna przedmiertnych sugeruje jednak, e s one charakterystyczne dla naszego gatunku i stanowi wrodzon reakcj na okrelon potrzeb. Psycholog Charles Garfield prowadzi na uniwersytecie w Kalifornii porady dla pacjentw cierpicych na raka.301 Przekona si wwczas, i znaczna cz spord zdajcych sobie spraw z tego, e stoj na progu mierci, dowiadczaa stanw, ktre przypominay kocowe doznania przedmiertne. Doznawali oni wizji jasnych wiate, mieli wraenie, e spotykaj si ponownie ze zmarymi ongi krewnymi, i syszeli niebiask muzyk. W kadym wypadku dowiadczenia te sprawiay, e pacjenci wykazywali zmniejszony lk przed mierci oraz wiksz skonno do akceptacji tego, co ich spotykao. Zatem wszystko wskazuje na to, e kocowe etapy cyklu poprzedzajcego mier kliniczn s podobne zarwno w przypadku nagych, jak i powolnych rodzajw mierci. miertelnie chorzy pacjenci, ktrzy maj odpowiednio duo czasu na pogodzenie si ze swym losem lub ktrym udzielona zostaa waciwa pomoc w celu zwalczenia ich kulturowych obaw i zaakceptowania nieuchronnoci mierci, doznaj czsto uczucia spokoju i zadowolenia. By moe proces umierania obejmuje okrelon faz ludzkiego rozwoju odznaczajc si waciw sobie kolejnoci wyranych i systematycznych wzorcw zachowania. Fakt, i te same etapy umierania mog by sztucznie wywoane u ludzi cieszcych si doskonaym zdrowiem fizycznym, dowodzi, e fazy te nie s charakterystyczne jedynie dla ludzi umierajcych na skutek wypadku czy choroby. Badania nad osiemnastoma mordercami wykazay, e okres ich oczekiwania w wizieniu Sing Sing w kolejce mierci" zacz si od zaprzeczenia. Usiowali zatem zminimalizowa najpierw powag swego pooenia. Potem dopiero nastpowao uczucie gniewu i strachu. Na koniec u tych, ktrzy mieli wystarczajco duo czasu, wystpowaa beztroska, kontemplacyjna obojtno.22 Moe jest to zbyt daleko posunita hipoteza, wszelako wydaje mi si, i mona okreli rne fazy umierania przez odtworzenie ich odpowiednikw w naszym nastawieniu do mierci na przestrzeni dziejw. Istnieje w naszej historii okres negowania mierci, w ktrym nie chcielimy wierzy w naturalno jej wystpowania i wolelimy zrzuci win za ni na siy zewntrzne. Postawa ta jest jasno widoczna w rytuaach pogrzebowych cywilizacji rzecznych dolin. Potem nastpuje okres akceptacji mierci, jak wykazuj cywilizacje ydowsko-hellenistyczne, w ktrych bya ona rzeczywistoci ostateczn i bardzo realn. Pniej nastpia faza buntu przeciwko mierci, w ktrej usiowalimy pokona jej rzeczywisto. wity Pawe gosi t chrzecijask postaw dzielnym okrzykiem: O mierci, gdzie jest twe do?!" Na koniec, tak jak w przypadkach grskich wypadkw, doszlimy do dzisiejszego punktu, w ktrym cywilizacja jest tak bliska cakowitego zniszczenia, e jedyn obron przed mierci wydaje si by jej transcendencja. Ostatnie badania nad biochemi mzgu w czasie procesu umierania rwnie potwierdzaj istnienie w nim pewnych faz. Wyniki tych bada wskazuj na istnienie czterech wyranie okrelonych etapw. Profesor Negowski z Radzieckiej Akademii Nauk Medycznych nazywa je szokiem, stanem przedagonalnym, agoni oraz mierci kliniczn.202 Klasyfikacja ta oparta bya pocztkowo na dowiadczeniach, w ktrych pozwalano zdycha psom z utraty krwi po przerwaniu im ttnicy udowej. Pierwsza faza zaczyna si zazwyczaj po dwch lub trzech minutach, kiedy nastpuje utrata nieomal poowy krwi i wyrany Spadek cinienia. Oznacza to, i zbyt mao krwi dochodzi do mzgu, ktry pozbawiony zostaje w ten sposb odpowiedniej iloci tlenu i cukru. Uruchamia on wwczas mechanizmy kompensacyjne, ktre rozszerzaj jego naczynia krwionone i mobilizuj dodatkow dostaw krwi z rezerwowych skadw. Tego rodzaju rodki zaradcze dziaaj przez pewien czas i zawarto cukru we krwi dochodzcej do mzgu rzeczywicie wzrasta. Nasze ciaa magazynuj energi w postaci glikogenu, ktry gromadzony jest w wtrobie oraz dugich miniach ciaa. W sytuacjach kryzysowych adrenalina podnosi cinienie krwi oraz pobudza ponown, szybk przemian glikogenu w cukier do natychmiastowego uytku. W zaledwie kilka sekund potem mzg otrzymuje wzbogacon dostaw poywienia i zaczyna pracowa nadprogramowo. Ta biochemiczna faza odpowiada bezporednio nastrojowi psychicznej obojtnoci oraz powrotowi w przeszo, ktry w wyej wspomnianych wypadkach grskich nastpowa po pierwszych odruchowych prbach ratowania si.

Nastpn faz, nazwan przez Rosjan faz przedagonaln, charakteryzuj dramatyczne zmiany chemiczne w mzgu.86 Dziaalno kory mzgowej osiga wwczas gorczkowy szczyt i zuycie cukru jest szybsze ni jego dostawa. Aktywno mzgu ogranicza si przewanie do wyszych czstotliwoci, w ktrych szybkie rytmy beta przerywane s nieregularnymi wykresami dugotrwaych rytmw alfa. Jest to stan mzgu charakterystyczny dla medytacji i z pewnoci odpowiada on dowiadczeniom bogoci i transcendencji, o ktrych wspominaj ci, ktrzy zetknli si blisko ze mierci. Trzecie stadium w rosyjskiej sekwencji nazywa si agoni i w przypadku grskich wypadkw ma ono miejsce dopiero po zderzeniu si czowieka z ziemi. Nastpuje wwczas wstrzymanie oddechu oraz zanik odruchw ocznych, a dziaalno mzgu obnia si wwczas nieomal do punktu zaniku. W przypadku psw agonia zaczynaa si dopiero wwczas, gdy nastpowao zatrucie mzgu przez nagromadzone w nim produkty rozpadu glukozy. Cakowite wstrzymanie dziaalnoci mzgu uwaane jest przez Rosjan za mier kliniczn, jednake nawet w tym pnym okresie moliwe jest przywrcenie zwierztom ycia pod warunkiem, e ponownie uzyska si peny obieg krwi. Brak dziaalnoci mzgu po upywie okrelonego czasu, ktry dla czowieka wynosi zaledwie sze minut, prowadzi do czwartego stadium umierania, ktre ze wzgldu na ograniczone moliwoci wspczesnej techniki uznaje si obecnie za stan nieodwracalny. Organizm uwaany jest wwczas za martwy. Rosyjskie badania dostarczaj jeszcze jednej istotnej informacji.98 Wykazay one midzy innymi, e przeduony okres umierania, na skutek na przykad choroby puc, prowadzi w pocztkowej fazie do powanego wyczerpania zapasw energii, co powoduje, e mzg nie jest w stanie przey duszego okresu mierci klinicznej. W przypadkach nagej lub niespodziewanej mierci zapasy te s znacznie wiksze i organizm posiada siy yciowe konieczne do przeycia duszych okresw cakowitego braku aktywnoci mzgu. Zdolno do odzyskania przytomnoci zaley zatem wycznie od metabolicznego stanu organizmu przed nastaniem mierci klinicznej. Dowiadczenia na psach wykazay, e szans na odzyskanie przytomnoci byy wyranie obnione wskutek stanu duego podniecenia przed mierci, podczas gdy poprzedzajcy j sen i spokj znacznie je zwiksza. Stan zobojtnienia i transcendencji, w ktrym jednostka odpra si i oddaje kontemplacji nad piknem Taj Mahal, czy te dokonuje przegldu minionych wydarze, ma ogromn warto obronn. Ofiara wypadku, ktra ulega tym stanom ma wiksz szans wyleczenia si z powanych obrae, wcznie z przetrwaniem mierci klinicznej, ni ten, kto przez cay czas krzyczy i opiera si im. Poszukujc stojcego za tymi zjawiskami mechanizmu, neurofizjolog Ronald Siegel zwrci uwag na podobiestwo pomidzy dowiadczeniami przedmiertnymi a wizjami wywoanymi przez rodki chemiczne oddziaujce na mzg.310 Pacjenci, ktrzy budz si po oglnej narkozie, opowiadaj czsto o wizjach jasnych wiate oraz spotkaniach ze zmarymi krewnymi lub osobami duchownymi i dowiadczenia te dziaaj na nich kojco. Siegel sugeruje zatem, e doznania przedmiertne mog mie charakter wewntrzny i by wywoywane przez substancje mzgu, ktre dziaaj uspokajajco na system nerwowy. Obecnie znany jest nam fakt, e w pewnych sytuacjach stresowych mzg wydziela endorfiny czyli wasne substancje narkotyczne kojce nasze umysy i ciaa. Pomagaj nam one odpry si i nie tylko agodz bl umierania, lecz przypuszczalnie rwnie wywouj spokj, ktry zapobiega panice, a w niektrych sytuacjach pomaga utrzyma si przy yciu.305 Psychiatra Russel Noyes oraz jego wsppracownicy skoncentrowali swe badania na ludziach, ktrych yciu grozio niebezpieczestwo.307 Wykazali oni istnienie interesujcej rwnowagi midzy dwoma procesami zachodzcymi zazwyczaj w przypadkach zagroenia ycia. Jednym z nich jest nadwraliwo" charakteryzujca si niezwyk prdkoci myli i wyostrzeniem zmysw, drugim za depersonalizacja", w ktrej osobnicy dziwnie obojtniej i po prostu biernie, bez ladu jakiejkolwiek obawy obserwuj dotyczce ich wydarzenia. Na pierwszy rzut oka tendencje te zdaj si wzajemnie wyklucza. W rzeczywistoci jednak nie ma lepszego wzoru adaptacyjnego zachowania ni to, ktre z jednej strony zapewnia czujno, a z drugiej ogranicza emocje, mogce przeszkodzi w podjciu odpowiedniego dziaania. Kolejno zachodzcych w obliczu bliskiej mierci zmian ma swoje przyczyny, nie jest ona jednak niezmienna i w kadej chwili moe by przerwana przez ataki przytaczajcego blu i niepohamowanego strachu. Wczesne napady strachu mog nawet prowadzi bezporednio do mierci klinicznej. Mwi si czsto o miertelnym przeraeniu", ktre faktycznie moe sta si przyczyn mierci. Czarownicy australijskich plemion autochtonicznych nosz przy sobie zaostrzone koci udowe olbrzymich jaszczurek z przymocowanym do nich kosmykiem ludzkich wosw. Skierowanie na

czowieka ktrej z tych koci, w momencie recytowania miertelnych urokw, wywouje u niego niechybn chorob i mier, ktrej nawet dowiadczenie i moliwoci wspczesnej medycyny nie s w stanie zapobiec.81 Afrykascy znachorzy uywaj w tym celu kykci, europejskie czarownice posuguj si postaciami drewnianych i woskowych lalek, karaibscy kapani voodoo skadaj w ofierze biae koguty, a w Grecji wystarczy wwczas rzuci komu z ukosa ze" oko. Rodzaj tych metod jest stosunkowo mao wany, jednake skuteczno ich oddziaywania na ofiary bdce wiadome rzuconych na siebie urokw bywa dobrze znana i udokumentowana. Przeprowadzono kilka bada klinicznych na ludziach w doskonaym zdrowiu fizycznym, umierajcych w wyniku czarnej magii. W adnym przypadku lekarze nie byli w stanie izolowa organizmu od takiego wpywu lub zidentyfikowa obrae odpowiedzialnych za oczywist niemoc fizyczn tych pacjentw. Potrafili jedynie notowa objawy. Ofiara zauroczenia voodoo zaczynaa na przykad gwatownie oddycha, serce jej bio coraz szybciej, a w kocu nastpowa stay skurcz i miertelny zawa. Badania wykonane w trakcie umierania wykazay nagy wzrost gstoci krwi wywoanej odpywem pynw z ukadu krenia do przestrzeni midzytkankowych. Wygldao to tak, jakby kto operowa pacjenta niewidocznym noem, gdy podobne objawy wywoywa ostry szok chirurgiczny. W innych przypadkach zauroczenia voodoo lekarze stwierdzali nag zmian hemodynamiczn"29 oraz napadowy komorowy czstoskurcz,108 czyli innymi sowy zaprzestanie pracy serca. Inni natomiast zrzucali win na odruch nadmiernie powstrzymujcy pobieranie tlenu"289 lub orzekali mier na skutek ataku kataleptycznego, czyli odrtwienia ciaa lub jego czonkw, wywoanego brakiem tlenu.181 Diagnozy te s jednak mao istotne. Ostateczn przyczyn mierci w kadym z tych przypadkw byo uszkodzenie mzgu na skutek niedotlenienia wynikego z niedostatecznego dopywu krwi. Nie mwi nam to jednak nic o przyczynie tego niedomagania. Bez wtpienia nawet tak powane zmiany w organizmie mog mie podoe psychosomatyczne. Stephen Black opowiada o raku skry wykrytym po dokonaniu biopsji w szpitalu w Lagos, a wyleczonym dziki maci sporzdzonej przez miejscowego znachora. Analiza owej maci wykonana w Londynie wykazaa, e specyfik w skada si jedynie z myda i popiou drzewnego.29 Zbyt czsto jednak odwoujemy si do rde psychosomatycznych, usiujc w ten sposb ukry nasz nieumiejtno racjonalnego wytumaczenia prawdziwych przyczyn wielu chorb. W ostatecznym rozrachunku aden stan nie moe by jednak uznany za czysto psychosomatyczny bez uprzedniego udowodnienia, e jego objawy s uleczalne wycznie przy pomocy metod psychoterapeutycznych. W zaawansowanych przypadkach zauroczenia rzadko jest jednak czas na terapi. Zjawiska takie traktuje si na og lekcewaco jako twory ludzkiej wyobrani, co wcale nie wyjania przyczyn ich wystpowania. Unik ten pomija fakt zaskakujcej zdolnoci mzgu do zabicia ciaa, w ktrym si znajduje. W przypadkach zauroczenia nastpuje miertelne zastraszenie ofiar, ktre zazwyczaj maj wiadomo rzuconych na siebie wyrokw mierci i posusznie si im podporzdkowuj.12 Istnieje jednak i taka moliwo, e dziaa na nie jeszcze jaka dodatkowa, zewntrzna sia. W Czechosowacji dokonano serii dowiadcze na dwojgu praktykujcych telepatach, odseparowanych od siebie na odlego wielu kilometrw.282 W badaniach tych nie informowano odbiorcy o czasie transmisji, a jednak w momencie, gdy poproszono nadawc, aby wyobrazi sobie, e przyjaciela pochowano ywcem, odbiorca dosta nagego, paraliujcego ataku astmy. Kiedy nadawca wyobrazi sobie, e jego niewiadom niczego przyjaciel ma zadyszk, ten pomimo braku takiego rodzaju dolegliwoci zacz cierpie na pytki oddech. Wyglda wic na to, e moliwe jest kontrolowanie cudzej fizjologii nawet na odlego. W 1959 roku Stepan Figar odkry w Pradze, e poprzez intensywn umysow koncentracj u jednego osobnika mona wywoa wymierne zmiany w cinieniu krwi u drugiego czowieka, odpoczywajcego w pobliu w pozycji lecej.75 Douglas Dean z Wyszej Szkoy Inynieryjnej w Newark odkry niedawno, i niezalenie od odlegoci intensywne myli o bliskim przyjacielu wywouj u niego wymierne zmiany w cinieniu i objtoci krwi.146 Opierajc si na tych informacjach Dean stworzy system komunikacyjny, za pomoc ktrego wysya proste wiadomoci zakodowane alfabetem Morse'a z New Jersey na Floryd cakowicie bez wiedzy odbiorcy, ktry lea w tym czasie podczony do pletysmografu, czyli przyrzdu rejestrujcego zmiany zachodzce w objtoci koczyn pod wpywem zmian w cinieniu krwi. Wracajc za do przykadu zauroczenia voodoo, zakoczonego mierci: niezalenie od tego, czy wada serca spowodowana zostaa przez wasny mzg ofiary, czy te przez zoliwe myli innych, skutek pozosta ten sam. Pacjent zmar w wyniku szoku. Podobne nage mierci zdarzaj si czsto u dzikich zwierzt pochwyconych w niewol lub trzymanych z jakiego powodu w zamkniciu. Zajce i myszy zdychaj czsto na skutek brutalnego traktowania, a ryjwk zabi moe nawet gony haas. Prace budowlane czy te blisko nieznanych zwierzt w ssiednich klatkach powodoway czsto mier wielu wraliwych mieszkacw ogrodw zoologicznych. Dzikie ptaki umieraj na skutek

^tykania. Zdarzaj si wypadki mierci wrd ludzi obawiajcych si widoku krwi lub zastrzykw. Seria ponurych dowiadcze wykonana w Medycznej Szkole Johna Hopkinsa w Baltimore udowodnia, ^wszystkie zgony spowodowane s tym samym czynnikiem.222 Curt Richter stosuje tam aparatur, ktra bada dziaanie stresu na Cezury zmuszane do pywania w wskich sojach, z ktrych nie ma moliwoci ucieczki. Cige wirowanie wody powstrzymywao zwierzta od odpoczynku i nie pozwalao na swobodne unoszenie si na powierzchni, zmuszajc zatem do rozpaczliwego pywania a do mierci. Oswojone biae szczury yy w maszynie przez kilka dni, Natomiast pochwycone tu przedtem dzikie szczury zdychay ju po kilku minutach. Sekcje ich zwok wykazyway, e przyczyn tego by szok wywoany nadmiernym pobudzeniem nerwu bdnego prowadzcego z mzgu do serca. Podobne symptomy wywoywa u biaych szczurw uraz spowodowany pozbawieniem ich wsw przed poddaniem zwierzt wodnej torturze. Biae szczury nie skazywane natomiast na adne dodatkowe stresy zdychay z zupenie innych powodw. Po dwch lub wicej dniach przebywania w sojach, z ktrych nie mogy si wydosta, zwierzta te kapituloway i umieray z beznadziejnoci. Szczury wycignite z wody na krtko przed mierci szybko wracay do zdrowia i przy nastpnym woeniu ich do sojw wiedziay, e sytuacja nie bya wcale taka beznadziejna, tote pyway w nich znacznie duej. Jeden z tak uwarunkowanych szczurw wytrzyma w soju a czterdzieci osiem godzin i przypuszczalnie pywaby w nim nadal, gdyby wczeniej nie pad z powodu godu. Ludzie pod wpywem magii lub wyroku mierci voodoo zachowuj si tak samo. Powodem ich mierci jest poczucie beznadziejnoci, lecz jeli komu uda si przypadkiem przey taki test, to nigdy wicej nie padnie ofiar podobnych czarw. Osoba taka uodporni si raz na zawsze. Niekiedy pacjenci w trakcie leczenia wyraaj przekonanie, e wkrtce umr. Spenienie tych przepowiedni uwaane jest najczciej za zaakceptowanie przez nich mierci i poddanie si jej bez walki. Podobnie jak w przypadku magii, ludzie ci ulegaj miertelnej beznadziejnoci. Moliwa jest jednak jeszcze inna interpretacja. Jeden z psychiatrw, ktry analizowa tego typu przypadki, zauway wrd nich przewag zaburze sercowych i nerkowych.17 Sugeruje on w zwizku z tym, e chroniczne zaburzenia tych organw wpywaj na nage zmiany w fizjologicznej rwnowadze systemu, ktre szybko daj si odczu pacjentom. Jeli zmiany te s powane, to zdaj sobie oni z tego spraw i zostaj niejako zapodnieni" mierci, oczekujc rozwizania wedug planu. Istnieje wiele anegdotycznych opowieci o zwierztach, ktre by moe posiadaj podobn intuicj i wyczuwajc blisko mierci, odchodz umiera w ukryciu. Cmentarzysko soni jest jednak tylko mitem, natomiast etapy umierania nastpuj po sobie z tak dokadnoci, i mona je uwaa za klasyczne zachowanie prowadzce do ostatecznego zniszczenia w akcie got". Fakt, e mier kademu z nas zdarza si tylko raz (nie mamy zatem okazji do przewiczenia tych schematw zachowawczych), skoni paru naukowcw, a zwaszcza Zygmunta Freuda, do rozwinicia koncepcji instynktu mierci". Niewtpliwie istnieje dostateczna ilo dowodw potwierdzajcych silne ludzkie tendencje do samounicestwienia, ale niewiele z nich wskazuje na instynktowe rdo tych niszczycielskich si. Osobicie jestem zdania, e zgbianie si w mierci (w okrelonych okolicznociach) dowodzi raczej istnienia instynktownych schematw umierania. mier poznajemy bowiem jeszcze przed wasnym narodzeniem i nieustannie yjemy w jej towarzystwie. Zadziwiajcy jest zatem nie tyle fakt, e w pewnych okolicznociach wykazujemy wiadomo mierci, lecz raczej {o e nie wpywa ona bardziej aktywnie na nasz samowiadomo oraz na sposb postrzegania otaczajcego nas wiata. Przypuszczalnie pierwszym naszym zetkniciem si z dowiadczeniem podobnym do mierci jest moment naszych urodzin. W adnej z pniejszych podry yciowych nie grozi nam tyle niebezpieczestw, ile w czasie tego okropnego przejcia przez dziesiciocentymetrowy Odcinek drg rodnych wiodcych ku pierwszemu samodzielnemu oddechowi. Przypuszczalnie nigdy nie dowiemy si, co wwczas zachodzi w umyle dziecka, lecz prawdopodobnie dowiadcza ono czego podobnego do etapw umierania. W momencie rozpoczcia porodu, kiedy macica czyni pierwsze straszliwe prby wyrzucenia dziecka z ciepego i bezpiecznego matczynego ona, pierwsz reakcj podu musi by prba oporu. Niedawno w Szwecji podjto prb wywoania porodu u kobiety z powanie przenoszon ci, przerywajc bon pcherza. Przy uyciu cewnika usunito p litra pynu owodniowego. Zesp pooniczy czeka ju na rozpoczcie porodu, kiedy nagle pd wyda trzy gone okrzyki gniewu. Dziewitnacie godzin pniej urodzi si cakowicie zdrowy chopiec. Pocztkowy opr przed narodzeniem si musi w kocu zakoczy Si zaakceptowaniem nieustajcego parcia macicy. Proces narodzin byby niewtpliwie o wiele atwiejszy, gdyby dziecko mogo si spokojnie odpry i wsppracowa z matk. Wyglda na to, e dobrze zdajemy sobie spraw z tego, co si z nami w tym czasie dzieje i w wiele at pniej potrafimy sobie przypomnie szczegy tego wydarzenia. W trakcie hipnotycznej regresji, polegajcej na stopniowym wprowadzeniu

podmiotu w jego osobist przeszo, wiele osb przypomina Sobie rne szczegy. Na przykad to, e urodzili si gow lub nogami do przodu, e pord ich by kleszczowy lub zostali nieomal przyduszeni ppowin.145 Istnieje oczywicie moliwo rnej interpretacji tych .wspomnie", ale warto wiedzie, e w niektrych przypadkach przytaczane podczas hipnozy dane nie byy znane nawet matkom, a jednak mona byo potem potwierdzi ich prawdziwo dziki zapisom klinicznym. Moment separacji jest wsplny dla narodzin i mierci. W chwili narodzin dziecko zostaje po raz pierwszy oderwane od swej matki i w miar wzrostu nastpuj kolejne, coraz to dusze separacje od niej, Przypuszczalnie daj one dziecku moliwo przyswojenia sobie kontrastujcych ze sob stanw bycia razem i osobno -bytu i niebytu. Adah Maurer stwierdza, e w wieku trzech miesicy zdrowe dziecko jest jut na tyle pewne siebie i swych uczu, e moe zacz eksperymentowa z tymi kontrastujcymi stanami. Podczas aba wy w chowanego odgrywa ono w bezpiecznych warunkach kolejne stany przeraenia i radoci, potwierdzajce jego poczucie wasnego ja przez ryzykowanie utraty wiadomoci i nastpnie odzyskiwanie jej".177 W pewnym sensie dowiadcza ono dwch rnych stanw ycia i mierci. Pniej dziecko podejmuje coraz aktywniej gr midzy yciem a mierci; ta ostatnia przywoywana jest w rnych okolicznociach -przez udawanie zabijania, umierania i samego stanu bycia martwym". Zabaw uwaa si susznie za jedn z najwaniejszych form zachowania. Podczas zabawy nawet najbardziej grone sytuacje, stany i dziaania, ktre w normalnych warunkach mogyby si okaza wysoce szkodliwe, s tolerowane, a nawet sprawiaj ogromn przyjemno. Wiele zwierzt bawi si w sposb umoliwiajcy im rwnie wiczenie umiejtnoci, ktre oka si istotne w ich pniejszym yciu. Niektre z nich udaj nawet, e s martwe. Opos wirginijski Didelphis Virginiana nada nazw zachowaniu, ktre sam praktykuje w momentach zagroenia.80 Udawanie oposa" polega na symulowaniu mierci. Zwierz upada wwczas na ziemie i ley nieruchomo na boku z wytrzeszczonymi oczyma, szeroko rozwartymi nogami i wczepionymi w ziemi pazurami. W tych momentach oposy pozostaj cakowicie przytomne i nie wykazuj adnych zmian, jeli idzie o temperatur ciaa, zuycie tlenu oraz skad chemiczny krwi. Zapisy ich fal mzgowych s podobne do tych, ktre charakteryzuj stany penej czujnoci. Grupa naukowcw z Los Angeles obserwowaa reakcj oposw szczegowo, podczajc elektrody do mzgw szeregu zwierzt, ktre prowokowano do symulowania mierci, straszc je mask psa przy Wykresy akompaniamencie nadawanego przez goniki ujadania i warczenia.205 elektroencefalograficzne wykazay, e zwierzta te byy wysoce wyczulone na wszystko, co si wok nich dziao i jedynie udaway", e s martwe. Po drugiej stronie Atlantyku opowieci myliwych gosz, e lis, kiedy udaje martwego, czsto otwiera ostronie oczy, podnosi gow, rozglda si wokoo i jeli jego przeladowcy oddalili si ju na bezpieczn odlego, czym prdzej czmycha w popochu".43 . Czstokro ywe zwierzta przybieraj wygld bardziej martwy, ni gdyby rzeczywicie nie yy. Karol Darwin zwrci na to zjawisko uwag, przywoujc przykad siedemnastu zebranych przez siebie gatunkw owadw symulujcych mier. Porwnujc ich postaw w momencie symulowanej mierci z poz, jak te same owady przyjmuj W chwili mierci naturalnej lub te spowodowanej zastosowaniem kamfory, Darwin wykaza, e w kadym wypadku postawy te rniy si znacznie, a w kilku przypadkach symulacje oszustw rniy si diametralnie od autentycznego wygldu ciaa martwego osobnika".58 Wskazuje to na fakt, i gatunki te wcale nie imituj prawdziwej mierci, Ucz raczej odgrywaj wyobraenia, jakie maj o niej inne zwierzta. Oczywicie, w miar ewolucyjnego rozwoju drapieniki same decydoway o charakterze symulowanej pozy mierci, wyapujc i poerajc wszystkich kiepskich aktorw dramatu. W przeciwiestwie do oposa, skorupiaki, pajki i owady symulujce w razie potrzeby mier trac kontrol nad swymi miniami i przyjmuj cakowicie sztywn postaw, zwan kurczowym znieruchomieniem. Podobny stan zosta wywoany i opisany u ptakw, winek morskich, psw, kotw, owiec, szympansw i ludzi. U czowieka wywouje si go najprociej przez pochylenie tuowia od linii pasa do przodu pod ktem 90 stopni, przy jednoczesnym wstrzymaniu oddechu i nagym przerzuceniu caego ciaa z takiej pozycji na plecy. Minie kurcz si wwczas gwatownie, a ciao staje si sztywne i nieruchome, (Sasem nawet w cigu jednej minuty. Zjawisko to spotykane jest czsto na' boiskach piki nonej, kiedy gracze zostaj raptownie rzuceni na ziemi i wygldaj na powanie rannych, dopki nagle nie odzyskaj przytomnoci i penej sprawnoci fizycznej. Istniej sprawozdania ze stanw katatonicznych wrd onierzy zaangaowanych w walk Wrcz, w ktrych symulowanie mierci zarwno celowe, jak i odruchowe, moe mie wysok warto obronn. Wielu biologw kwestionowao wag dziaania polegajcego na bezradnym leeniu przed wrogiem, jednake sam fakt istnienia zjawiska symulacji mierci sugeruje, e jego skuteczno moe by tak

dua, i ^chowanie takie warte jest ryzyka. Oczywicie s pewne optymalne okolicznoci, w ktrych zjawisko to funkcjonuje najlepiej i niewtpliwie istnieje rwnie pewien czynnik ograniczajcy, ktry kontroluje automatyczne wystpowanie tej reakcji, nie dopuszczajc do wywoywania jej przez nieodpowiednie bodce. Poziom progu jest w tej sytuacji bardzo wysoki i zapewnia stosowanie tego bezruchu jedynie jako ostatniej deski ratunku w najbardziej beznadziejnych okolicznociach. Hudson Hoagland, prowadzc intensywne badania nad jaszczurkami z rodziny Anolis carolinensis oraz Phrynosorm cornutum, odkry istnienie najskuteczniejszej kontroli wewntrznej. Naduywanie tego typu reakcji powoduje przeksztacenie si mierci symulowanej w rzeczywist.119 Jedno z nielicznych sprawozda, opisujcych ludzkie odczucia w momencie popadnicia w niezamierzony stan symulowanej mierci, jest jednoczenie dowodem skutecznoci tego stanu w obronie przed atakiem dzikich zwierzt. Odkrywca David Livingstone zosta kiedy zaatakowany przez lwa. Zwierz rzucio go na plecy, pochwycio za rami i zaczo rozszarpywa. Livingstone poczu wwczas, e ogarno go dziwne uczucie sennoci, w ktrym nie odczuwa blu ani przeraenia". Gdy lea tak bez ruchu, lew przesta si na chwil nim zajmowa. W pewnym momencie odkrywca odzyska przytomno i zdoa uciec.166 Stan zobojtnienia, o ktrym pisa Livingstone, przypomina uczucie transcendentalnego odosobnienia mwili o nim alpinici, ktrzy przeyli grski wypadek i jednoczenie dowodzi raz jeszcze, e w sytuacjach krytycznych organizm potrafi podeprze si fragmentami procesu mierci. Wzorce takiego zachowania maj swoj warto obronn i nie tylko towarzysz umieraniu, ale take w pewnych okolicznociach sprzyjaj yciu. Inn powszechn reakcj ludzk w sytuacjach stresowych jest mdlenie. Napicie emocjonalne wywouje nadmierne pobudzenie nerwu bdnego, powodujc zwolnienie tempa bicia serca i jednoczesne rozlunienie naczy krwiononych w okolicy brzucha, co prowadzi do uczucia omdlewania w miar opadania tam krwi. Efektem tego jest nage obnienie cinienia krwi w ttnicach mzgu, w wyniku ktrego nastpuje utrata przytomnoci. W momencie upadku gowa zemdlonego znajduje si na poziomie odka, co przywraca ponowny dopyw krwi do mzgu. Omdlenie jest zatem odruchem powodowanym jakby wewntrzn kontrol, gdy samoczynnie stwarza warunki niezbdne do odzyskania przytomnoci. Omdlenia byy niegdy bardzo modne wrd kobiet z odpowiednich sfer spoecznych i wybawiay je czsto z kopotliwych sytuacji osobistych. Niewtpliwie niektre z tych pa osigay upragnione rezultaty dziki symulacji, lecz wiele z nich faktycznie tracio przytomno. Niektre robiy to tak przekonywajco, e czsto uwaano je za zmare. Jest to doskonay przykad spoecznie uwarunkowanego odruchu, ktry zdarza si osobom potraficym psychicznie kontrolowa reakcje ciaa. Omdlenia jednak przestay by ju popularne i zdarzaj si o wiele rzadziej, lecz nadal mona si w nich dopatrzy moliwoci pewnych ewolucyjnych rozwiza. Gdyby opinia spoeczna przychylna omdleniom utrzymaa si odpowiednio dugo, zachowanie to mogoby si sta normaln i nieodzown czci naszego instynktownego repertuaru behawiorystycznego. W pewnych sytuacjach omdlenia zdarzaj si nadal. Przypadek Livingstone'a dowodzi jednak, e symulacja mierci ma przede wszystkim charakter obronny, pozwalajcy w chwili kryzysu zachowa wiadomo i wykorzysta wszelkie zmiany zachodzce w danej sytuacji. miertelne pozy przyjmowane przez owady przypominaj omdlenia, ktre pozostawiaj osobnika cakowicie na asce drapienika. Opos czy lis udajcy mier stosuj bardziej zaawansowan technik. Istniej jednak dowody wskazujce na to, e stan wiadomego bezruchu jest Wywoany odruchem nie mniej automatycznym ni ten, ktry rzuca na Wznak wesz drzewn symulujc mier. Reakcja taka, aby moga stanowi skuteczn obron przed ewentualnym atakiem wroga, musi by gwatowna. Najszybsz reakcj ciaa jest odruch, ktry powoduje jakby krtkie zwarcie (...) i cakowicie pomija mzg". Odruch oraz prowadzce do niego zachowanie s prawdopodobnie waciwociami wrodzonymi a nie uwarunkowanymi, gdy objawiaj si jako schematy w peni uksztatowane w wieku okoo czterech miesicy, nawet u Oposw trzymanych w izolacji. Schematy te pozostaj jednake pod pewnego rodzaju wiadom kontrol, poniewa w momencie, w ktrym mija zagroenie, opos natychmiast powraca do ycia. Pokrewne omdleniu s dwa inne, mao dzi znane stany prostracji. Jednym z nich jest katapleksja. W stanie tym osoba osuwa si bezsilnie na ziemi z zamknitymi oczyma, ale mimo cakowitego bezruchu pozostaje przytomna i absolutnie wiadoma wszystkiego, co si wok niej dzieje. Jest to ludzki odpowiednik stanu, ktry mona atwo wywoa u zwierzt, takich jak ptaki czy krliki, ograniczajc w sposb nagy ich swobod. W starych tekstach medycznych mwi si o katapleksji, e wywouj j silne uczucia emocjonalne", a utrzymuje si ona tak dugo, dopki uczucia te nie zostan opanowane". Katapleksja naley ju, jak si zdaje, do przeszoci, gdy wikszo wspczesnych sownikw medycznych o niej nie wspomina. By moe dzisiaj grzebierny kataplektywkw w ywcem.

Istotny jest jednak fakt, e najwczeniejsze opisy tego schorzenia znajdujemy w traktacie O znakach odrniajcych mier prawdziw od pozornej", opublikowanym w pimie Transylwaski Magazyn Medyczny".243 Autor traktatu zosta zmuszony do zajcia si tym problemem z powodu popochu wywoanego pogoskami o spotykanych w tym rejonie wampirach. Podobnie jak wielu innych lekarzy twierdzi on, e zniszczone grobowce, poamane trumny, podarte cauny oraz powykrcane krwawe ciaa nie stanowiy wcale dowodu istnienia wampiryzmu, lecz wskazyway raczej na szalecze wysiki kataplektykw, aby uwolni si ze swych przedwczesnych grobw.175 Innym, rwnie rzadkim stanem jest katalepsja, ktr okrelano kiedy jako nag utrat czucia oraz swobodnego ruchu spowodowan woskowatym zesztywnieniem czonkw". Stan ten znany jest rwnie i dzisiaj wrd katatonicznych schizofrenikw, lecz rwnie atwo mona go wywoa u zdrowych osobnikw przez hipnoz. Jedn z ulubionych sztuczek szalonego mnicha Rasputina byo organizowanie alei ywych figur ustawionych w dziwacznych pozach dla rozbawienia neurotycznego cesarskiego dworu starego Petersburga. Podobne chwyty czynione s dzisiaj przez nieodpowiedzialnych hipnotyzerw teatralnych. Samoistne stany kataleptyczne mog by rwnie sprowokowane rytmicznymi bodcami. Wiele lat utrzymywao si przekonanie, e wywoywana przez szarlatanw i znachorw voodoo katalepsja, powodowana bya tyczk, czyli zesztywnieniem mini z powodu nadmiernie gbokiego oddechu i obnienia kwasoty krwi. Jednake Stephen Black przeprowadzi ostatnio badania nad dziaalnoci szamanw ze szczepu Voruba w Nigerii, ktre wykazay, e potrafi oni wywoywa doskonay stan kataleptyczny rytmicznymi dwikami bbna i 20 piewem. Wprowadzajc tym sposobem w stan hipnozy, mogli w ramach rytuau ofiarnego ustawia ciaa w niezliczone pozy. Moliwe, e ta kataleptyczna podatno ssakw jest odruchem warunkowym, ktry powstaje jeszcze przed narodzeniem si, kiedy pd musi bez oporu przyjmowa uoenie uzalenione od skomplikowanego ksztatu macicy. W okresie tym bodcw rytmicznych dostarczaj podowi silne uderzenia serca matki. Nic wic dziwnego, e najlepszym sposobem uspokojenia i upienia paczcego niemowlcia jest przytulenie go przez matk do piersi, dziki czemu syszy znajomy rytm. Ilo kataleptycznych modych dziewczt wynoszonych na noszach z sal koncertowych stanowi dowd, e pulsujce rytmy bitowe rozrywkowych grup muzycznych dziaaj nadal bardzo skutecznie, nawet pitnacie lat po urodzeniu si owych delikwentek. Prdko normalnego ttna wynosi okoo siedemdziesiciu uderze na minut. Istniej jednak szybsze rytmy, ktrych skutki mog by gramatyczne. W 1966 roku Grey Walter wykaza, e wiecenie w oczy w regularnych odstpach czasu oddziaywuje w szczeglny sposb na rytm pracy mzgu, a niektre czstotliwoci byskw, szecio- lub dziesiciokrotnie wiksze ni szybko normalnego ttna, wywouj nage ataki podobne do napadu padaczki.283 Reakcja ta staa si nieocenion pomoc kliniczn w rozpoznawaniu potencjalnych epileptykw, jednake podobny stan mona wywoa u wielu ludzi skdind normalnych. Zsynchronizowane byski uzyskane w wyniku zastosowania obwodu sprzenia zwrotnego, w ktrym byskajce wiato jest wysyane przez sygnay pynce z samego mzgu mog wywoa natychmiastowe napady padaczki i utrat przytomnoci u poowy wiatowej populacji. Epilepsja jest objawem, a nie chorob. Zawsze towarzyszy jej przesd, jakoby bya wynikiem optania. Przypisywano j witemu Pawowi, Juliuszowi Cezarowi, Napoleonowi czy Dostojewskiemu. Kady z nas moe sta si ofiar padaczki, czyli okresowej dezorganizacji pracy mzgu wywoanej urazem gowy, poraeniem elektrycznym, narkotykami, asfiksj czy nawet wysok temperatur. Ataki polegajce na skurczu mini i konwulsjach prowadzcych do utraty przytomnoci nie s namiastk epilepsji, lecz faktyczn padaczk. Jedyna rnica pomidzy epileptykiem a normalnym, przecitnym czowiekiem polega na tym, e u epileptyka zaburzenia bd wystpowa o wiele czciej. Niekiedy przyczyn takiego ataku mona doszuka si w nowotworze lub w skrzepie krwi, jednake czsto powtarzajce si ataki epilepsji maj przypuszczalnie charakter spontaniczny. Mona je powstrzyma, Stosujc rodki uspokajajce o dziaaniu usypiajcym, chocia istnieje podejrzenie, e takie leczenie obnia jedynie ogln aktywno mzgu. Nie ma natomiast adnych dowodw na to, i ta grand mai" jest dziedziczna. Mona wic przypuszcza, e podobnie jak etap obojtnoci w sekwencji umierania moe ona by psychosomatyczn reakcj na okrelone zagroenia. Rozumowanie to przenosi epilepsj z terenu prawdopodobnego uszkodzenia mzgu i zaburze ukadu nerwowego w sfer normalnego schematu zachowania, speniajcego w okrelonych warunkach odpowiedni warto obronn. Istnieje silne podobiestwo pomidzy zjawiskiem epilepsji a sekwencjami umierania, tote uwaam, e oba fenomeny maj wiele wsplnego z jednym z najbardziej znanych stanw zblionych do mierci to znaczy z transem.

Wikszo transw polega na rozdwojeniu wywoanym silnym podranieniem ogniskowego obszaru mzgu, ktry z kolei wytwarza podobne stany zahamowania w innych obszarach.234 Technika ta stosowana jest przypuszczalnie przez chodzcych po rozarzonych wglach fakirw, ktrzy eliminuj bl wynikajcy z poparzenia dziki powstrzymywaniu fali impulsw nerwowych pyncych od stp do mzgu. Religijna histeria dziaa prawdopodobnie na podobnej zasadzie. Pozwalaa ona niegdy chrzecijaskim mczennikom doznawa stanw bogoci nawet w chwili, gdy byli ywcem poerani przez lwy. William Sargat dokona oglnowiatowych bada nad stanami transu i wykaza w nich, e we wszystkich przypadkach zachowanie to wywoywane byo przez kombinacj bodcw rytmicznych z nadmiernym dotlenieniem puc.234 W Zambii tradycyjni uzdrawiacze wyrzucaj ze duchy z pacjentw, trzymajc im gowy pod kocem ponad zapalonym ogniskiem, co zmusza ich do hiperwentylacji puc w wyniku gwatownego i pytkiego oddychania. Wiejscy ksia w Etiopii wypdzaj diaby z optanych, oblewajc im wicon wod twarze. Dla uniknicia uduszenia ludzie ci zmuszeni s do nadmiernego wentylowania puc. Wywoywanie Ducha witego na Trynidadzie polega na klaskaniu i rytmicznym oddychaniu. Podstaw ceremonii pokomanii na Jamajce jest tupanie poczone ze specyficznym sposobem oddychania. Wojownicy koczowniczych plemion Samburu i Turkana w Kenii tacz przy akompaniamencie nieustajcego bicia bbnw a do momentu, gdy popadn w sza i osun na ziemi. Nagrania tych rytmw wywouj podobn reakcj u europejskiej publicznoci. Dwiki owe przypominaj stary jambiczny rytm, ktry w staroytnej Grecji uwaano za tak silny i niebezpieczny, e uywanie go dozwolone byo jedynie w obecnoci kapanw. Po epidemiach dumy w redniowiecznej Europie taczenie a do utraty przytomnoci stao si bardzo popularne. Wraz z tak drastycznymi rodkami jak biczowanie prowadzio do ostatecznego zaamania systemu nerwowego i wprowadzenia w trans. Celem wywoanych w ten sposb stanw transu jest zwikszenie sugestywnoci, wiary i posuszestwa. Maj owe stany rwnie swj skutek uboczny, ktry polega na likwidacji wszelkich napi a nawet patologicznie silnych stanw nerwowych. Powoduj ponadto dramatyczne uzdrowienia w przypadkach gbokiej depresji, paranoidalnej schizofrenii i innych trwaych urazw wywoujc podniecenie prowadzce ostatecznie do wyczerpania, nerwowego zaamania lub te cakowitego przywrcenia prawidowej dziaalnoci mzgu. Buszmeni z Kalahari nazywaj ten stan zaamania ma mierci" i nie widz adnej rnicy pomidzy nim a stanem epilepsji.158 Prawdopodobnie oba te stany dadz si bezporednio porwna, gdy spontaniczne ataki epilepsji wywoywane przez mzg s desperack prb otrzniecia si z potencjalnie szkodliwych warunkw. atwo, z jak ludzie wyszkoleni w transcendentalnej medytacji powodowa mog dramatyczne zmiany fizjologiczne, dowodzi tego, e mzg sam potrafi tworzy swe wasne wewntrzne rytmy konieczne do wywoania transu i ataku padaczki.282 Jeli to prawda, wwczas epilepsja nie jest wcale objawem zaburzenia, ale jego kuracj. Istnieje w psychoanalizie dobrze wyprbowana technika, zwana abreakcj, z pomoc ktrej terapeuta usiuje wyzwoli tumione uczucia, zmuszajc pacjenta do ponownego przeycia pierwotnego dowiadczenia. Dr Sargant leczy w ten sposb spor ilo byych onierzy II wojny wiatowej cierpicych na pobitewne nerwice. Sargant sugerowa im, gdy byli w transie lub pod wpywem narkotykw, e ponownie znajduj si w sytuacji stresu i strachu, co wprawiao ich w stan silnego podenerwowania.234 Czstokro wywoywao nerwowe podniecenie prowadzce do gwatownego wybuchu emocjonalnego, ktry koczy si ostatecznym wyczerpaniem nerwowym. chwil ponownego odzyskania przytomnoci mijao niezdrowe uprzednio zaabsorbowanie pacjenta przeszoci. Nieco pniej podobne rezultaty osigano stosujc elektrokonwulsyjn terapi, w ramach ktrej pacjent doznawa szoku elektrycznego wywoujcego atak epileptyczny. Gregory Bateson sformuowa koncepcj podwjnego wizania" dla opisania dobrze znanej sytuacji bez wyjcia, w ktrej adna decyzja nie rozwizuje problemu.14 Opierajc si na tej koncepcji terapeuta celowo zmusza pacjenta do wykazania symptomw, stosujc przy tym terapeutyczne wizanie podwjne". Technika ta opiera si na znanej ludzkiej skonnoci do powtarzania nieprzyjemnych odczu poprzez Wracanie do dowiadcze, ktre do nich prowadz. Jzyk nieustannie dotyka owrzodzenia na dzile, czynic je w efekcie coraz to bardziej bolesnym. Konwencjonalne teorie nauczania nie wspominaj o istnieniu podobnego mechanizmu, osobicie uwaam jednak, e w naszych organizmach istnieje mechanizm pozytywnego sprzenia zwrotnego. Jest to reakcja na okrelone rodzaje dolegliwoci, wywoujca zwikszon ilo zachowa, ktre do tych dolegliwoci prowadz. Mechanizm ten przypomina na przykad koncepcj mierci Freuda. A jeli tak, naleaoby traktowa epilepsj jako aktywn manifestacj takiego sprzenia zwrotnego. Sugeruj przez to, e organizm sam kontroluje si nieustannie i e istniej okrelone okolicznoci,

ktre uwaa on za potencjalnie grone i ktre leczy przez poddanie si elektrowstrzsowej terapii. W tym celu wywouje atak, ktry zmienia te okolicznoci i ratuje w ten sposb ycie. Wedug homeopatycznej zasady polegajcej na leczeniu pewnych dolegliwoci przy pomocy substancji, ktre wanie do nich prowadz nastpuje w tym wypadku zamiana mierci trwaej na czasow ma mier". Fale mzgowe podu mona rejestrowa w pnych miesicach ciy po podczeniu elektrody do brzucha matki. Zazwyczaj s to wolne f alt delta o czstotliwoci mniejszej ni trzy cykle na sekund. Czasami jednak ten regularny wzorzec przerywaj silniejsze wyadowania charakterystyczne dla ludzi dorosych w trakcie ataku epileptycznego. Kiedy cia zblia si ku kocowi, konwulsje tego typu staj si coraz czstsze, a w chwili narodzin, kiedy dziecko wydostaje si na wiat, odbywaj si one nieomal nieustannie. Wszyscy rodzimy si w stanie podobnym do epilepsji i jeli uda nam si przey to dowiadczenie, moe ono stanowi pozytywne uwarunkowanie konieczne do stworze ni pniej tej samej reakcji w podobnych sytuacjach kryzysowych Pierwsze skurcze macicy s przypuszczalnie spowodowane brakiem tlenu, co wywoane jest wzrostem dziecka, ktre zaczyna przerasta naturalne zasoby tego nieba". W ostatnim miesicu ciy dziecko przeciga si zazwyczaj i drga, jako e dopyw tlenu nie zaspokaja jego zapotrzebowania. Powoduje to wzmoon alkaliczno krwi, co prawdopodobnie zmusza do konwulsji mzg zarwno nie narodzonego dziecka, jak i pogronego w transie lub epileptycznym ataku dorosego czowieka. Ataki padaczki u dorosych oraz skurcze porodowe mog si zakoczy krtkim okresem utraty przytomnoci, ktry nastpuje prawdopodobnie w krytycznym momencie, kiedy odprenie jest najbardziej potrzebne. W chwili gdy dziecko zaczyna oddycha samodzielnie i kiedy mija kryzys u dorosego czowieka, koczy si rwnie ten atak i fale mzgowe powracaj do swych normalnych schematw. Najczciej dana osoba zapada wwczas w spokojny sen. Kilka zachodnioafrykaskich jzykw w ogle nie posiada wyrazu "sen" Czasownik spa" znaczy w nich by na wp martwym". W jzyku angielskim uywamy okrelenia miertelnie zmczony" lub te martwy dla wiata", a wedle wikszoci psychoanalitycznych zaoe sen i mier s w podwiadomoci traktowane jako tosame. Czy istnieje jednak jaki zwizek pomidzy nimi? Ludzie czsto umieraj we nie, ale czy sen jest czci procesu umierania? Osobicie mam co do tego pewne wtpliwoci. Od niejakiego czasu wiemy, e istnieje w mzgu orodek specjalnie odpowiedzialny za utrzymywanie stanu czujnoci. Ostatnie badania wskazuj na to, e w system ten mona ingerowa dwojako.134 Jednym ze sposobw jest zastosowanie zwizku chemicznego produkowanego w innej czci pnia mzgowego, ktry aktywnie powstrzymuje stan czujnoci, podobnie jak uycie hamulcw powoduje zatrzymanie si samochodu. Czynna ingerencja tego rodzaju powoduje lekki, pozbawiony marze sen ortodoksyjny. Drugi sposb polega na zastosowaniu innego zwizku, ktrego dziaanie mona porwna z zatrzymaniem samochodu przez zdjcie stopy z pedau gazu. Wynikiem tej biernej kontroli jest gboki sen paradoksalny, w ktrym wystpuj marzenia senne. Zniszczenie, na skutek urazu czy chirurgicznego zabiegu, systemu podtrzymujcego stan czujnoci prowadzi do staej piczki organizmu. Pocztkowo aktywno mzgu zostaje osabiona, podobnie jak W lekkim nie lub przy przejciowej piczce spowodowanej epilepsj. Wkrtce jednak wszystkie fale mzgowe zatrzymuj si i osobnik ju nigdy wicej si nie budzi. Staje si on wwczas jedynie bezwoln, pozbawion czucia, sparaliowan mas protoplazmy".83 Innymi sowy zamienia si w got". Wraz z wiekiem wykresy fal mzgowych nie wykazuj widocznych zmian. Zapisy ludzi osiemdziesicioletnich nie rni si niczym od wykresw czterdziestolatkw. Wynika z tego, e w normalnych warunkach mzg jest silniejszy i potrafi przey wikszo innych organw. Dopiero uszkodzenie ktrego z nich powoduje jego mier, pozbawiajc go tlenu. Umierajcy mzg jest bardzo spokojny. W miar coraz sabszego dopywu do krwi, na ekranie elektroencefalografu pojawia si kilka wolnych fal, ktrych amplituda potem wzrasta, a w kocu powoli zanikaj. Pirka aparatury rysuj wwczas dugie proste linie. Ten podobny do stanu trwaej piczki brak reakcji nie przypomina w niczym rytmicznych i skomplikowanych wykresw charakterystycznych dla rnych rodzajw snu. Pokrewiestwo snu i epilepsji ze mierci opiera si na symbolicznym podobiestwie tych stanw. Freud sugerowa nawet, e epileptyczne ataki Dostojewskiego byy namiastk mierci spowodowan poczuciem winy, ktr wywoywao pragnienie mierci ojca.85 Dana osoba moe podwiadomie udawa mier, prbujc w ten sposb unikn prawdziwego zjawiska. Tak wanie metod stosuje opos. Inne zwierzta reaguj na sytuacje mocnego stresu, wycofujc si [ popadajc w gboki sen. Robert Lifton w swej historii o hibakushy", opowiadajcej o tych, co przeyli bombardowanie Hirosimy, mwi o szeroko rozpowszechnionym uczuciu psychicznego odrtwienia. W obronie przed cakowit utrat zmysw, pozostali przy yciu mieszkacy miasta musieli przej przez odwracaln

form symbolicznej mierci dla uniknicia trwaej mierci fizycznej czy psychicznej".163 Ci, ktrzy przeyli obozy koncentracyjne, redniowieczne zarazy i naturalne katastrofy, zachowuj si tak, jakby byli oszoomieni lub olepieni. Odrtwienie to, bdce swoistego typu narkoz, jest tak charakterystyczne dla syndromu pokatastrofalnego, e musi posiada jak warto obronn. Ludziom zamykajcym si przed siami zagraajcymi ich rodowisku udaje si unikn zniszczenia i zagady, jednake potrzebuj oni rwnie pewnej dozy wiadomoci. Winiowie obozw koncentracyjnych nauczyli si nie reagowa na okrutne masakry odbywajce si wok nich, lecz jednoczenie wyrobili w sobie niezwyk wraliwo na sygnay z otoczenia, ktre pozwalay przygotowa si na nastpn seri bicia.204 Taka kombinacja ycia i mierci tudzie ukrytej wraliwoci w osobniku rzekomo martwym stanowi podstaw kadego zachowania polegajcego na udawaniu mierci lub te popadaniu w stany jej podobne. Jest to kondycja biologiczna bdca istotn czci ekonomii zachowawczej. Umieranie nie jest wcale krtkim procesem poprzedzajcym mier kliniczn. W przypadku nagej mierci proces ten przebiega bardzo szybko, lecz nawet wwczas wystarcza czasu na przegld przeszych wydarze, ktry jest czci serii wzajemnie powizanych faz wystpujcych w okrelonej kolejnoci. Ilo materiau dowodowego bdcego w naszej dyspozycji wiadczy o tym, e umieranie to wysoce skomplikowany schemat zachowania, ktry bynajmniej nie ogranicza si do przygotowa do mierci. Jest ono czci ycia i niektre jego elementy mog suy przeduaniu owego ycia. Warto zatem zaryzykowa powiedzeniem, e organizmy czsto umieraj, aby y". Przyczyn zamieszania midzy yciem a mierci jest sama przyroda. ycie powstao z materii nieoywionej i nadal jego przetrwanie zaley od obumierania pewnych jego czci. Nie ma zdecydowanej rnicy nomie.dzy stanem ycia i mierci, jednake istnieje stan trzeci zupenie odmienny od nich obu, d, o ktrego prowadzi seria okrelonych wypadkw. Jest nim stan got". To, co nazywamy potocznie mierci, jest zaledwie zmian stanu. mier bywa czsto czasowa, a niekiedy nawet zupenie uleczalna. mier nie ma rzeczywistoci klinicznej, logicznej czy te biologicznej. Jest jedynie pojciem uytecznym w stosunkach midzyludzkich. Romeo mia racj, bdc przekonany o mierci Julii lecej nieruchomo w grobowcu. Wprawdzie dziewczyna pniej oya, ale nie przekrela to wcale faktu jej mierci. Pewno Julii, e lecy bez ruchu Romeo z flaszk trucizny w rku jest ju martwy, bya rwnie uzasadniona, nawet gdyby potem pojawi si zza kurtyny jaki sprytny lekarz i w ostatnim momencie zdy wypompowa mu odek. Bd tkwi bowiem w naszym rozumowaniu.

CZ DRUGA UMYS Wskanik miertelnoci wynosi rwno sto procent. Kady bowiem czowiek dochodzi w kocu do punktu, w ktrym uwaa si go za klinicznie martwego i w kadym spoeczestwie istniej okrelone sposoby zajmowania si osobnikami w tym stanie. Plemiona Aszanti w Afryce Zachodniej chowaj swoich zmarych pod powierzchni ziemi, na specjalnie wydzielonych gruntach, kadc ich na lewej stronie ciaa z rkami podoonymi pod gow. Autochtoniczne plemiona Tiwi w Pnocnej Australii chowaj swych zmarych na powierzchni ziemi, pokrywajc ich olbrzymimi kopcami gliny, ktr potem uklepuj w trakcie tacw pogrzebowych.106 Plemiona Bawenda w Afryce Poudniowej zamykaj swych zmarych w ich wasnych domach, cho niekiedy zdarza si, e stawiaj w tym celu specjalne budowle.256 Na Filipinach domy te budowane s ze specjalnie wypiekanych cegie. Maronici (chrzecijanki Koci wschodni) buduj w Libanie domy mierci z kamienia, a na Madagaskarze stosuje si w tym celu drewno i koci. Plemiona Owimbundu w Angoli chowaj swych zmarych w jaskiniach103, a zamieszkujcy grzyste tereny Indianie -na stokach skalnych.197 Plemiona Siuksw Santee zaszywaj swych zmarych w skry jelenie lub bawole i pozostawiaj ich na wierzchokach wysokich drzew.255 W Asam, gdzie drzewa s rzadkoci, buduje si specjalne podwyszenia, a w Tybecie, gdzie drzew si praktycznie nie spotyka, stosowany jest pochwek powietrzny.56 Polega on na krojeniu ciaa, mieleniu koci na drobne kawaki, mieszaniu ich z Jczmieniem, a nastpnie karmieniu t siekanin ptactwa zwoywanego specjalnie na t uczt za

pomoc rogu.242 Z kolei w Mongolii orze jest najlepsz trumn dla koczownika. Za dobry omen uwaa si wic Sytuacj, w ktrej pozostawione w jakim odludnym, czystym i wspaniaym miejscu ciao" zostanie szybko spoyte przez drapienikw.156 Niektrzy ludzie sami wol zjada swoich zmarych uwaajc, e lepiej Spoczywa w odku przyjaciela anieli w zimnej ziemi. W Nowej Poudniowej Walii tubylcy piek ciaa swych zmarych na wolnym ogniu a do stwardnienia misa. Na Bali pali si zmarych na specjalnych wieach podczas gonych i wyszukanych ceremonii.51 W innych czciach wiata palenie zwok odbywa si w potnych bbnach w domu zmarego albo te w specjalnych krematoriach. Na brzegach Gangesu wybudowane s kamienne schody lub pomosty, na ktrych pali si pogrzebowe stosy po uprzednim obmyciu ciaa w rzece i nasmarowaniu go sklarowanym masem. We wschodnim Tybecie funkcj ognia peni woda, gdy obcione ciaa wrzucane s tam do rzek. W staroytnej Skandynawii ciaom wanych zmarych pozwala no spywa na wiotkich odziach z prdem rzek do morza.142 Niekiedy szcztki zmarego zostaj dzielone, tak jak na przykad na wyspie Samosir na Pacyfiku, gdzie ciao chowane jest w podziemiu a czaszka w urnie stawianej na powierzchni ziemi.18 W Irianie (Nowa Gwinea) owcy gw z plemienia Asmat trzymaj czaszki swych wrogw ; przyjaci jako domowe ozdoby. Kademu z tych sposobw pochwku towarzyszy odpowiedni obrzdek. W swoim wiatowym przegldzie zwyczajw pogrzebowych R.Habenstein stwierdza: Nie ma takiej spoecznoci ludzkiej, czy tu skrajnie prymitywnej czy te wysoko cywilizowanej, ktra (...) nit chowaaby uroczycie cia swoich czonkw".100 Zwyczaje te s nie zwykle ywotne i nale do tych aspektw ludzkiej kultury, ktre s najmniej podatne na zmiany. Niejednokrotnie stanowi one jedyny dostpny skamieniay" relikt minionych czasw i miejsc. James Frazer odkry, e plemiona autochtoniczne w Nowej Poudniowej Walii chowaj swych zmarych w ziemi: w pozycji lecej, uoonych na boku, zwinitych w kbek lub te w pozycji stojcej. Albo te umieszczaj ich w dziuplach drzew czy te na specjalnych wzniesieniach, gdzie przykrywaj ich kodami drzew, a potem piek i zjadaj.82 Na podstawie tych informacji mg Frazer okreli pochodzenie kadej rodziny na bardzo zrnicowanym pod wzgldem rasowym terenie oraz popraw nie przewidzie wdrwki ich przodkw. W. Perry jest autorem doskonaego studium o antropologicznych pocztkach Indonezji i wyjanij w nim wiele nieporozumie istniejcych do dzi na trzynastu tysicach wysp tego archipelagu, kierujc si kryteriami zwizanymi z obyczajami pogrzebowymi.213 Odkry on midzy innymi, e istnieje dua wspzaleno pomidzy pozycj grobu a przypuszczalnym pooeniem kraju zmarego. Jeli na przykad mieszkaniec wyspy Savu zosta pochowany w pozycji siedzcej, zwrcony twarz ku zachodowi, to niezawodnie ziemia jego przodkw leaa rwnie w tym kierunku. Wszystkie te zrnicowane sposoby chowania zmarych czy jeden, wsplny element. Ot kady z tych pogrzebowych obyczajw opiera si na przekonaniu, e mier nie jest wcale kocem i e oznacza ona pewnego rodzaju zmian.276 Robert Hertz wykaza, badajc malajskie wyobraenia, e mier nie jest tam uwaana za wydarzenie natychmiastowe i ostateczne, ale raczej jedynie za faz w stopniowym rozwoju.114 Plemiona Malajw, jak wiele innych ludw, widz mier jako proces zaczynajcy si ju wczenie w yciu kadego z nich. Przekonanie to uwidacznia si rwnie w mentalnoci i zachowaniu tych spoecznoci. Moment, ktry my nazywamy mierci, jest dla nich zaledwie faz poredni, oznak, e naley si zaj ciaem w jaki tymczasowy sposb. Plemiona te chowaj swych zmarych chwilowo. Kotowie w Poudniowych Indiach spalaj wikszo ciaa, lecz zachowuj cz czaszki.170 Prawdziwy pogrzeb nastpuje dopiero pniej, kiedy uznaje si, e dusza postanowia ostatecznie odej z ciaa. Podczas tego okresu czekania uwaa si, e osoba zmara jest obecna wrd ywych. Kotowie przyznaj osobie zmarej status spoeczny a do chwili jej pogrzebu. Jeli ona zmarego zajdzie w ci po jego mierci klinicznej, ale przed pogrzebem, to dziecko uznane jest za jego, nosi jego nazwisko i dzieli z nim klan i majtek. Spoecznoci te widz biologiczn rnic pomidzy mierci a stanem got". W naszej kulturze powszechnie uwaa si, e mier jest natychmiastowa. Pogrzeby za urzdza si w dwa lub trzy dni po mierci zmarego jedynie w celu poczynienia koniecznych przygotowa oraz umoliwienia zebrania si krewnych i znajomych. Fakt, e jestemy w tym przekonaniu nieomal zupenie odosobnieni, i e zaledwie par innych kultur traktuje mier z tak precyzj, nie moe by przypadkowy. Niekiedy nawet my nie jestemy pewni naszych przekona. Sposb, w jaki potraktowano ciao Stalina, w zwizku ze zmian oficjalnej opinii w Zwizku Radzieckim, jest doskonaym przykadem ilustrujcym ambiwalentny stosunek do mierci nawet w materialistycznym spoeczestwie.284 Charakter wikszoci pogrzebowych obrzdkw jasno wskazuje na to, e ich uczestnicy traktuj zmarych jako nadal yjcych, wobec ktrych naley przedsiwzi okrelone rodki ostronoci, aby upewni si, i nie bd si wasa pord ywych. Obrzdki pogrzebowe peni zatem dwie funkcje z jednej strony utrzymuj Zmarych przy yciu, z drugiej za trzymaj ich z daleka od ywych. Hinduskie obyczaje palenia zwok maj gwnie na celu zmuszenie ducha zmarej

osoby do podjcia wdrwki w stosowne miejsce. Egipcjanie uywali kunsztownych zabiegw, aby zmusi zmarych do pozostania w swoich grobowcach, zaopatrujc ich we wszystkie moliwe przedmioty, jakie mogyby im tam by potrzebne. Po pogrzebie czonka indiaskiego plemienia Hopi, jego krewny czeka jaki czas przy lenym grobie, po czym symbolicznie zaciera lad szlaku wiodcego do wioski, Nakrelajc na nim wglem drzewnym poprzeczne linie.25 D Punktem kulminacyjnym pogrzebu w plemieniu Kota jest roztrzaskanie naczynia na obszarze kremacji, po czym kady z uczestnikw uroczystoci biegnie prdko do wioski nie ogldajc si wicej za siebie. ywi podaj w jedn stron, a umarli w drug. Rytua ten jest jak si zdaje skuteczny, gdy adna wsplnota tego szczepu nigdy nie bya przeladowana przez duchy. Wyraziste postrzeganie rnicy pomidzy yciem a mierci, ktre cechuje nasz obecny stosunek do tego problemu, zaczo si przypuszczalnie w okresie redniowiecza. Czternastowieczna Europa bya trapiona przez wicej katastrof, zaraz, wojen i epidemii ni kiedykolwiek jakakolwiek inna cz wiata. Przechodzca przez cay kontynent duma przyniosa ogrom cierpie, delirium i mier jednej czwartej ludnoci ziemi. Gd pokry drogi trupami, a pozostawionych i zapomnianych w wizieniach ludzi zmusi do poerania si nawzajem. Napady Tatarw i wyprawy krzyowe zdziesitkoway spoecznoci ju i tak wycieczone epidemiami, poarami, wstrzsami ziemi. Reszt natomiast zaja si Inkwizycja. W okresie tamtego stulecia mier bya problemem centralnym: ywym, intensywnym i powszechnym. Nie mona byo zignorowa ani jej, ani zwizanych z ni okropnoci, tote nastpio obsesyjne zainteresowanie tematem mierci. Jedynym sposobem zaradzenia oglnemu przeraeniu bya reakcja emocjonalna, ktra filozofom, artystom, dramaturgom, poetom oraz zwyczajnym ludziom kazaa odgrywa i ucielenia mier po to, aby cakowicie oswoi si z t ponur postaci. Malarstwo, rzeba, karykatura i folklor przyczyniy si do uznania i traktowania mierci jako powszechnego zjawiska, a take do pomniejszenia zwizanego z ni uczucia strachu. Gdyby mier znalaza si wwczas wrd tematw zakazanych, to psychologiczne napicie byoby dla jednostki nie do zniesienia. Kiedy kryzys min, zainteresowanie mierci stracio sw intensywno. Wszelako do dzisiaj pozosta nam zwizany ze mierci niepokj. Dalej jestemy skonni widzie j jako zjawisko samo w sobie, ktrego naley si ba i ktre trzeba jak najduej odsuwa od siebie. W naszym spoeczestwie strach przed mierci ma niewiele wsplnego z osobistym dowiadczeniem. Wikszo z nas nigdy nie widziaa martwego ciaa. Odseparowalimy si skutecznie od mierci zrzucajc odpowiedzialno za cay proces umierania i sam mier na zesp wyspecjalizowanych ekspertw. Odizolowalimy si od wszelkiego kontaktu ze mierci. Odczuwamy pewnego rodzaju skrpowanie, a nawet zo, jeli kto umiera w nieodpowiednim czasie lub miejscu. Bardziej ni jakiekolwiek znane nam spoeczestwo na wiecie, usiowalimy wyeliminowa mier z naszego ycia w rezultacie czego stworzylimy wiatopogld peen pogmatwanych i poowicznie zaakceptowanych wtpliwoci. Zamieszanie to uwidacznia sposb, w jaki rodki masowego przekazu przedstawiaj katastrofalne wypadki. Uwaga skierowana jest zazwyczaj na szczegy roztrzaskanych samolotw, poary lub ilo miertelnych ofiar niedzielnych wypadkw samochodowych. Sugeruje si w ten sposb, e mier jest czym, co wydarza si gdzie tam", co oczekuje na nas kiedy indziej, i z pewnoci nie jest czym, co nosimy sami w sobie. Wychowano nas w wierze, e katastrofy s gwn przyczyn miertelnoci, podczas gdy tak naprawd nawet w najbardziej cywilizowanych krajach mniej ni pi procent zgonw nastpuje w wyniku wypadkw. Nadmierne zajmowanie si wypadkami miertelnymi zdaje si maskowa brak zainteresowania mierci naturaln. Specjalnie podkrelamy istnienie moliwej do uniknicia mierci, wystpujcej gdzie tam w przestrzeni, aby odwrci uwag od nieuchronnego stanu got", drzemicego wewntrz kadego z nas. Szczeglnie w Stanach Zjednoczonych mier traktowana jest nieomal jako pogwacenie konstytucyjnie zapewnionego kademu obywatelowi prawa do ycia i szczcia. Wierzenia bardziej prymitywnych" ludzi, e mier jest jedynie procesem przejciowym, uwaane s przez wielu raczej za osobliwe. Kady, kto wierzy, e w klinicznie martwym ciele jest jeszcze jakie ycie, traktowany bywa zwykle podejrzliwie jako religijny dziwak lub naiwne dziecko, ktre dao si nabra wschodniemu guru o wtpliwej reputacji. W drugiej czci niniejszej ksiki postaram si zatem przeanalizowa kwesti przeycia mierci, przedstawiajc najpierw biologiczne moliwoci, a nastpnie dokonujc uwanego przegldu dowodw, ktre mogyby takie zjawisko potwierdza.

ROZDZIA IV OSOBOWO l CIAO Dowody z dziedziny biologii, psychologii i antropologii wskazuj na to, e ycie i mier wspistniej rwnolegle obok siebie w nieustannie zmieniajcym si dynamicznym zwizku, ktry koczy si dopiero z chwil, gdy materia traci wszelki lad organizacji narzuconej jej podczas tej asocjacji. Punktowi temu nadalimy miano got". Stan mierci klinicznej jest wic jedynie punktem, jaki osigna wskazwka przesuwajc si wzdu linii ycia i ostatecznie zdajc do koca tej skali stanu got". Osobicie uwaam, e wraz z postpem technologii bdziemy kiedy w stanie przesun mier kliniczn a do samego koca, to znaczy do momentu, w ktrym bdzie ona jednoznaczna ze stanem got", co automatycznie rozwie wspomniane wyej sprzecznoci. Tymczasem przyjrzyjmy si czci owej skali, ktra cigle jeszcze ley pomidzy mierci kliniczn a stanem got". Przyjmijmy choby jedynie dla celw dyskusyjnych e istnieje pewna forma ycia na tym obszarze. Mwimy tutaj o moliwoci przeycia mierci klinicznej. Nikt nie kwestionuje dzi faktu, e dziaalno organiczna w ciele trwa jeszcze dugo po podpisaniu przez lekarza aktu zgonu. Spory dotycz jedynie znaczenia tej dziaalnoci dla jednostki identyfikujcej si z tym ciaem, a wic dla istoty zwanej osobowoci. Osobowo nona zdefiniowa jako to, co okrela dziaanie danej jednostki postawionej w odpowiedniej sytuacji. Innymi sowy jest to funkcja bodcw, ktre t sytuacj wywouj. Informacje pochodzce z otoczenia odbierane s przez organy zmysw i przekazywane do mzgu jednostki, a wic cay spr sprowadza si do pytania, czy indywidualna osobowo moe istnie bez tego sprzenia zwrotnego. Ssaki nocne, takie jak koty czy gryzonie, czerpi wikszo swych informacji o otoczeniu z wrae odbieranych przez dugie czuciowe wsy, ktrych koce prowadz do cile okrelonej grupy mini i zakocze nerwowych. Obcicie owych wsw wywouje u zwierzcia powan dezorientacj, a nawet moe by przyczyn jego mierci. Curt Richter z Baltimore zauway, e szczury, ktrym obcito wsy elektryczn maszynk do strzyenia, zachowuj si czsto bardzo dziwnie. Jeden z nich wpycha nieustannie nos w kty klatki oraz w kubek z jedzeniem ruchem przypominajcym zakrcanie korka. Szczur ten zachowywa si w ten sam sposb, gdy opuszczalimy laboratorium w cztery godziny pniej. Nastpnego ranka okazao si, e zwierz zdecho i nawet dokadna sekcja nie bya w stanie okreli przyczyny czy choby bezporedniego mechanizmu mierci".222 Najprawdopodobniej szczur ten zdech w wyniku szoku spowodowanego utrat jednego z najwaniejszych organw zmysw. Badania nad ludmi pozbawionymi czucia wskazuj, e normalne funkcjonowanie mzgu polega na cigym pobudzaniu kory mzgowej przez sygnay napywajce z pnia mzgowego.113 Te za z kolei s wynikiem nieustannego bombardowania przez informacje dostarczane przez organy zmysw. Wydaje si wic, e oprcz swych normalnych, specyficznych funkcji polegajcych na przesyaniu zewntrznych informacji o charakterze wzrokowym, suchowym, czy te zapachowym oczy, uszy i nos pobieraj rwnie bodce, ktrych oglnym zadaniem jest stymulowanie pracy mzgu. Rodzaj bodcw nie ma w tym wypadku znaczenia, wany jest tylko sam fakt przesyania sygnaw. Jeli sygnay te s zbyt monotonne lub cakowicie ustan, kora mzgowa wykazuje oznaki zaburzenia i mzg zaczyna zachowywa si nienormalnie. Nastpuj wwczas zmiany osobowoci i zaburzenia percepcji. Rwnoczenie zmienia si schemat jej fal mzgowych oraz nastpuje osabienie zdolnoci mylenia i pojawiaj si halucynacje. (Po wielu godzinach podry kierowcy ciarwek zaczynaj widzie zjawy, na przykad olbrzymie czerwone pajki na frontowej szybie pojazdu; piloci samolotw miewaj mistyczne wizje zastpw anielskich, a u przebywajcych w izolacji winiw rozwija si ostra paranoja.) Przy dalszej redukcji bodcw czuciowych symptomy te znacznie si zaostrzaj. Uwaa si nawet, e cakowite wstrzymanie dopywu informacji spowodowaoby rwnie zupene 277 Rnorodno dowiadcze jest zatem niezbdna dla ludzkiej zatrzymanie pracy mzgu. egzystencji. Christopher Burney koczy swe sprawozdanie z dugotrwaego pobytu w izolacji stwierdzeniem, e rozmaito nie jest jedynie przypraw ycia, lecz raczej jego nieodzown substancj".31 W trakcie procesu umierania, w miar postpujcego rozstroju organizmu nastpuje stopniowa eliminacja bodcw czuciowych, prowadzca do cakowitego zaniku odczu zmysowych. Wiemy, e eliminacja nawet jednego ze zmysw jest szkodliwa dla organizmu. Jak dugo zatem moe dana jednostka egzystowa wzdu tej linii redukcyjnej, zanim jej osobowo i tosamo nie utrac swego znaczenia? Aby odpowiedzie na to pytanie, musimy najpierw zdecydowa na ile czynniki fizyczne, zarwno o charakterze zewntrznym jak i wewntrznym, determinuj osobowo jednostki.

Jednym z problemw stojcych zawsze przed psychologami, ktrzy pracuj z uwizionymi zwierztami, jest rnorodno osobnikw kadej populacji. Zaobserwowane rnice w ich zachowaniu przypisywano zazwyczaj zmianom genetycznym, bdom dowiadczalnym, temperaturze panujcej w laboratorium czy te fazom ksiyca. Wszystkie te czynniki mog wpywa i faktycznie wpywaj na sposb, w jaki zwierzta reaguj w danej sytuacji. Ale przypuszczalnie najwaniejszym powodem owych odmiennoci s rnice w ich dotychczasowych dowiadczeniach yciowych. Seymour Levine z uniwersytetu stanowego w Ohio zajmowa si badaniami nad rol, jak odgrywaj we wczesnym yciu osobniczym bolesne lub urazowe dowiadczenia jednostki. W tym celu hodowa na rne sposoby trzy grupy szczurw.161 Pierwsz grup szczurw zabierano z gniazda codziennie o tej samej porze i umieszczano w klatce, w ktrej raono je prdem elektrycznym. Drug grup zwierzt umieszczano w podobnej klatce, lecz nie poddawano jej elektrycznym wstrzsom. Trzeci grup szczurw pozostawiano w gniedzie bez jakiegokolwiek dotykania. Levine spodziewa si, e dowiadczenie to wpynie najpowaniej na pierwsz grup szczurw i szuka u nich oznak emocjonalnych zaburze po osigniciu przez zwierzta dojrzaoci. Ku swemu zdziwieniu odkry on, e wanie trzecia grupa, ktrej Osobnikw nigdy nie dotykano, zachowywaa si w dziwny sposb". Natomiast zachowanie szczurw, poddawanych elektrycznym bodcom, nie rnio si niczym od zachowania szczurw z grupy drugiej, ktrych rwnie dotykano, ale nie raono prdem. Levin owiadcza z pewn konsternacj, e po osigniciu dojrzaoci, nie majce uprzednio kontaktu z czowiekiem szczury odznaczay si najwiksz dzikoci. Byy to najbardziej pobudliwe i zoliwe szczury, jakie kiedykolwiek obserwowalimy w laboratorium; nierzadko zdarzao si nawet, e ktry z 162 nich goni nas z piskiem po pokoju, atakujc nasze buty i nogawki od spodni". aden z biologw nie okreliby tego zachowania jako dziwne". A trudno uwierzy, e mona dzi jeszcze spotka laboratoryjne zwierzta zachowujce si nie jak nakrcane zabawki, lecz jak na prawdziwe Cezury przystao. Dowiadczenie to jednak wykazuje rwnie niezwykle wyranie, e czynniki zewntrzne odgrywaj olbrzymi rol w Wyznaczaniu pniejszego zachowania jednostki lub choby tylko w okrelaniu kierunku, w ktrym rozwin si potem jej dziedziczne moliwoci. Dugotrwae badania wykonane w Massachusetts (przez J. i W. McCordw) stanowi niemal doskonay odpowiednik powyszego dowiadczenia przeprowadzonego tym razem na ludziach. W 1935 roku dokonano tam przegldu duej grupy siedmioletnich chopcw pochodzcych z jednakowo ubogich rodowisk. Z dziemi tymi przeprowadzono wywiad, zbadano je pod wzgldem fizycznym oraz poddano testom psychologicznym. Poszczeglni badacze zebrali informacje dotyczce ich rodowisk odwiedzajc wielokrotnie domy tych dzieci oraz przeprowadzajc rozmowy z nauczycielami, duszpasterzami, rodzicami tudzie ssiadami. Dwadziecia lat pniej Joan i William McCordowie odnaleli 253 chopcw z tej grupy i zbadali ich aktualny status w wietle tamtych wczesnych dowiadcze.195 Niektrzy z tych chopcw, obecnie ju dorosych mczyzn, byli skazani przynajmniej jeden raz za rabunek, pijastwo, gwat lub inne przestpstwa o podou seksualnym. Po dokonaniu klasyfikacji przeszoci tych mczyzn (na podstawie wczeniej uzyskanych danych) okazao si, e wzorce ycia rodzinnego odgryway olbrzymi rol determinujc pniejsze antyspoeczne i kryminalne tendencje dziecka. Z grupy chopcw poddawanych ongi ostrej dyscyplinie rodzicielskiej, w zakres ktrej wchodziy czste kary fizyczne, 32 procent skazano pniej za powane przestpstwa. Z kolei z grupy chopcw, ktrych rodzice polegali bardziej na sownej dezaprobacie lub dyscyplinie opartej na mioci, 33 procent chopcw wykazao pniej skonnoci kryminalne. Natomiast z trzeciej grupy chopcw cakowicie ignorowanych przez rodzicw, ktrzy nie stosowali wobec nich adnych rodkw wychowawczych a 69 procent popenio w pniejszym yciu jakie przestpstwo. Podobnie jak w dowiadczeniu ze szczurami, badania te wykazay brak widocznej rnicy pomidzy grupami dzieci podlegajcych jakiejkolwiek formie oddziaywa rodzicielskich. Grupa dzieci cakowicie zaniedbanych i pozostawionych samym sobie bya jednak zdecydowanie inna. Pastwo McCordowe postanowili dodatkowo sprawdzi jeszcze prawdziwo starego powiedzenia: jaki ojciec, taki syn". Okazao si, e nawet wwczas, gdy ojcowie byli aktywnie uwikani w kryminaln dziaalno, synowie ich, jeli tylko podlegali dyscyplinujcemu wychowaniu, zazwyczaj przestrzegali uznanych zasad i nie naladowali zachowania rodzica. Wracajc zatem do definicji osobowoci jako tego, co wyznacza zachowanie jednostki znajdujcej si w danej sytuacji, oczywistym wydaje si fakt, e wczesne dowiadczenie spoeczne ma ogromny wpyw na sposb, w jaki wyraa si osobowo. Zaley ona zatem czciowo od czynnikw socjologicznych. Istniej pewne przesanki wskazujce na to, i jest ona rwnie uzaleniona od czynnikw chemicznych. Eugene Marais opisa zachowanie si kolonii termitw w momencie, kiedy krlowa ich zostaa uderzona kawakiem gliny, ktry oderwa si od sufitu w jej komorze. W Cyniku tego szoku

krlowa zacza porusza rytmicznie gow w ty i wprzd. Wszystkie robotnice natychmiast zaprzestay wszelkiej pracy wewntrz komory, zaczy grupowa si i wdrowa bez celu. Nawet w najodleglejszych czciach kopca ustaa wszelka praca. Uwidocznia Si rwnie wrd wielkich robotnic i onierzy skonno do gromadzenia si w ogromnym podnieceniu w rnych czciach kopca. Nie ulegao najmniejszej wtpliwoci, e szok przeyty przez krlow da si w cigu kilku minut odczu take w najodleglejszych nawet zaktkach kopca termitw". Zachowanie poszczeglnych osobnikw w kolonii ulego zmianie w momencie, gdy zakcona zostaa normalna czno midzy nimi. Wiemy obecnie, i podstaw tej cznoci jest czynnik chemiczny. Oto bowiem kontakt i tosamo grupow utrzymuje gromadny" hormon wydzielany przez krlow, przenoszony metod z ust do ust do kadego czonka kolonii. Jeli pracownice nalece do jednego gniazda zabdz i trafi przypadkiem do innej kolonii, to natychmiast zostan zaatakowane i zabite. Natomiast jeli zginie krlowa, to termity nalece do jej gniazda przestan pracowa i przeprowadz si do najbliszego kopca, gdzie zostan chtnie zaakceptowane. Pozbawione chemicznego wsparcia ze strony swej wasnej krlowej trac sw tosamo i staj si anonimowymi poddanymi, gotowymi do zaprzysienia wiernoci nowej krlowej i nowej kontroli chemicznej. Hierarchia roju pszczelego utrzymywana jest na tej samej zasadzie. Wydalany przez krlow zwizek chemiczny rozdzielany jest w sposb demokratyczny po to, aby uwaga kadej pszczoy skierowana bya na okrelon cz instynktowego popdu dla uzyskania niezbdnych rezultatw. Substancja wydzielana przez krlow dziaa jako czynnik jednoczcy na tej samej zasadzie jak rodki uspokajajce, ktre usuwaj symptomy choroby nerwowej, agodz niepokj i pozwalaj pacjentowi koordynowa swe dziaania dla uzyskania jakiego konstruktywnego celu. Przez stulecia ekstrakt z korzenia wownicy wirgiskiej Rauwolfia serpentina uywany by w Indiach do leczenia rnych schorze z epilepsj i stanami lkowymi wcznie. W 1953 roku substancj t wprowadzono na rynek zachodni pod postaci leku o nazwie Reserpine", ktry dziaa na zasadzie rodka uspokajajcego nie dopuszczajcego do nadmiernego pobudzenia podwzgrza mzgowego.118 Obecnie wiadomo, e budowa chemiczna substancji wydzielanej przez krlow podobna jest do tego wanie czynnika kontrolujcego. Krlowa, bdc mzgiem organizmu stworzonego przez rj termitw czy pszcz, oprcz wielu innych rl, peni rwnie funkcj podwzgrza mzgowego. Jest ona najwidoczniej odrbnym osobnikiem, ktry nie moe jednak egzystowa samodzielnie. Usunicie jej z obrbu kolonii byoby zatem rwnoznaczne z zabiegiem chirurgicznym, w ktrym nacina si skr organizmu, aby dosta si do jego wewntrznych organw. Dziaanie grupowej tosamoci specyficznego typu, o ktrym mowa, porwna mona z funkcjonowaniem normalnego ludzkiego organizmu, w ktrym podwzgrze mzgowe kontroluje uczucia bez adnej zewntrznej pomocy. Rnica funkcjonalna pomidzy kontrolujcymi zachowanie czynnikami wewntrznymi i zewntrznymi jest bardzo niewielka. Dla naszych celw wystarczy uwiadomi sobie, e zachowanie, bdce wyrazem indywidualnej tosamoci i osobowoci, zaley w ogromnym stopniu od rodowisk spoecznych, fizycznych i chemicznych, w jakich dany organizm si znajduje. Hipokrates uczy swych pierwszych studentw medycyny, e temperament zaley od wzgldnej proporcji czterech podstawowych wilgotnoci" w organizmie ludzkim.132 Przewaga czarnej ci czyni z czowieka melancholika", ta tworzy ze choleryka", flegma przyczynia si do powstania flegmatyka", a zbytnia obfito krwi w czowieku czyni ze sangwinika". W 1925 roku niemiecki psycholog Ernst Kretschmer skorygowa te pojcia i podzieli typy ludzkie na wtych astenikw", krzepkich atletw", krpych pyknikw" oraz zmienne typy dysplastyczne".152 Podobnie jak Hipokrates uwaa on, e od budowy fizycznej ciaa zaley nie tylko sam temperament, lecz rwnie rodzaje umysowych zaburze i utrzymywa, e schizofrenicy s najczciej astenikami, a depresje maniakalne wystpuj zazwyczaj u pyknikw. Pitnacie lat pniej William Sheldon, opierajc si na embriologii, wyeliminowa typy dysplastyczne i okreli trzy podstawowe ksztaty ciaa pochodzce z trzech gwnych warstw zarodkowych podu.241 Typ krpy nazwa endomorficznym", atletyczny "mezornorficznym", a chudy ektomorficznym". Sheldon, podobnie jak Kretschmer, uzalenia okrelone osobowoci od rnych typw budowy ciaa. Ludzie o krgych ciaach byli najczciej ekstrawertykami, lubicymi obfito ksztatw rokokowej architektury, oper, opowieci romantyczne oraz barwne trendy w sztuce. Szczupli introwertycy woleli zazwyczaj architektur klasyczn, balet, literatur pikn oraz sztuk abstrakcyjn. W korelacjach tych istnieje jaka prawda. Wszystkim nam znany jest typ beztroskiego, pulchnego i romantycznego Wocha kontrastujcy ostro z surowym, kanciastym i pospnym typem Szweda. Problem w tym, e nie mona stwierdzi, w jakim stopniu osobowoci te zalene s od budowy ciaa, a w jakim od rasowych i kulturowych stereotypw. Oczekiwania innych odgrywaj du rol w determinowaniu naszych koncepcji o nas samych. Grecy uwaani s za namitnych kochankw, wic

robi, co mog, aby sprosta wymogom tej legendy, dyby szekspirowski Juliusz Cezar nie wypomnia pochopnie Kasjuszowi jego chudego i godnego wygldu", to by moe uniknby przynajmniej jednego pchnicia sztyletem w plecy. Psychologia organiczna" Sheldona oparta jest na szerokich badaniach przeprowadzonych w Stanach Zjednoczonych, gdzie istnieje mieszanina typw fizycznych i rasowych oderwanych poniekd od kultur, z ktrych pochodz. Gwny nurt psychologii osobowoci nigdy jednak jej nie zaakceptowa. Formuowano zarzuty, e na podstawie istniejcych dowodw nie sposb przecie stwierdzi, czy wpyw ksztatu ciaa na charakter jest bezporednio fizyczny czy te porednio Spoeczny. Wiele osb wtpi, aby taki stosunek przyczynowo-skutko-Wy w ogle istnia. W ostatnich trzydziestu latach przeprowadzono w tej dziedzinie bardzo niewiele bada, dlatego te pozostaa nam jedynie teoria pocigajca i niejasna zarazem. Stereotypy seksualne s rwnie powszechne jak kulturowe i rasowe konwencje. Istniej znaczce dowody na to, e niektre rnice w Osobowociach mczyzn i kobiet spowodowane zostay gwnie odmiennoci rl narzuconych przez spoeczestwo, w ktrym yj. Ist-ntej jednak rwnie czysto biologiczne podstawy psychologicznych ronie pomidzy dwoma pciami. Kada komrka w ciele mczyzny roni si od komrek kobiecych, gdy posiada may chromosom Y, Wory decyduje o rozwoju cech mskich. W przypadku jego braku rozwj podu nastpuje wedug schematu eskiego. Naley jednak Pamita, e geny jako takie nie kontroluj bezporednio zachowania, a jedynie procesy chemiczne, ktre w ostatecznym rezultacie tworz w rozmaity sposb uformowane jednostki, rnorodnie reagujce na te same sytuacje. Kobiety maj znacznie lepszy such, niezalenie wic od wieku . rozrniaj i lokalizuj dwiki znacznie sprawniej od mczyzn. Mczyni natomiast o wiele lepiej widz. Tego typu rnice pciowe nie s wyuczone, lecz wrodzone. Psycholog, ktry prbowa zmusi czternastotygodniowe niemowlta do zwrcenia uwagi na okrelony przedmiot, zauway, e osiga ten cel znacznie atwiej przy zastosowaniu wzmocnienia dwikowego w przypadku dziewczynek, a wiata w przypadku chopcw.285 W pniejszym rozwoju rnice te staj si oczywiste, gdy dziewczta zaczynaj mwi o wiele wczeniej ni chopcy. Wyraaj si znacznie lepiej, pisz bieglej i bardziej poprawnie oraz dysponuj o wiele bogatszym sownictwem ni chopcy w tym samym wieku. Z drugiej strony chopcy dominuj nad dziewcztami w zdolnociach przestrzennych. Ich umiejtnoci wizualne manifestuj si w taki sposb, jak np. trafianie do celu, ukadanie przedmiotw wedug wzoru oraz posiadanie dobrego zmysu kierunku.99 Ewolucyjne korzyci pynce z tego rodzaju rnic s oczywiste. Przeduony okres zalenoci ludzkiego dziecka od matki oznacza, e kobieta przywizana jest do niego przez kilka lat i w tej sytuacji musi bardziej polega na swych zdolnociach komunikacyjnych. Natomiast mczyzna, majc wiksz wolno poruszania si, a take dysponujc wiksz si i zrcznoci, mg si powici owiectwu, w czym niewtpliwie pomaga mu dobry wzrok i zmys orientacyjny. W miar ludzkiego rozwoju ewolucyjnego czynniki biologiczne i kulturowe przyczyniy si wsplnie do utworzenia istotnie rnicych si pci. May chromosom Y rozpocz reakcj acuchow, ktr zakoczyy dwie zupenie rne struktury osobowociowe. Etolog Corrinne Hutt podsumowuje te rnice w nastpujcy sposb: Mczyzna jest fizycznie mocniejszy, lecz mniej wytrzymay. Jest bardziej niezaleny, miay, agresywny, ambitny oraz konkurencyjny, ma wiksze zdolnoci przestrzenne, matematyczne i mechaniczne, zazwyczaj interpretuje wiat za pomoc rzeczy, idei i teorii. Kobieta natomiast posiada przede wszystkim te zdolnoci, ktre uatwiaj jej komunikacj midzyludzk. Dojrzewa ona fizycznie i psychicznie znacznie szybciej, posiada cenne zdolnoci werbalne, jest take ywicielk. A zatem stanowi istot bardziej rodzinn i sta, jak rwnie konstruuje wiat w aspekcie osobistym, moralnym i estetycznym".124 Mode samce u map z gatunku rezusw zaczepiaj si wzajemnie i spdzaj stosunkowo wicej czasu od modych samic na rnego typu bijatykach. Samice natomiast siedz zazwyczaj cicho, pielgnuj sobie wzajemnie sier, a gdy kto si do nich zblia, odwracaj gowy sztywniejc cae. Harry Harlow z Uniwersytetu Wisconsin udowodni, $e niemowlta map wykazuj te same typowe dla poszczeglnych pci schematy zachowania nawet wwczas, gdy przebyway w izolacji, tylko z owinit w szmaty drucian kuk penic rol matki. Harlow koczy opis swoich bada nastpujcym wnioskiem: Trudno nam wobec tego uwierzy, aby rnice te miay podoe kulturowe, gdy nie wyobraam sobie, w jaki sposb sztuczne matki mogy przekaza swym dzieciom kultur".105 Oczywistym wydaje si zatem fakt, e na wszystkich szczeblach rozwoju rnice w zdolnociach oraz osobowociach kobiet i mczyzn determinowane s przez czynniki biologiczne. Rozwaania na temat tego, ktry z powyszych wzorcw jest lepszy lub gorszy, czy te bardziej lub mniej rozwinity, s zupenie nieistotne. Wane jest tylko to, e obie pcie rni si zdecydowanie jedna od drugiej.

Nie ma zatem wtpliwoci, e zarwno osobowo jak i rnice psychologiczne maj podstawy biologiczne. Determinowane s one caociowo przez odpowiednie czynniki genetyczne oraz okrelone parametry rodowiskowe, z ktrymi dana jednostka si spotyka. Proces rozwoju osobowoci polega na selekcji odpowiednich elementw rodowiska i organizowaniu ich w specyficzny sposb. Nawet w peni Uksztatowana osobowo moe jednak ulec dramatycznej zmianie na skutek czysto fizycznego niedomagania lub pod wpywem chemicznych substancji, ktre powoduj zaburzenia w procesach fizjologicznych. Badania nad zmianami osobowoci zachodzcymi w procesie Marzenia si wskazuj na to, e niektre z nich, jak na przykad obniona pewno siebie oraz wzrost ostronoci, s bezporednim wynikiem fizycznej nieudolnoci. Istniej jednak bardziej subtelne zmiany wiekowe, takie jak wzrost introwersji i obnienie stopnia emocjonalnoci, co wskazuje na to, e fizjologicznemu starzeniu si towarzysz rwnolegle zmiany psychologiczne.47 Wszystko wskazuje na to, e osobowo jest cile zalena od ciaa i trudno uwierzy w to, aby cokolwiek z jej wyjtkowego charakteru mogo przey jego dezintegracj. Jednake nie przejrzelimy jeszcze caego materiau dowodowego. Dean Matthews zaproponowa robocz definicj niemiertelnoci naszej wiadomoci, ktra ma pewien biologiczny sens. Wysunita przez niego hipoteza zakada, e orodek wiadomoci istniejcy przed mierci nie ulega zniszczeniu z chwil jej nastpienia. Dowiadczenia tego orodka zachowuj po mierci cigo z dowiadczeniami przed mierci na tej samej zasadzie, co dowiadczenia czowieka budzcego si ze snu.176 Jest to cenna uwaga, gdy wprowadza do naszych rozwaa problem cigoci i zwraca uwag na fakt, e w yciu kadego z nas wystpuj zakcenia tej cigoci. Sen i mier zdecydowalimy ju uprzednio nie maj ze sob wiele wsplnego. Warto jednak pamita o tym, e kiedy obnione zostan do minimum zewntrzne bodce czuciowe dziaajce na ciao, organizm zazwyczaj zasypia, a gdy ograniczone zostan rwnie bodce wewntrzne, sen najczciej pozbawiony jest marze. Po mierci klinicznej bodce zewntrzne ograniczone s do minimum. wiadczy o tym fakt, e organy czuciowe przestaj wysya do mzgu zwizane z tymi bodcami sygnay elektryczne. Bodce wewntrzne rwnie ulegaj stopniowemu zanikowi. Wskazywaoby to, i wiadomo w chwili mierci klinicznej musi by jeszcze mniej aktywna ni podczas snu. O ile nam wiadomo, orodek wiadomoci umiejscowiony jest w korze mzgowej. Nathaniel Kleitman z uniwersytetu w Chicago usun chirurgicznie kor mzgow psw i odkry, e zwierzta te po odzyskaniu przytomnoci spdzay wikszo czasu na nie pozbawionym wszelkich marze sennych. Budziy si jedynie w celu przyjcia pokarmu, pynu lub zaatwienia innych potrzeb 148 fizjologicznych, po czym ponownie zapaday w sen. wiadomo oraz przytomno nie s zatem wcale synonimiczne. Mona by przytomnym nie bdc wiadomym i z ca pewnoci mona by wiadomym we nie. Jednym z problemw nurtujcych mnie jako biologa, stojcego przed zagadnieniem bezcielesnej osobowoci, jest trudno w wyobraeniu sobie tego, e taka abstrakcyjna jednostka moe cokolwiek doznawa. Pozbawiona organw czuciowych istota taka musiaaby postrzega wiat dziki jasnowidzeniu. Nie majc koczyn mogaby oddziaywa na otoczenie jedynie poprzez psychokinez, a z braku organw gosowych, wzrokowych oraz wchu mogaby komunikowa si z nim jedynie dziki telepatii. adna z tych form zachowania nie jest biologicznie wykluczona, jednake rni si tak radykalnie od naszych normalnych sposobw interakcji z otoczeniem, e wszelkie dowiadczenia po mierci klinicznej musiayby mie zupenie inny charakter od tych, z ktrymi spotykamy si w yciu codziennym i nie mogyby by zatem uwaane za kontynuacj naszych normalnych odczu. Jeli osobowo jest faktycznie niemiertelna, to przypuszczalnie charakter jej zmienia si po mierci tak radykalnie, e trudno byoby nam go w normalnych warunkach rozpozna. Jedynym biologicznym porwnaniem, jakim dysponujemy obecnie, jest rodzaj dowiadcze zachodzcych podczas snu. Marzenia senne zawieraj wraenia koloru, dwiku, struktury, zapachu, smaku, blu oraz wiele innych odczu doznawanych za pomoc organw zmysw w okresie czujnoci organizmu czyli na jawie. W marzeniach sennych biegamy, skaczemy, kochamy si i zabijamy posugujc si koczynami, ktre wydaj si rwnie realne jak te, uywane za dnia. We nie spotykamy znajomych i ludzi zupenie nam obcych, z ktrymi prowadzimy w wyobrani zawie i czsto wysoce inteligentne rozmowy. Naley zatem przypuszcza, e wewntrz kadego z nas istniej odpowiednie mechanizmy konieczne do wytworzenia skomplikowanych, logicznych i dugotrwaych obrazw, bez udziau bodcw zewntrznych stanowicych podstaw normalnej ludzkiej percepcji w stanie czujnoci. W sytuacjach stworzonych przez marzenia senne zachowujemy najczciej nasz normaln, dzienn osobowo. Jeli jednak Freudowska interpretacja zawartoci snw jest prawdziwa, to owe marzenia wyraaj podwiadome cechy osobowoci, ktre podczas dnia zazwyczaj drzemi w ukryciu.

W sennym strumieniu wiadomoci istniej zatem wszystkie elementy konieczne do tego, aby osobowo moga dowiadcza logicznych wewntrznie dozna bez potrzeby dostarczania jej dodatkowych bodcw zewntrznych. Mechanizm ten sam w sobie mgby wyjani problem niemiertelnoci oraz zachowania nienaruszalnoci ludzkiej osobowoci po mierci klinicznej, gdyby mona byo udowodni, e jest on niezaleny od fizjologii ciaa. Jedna z najstarszych teorii snw zakadaa, e s one tworzone dziki bodcom wysyanym przez organy wewntrzne. Freud zjad kiedy pnym wieczorem son sardel i stwierdzi, e pniej w nocy nieustannie nia mu si woda do picia. Dowiadczenia laboratoryjne, w Ktrych stosowano brzczce dwiki lub spryskiwano twarz picego Wod, wykazuj czst zbieno ze snami zawierajcymi samoloty lub Wodospady, jednake nie ma wystarczajcych dowodw na to, by twierdzi, e wikszo obrazw sennych ma podstaw fizjologiczn.169 Wszystkim marzeniom sennym towarzyszy niezwyke wewntrzne szalestwo. W 1952 roku zaczto kojarzy pocztek marzenia sennego z wystpieniem szybkiego ruchu gaek ocznych, ktry jednoczenie stanowi pierwszy niezawodny wskanik przejcia picego ze snu ortodoksyjnego w sen paradoksalny. Nie jest to jednak bynajmniej jedyna fizyczna zmiana zachodzca w tym momencie. Puls i oddech picego zaczynaj by wwczas coraz bardziej nierwnomierne, cinienie krwi oraz zuycie tlenu gwatownie wzrasta, podnosi si rwnie znacznie poziom hormonw nadnerczy: adrenaliny oraz kortyzonu we krwi, a temperatura mzgu siga nagle alarmujcych wysokoci. Gorcy mzg wskazuje na gwatown przemian energii i podobna reakcja wystpuje jedynie w sytuacji stresowej wywoanej gniewem lub poczuciem zagroenia. Pomiary dokonane na pojedynczych komrkach mzgowych w momencie rozpoczcia marzenia sennego dowodz, e nastpuje w nich wwczas zmiana z wolnych i regularnych rozadowa typowych dla stanu czujnoci oraz lekkiego snu na eksplozj nie 239 Wszystko wskazuje zatem na to, e zmiany te zwizane s kontrolowanej aktywnoci. bezporednio z nastaniem marze sennych. Kady z nas przechodzi t cielesn burz pi lub sze razy w cigu kadej nocy. Reakcja ta jest przypuszczalnie niezbdna, gdy wstrzymanie marze sennych prowadzi do nerwic i nadmiernego pobudzenia. William Dement wraz z grup naukowcw z uniwersytetu w Stanford prowadzi przez kilka lat badania nad kotami. Na podstawie tych bada okazao si, e niedopuszczenie u zwierzt do marze sennych przez ponad dwadziecia dni wywoywao u nich niezwykle niespokojne, napite i pobudliwe zachowanie.60 Przez przypadek jeden z tych wyjtkowo podnieconych kotw zosta lekko poraony prdem w momencie podczania go do aparatury pomiarowej. W normalnych okolicznociach bodziec ten nie wywoaby adnej widocznej reakcji, jednake w tym wypadku spowodowa on u zwierzcia konwulsje. Pozbawiony od duszego czasu marze sennych mzg jest niewtpliwie wysoce pobudliwy i zazwyczaj, kiedy pozwala mu si w kocu spa bez zakce, popada w dugotrwa orgi snw dla nadrobienia zalegoci. Po ustpieniu konwulsji wspomniany wyej kot usn, lecz maszyny monitorujce jego sen wykazay, i marzenia senne nie trway u niego duej ni u normalnego, nie pozbawianego snu zwierzcia. Najwidoczniej w tym wypadku szok elektryczny spowodowa odprenie organizmu, ktre normalnie nastpuje w wyniku gbokiego snu paradoksalnego. Po tym do dramatycznym odkryciu powici si Dement dalszym badaniom schematw snu u ludzi przed i po poddaniu ich elektro-wstrzsowej terapii. W kadym przypadku po zastosowaniu zabiegu nastpowao zmniejszenie iloci snu paradoksalnego. Huragan, jaki wywouje w mzgu szok elektryczny, mona zatem porwna bezporednio do szalejcej w nim podczas snw burzy. Sny s zatem form terapii rozluniajcej kontrol czynnikw psychicznych oraz rozadowujcej gromadzce si codziennie napicie nerwowe. Trudno nie pokusi si w tym miejscu o przyrwnanie efektw snw do skutkw epileptycznych konwulsji. Po ustpieniu ataku wikszo epileptykw zapada w gboki sen. Niekiedy ataki padaczki zdarzaj si podczas snu, lecz bardzo rzadko w trakcie fazy gwatownych ruchw gaek ocznych. Czstotliwo fal mzgowych w czasie ataku epileptycznego przypomina czstotliwoci fal aktywnie nicego mzgu, a bysk wiata prowokujcego atak jest podobny do czstotliwoci, ktra pojawia si z pocztkiem nastania marzenia sennego. Epileptyk jest wic przypuszczalnie czowiekiem, ktry z jakiego powodu zosta pozbawiony moliwoci doznawania marze sennych. Stan epileptyczny oraz faza snu paradoksalnego wywouj jednakowo dramatyczne zmiany chemiczne w mzgu, jednake nikt dotd nie by w stanie przekonywajco wyjani pochodzenia ktregokolwiek z tych bodcw. Ataki grand mai" oraz gorczka szalonych wizji sennych doprowadzaj organizm do niebezpiecznych kresw wytrzymaoci. Musi zatem istnie jaki istotny powd, dla ktrego naraamy si na to ryzyko a pi razy w cigu kadej nocy. . Czowiek zaczyna ni bardzo wczenie. Napicie charakteryzujce okres wystpowania obrazw sennych zmienia si stopniowo i powoli w ciemnociach wd podowych w odprenie. Po urodzeniu si dziecko spdza wikszo czasu we

nie, ktry przewanie jest snem paradoksalnym. Sen ortodoksyjny pojawia si dopiero wtedy, gdy system nerwowy dziecka osignie pewn dojrzao. Z kolei nowo narodzony kociak mimo zamknitych oczu spdza poow dnia na czujnym grasowaniu i domaganiu si poywienia, reszt za czasu Zajmuje mu sen paradoksalny.133 Pod koniec pierwszego miesica ycia mody kot dzieli rwno czas na czuwanie, sen ortodoksyjny i sen paradoksalny, po czym okres czujnoci i snu ortodoksyjnego wydua si i po osigniciu dojrzaoci kot zachowuje si jak czowiek dorosy spdzajc dwadziecia procent ycia w wiecie marze sennych. Nie waham si kojarzy fazy przypieszonego ruchu gaek ocznych u zwierzt z momentem pojawienia si snw. Waciciele zwierzt domowych s przekonani, e wszenia, skowyt, podrygi i machanie ogonem wystpujce w trakcie snu ich podopiecznych zwizane s bezporednio z pojawieniem si marze sennych. Trudno oczekiwa, aby zwierz samo przyznao si nam do tego, czy miewa sny czy te nie, lecz Charles Vaughan z uniwersytetu w Pittsburghu znalaz sposb, aby si tego dowiedzie.275 Jak wikszo wanych odkry naukowych, rwnie i jego zostao dokonane zupenie przypadkowo podczas dowiadczenia z rezusami, w ramach ktrego sprawdzano reakcje zwierzt na pozbawianie ich bodcw czuciowych. W dowiadczeniu tym umieszczano mapy na krzele, w specjalnie przystosowanej budce telefonicznej stojcej przed duym ekranem. Jeli na ukazujce si na nim obrazy nie reagoway natychmiast przez pocinicie drka urzdzenia kontrolnego poraano je prdem elektrycznym. Mapy okazay si niezawodne i bezbdnie reagoway na ogromn ilo przezroczy, przyciskajc drek a trzy tysice razy na godzin. W nastpnym etapie eksperymentu Vaughan puci nagranie monotonnego dwiku wodospadu, zaoy zwierztom nie przepuszczajce wiata szka kontaktowe oraz zamkn szczelnie budki, eliminujc w ten sposb dopyw wszelkich bodcw zewntrznych. Podobne warunki wywouj czsto u ludzi halucynacje, tote Vaughan liczy na to, e zwierzta zaczn reagowa na pojawienie si wizji przez ponowne naciskanie drkw. Niestety, mapy zachoway si wwczas zupenie jak ludzie, pozostawieni w podobnej sytuacji po prostu zasny. I wwczas nastpio nieoczekiwane odkrycie: w momencie rozpoczcia gwatownych ruchw gaek ocznych zwierzta natychmiast zaczy naciska drki. Wraz z pojawieniem si wizji sennych, przyciskajce drki urzdze kontrolnych mapy zaczy nagle gboko oddycha, porusza nozdrzami, stroi miny i piszcze. Podobne dowiadczenia przeprowadza si obecnie ze szczurami, kotami i psami. Usiuje si rwnie opracowa system numerowanych drkw, oznaczajcych rne przedmioty, aby zwierzta mogy nam rwnie zdradzi tre swoich snw. Sen paradoksalny, zwizany z faz szybkiego ruchu gaek ocznych, wystpuje jedynie u ciepokrwistych krgowcw. Ryby i gady pi rwnie, lecz doznaj one tylko lekkiego snu ortodoksyjnego, charakteryzujcego si wolnym ruchem gaek ocznych. W hierarchii ewolucyjnej faza marze sennych pojawia si dopiero u ptakw. Jak dotd, dokadne badania przeprowadzono jedynie nad gobiami i kurczakami. W obu wypadkach stwierdzono wystpowanie krtkich faz snu paradoksalnego, trwajcych kadorazowo nie duej ni pitnacie sekund.134 Sny obejmuj u nich zaledwie jedn setn caego ycia i przebiegaj wedug schematu charakterystycznego dla ssakw. Podczas snu kadego z kiedykolwiek badanych ssakw stwierdzono wystpowanie marze sennych. W stanie tym minie ciaa s bardziej odprone ni podczas snu ortodoksyjnego, wic nic dziwnego, e zwierzta drapiene mog sobie pozwoli na to, aby ni czciej i z wiksz swobod anieli ich ofiary. Niewtpliwie sen paradoksalny zwizany jest gwnie z mzgiem i zapewne nieprzypadkowo trwa duej u gatunkw takich, jak koty, szopy, mapy czy ludzie, ktrych poziom inteligencji jest wyszy od poziomu inteligencji owiec czy krlikw. Istnieje due prawdopodobiestwo, e sny maj istotny wpyw na rozwj i integracj wiadomoci. Jedna z teorii snw sugeruje, e pomagaj one w asymilowaniu wydarze dnia, dziki powtarzaniu ich i porwnywaniu z poprzednimi dowiadczeniami przed zoeniem caoci w pamiciowe archiwum mzgu. Wedug tej teorii zalege sny s zgromadzeniem nie uporzdkowanych dowiadcze w korze mzgowej. Czowiek dysponuje dwoma rodzajami pamici: pamici krtkoterminow, pozwalajc mu zarejestrowa numer telefoniczny na tyle dugo, aby zdy go wykrci oraz pamici dugoterminow, ktra potrafi zachowa go na zawsze. Obecnie podejrzewa si, e pooone poniej mzgu uwypuklenie, zwane hipokampem, jest organem odpowiedzialnym za przenoszenie istotnych elementw niedawnych dowiadcze z obszarw pamici krtkoterminowej w obszary pamici dugoterminowej. Struktura ta funkcjonuje nieustannie, jednake wyjtkowo mocne rytmy wytwarza u modych ssakw oraz wszystkich osobnikw dorosych podczas fazy snu paradoksalnego. Par lat temu wykonano mae dowiadczenie na chomikach, ktre Wykazao, e utrwalenie pamici wymaga upywu pewnego okresu czasu.89 W dowiadczeniu tym codziennie zmuszano chomiki do biegania w skomplikowanym labiryncie, po czym poddawano je maemu szokowi elektrycznemu. Wszelako stosowanie szoku kilka godzin po opuszczeniu labiryntu nie miao adnego

wpywu na wyniki zapamitywania jego rozkadu. Szok stosowany po upywie godziny od zakoczenia biegu osabia nieco proces uczenia si, natomiast zastosowanie go bezporednio w tecie cakowicie niszczyo szans dugoterminowego zapamitania planu labiryntu. Chomiki poraone prdem bezporednio po odbyciu lekcji w labiryncie musiay ponownie uczy si jego ukadu. Mona zatem przypuszcza, e dziaanie pamici krtkoterminowej oparte jest na bodcach elektrycznych, ktre mog zniszczy efekty poprzednich bodcw, nie dopuszczajc do przetworzenia ich w pami dugoterminow. Pami dugoterminowa jest jednak niemal nienaruszalna. Alkoholicy czsto nie s w stanie przypomnie sobie, co robili dwie godziny wczeniej, lecz w kadej chwili gotowi s zniewoli audytorium drobiazgowym opisem wasnego dziecistwa. Obnienie temperatury ciaa chomikw a do ustania wszelkiej dziaalnoci elektrycznej mzgu, nie powoduje utraty pamici po ponownym przywrceniu zwierzt do ycia. Podobne obnienie temperatury ciaa czowieka (dla celw chirurgicznych) rwnie nie prowadzi do adnych urazw pamici, jednake wszelkie uszkodzenia hipokampu uniemoliwiaj formowanie si nowych zbiorw w pamici dugoterminowej. Pacjenci cierpicy na epilepsj leczeni s niekiedy poprzez chirurgiczne usunicie caego pata skroniowego mzgu.212 Zabieg ten, w wyniku ktrego usunity zostaje rwnie hipokamp, nie zmienia poziomu inteligencji tych ludzi. Pamitaj oni sw przeszo, zawd oraz krewnych, lecz nie s w stanie przez czas duszy zachowa adnych nowych informacji. Rozumiej oni dokadnie artykuy czytane w prasie, po czym cakowicie o nich zapominaj. Wiadomo o mierci w rodzinie przyjmuj ze smutkiem, po czym kompletnie ulatuje im ona z pamici. Usunicie hipokampu wstrzymuje powstawanie atakw padaczki, lecz wraz z nimi ustaj rwnie sny i nowe wspomnienia. Ponownie zatem zauwaamy zwizek pomidzy sztormami wywoywanymi w mzgu przez epileptyczne ataki oraz snami, ktre jednoczenie zdaj si peni w nim dodatkow funkcj. Potrzebna jest nam w takim razie jeszcze jedna informacja gdzie przechowywana jest pami? Opinie naukowcw na temat pamici s podzielone, podobnie jak twierdzenia filozofw na temat definicji rzeki. Czy rzek nazywamy pync wod, czy raczej wyobione przez ni koryto?" Zwolennicy teorii koryta s przypuszczalnie blisi prawdy, gdy moliwo cakowitego wstrzymania aktywnoci mzgu bez jednoczesnego naruszenia pokadw pamici wskazuje na to, e wyschnita rzeka rwnie nie traci swej tosamoci. Wkna miniowe reaguj pod wpywem ruchu, zmieniajc sw barw na ciemniejsz, jednake adna analogiczna zmiana nie nastpuje w wyniku uaktywnienia komrek mzgowych lub nerwowych. Zaobserwowane zostay wszake pewne zmiany w strukturze i dystrybucji kwasw nukleinowych na skutek procesw nauczania u pazicw194 oraz szczurw.126 Wedug niektrych teorii, wstrzykiwanie czsteczek tyche kwasw w ciaa innych Zwierzt wzmacnia rzekomo efekty nauczania, lecz rzetelno owych dowiadcze jest nadal arliwie kwestionowana, a naleno pamici dugoterminowej od podobnych, czysto chemicznych zmian, wydaje si raczej niewielka.6 Jednym z gwnych zastrzee wysuwanych wobec kadej teorii pamici, opierajcej si wycznie na staych zmianach w poszczeglnych komrkach nerwowych, jest brak przekonujcego wyjanienia przyczyn nienaruszalnoci pamici, nawet w wyniku powanych uszkodze rnych obszarw mzgu. Elektryczne podranianie obnaonego w czasie operacji mzgu powoduje wystpowanie rnych zjawisk, z ktrych wikszo jest bezporedni reakcj na tego rodzaju stymulacj i nie ma nic wsplnego z zakodowanymi w pamici pacjenta wspomnieniami. Nawet uszkodzenie duych poaci mzgu najczciej nie prowadzi do adnej znaczcej utraty pamici. Pacjenci z powanie uszkodzonymi mzgami w wyniku urazw psychicznych, pojawienia si guzw, osabionego krenia, obrae fizycznych czy te podeszego wieku mog przejawia powane zaburzenia psychologiczne, utraci czucie fizyczne lub te zdolno osdu czy nauczenia si nowego materiau. Wszelako pami przeszych wydarze pozostaje zazwyczaj nienaruszona. Zabieg chirurgiczny, polegajcy na odseparowaniu frontowych patw mzgu od pozostaych jego czci, pomaga pacjentom cierpicym na obsesyjne zudzenia odpry si, nie wpywajc jednoczenie na ich zdolno Zachowywania dugo- i krtkoterminowej pamici. Usunicie przedniej czci kory mzgowej obnia zahamowanie psychiczne u osb znerwicowanych bez rwnoczesnego zaburzenia ich pamici. Jak dotd, nie dysponujemy danymi wskazujcymi na definitywne umiejscowienie pamici w jakiejkolwiek specyficznej czci mzgu czy te innej okrelonej czci ciaa. Stawia nas to zatem w nastpujcej sytuacji. Wiemy, e osobowo ma podstaw biologiczn, lecz jednoczenie zalena jest od osobistego dowiadczenia. Wiemy take, e dowiadczenie to przechowywane jest w postaci pamici, ktr mona posugiwa si rwnie i we nie, dla wyraenia penej i niezalenej osobowoci. Wiemy take, e wszystkie ssaki zdolne s do tego rodzaju ekspresji, jednake u adnego z nich nie bylimy dotd w stanie znale fizycznego ladu banku teje pamici. W zwizku z tym nie ma obecnie adnej istotnej biologicznej podstawy, ktra wykluczaaby moliwo

tego, e osobowo bdca zbiorem osobistych wspomnie jednostki potrafi przetrwa moment mierci klinicznej. Zaoenie to zmusza nas jednak do przyjcia pewnego dualizmu. Moemy zaakceptowa myl o niemiertelnoci pod warunkiem, e kady organizm zdolny do przetrwania mierci jest jednoczenie nieodczn czci przynajmniej dwch odrbnych komponentw. Jednym z nich byoby zwyke, znane nam dobrze ciao, a drugim musiaoby by co o zupenie odmiennym charakterze, nie podlegajce zwyczajnej obserwacji. W rozumowaniu tym nie ma niczego nowego. W czwartym wieku przed nasz er Platon utrzymywa, e wszelka materia ma swe odpowiedniki w wiecie idei.78 Dwa tysice lat pniej Kartezjusz zastanawiajc si nad natur snw stwierdzi: By moe, gdybym nie mia ciaa, mgbym doznawa tego samego".62 Kartezjusz by przekonany o istnieniu zwizku pomidzy wiatem materialnym i duchowym. Uwaa, e siedliskiem duszy jest szyszynka, drobna wypuko powstaa w miejscu prymitywnego trzeciego oka. Zakadajc istnienie drugiego systemu, nieodcznie zwizanego z normalnym ciaem, dostarczamy odpowiedzi na wiele pyta, ktre musielimy dotd zosta wia bez odpowiedzi. Z systemem tym mgby by zwizany organizator" produkujcy ukierunkowane, jakociowo inne od stanu got" wzorce ycia i mierci. Informacje uzyskiwane przez ciao fizyczne czy te system somatyczny, mogyby by przechowywane jako integralne czci tego organizatora", stanowic podstaw pamici oraz jej wywoywania. Jeli taki wsptowarzysz podry faktycznie istnieje, to naley przyj, e posiada on rwnie pewn fizyczn rzeczywisto i nie jest jedynie jak bliej nie zlokalizowan kosmiczn zjaw. System ten musiaby by na tyle blisko zwizany z normalnym ukadem somatycznym, aby kada zmiana w jednym, wywoywaa mniej lub bardziej natychmiastow reakcj w drugim. Przy czym ten drugi nie musiaby wcale wiernie powiela ksztatu ciaa, lecz mgby na przykad by z nim w takim samym stosunku, jaki istnieje pomidzy polem elektromagnetycznym a przedmiotem lecym w jego centrum. Zoono marzenia sennego sugeruje, e ten drugi system potrafi skomponowa pen osobowo wraz ze znamionami dowiadcze, zwyczajw oraz zdolnoci, zorganizowanych w sposb typowy dla danego osobnika. Na tym etapie nie mamy jednake podstaw do twierdzenia, e jest to moliwe bez wsppracy ciaa. Posugujc si inn analogi z dziedziny elektroniki moemy powiedzie, e muzyka transmitowana przez stacj radiow unosi si w powietrzu w postaci modulowanych schematw, ktrych odtworzenie wymaga obecnoci odbiornika nastrojonego na odpowiedni dugo fali. Zniszczenie danej stacji nadawczej przez sabotaystw oznacza wstrzymanie nadawania nowych programw. Poprzednie transmisje unosz si przez pewien czas w przestrzeni a do osabnicia i ostatecznego zaniku fal. Nasze spekulacje dotyczce ewentualnoci przeycia tego fizjologicznego sabotau, jakim jest mier kliniczna, koncentruj si na dugoci tego procesu dezintegracji. Podejrzewam jednak, e jeli nawet istnieje taki drugi system, bdcy w stanie przetrwa mier pierwszego systemu, to nie jest on w stanie trwa wiecznie. Uyem w niniejszych rozwaaniach snu jako przykadu takiego obszaru, na ktrym osobowo przejawia pewien rodzaj niezalenoci. Zachowanie si ciaa w tym stanie jest tak dziwne i tak odmienne od wszystkich jego pozostaych reakcji, e mona by w jaki sposb skojarzy sen z owym hipotetycznym systemem. Sen wypenia wikszo czasu w yciu dziecka, a take w jeszcze wikszym stopniu wystpuje u przedwczenie narodzonych niemowlt, co sugeruje, e jest to najwaniejsza czynno nie narodzonego jeszcze podu. Wzmoona aktywno marze sennych w najbardziej krytycznym okresie rozwojowym mzgu moe prowadzi do powstania owego drugiego systemu, a take tworzy zwizek pomidzy jednym systemem a drugim. Sny w pniejszym okresie ycia mog by przejawem potrzeby utrzymania cznoci pomidzy nimi. Miernikiem siy tej potrzeby jest fakt, e pozbawienie snu prowadzi do dysocjacji i utraty pamici oraz moe nawet doprowadzi do epileptycznych konwulsji. Na tym jednak etapie podobnego typu rozwaania s czyst spekulacj. Jak dotd, zdoalimy ustali jedynie tyle, e s powody, aby mc dopuszcza moliwo istnienia alternatywnego lub uzupeniajcego system somatyczny ukadu, ktry mgby peni uyteczn funkcj ewolucyjn. Stwierdzilimy rwnie, e nie ma w wiecie biologii dowodw, ktre wykluczayby moliwo czy te prawdopodobiestwo istnienia takiego ukadu.

ROZDZIAV OWIECENIE JAKO PROCES BIOLOGICZNY Barier dwiku mona przekroczy nie ruszajc si nawet z miejsca. Cay proces rozkada si wwczas na trzy etapy. Najpierw dokonujemy szybkiego wdechu, nastpnie wstrzymujemy na chwil powietrze unoszc rwnoczenie jzyk w taki sposb, aby zablokowa on jam ustn. W wyniku tego zabiegu wzrasta cinienie w pucach i nastpuje gwatowna, dwuetapowa eksplozja, ktra pocztkowo przekracza barier dwiku uchodzc przez nosogardziel, a potem wydostaje si ustami powodujc opadnicie jzyka. Kademu z tych etapw towarzyszy charakterystyczny dwik, ktry tworzy znane nam wszystkim kichnicie a-psi-ik, a-psi-ik. Na etapie psi" powietrze oraz krople luzu nosowego wydalane s przez nas z naddwikow prdkoci, dochodzc do czterystu metrw na sekund. Kada wewntrzna prba pohamowania tego nagego wybuchu moe doprowadzi do uszkodzenia naczy krwiononych nosa oraz do krwotoku, lecz ze wzgldw grzecznociowych ponosimy to ryzyko codziennie. Kichnicie jest jednak czym wicej, ni nam si na pierwszy rzut oka wydaje. Zwyczaj zasaniania twarzy rk lub chusteczk posiada oczywist warto ochronn, ograniczajc rozprzestrzenianie si grypy, przezibie czy odry. Dlaczego jednak kade kichnicie automatycznie wywouje seri rytualnych bogosawiestw? Moliwe, e odruch osonowy powsta w okresie epidemii cholery, kiedy kichnicie byo czsto pierwsz oznak rychej mierci, jednake sam zwyczaj czynienia rytualnych komentarzy przy kadej maej, prywatnej eksplozji jest o wiele starszy. Nieomal na caym wiecie spotka si mona z przekonaniem, e kichnicie wie si z obnaeniem duszy lub te z utrat czci jej materii. Przesd ten powsta przypuszczalnie, jak wiele innych tego rodzaju, wskutek przypadkowego skojarzenia zupenie nie powizanych ze sob okolicznoci. B.F.Skinner jest autorem pracy na temat wystpowania przesdw u gobi.246 Opisuje on dowiadczenie, w czasie ktrego umieszczone w klatce gobie karmiono w cile okrelonych godzinach, niezalenie od tego, co w danej chwili robiy. Jeden z ptakw Wykrzywia w decydujcym momencie gow w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara, a drugi przypadkowo dzioba jak plam na cianie. Zachowanie to zostao wzmocnione przez pojawienie si poywienia i pniej wystpowao u obu ptakw czciej ni inne przypadkowe odruchy, a zatem byo czciej wynagradzane poywieniem. W rezultacie powstaa spirala skojarze pomidzy okolicznociami, ktre rzekomo prowadziy do uzyskania ywnoci, bdca podstaw utworzenia rytualnego taca o wysoce sformalizowanych kroczkach. Kady z gobi zachowywa si tak, jakby istnia bezporedni zwizek pomidzy jego zachowaniem a pojawieniem si ywnoci. Przypadkowe zwizki tego typu prowadz niekiedy rwnie u ludzi do rnych dziwnych przekona (jak na przykad do wiary dziecka w to, e dotykanie w okrelony sposb parkowych drzew umoliwi znalezienie pod nimi srebrnej monety) jedynie dlatego, e raz tak si wanie stao. Zachowania te nie s jednak dugotrwae. Brak ponownego wzmocnienia zmniejsza czstotliwo danej czynnoci, ktra w kocu zanika. Zwizek pomidzy kichniciem a dusz naley jednak do innej kategorii. Kichnicie mona porwna do zachowania gobia, co jednak jest w tym przypadku odpowiednikiem ywnoci? Wiara, e w momencie tej czynnoci dzieje si co niezwykego, nie jest wystarczajco mocnym argumentem, ktry pozwoliby na tak dugie utrzymywanie si tego przesdu. Musz istnie jakie inne okolicznoci: co, co faktycznie ma miejsce w momencie kichania. Kichanie jest symptomem infekcji lub te podranienia bony nosowej w wyniku przezibienia albo reakcj na kurz czy innego rodzaju alergi. Istnieje jednak sytuacja, w ktrej kichnicie wywoane by moe innymi czynnikami. Ot wikszo ludzi kicha gwatownie w jaskrawym wietle. Oczy zawi wwczas obficie i spywajce do jamy nosowej zy mog powodowa kichanie. Taka reakcja na wiato jest jednak zbyt naga i nie powinna by jedynym wyjanieniem tego zjawiska. Czonkowie afrykaskiego szczepu Azande wierz, i niespodziewane kichnicie oznacza, e kto dobrze o nich mwi, podwjne kichnicie wskazuje jednak na czyj zoliw obmow.72 Douglas Dean udowodni, e niezalenie od odlegoci dzielcej dane osoby w ciele jednostki, o ktrej kto myli, zachodz wymierne zmiany. Moe zatem powiedzonka starych kobiet o czerwonych uszach, ktre wiadczy maj, e kto o nas myli czy mwi, nie s wcale tak absurdalne, jakby si na pierwszy rzut oka wydawao.59 Przypuszczalnie przesdy takie, jak: swdzce lewe ucho oznacza, i twj kochanek myli o tobie, a prawe, e matka" nie maj adnego pokrycia w rzeczywistoci. Jednake wszystko wskazuje na to, e specyficznym procesom mylowym towarzysz odpowiednie zmiany fizjologiczne.110 Plemiona Azande mog mie zatem racj twierdzc, e agresywne myli obcych wywouj u nich czstsze kichnicia.

Zwizek, jaki istnieje pomidzy kichaniem a wiatem tudzie... uczuciami, jest bardzo subtelny i wskazuje na to, i zjawisko to uzalenione zostao od czci mzgu, ktrej ostatecznie podlegaj te wszystkie czynnoci, a mianowicie od szyszynki. Kartezjusz nie by wcale pierwszym czowiekiem, ktry uwaa szyszynk za siedlisko duszy. Trzy i p tysica lat temu pierwsze ksigi wedyjskie twierdziy, i najwiksze rdo siy w ciele czowieka znajduje si w miejscu pomidzy oczami. Staroytni Hindusi opierali to przekonanie na fakcie, ktry zachodni badacze odkryli dopiero w 1886 toku. Pojawiy si wwczas dwie niezalene od siebie publikacje jedna w jzyku angielskim, a druga w niemieckim. Wyjaniay one, e szyszynka jest w rzeczywistoci trzecim okiem, ktre rozwino si w punkcie szczeglnie uczulonym na wiato. Oko to jest nadal widoczne u niektrych prymitywnych gadw, takich jak na przykad synna tuatara w Nowej Zelandii.270 U tego podobnego do jaszczurki stworzenia szyszynk tworzy may otwr, ktrego zewntrzna warstwa przeksztacia si w soczewk, a wewntrzna w siatkwk, poczon z mzgiem za pomoc sieci nerww biegncych przez szczelin w czaszce. Skra pokrywajca miejsce, w ktrym znajduje si szyszynka, jest cienka i przezroczysta. U tuatary oraz u wielu ryb, ptakw i drobnych ssakw szyszynka znajduje si na szczycie gowy, ale w procesie ewolucji ssakw naczelnych i ludzi mzgowie pokryo si mzgiem i w zwizku z tym szyszynka zostaa jakby na wp ukryta w centrum czaszki. Gdybymy do dzisiaj zachowali warstw przezroczyst skry, to szyszynka widoczna byaby porodku czoa, nieco powyej linii oczu. W tym wanie miejscu sztuka hinduska przedstawiaa Oko Owiecenia. Jeszcze trzydzieci lat temu szyszynka uwaana bya za organ szcztkowy, pozostao po naszych gadzich przodkach. W1959 roku Aaron Lerner z uniwersytetu w Yale odkry, e organ ten produkuje hormon melatonin. Odkrycie to tchno nowe ycie w w rzekomo zdegenerowany gruczo. Zainteresowanie szyszynk wzroso rok pniej, kiedy okazao si, e melatonina produkowana jest z bardzo dziwnej substancji, zwanej serotonin, wystpujcej w najprzerniejszych Owocach. Zawieraj j daktyle, banany, liwki, lecz w najwikszej iloci owoce dzikiego gatunku fig, ktre na obszarach tropikalnych rozstaj si w olbrzymie, rozoyste drzewa o zwisajcych korzeniach nadziemnych, podpierajcych gazie niczym pikne, cieniste kolonady. W Afryce drzewa te nazywaj si Banyan (banian figowiec) j bardzo rzadko s cinane, gdy wielu ludzi uwaa je za wite. W Indiach nazywa si je Bo. Jak gosi legenda, ksi Siddhartha Gautama siedzia w cieniu takiego wanie drzewa, by moe delektujc si jego figami, kiedy nagle zrozumia przyczyn ludzkiego cierpienia. Owiecenie to sprawio, e potem nazwano go Budd. Czsteczka serotoniny jest niezwykle podobna do substancji uzyskiwanej pocztkowo z ziarna ryu zakaonego sporyszem, a ktr obecnie syntetyzuje si jako LSD, czyli dwuetyloamid kwasu lizergowego. Mimo ogromu bada przeprowadzonych nad t substancj, nadal nie bardzo wiemy, w jaki sposb oddziaywa ona na mzg. Najbardziej prawdopodobna hipoteza zakada, e LSD jest zwizkiem antagonistycznym w stosunku do serotoniny i zmienia jej koncentracj w odpowiednich komrkach mzgowych, co z kolei wywouje dramatyczne zmiany w ludzkiej percepcji i rozumowaniu. Dziaanie LSD jest zupenie niemoliwe do przewidzenia. Aldous Huxley utrzymywa, e w zalenoci od okolicznoci wywouje niebiaskie lub te wrcz piekielne wraenia. rodek ten sam w sobie nie ma specjalnego zastosowania, moe jednak spowodowa mentaln eksplozj, ktrej kierunek zaley od wielu czynnikw. Bez wtpienia jest on w stanie wywoa wizje rwnie bogate i rzeczywiste jak te, ktrych dowiadczali wielcy mistycy. Huxley twierdzi, e przy obecnym stanie wiedzy nie ma ju sensu, aby pocztkujcy mistycy nadal opierali si na dugich metodach samoumartwiania i postu, 125 By moe samo zjawisko skoro mona si zwrci o techniczn pomoc do specjalistw". owiecenia polega wanie na dziaaniu serotoniny na szyszynk. Zesp czynnikw tworzcych odpowiedni bodziec do sprowokowania tego stanu jest jednak bardziej zoony. Termin owiecenie" jest o tyle interesujcy, e wiato odgrywa ogromn rol w zjawisku transcendencji. Najbardziej charakterystyczn cech stanu wywoanego dziaaniem LSD s halucynacje wizualne. Kilka dowiadcze wykazao, e komrki siatkwki reaguj samoczynnie na dziaanie tego rodka i bez jakichkolwiek zewntrznych bodcw w postaci fal wietlnych, wysyaj do mzgu ca plejad fal o czstotliwoci, ktre w tyme czasie i miejscu wcale nie istniej. Mzg obserwuje" te kolory i wiata, pochaniajc informacje na tej samej zasadzie, na jakiej rejestruje obrazy senne. Wraenia te przypominaj wizje wywoywane siln wiar, postem czy te innymi metodami prowadzcymi do owiecenia".117 Nazywa sieje wizjami, gdy zmys wzroku odgrywa w nich naczeln rol. Charakterystyczn cech nieomal wszystkich dowiadcze tego typu jest wraenie nagego, olepiajcego, jarzcego wiata o nieziemskiej jasnoci, podobnego do tego, ktre widzieli prorok Ezechiel oraz aposto Pawe na drodze do Damaszku. wiato to stanowi rwnie podstaw ekstatycznego stanu W jodze Kundalini, janiejc wwczas moc dziesiciu soc".21

Jogini wierz, e ycie zasilane jest wow spiral energii, ktra pulsuje w ciele wzdu linii wyznaczonych przez witalne centra, zwane chakras. Wikszo tych punktw ma zwizek z okrelonymi organami, lecz najwaniejszy z nich czy si niejako z mzgiem i znajduje si w miejscu midzy oczami. Przypuszczalnie jest to szyszynka, ktrej ewolucyjnym rdem byo oko. Nacisk na wiato w stanach transcendencji ma wic biologiczn podstaw.55 Jogini nazywaj medytacj cudown jasnoci". Z nowych biochemicznych bada nad mzgiem i jego hormonami wynika, e tene sam wiatoczuy gruczo produkuje rwnie substancj, ktra potrafi gruntownie wpywa na funkcjonowanie mzgu wywoujc ekstaz.258 Szyszynka prawdopodobnie Odgrywa bezporedni rol w stanach owiecenia, atakach schizofrenicznych oraz stanach sprowokowanych przez dziaanie rodkw halucynogennych. Charakterystyczn cech wszystkich tych stanw jest poczucie separacji, w ktrym wiadomo zostaje przesunita poza granic dowiadczenia osobistego, a do punktu, gdzie zaciera si onica pomidzy osobowoci a wszystkim tym, co istnieje poza jej obrbem i gdzie wiat staje si jednoci. Sowo ekstaza pochodzi od greckiego sowa oznaczajcego sta na zewntrz, poza". Jeli zatem istnieje jakiekolwiek biologiczne prawdopodobiestwo, e osobowo, umys, dusza czy te jaki drugi system moe odczy si od ciaa, to punktem separacji bdzie zapewne szyszynka. W wietle istniejcych dzi dowodw coraz trudniej byoby nam zaprzeczy moliwoci wystpowania takiej separacji. Zaczlimy te hipotetyczne rozwaania od kichnicia, a przez dodanie jednego ogniwa do ju istniejcego acucha korelacji, wrcilimy bezporednio do punktu wyjcia. Energia yciowa, ktra koordynuje molekuy ywego organizmu i tworzy z nich okrelon funkcjonaln cao, nazwana zostaa przez Hindusw pran. Nie jest ona ani produktem ycia, ani te prost Substancj, tak jak na przykad tlen czy te inny nieorganiczny zwizek wystpujcy w przyrodzie. Ciao przyswaja j sobie w procesie oddychania i jedzenia. Podobno najlepszym sposobem natychmiastowego zregenerowania prany jest wiczenie zwane pranayam polegajce na celowej kontroli wdechu, przetrzymywaniu powietrza w pucach oraz wydechu wedug okrelonego rytmu. w yciodajny oddech ma zatem stosunek 1:4:2, a jak udao mi si zaobserwowa -stosunek tych trzech etapw w kichniciu wynosi 18:1:2. Propozycja istnienia oddechu ycia" przedstawia si niewtpliwie interesujco i moe stanowi teoretyczn podstaw twierdzenia, e ycie podporzdkowane jest biologicznemu organizatorowi. Wszelako opiera si ona na mistycznej tradycji, ktra niestety nie podlega naukowej analizie. Wydaje si jednak, e niedawne odkrycia z zakresu technologii mog dostarczy niepodwaalnych dowodw na istnienie takiej substancji jak prana. Dennis Milner z uniwersytetu w Birmingham skonstruowa urzdzenie do produkcji zdj wykonywanych w ciemnoci.183 Uywa on w tym celu kliszy wyczulonej bardziej na wyadowania elektryczne ni na fale wietlne i wysya pojedynczy impuls prdu staego w kierunku fotografowanego przedmiotu, umiejscowionego w ciemnym miejscu pomidzy dwoma szklanymi pytkami. Udoskonalajc sw aparatur Milner zorientowa si, e uzyskiwa zdjcia nawet wwczas, gdy ciemnia bya pusta. Nie majc przed aparatem nic oprcz czystego, suchego powietrza otrzymywa zdjcia kulistych, pulsujcych ognisk energii, przypominajcych taniec robaczkw witojaskich pomidzy delikatn sieci jarzcych si nici. Wyniki te spotkay si jednak z krytyk ze strony wiata nauki, gdy mogy by one rezultatem zjawiska zwanego wstgowym wyadowaniem koronowym.167 Podobne obrazy uzyskuje si bowiem w momencie jonizacji powietrza podczas przepywu przeze prdu.24 Milner przekonany by jednak, e zabezpieczy si odpowiednio przed t ewentualnoci. Aby wic udowodni, e procesy jonizacyjne nie miay nic wsplnego z produkcj owych zdj, tak zmodyfikowa sw aparatur, aby mona byo j stosowa w prni. Te same charakterystyczne obrazy powstaway rwnie w komorze pozbawionej powietrza. Zdjcia uzyskane przez Milnera s jeszcze bardziej interesujce przy zastosowaniu ich powikszenia. Wydaje si, e przedstawione na nich struktury posiadaj dwie podstawowe formy. Jedna z nich ma promieniujcy ksztat. Linie si koncentruj si w niej na maych, jarzcych orodkach i promieniuj regularnie w taki sposb, aby swymi czukowatymi ramionami dosign pobliskich struktur. Dziki temu tworz regularny, nieomal matematyczny wzr, podobny do yek szkieletu czaszkowatego koralowca. Drug form tworz skupiska i pojedyncze koliste sfery, przypominajce pola kwiatw o okrgych patkach dotykajcych si wzajemnie. Z tych prostych, podstawowych ksztatw utworzy mona nieomal wszystkie istniejce w przyrodzie formy. By moe Miller zdoa zatem po raz pierwszy sfotografowa siy pola odpowiedzialnego za wszystkie biologiczne formy ycia oraz ich funkcje na najbardziej podstawowym poziomie. Mistycy od dawna twierdzili, e w przyrodzie nieustannie dziaaj niewidzialne siy, ktre s niejako twrcami obserwowanych przez nas Organizmw i ktre pod postaci prany regeneruj rwnie

nasze ciaa. Energia ta przepywa podobno wzdu linii si wyznaczonych przez ogniskowe punktw, zwanych chakras. Ludzie szczeglnie wyczuleni twierdz, e punkty te przypominaj wietliste koa, ktre obracaj si gwatownie w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara. U nowo narodzonego niemowlcia maj one rednic zaledwie jednego centymetra, lecz u osoby w stanie transcendentalnej medytacji dyski te mog osign szeroko pitnastu centymetrw. Wedug rnych, zaskakujco zgodnych relacji, punkty te pooone s bezporednio na powierzchni ciaa. Spotkaem kiedy na odlegej indonezyjskiej wyspie ma dziewczynk, posiadajc niezwyke zdolnoci, a ya ona w spoeczestwie, w ktrym nikt nigdy nie sysza o klasycznych teoriach joginw. Powiedziaa mi, e ludzkie ciaa pokrywaj Bognie", po czym okrelia dokadnie tradycyjne pooenie punktw chakras, z ktrych najniszy znajduje si u podstawy krgosupa, a drugi w pobliu ppka, pomidzy trzustk a nerkami, trzeci w okolicy serca, nastpny na krtani, a najwyszy z nich ley na czole, pomidzy oczami. Wspomnielimy ju wczeniej o zwizku, jaki istnieje pomidzy najwyej pooon chakr a szyszynk. Warto zatem zauway, e umiejscowienie pozostaych orodkw chakr odpowiada pozycjom gruczow produkujcych najwaniejsze hormony. Jajniki i jdra le u podstawy krgosupa i poniej ppka, nadnercza powyej nerek, grasica w pobliu serca, a tarczyca na szyi. Wszystkie te gruczoy kontroluj i reguluj procesy chemiczne zachodzce w ludzkim ciele. Medycyna zachodnia nigdy jednak nie traktowaa punktw chakr powanie, gdy nie s one poczone ze sob adnym systemem kreniowym, sieci nerwow czy te naczyniami limfatycznymi. Medycyna wschodnia posiada jednake system leczniczy dokadnie odpowiadajcy zaoeniom prana. Akupunktura zakada istnienie dwunastu gwnych kanaw lub te punktw szczytowych, pomidzy ktrymi przepywa energia. W cigu piciu tysicy lat istnienia tej metody jej adepci pracowicie wyznaczyli ponad siedemset miejsc na ludzkim ciele, przez ktre linie te przebiegaj na tyle blisko powierzchni skry, i mog podlega oddziaywaniu. Punkty te nie odpowiadaj adnym znanym nam ukadom fizjologicznym, lecz mimo to ich istnienie oraz skuteczno nie ulega ju wtpliwoci. Yoshio Nagahama z uniwersytetu w Chiba w Japonii spotka kiedy pacjenta, ktry w wyniku poraenia piorunem odznacza si wyjtkow wraliwoci. By to zwyky, prosty, mieszkajcy w grach wieniak, nigdy nie posiadajcy adnego formalnego wyksztacenia i w ogle nie majcy pojcia o akupunkturze. Kiedy jednak nakuto go w jednym z podstawowych punktw szczytowych akupunktury, by on w stanie pokaza palcem lini na swym ciele, wzdu ktrej czu echo" owego ukucia.200 Przy kadym nakuciu linie te odpowiaday tradycyjnym liniom akupunktury. W XIX wieku niemiecki lekarz, rwnie nie majcy pojcia o istnieniu akupunktury, odkry system punktw na skrze, ktre wedug niego zwizane byy z lecznictwem homeopatycznym.127 Kiedy pniej porwnano jego wyniki z wykresami akupunktury, okazao si, e oba systemy w wikszoci pokryway si. Na pocztku naszego stulecia Koreaczyk Kim Bong Han zaprojektowa maszyn do pomiaru maych rnic w opornoci skry.227 Miejsca, w ktrych wystpoway ostre rnice opornoci rwnie okazay si punktami akupunktury. W leningradzkim Instytucie Elektronicznym udoskonalono aparat, zwany tobiskopem, rejestrujcy podobne do plazmy pomienie pojawiajce si na skrze oraz lokalizujcy punkty akupunktury z dokadnoci wiksz ni jedna dziesita milimetra.208 Odkrycia te potwierdzaj istnienie klasycznych poudnikw akupunktury oraz umoliwiaj nieomal kademu z nas znalezienie tych nieuchwytnych miejsc, bez koniecznoci poddania si dugiemu i mudnemu szkoleniu typowemu dla tej tradycyjnej techniki. Hiroshi Motoyama z Instytutu Psychologii Religii w Tokio ukoczy prac nad projektem, wsppracujc z grup stu praktykujcych joginw.190 Potrafili oni wytwarza niezwyke wahania w cinieniu krwi nie majce nic wsplnego z normalnym rytmem pulsu. Krelc cieki przepywu owych nowych rytmw, w momencie gdy jogini celowo stymulowali rne tradycyjne punkty chakra, Motoyama odkry, e linie te le na poudnikach akupunktury, przecinajc niekiedy a cztery punkty tego systemu. Okazao si rwnie, e wszystkie linie czce ogniskowe punkty jogi zgadzay si dokadnie z tymi, ktre zostay uprzednio wyznaczone przez adeptw akupunktury i potwierdzone pniej w wyniku zastosowania nowoczesnej aparatury badawczej. Wydaje si zatem, e prana joginw oraz ki w technice akupunktury s jedn i t sam si ycia. Niektre peryferyjne dziedziny zachodniej medycyny, takie jak homeopatia, naturopatia i ostiopatia, utrzymuj, e zdrowie polega na zachowaniu w ciele rwnowagi, ktra pozwala gile ycia dokona samoczynnego leczenia. Dzisiaj ju tylko najbardziej konserwatywni przedstawiciele gwnego nurtu medycyny konwencjonalnej uwaaj, e choroba moe by zwalczana jedynie za pomoc rodkw chemicznych i nie wierz, aby ciao potrafio w odpowiednich okolicznociach wyleczy si samo. Zajmujc si wycznie czciami skadowymi organizmu przypominaj oni fachowcw od naprawy

radioodbiornikw, ktrzy nigdy nie widzieli caej, sprawnie dziaajcej aparatury. ycie podobne jest do muzyki i potrzebuje dwch dodatkowych czynnikw: siy dostarczanej przez poywienie i powietrze oraz informacji udzielanej mu przez odpowiednie fale radiowe. Prana jest zatem odpowiednikiem owych powietrznych wzorcw, ktre pozwalaj bezcielesnej muzyce, pochodzcej z odlegego rda, odtworzy si w milionach innych miejsc. Postulowana przez t teori sia ycia jest tak nieuchwytna jak eter, lecz jednoczenie konieczna dla zorganizowania materii w celu utworzenia ywego i funkcjonalnego organizmu. Nie jest to zatem co, na co mona po prostu machn rk. Trudno nam obecnie zaprzeczy moliwoci istnienia ukrytego drugiego systemu, sobowtra, ktry uzupeniaby znany nam dobrze somatyczny system czowieka. W miar upywu czasu pomnaaj si dowody jego istnienia, musimy jednak teraz udowodni, e ten eteryczny sobowtr czy te elektryczne widmo, potrafi przetrwa rozkad materii ciaa i kontynuowa sw egzystencj po mierci klinicznej. Ludzie, ktrym amputowano koczyny, odczuwaj niekiedy wyranie obecno utraconych czonkw oraz drczcy ich bl. Bl w utraconej koczynie moe by niezwykle realny i okrela si go mianem blu przypisanego. Znana jest nam dobrze sytuacja, w ktrej uderzenie Wewntrznej strony okcia powoduje bolesno maego palca, cho nie by on nawet dotknity. Dzieje si tak dlatego, e bl nie jest zlokalizowany ani w maym palcu, ani w okciu. Stanowi reakcj mzgu na sygna, jaki dotar do niego za pomoc okrelonej sieci nerwowej. Impuls nerwowy z okcia biegnie przez nerw okciowy, prowadzcy od maego palca i przez wewntrzn stron rki do krgosupa, a stamtd do mzgu. Mzg rejestruje t informacj jedynie jako bodziec powstay gdzie na tej linii i z zasady interpretuje j jako zagroenie maego palca. Reakcja ta nie ulegnie zmianie nawet po jego amputacji. Jednake nie wszystkie zudzenia tego typu daj si tak prosto wyjani. W niektrych przypadkach moliwe jest umierzenie blu dziki zastosowaniu bezporedniej sugestii podczas hipnozy. Jeli kto o zupenie zdrowych rkach zostanie w stanie hipnozy poinformowany, e znieczulono mu rami, to kontrolne nakuwanie szpilkami jego rki wykae niezmiennie, e grna granica umierzonej powierzchni jest rwna niczym brzeg rkawiczki.20 Gdyby znieczulenie obejmowao anatomiczne rozmieszczenie nerww skrnych, to granica tej powierzchni byaby bardzo nierwna, co si jednak nigdy nie zdarza. Utrata czucia nastpuje zatem nie w miejscu okrelonym przez zakoczenie nerwowe w mzgu, lecz w miejscu zupenie sztucznie mianowanym przez mzg jako rka". Gdyby wic bl w utraconej koczynie by tylko blem przypisanym, to hipnoza w ogle nie powinna dziaa, gdy zgodnie z t teori mzg nie wie, e rdem blu nie jest utracona rka, lecz zupenie inne miejsce. Technika ta jednak wydaje si skuteczna i pomiary kontrolne dowodz istnienia znieczuleniowej rkawiczki" sigajcej niekiedy do przedramienia, jakby amputowana koczyna cigle jeszcze bya na swoim miejscu. By moe w pewnym sensie nie jest to wcale zudzeniem. W Kazachstanie, na uniwersytecie w Kirkowie, wykonuje si zdjcia przy pomocy aparatury, ktra wytwarza pola wysokiej czstotliwoci pomidzy dwiema elektrodami.208 Fotografie licia, umieszczonego w komorze dowiadczalnej, przedstawiaj cay jego kontur wypeniony jarzcymi punktami, przypominajcymi Drog Mleczn w powikszeniu. Kontur ten w ywym liciu zmienia si nieustannie, a po jego obumarciu stopniowo przygasa a do cakowitego zaniknicia. Wiktor Adamienko twierdzi, e elektryczne zdjcie, wykonane bezporednio po obciciu czci wieego licia, nadal pokae cay jego zarys wraz z ykami obcitej czci, promieniujcymi nieco mniej intensywnie, niczym botaniczny duch. Zdaniem rosyjskich naukowcw widmo obcitego licia pozostaje widoczne dziki dziaaniu uporczywego pola energetycznego, zwanego przez nichbioplazm. Termin ten jest zgrabnym naukowym odpowiednikiem prany. Musz w tym miejscu zaznaczy, e dowiadczenia Adamienki udao si powtrzy na Zachodzie tylko jednemu naukowcowi, Brazylijczykowi Andrade. I on by w stanie odtworzy efekt widma licia. Profesor Adamienko, ktry w zwizku z tym dowiadczeniem spotka si z olbrzymi doz profesjonalnego szyderstwa, skonny jest obecnie przypisa owo widmo rnego typu aberracjom, takim jak na przykad podwjne nawietlenie. Odnosz jednak wraenie, e sam nie bardzo W to wierzy. Zreszt w cigu najbliszych lat aparatura ta zostanie z pewnoci udoskonalona tak uwaam wic moliwe bdzie regularne demonstrowanie podobnych zjawisk rwnie w odniesieniu do innych form ycia. Zjawisko to bowiem pokrywa si tak dokadnie z wieloma odrbnymi odkryciami, e nie sdz, aby mona je byo atwo zlekceway. Ludzie o szczeglnej wraliwoci psychicznej czsto twierdz, e widz zarys amputowanej koczyny, czasem na tyle wyranie, e potrafi szczegowo okreli jej specyficzne cechy.130 Jeli to prawda i jeli Rosjanie maj racj, to wyglda na to, e sia ycia, ktra jest tak cile zwizana z ywym organizmem, potrafi przez jaki czas zachowa sw pierwotn posta pomimo utraty ktrej ze swych czci.

Naszym naczelnym zadaniem w tej czci rozwaa jest przeanalizowanie biologicznej moliwoci cakowitego rozdzielenia w czasie -systemu somatycznego od systemu wtrnego. Pomocne przy tego typu argumentacji bdzie jednak uprzednie rozwaenie moliwoci separacji tych dwch systemw w przestrzeni. Jeli systemy te s w stanie funkcjonowa w tym samym okresie czasu niezalenie od siebie, to szans, e potrafi tak czyni w innych sytuacjach, bd o wiele wiksze. Od niejakiego czasu w Instytucie Bada Psychofizycznych w Oksfordzie zbierano relacje o tak zwanych snach wiadomych i przedwiadomych.196 Sen wiadomy to taki, w ktrym podmiot zdaje sobie spraw z tego, e ni. W snach przedwiadomych osoba pica nie jest pewna charakteru swych dowiadcze i moe, ale nie musi, waciwie okreli swj stan. Oto przykad jednej z takich relacji: Znalazem si nagle z panem X (zaprzyjanionym pastorem) w pokoju na drugim kocu korytarza. Opowiadaem mu o wiadomym nie, jaki wanie miaem i nagle uprzytomniem sobie, e to rwnie jest sen. Pan X umiechn si zagadkowo i powiedzia: By moe, ale skd ta pewno? Oczywicie, e tak! odparem i podszedem do okna. Chc lata! owiadczyem. To si moe le skoczy, jeli to jawa a nie sen, nie uwaasz? odpowiedzia stojcy obok nieruchomo pan X umiechajc si z rozbawieniem".196 Sny mog obejmowa najrniejsze sytuacje, nawet te, w ktrych mamy wraenie, e budzimy si ze snu. Wielu ludziom wydawao si nieraz, e obudzili si, usiedli na ku i zaczli si ubiera, a tu nagle zdali sobie spraw z tego, e to tylko sen i e nadal pi. Jedno takie przebudzenie" wcale nie gwarantuje, e nastpne bdzie bardziej realne. Bertrand Russell powiedzia kiedy, e wracajc do przytomnoci po oglnej narkozie dowiadczy setek takich przebudze. 228 Rozrnienie snu od jawy jest czsto w takich sytuacjach bardzo trudne. Osoby doznajce przedwiadomych snw nie mog okreli swego stanu na podstawie wrae zmysowych, takich jak dotyk, smak czy zapach, gdy odczucia te s czsto bardzo realne. Wszystkie wraenia odczuwane na jawie wystpuj rwnie i we nie. Obrazy senne mog tworzy logiczn i sensown cao dotyczc jakich wydarze z przeszoci. Osobie picej moe wydawa si, e si budzi, e wstaje i wykonuje cay szereg najrniejszych czynnoci, ktre pocztkowo wydaj si zupenie normalne, lecz w kocu ich realno zaczyna by kwestionowana. Osoba pica moe wwczas przypomnie sobie nawet relacje innych ludzi z podobnych sytuacji i porwna je z wasnymi doznaniami, lecz moe nadal nie by pewna swego stanu. Moliwe jest rwnie czytanie we nie ksiki w przekonaniu, e robi si to na jawie. Czy na przykad jestecie zupenie pewni, e w tym momencie nie nicie? A moe wszystkie wydarzenia dzisiejszego dnia s tylko czci skomplikowanego snu? Przez chwil pytania takie mog wywoa odrobin wtpliwoci, lecz wkrtce odrzucamy je jako bezsensowne, gdy dobrze wiemy, e to nie sen. Pewno t odczuwamy na podstawowym poziomie biologicznym, nie musi by wic ona racjonalnie uzasadniona. Jedna z badanych osb wyrazia to odczucie bardzo adekwatnie: Zastanawiaem si, skd waciwie wiem, e nie pi i pytanie to intrygowao mnie czsto. A jednak jestem przekonany, e odczucia na jawie s diametralnie rne od tych, z jakimi spotykamy si we 196 A zatem, jeli nie. Wydaje mi si, e brakuje w nich wwczas poczucia odpowiedzialnoci". kiedykolwiek bdziecie mieli wtpliwoci, czy to jawa czy sen, na pewno bdzie to tylko sen. Pewno ta zamienia sen przedwiadomy w wiadomy i niesie ze sob poczucie innej rzeczywistoci. W stanie snu wiadomego podmioty nie maj adnej wtpliwoci, e ni. Jako tego snu jest tak specyficzna i nieuchwytna zarazem jak wraenia doznawane na jawie. Stany jawy i snu rni si od siebie, pomimo podobiestwa midzy procesami zmysowymi i intelektualnymi, jakie podczas nich zachodz. Osobowo potrafi wyrazi si z rwn swobod i atwoci w ktrymkolwiek z tych stanw, lecz nie moe przejawi si w obu rwnoczenie. po przebudzeniu si moemy z przyjemnoci wspomina wykonany we nie skok przez okno i atwo z jak unosilimy si potem nad dachami znajdujcych si poniej zabudowa. W trakcie snu wiadomego mona przypomnie sobie nieprzyjemne uczucie zwizane ze skaleczeniem palca ostr brzytw, a nawet specjalnie prbowa powtrzy ten wypadek dla porwnania obu wrae. Rozwj osobowoci uzaleniony jest przypuszczalnie od obu tych dowiadcze. W wiecie realnym podlegamy siom, ktre ksztatuj nasze ciaa i umysy, natomiast w krainie snw, podobnie jak w trakcie zabawy, mamy okazj odgrywa skutki tych si w rnorodnych okolicznociach oraz ustali ich stosunek do innych dowiadcze, a dziki temu stworzy wszechstronny i funkcjonalny stosunek do ycia. Fakt, e niemowlta spdzaj okoo dziewitnastu godzin na dob pic i e ludziom w podeszym wieku wystarczaj ju tylko cztery godziny snu dziennie, potwierdza rol snu jako czynnika integrujcego dowiadczenia. Przypuszczalnie tre wszystkich snw ma swoje rdo w doznaniach zebranych na jawie. Helen Keller bezporednio po urodzeniu przesza ciki atak szkarlatyny, pozbawiajcy j wzroku, suchu oraz wchu, bardzo czsto miewaa sny. Pocztkowo byy to jednak

czysto fizyczne i prymitywne dowiadczenia, takie jak na przykad uczucie przygniatajcego j ciaru. Pniej, oddana w rce dowiadczonego nauczyciela, opisujcego jej szczegowo wiat, zacza Helen ni w nowych wymiarach, ktre jednak ograniczone byy do jedynego znanego jej zmysu dotyku. Raz nio mi si, e trzymaam w rku per. Nie przypominam sobie, abym kiedykolwiek widziaa prawdziw per. Ta, ktr dostrzegaam we nie, musiaa by zatem tworem mojej wyobrani. By to gadki, cudownie uformowany kryszta... rosa i ogie, aksamitna ziele snu, mikka biel lilii".144 Sny niewidomych od urodzenia pozbawione s wizji oraz fazy gwatownych ruchw gaek ocznych. Charakteryzuje ona sny ludzi widzcych.19 Jeden z niewidomych i guchych pacjentw, ktremu obce byo pojcie snu, wyjani za porednictwem tumacza, e przypomina sobie jednak, jak obudzi si raz w nieukojonym smutku i przey ponownie szok spowodowany mierci ulubionego ptaka. Jego martwe ciao Znalaz kiedy w klatce.207 Subtelny zwizek pomidzy wraeniami doznawanymi w momencie przebudzenia oraz odczuwanymi podczas snu obrazuje najlepiej przykad guchoniemego mczyzny, ktry zazwyczaj porozumiewa si jzykiem migowym. Kiedy nio mu si, e rozmawia normalnie z innymi ludmi, podczony do jego ciaa elektromiograf (aparat do rejestrowania czynnoci bioelektrycznej mini) wykazywa wystpowanie silnych prdw wytwarzanych nie w okolicy krtani, ale w palcach. Zaleno snw od informacji uzyskanych na jawie jest ogromna, lecz ta ostatnia nie stanowi jedynego rda nowych dowiadcze. Badania przeprowadzone w Australii (w 1965 roku) wykazay, e ludzie upieni dziaaniem silnego rodka uspokajajcego potrafili we nie odrni dwa rne dwiki. Jednemu z nich towarzyszy silny szok elektryczny. Kiedy identyczne tony odegrane zostay tym samym osobom po przebudzeniu si, wyniki elektroencefalografu wykazay, e mzgi ich reagoway jedynie na dwiki wzmocnione uprzednio szokiem elektrycznym. Eksperyment ten nie potwierdza jednak w sposb niepodwaalny roszcze zwolennikw metody nauczania podczas snu. Wikszo bada wykazuje zreszt, e uczenie si jest najczciej ograniczone do tych okresw, w ktrych poddany eksperymentowi zaczyna odczuwa senno i znajduje si na granicy snu. Widoczne zrnicowanie reakcji uzalenione jest przypuszczalnie od rodzaju snu, w jakim znajduje si osoba w danym momencie nauczania.247 Zasypiajc przechodzimy przez cztery wyrane etapy snu ortodoksyjnego i w miar ich nastpowania coraz trudniej jest nam obudzi si. Pniej, od momentu rozpoczcia si fazy gwatownych ruchw gaek ocznych, nastpuj gwatowne zmiany jakociowe. Napicie mini opada nagle i ciao wiotczeje, odruch krgosupowy zanika i ustaje nawet chrapanie. W miar wzrostu aktywnoci mzgu nastpuje spadek wraliwoci organizmu.49 Najdalej posunity zanik reakcji fizycznych wystpuje przypuszczalnie podczas fazy snw wiadomych. Przebudzenie osoby znajdujcej si w tym stanie jest bardzo trudne i nie ma dotd zapisu snu wiadomego, ktry zawieraby bodce zewntrzne na tej samej zasadzie, na jakiej zawieraj je sny przedwiadome. Wydaje si zatem, e w sytuacji, w ktrej zdajemy sobie spraw z tego, e nimy, jestemy w stanie nieomal cakowicie uwolni si od ogranicze ciaa. Istniej niezliczone opowiadania o przypadkach, w ktrych osoby pice uzyskiway informacje, ktrych nie mogy otrzyma w aden normalny sposb. Montague Ullman oraz Stanley Krippner z Laboratorium Snw im. Majmonidesa w Nowym Jorku usiowali zbada tak moliwo obiektywnie.96 Podczyli oni ochotnikw do zwyczajnego elektroencefalografu i po kadej fazie gwatownych ruchw gaek ocznych budzili ich proszc o relacj z dopiero co zakoczonych snw. W trakcie tego dowiadczenia osoba trzecia, znajdujca si na drugim kocu budynku, koncentrowaa si przez ca noc na wybranych przez siebie na zasadzie przypadku obrazach ze znajdujcej si tam kolekcji. Kiedy wybranym obrazem by Zapatistas" autorstwa Orozco, przedstawiajcy grup meksykaskich rewolucjonistw na ciemnym tle skbionych chmur i szczytw grskich, jeden z uczestnikw dowiadczenia mia sen o Nowym Meksyku, grach, chmurach oraz olbrzymiej projekcji filmowej". Nawet w sytuacjach, kiedy zwizek pomidzy snem a treci obrazu by mniej oczywisty, zesp niezalenych sdziw rzadko mia kopoty ze wskazaniem waciwego obrazu z kolekcji w oparciu o sowny zapis z relacji sennych. Powodzenie tego dowiadczenia wskazuje raczej na telepati ni na odseparowanie si osoby picej od miejsca, w ktrym spoczywa. Jednake pniejsze badania przeprowadzone w tym samym laboratorium rzucaj na ten problem nowe wiato. W 1969 roku przyczy si do eksperymentu Malcolm Bessent, posiadajcy wyjtkowe zdolnoci mediumistyczne. Kiedy tematem obrazu bya martwa natura Owoce i kwiaty" Cokowskiego, Bessentowi przyni si talerz owocw, a kiedy wybranym obrazem by collage zatytuowany Zupa ludzi", Bessent ni o pytkich kauach i tworzeniu collage'u".96 Najbardziej zaskakujce byo jednak to, e tym razem pokj na drugim kocu

budynku by pusty i nikt nie koncentrowa si na tych obrazach, a niekiedy zdarzao si nawet, e obrazy te zostay wybrane dopiero nastpnego ranka. Bessant potrafi zatem w swoich snach nie tylko opuszcza swe ciao i podrowa do innych miejsc w przestrzeni, ale rwnie udao mu si osign separacj w czasie. Szkoda, e nie wiemy, ile z tych jego snw byo snami wiadomymi, jako e dysocjacja tego typu moe by podobno kontrolowana w momencie, gdy zdajemy sobie spraw z tego, e pimy. Jeden z czonkw grupy eksperymentalnej pracujcy w Instytucie Bada Psychofizycznych w Oksfordzie uwaa, e w trakcie snu wiadomego mona sprowokowa zmian otoczenia przez zamknicie oczu" i aktywne wyobraenie sobie miejsca, do ktrego chcielibymy si uda. Jedna stara, lecz dobrze udokumentowana historia doskonale obrazuje t sytuacj.245 Statek o nazwie City of Limerick" odpyn z Liverpoolu 3 padziernika 1863 roku, a na jego pokadzie znajdowa si przedsibiorca z Connecticut o nazwisku Wilmot, powracajcy do ony i rodziny w Stanach Zjednoczonych. W nocy 13 padziernika Wilmotowi nio si, e jego ona, ubrana tylko w nocn koszul, wesza do jego kajuty. Na moment zatrzymaa si w drzwiach, gdy zorientowaa si, e by w niej jeszcze kto inny. Po chwili jednak zbliya si do ma, pochylia si i pocaowaa go w czoo. A potem znika. Nastpnego ranka wsplokator kajuty Wilmota, wygldajcy na surowego i bardzo religijnego czowieka", by na niego z jakiego powodu zy. Poproszony o wyjanienie powodu swego niezadowolenia, William Tait wykrzykn: C z ciebie za czowiek, eby tak sobie po nocy panienki sprowadza!" Okazao si, e Tait nie spa poprzedniej nocy i ze swej pryczy widzia scen dokadnie odpowiadajc treci snu Wilmota. Kiedy 23 padziernika statek zawin do portu w Nowym Jorku, ona Wilmota zapytaa go na wstpie, czy pamita wizyt, jak mu zoya dziesi dni wczeniej. Wiedzc o sztormowej pogodzie panujcej na Atlantyku oraz usyszawszy o katastrofie jednego ze statkw, ktry mniej wicej w tym samym czasie wypyn z Liverpoolu, pani Wilmot posza tej nocy spa niespokojona o bezpieczestwo swojego ma. We nie poczua, e unosi si ponad wzburzonym morzem, na ktrym zobaczya may, czarny parowiec. Skierowaa si ku niemu i przechodzc poprzez jego ciany znalaza si przed kajut ma. Zobaczya, e jaki obcy mczyzna przyglda si jej z drugiej pryczy, wic zawahaa si na chwil. Potem zdecydowaa si podej do ma i pocaowa go w czoo przed odejciem. Pani Wilmot potrafia szczegowo opisa nietypowy rozkad kabiny ma. Spraw t zajli si przedstawiciele Amerykaskiego Towarzystwa Bada Psychicznych i nie ma powodw powtpiewa w autentyczno wiadectwa osb biorcych w niej udzia. Trudno jednake oceni j po upywie stulecia. Interesujce s wszake sugerowane przez ni moliwoci. Jeli opis tych wydarze by faktycznie prawdziwy, to naley przyj, e Wilmot i jego ona dzielili wsplnie sen zachowujc jednoczenie sw wasn tosamo, widzc i odczuwajc dokadnie to samo, co odczuwaliby, gdyby wykonywali te same czynnoci na jawie. Fascynujcym jest jednak to, e Tait, ktry nie spa w tym czasie, by rwnie wspuczestnikiem tego wydarzenia. Fakt, e zobaczy on Wilmota i potrafi j potem opisa, wskazuje na to, e owo energetyczne ciao, ktrego istnienie postulowalimy wczeniej, jest w stanie, w chwili separacji od swego fizycznego odpowiednika, zachowa swj specyficzny i rozpoznawalny ksztat. I nagle znalelimy si w ciemnym zauku mrocznego wiata zjaw, W ktrym nauce trudno utrzyma si na powierzchni. A szkoda. Na podstawie dokonanych przeze mnie obserwacji z tej dziedziny doszedem do przekonania, e dowiadczenia polegajce na odseparowaniu si od ciaa, s obiektywn rzeczywistoci podleg analizie. Jednake wszelkie dociekania zdaj si by zawikane z uwagi na charakter materiau dowodowego, ktry z koniecznoci jest jedynie przypadkowy. Sam mog nawet dorzuci swoje trzy grosze do owego zamtu. Par lat temu byem w Kenii i braem udzia w safari. Samochd, ktrym podrowalimy, wpad w polizg i przewrci si na zakurzonej drodze w buszu. Przekoziokowalimy dwa razy, po czym wz zatrzyma si niebezpiecznie na krawdzi wyschnitego koryta rzeki. Znalazem si nagle nie wiadomo w jaki sposb na zewntrz pojazdu, patrzc na gow i ramiona chopca, uczestnika naszej wyprawy, ktry podczas ostatniego obrotu samochodu wypad nieomal przez brezentowy dach. W kadej chwili grozio obsunicie si wozu, co mogo doprowadzi do fatalnych obrae jego ciaa. W tym momencie odzyskaem przytomno, przetarem oczy z czerwonego kurzu, wydostaem si przez okno na zewntrz i znalazem si obok chopca, aby mu pomc wydosta si z pokiereszowanego pojazdu. ywo pamitam szczegy widziane" w czasie, gdy byem jeszcze nieprzytomny i nie mam adnych wtpliwoci, e punkt, z ktrego obserwowaem ca sytuacj, znajdowa si poza moim ciaem. Jednake nawet tak bardzo osobiste dowiadczenie pozostaje nieuchwytne dla jakiegokolwiek konkretnego i naukowego wyjanienia.

Problem ten wymaga rozwizania. Uwaam, e jedyn szans wyjanienia go stwarza redukcja tej sytuacji do jej najbardziej podstawowych biologicznych skadnikw. Byoby to niewtpliwie bardzo pomocne, lecz jak si za chwil przekonamy przypomina prb rekonstrukcji ukadanki nieznanego obrazu, w ktrej poowa czci jest zagubiona, a reszta albo nie pasuje, albo nieustannie zmienia swj ksztat.

ROZDZIA VI DYSOCJACJA POMIDZY CIAEM A UMYSEM Przyjrzyjmy si zapodnionemu jaju salamandry. Pozwlmy mu rozwija si do momentu, gdy zacznie ksztatem przypomina mode zwierz, po czym przetnijmy galaretkowat warstw ochronn zarodnika i wmy go do roztworu solnego. W przecigu piciu minut ten wysoce zoony i zorganizowany organizm ulegnie rozkadowi do pojedynczych komrek. Roztwr alkaliczny niweczy spjno pomidzy komrkami o rnych ksztatach i zmienia je w jednolite, okrge osobniki pozbawione jakiejkolwiek przyszoci. Jeli cz tych komrek powrci do normalnego, kwanego rodowiska, wtedy bd si one gwatownie gromadzi i czy, usiujc w ten sposb utworzy kul. Po pewnym okresie przebywania w takiej bezadnej masie komrki zaczn odzyskiwa sw dawn tosamo i przegrupowywa si, szukajc towarzystwa podobnych sobie komrek, tworzcych te same tkanki. Powodzenie tego przeszeregowania oraz dalszego rozwoju uzalenione jest od iloci komrek pobranych z pierwotnego ugrupowania. Jeli jest ich zbyt mao lub brakuje komrek nalecych do ktrej z tkanek, to caa kultura ulegnie erozji, utraci swe pierwotne zwyczaje i popadnie w anonimowo. Tylko wwczas komrki uzyskaj odpowiedni ksztat i speni swoje zbiorowe przeznaczenie, jakim jest utworzenie ciaa salamandry, jeli wszystkie czci ciaa zarodka bd reprezentowane w wystarczajcej iloci. Teoretycznie kada pojedyncza komrka posiada zakodowane genetycznie informacje konieczne do wyprodukowania dorosego osobnika. Moliwe jest wyhodowanie marchwi czy te tytoniu z pojedynczych komrek tych rolin, ale w przypadku bardziej zoonych organizmw zasada ta zdaje si nie wystarcza. Konieczny staje si jaki dodatkowy czynnik, ktry wymaga obecnoci innych, podobnie wyposaonych komrek. Cao jest zatem wiksza od sumy czci skadowych, a w niezbdny dodatkowy czynnik, wynikajcy z przynalenoci komrek do grupy, moe by owym tajemniczym drugim systemem. Nieyjcy ju dzi Harold Burr z Uniwersytetu w Yale uwaa, e owym niewidzialnym organizatorem jest pole elektryczne.34 Dla wyjanienia zasady jego funkcjonowania Burr odwoa si przez analogi do dziaania magnesu. Opiki elaza rozsypane na kawaku papieru umieszczonym ponad magnesem ukadaj si niezmiennie wzdu linii si pola magnetycznego. Jeli opiki te wyrzucimy i zastpimy je now porcj, wwczas rwnie przyjm podobne pooenie". Istnieje zatem moliwo, e podobny proces wystpuje rwnie w ciele salamandry j czowieka. Komrki nawet najbardziej zoonych organizmw s nieustannie usuwane i zastpowane nowymi komrkami czerpanymi z. otoczenia. Istnienie takiego kontrolujcego pola wyjaniaoby zasad, na jakiej komrki potrafi zastpowa swych poprzednikw i organizowa si podobnie jak oni. Pole ycia tumaczyoby rwnie przyczyn naszego dotychczasowego braku umiejtnoci precyzyjnego rozrnienia pomidzy yciem a mierci. Jeli pole takie faktycznie istnieje, to niezalenie od jego mocy bdziemy kiedy w stanie powstrzyma mier kliniczn, a stan got" zastpi ycie dopiero w momencie jego cakowitego zaniku. Burr uwaa, e tradycyjna doktryna, wedug ktrej czynniki chemiczne determinuj struktur i organizacj organizmu, nie wyjania wcale, w jaki sposb zachowana zostaje okrelona stao strukturalna pomimo cigego metabolizmu i chemicznej przemiany".34 Usilne pragnienie, aby znale waciwe rozwizanie problemu staoci i cigoci ycia, doprowadzio go do sformuowania teorii pola elektrodynamicznego. W1935 roku Burr powiedzia, e pole to jest czciowo determinowane przez tworzce je atomowe skadniki fizyczno-chemiczne, a jednoczenie samo czciowo determinuje zachowanie i orientacj tyche skadnikw".36 Do samej mierci, a nastpia ona w czterdzieci lat pniej, nie widzia Burr powodw, dla ktrych miaby zmodyfikowa swoj definicj, wszelako sdz, e gdyby dane mu byo zapozna si z pniejszymi publikacjami na temat zachowania si enzymw, byby jeszcze bardziej przekonany o susznoci zarwno tradycyjnej teorii, jak i swej wasnej modyfikacji jej zaoe.

Enzymy peni istotn rol w teorii Burra (kieruj rozmieszczeniem poszczeglnych wzorcw materii oywionej, jednoczenie same nie podlegajc adnym zmianom w tym procesie), poniewa s katalizatorami. Jedna czsteczka enzymatyczna moe w jednej sekundzie reagowa z pidziesicioma tysicami czsteczek substratu i wyoni si z tego biologicznego wiru zupenie nietknita, gotowa do ponownego dziaania.128 Czsteczki enzymatyczne posiadaj specyficzne i tak wysoce skomplikowane ksztaty, e niewiele innych czsteczek potrafi si do nich dopasowa. Najwikszym problemem, zwizanym z rozwikaniem niewtpliwie skomplikowanych funkcji enzymw, byo zrozumienie zasady, na jakiej te stae i niepodatne na zmiany struktury potrafi si doskonale dostosowa do cigle zmieniajcych si warunkw. Kwestia ta z pewnoci niepokoia Burra, cho obecnie problem ten zosta ju wyjaniony. Daniel Koshland wykaza bowiem, e czsteczka enzymatyczna wcale nie jest tak niepodatna na zmiany, jak si nam pocztkowo zdawao, i mona j sprowokowa do tego, aby dopasowaa si do caego szeregu struktur chemicznych, podobnie jak gumowa rkawiczka uformuje si na wielu rnych ludzkich doniach.151 Jest to niewtpliwie ogromne uproszczenie, gdy ksztat czsteczki biaka jest o wiele bardziej skomplikowany. Zroszona kroplami rosy i zawieszona pomidzy splotem drobnych gazi pajczyna byaby przypuszczalnie bardziej odpowiednim porwnaniem, jednake cay proces opiera si na podobnej zasadzie i podlega elektrycznej interakcji. Enzymatyczny zamek dopasowuje si do klucza swego podoa, przyjmujc odpowiedni ksztat dziki odpowiedniej dystrybucji harmonizujcych ze sob adunkw. Na tym najbardziej decydujcym poziomie organizacyjnym istnieje zatem pole kontrolne na tyle niezmienne, e moe zachowa dany schemat, a jednoczenie wystarczajco gitkie, aby mc dostosowa si do rytmu ycia tego systemu. Burr mia wic racj nazywajc je polem elektrodynamicznym. Po udoskonaleniu swej aparatury w takim stopniu, aby moga ona mierzy rnice elektrycznych potencjaw nawet u bardzo maych organizmw, Burr rozpocz badania, ktrych celem byo ustalenie stopnia uniwersalnoci tych pl oraz sprawdzenie wzorca, ktremu si podporzdkowuj. W cigu czterdziestu lat, jakie upyny od momentu rozpoczcia tych bada, Burr i jego wsppracownicy udowodnili ponad wszelk wtpliwo, e czowiek oraz wszystkie zwierzta i roliny, jakie kiedykolwiek testowano, posiadaj pole elektryczne (wymierne nawet z pewnej odlegoci od ciaa), ktre odzwierciedla, a by moe nawet kontroluje, wszystkie zachodzce w tyme ciele zmiany.229 Jednym z pierwszych obiektw jego bada bya salamandra. Kady z dojrzaych osobnikw posiada swe wasne pole elektryczne cznie z biegunami dodatnim i ujemnym, ktre umiejscowione s na przeciwnych kocach osi ciaa zwierzcia.32 Mode osobniki oraz zarodki rwnie wykazuj t biegunowo, ktr mona zauway w wodzie z niewielkiej odlegoci od ciaa zwierzcia. Nie ma w tym zreszt nic nadzwyczajnego, gdy u zwierzcia obustronnie symetrycznego naleaoby si spodziewa wzorca, ktry wyranie wyodrbniaby gow od ogona. Burr zacz poszukiwa pocztkw owego pola obserwujc rozwj zarodka i ku swemu zdziwieniu odkry, e istnieje ono ju w nie zapodnionej komrce jajowej. Odkrycie to byo najwikszym zaskoczeniem. Kiedy dokonano pomiarw wieo zoonych przez samic galaretkowatych jaj, okazao si, e ju wwczas byy one spolaryzowane. Burr zaznaczy na niebiesko biegun, w ktrym widoczny by spadek napicia i zauway, e po zapodnieniu jaja gowa rozwijajcego si zarodka umiejscowiona bya zawsze po przeciwnej stronie tego punktu. Innymi sowy, komrki zarodka organizoway si zgodnie z wzorcem pola elektrycznego, ktre istniao jeszcze przed rozpoczciem ycia nowego osobnika. Nie zapodnione jajo jest pojedyncz komrk, ktra musi si dopiero w odpowiedni sposb zrnicowa. Od pozostaych komrek tkankowych osobnika, od ktrego pochodzi, rni si jedynie tym, e posiada tylko poow normalnej liczby chromosomw. Podobnie jak wszystkie komrki, zbudowana jest gwnie z biaek, cznie z olbrzymi iloci niezbdnych enzymw. Wiemy, e enzym stanowi jednostk elektryczn, ktra wytwarza pole, a zatem mamy prawo przyj, e pole elektryczne komrki jajowej moe by wytwarzane albo przez same enzymy, albo te w efekcie ich wpywu na inne biaka teje komrki. Bez wzgldu jednak na pochodzenie tego pola oczywiste jest, e organizator, ktry kieruje wzorcem rozwojowym w okresie caego ycia jednostki, pochodzi wycznie od samicy. Po kadym z rodzicw dziedziczymy poow naszego materiau genetycznego, jednake porzdek odczytywania zakodowanych instrukcji otrzymujemy wycznie od matki. By moe kolejno wydarze jest nastpujca: w miar podziau i rozwoju zarodka, kada z nowo powstaych komrek pobiera przysugujc jej cz wzorca pola i odtwarza j potem tak, e w wyniku tego wsplnego dziaania powstaje powikszona, lecz wierna kopia oryginau. Wyjanioby to moe przyczyn, dla ktrej odizolowane komrki zarodka nie s w stanie odtworzy caego osobnika. Pozostaje nam jednak nadal do wyjanienia problem roliny tytoniu wyhodowanej z pojedynczej

komrki. By moe wszystkie roliny, ktre rozmnaaj si w sposb aseksualny czyli wegetatywny, s w stanie tego dokona i komrki ich posiadaj swoje wasne kompletne pole, podobnie jak pierwsze prymitywne pierwotniaki. Wszystkie te argumenty musz jednak pozosta w sferze spekulacji, dopki nie zostanie wynaleziony tak czuy przyrzd, e bdzie on w stanie odrni czstkowe pole ycia od cakowitego. Wpyw pola ycia na interpretacj danych chromosomowych bynajmniej nie jest procesem jednostronnym. Inne z dowiadcze Burra wykazuje jasno, e chromosomy s w stanie wykorzysta owo pole w celu tworzenia nowych struktur protoplazmy czy te dokonywania zmian w ju istniejcych.33 Podda on mianowicie badaniom kilka czystych oraz mieszanych gatunkw kukurydzy. Dokonujc swych pomiarw wycznie na pojedynczych nasionach, odkry w nich znaczne rnice potencjaw. Jedna krzywka rnia si od swych rodzicw zmian pojedynczego genu, a jednak nawet tak nieznaczna zmiana wystarczya na wytworzenie si istotnej rnicy w schemacie napicia. Przy pomocy swego oprzyrzdowania Burr potrafi odrni dwa gatunki kukurydzy na dugo przedtem, zanim istniejce midzy nimi rnice day si zaobserwowa w trakcie ich wzrostu. W pniejszych latach Burr i jego wsppracownicy zajli si badaniami zmian, ktre day si zaobserwowa w polu ycia w miar zachodzcych zmian w organizmie, wytwarzajcym to pole.34 Zmiany siy pola okazay si niezawodnym wskanikiem stanu zdrowia organizmu, umoliwiajcym stwierdzenie jego choroby, kontrolowanie przebiegu gojenia si ran, okrelenie momentu owulacji, rozpoznanie psychicznego szoku, a nawet mierzenie gbokoci hipnozy. Niestety, nie prbowano uy pola ycia jako miernika determinujcego moment, w ktrym ycie jako takie przestao istnie. Podczas jednego z dowiadcze, dokonywanych na morskim polipie kolonialnym Obelia geniculata Burr zauway, e pierwsz cz ycia osobnika charakteryzowao napicie stale rosnce. W poowie ycia utrzymywao si ono na jednym poziomie, a w ostatniej fazie ycia jednostki nastpowaa Wyrana regresja.35 Wskazuje to zatem wyranie, e w momencie zaniku tego pola nastpuje rwnie mier organizmu. Jak dotd, nie przeprowadzono jednak adnych pomiarw tego typu w momencie mierci klinicznej ani na czowieku, ani na innych organizmach. Jednak posiadane ju informacje o polu ycia a take mniej skomplikowanych polach istniejcych w fizyce, rzucaj wystarczajce wiato na moliwe przecie zjawisko separacji pola od jego rda przynajmniej w momencie, gdy to ostatnie jest nadal ywe. Ziemia posiada swe wasne pole magnetyczne. Ulega ono zmianom Pod wpywem ksiyca, soca oraz innych wydarze w kosmosie. Michael Faraday, angielski fizyk eksperymentalny odkry, e zmianom Pola magnetycznego towarzyszy powstanie pola elektrycznego, a jego szkocki kolega James Maxwell wykaza prawdziwo odwrotnoci tej zasady i udowodni, e interakcja pomidzy tymi dwoma polami powoduje powstanie fal elektromagnetycznych, bdcych w stanie pokonywa znaczne odlegoci. Burr udowodni istnienie w organizmach ywych pola elektrycznego, o ktrym wiemy, e ulega zmianom w zalenoci od czynnikw wewntrznych oraz zewntrznych. A zatem istnieje powd, aby zakada, e my rwnie potrafimy wytwarza pewne pole na odlego. Na uniwersytecie w Saskatchewan wynaleziono do czuy detektor, pozwalajcy mierzy z odlegoci siedmiu metrw wahania mocy pola, zwizane ze zmianami emocjonalnymi czowieka, ktry je wytwarza.267 Nie wszystkie jednak emanacje pochodzce od organizmw ywych maj charakter elektromagnetyczny, wszelako wydaje si podlegaj one tym samym fundamentalnym prawom. Nic zatem nie wyklucza moliwoci ewentualnej separacji przestrzennej ciaa od jego pola. Wikszo informacji dociera do nas za porednictwem elektromagnetycznych fal wietlnych oraz wyszych czstotliwoci stosowanych przez telewizj i radio. Istnieje jednake mniej bierna forma komunikacji. Oto w mulistych wodach afrykaskich rzek yje duga i wska ryba z gatunku mormyrid, ktra uzyskuje potrzebne jej informacje o otoczeniu dziki wytwarzaniu symetrycznego pola elektrycznego w przestrzeni wok swego ciaa.165 Wszystko, co si w tym polu porusza, powoduje zakcenia, a ryba odczuwa je w wyniku zmian potencjau elektrycznego na swojej skrze. Organy czuciowe tej ryby o malutkich oczkach i soniowatym, zwisajcym pyszczku, wysunite s niewidocznie poza jej ciao. Wniosek zatem wydaje si raczej oczywisty: przy kadym pobudzeniu tego systemu ta nieco zabawna ryba przeywa rwnie swego rodzaju doznanie pozacielesne. Nie jest ona bynajmniej wyjtkowym przypadkiem. Samolot jednego z wojskowych lekarzy, sucych w Krlewskim Korpusie Latajcym, rozbi si po starcie w pobliu maego, prowincjonalnego lotniska.261 Sia impetu wyrzucia leccego przez okno kabiny pilota na traw. Lekarz upad na wznak i lea bez ruchu straciwszy przytomno. Budynki lotniska nie byy wprawdzie widoczne z doliny, w ktrej nastpia katastrofa, leczmimo to lekarz w widzia kady etap akcji ratowniczej. Mia wraenie, e obserwowa cae zajcie z wysokoci okoo 70

metrw i dostrzega swe wasne ciao lece nieruchomo obok wraku samolotu. Ujrza, jak pilot i brygadier, ktrzy wyszli z tego wypadku bez adnych obrae, podbiegli do jego ciaa, i zastanawia si, czego od niego chc, pragnc jednoczenie, eby pozostawili go w spokoju. Potem zobaczy wyjedajc z hangaru karetk pogotowia, ktrej nieomal natychmiast zgas silnik. Kierowca wyskoczy wwczas z pojazdu, pokrci korb uruchamiajc ponownie wz, po czym wrci na swe siedzenie i odjecha zwalniajc tylko na tyle, aby umoliwi pielgniarzowi wskoczenie do rodka. Widzia, jak karetka zatrzymaa si jeszcze przed budynkiem szpitalnym, z ktrego pielgniarz zdy co odebra, po czym ostatecznie skierowa si ku miejscu wypadku. Potem nadal nieprzytomny doktor mia wraenie, e unosi si ponad lotniskiem, ponad pobliskim miasteczkiem i podruje w kierunku zachodnim ponad Kornwali, a w kocu z olbrzymi prdkoci przemierza obszar nad Atlantykiem. Podr ta zakoczya si niespodziewanie, gdy lekarz odzyska przytomno w momencie, kiedy pielgniarz wlewa mu do garda roztwr wglanu amonowego. Pniejsze badanie szczegw tego wydarzenia potwierdzio, e obserwowane przez niego wypadki byy w kadym detalu zgodne z prawd. Przeycia lekarza nie s wcale tak wyjtkowe, jakby si na pierwszy rzut oka zdawao.192, 52, 95, 251 Pisarze i krytycy: William Wordsworth, Emily Bronte, George Eliot, George Meredith, Alfred Tennyson, Arnold Bennett, David H.Lawrence, Yirginia Woolf, Bernhard Berenson, John Buchan, Arthur Koestler i Ernest Hemingway pisali o podobnych przypadkach, w ogromnej wikszoci na podstawie osobistych dowiadcze. Przeprowadzona kiedy przez Celi Green ankieta wrd studentw oksfordzkich wykazaa, e 34 procent z nich miao w ktrym momencie ycia wraenie, e obserwuje swe fizyczne ciao z jakiego punktu na zewntrz.94 Z tysicy sprawozda relacjonujcych rzekome projekcje astralne wybraem przykad owego wanie doktora, gdy mowa w nim o sporej iloci atwo sprawdzalnych szczegw, ktrych lekarz nie mg widzie w aden normalny sposb. Kilkusetmilowy lot ponad Kornwali jest z pewnoci jakociowo rny od powolnego sprawdzania terenu w zamulonej wodzie (przez afrykask ryb) na odlego jednego metra, lecz mechanizm obu tych czynnoci moe by zasadniczo podobny. Z ca pewnoci my rwnie uywamy swego yciowego pola do wybadania" otoczenia, w ktrym si znajdujemy. Przypuszczalnie ocena charakterw i intencji ludzi dokonywana jest gwnie na tej wanie zasadzie. Wyglda na to, e podobne projekcje na wiksz odlego wystpuj w okolicznociach zagraajcych yciu, ktre jednoczenie sprzyjaj dysocjacji. Zdecydowana wikszo spontanicznych projekcji nastpuje w czasie wypadkw lub choroby, pod wpywem narkotykw lub rodkw znieczulajcych oraz podczas snu lub poczucia sennoci. Niektrzy ludzie potrafi sami prowokowa i kontrolowa tego typu dowiadczenia i polegaj wwczas na hipnozie lub innych technikach odprenia podobnych do tych, jakie stosuje si w medytacji czy w wiczeniach jogi. Analiza szeregu przypadkw tego rodzaju wykazuje, e mimo rnych sposobw ich wywoywania maj one wiele cech wsplnych. Wikszo osb jest w stanie dokadnie okreli swj nowy punkt obserwacji, znajdujcy si zazwyczaj ponad ciaem. W przypadku projekcji w pomieszczeniu zamknitym umieszczony jest on w jednym z ktw w pobliu sufitu. Nieomal wszyscy popadaj w ten stan nagle, bez adnego okresu przejciowego. Kiedy proces ten obserwowa dokadniej, wwczas wydaje si, e podlega on czemu w rodzaju postpowego paraliu, podobnego do tego, jaki wystpuje w okresie rozpoczcia marze sennych. Wikszo tych bezcielesnych" osobnikw, kiedy widzi swe wasne ciao, dopiero wwczas zwaszcza, gdy jest to ich pierwsze przeycie tego rodzaju zdaje sobie spraw z tego, co si stao. Reakcja na ten bezcielesny stan bywa najczciej dziwnie obojtna wikszo ludzi odczuwa bogo i niech do powrotu do ciaa.54 Kilka osb po uwolnieniu si z ciaa zdoao odwiedzi w takim stanie przyjaci lub uzyska normalnie nieosigalne informacje. Podobnie jak ludzie picy i zdajcy sobie spraw z tego, e ni, s w stanie kontrolowa przebieg swych dowiadcze.280 Mog uwierzy, e czowiek potrafi bada swoje rodowisko sposobami, ktre nie maj nic wsplnego z tradycyjnymi picioma zmysami, lecz zaskakuje mnie to, e obraz wiata obserwowany w tej "bezcielesnej" postaci jest tak podobny do znanej nam rzeczywistoci. By moe mzg nasz posiada zdolno rozszyfrowywania wszystkich nadchodzcych informacji i przetwarzania ich w znane nam formy na tej samej zasadzie, na jakiej ekran radaru przetwarza impulsy elektryczne w obrazy wizualne, aby umoliwi nam widzenie we mgle. Wikszo z tego, co nasze oko widzi", jest jedynie konstrukcj naszej wyobrani, gdy optyczne waciwoci ludzkiego oka prezentuj si niezwykle kiepsko. Brzegi obrazu rzuconego na siatkwk s zamazane i rozpywaj si w mienice si aureole, a mimo to mzg sam koryguje wszystkie usterki tego rodzaju. Na uniwersytecie w Innsbrucku zmuszono studentw do noszenia przez kilka tygodni okularw, ktrych pryzmatyczne szka nie tylko nadaway rzeczywistoci gumowe waciwoci wskutek eliminacji linii prostych, ale rwnie wywoyway wraenie "fotela bujanego", na przemian powikszajc i pomniejszajc obrazy za kadym

poruszeniem gowy lub oka.102 Byo to z pocztku bardzo denerwujce, lecz po kilku dniach mzgi uczestnikw eksperymentu przystosoway si do nowej sytuacji i ponownie zaczy wytwarza w umyle obrazy o prostych i niezmiennych liniach, pomimo, e nie miay one nic wsplnego z rzeczywistoci obserwowan w tym czasie przez studentw. Grzechotniki oraz inne jadowite we, posiadajce powyej nozdrzy i oczu doeczki podobne do ukrytych reflektorw, potrafi zlokalizowa swe ofiary w zupenej ciemnoci. Kady z tych doeczkw zawiera okoo stu pidziesiciu tysicy wraliwych na ciepo komrek, ktre reaguj na podczerwone promienie emitowane z ciaa myszy, budujc przy ich pomocy dokadny jej obraz wielko, ksztat oraz pooenie. Tak wic pomylenie ofiary z mangust nie wchodzi w rachub.28 W, ktremu znany jest wygld ofiary, bo czasami poluje na ni majc j w zasigu wzroku, potrafi noc zrekonstruowa wizualny obraz ywego jeszcze poywienia przy pomocy swego alternatywnego, ciepoczuego systemu. W relacjach z astralnych projekcji wymienia si czsto jeden element, ktry nie ma swego odpowiednika w znanej nam rzeczywistoci. Najczciej mwi si o nim jako o elastycznym sznurku", srebrnej nitce", spirali wietlnej", byszczcej wstce" lub te mgawicowej nici".53 Zastanawia przy tym fakt, e ta dziwna struktura opisywana jest w zasadniczo identyczny sposb przez lekarzy, hydraulikw, muzykw, rolnikw czy rybakw niezalenie od tego, czy pochodz oni z Florydy czy otwy, i bez wzgldu na to, czy kiedykolwiek przedtem syszeli o tym zjawisku czy te nie. Jeden z poudniowoafrykaskich psychiatrw zarejestrowa relacje z astralnych projekcji doznawanych przez czonkw plemienia Basuto, ktrzy nie znali angielskiego i z pewnoci nigdy nie syszeli rozmw na temat srebrnej nici". A jednak mimo to potrafili mu j dokadnie opisa,157 cho trudno byoby w tym przypadku bra pod uwag moliwo zaistnienia kulturowej interakcji. Relacje zawierajce wzmianki o istnieniu owej nici", porwnuj j do swoistego rodzaju ppowiny, czcej czoo systemu somatycznego z szyj i ramionami ciaa astralnego. Wedug tradycji mistycznej ni" ta nigdy nie powinna zosta zerwana, gdy grozi to trwaym rozczeniem obu systemw i ostateczn mierci ciaa. (Ciekawym Wo wyda si rwnie fakt, e ni" prawdopodobnie wiza naley z szyszynk). Mimo jej iluzorycznoci i nieuchwytnego charakteru, przynajmniej dla kogo tak przyziemnego jak ja, pocieszajce jest to, e w ogle istnieje jakie powizanie pomidzy tymi dwoma systemami. By moe stanowi to punkt zaczepienia, od ktrego naleaoby zacz identyfikacj fizycznych waciwoci owej bezcielesnej jednostki. O ile mi wiadomo, najwczeniejsza prba uchwycenia (zidentyfikowania) ducha w laboratorium dokonana bya na przeomie obecnego stulecia przez francuskiego naukowca Hectora Durville'a.68 Spotka on czowieka, ktry utrzymywa, e potrafi dowolnie kontrolowa projekcj swego astralnego ciaa. Durville namwi go, aby sprbowa dostarczy fizycznych dowodw na istnienie takiego zjawiska. Czowiek ten zdoa zademonstrowa kilka stukotw na stole ustawionym w drugim kocu pokoju, wytworzy mg na pytce fotograficznej oraz spowodowa intensywniejsze janienie ekranw z siarczkw wapniowych. Zjawiska te przypominaj dziaalno duchw stukajcych" i rdem ich moga by psychokineza. Nie s one przez to mniej fascynujce, lecz niestety same w sobie niekoniecznie dowodz moliwoci separacji osobowoci od ciaa. Wskazuj jednake na inn ewentualno, a mianowicie na to, e zjawiska psychokinetyczne demonstrowane przez specjalnie uzdolnionych ludzi (potrafi oddziaywa na materi z pewnej odlegoci poprzez intensywn koncentracj umysu na przedmiocie, ktry pragn poruszy) mog by przykadem dziaania owego bezcielesnego systemu, a wic ciaa astralnego. Zjawiska tego typu wydaj si by nieprawdopodobne, jednak niekiedy podlegaj one naukowej analizie. Kilku znanych adeptw psychokinezy potrafi w rny sposb demonstrowa swoje talenty. Mody Izraelczyk Uri Geller czyni to kilka razy dziennie. Osobicie znam dwie osoby, ktre jak twierdz s w stanie swobodnie dokonywa astralnej projekcji. Nie wiemy jednak a szkoda czy w trakcie tych demonstracji udaoby si zarejestrowa wok ich cia jakie podczerwone lub nadczerwone promienie wietlne, fluoryzujce substancje, czy te rozadowania wysokiego napicia. By moe ich zdolnoci nie dadz si wytumaczy w aden normalny, elektromagnetyczny sposb, wszelako prosta demonstracja Burra, dowodzca niespodziewanego istnienia pola ycia o cakiem normalnych waciwociach elektrycznych, moe sugerowa, e take i w tym przypadku mamy do czynienia ze zjawiskiem dajcym si rwnie prosto wyjani. Osoby, ktre potrafi dowolnie dokonywa astralnej projekcji, podaj bardzo dokadne instrukcje, jak si to robi. Radz one midzy innymi, aby prby przebiegay wycznie w wysokiej temperaturze, co najmniej 20C oraz w czystym i suchym powietrzu. Grskie szczyty s do tego celu najodpowiedniejszym miejscem. Rezultaty zakci mog burze elektryczne, dlatego jeden ze znawcw twierdzi, e dobrze jest "zakotwiczy si" jedn rk w misce z zimn wod. Warunki te

wydaj si cakiem sensowne, jeli zwaymy, e charakter fenomenu jest natury elektrycznej lub elektromagnetycznej. Najwaniejszym wszake zadaniem powinno by przygotowanie ciaa potencjalnego amatora takiej projekcji. Zazwyczaj zaleca si ograniczenie poywienia, a nawet post. Wszyscy zgadzaj si z tym, e wysokobiakowa dieta jest niewskazana, a w dzie podejmowania prby projekcji naley ograniczy si jedynie do spoywania owocw i zielonych jarzyn. Wiadomo, e dieta jarska obnia fizjologiczn kwasot organizmu i e dla zrwnowaenia jej nastpuje wzrost cinienia dwutlenku wgla w pucach oraz obnienie iloci tlenu dostarczanego do mzgu. Wywouje to wraenia podobne do tych, jakie odczuwamy na duej wysokoci, co tumaczy rwnie przyczyn wyboru gr jako najodpowiedniejszych miejsc do wykonywania projekcji. Zalecane wiczenia oddechowe speniaj podobne zadanie. Wszyscy praktycy twierdz zgodnie, e wstrzymywanie oddechu jest ogromnie pomocne, lecz podkrelaj jednoczenie, e naley to czyni na wdechu, a nie na wydechu. Emanuel Swedenborg nada temu wiczeniu nieco kazirodczy charakter twierdzc, i powstrzymanie wydechu rwnoznaczne jest z odbyciem stosunku z wasn dusz". Z pewnoci prowadzi to do asfiksji, a po pewnym czasie nastpuje obnienie dopywu tlenu do mzgu. Wyglda na to, e podwiadomym celem tych praktyk jest symulacja sytuacji kryzysowych i prba wyposzenia duszy z ciaa, a w kadym razie osabienia cznoci midzy dwoma systemami. Wszystkie instrukcje stwierdzaj zgodnie, e krzyowanie rk lub ng jest niewskazane. (Przekonanie to rozpowszechnio si tak szeroko, i sdz zasuguje tu na wiksz uwag). Jest ono integraln czci mediumistycznej praktyki i by moe std wanie pochodzi przesd Krzyowania palcw na szczcie lub w sytuacjach, w ktrych pragniemy zachowa prawo do zamania raz danej przysigi czy podpisanego Kontraktu. Mam jednak wraenie, e zwyczaj ten jest o wiele starszy. Czowiek yjcy w poowie paleolitu, w wyniku jakiej dziwnej zmiany w sposobie mylenia, zacz nagle kopa groby i od pocztku ukada w nich swoich zmarych w okrelonych pozycjach. Wielu 2 nich spoczywa ze skrzyowanymi rkoma na dugo przedtem, zanim chrzecijastwo przejo ten zwyczaj. Kady rytua polegajcy na krzyowaniu rk lub ng jest zabiegiem ochronnym, majcym na celu wstrzymanie lub zatrzymanie czego. Postawa ciaa, ktra oznacza pragnienie zachowania nietykalnoci w obliczu grocego niebezpieczestwa, w jzyku ciaa polega zawsze na skrzyowaniu rk na piersiach lub ng powyej kolan. Wytworzenie energii koniecznej do odmwienia modlitwy wymaga przyjcia postawy, w ktrej rce s cile ze sob zoone. Posta Myliciela" Rodina tworzy doskonay i twrczy zarazem obwd dziki zoeniu podbrdka na doni i oparciu okcia na kolanie. Taki zamknity obwd ma najwidoczniej jakie znaczenie. Sprbujcie bowiem rozwiza jaki skomplikowany problem siedzc z rozkraczonymi nogami i wymachujc rkami w powietrzu! Istniej rwnie czysto fizyczne korzyci pynce z tworzenia tego typu obwodw. Organizmy d do zachowania elektrycznej rwnowagi, dlatego kada potencjaowa rnica zanika przy najbliszej sposobnoci wskutek odpywu elektronw do ziemi drog pocze liniowych. Rnice niestae mona jednak zachowa zamykajc obwd i spowodowanie w ten sposb krenia prdu. Wszystkie organizmy ywe s ciaami naadowanymi zmiennie. Burr zorientowa si wic, e si pola ycia poszczeglnych osobnikw mona zmierzy jedynie wwczas, gdy utworzy si z nimi wsplny obwd. Uywa w tym celu dwch czuych elektrod, ktre przykada do ciaa badanego organizmu i czy je poprzez sw aparatur i wasne ciao w obwd. ycie nieustannie generuje swoje wasne adunki, tracc wikszo z nich wskutek naturalnego i nieuniknionego ubytku. W miar potrzeby potrafi jednak zachowa niezwykle due rnice potencjaw dziki tworzeniu obwodw. Moe rwnie uzyskiwa odpowiednio niskie potencjay amic celowo te obwody. Nie jest wykluczone, e odczenie drugiego systemu od ciaa moe nastpi jedynie przy odpowiednio niskich parametrach elektrycznych. Stosowanie miski z wod jako rodka uziemiajcego jest wic z pewnoci zgodne z t teori. Techniki stosowane w celu umysowego przygotowania si do projekcji s bardzo podobne do tych, jakich uywa si dla osignicia stanu transcendentalnej medytacji. Pomocne bywaj w tym wypadku wyobraenia takie, jak wspinanie si po drabinie, unoszenie si w oboku pary, wpadanie w wir, utosamianie si z przesypujcym si piaskiem w klepsydrze lub te obracanie si we wasnym ciele na lew stron'' Najbardziej szczegowych instrukcji w tym zakresie udziela Robert Monroe, amerykaski przedsibiorca, ktry od ponad pitnastu lat odbywa podobno regularne projekcje astralne. Monroe potrafi kontrolowa te dowiadczenia i jest w stanie dowolnie opuszcza swe ciao, gadzi on wszystkim amatorom projekcji siga w wyobrani po przedmiot, o ktrym wiedz, e normalnie znajduje si poza zasigiem ich rk. Jeli wycigniecie w wyobrani rk i nie natraficie na aden

obiekt, to radz prbowa dalej. Sigajcie powoli nacigajc rami, a vt kocu dotkniecie doni jakiego materialnego przedmiotu. Nastpnie dotykajcie go dokadnie, aby pozna wszystkie jego cechy fizyczne. Szukajcie na nim pkni, rowkw czy te innych niezwykych detali, ktre bdziecie potem mogli zweryfikowa". Czste powtarzanie krtkich wypadw tego typu zwiksza powoli pole zasigu i prowadzi ostatecznie do cakowitego uwolnienia si drugiego (astralnego) systemu ciaa i odsunicia si od ciaa na pewn odlego. Charles Tart, pracownik kalifornijskiego uniwersytetu, podda ostatnio badaniom fizjologicznym Roberta Monroe. Bya to jedna z nielicznych prb, jakie przeprowadzono dotd na osobie rzekomo dokonujcej dobrowolnych projekcji drugiego systemu.184 Wyniki bada elektroencefalograficznych Roberta Monroe w trakcie projekcji wskazuj, e by on wwczas w stanie, ktry nie odpowiada ani fazie marze sennych, ani te okresowi czujnoci. Mzg jego wytwarza w tym momencie powolne fale alfa, a cae ciao znajdowao si w stanie czciowego paraliu. Praca Tarta przypomina mi wyniki rosyjskich bada, wedle ktrych nawizanie telepatycznego kontaktu pomidzy dwojgiem ludzi wymaga zsynchronizowanego wytworzenia w ich mzgach fal alfa.208 Astralna projekcja z pewnoci mogaby wyjani wiele zjawisk charakterystycznych dla telepatii. Tart prowadzi obecnie badania nad mod kobiet, ktrej fale mzgowe w czasie projekcji rni si od fal mzgowych Monroe. Nie jest ona w stanie dokonywa separacji obu systemw z tak sam atwoci jak on, niemniej udao jej si ju odczyta piciocyfrow liczb wybran na zasadzie przypadku i umiejscowion w ssiednim pokoju na pce powyej poziomu jej oczu.264 Trudno w zakwalifikowaniu tego osignicia do kategorii telepatii, jasnowidztwa czy te astralnej projekcji wiadczy o bliskim zwizku, jaki istnieje pomidzy tymi trzema zjawiskami. Instrukcje suce uzyskiwaniu projekcji astralnej s tak dokadne, e trudno powstrzyma si od pokusy sprawdzenia ich skutecznoci. Od jakiego czasu prbowaem stosowa owe sugestie i zdoaem osign niezwykle bogie i odprajce stany kontemplacyjne, wszake jak dotd nie udao mi si uzyska cakowitej separacji. Nie sdz, aby miao to jednak jakiekolwiek znaczenie i jestem przekonany, e brak n\[ odpowiednich zdolnoci oraz zwykej cierpliwoci. Moe uda si to innym razem. Mam przynajmniej tak nadziej, gdy osignicie astralnej projekcji jest ogromnie fascynujce nie tylko ze wzgldu na moliwo odbycia swobodnej i nieograniczonej podry, lecz rwnie z powodu naukowej satysfakcji, jak przyniosoby znalezienie klucza do wielu problemw parapsychologicznych, cigle jeszcze mao rozumianych. Kademu naukowcowi podobaaby si teoria, ktra za jednym zamachem wyjaniaby tak rne zjawiska, jak telepati, jasnowidztwo, psychokinez i rnego rodzaju zjawy. Wiara w astraln projekcj zawiera zreszt tylko jedno credo, a mianowicie: w kadym z nas jest nas dwoje system somatyczny i jaki inny, ktry zazwyczaj jest cile zwizany z ciaem, lecz w okrelonych okolicznociach potrafi si od niego odczy, w rezultacie czego moemy si znale w dwch rnych miejscach jednoczenie. Akceptacja tego zaoenia umoliwia znalezienie logicznego wyjanienia dla caego szeregu innych parapsychologicznych fenomenw. Amatorzy astralnej projekcji twierdz, e kady moe si o istnieniu tego systemu przekona na wasn rk. Moje wasne spontaniczne dowiadczenie w tym zakresie skania mnie do podobnego wniosku, jednake jak dotd nikomu nie udao si w warunkach kontrolowanych dowie tego ponad wszelk wtpliwo. Na razie moemy tylko stwierdzi, e z punktu widzenia biologii istnienie alternatywnego systemu wcale nie jest wykluczone, a wrcz przeciwnie, wiele faktw znanych naukom przyrodniczym silnie przemawia za tak hipotez. Pole ycia nie spenia wszystkich tradycyjnych wymogw charakterystycznych dla ciaa astralnego, poniewa koczy si ono w momencie mierci absolutnej. Z definicji za ciao takie jest cakowicie niezalene od systemu somatycznego. Jednak pole ycia -jak dotd najbardziej konkretnie wprowadza w tak trudny i nieuchwytny temat. Najsabsz stron tej teorii jest przekonanie o niezniszczalnoci drugiego systemu nawet po mierci ciaa fizycznego i jego rozkadzie. Jedynym empirycznym dowodem na to s testy wykonane kiedy w Anglii i Holandii przez trzech dziaajcych niezalenie od siebie lekarzy. Dr R. A.Watters usiowa fotografowa w momencie mierci astralne ciaa myszy, kurczakw i ab.42 Wybudowa on w tym celu specjalne komory prniowe oraz inne, wypenione par wodn i olejem, i przy ich pomocy udao mu si uzyska zdjcia podobnej do obokw masy, unoszcej si ponad ciaami niektrych zwierzt. Wszystkie te zdjcia mogy by jednak rwnie atwo uzyskane w zupenie normalny i fizycznie wytumaczalny sposb. Dr Zaalberg Van Zelst z Hagi way z kolei ciaa umierajcych pacjentw i utrzymywa, e w momencie mierci klinicznej nastpowa u nich nagy spadek wagi ciaa wynoszcy dokadnie 69.5 grama.191 Podobne pomiary wykonane zostay w Anglii przez dr. Duncana McDougalla, ktry uzyska identyczne wyniki, wynoszce w jednostkach angielskich dwie i trzy sidme uncji. Zgodno tych wynikw jest niewtpliwie zaskakujca, jednake wobec trudnoci okrelenia faktycznego momentu mierci klinicznej, nie mona ich przyj bez zastrzee. Naleaoby je

powtrzy w bardziej kontrolowanych warunkach, gdy korelacja pomidzy definitywn utrat wagi a jakim atwo dostrzegalnym symptomem, jkn przykad zaprzestanie dziaalnoci fal mzgowych, byaby z pewnoci fascynujcym odkryciem. Istnieje wiele relacji z obserwacji dokonywanych przy oach mierci i zapewne mao zaskakujcy jest fakt, e dotycz one rnych zjaw i obokw unoszcych si nad ciaem zmarego. Zdumiewa jednak oglna zgodno wielu szczegw tych sprawozda. Wedug nich mga owa unosi si z ciaa zawsze poprzez gow, czstokro w postaci spirali, po czym przybiera atwo rozpoznawalny ksztat ciaa lecego w pozycji horyzontalnej na wysokoci okoo pidziesiciu centymetrw od ciaa fizycznego a w kocu ulega rozproszeniu.53 Profesjonalni jasnowidze opisuj rwnie spirale energii" unoszce si z niedawno zmarych cia. Jeden z opisw mwi, e spirale te obserwowano przez trzy dni po nastpieniu mierci klinicznej.88 W Wojskowym Laboratorium Bada Fizjologicznych w Leningradzie przystosowano do bada nad polami ycia Burra urzdzenie podobne do tych, jakie stosuje si do bada pl magnetycznych w kosmosie.236 Urzdzenie takie potrafi odczytywa warto owego pola ycia z odlegoci czterech metrw od ywego organizmu i rejestrowa jego emisj z ludzkiego ciaa po nastpieniu mierci klinicznej, to znaczy po ustaniu pracy serca i mzgu. W jednym przypadku emisja taka, obserwowana po mierci klinicznej, bya silniejsza od tych, jakie rejestrowano u wszystkich ywych organizmw, z wyjtkiem ciaa czowieka koncentrujcego si na demonstracji psychokinezy.208 Z punktu widzenia biologii ciao klinicznie martwe nadal intensywnie yje". W przeciwnym razie nie nastpowaby jego rozkad. W dalszym cigu podlega ono procesom metabolicznym oraz emituje ciepo, a zatem mona przypuszcza, e dopki wystpuje w nim jakakolwiek dziaalno biochemiczna, dopty utrzymuje si rwnie wymierne pole, ktrego charakter ulegnie jednak w kocu przypuszczalnie pewnej zmianie. Burr twierdzi, e pole to determinuje i jest jednoczenie determinowane przez organizm, z ktrym tworzy zwizek. Wzajemne oddziaywanie tego typu w peni zgadza si z zasadami mechaniki kwantowej. Kiedy wiedziano jedynie to, e kade oddziaywanie na materi wywouje fale tworzce pewne pole, trudno byo sobie wyobrazi rodzaj fal istniejcych nawet po dezintegracji materii, ktra je wytworzya. Obecnie, kiedy wiadomo, e materia sama moe mie charakter fal, problem ten przesta istnie. Moje rozumienie tej teorii jest powierzchowne, lecz fizycy nie maj ju adnych teoretycznych obiekcji, jeli idzie o moliwo istnienia fali materii w kosmosie. Nie dysponujemy dzi absolutnie adnym dowodem na to, e osobowo czy te ciao astralne kontynuuje sw egzystencj na tej wanie zasadzie, ale trzeba tu jak sdz zaznaczy istnienie takiej moliwoci. w nieuchwytny drugi system posiada swj biologiczny odpowiednik w postaci substancji produkowanej przez krlow pszcz. Spoeczno ula wykonuje swe kolektywne zadania tak dugo, dopki substancja ta cyrkuluje w obrbie ula. Jednake ju w par minut po jej zaniku, ten wysoce zorganizowany organizm traci cel i przeobraa si w grup zdezorientowanych, chaotycznych idiotw". Rj pszczeli przestaje wwczas funkcjonowa jako organizm. Substancj odpowiedzialn za zwarto i jedno roju mona jednak zamkn i przechowywa w butelce. Ostatecznie jednak, po upywie pewnego czasu, ulegnie ona rozkadowi, ktremu w kocu podlega musi rwnie ciao energetyczne. Jest to z mojej strony czysta spekulacja, ale myl, e czas trwania wtrnego systemu wydaje si z biologicznego punktu widzenia -rwnie ograniczony jak ycie pierwszego. Przez jaki czas po mierci klinicznej i absolutnej pozostaje on zapewne w ciele jednostki, lecz w kocu opuszcza je. Materia traci wwczas lady ycia i przechodzi w stan got". By moe system ten potrafi przez pewien czas zachowa relatywnie nietknit posta i istnie niezalenie od pozostajcego w stanie got" ciaa, wszelako podejrzewam, e i on rozprasza si powoli i ostatecznie traci swj unikalny charakter. Fizyka i biologia nie potrafi wyjani przyczyny ani zasady miertelnoci tego alternatywnego systemu. Nie jest to wcale argument przeciwko idei niemiertelnoci jako takiej by moe istniej inne systemy, ktre funkcjonuj nadal po obumarciu i rozkadzie tych, ktre tu rozwaalimy. Uwaam jedynie, e ten drugi system czy te substancja eteryczna, ciao astralne albo energetyczne dzieli ostatecznie los ciaa. Osobowo ludzka posiada pewn niezaleno, pomimo e wsparta jest i determinowana w ogromnej wikszoci przez procesy biologiczne. Niezaleno ta manifestuje si w snach, ktre su najwidoczniej jako rodek organizujcy wspomnienia w miejscu, ktre naleaoby dokadniej zlokalizowa i ktre moe istnie niezalenie od ciaa. Charakter transcendentalnych dowiadcze oraz powodzenie niektrych metod leczenia, jak akupunktura, zdaj si potwierdza prawdziwo mistycznej tradycji utrzymujcej dualizm ciaa. Jak dotd, nie dysponujemy niepodwaalnym dowodem naukowym wskazujcym na istnienie

alternatywnego systemu, koegzystujcego ze znanym nam systemem somatycznym, jednake odkrycie pl ycia Burra sugeruje, e bynajmniej nie zbadalimy jeszcze wszystkich moliwoci. Czstotliwo oraz wewntrzna zgodno dowiadcze z zakresu projekcji astralnych wskazuj na moliwo istnienia separacji w czasie. Prawa biologiczne nie zaprzeczaj tej ewentualnoci, a wrcz przeciwnie: istnienie relatywnie niezalenego drugiego sytemu mogoby w sposb prosty i logiczny wyjani wiele nurtujcych nas jeszcze problemw. Wiemy, e dysocjacja ciaa i umysu jest stosunkowo czstym zjawiskiem i wyglda na to, e nie ma adnych istotnych powodw ograniczajcych ten proces w czasie i przestrzeni. Techniki polegajce na wiadomej kontroli takiej dysocjacji stwarzaj warunki podobne tym, jakie wystpuj spontanicznie w stanie narkozy, przypadkowej utraty przytomnoci i podczas procesu umierania. Wiele faktw wskazuje na to, e separacja taka moe zachodzi w organizmach ywych. Nie sposb wic wykluczy jej wystpowania rwnie w trakcie tego ambiwalentnego stanu, jaki nastpuje po mierci klinicznej. A zatem istnieje moliwo, e jednostka jest w stanie w jakiej formie, chociaby tylko chwilowo, przey mier i wstpi w krlestwo duszy.

CZ TRZECIA DUSZA W drugim tomie swej autobiografii Arthur Koestler opowiada o swoim pobycie w hiszpaskim wizieniu i o skazaniu go przez onierzy generaa Franco na mier.150 Przebywajc w odosobnieniu dozna wizji: zdawao mu si, e jego ja" przestao istnie. Koestler przyznaje wszelako e podobnego typu owiadczenie jest niezmiernie enujce dla kogo, kto czyta The Meaning of Meaning, para si logicznym pozytywizmem i dy do precyzji sownej, unikajc mglistych bredni", tok wikszo osb, ktre doznay podobnych przey, Koestler nie by W stanie wyrazi w sowach tego, co si stao, bez jednoczesnego zuboenia swego dowiadczenia psychicznego. Rosalind Heywood twierdzi wic, e wszelkie prby wyraenia niewyraalnego" skazane s z gry na niepowodzenie, poniewa nasze zmysy nie mog poradzi sobie z cakowicie nowym rodzajem informacji.115 Kiedy statek Darwina Beagle" pojawi si u wybrzey Tierra del Fuega, tubylcy nie dostrzegali go nawet, gdy nie byli w stanie wyobrazi sobie tak wielkiego statku. Antropolog Edmund Carpenter uwaa, e czowiek wspczesny yje w otoczeniu zmysowym zupenie odmiennym od tego, w jakim funkcjonowa czowiek okresu przedpimiennego, gwnie dlatego, poniewa nauczy si czyta.41 Carpenter twierdzi, e czowiek przestawiajc si z mowy na pismo zamieni ucho na oko i przenis sfer swych zainteresowa z duchowej na przestrzenn, z inwokacyjnej na informacyjn. Std te wszystkie stany wewntrzne opisywane s obecnie wycznie przez pryzmat zewntrznego ich postrzegania". Cay zesp naszych zmysw zosta podporzdkowany wzrokowi i tylko jemu jestemy w stanie zawierzy. Wszelka prawda musi by podporzdkowana dajcemu si zaobserwowa dowiadczeniu. Mwi si. czsto, e widzie to znaczy uwierzy, i e nie uwierzylibymy, gdybymy na wasne oczy tego nie widzieli". Zapominamy wszake o jednym: poleganie wycznie na dowiadczeniu zmysowym oznacza moe rwnie, e nie dostrzegalibymy tego czego, gdybymy uprzednio w to co nie uwierzyli". Oko jest niezwykym organem. Potrafi wyizolowa pewne szczegy l wyodrbni je z pozostaej caoci. Dzieci, ktre urodziy si bez rk czy ng, maj ogromn trudno w obserwowaniu gbi. Perspektyw i gbi poznajemy bowiem dziki dotykowi i dowiadczeniu, a nastpnie kojarzymy je z doznaniem wzrokowym. Rzeczywisto rejestrowana jest w naszych umysowych komputerach w celu wykorzystania Wielu danych take w przyszoci gwnie na podstawie naszych przeszych dowiadcze. Pigmej z gstych lasw nad rzek Ituri, gdzie zasig widzenia nigdy nie by duy, bdzie zaskoczony widokiem maej antylopy na rozlegej rwninie. W wiecznym mroku lenego gszczu such jest waniejszy od wzroku, dlatego te dowiadczenia Pigmejw wynikaj z odmiennej interpretacji ich rzeczywistoci. wyglda ona zupenie inaczej ni nasza. Cech charakterystyczn wzroku jest jego naturalna skonno do izolacji i koncentracji na szczegle. Czowiek wspczesny stanowi istot

wzrokow i nawet syszy oczyma. Dlatego te sucha muzyki, podczas gdy wielozmysowy Pigmej potrafi si z ni zjednoczy. Ucho odbiera informacje z wielu stron jednoczenie, std te lepsi od nas suchacze mog atwiej zagbi si w swym otoczeniu ni my. Czytanie, ktre wymaga udziau tylko jednego ze zmysw i to w wysoce ograniczonym stopniu, zniszczyo harmonijn orkiestracj naszych zmysw. Zaprogramowalimy si tak, e nie jestemy ju w stanie reagowa na rzeczy funkcjonujce na innej zasadzie. Astronauta, skonfrontowany z cakowicie now i odmienn form ycia, moe jej wcale nie zauway. Nasze percepcyjne problemy rozwizywane s w komputerze zaprogramowanym zarwno przez uwarunkowania ewolucyjne, jak i nasze wasne osobiste dowiadczanie wiata. Ale ten przestarzay program moe okaza si zupenie nieodpowiedni lub niewystarczajcy w obliczu cakowicie odmiennych rodzajw dowiadcze zmysowych, wymagajcych nowych rozwiza. Dyktatura oka sprawia, e wszystkie informacje zakodowane s wizualnie. Dowiadczenia wewntrzne musz zgadza si z zewntrzn percepcj, w przeciwnym wypadku traktuje si je jako halucynacje. To, co nie da si wyranie zaobserwowa i odczu, nie ma sensu. Nauka domaga si obserwacji i zrozumienia zasady dziaania danych zjawisk, a zatem opiera si na wizualnych dowiadczeniach zakodowanych nastpnie w werbalnych sprawozdaniach. C jednak pocz z dowiadczeniami nie podlegajcymi prostej obserwacji i wymykajcymi si wszelkiej werbalnej klasyfikacji? Wyobramy sobie na przykad chopca, ktry wstaje o wicie i idzie po rosie tropi zajcze lady, wcha nienobiae grzyby, kosztuje w ogrodzie chodnych winogron, spotyka swych dwch najlepszych przyjaci i zbiega z nimi ze wzgrza, aby popywa w rzece, mleczno-biaej od wieo stopionego, grskiego niegu. A potem schnie w socu, rozoony na chropowatym pniu drzewa, przysuchujc si odlegemu biciu dzwonw. Wraca do domu i kiedy matka pyta go, gdzie by, odpowiada: Na dworze". A co robie? Nic. Zmuszony do bardziej wyczerpujcych wyjanie, powie by moe, ze pywa, lecz taka odpowied zadowoli jedynie rodzicw. Chopiec zda sobie bowiem spraw z ubstwa sw, ktre nie s w stanie opisa caoci jego przey zmysowych. Z podobnymi trudnociami spotykamy si podczas wszelkich prb zrozumienia naszych niezwykych przey. Odbieramy je jako wizje, kadc ponownie nacisk na rol wzroku, ktry w ogle moe nie mie z tymi przeyciami nic wsplnego. Potrzebne jest nam zatem nowe podejcie i nowy stosunek do tego zagadnienia, jak rwnie cakowicie nowe sownictwo. Nie dysponujemy jednak takimi moliwociami. Fakt ten martwi mnie troch. Zajmuj si badaniami wystarczajco dugo, aby dobrze zna ograniczenia stosowanych w nauce metod. Pomimo to nadal wierz w ich warto. Wierz rwnie, e wiele istotnych odpowiedzi dotyczcych kwestii ycia i mierci uzyska mona dziki wcale nienaukowemu podejciu do tego zagadnienia. Wiem jednak, e kade znaczce odkrycie, aby mogo trafi do przekonania szerszych krgw spoeczestwa, musi w wikszym lub mniejszym stopniu opiera si na nauce. Nauki cise, a konkretniej fizyka, przeamay barier systemu wag i miar, wkraczajc w magiczny wiat czarnych dziur i antymaterii. Wierz, e biologia poda w tym samym kierunku. Na to wanie, wedug mnie, wskazuj nowe odkrycia, ktrym powic trzeci i ostatni cz niniejszych rozwaa. Zakocz j natomiast opisem zjawiska, ktre cho nadal wywouje u mnie zawrt gowy, to jednak w moim przekonaniu stanowi pierwszy, obszerniejszy Wgld w ukryt rzeczywisto ycia i mierci.

ROZDZIA VIl BEZCIELESNA EGZYSTENCJA Kiedy rankiem 21 wrzenia 1774 roku Alfonso de Liguori przygotowywa si do odprawienia mszy w wizieniu w Arezzo, nagle gboko zasn.192 Dwie godziny pniej ockn si i powiedzia, e wrci wanie z Rzymu, gdzie by wiadkiem zgonu papiea Klemensa XIV. 2 pocztku uwaano to za sen, a gdy cztery dni pniej nadesza oficjalna wiadomo o mierci papiea, wwczas stwierdzono, e by to tylko czysty przypadek. Wszelako obecni przy ou papiea zgodnie orzekli, e widzieli i rozmawiali z Alfonso, ktry odmawia z nimi modlitwy za umierajcych. James Chaffin z Pnocnej Karoliny umar w 1921 roku, przekazujc wczeniej cay swj majtek jednemu z czterech synw, ktry jednak tok pniej opuci ziemski pad nie pozostawiajc testamentu.233 W 1925 roku, zmary przed czterema laty ojciec ukaza si drugiemu z kolei synowi, owiadczajc, e testament znajduje si w kieszeni jego starego paszcza. Po przeszukaniu wskazanego okrycia, znaleziono pod podszewk zwj papieru zawierajcy instrukcj, zgodnie z ktr naleao przeczyta 27 rozdzia Ksigi Rodzaju w rodzinnej Biblii. Pomidzy odpowiednimi stronami znajdowaa si pniejsza wersja testamentu, wedug ktrej majtek naleao podzieli rwno pomidzy czterech synw. Pierwsza z tych dwch historii mwi o kim, kto przenis si duchem w odlege miejsce i ukaza si tam wielu ludziom. Druga historia opowiada o kim, kogo rwnie syszano i widziano z pewnej odlegoci od jego fizycznego ciaa, lecz tym razem cztery lata po jego mierci. Rzekome spotkanie z kim ju zmarym nie dowodzi jeszcze niemiertelnoci, ale skoro poruszajce si i rozmawiajce zjawy osb ywych mog by rezultatem ich wiadomej i celowej projekcji, to istnieje rwnie moliwo, e zjawy zmarych powstaj na tej samej zasadzie. Innymi sowy, kady duch zwizany by moe ze wiadomym aparatem projekcyjnym. Oznaczaoby to prawdziw niemiertelno, lecz udowodnienie tego jest prawie niemoliwe. Ilo materiau dowodowego, wskazujcego na prawdopodobiestwo istnienia niemiertelnoci, wcale nie jest oszaamiajca. Nawet Przy zaoeniu, e moliwa jest ona tylko w przypadku organizmw doznajcych snw, a zatem jedynie ssakw, to na przestrzeni stu pidziesiciu milionw lat mielibymy do czynienia z ogromn iloci astralnych istot. Tymczasem z pewnoci jednak zdecydowana wikszo zmarych ludzi i zwierzt nie miaa nam nic do zakomunikowania i znika bez ladu. Ten wzgldny brak informacji mona wytumaczy w oparciu o cztery gwne zaoenia filozoficzne.26 Albo organizmy ssakw nigdy nie posiaday drugiego systemu, albo te systemy te ulegy rozproszeniu i zaniky; albo egzystuj gdzie indziej, albo te zostay ponownie wcielone w nowe, ywe organizmy ziemskie. Tego rodzaju spekulacje s cakiem rozsdne i stanowi podstaw najwaniejszych systemw religijnych wiata. Istnieje jednak jeszcze jedna moliwo owe bezcielesne rzesze zmarych mog gromadzi si wok nas w formie, ktrej my nie jestemy w stanie dostrzec. Akceptacja dowiadcze nieznanych i rzeczy nienazwanych jest bardzo trudna. Ci, ktrzy twierdz, e widz zmarych, nazywani s przez nas mediami i traktowani z lekkim przymrueniem oka. By moe jednak mwi oni prawd. Kade doznanie zmysowe jest czciowo umiejtnoci, a wszelkie umiejtnoci mog by doskonalone. Wilfred Thesiger, w jednej ze swych wspaniaych ksiek o pustyni, opowiada o starym, siwobrodym Beduinie, ktry zszed z wielbda, aby przyjrze si niewyranym ladom na piasku. Rozkruszywszy w palcach nieco wyschnitego wielbdziego ajna owiadczy: To Awamir. Jest ich szeciu. Napadli na Junuba na poudniowym wybrzeu i zabrali im trzy wielbdy. Przybyli tu od strony Sahmy i napoili wielbdy w Maghshin. Przechodzili tdy dziesi dni temu".265 Dowiadczeni przewodnicy nauczyli si widzie rzeczy, ktrych inni w ogle nie zauwaaj. Problem polega tu nie tyle na uomnoci organw zmysw, ile na wyborze odpowiedniego programu komputerowego. Zasig ludzkich umiejtnoci jest bowiem o wiele szerszy ni si nam najczciej wydaje. Niektrzy ludzie sysz dwiki, ktre dla innych s ultradwikami, lub widz fale, ktre dla nas pozostaj niewidoczne. By moe osignicie podobnej wraliwoci ley w granicach moliwoci kadego z nas. Stokowate komrki naszej siatkwki mog na przykad nie odbiera podczerwonych fal wietlnych, bdcych by moe w zasigu paeczkowatych komrek cile uoonych na skraju teje siatkwki. Ludowe podania o wrkach i rnego rodzaju duszkach utrzymyway zawsze, i nie mona patrze im prosto w oczy, gdy wwczas uciekaj w popochu. Moe zatem poznanie niektrych zjawisk moliwe jest tylko przez patrzenie na nie ktem oka.

Jedno z najstarszych twierdze okultystycznych mwi, e wszystkie ciaa otacza energetyczna chmura lub aura". Jest to rzekomo wielobarwna emanacja przybierajca ksztat podobny do ciaa i wystajca poza nie na odlego od jednego centymetra do jednego metra. Podobno aura Buddy obejmowaa cae miasto. Niektrzy ludzie posiadaj wrodzon zdolno dostrzegania tej spektralnej mgawicy, inni potrafi si tego przypuszczalnie nauczy dziki uwraliwiajcym" wiczeniom, polegajcym na patrzeniu przez zabarwione farb smoln szka, ale wikszo z nas potrzebuje do tego celu bardziej zmechanizowanej pomocy.9 Pod koniec XIX wieku chorwacki geniusz Nikola Tesla, wynalaz spiral, ktra nie tylko umoliwiaa powstawanie prdu zmiennego, lecz rwnie powodowaa iskrzenie si wszystkich czci ludzkiego ciaa. W 1909 roku francuski fizjolog uy podobnego urzdzenia do zarejestrowania aury elektrycznej i uzyska zdjcie swej rki, jarzcej si w ciemnoci, jakby posypano j wieccymi opikami elaza. W1939 toku dwch czechosowackich naukowcw opublikowao pierwsze "elektrografy", pokazujce licie otoczone lnic koron, ktra powstaa w wyniku nieznanego rodzaju emisji elektromagnetycznej. W tym Samym roku, rosyjski elektryk dokona wraz z on podobnego odkrycia. Siemion i Walentyna Kirlianowie zbudowali instrument, ktry skada si gwnie z zespou uoonych niczym kanapka kondensorw, generujcych wysokiej czstotliwoci pole elektryczne.147 Podtytu jednej z pierwszych prac na temat tego urzdzenia opisuje dokadnie jego zastosowanie: Metoda wymiany pozaelektrycznych waciwoci obiektu fotografowanego na waciwoci elektryczne w celu bezporedniego przeniesienia adunkw z tego obiektu na fotograficzn klisz". W cigu ostatnich 30 lat pastwo Kirlianowie sfotografowali ca plejad ognistych form emanujcych z lici, owocw, rolin, drobnych Zwierzt i wszystkich czci ludzkiego ciaa. Emanacje te przypominaj ksztatem wietliste snopy lub sygnay, a take strzay, korony, prki lub plamy w kolorze bkitnego nieba, fioletu czy ci. Promienie wiec czasami jaskrawo, a czasem wydaj si przymione. Niekiedy Zar si nieustannym i jednolitym blaskiem, to znw migoc lub niespodziewanie buchaj pomieniami. Aura owa moe mie charakter Statyczny lub te dynamiczny, czyli znajdowa si w cigym ruchu. Uzyskane ze Zwizku Radzieckiego filmy dowodz, e manifestacje wietlne ulegaj nieustannym przemianom, odpowiadajcym najprawdopodobniej zmianom stanw zdrowotnych i psychicznych fotografowanych podmiotw. Widoczna na zdjciach mgawica odpowiada dokadnie opisom aury, widzianej od wiekw goym okiem przez wyjtkowo wraliwych ludzi.268 Zjawisko takie pod wieloma wzgldami przypomina zachowanie si sonecznej plazmy, dlatego te radzieccy naukowcy nazwali aur plazm biologiczn, cielesn czy te bioplazm.129 Plazma soneczna jest gazem, w ktrym wszystkie jdra atomowe pozbawione zostay elektronw. Zazwyczaj zdarza si to jedynie w bardzo wysokich temperaturach, a wic podczas termonuklearnych reakcji. Niektre wyniki bada sugeruj jednak, e ciao jest w stanie emitowa elektrony w temperaturach charakterystycznych dla ywej materii.1 Thelma Moss i Ken Johnson z uniwersytetu w Kalifornii wybudowali swj wasny aparat wysokiego napicia i czstotliwoci, przy pomocy ktrego uzyskali zdjcia przypominajce wyniki rosyjskich eksperymentw.187 Metod sw nazwali fotografi pola promieniujcego" i zaznaczyli, e zmiany czstotliwoci napicia i czasu nawietlenia powoduj wyrane zmiany na zdjciach; jednake przy zachowaniu staoci parametrw fotografowania zauwaalne w dalszym cigu zmiany w nateniu bioplazmy mog by powodowane jedynie przez fotografowany obiekt. Johnsonowie sfotografowali, jak dotd, ponad piciuset ludzi i odkryli, e plazma kadej z fotografowanych osb posiadaa swj wasny, charakterystyczny wzr, ktry zmienia si nieznacznie z dnia na dzie w zalenoci od samopoczucia i nastroju danej jednostki. Spoycie niektrych rodzajw potraw i napojw wywoywao gwatowne zmiany w obrazie aury podmiotw. Zdjcia opuszka palca zrobione w odstpie kilku minut przedstawiay z pocztku czarn plam otoczon piercieniem pomieni, przypominajc fotograficzne ujcie cakowitego zamienia soca. Jednak po wypiciu kieliszka alkoholu koniec owego palca rozjania si nagle, a jego nastpne zdjcie ukazywao szerok, lnic aureol otaczajc cay opuszek, z wyranie widocznymi wietlistymi liniami odcisku palca. Moss uwaa, e jest to efekt prawdziwego pola promieniowania, nie majcy nic wsplnego ze zwikszon temperatur ciaa ani te ze zweniem czy rozszerzeniem naczy krwiononych. Johnson i Moss wykazali rwnie, e spoycie marihuany nieomal zawsze powoduje wzmoon jasno korony, podobn do tej, jak dostrzega si po wiczeniach fizycznych. Wykonali oni take szereg zdj ludzi w czasie rnych stanw relaksacyjnych. Wykazay one, e transcendentalna medytacja i oddechowe wiczenia jogi wywouj istotne zmiany w intensywnoci korony. Zastosowanie akupunktury powodowao rwnie dramatyczne zmiany w nateniu korony, natomiast przypadkowe nakuwania ciaa nie wywoyway podobnej reakcji. Dziki wprowadzeniu optycznego

urzdzenia, umoliwiajcego osobom testowanym obserwacj wasnej aury, przekonano si, e moliwa jest wiadoma kontrola i regulacja jej natenia. Natomiast zupenie przypadkowo udowodniono fakt, e emisja aury uzaleniona jest Y/ duym stopniu od emocjonalnego stanu danego osobnika. Okazao si bowiem, e zdjcia testowanych mczyzn, wykonane przez atrakcyjn kobiet, odznaczay si intensywniejsz aur. Wszelako najbardziej interesujce odkrycie wykazao, e energia zwizana z realizacj zdj moe by w okrelonych warunkach -przenoszona z jednego osobnika na drugiego. W czasie sesji hipnotycznej jasno korony pacjenta ulegaa nasileniu, lecz jednoczenie zdjcia hipnotyzera wykazyway widoczne przymienie emisji jego wasnej , aury. Po raz pierwszy udowodniono zatem, e proces hipnotyczny nie jest wcale aktem jednostronnym, lecz obustronn relacj pomidzy pacjentem a hipnotyzerem, ktry w niej aktywnie uczestniczy. Douglas Dean z Wyszej Szkoy Inynieryjnej w Newark skonstruowa aparat fotograficzny wyposaony w du, miedzian pyt, ktra wytwarzaa pulsujce pola fal o sile czterdziestu tysicy woltw. Przy pomocy tej aparatury Dean uzyska jedne z najbardziej zaskakujcych zdj w tej dziedzinie.180 Ot fotografia przyoonego do miedzianej pyty opuszka palca Ethel De Loach przedstawiaa fioletow aureol delikatnych niteczek, promieniujcych wok niego na szeroko jednego centymetra. Zdjcie to nie rnio si od tysicy podobnych, wykonanych przy pomocy tej metody. Ethel De Loach jest jednak niezwyk osob, synn ze swych uzdrowicielskich zdolnoci, tote przed wykonaniem nastpnej fotografii poproszono j o pooenie drugiej doni na ramieniu znajomej i skoncentrowanie si na wyleczeniu znajdujcej si tam torbieli ojowej, lecej tu pod skr. Pani De Loach skupia si na tym zadaniu, a dwie i p minuty pniej wykonano nastpne zdjcie spoczywajcego na miedzianej pytce palca. Byo ono zaskakujce. Ukazywao ciemny opuszek palca otoczony identyczn mas liliowych, delikatnych woskw, ktre tym razem sterczay sztywno na odlego dwch centymetrw od jego brzegu. Na kocu palca pojawia si jednak zupenie nowa i dotychczas nieobecna manifestacja wietlna. Bya ni ponca, ywa korona pomaraczowych ogni, przypominajca zapalony palnik gazowy. Zdjcie to znakomicie dowodzi moliwoci wystpowania celowego przepywu energii po. midzy uzdrowicielem a pacjentem. Koczc opis dowiadczenia Dean doda, e nastpnego ranka owa uciliwa torbiel znikna bez ladu 2 ramienia znajomej pani De Loach. Wyniki pracy pastwa Kirlianw zrobiy furor na Zachodzie. Spotkay si z ogromnym zainteresowaniem, ale i z du doz sceptycyzmu ze wzgldu na tajemnic, jaka otaczaa szczegy budowy samej aparatury. Ostatnio Moss i Dean, a take paru innych naukowcw, zdoali niezalenie od siebie powtrzy dowiadczenie Kirlianw i uzyska podobne rezultaty. Jednake nadal nie przekonao to sceptykw, ktrzy domagaj si niepodwaalnych dowodw na to, e obserwowane manifestaq'e zwizane s bezporednio ze zmianami energii w ywych organizmach a nie z przypadkowymi fluktuacjami, wynikajcymi z nieadekwatnej techniki dowiadczalnej. Istnieje jednak jeszcze trzecia ewentualno, moliwa do zaakceptowania przez obe strony. By moe obrazy kirlianowskiej aury" faktycznie powstaj w wyniku zjawiska prostego wyadowania koronowego uzalenionego bezporednio od zmian chemicznych skry, jej elektrostatycznego potencjau, emisji elektronw czy te jej dielektrycznych waciwoci. Bez wzgldu na ostateczny wynik sporw, trudno wtpi dzi w to, e ciao ywego organizmu wytwarza energi, lub e w jaki sposb zwizane jest z ow energi, widoczn dziki wysokiej czstotliwoci rozadowa elektrycznych. Rodzaj i charakter tej energii pozostaje nadal nieznany. Wiemy, e ciao wytwarza energi ciepln, ktr moemy dzi zademonstrowa z pomoc rnych technik termograficznych, rejestrujcych lub raczej malujcych" obraz ciaa organizmu ywego przy uyciu pynnych krysztaw. Energia ta nie jest jednak rdem aury. Podczas kadego rozadowania komrek nerwowych, w wyniku ktrego nastpuje dwustronny przepyw impulsw pomidzy mzgiem a reszt ukadu nerwowego, zauwaamy wymiern rnic potencjaw. Zjawisko to jest nam dobrze znane i rwnie nie ma nic wsplnego z manifestacj aury. Energia mechaniczna i elektryczna wytwarzana przez minie, naczynia krwionone i komrki mzgowe jest wysoce zrnicowana u poszczeglnych gatunkw. Jednake nadal nieznane pozostaje rdo specyficznej i unikalnej dla kadego osobnika (danego gatunku) korony. William Tiller z Uniwersytetu Stanforda uwaa, e dowody, jakimi obecnie dysponujemy, wystarcz na to, by wykaza istnienie przynajmniej jeszcze jednego systemu uzupeniajcego znany nam dobrze system somatyczny.269 Nazywa t kombinacj ludzkim zespoem i sugeruje, e najbardziej rozsdn interpretacj tego zagadnienia podsuwa filozofia siedmiu zasad jogi. Na Zachodzie system ten goszony by przez teozofi, ruch filozoficzny zapocztkowany w 1875 roku przez synn pani Helen

Bawatsk, ktrej ezoteryczna znajomo pism spopularyzowana zostaa przez Annie Besant.215, 216

buddyjskich,

wedyckich

bramiskich

System somatyczny oraz pole ycia Burra znajduj si na pierwszym poziomie i podlegaj dobrze nam ju znanym prawom czasu i przestrzeni Einsteina. Nastpny z kolei to poziom eteryczny zamieszkay przez eterycznego sobowtra, ktry nie jest w stanie odseparowa si od ciaa. System ten odpowiada za zdrowie ciaa fizycznego oraz absorpcj i dystrybucj prany. Na tej wanie paszczynie zlokalizowane s punkty chakra umoliwiajce dziaanie akupunktury. Do tego zatem poziomu naley odkryte niedawno ciao bioplazmatyczne czy te energetyczne. Jest to swego rodzaju pomost pomidzy poziomem fizycznym a poziomem astralnym. Wedug wschodniej tradycji, eteryczny sobowtr ulega rozkadowi i zanika w jaki czas po rozkadzie ciaa fizycznego. Zgadzaoby si to z moj argumentacj, zakadajc istnienie stanu przejciowego pomidzy mierci kliniczn a etapem, ktremu nadaem miano got. W tym modelu ycia omawiany przez nas wczeniej organizator" albo drugi system" skadajcy si czciowo z pola ycia, a czciowo z bioplazmy pooony byby na pierwszym i drugim poziomie. mier absolutna oznaczaaby zatem koniec pierwszego poziomu i zniszczenie pola. Wszelako cz tego ukadu, wraz z elementami pamici i osobowoci, mogaby pod postaci bioplazmy przetrwa w eterycznym sobowtrze a do stanu got, po czym rwnie ulegaaby rozproszeniu. Trzeci poziom jest siedzib ciaa astralnego (bdcego rzekomo domen umysu), wystpujcego rwnie na trzech nastpnych poziomach. Poziom sidmy jest pono przybytkiem ducha. Nie moemy si tu jednak zajmowa paszczyznami powyej poziomu czwartego, gdy nauka dugo jeszcze nie bdzie w stanie zbada ich waciwoci, nawet w takim stopniu, w jakim potrafia okreli charakter poziomu drugiego i trzeciego. Przestrze astralna, czy te paszczyzna trzecia, jest rwnie kopotliwa i trudna do wyjanienia. Niemniej stanowi ona ciekawe pole badawcze, gdy tu wanie musi w jakiej postaci schroni si ycie, jeli miaoby przetrwa zarwno mier, jak i stan got. Dowody separacji i astralnego poruszania si w przestrzeni, jakimi dzisiaj dysponujemy, sugeruj dobitnie, e sfera ta jest obiektywn rzeczywistoci, ktra najprawdopodobniej podlega naukowej inspekcji. Poziom drugi (eteryczny) jest o wiele bardziej dostpny i nie widz przeszkd, ktre uniemoliwiayby w najbliszym czasie dokadne okrelenie cisych praw fizycznych obowizujcych na tej paszczynie. Mog wystpowa na niej nieznane nam dotd rodzaje energii, ale podejrzewam, e one rwnie podlega bd tym samym prawom, jakie okrelaj zachowanie si materii na poziomie somatycznym. Tiller sugeruje, e na drugim eterycznym poziomie materia posiada waciwoci hologramu. Jest to rodzaj fotografii, wynalezionej w 1947 roku przez Gabora, ktra skada si zazwyczaj z kawaka kliszy nie majcej jednak nic wsplnego ze zwyczajnym negatywem. W normalnych warunkach nie bylibymy w stanie odrni na niej nic poza chaotycznym zbiorem ciemnych i wietlistych plam. To samo zdjcie ogldane jednak w odpowiednich warunkach optycznych odpowiadajcych tym, w jakich zostao wykonane przyjmuje posta trjwymiarowego obrazu. Jest to rodzaj fotografii, ktra przy odpowiednim nachyleniu umoliwia ogldanie znajdujcego si na drugim planie Partenonu, nawet jeli posta stojcej przed nim ciotki Mabel zasania znaczn cz jego architektury. W razie potrzeby moglibymy nawet oglda ciotk z tyu lub podzieli si z ca rodzin jej podobizn bez koniecznoci robienia odbitek. Wystarczyoby jedynie pocicie zdjcia na kawaki, gdy kady fragment hologramu umoliwia rekonstrukcje caego obrazu, podobnie jak kada ywa komrka zawiera wszystkie istotne informacje konieczne do zrekonstruowania kompletnego organizmu. Osobicie uwaam to za fascynujc hipotez. Hologram jest naukowo okrelonym i zaakceptowanym zjawiskiem fizycznym, ktre mogoby tumaczy nie tylko zjawiska telepatii i psychokinezy, lecz rwnie rne mistyczne i kosmiczne stany wiadomoci, obejmujce uczucia jednoci z caym stworzeniem. Poczucie jednoci i sympatii z caym wiatem jest charakterystyczn cech wszystkich stanw wizjonerskich bez wzgldu na to, czy osigane s one przy pomocy narkotykw, na drodze izolacji, treningu, na skutek szoku czy te pod wpywem pikna, muzyki lub seksu. We wszystkich przeyciach transcendentalnych ego" przestaje istnie i staje si czci caoci". Jeli kady z nas zawiera gdzie w sobie, na ktrymkolwiek z siedmiu moliwych poziomw, choby jedn, malek czstk kosmicznego Biogramu, wwczas wraenia takowe byyby zupenie normalne. Hipoteza moja nie jest jedynie splotem bezsensownych rozwaa, gdy istniej pewne dowody przemawiajce za istnieniem takiego hologramu, ktry poprzez paszczyzn eteryczn penetruje ukad somatyczny. Pamitacie widmo" licia? Fotografia wykonana po obciciu i usuniciu jednej czci licia nadal przedstawiaa cay jego zarys. Ludzie po amputacji jednej z koczyn nadal odczuwaj jej istnienie. Wraenia te nie ulegaj zmianie, gdy cao struktury organizmu zawarta jest w kadej jego czci. Z

pewnoci dowody te s bardzo kruche i wte, niemniej wydaje mi si, e wskazuj one kierunek dalszych bada, ktre ewentualnie doprowadzi mog do zrozumienia innych mistycznych poziomw. Tiller sugerowa rwnie, e przypuszczalnie drugi poziom ludzkiego zespou" funkcjonuje raczej na zasadzie magnetycznej a nie elektrycznej. Ludzie, ktrzy widz aur goym okiem, twierdz, e skada si ona z dwch warstw, ale jeli uy magnesu, wwczas Cienka, zwarta warstwa, przylegajca bezporednio do ciaa, ulega znieksztaceniu. Dennis Milner z uniwersytetu w Birmingham sfotografowa korony zdeformowane wskutek dziaania namagnesowanej igy kompasu.180 Neuropsychiatra Shafica Karagulla, ktra przez ostatnie pitnacie lat pracowaa z niezwykle wraliwymi ludmi, twierdzi, e jedna z jej pacjentek potrafia zidentyfikowa pooenie biegunw pnocnego i poudniowego na nie oznaczonych magnesach, jedynie na podstawie koloru otaczajcego je pola.139 Wedug niej biegun pnocny otaczaa zawsze niebieska mga, a poudniowy czerwona. Kiedy dr Karagulla trzymaa w rku magnes, jej pacjentka twierdzia, e widzi czerwon mg wskazujc jej do i rozpraszajc jej pole. Potem okazao si, e by to biegun poudniowy. Kiedy dr Karagulla trzymaa w rku biegun pnocny, otaczajca go niebieska mgawica zdawaa si przyciga i harmonijnie zlewa z polem energetycznym jej rki. Bertha Harris, ktra specjalizuje si w odczytywaniu aury Uwaa, e najefektywniejsze rezultaty uzyskuje siedzc zwrcona twarz w kierunku poudniowym, ale kiedy znajduje si na pkuli poudniowej, musi zwrci si w kierunku pnocnym.180 Pomiary wielkoci pola magnetycznego, otaczajcego ciaa ludzi ywych, wykazuj istnienie znacznego zrnicowania pomidzy nimi. W Leningradzkim Instytucie Meteorologii odkryto, e pole otaczajce ciao miejscowej kobiety (N. Michajowej), jest jedynie dziesiciokrotnie mniejsze od pola magnetycznego ziemi.209 Ten wyjtkowo wysoki poziom moe by zwizany z faktem, e pani Michajowa synie na caym wiecie ze swych zdolnoci psychokinetycznych. W cile kontrolowanych warunkach laboratoryjnych potrafi dowioda tego wielokrotnie przesuwa przedmioty materialne jedynie dziki wiadomej koncentracji woli na polu wytwarzanym przez jej ciao. Jedn z najbardziej przekonywajcych demonstracji jej umiejtnoci bya udana prba oddzielenia tka od biaka w jajku pooonym w odlegoci dwch metrw. Monitorujca j w czasie trwania eksperymentu aparatura wykazaa, e jej puls, rytm fal mzgowych oraz otaczajca jej ciao energia pola elektrostatycznego i magnetycznego oscyloway w granicach tej samej czstotliwoci, wynoszcej cztery cykle na sekund. Prawdopodobiestwo przypadkowej zbienoci jest raczej niewielkie. Istotny natomiast moe okaza si fakt, e podobne objawy towarzysz gwatownym wybuchom gniewu. Sugerowaem ju kiedy, e wszystkie podobnego rodzaju zjawiska, zwizane z tzw. stukajcymi duchami", dajcymi o sobie zna stukaniem, a wic np. poruszaniem przedmiotami, mog by podwiadomie wywoywane przez kogo sfrustrowanego, u kogo wystpuje nagromadzona i nie rozadowana agresja.224 Ludzie bdcy w takim stanie psychicznym odczuwaj ogromn ulg podczas wybuchu gniewu czy utraty panowania nad sob, lecz ze wzgldu na wiek nie wypada im ju rozadowywa swej wciekoci na meblach. Zamiast wic wiadomego kopnicia krzesa, podwiadomie zmuszaj do tego siy swych pl. Jeli teoria ta ma jakikolwiek sens, to pani Michajowa jest wiadomym poltergeistem", czyli duchem stukajcym". Z ca pewnoci potrafi ona wyzwoli w sobie gniew i zmusi go do wykonania zdalnie kierowanej czynnoci. Regua ta nie dotyczy jednak wszystkich psychokinetykw. Pracowaem wielokrotnie z niezwykle utalentowanym izraelskim psychokinetykiem Uri Gellerem, ktry zawsze robi wraenie bardzo spokojnego i zrwnowaonego czowieka. W czasie pewnego programu telewizyjnego krconego na ywo, Geller wzi na chwil do rki przyniesiony z telewizyjnej stowki widelec, po czym pooy go na stole w odlegoci jednego metra od siebie. Widziaem wwczas osobicie wraz z milionami telewidzw, jak widelec zacz si gi i po chwili wideki jego znalazy si pod ktem prostym do rczki. W par minut pniej Geller przeama, nieomal na p, minutow wskazwk zegarka, mimo e chronio j nietknite szkieko i e zegarek ten nigdy nie opuci mojej rki. W czasie programu otrzymalimy z caej Anglii setki telefonw od rnych telewidzw, ktrzy twierdzili, e ich sztuce, piercionki, bransoletki czy te metalowe zegarki zostay w jaki Sposb znieksztacone w trakcie transmisji programu z Gellerem. Mona na tej podstawie przypuszcza, e jego umiejtnoci maj elektromagnetyczn natur, mog wic by transmitowane w bezporednich programach telewizyjnych. Natomiast zjawiska tego rodzaju zdarzay si bardzo rzadko w przypadku programw odtwarzanych z tamy. Niewiadoma dziaalno poltergeistyczna" ograniczona jest zazwyczaj do maego obszaru. Najbardziej wszechstronne badania tego zjawiska dokonane zostay w Miami i dotyczyy modego urzdnika portowego. Dowiadczenia z nim przeprowadzono na terenie duego skadu, dokonujc

obserwacji i pomiarw dziewitnastu przedmiotw poruszajcych si w jego obecnoci. Okazao si, e istnieje pewna regularno: zakres poruszania si przedmiotw pooonych najbliej owego urzdnika by stosunkowo niewielki, a ich ruch zawsze zgodny z kierunkiem wskazwek zegara, natomiast przedmioty znajdujce si z dala od niego pokonyway wiksze odlegoci, poruszajc si w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara. Istnienie takiej reguy oraz fakt, e wikszo przedmiotw zaczynaa porusza si z lewej strony i poza plecami urzdnika, wiadczy o tym, e mimo pozornego bezadu, manifestacje te podlegaj pewnym prawom, ktre mog wskazywa na istnienie jakiego fizycznego pola si. Czstokro podobne regularnoci znajdujemy w innych, jak dotd nie wyjanionych zjawiskach i rwnie czsto moemy przypuszcza, e wynikaj one z dziaania pl magnetycznych. Nawigacj morsk i ldow powanie utrudniaj rnego rodzaju nieregularnoci i lokalne odchylenia w magnetycznym polu ziemskim. Odchylenia te zostay bardzo dokadnie zaznaczone na mapach i niektre z nich s powszechnie znane. Jedno z nich ley w pobliu Wysp Bahama, inne w okolicy angielskiego hrabstwa Sussex, a trzecie w pobliu Prescott, w amerykaskim stanie Arizona.143 Okresami wystpuje tam nage wzmoenie aktywnoci poltergeistycznej, pojawiaj si zjawy i nie zidentyfikowane latajce przedmioty, z niewiadomego powodu znikaj ludzie i pojazdy, wybuchaj tajemnicze poary, wystpuj masowe histerie, a nawet rne formy zbiorowego szalestwa.210 Miejsca takie znajduj si w rnych punktach kuli ziemskiej i kade z nich, oprcz specyficznej geograficznej lokalizacji, posiada rwnie dug histori demonw, potworw i rnego rodzaju tajemniczych wypadkw. Wedug okultystw miejsca te s bram w eterycznej kopercie ziemskiej, przez ktr wkraczaj w nasze ycie stworzenia z innych wiatw". Zwolennicy teorii UFO twierdz, e s to powietrzne okna, przez ktre wlatuj do nas pojazdy z innego wymiaru czasu i przestrzeni". Natomiast zakopotani biolodzy, tacy jak ja, prbuj doszuka si w nich wtego wsparcia dla wyjanienia niewytumaczalnych jak dotd zjawisk. Penetrujcy te anormalne tereny geologowie, fizycy i psychiatrzy przekonuj si najczciej, e w badaniach swych uprzedzeni zostali przez archeologw. Stonehenge, Delfy oraz Baalbek pooone s porodku takich wanie okien". W podobnych miejscach usytuowane s Lourdes i Betlejem. W okresie redniowiecza Watykan nakazywa ksiom, w miar moliwoci, budowa nowe kocioy na fundamentach starych wity o gboko zakorzenionych tradycjach witoci, opartych przewanie na obserwacjach niezwykych manifestacji, sigajcych niekiedy tysicy lat. Dokadne badania takich lokalnych tradycji wykazuj, e owe zjawiska pojawiaj si nie tylko w cile okrelonych miejscach, lecz rwnie dadz si przewidzie w czasie. Pracownicy Bell Telephone Laboratories wykonali ostatnio komputerowe analizy danych dotyczcych niektrych niezwykych zjawisk, zebranych przez figlarnego Charlesa Porta, i stwierdzili, e na przykad ropuchy spadaj z nieba najczciej w rody i zazwyczaj cyklicznie w odstpie 9 6 lat. Jeli zestawi si cykle tego rodzaju z innymi kosmicznymi wydarzeniami, wwczas okazuje si, e koresponduj one cile z wzajemnymi wpywami soca i ksiyca, ktre powoduj due wahania ziemskiego pola magnetycznego, co z kolei zwiksza i tak ju due -nieregularnoci istniejce w tych miejscach. W grudniu 1945 roku pi torpedowych bombowcw typu TBM-3 Avenger, nalecych do Marynarki Stanw Zjednoczonych, wystartowao z lotniska na Florydzie, po czym znikno bez ladu gdzie w okolicy wysp Bahama. Wysany na ich poszukiwanie cigacz o nazwie Martin Mariner, z urzdzeniem ratowniczym na pokadzie, rwnie zgin bez wieci. W cigu ostatnich siedemdziesiciu lat to synne miejsce pochono ponad sto statkw i samolotw z przeszo tysicem ludzi na pokadzie.254 Kilkakrotnie usiowano dokadnie wyznaczy powietrzn dziur i okreli jej zaleno od innych czarnych punktw na Ziemi. Najbardziej wszechstronn teori przedstawi, jak dotd, kapitan Bruce Cathie, pracujcy w Narodowych Liniach Lotniczych Nowej Zelandii. Kapitan Cathie uwaa, e punkty te pokrywaj si z siatk prostoktw, z ktrych kady odpowiada powierzchni czterdziestu piciu kwadratowych mil morskich, wyznaczonych przez wsprzdne matematyczne oparte na harmonijnym zwizku si cikoci, masy ziemskiej i prdkoci wiata. Obliczenia te przypominaj wysiki okultysty pragncego za wszelk cen dowie swoich racji, niemniej podane przez niego przykady odpowiadaj miejscom najczciej dowiadczanym przez trzsienia ziemi i dziaalno wulkaniczn. Przyjrzawszy si uwanie jego argumentom nadal nie jestem pewien, jaki jest zwizek pomidzy si cikoci a generaem de Gaul-}e'em, niemniej Cathie w oparciu o swj system publicznie przewidzia dokadn dat i czas francuskiej eksplozji nuklearnej na atolu Mururoa, ktra nastpia we wrzeniu 1968 roku. Najciekawszym aspektem tej teorii jest przekonanie jej twrcy, e tumaczy ona pozornie nie powizane ze sob obserwacje nie zidentyfikowanych latajcych przedmiotw. Zjawiska takie nie pozostaj ju tylko w sferze zainteresowa paru zwariowanych i oglnie wymiewanych fanatykw, gdy wykonane w listopadzie 1973 roku badania statystyczne wykazay, e wikszo Amerykanw

okoo pidziesit jeden procent wierzy w autentyczno latajcych spodkw".300 Jedenacie procent, a zatem okoo dwudziestu piciu milionw ludzi, twierdzi, e osobicie widziao jakiego rodzaju nie zidentyfikowane latajce przedmioty. Unoszcy si w powietrzu metan, odbicia reflektorw samochodw czy te zwyczajne plamy przed oczyma nie s ju wystarczajcym wyjanieniem dla tak nagminnego zjawiska. By moe popularne ostatnio teorie goszce, e czowiek jest emigrantem z innej planety lub te zosta niejako zaszczepiony na Ziemi przez jak wysz ras istot midzyplanetarnych i jest produktem zwizku tej rasy z Ziemskimi zwierztami, zawieraj jakie ziarnko prawdy. Znaleziska starych map w podziemiach bibliotek, metalowych kostek w pokadach wgla czy doskonaych szklanych soczewek w staroytnych kopalniach tworz nieustannie rosncy i skwapliwie przechowywany materia dowodowy, stanowicy istotn przeciwwag dla niepozornego zbioru skamieniaoci, na ktrych opiera si ewolucyjna teoria rozwoju Czowieka. Nie sdz, aby problemy te mona byo atwo wyjani. adna teoria oparta na grze Ararat, Atlantydzie czy kolizji z Wenus nie tumaczy faktw. Historyczne i archeologiczne dowody na istnienie bardzo starej i Wysoce rozwinitej cywilizacji z okresu czowieka neandertalskiego s niewtpliwie bardzo imponujce, jednake jako biolog nie jestem w stanie uwierzy, e nie mamy adnych ewolucyjnych powiza z reszt otaczajcego nas wiata zwierzt. Uwaam zatem, e teoria siatki Cathiego jest fascynujca gwnie dlatego, poniewa prbuje okreli mechanizm wystpowania rnego rodzaju anomalii. Opierajc si jedynie na naturalnych rytmach Ziemi oraz fakcie istnienia na jej powierzchni miejsc, w ktrych wystpuj nieustanne wahania energetyczne, teoria ta wskazuje na te wanie punkty jako na orodki, gdzie najczciej zdarzaj si mutacje i zmiany stanu fizycznego, gdzie powstaj nowe pomysy 5 gdzie wystpuj zbiorowe halucynacje, niezwyke wydarzenia oraz wizyty tajemniczych goci. Wszelako uwaam rwnie, e odpowiedzialnoci za rozmaite tajemnicze wydarzenia zbyt pochopnie obarczamy nieziemskie istoty. Postpowanie takie moe by suszne tylko po cakowitym wyczerpaniu wszystkich moliwoci drzemicych w nas samych. Ilo finansowych nakadw, jakie pochony badania Loch Ness, stanowi sama w sobie dowd naszego zafascynowania potworami. Miejscowe biuro turystyczne z pewnoci nie miaoby nic przeciwko temu, eby udowodniono wreszcie ponad wszelk wtpliwo, e jezioro to jest punktem przylotw i odlotw wielogarbnych mieszkacw Orionu o koskich gowach. Prawda jest jednak przypuszczalnie o wiele prostsza. Zaczem odwiedza to miejsce w 1960 i od tego czasu rozmawiaem wielokrotnie z ludmi, ktrzy twierdzili, e widzieli w jeziorze co niezwykego. Od pocztku intrygowaa mnie ich uczciwo i poczucie bezradnoci. Z ca pewnoci Loch Ness bywa miejscem niewytumaczalnych wydarze, lecz rwnie oczywisty jest fakt, e zjawiska te s dziwnie i nieomal celowo nieuchwytne. Oto jeden z przykadw. F.W.Holiday z Biura Bada nad Loch Ness obserwowa 26 sierpnia 1968 roku tafl jeziora w miejscowoci zwanej Abriachan.121 W miejscu tym jezioro ma okoo jednej mili szerokoci. Dwa pozostae punkty obserwacyjne usytuowane byy na wyposaonych w kamery filmowe ciarwkach, stojcych rwno cztery mile od siebie w Tor Point i Quarry Brae, na pnocnym brzegu jeziora. Trzej obserwatorzy mieli w zasigu oka ca wschodni poow jeziora. Holiday koczy wanie siedemsetn godzin obserwacji, a niezwyke zjawiska ukazyway si mniej wicej wiedzia o tym co piset godzin. Zdawa wic sobie spraw z tego, e w kadej chwili mogto nastpi kolejne pojawienie si potwora. Czujnie obserwowaem jezioro od pierwszego brzasku, a do niadania. Zaraz po dziewitej trzydzieci pani Pickett, turystka z grupy stacjonujcej w pobliu wysza z namiotu, eby umy naczynia. Trudno byo oprze si pokusie pogawdki po tylu godzinach nudnego wpatrywania si w jezioro. I to stao si jedynym powodem, dla ktrego odszedem wwczas pidziesit metrw od kamery i lornetki w kierunku namiotu pastwa Pickettw". W momencie rozpoczcia rozmowy po przeciwlegej stronie jeziora pojawi si duy, czarny, falujcy przedmiot. Sun po tafli wody pozostawiajc za sob spywajc mu z grzbietu bia pian. Holiday cignie dalej: Przez dwie sekundy patrzyem na to zjawisko bez sowa. Wydarzenie to miao dziwnie nierzeczywisty charakter. W tym monencie pamitam nasuna mi si myl, e moe ulegem jakiego rodzaju halucynacjom". Jednake rodzina Pickettw i inni wiadkowie rwnie widzieli to samo zjawisko. Niestety, nikt z nich nie mia przy sobie aparatu fotograficznego. Przedmiot ten znikn w chwili, gdy Holiday wrci do swego oprzyrzdowania. Podobne frustracje zdarzaj si w Loch Ness bardzo czsto. W tym wypadku ciekawy jest rwnie fakt, e potwr ukaza si po raz pierwszy od wielu tygodni akurat w momencie, gdy Holiday odszed na chwil od swojej aparatury, a w dodatku wybra sobie do tego celu jedyne miejsce na caym jeziorze, ktre ze wzgldu na otaczajce je skay i drzewa byo niewidoczne z pozostaych dwch punktw obserwacyjnych, znajdujcych si na pnocnym brzegu. Potwr wynurzy si na wschodnim

skraju owego zasonitego terenu, po czym znikn w zachodniej jego czci, zanim zdy wej w obszar widoczny z pnocnego koca jeziora. Takie prowokujce i jakby si zdawao wszechwiedzce zachowanie potworw znane jest wszystkim obserwatorom podobnych zjawisk na caym wiecie. Rwnie czsto spotyka si je w badaniach nad wystpowaniem UFO. Czasami udaje si nam sfotografowa z daleka zarwno potwory, jak i latajce spodki. Oba zjawiska s na tyle realne, e daj si uchwyci na ekranach urzdze radarowych, lecz adne z nich nie pozostawia dostatecznie rzeczowego materiau dowodowego, ktry mgby podlega naukowej analizie i suy jako niepodwaalny dowd ich istnienia. Potwory zazwyczaj rozpywaj si w powietrzu w decydujcych momentach, a latajce spodki znikaj przy kadej prbie zblienia si do nich. Carl Jung uwaa, e zjawiska UFO zwizane s z manifestacjami psychicznymi i sugerowa ich bezporednie uzalenienie od naszych umysw, najprawdopodobniej poprzez zbiorow podwiadomo: Aspekt psychiczny odgrywa w zjawiskach tych du rol, wic nie sposb go pomin".135 Francuski astronom Jacques Vallee zestawi podobiestwa istniejce pomidzy starymi europejskimi baniami a zjawiskami UFO i zwrci uwag na fakt, e wiele relacji o ldowaniu latajcych spodkw zawiera klasyczne cechy religijnych i fantastycznych zjaw.274 Zdaniem Valleego mechanizm tworzcy te rnorodne wierzenia jest identyczny. Podobiestwo pomidzy tradycyjnymi elfami a niektrymi karowatymi istotami", opisywanymi w relacjach o UFO, dao podstaw argumentacji, e latajce spodki ldoway na powierzchni ziemi od tysicy lat. Zaoenie to mona jednak interpretowa zupenie inaczej. Niewtpliwa zbieno opisw wskazuje raczej na to, e zjawiska te byy i nadal pozostaj rwnie nierzeczywiste jak w zamierzchej przeszoci. Fizyczn oraz psychiczn argumentacj osabia tutaj fakt istnienia psychokinezy i moliwoci wytwarzania efektw fizycznych na odlego przy pomocy umysowej koncentracji. Niektrzy ludzie potrafi tego dokona w kadych warunkach, jednake przeprowadzone dotychczas badania przekonuj, e wiele osb, nie wykazujcych na og adnych uzdolnie w tym kierunku, jest w stanie w okrelonych okolicznociach wytwarza podobne zjawiska. By moe jednym z niezbdnych warunkw s wanie owe magnetyczne wahania istniejce w niektrych miejscach naszego globu. Kto wie, moe wrki, krasnoludki, elfy, potwory, wampiry, wilkoaki, zjawy, poltergeisty" i latajce spodki faktycznie istniej. I moe cynicy twierdzcy, e s to jedynie wytwory ludzkiej wyobrani maj rwnie racj, poniewa zjawiska te powstaj na owym drugim, czyli eterycznym poziomie. Dziwne zachowanie si rnych zjaw wskazuje na to, e nie podlegaj one prawom konwencjonalnej fizyki, nale natomiast do rzeczywistoci o nieco odmiennych kategoriach czasu i przestrzeni. Ci, ktrzy osobicie zetknli si z tymi zjawiskami, uzyskuj czsto dziki temu informacje potwierdzajce ich uprzednie wierzenia lub obawy. Fakt ten sugeruje zatem, e nie s one tak zupenie niezalene od ich umysw. Na podstawie tych dwch spostrzee mona wic wysun hipotez, ktra mogaby wyjani wiele rnych tajemnic. Na pierwszy rzut oka przypisywanie nieziemskich zjawisk funkcjonowaniu jakiej nieznanej czci mzgu nie wydaje si sensownym podejciem. Sdz jednak, e odkrycie bioplazmy oraz jej holograficznych waciwoci, znacznie uatwi badania nad moliwociami ludzkiego mzgu. Moe pewnego dnia te nieuchwytne dotd zjawiska dadz si bardziej obiektywnie oceni, zmierzy i zaszeregowa. Wtedy nawet najbardziej mechanistycznie usposobiony naukowiec bdzie je w stanie spokojnie zaakceptowa. Niektre z tych zjawisk mog funkcjonowa na przykad na zasadzie elektronicznej, podobnie jak odbiorniki telewizyjne dziaajce z duej odlegoci od ciaa przyczynowego. Oczywistym staje si jednak fakt, e wikszo z nich musi by bezporednio uzaleniona od ywego organizmu. Sdz, e potwr Holidaya zosta stworzony w tym wanie momencie i miejscu przez jego wasn podwiadomo. Zaczynam wierzy, e wszyscy posiadamy podobne umiejtnoci, a ich efekty mog by na tyle uchwytne, aby da si uwieczni na kliszy filmowej lub ekranie radaru. Jeli to prawda, wwczas przypuszczalnie ocena i zaszeregowanie tych zjawisk dugo jeszcze pozostan niemoliwe, gdy siy odpowiedzialne za produkowanie tych manifestacji z pewnoci niejeden raz wyprowadz nas na manowce, zanim pozwol si nam osaczy i ujarzmi. Podobne, ukryte zdolnoci s przypuszczalnie podstaw manifestacji dwikowych. Kiedy w 1959 roku Friedrich Jurgenson nagrywa w lesie w pobliu Sztokholmu piew ziby, zorientowa si, e tama zarejestrowaa jakie inne zewntrzne dwiki, przypominajce ludzkie gosy.137 Z pocztku podejrzewa uszkodzenie magnetofonu w czasie podry z miasta, odda wic urzdzenie do naprawy. Kilka tygodni pniej wspomina Jurgenson przesuchiwaem tam. Na pocztku usyszaem szczebiotanie ptakw z oddali, po czym nastpia cisza. Nagle ni std, ni z owad usyszaem kobiecy gos, pytajcy w jzyku niemieckim: Friedel, mj may Friedel, syszysz mnie?.

Rozmwczyni mwia jak mi si zdawao z ogromnym wysikiem, a w gosie jej brzmia niepokj. Nie mam jednak adnej wtpliwoci, e by to gos mojej matki, ktra zmara cztery lata temu. I od tego si zaczo". W cigu nastpnych kilku lat Jurgenson stara si zarejestrowa na tamie inne odgosy i udao mu si nagra wypowiedzi, ktre wedug niego naleay nie tylko do jego dawno zmarych krewnych i przyjaci, ale rwnie do historycznych postaci, takich jak Hitler, Goering czy Caryl Chessman. Czsto si zdarza, e elektryczne urzdzenia podchwytuj zabkane programy radiowe lub telewizyjne. Byy przypadki, e maszynki do golenia, opiekacze chleba, a nawet sztuczne zby oywiay si nagle... odtwarzajc fragmenty rozmw lub muzyki. Aby Wyeliminowa moliwo przypadkowego odbioru, Jurgenson rozpocz w 1964 roku prac z fizykiem Friedebertem Kargerem z Instytutu Maxa Plancka w Monachium. Karger jest przekonany o faktycznym istnieniu gosw na tamie i o tym, e dochodzi do ich samoistnej rejestracji nawet przy zastosowaniu wszelkich rodkw eliminujcych przypadkowe transmisje. Jurgenson zwrci si pniej do Centralnego Biura Telegraficznej Technologii w Berlinie, ktre rwnie udokumentowao rzeczywisto tych gosw przez sporzdzenie graficznych wykresw tam. Wykresy te wykazuj wszelkie charakterystyczne cechy ludzkiego gosu. W 1965 roku Jurgenson pokaza swoje tamy Konstantinowi Raudivemu, psychologowi z otwy, z ktrym wsppracowa nad tym problemem przez jaki czas. Raudive przerwa jednak t wspprac przekonawszy si, e sam by w stanie uzyska podobne nagrania i rozpocz badania na wasn rk. W cigu trzech nastpnych lat zgromadzi ogromn bibliotek liczc ponad siedemdziesit tysicy zarejestrowanych na tamie gosw, na podstawie ktrych napisa wysoce kontrowersyjn ksik wydan w Niemczech w 1969 roku.221 Kontrowersyjno ta nie dotyczy wcale kwestii samego istnienia gosw, gdy setkom niezalenych badaczy udao sieje nagra. Do tego celu potrzeba tylko magnetofonu z podczonym mikrofonem lub zwykym obwodem diodowym (jakie posiaday starsze, krysztakowe modele), cichego pomieszczenia i jakiego wstpnego wprowadzenia po wczeniu aparatury. Caa instrukcja oraz schemat obwodu podany jest w odrbnej publikacji.240 Musz przyzna, e gupio czuje si czowiek siedzcy w pustym pokoju i oczekujcy odwiedzin przyjaci z zawiatw, lecz trudno byoby mi zakwestionowa skuteczno tej metody. Z pocztku rozpoznawalny jest jedynie szum tamy i odgosy wytwarzane przez sam aparatur, lecz przesuchujc ponownie tam, najlepiej przy pomocy suchawek, nieomal kady usyszy w kocu nagrane na niej czyje gosy. Maj one specyficzn intonacj, do ktrej trzeba si troch przyzwyczai, niemniej mona je zidentyfikowa jako gosy mskie i eskie, a nawet uchwyci sekwencje fonetycznych sylab. Cay problem tkwi jednak w interpretacji tych gosw. Specjalne filtry elektroniczne potrafi wyeliminowa rne przypadkowe zakcenia wysokich i niskich czstotliwoci, jednake gosy nadal pozostaj nietknite. Gwny inynier jednej z londyskich wytwrni nagra usiowa bezskutecznie wyeliminowa je i musia w kocu przyzna niechtnie, e trzeba bdzie pogodzi si z ich istnieniem".11 Podczas dowiadcze wykonanych w laboratorium w Enfield, kiedy cakowicie wyeliminowano moliwo dopywu fal o czstotliwoci radiowej oraz zastosowano szczelnie zamknite klatki Faradaya, nadal uzyskiwano nagrania tajemniczych gosw. Jeden ze specjalistw w dziedzinie elektronicznego wyguszania stwierdzi, e nie jest w stanie wyjani teko zjawiska w aden normalny, fizyczny sposb". Pozostaj nam zatem dwie moliwoci. Raudive twierdzi, e dokadnie rozumie te nagrania, i e wedug niego s to rozmowy zmarych, posuguj si oni w tym celu picioma czy te szecioma jzykami, uywajc wszake telegraficznych skrtw, gdy maj trudnoci z tego rodzaju komunikacj. Bez wtpienia nam rwnie trudno j zrozumie. Niezalene prby rozszyfrowania i zinterpretowania tego samego fragmentu nagrania bardzo rzadko prowadz do zgodnych rezultatw. Najczciej interpretacje te rni si treci, a nawet zastosowanym w nich jzykiem. W sytuacjach, w ktrych uzyskuje si wyrane nagrania poszczeglnych wyrazw, okazuje si, e s one najczciej imionami osb obecnych oraz ich bliskich przyjaci lub dotycz znanych im okolicznoci. Wprawdzie Raudive i jego zwolennicy uwaaj to za dowd istnienia wypowiedzi przekazywanych przez pozbawionych cielesnoci zmarych, jednake te same fakty wspiera mog zupenie inn interpretacj. Pozbawiona wewntrznego zwizku i czsto banalna tre owych wypowiedzi przypomina tok myli w marzeniach sennych. Dziesi lat temu jeden z naukowcw zasugerowa, e gosy takie mog powstawa dziki elektronicznym impulsom wysyanym niewiadomie przez mzgi eksperymentatorw. W owym czasie odrzucono t hipotez, gdy nie wierzono, aby mzg by w stanie sam wysya podobne sygnay. Obecnie jednak, gdy udowodnione zostao w warunkach

kontrolowanych istnienie psychokinezy, nie moemy ju sobie pozwoli na taki dogmatyzm. Wielu procesom umysowym towarzysz zjawiska fizyczne. Niektrzy ludzie wyranie poruszaj ustami w trakcie czytania po cichu, a czynno ta powoduje na tyle silne ruchy w krtani, e wielu lekarzy w ogle zabrania czyta pacjentom, ktrzy przeszli niedawno operacj garda. Moliwe, e ludzkie ciao potrafi dokonywa niewiadomych transmisji. Analiza zjawiska syszalnoci gosw dowodzi, e najlepsze rezultaty osigane s przez osoby emocjonalnie zaangaowane w przebieg dowiadcze. Zarwno ci, ktrzy usilnie pragn skontaktowa si ze zmar osob, jak i ci, ktrzy nie wierz w rzeczywisto tego fenomenu, obdarowani zostaj najbardziej znaczcymi i osobistymi wiadomociami. Charakter wypowiedzi odpowiada czstokro osobowoci zainteresowanych osb. Wielojzyczne, osobliwie sformuowane zdania, nagrane na tamach Raudive'a, przypominaj jego wasny styl Wypowiadania si. Magnetofon nalecy do jednego z mczyzn nagrywa wycznie rozkazy typu: Odejd!" i Przesta nagrywa!". Zwizek pomidzy tymi zjawiskami a przebywajcymi w trakcie ich wystpowania osobami potwierdza fakt, e zjawiska psychokinetyczne zwizane s najczciej z systemami charakteryzujcymi si pewn niestaoci i pozostajcymi w ruchu. Nagranie gosw moliwe jest jedynie na obracajcej si tamie; jak dotd nikomu nie udao si uzyska ich na lecej nieruchomo kasecie. Niemoliwe jest rwnie dokonanie nagrania przez sam tylko maszyn pracujc cicho w pustym pokoju. Obecno ludzi wydaje si nieodzowna, a zatem istnieje moliwo, e s oni podwiadomie zaangaowani w produkcj tych zjawisk. W 1973 roku Jurgenson ponownie powrci do tego tematu i owiadczy, e udao mu si ustali dialog pomidzy gosami i nawiza intymn rozmow ze zmarymi przyjacimi.137 By moe jest to jaki dowd na istnienie niemiertelnoci, lecz osobicie nadal uwaam, e zjawiska takie zwizane s z ludzk podwiadomoci. Psychoanaliza jest w kocu niczym innym, jak rozmow pomidzy wiadom a niewiadom czci umysu tego samego pacjenta. By moe najmocniejszym argumentem, potwierdzajcym prawdziwo teorii nagra gosw zmarych, jest fakt, e niektre z nich zdaj si przemawia jzykami nieznanymi nikomu z ludzi obecnych w czasie nagrania. Jeli podwiadomo osoby uczestniczcej w dowiadczeniu potrafi wpyn na powstanie nagrania na tamie, to sdz, e moliwe jest osignicie takich samych rezultatw telepatycznie. Sdz jednak, e za bardzo nacigaoby to teori podwiadomoci. W dyskusjach tego rodzaju nadchodzi zazwyczaj taki moment, w ktrym nawet mao prawdopodobne moliwoci i zupenie nieoczekiwane alternatywy zaczynaj wyglda obiecujco. Mam niejasne podejrzenie, e obie teorie mog si okaza prawdziwe. Uczestnicy powyszych dowiadcze s zdolni peni w nich rol mediw dla gosw powstaych na jakim innym poziomie. Zastanawiajc si nad rnymi zjawami dochodz do wniosku, e zjawiska tego typu nie powstaj w prni. Manifestuj si one jestem o tym przekonany w obecnoci ywych organizmw i pewnie ograniczaj si do okrelonych rodzajw osobowoci. By moe umarli istniej tylko dziki ywym.

ROZDZIA VIII OPTANIE Kopot z duchami polega na tym, e jest ich tak mao. Jeli faktycznie istnieje moliwo chociaby czasowego trwania po mierci, to powinnimy spodziewa si wikszej iloci zjaw. Jak ju wczeniej sugerowaem, by moe jestemy w stanie wyczuwa ich obecno tylko w specyficznych okolicznociach. Dotychczas nikt jeszcze nie odkry nekroskopu", ktry umoliwiby widzenie zmarych i poddanie ich cilejszym badaniom naukowym. Prawdopodobnie dlatego, poniewa nie wiemy, jaka czstotliwo lub rodzaj energii wchodzi w rachub. Jeli jednak prawd jest to, e istnienie zmarych uzalenione jest w jaki sposb od ywych, to konstrukcja takiego aparatu nie bdzie konieczna, gdy posiadamy ju miliony tego rodzaju odbiornikw. Moliwe zatem, e najlepszym sposobem wykrycia obecnoci bezcielesnych zmarych jest posugiwanie si ciaami ywych. Fascynujc ciekawostk, zwizan z zarejestrowanymi na tamie gosami, stanowi fakt, e pies obecny w czasie wczesnych eksperymentw Raudive'a w Anglii zdawa si je sysze, zanim zostay wychwycone przez ludzkie ucho. Waciciel psa (Peter Bander) stwierdzi, e jego podopieczny zaczyna nagle szczeka jak na kogo obcego, sier jeya mu si na grzbiecie i zachowywa si, jakby do domu zblia si kto obcy". Zakres ludzkiego suchu wynosi od 16 do okoo 20.000 hercw, lecz wraliwo psiego ucha obejmuje obszary wysokiej czstotliwoci i dlatego zwierz to nie

powinno mie adnych trudnoci z wychwyceniem nagranych na tamie gosw, ktre zazwyczaj wystpuj w grnych granicach suchu. Z kolei rnice w zakresie wraliwoci zmysw czuciowych mog niektrym zwierztom uatwia kontakt z duchami. Jedna ze znajomych opowiadaa mi ostatnio, e nio jej si, jak przechodzia przez sypialni i inne pokoje mieszkalne swego domu. Podesza we nie do siedzcego na krzele i czytajcego gazet ma, po czym wrcia z powrotem do sypialni i wesza do ka. Obudziwszy si spostrzega wkrtce, e siedzce na skraju ka trzy kociaki przyglday si jej z szeroko rozwartymi oczyma. M powiedzia jej wtedy, e caa trjka odbya wanie wielk rund po domu, wzdu trasy przebytej przez ni we nie, tak jakby poday jej ladami. Ta niewtpliwa wraliwo niektrych zwierzt poddana zostaa testom podczas jednej z prb znalezienia jakiego dowiadczalnego sposobu ustosunkowania si do problemu niemiertelnoci. Robert Morris z Uniwersytetu Duke penetrowa rzekomo nawiedzony przez duchy dom w Kentucky, posugujc si zespoem ywych detektorw: psem, kotem, szczurem i grzechotnikiem.186 Kade z tych zwierzt zostao przez swego waciciela umieszczone w pokoju, ktry kiedy by miejscem zbrodni. Pies przeszed zaledwie jeden metr, po czym zapar si, zawarcza nagle na waciciela i wycofa si w kierunku drzwi. adna namowa nie moga zmusi go do pozostania lub powrotu do wntrza". Wacicielka kota wniosa go tam na rkach, lecz mniej wicej w tym samym punkcie co pies, kot wyrwa si, skoczy jej na rami, zapar si wczepiajc si pazurami w jej rkaw, po czym zeskoczy na podog i skierowa si w stron stojcego w kcie fotela. Patrzy na puste siedzenie, syczc i prychajc na przez par minut, dopki go stamtd nie zabrano". Szczur nie wykaza adnej reakcji, lecz grzechotnik przyj natychmiast obronn postaw, zwracajc si rwnie w kierunku owego krzesa". adne z tych zwierzt nie wykazao podobnej reakcji w pozostaych pomieszczeniach tego domu. Wzgldna ostro kocich zmysw jest niewtpliwie powodem, dla ktrego rnego rodzaju wiedmy chtnie posugiway si miauczcymi zwierztami, jako swojego rodzaju antenami lub czujnikami, sucymi do wychwytywania rnych subtelnych sygnaw. W podobny sposb uywamy chartw jako instrumentw" interpretujcych lady zapachowe cakowicie niedostpne naszej wiadomoci. wiat zapachw jest nam niemal zupenie obcy, a prawdopodobnie nasz najwaniejszy zmys poznawczy, czyli wzrok, wydaje si by rwnie ograniczony. Tak wic wielu rzeczy nie jestemy w stanie zauway. Ograniczon moliwo odbioru fal krtkich powoduje tawe zabarwienie soczewek naszych oczu, ktre filtruj podczerwone promienie wietlne. Zielona ma z gatunku Actias luna jest dla nas nieomal zupenie niewidoczna wrd lici, na ktrych siedzi, jednake dla owadw bdcych w stanie dostrzec promienie podczerwone stanowi ona lnic plam na tle swego szarawego otoczenia. Nie potrafimy dostrzec goym okiem jakiejkolwiek rnicy pomidzy przedstawicielami pci mskiej i eskiej tego gatunku my, bowiem wydaj si nam oni zupenie jednakowi, cho w oczach innych owadw osobniki eskie maj zdecydowanie janiejsze 66 zabarwienie. By moe ludzie nazywani przez nas mediami, ze wzgldu na ich wiadomo istnienia rzeczy niedostrzegalnych dla naszych oczu i uszu, s po prostu osobami, ktre od urodzenia lub te dziki specjalnym wiczeniom, posiadaj wysoki stopie szczeglnej wraliwoci, wykraczajcej poza normalne granice naszych zmysw. Jestem zdania, e wraliwo naszych zmysw ogranicza nie tyle stopie rozwoju naszych organw postrzegania, ile poziom komputera" interpretujcego informacje przesyane za pomoc tyche systemw czuciowych. Eugne Marais, jak zwykle samotnie pracujcy na tym polu, jest autorem pierwszych bada nad zjawiskiem, ktre teraz powszechnie nazywaj hipnotyczn nadwraliwoci zmysw.174 Wprowadziwszy mod dziewczyn w stan hipnozy Marais odkry, e potrafia ona wyczu chinin rozpuszczon w wodzie w stosunku jeden do p miliona, cho w normalnych warunkach wyczuwaa j dopiero w roztworze czterokrotnie mocniejszym. W innym dowiadczeniu, uczestniczyo dwadziecia osb majcych za zadanie potrzyma w rkach przez chwil jaki drobny przedmiot, a nastpnie woy go do wsplnego naczynia. Ot dziewczyna, o ktrej przed chwil bya mowa, bya w stanie powchawszy ich donie oraz przedmioty lece w naczyniu zwrci odpowiednie rzeczy osobom, ktre je uprzednio miay w rkach. Marais skonstruowa ma maszyn wytwarzajc dwik podobny do syczenia wa. Okazao si, e podczas hipnozy dziewczyna syszaa go z odlegoci dwustu metrw, podczas gdy w normalnych warunkach dwik ten syszalny by dopiero z odlegoci trzydziestu metrw. Nawet wysoce wyczulone na obecno wy pawiany nie byy w stanie wychwyci tego odgosu z odlegoci wikszej ni szedziesit metrw. Wydaje si zatem, e na poziomie podwiadomoci odbieramy zazwyczaj o wiele wicej informacji ni te, ktre s nam niezbdnie potrzebne do ycia lub z ktrymi jestemy sobie w stanie poradzi. Selekcjonuje je komputerowy program mzgu, zaprojektowany w taki sposb, aby reagowa jedynie na bardziej ograniczony zasig impulsw. Przy pomocy technik sprzenia

zwrotnego mona nauczy si wiadomego odczuwania impulsw, ktre normalnie nie s przez nas rejestrowane, jak na przykad drobne wahania cinienia krwi. Skoro udowodniony ju zosta fakt, e mylenie o kim moe wywoa u tej osoby wymierne zmiany (nawet jeli znajduje si ona w pewnej odlegoci), to moliwe jest rwnie nauczenie ludzi wychwytywania takich telepatycznych komunikacji.59 Podejrzewam, e psychiczna wraliwo okae si podatna na tego samego rodzaju wiczenia i e w niedugim czasie laboratoria zaczn produkowa w wikszej iloci takie nowe, utalentowane naukowe media. Zanim to jednak nastpi, duo musimy si jeszcze nauczy od tych, ktrzy w tej dziedzinie s od urodzenia szczeglnie wraliwi. Istnieje dua grupa ludzi potraficych sownie lub pisemnie przekazywa informacje, ktrych nie mogli zdoby w aden normalny sposb. Wikszo z tych tak zwanych psychicznych mediw popada wiadomie w stan transu o odpowiedniej gbokoci. W niektrych przypadkach ma on form pewnej izolacji od otoczenia, podobnej do tej, jakiej kady z nas dowiadcza w czasie tak zwanych snw na jawie. Znaczcym wydaje si rwnie fakt, e wiele osb w tym wanie stanie doznaje nagych olnie.104 Nie ma zatem wtpliwoci, e funkcjonujca nieustannie podwiadomo jest rdem nagych pomysw twrczych, objawiajcych si nam w tych momentach. Wiele informacji dostarczanych przez media ma charakter nie powizany i chaotyczny, podobny do snw, co silnie przemawia za tym, e ich rdo przynajmniej czciowo rwnie ley w podwiadomoci. Dyrektor Oddziau Psychiatrycznego Szpitala w. Bartomieja w Londynie napisa kiedy, bdc w stanie transu, niezwykle ciekawy tekst. W dodatku do gry nogami" i w jzyku niemieckim, co miao by rzekomym przejawem komunikowania si z nim kogo dawno ju nieyjcego i mao mu znanego. Po zakoczeniu seansu lekarz sprawdzi nazwisko tego czowieka w encyklopedii i okazao si, e tekst w by nieomal dosown kopi znajdujcego si tam hasa. Wiemy dobrze, e podwiadomo charakteryzuje si doskona pamici i e jedno przypadkowe nawet spojrzenie na ksik wystarcza, aby zarejestrowa j w pamici na zawsze. Profesor Stanley Hali otrzyma pewnego razu, za porednictwem znanego i godnego zaufania medium, kilka komunikatw od dziewczyny zwanej Bessie Beales, bdcej jego fikcyjn, zmar siostrzenic, ktr wymyli sobie specjalnie dla celw eksperymentalnych.67 Bez wtpienia wiele informacji zdobytych w wyniku dysocjacji ma swoje rdo w psychice medium czy te jej klienta, jednake nie mona w ten sposb wytumaczy wszystkich zjawisk tego rodzaju. Freud uwaa, e osobowo ludzka oparta jest na dwch przeciwstawnych sobie siach: wiadomym ego i niewiadomym id, a istniejcy pomidzy nimi konflikt powoduje nerwice.84 Jego system psychoanalizy by zatem swojego rodzaju technik sprzenia zwrotnego, gdy usiowa godzi cierajce si siy dziki uwiadomieniu sobie przez jednostk treci zawartych w jej podwiadomoci, a ukrytych najczciej w snach. Ronald Laing z kolei sugerowa, e siy te mona cakowicie nawet rozczy.155 Wedug niego, wikszo z nas odnosi niekiedy wraenie dysocjacji wywoanej stresem lub szokiem, w efekcie czego czujemy si niejako oderwani od ciaa. Laing uwaa, e niektrzy ludzie s bardziej skonni do tego rodzaju stanw i id przez ycie, nie bdc cakowicie zespoleni ze swymi ciaami, a wrcz czujc si od nich nieco odseparowani". Wedug tej teorii zjawisko separacji znane jest nam wszystkim, lecz ci, ktrzy identyfikuj si wycznie z t czci swej osobowoci, ktra sprawia wraenie odseparowanej od ciaa, uwaani s za schizofrenikw. Stan Gooch uwaa, e obie te siy, a wic id i ego, posiadaj take rzeczywisto fizyczn i funkcjonuj jako dwie niezalene, wiadome siebie jednostki, w dwch rnych czciach systemu nerwowego.90 Przodomzgowie zawiera wszystkie obszary czuciowe, z ktrymi czymy nasz normaln, codzienn wiadomo, ale wiele z nich zostao powielonych w rdmzgowiu oraz w mdku. U bardziej prymitywnych krgowcw gwne orodki wzroku i suchu zlokalizowane s w tylnych regionach mzgu i dopiero pniej zostay przeniesione do jego przedniej czci tak, jakby przyroda zamierzaa pocztkowo uczyni mdek najwyszym orodkiem systemu nerwowego, lecz pniej zmienia zdanie i zamiast tego rozwina przodomzgowie".185 Moliwe zatem, e starszy pod wzgldem ewolucyjnym mdek jest siedzib id czy te naszej podwiadomoci. Podwiadomo wkracza do naszej wiadomoci na wiele rnych sposobw, nie tylko w postaci snw. Jej interwencja moe by bardzo pomocna i podana, take jako natchnienie i inspiracja, lecz moe mie take bardzo nieprzyjemny charakter. redniowieczne praktyki wywoywania duchw i diabw przy pomocy czarnej magii s przypuszczalnie technikami celowego ujawniania zawartoci podwiadomoci, wszelako utrata kontroli nad tym przybyszem z tylnych regionw mzgu moe prowadzi do stanu nazywanego powszechnie optaniem. Od niepamitnych czasw surowo ostrzegano przed magicznymi rytuaami, narkotykami i transami ze wzgldu na towarzyszce im niebezpieczestwo kontaktu z czym, co potrafi potrzsa stolikami i

zawadn osobowociami tych, ktrzy si wok nich gromadz. Ryzyko to dostrzegane jest rwnie przez prawo i okrelane pojciem ograniczonej odpowiedzialnoci", co pozwala traktowa ulgowo przestpcw dziaajcych pod wpywem silniejszych od siebie si. Przekroczenie bariery istniejcej pomidzy dwoma czciami mzgu przedni i tyln jest trudne, a w czasie transcendentalnych przey natury religijnej doprowadzi moe zarwno do spotkania z duchem boga, jak i szatana. Wiodce przez ni mosty chemiczne torowa mog drog ku przeyciom dobrym i zym. Media kontaktuj si najczciej z duchami o dobrych intencjach, natomiast maj si nieustannie na bacznoci, aby nie zosta optane przez ze duchy. Wniosek wydaje si nieunikniony: nasze osobowoci podzielone s w sposb naturalny i nieuchronny, co przejawia si zarwno w naszej anatomii (budowie mzgu), jak i dowiadczeniu. Mona przypuszcza, e media to osoby, u ktrych ta naturalna bariera pomidzy dwoma czciami mzgu jest atwiej przekraczalna. Przy czym najlepsze media potrafi utrzyma wiadom kontrol nad tymi wrotami w podwiadomo. S jednak i takie osoby, ktre swym zachowaniem przypominaj schizofrenikw, poniewa nie posiadaj adnej wadzy nad sw wiadomoci, nie kontroluj jej zmian. Dziki by moe czystemu ewolucyjnemu przypadkowi, posiada czowiek jako przedstawiciel zwierzt naczelnych czujn wiadomo oraz ogld rzeczywistoci zdominowany przez dobrze rozwinite pkule mzgowe. Tych za, ktrych obraz wiata nie jest w tej sferze ugruntowany nazywamy dla wygody szalecami. Delfiny i ptaki maj wzgldnie dobrze rozwinite obszary mdkowe, jeli wic ich organy czuciowe umiejscowione s zarwno w tyomzgowiu, jak i przodomzgowiu, to koncepcja rzeczywistoci u tych zwierzt moe by zupenie odmienna od naszej i by moe nie rni si zbytnio od obrazu wiata mistykw, ktrych obie czci mzgu zespolone s w inny sposb. A moe w tym wanie tkwi znaczenie utosamiania si Johna Lilly'ego z delfinami i konfrontacja Carlosa Castanedy z biaym sokoem.44 Oprcz tych dwch cierajcych si si: id i ego, Freud sugerowa rwnie istnienie trzeciej siy, a mianowicie superego.27 Jeli moliwa jest sytuacja, w ktrej id (podwiadomo) potrafi obj kontrol nad wiadomoci w czasie optania, to by moe w tym momencie ego przesuwa si do innej czci systemu nerwowego. Poszukujc przypuszczalnego anatomicznego wytumaczenia tego procesu, Stan Gooch sugeruje, e skoro interakcja pomidzy dwoma starymi systemami (id i ego) jest wzgldnie nowa, to trzeci system (superego) powinien znajdowa si w tej czci mzgu, ktra rozwina si najpniej, a wic w patach czoowych.90 Rozwijajc dalej koncepcj owego trzeciego poziomu, moemy przyj, e optanie oznacza dominacj pozostaej na swoim miejscu podwiadomoci. Transcendencja natomiast nastpuje w momencie przesunicia si wiadomoci na wyszy poziom, w rezultacie czego dochodzi do wsppracy pomidzy uprzednio cierajcymi si siami. Kada mistyczna tradycja oraz wikszo wspczesnych teorii rozwoju wiadomoci odwouje si do wyszych stanw wiadomoci, ktrych osignicie umoliwiaj techniki koncentrujce si wok dwch rzeczy: przedarcia si lub obalenia owej bariery dzielcej wiadome i niewiadome regiony mzgu oraz zdobycia umiejtnoci dobrowolnej kontroli nad tymi wrotami. Drugim, nieco trudniejszym zadaniem jest pogodzenie sprzecznych interesw i zdolnoci obu systemw, a nastpnie stworzenie pomidzy nimi porozumienia, ktre pozwolioby na pewn doz wsppracy pomidzy nimi. Podany powyej model wiadomoci jest z koniecznoci bardzo uproszczony. Rnorodno typw osobniczych (oraz cae legiony demonw zarejestrowane w annaach okultystycznych) wskazuje na prawdopodobiestwo istnienia wielu drg czcych wiadomo z podwiadomoci. Skoro w jednej osobie moliwa jest wsppraca dwch najwyraniej niezalenych od siebie schematw osobowociowych, to nie sposb wykluczy rwnie ewentualnoci dalszych ich podziaw. Zdarzaj si nawet osobowoci mnogie. Trzy oblicza Ewy"266 oraz szesnacie stron osobowoci Sybilli"238 to dwa dobrze udokumentowane przypadki, obrazujce niektre moliwoci. Nic nie wskazuje na konieczno objaniania ich dziaaniem jakiej obcej siy zewntrznej, zwizanej z optaniem. Stan Gooch proponuje posuenie si przez analogi pokojem, w ktrym znajduj si rnorodne systemy wietlne, takie jak wieczniki, lampa stoowa i kinkiety cienne.90 Owietlenie pokoju moliwe jest z kadego z tych punktw i kady z nich nada mu inny charakter, odpowiedni dla danej sytuacji i okolicznoci. Wiemy z dowiadczenia, e wiato moe stwarza i rozprasza cienie lub uwydatnia rne walory pokoju kosztem innych, pozostawionych w cieniu. A mimo to zawsze mamy do czynienia z tym samym pokojem. Myl, e wiele zjawisk wytwarzanych przez media w stanie optania jest wynikiem podobnych, wielokrotnych ingerencji z ich wasnych pokadw podwiadomoci. Wiemy, e telepatia rwnie dziaa na tym wanie poziomie, nic zatem dziwnego, e optacze osobowoci zdaj si dysponowa

informacjami pochodzcymi z zewntrznych rde. Czasami jednake wiadomoci te s tak bogate i szczegowe, e telepatia zdaje si by mao wiarygodnym wyjanieniem tego zjawiska. Mary Roff zmara 5 lipca 1865 roku w wieku osiemnastu lat. Wszystkie rda zgodnie podkrelaj, e bya to dziwna dziewczyna, skonna do epileptycznych atakw i powracajcych blw gowy, ktre leczya sama przez upuszczanie sobie krwi. Podobno posiadaa poza-oczny" wzrok i potrafia czyta ksiki z zawizanymi oczyma, a take listy w cigle jeszcze zaklejonych kopertach. Czternacie miesicy przed jej mierci, spowodowan atakiem epileptycznym, 16 kwietnia 1864 urodzia si w tym samym miecie inna dziewczynka. Przez pierwsze trzynacie lat ycia Lurancy Vennum bya zupenie normalnym dzieckiem> lecz wraz z wejciem w okres dojrzewania zaczy si z ni dzia dziwne rzeczy. Pierwszym objawem by trwajcy przez pi lat stan kataleptyczny, po ktrym Lurancy zaczta popada w nieregularne transe. W czasie ich trwania opisywaa postacie aniow" i duchw". Uznano, e jest psychicznie chora i oddano j na obserwacje do specjalisty, ktry stwierdzi, e Lurancy zostaa optana przez dwie obce osobowoci. Jedn z nich bya pospna i zgrzybiaa starucha, a drug mody mczyzna, ktry popeni samobjstwo. W czasie hipnozy udao si przywrci dziewczynie dawn jej osobowo. Wyjania ona, e jedynym sposobem powstrzymania ingerencji tych dwch zych duchw jest pozwolenie anioowi" na zawadnicie jej osobowoci. 258 Zapytana o tosamo tego anioa" Lurancy powiedziaa, e jest nim Mary Roff. Lurancy zdawaa si wwczas przeistacza w Mary Roff. Zezwolono jej nawet na zamieszkanie z rodzin zmarej dziewczyny, przy ktre; czua si bardzo dobrze. Znaa tam wszystkich, jak rwnie wszystkie przedmioty znane uprzednio Mary. Rozpoznawaa jej przyjaci i ssiadw, nazywaa ich po imieniu, a take wspominaa setki wydarze z ycia Mary, cznie z wielk wypraw do Teksasu i drobnymi szczegami, takimi jak przyszywanie konierzyka. Zdarzao si nawet, e znajdowaa przedmioty ukryte kiedy przez Mary, o ktrych jej rodzina nic nie wiedziaa. Optanie to trwao trzy miesice i dziesi dni, po czym nagle Lurancy odzyskaa utracon osobowo i wrcia do swoje; rodziny, ktr od tego momentu ponownie zacza uznawa za wasn. Znanych jest wiele przypadkw odmienionych osobowoci, jednake ten przykad naley do wyjtkowych. Osobowo bowiem, w ktr wcielia si Lurancy, bya bez wtpienia kompletn osobowoci Mary Roff, wraz ze wspomnieniami nalecymi do tej osiemnastoletnie! dziewczyny, ktra zmara wwczas, gdy Lurancy miaa zaledwie rok. Obie rodziny nie utrzymyway uprzednio ze sob kontaktw, tote Lurancy nie moga uzyska w aden normalny sposb tak bogatych i szczegowych wiadomoci o yciu Mary, jakie demonstrowaa w czasie swego optania. Odzyskawszy wasn osobowo, Lurancy nie pamitaa wydarze z ostatnich stu dni i nigdy potem nie miaa ju problemw tego rodzaju. Istnienie fragmentarycznych czy te zmiennych osobowoci nie stwarza wikszych problemw dla psychologii, jednake moliwo zewntrznej inwazji obcej osobowoci moe by rozpatrywana jedynie w wietle biologicznych precedensw. Jednym z najbardziej fascynujcych tematw z dziedziny fantastyki naukowej jest dla biologa problem gestaltu", czyli Formy, przedstawiony tak wyczerpujco przez Theodore'a Sturgeona.262 Bohater jednego z jego opowiada mody czowiek o wielkiej sile fizycznej, lecz ograniczonej inteligencji przyciga do siebie innych, tworzc w ten sposb podstaw organizmu zbiorowego. Do tego ciaa" dodana zostaje gowa" wraliwej, telepatycznej dziewczyny, rce" psychokinetycznie uzdolnionych bliniakw, umys" mongoowatego dziecka o wydolnoci komputera oraz energia psychopatycznego nastoletniego kryminalisty. Ten zbir wyrzutkw spoeczestwa dziery ogromn, zupenie nieukierunkowan si i skazany jest nie tylko na samounicestwienie, lecz rwnie na niszczenie caego swego otoczenia, dopki nie dodana zostanie do niego dusza" modego poety. By moe jest to wanie kierunek ludzkiej ewolucji. Zmiany rodowiskowe s obecnie tak nage, e nie ma ju czasu na zwykle powolne modyfikacje charakteryzujce ewolucj fizyczn. Jeli mamy zatem dostosowa si do tych zmian i w jaki sposb je przey, to naturalna selekcja moe by skuteczna jedynie wwczas, gdy bdzie dziaa na poziomie umysowym. Jednym z najbardziej produktywnych kierunkw moe okaza si wanie kombinacja gestaltu". Ju teraz widoczna jest psychologiczna sia jednoci w skoordynowanym zachowaniu si tumu. Elias Canetti traktuje tum jako niezaleny organizm.39 Rozrnia on przypadkowe grupy ludzi znajdujcych si w okrelonym czasie na jednym miejscu oraz prawdziwy tum tworzcy si wok punktu ogniskowego, ktry nazywa krysztaem tumu. Formowanie si i rozrost tumw jest z pewnoci uniwersalnym, a zarazem jeszcze nie zbadanym zjawiskiem. Tum moe zebra si wszdzie. W danym momencie na danym obszarze znale si moe pocztkowo tylko par grup rozproszonych osobnikw. Wkrtce jednak mog nastpi jednomylne dziaania, podczas ktrych ruchy pewnych czci organizmu zdaj si by transmitowane do pozostaych na zasadzie fali

nerwowych rozadowa wystpujcych w ciele meduzy. Ludzie tworzcy tum nie wiedz czsto, co si stao, i zapytani o przyczyn zgromadzenia nie potrafi da odpowiedzi. Ale mimo to podaj z popiechem w kierunku tego wsplnego, niewidzialnego celu. W tym stadium tum stanowi nieokrelon istot erujc na ludziach. W swej pocztkowej fazie jest zreszt pochonity tylko jednym instynktownym pragnieniem dz wzrostu. Chce zatem wszystkich ogarn swym zasigiem i wszelkie granice s dla niego nieistotne. W tym pocztkowym, formacyjnym okresie tum stanowi jeszcze istot bardzo sab. Canetti twierdzi, e poczucie groby dezintegracji jest w tumie zawsze ywe. Dziki gwatownemu wzrostowi tum stara si jej unikn, jak dugo to tylko moliwe, tote pochania on kadego, co ostatecznie prowadzi do rozpadu jego masy na czci". Tum jako organizm istnieje dopty, dopki jego cel nie zosta osignity. Moe to by cel krtkoterminowy, jakim staje si ch zabicia kogo lub zniszczenia jakiego budynku, czy te dugoterminowa wizja Ziemi Obiecanej. Gatunki tumu klasyfikowa mona zgodnie z natur ich celw, jednake pewne atrybuty waciwe s dla nich wszystkich. W tumie poszczeglni ludzie trac sw odrbn tosamo, imiona, ekonomiczny i spoeczny status, stajc si rwnymi elementami tego nowego tworu. Uczucie to jest tak mocne, e przypuszczalnie wszystkie teorie, domagajce si powszechnej rwnoci i sprawiedliwoci, oparte s na dowiadczeniu braterstwa znanego kademu, kto kiedykolwiek by czci tumu. W tej wyjtkowej ciasnocie porzucona zostaje potrzeba indywidualnej przestrzeni, znika obawa przed dotykiem i kontaktem fizycznym z innymi. W roztaczonym tumie poszczeglne jednostki tworz razem pojedynczy stwr o pidziesiciu gowach oraz zgodnie wymachujcej setce rk i ng. Zachowania takie ucywilizowane przez wojn lub religi mog by w niektrych rodzajach tumu zorganizowane w rytua. Tumy tego rodzaju s zazwyczaj organizmami dugowiecznymi, w rezultacie czego zostaj w kocu rozrzedzone. Najsilniejszymi bywaj jednak tumy spontaniczne, grupujce si w celu natychmiastowej gratyfikacji. Gatunek ten uzyskuje swj cel bardzo szybko i moment rozadowania sygnalizuje jednoczenie jego koniec. Tum ten posiada rwnie swj gos. W momencie, gdy kat unosi do gry gow swej ofiary, tum wydaje specyficzny okrzyk, zew organizmu, bdcy wyrazem jego jednoci bardziej potnym ni jakakolwiek akcja. Stanowi to widom demonstracj faktu, e spoeczestwo jest czym jakociowo rnym od prostej sumy jego czci skadowych. Sia, jaka czy poszczeglnych ludzi w tum, zdaje si by rwnie tajemnicz jak ta, ktra jednoczy poszczeglne komrki w funkcjonaln cao. By moe jest to ta sama sia, ktra zasila eterycznego sobowtra i dziaa na poziomie podwiadomoci, ktra umoliwia wewntrzne, skoordynowane efekty akupunktury oraz zewntrzne manifestacje psychokinezy i zjawisk poltergeistycznych. Najodpowiedniejszym biologicznym przykadem tworzenia nowego, zupenie odmiennego organizmu przez poszczeglne organizmy jednostkowe s porosty. Roliny te, niczym barwne narol, pokrywaj pnie drzew oraz nagie skay, tworzc dominujc flor surowych obszarw grzystych oraz tundry. Porosty odznaczaj si specyficznymi ksztatami i wzorami, mona je wic klasyfikowa wedug kolorw i form. Jednake kady porost skada si zasadniczo z dwch zupenie odmiennych gatunkw botanicznych: jednym komponentem porostu jest zielony lub szarozielony glon, drugim za grzyb z gatunku Ascomycete. Samodzielne istnienie powyszych organizmw zostaje jednak powanie ograniczone z powodu ich wzgldnej saboci. Wszelako wsplnie stworzyy one symbiotyczny zwizek zdolny do pokonywania najbardziej niedostpnych terenw, w ktrych niewiele innych gatunkw potrafi utrzyma si przy yciu. Jedna cz tego symbiotycznego tworu, czyli glon, jest w stanie przetrwa samodzielnie, lecz grzyb nie posiada tej samej niezalenoci. Jego spory musz bowiem upa w miejscu, w ktrym znajdzie si fotosyntetyzujcy i chtny do wsppracy partner. Uwaam, e pasoytujce osobowoci odgrywaj w przypadkach optania rol podobn tej, jak przyjmuje grzyb w kombinacji z glonem, a jeli w ogle moliwe jest dugotrwae przetrwanie mierci, to prawdopodobnie ma ono podobnie pasoytniczy charakter. Zdoalimy ustali dotd nastpujce fakty. Ot kade ywe stworzenie tworzy wok siebie pole ycia i jest nim otoczone. Zjawisko to ma charakter elektryczny i istnieje na fizycznym poziomie ciaa. Pole ycia daje si mierzy za pomoc podstawowego oprzyrzdowania laboratoryjnego. Zanika natomiast w momencie mierci klinicznej organizmu. Kademu ciau towarzyszy rwnie bioplazmatyczny odpowiednik, przypominajcy mniej wicej kontury ciaa fizycznego. Odpowiednik ten zdaje si organizowa i kontrolowa w jaki sposb witalne funkcje ciaa. Nie jest on atwo wymierny, a jego istnienie sugeruje skuteczno praktyk akupunktury oraz specjalne techniki fotograficzne z zastosowaniem aparatury wysokiej czstotliwoci. Bioplazma nie zanika w momencie mierci klinicznej. Wyej wymienione fakty mog posuy nam jako baza do dalszych spekulacji i sdz, e na ich podstawie warto zaproponowa nastpujcy schemat:

Widma ludzi ywych powstaj w wyniku separacji ichbioplazmatycznych lub eterycznych sobowtrw od cia fizycznych. Szczeglnie wraliwe osoby s w stanie dostrzec je goym okiem, ale reszta miertelnikw obserwowa je moe tylko w okrelonych warunkach. Widma zmarych powstaj w podobny sposb i widoczne s bezporednio po mierci klinicznej, jednake bioplazma ulega z czasem rozkadowi. Jeli zatem widma te zdoayby przetrwa, to naleaoby przypuszcza, e istnieje jaki sposb na regenerowanie bioplazmy, by moe poprzez kontakt z innymi, penosprawnymi, ywymi ciaami.272 Znany jest nam ju los ywej komrki pobranej z waciwego jej rodowiska. Przy odpowiedniej pielgnacji bdzie si ona rozwija i ulega podziaowi, a do momentu osignicia kresu Hayflicka, po czym stanie si anonimowa i ostatecznie obumrze. Degradacj t mona powstrzyma w dwojaki sposb. Jednym z nich jest przywrcenie komrki jej macierzystemu organizmowi. Idealnym rozwizaniem byoby poczenie jej z komrkami organu, z ktrego zostaa uprzednio pobrana, cho moliwe jest rwnie odzyskanie przez ni tosamoci i ywotnoci nawet przy braku chemicznego kontaktu z bratnimi jej komrkami. Naukowcy zajmujcy si hodowl izolowanych kultur tkankowych wiedz dobrze, e najatwiej rosn i utrzymuj si przy yciu kultury komrek pobranych z ich wasnych cia, zwaszcza jeli powica si im wiele osobistej uwagi. Jest to jeden z najbardziej powszechnych przesdw laboratoryjnych, ktry podobnie jak koncept zielonych palcw" moe okaza si faktem. Drugi sposb pobudzenia ywotnoci odizolowanej komrki polega na sprowokowaniu u niej genetycznych zmian. Jeli komrki danej kultury tkankowej rozwijaj si po przekroczeniu kresu Hayflicka, to nie ulega wtpliwoci, e nastpia u nich mutacja i komrki te stay si rakowate. Mutacje zdarzaj si rwnie w komrkach bdcych nadal czci danego organizmu, lecz zazwyczaj ograniczaj si do komrek rozrodczych, ktrych wyjtkowy charakter polega rwnie i na tym, e s jedyn czci organizmu celowo odizolowan od ciaa. Plemniki ludzkiego nasienia nawet w najbardziej optymalnych warunkach nie s w stanie utrzyma si przy yciu w macicy duej ni czterdzieci osiem godzin. Jednake gdy jeden z nich zdoa zapodni komrk jajow, wywoujc tym samym zmiany genetyczne, to zapocztkowana w ten sposb kultura moe trwa nawet cae stulecia. Oba rodzaje komrek rozrodczych, a wic plemniki i komrki jajowe, maj poow normalnej liczby chromosomw, a to zdawaoby si ograniczy ich zdolnoci zachowawcze. Co zatem umoliwia zapodnionej komrce jajowej ycie i rozwj, w wyniku ktrego powstaje cakowicie nowy organizm, chocia kada inna odizolowana komrka ciaa podlega ostatecznie granicy Hayflicka? Obie komrki posiadaj jednakow liczb czterdziestu szeciu chromosomw oraz dostp do wszystkich niezbdnych surowcw, a jednak komrka jajowa posiada jak rozrodcz przewag przez sam prosty fakt zmieszania swego materiau genetycznego z inn komrk. Przewaga ta zostaje zachowana w trakcie caego jej ycia i w biologii nosi nazw heterosis" lub te wzmoonej ywotnoci mieszacw. Polega ona na zwikszonej podnoci, wynikajcej ze skrzyowania dwch genetycznie rnych linii. Przewaga ta jest tak silna, e odegraa nie ulega wtpliwoci powan rol w ewolucji rozmnaania pciowego. Nie mona jej jednak wyjani tym tylko, i nastpia wymiana materiau genetycznego. Dodany zosta w tym momencie jeszcze jeden skadnik. Charakter tego cudownego czynnika, nadajcego zapodnionej komrce jajowej nieograniczony potencja, jest nadal tajemniczy i nieznany. Mistycy nie znajduj w tym fakcie nic nadzwyczajnego. Wedug nich w wieo zapodnionym jaju nastpuje reinkarnacja jakiej bezcielesnej duszy. Doktryna reinkarnacji jest niezwykle przekonywajca, dostarcza gotowych wyjanie wielu filozoficznych problemw i biologicznych anomalii, ale jako naukowcowi trudno mi zaakceptowa j jedynie ze wzgldu na jej uyteczno. Mistycy nie widz wprawdzie potrzeby udowadniania czego, co wydaje im si tak oczywiste, ja jednak uwaam, e poszukiwanie samo w sobie, nawet jeli nie zostaje uwieczone sukcesem, umoliwia nieosigalne w aden inny sposb zrozumienie zagadnienia. Jednym z niewielu naukowcw, zajmujcych si problemem reinkarnacji w obrbie swej dyscypliny naukowej, jest psychiatra an Stevenson z uniwersytetu w Wirginii. Jego zainteresowanie tym tematem zapocztkowane zostao esejem zatytuowanym: Dowody na ludzk niemiertelno na podstawie wspomnie poprzednich inkarnacji", nagrodzonym w konkursie upamitniajcym wybitnego psychologa Williama Jamesa.259 W eseju tym Stevenson zrcznie odwrci kolejno dotychczasowego mylenia na temat problemu ludzkiej niemiertelnoci, postulujc now technik eksperymentaln. W mediumistycznych komunikacjach spotykamy si z problemem koniecznoci udowodnienia tego, e kto zmary yje nadal. Analizujc rzekome wspomnienia przeszych inkarnacji, dochodz do wniosku nastpujcego: problem polega na udowodnieniu tego, e kto yjcy obecnie ju kiedy zmar. By moe okae si to atwiejszym zadaniem".

Stevenson powici si temu zagadnieniu dokonujc bardzo dokadnej analizy nieomal tysica przypadkw rzekomej reinkarnacji, spord ktrych wybra dwadziecia, uznajc je za warte dalszych bada.260 Osobicie zaj si siedmioma przypadkami w Indiach, trzema na Cejlonie, dwoma w Brazylii, siedmioma na Alasce i jednym w Libanie. Spord tego zbioru przypadek libaskiego chopca wydaje mi si najbardziej interesujcy. Stevenson towarzyszy dziecku w pierwszej podry do wioski, w ktrej rzekomo chopiec spdzi swoje poprzednie ycie. Imad Elawar, od chwili opanowania sztuki mwienia, zdawa si posiada znajomo faktw, ktrych nikt mu wczeniej nie tumaczy Wymienia imiona kilku osb zupenie nie znanych jego rodzicom, ktrzy pocztkowo lekcewayli ten fakt, kadc wszystko na karb dziecinnej wyobrani chopca. A pewnego razu dziecko pobiego w ich rodzinnej wiosce Kornayel w kierunku jakiego obcego czowieka, , ktremu rzucio si na szyj. Zaskoczony mczyzna zapyta: Czy my si znamy?" na co Imad odpowiedzia: Ale tak, bye moim ssiadem". Mczyzna ten pochodzi z miejscowoci Khriby, pooonej w odlegoci pitnastu mil od wioski, w ktrej mieszkali rodzice Imada i oddzielonej od niej pasmem gr. Od tego momentu rodzice zaczli traktowa wypowiedzi chopca powanie i kiedy Stevenson przyby do Kornayel w celu zbadania zupenie innego przypadku, doszli do wniosku, e Imad by kiedy Mahmoudem Bouhamzym, mia on Jamile Razu pewnego wpad pod koa ciarwki i w wyniku tego wypadku dozna powanych obrae ng. Wkrtce te zmar. Stevenson sporzdzi list wszystkich spostrzee rodzicw dziecka, starajc si maksymalnie oddzieli je od faktycznych wypowiedzi chopca. Potem wybra si z nim do Khriby. Obie wioski nie utrzymyway ze sob cisych kontaktw, wic kiedy Stevenson dotar z chopcem na miejsce, okazao si, e Mahmoud Bouhamzy faktycznie tam mieszka, wszelako cieszy si dobrym zdrowiem. Stevenson dowiedzia si jednak, e w sposb opisany przez chopca zgin rzeczywicie niejaki Said Bouhamzy, i e jego najbliszym przyjacielem by kuzyn Mahmouda, Ibrahim Bouhamzy, ktrym bardzo wstrzsna mier Saida i ktry sam zmar pniej na grulic. Ibrahim nie oeni si nigdy, lecz y z kobiet o imieniu Jamile, natomiast jego ssiadem by czowiek, ktrego Imad rozpozna na ulicy w Kornayel. Stevenson oglda pniej dom, w ktrym mieszka kiedy Ibrahim i rozpozna szesnacie szczegw zgadzajcych si z wczeniejszym opisem dziecka, takich jak istnienie maego, tego samochodu, dwch szop uywanych na garae oraz niezwykego ksztatu lampki oliwnej. Notatki Stevensona wskazuj na to, e Imad nigdy waciwie nie powiedzia jakoby sta si ofiar wypadku z ciarwk. Dobrze jednak pamita samo wydarzenie. ywo opowiada o Jamili, porwnujc j nawet korzystnie z matk, lecz nigdy nie utrzymywa, e bya jego on. Bdne konkluzje rodzicw Imada dowodz niejako ich uczciwoci. Wydaje si bowiem mao prawdopodobne, aby wymylili sobie ca t histori lub byli dla swego dziecka niewiadomym rdem informacji o pobliskiej Khriby. Z powyszych faktw wynika, e wspomnienia Imada maj zwizek z przeyciami Ibrahima, czego nie mona wytumaczy jedynie przypadkiem, oszustwem czy te normalnym wspomnieniem przeszych wydarze. Wedug Stevensona kwesti t naley wyjani albo jakiego rodzaju pozazmysow percepcj oraz personifikacj (w ktrej informacje uzyskane na drodze pozazmysowej zostay skomponowane w dramatyczn osobist posta), albo optaniem (najwidoczniej przez ducha zmarego Ibrahima), albo te przez reinkarnacj". Postulowane przez Stevensona rozrnienie pomidzy optaniem przez ducha zmarej osoby a reinkarnacj wydaje mi si mao istotne. Reinkarnacja jest ostatecznie trwaym optaniem, wic jeli moliwe s przypadki mnogich osobowoci i zoonych opta, to nie widz adnego logicznego powodu, dla ktrego ciao nie mogoby by jednoczenie zamieszkiwane przez wicej ni jedn dusz. Zostaj nam zatem dwie moliwoci: albo Imad posiada zdolnoci telepatyczne, albo te Ibrahim doczeka si reinkarnacji w ciele chopca. Kontrolowane eksperymenty dokonane na jednostkach najwidoczniej utrzymujcych ze sob cisy kontakt na odlego dowodz, e czno telepatyczna zachodzi na poziomie podwiadomym.286 Hipnoza jest jednym z najlepszych sposobw skontaktowania si z tym rejonem umysu i zawartymi tam informacjami. Denys Kelsey podaje przykad kilkunastoletniej dziewczyny, ktr wprowadzi w stan hipnozy podczas sesji psychoterapeutycznej wywoanej jej problemami w relacjach z rodzicami.145 Na pocztku zapytaem j po prostu o ulubion melodi. Nie znam adnej odpowiedziaa. Zaskoczyo mnie to, gdy jej matka narzekaa, e crka tracia za duo pienidzy i czasu na pyty gramofonowe. Zapytaem j, ile ma lat. Pi odpowiedziaa i wybuchna paczem". Spontanicznie cofna si do okresu dziecistwa, ktry okaza si kluczowym dowiadczeniem w jej

obecnych trudnociach z rodzicami. Sytuacja ta jest raczej niezwyka, jako e regresja nastpuje w czasie hipnozy zazwyczaj w wyniku celowej i okrelonej sugestii ze strony terapeuty. W czasie regresji wikszo osb przypomina sobie wczesne wydarzenia z dziecistwa z tak ostroci, e jak si wydaje przeywa je ponownie. Wyglda na to, i nie ma biologicznego kresu takiej regresji. Wielu ludzi przypomina sobie wraenia sigajce momentu urodzin, a nawet dowiadczenia z okresu ycia podowego. Czasami demonstracje te nie s zbyt przekonywajce, lecz standardowe testy na inteligencj, przeprowadzane z osobami w trakcie hipnotycznej regresji, wskazuj na waciwy danemu okresowi ycia wiek umysowy, co jest niezwykle trudne do symulacji. Cokolwiek kryoby si za tym zjawiskiem, nie ma wtpliwoci, e odpowiednia technika wywoa moe gboko ukryte wspomnienia i wyzwoli cakowicie nieprzewidziane talenty. Moskiewski psychiatra Wadimir Raikow pomaga swym studentom stosujc wobec nich hipnoz wytwarza w sobie twrcze zdolnoci w dziedzinie muzyki i malarstwa.208 Synny drugi koncert fortepianowy Rachmaninowa zosta napisany po podobnej sesji i kompozytor zadedykowa go swemu hipnotyzerowi. Wsppracownik Raikowa, Wiktor Adamienko, jest fizykiem, ktry wynalaz instrument do mierzenia intensywnoci bioplazmatycznej energii ciaa w strategicznych kombinacjach punktw akupunktury. Dziki temu wykryli oni istnienie dramatycznych zmian w sile tej energii, ktre umoliwiy im dokadne okrelenie zwyczajnych poziomw hipnotycznych oraz tych charakterystycznych dla stanw regresyjnych. Widoczna jest midzy nimi wymierna fizjologiczna rnica. Sia energii w stanach regresyjnych podobna jest tej, jak obserwuje si u osb w momentach uzyskiwania telepatycznych komunikacji. Zdaje si zatem, e zarwno regresja jak i telepatia, odbywaj si na poziomie ciaa bioplazmatycznego. W niektrych przypadkach hipnotyzerom udao si cofn swych pacjentw do momentu poprzedzajcego ich poczcie, a take w wiat wspomnie zdajcych si nalee do poprzedniego istnienia. Kelsey uywa obecnie tej techniki jako standardowej formy psychoterapii w przypadkach, gdy nie moe w teraniejszym yciu pacjenta znale epizodu odpowiedzialnego za okrelone fobie lub stresy.145 Jeden z przytaczanych przez niego przypadkw wydaje mi si szczeglnie interesujcy, gdy dotyczy dotknitego alkoholizmem inteligentnego pacjenta, ktrego stosunek do reinkarnacji by raczej cyniczny (co niekoniecznie dowodzi jakiegokolwiek zwizku pomidzy tymi dwoma cechami). W trakcie hipnozy i regresji mczyzn tego natychmiast opanowa skurcz, w czasie ktrego usiowa wyrwa si z pt krpujcych mu rozkrzyowane rce. Jednoczenie pacjent dysza i jcza: Wyrywaj mi jzyk!" Z niejak trudnoci przywrcono mu normaln wiadomo, a po ustpieniu skurczu pacjent ten domaga si ogromnej iloci wody do picia. Dopiero po cakowitym powrocie do teraniejszoci zgaso jego nienasycone pragnienie. Kelsey uwaa, e pocigego pacjenta do alkoholu ma swoje rdo w przeyciach z poprzedniej egzystencji, kiedy to najwidoczniej w czasie hiszpaskiej wojny domowej poddano go torturom i pozostawiono, aby zmar z blu i pragnienia. Kiedy zaznajomiono go potem z tak diagnoz, czowiek ten utraci cakowicie potrzeb picia alkoholu i sta si cakowitym abstynentem, mimo e nadal zachowa sceptycyzm wobec reinkarnacji. Komentujc zastosowanie hipnotycznej regresji w badaniach nad reinkarnacj, Stevenson stwierdza: Osobowoci sprowadzone w trakcie hipnotycznie sprowokowanej regresji do poprzedniego ycia zdaj si posiada mieszanin komponentw. Z jednej strony elementy obecnej osobowoci pacjenta oraz jego wasne oczekiwania wobec charakteru swego zaprzeszego ycia, a z drugiej strony jego wyobraenia dotyczce oczekiwa terapeuty oraz pewne elementy uzyskane na drodze paranormalnej".260 Nie ulega wtpliwoci, e wiadomo potrafi wyprodukowa najrniejsze amatorskie przedstawienia przy pomocy ukrytych talentw podwiadomoci. Podejrzewam te, e przynajmniej niektre z elementw paranormalnych uzyskiwane s dziki telepatii. Pozostaje jednak pewna ilo materiau dowodowego, ktra nadal wskazuje na moliwo istnienia zjawiska optania. Uczestnicy nieomal wszystkich bada nad reinkarnacj posiadaj, oprcz cech i wspomnie osb zmarych, swoje wasne odrbne osobowoci. Podejrzewam zatem, e dylemat Stevensona (dotyczcy maego Imada Elawara) i zwizany z nim problem interpretacji przy pomocy telepatii lub reinkarnacji, rozwizany by moe najlepiej dziki kompromisowej postawie uznajcej rol obu zjawisk. Wspczesna psychologia gbi dowodzi istnienia pokadw wiedzy ukrytych gboko w ludzkiej psyche. Jung przekonany by o tym, e odrodzenie jest afirmacj ycia, ktr naley zalicza do odwiecznych afirmacji ludzkoci".136 W jednym z dialogw Platona stwierdza Sokrates, e nauka nie jest procesem polegajcym na uczeniu jednej osoby przez drug, lecz na ujawnianiu czego, co jest ju obecne. Nie mia on oczywicie na myli faktw tak trywialnych jak imiona i daty, ktre usiujemy uzyska w trakcie hipnozy, lecz lady wiedzy zebranej przez dusz w trakcie jej odwiecznej wdrwki".111 Pojcie reinkarnacji wystpuje w hinduizmie, daninizmie, buddyzmie, taoizmie,

systemie konfucjaskim, religii szyickiej, zoroastraskiej, mitraskiej, manichejskiej, animistycznej, ydowskiej, chrzecijaskiej, muzumaskiej oraz w wierzeniach masoskich i teozoficznych. W filozofii zachodniej reinkarnacja wystpuje w pracach Hume'a, Kanta i Schopenhauera jako paligeneza, metempsychoza lub transmigracja dusz.112 adne inne pojcie nie cieszyo si nigdy tak szeroko pojt kulturow akceptacj. By moe wanie ten fakt wystarczy dla podtrzymania go przy yciu, aczkolwiek wiara w reinkarnacj pochodzi z tak wielu rnych i kulturowo odmiennych rde, e trudno mi uwierzy, aby pozbawiona bya ona jakiego istotnego, biologicznego uzasadnienia. Problem polega na tym, aby znale na to odpowiednie dowody. Najlepszym potwierdzeniem istnienia reinkarnacji byoby dostarczenie dowodu na to, e osoba yjca obecnie posiada umys osoby, ktrej ciao jest ju od niejakiego czasu martwe. Filozof Curt Ducasse zwrci uwag na to, e ciao starego czowieka moe rni si diametralnie od ciaa tego czowieka w okresie jego modoci. Trzeba zatem wykaza, e ciao modego czowieka stao si ciaem tego czowieka w pniejszym wieku.57 Ten sam problem dotyczy umysu i naleaoby tu udowodni, e dany umys jest wtedy i tylko wtedy tym samym umysem, ktrym by par lat temu, gdy w umys sprzed paru lat sta si rozpatrywanym przez nas obecnie umysem". Fakt ten mona byoby udowodni demonstrujc, e dany umys zawiera wspomnienia o charakterze subiektywnym nalece niegdy do tego umysu. Wiele reinkarnowanych rzekomo umysw, analizowanych przez Stevensona, zawiera wanie informacje tego rodzaju. Dotycz one jednak subiektywnych dowiadcze, ktre ze wzgldu na swoj natur nie zostay nigdzie zarejestrowane w przeszoci, tote weryfikacja ich staje si wrcz niemoliwa. Idealny dowd na reinkarnacj jest zatem nieosigalny i musimy pogodzi si z czym poledniejszym. Gotw jestem zaakceptowa wszystkie dowody na istnienie niemiertelnoci, ktre wyeliminowayby moliwo dziaania telepatii lub podwiadomej pamici. Jeli zatem daoby si wykaza ponad wszelk wtpliwo, e kto yjcy posiada informacje lub zdolnoci nie znane obecnie nikomu spord ywych, to mona by przyj, e uzyska je od istoty, ktra w jaki sposb przetrwaa swoj mier. Dowd taki potwierdzaby istnienie reinkarnacji lub optania rnica pomidzy tymi dwoma zjawiskami jest w tej chwili zupenie nieistotna. Frederic Wood, profesor muzyki mieszkajcy w Blackpool, zainteresowa si miejscow dziewczyn, ktra w 1931 roku zacza bdc w transie recytowa sowa w dziwnym jzyku. Dziewczyna ta, znana jedynie jako Rosemary, zdawaa si poredniczy w przekazywaniu komunikatw od kobiety yjcej w Egipcie za czasw faraona Amenhotepa III, a wic w okresie 14601377 pn. Duch ten owiadczy, e jest Telik Ventiu, babilosk on faraona i moe rozmawia z Rosemary w starym jzyku. Ta ostatnia bya bowiem niegdy mod syryjsk niewolnic i suya w wityni jako tancerka, a do momentu wyzwolenia jej przez krlow, ktra zatrzymaa j u siebie jako suc. Obie potem zatony w Nilu podczas ucieczki przed kapanami. Podobnego rodzaju melodramatyczne relacje s czste w literaturze Ba temat reinkarnacji i z tego wzgldu stanowi zrozumiay powd Zakopotania. Jeli reinkarnacja rzeczywicie jest faktem, to trudno Wytumaczy, dlaczego tyle przypadkw dotyczy wysoko urodzonych staroytnych Egipcjan lub pnocnoamerykaskich indiaskich wodzw. W tym konkretnym jednak zdarzeniu krytycyzm taki jest mao istotny, gdy Rosemary faktycznie uywaa sw pochodzcych ze staroegipskiego jzyka. Wood skopiowa fonetycznie kilka zwrotw i krtkich zda, po czym Wysa je do egiptologa Howarda Hulme'a. Egipskie hieroglify, z wyjtkiem znaku reprezentujcego dwik Y", zawieraj jedynie spgoski. Nikt z yjcych nie wie, jak brzmia staroytny egipski, gdy wszystkich samogosek mona si tylko domyla, porwnujc dane wyrazy z daleko spokrewnionymi koptyjskimi formami i ich wymow. Nie ma nawet oglnej zgody wrd egiptologw, jeli idzie o ilo i organizacj liter w hieroglificznym alfabecie. Wszyscy jednak s zgodni, e brakujce samogoski decyduj o ostatecznym znaczeniu sw. Po usuniciu z wypowiedzi Rosemary samogosek, Hulme nadal by w stanie rozumie sens caoci. Trudno to wytumaczy i wykaza... ale czysto techniczne i najbardziej przekonywajce s charakterystyczne cechy przestankowe, archaizmy, zgodno gramatyczna, szczeglnie popularna terminologia, elizje i zwroty jzykowe".291 Hulme by przekonany o autentycznoci tego tekstu. By moe komunikaty te s faktycznie oparte na zapomnianym jzyku hieroglifw i zawieraj szczegy nie znane tym, ktrzy maj do czynienia jedynie z jego pisemn form. Sugerowano rwnie, e Rosemary nauczya si hieroglifw i sama wymylia brakujce samogoski, jakkolwiek prdko, z jak bya w stanie budowa zdania i tworzy logiczne odpowiedzi na spontaniczne pytania, zdaje si temu zaprzecza. Nikt z yjcych nie wada staroytnym egipskim i nawet eksperci nie potrafi odczyta hieroglifw bez uprzedniego rozwizywania kadego sowa niczym kryptogramu na drodze mudnych prb i bdw. Tymczasem Rosemary potrafia podczas jednego posiedzenia,

trwajcego zaledwie dziewidziesit minut, poda Hulme'owi szedziesit sze prawidowych zwrotw w jzyku staroegipskim w odpowiedzi na zestaw dwunastu pyta w tym jzyku, ktrych przygotowanie zajo mu dwadziecia godzin. Prawdziwo istnienia syryjskiej niewolnicy i babiloskiej ksiniczki jest nadal problematyczna. Z ca pewnoci nie ma o nich wzmianki w papirusach z okresu Amenhotepa III i w zwizku z tym nie jestemy w stanie udowodni, e kto yjcy obecnie, ju kiedy zmar". Moe nie ma to jednak wikszego znaczenia, bowiem przypadek w mgby przecie by niezym dowodem istnienia niemiertelnoci bez wzgldu na faktyczny mechanizm samego zjawiska. Moje kryteria dowodowe zostay tu spenione w tym sensie, e kto yjcy obecnie zademonstrowa staroytn umiejtno nie znan nikomu ze wspczesnych. Joan Grant jest angielsk pisark, autork kilku niezwykle obrazowych powieci historycznych.145 Potrafi ona wiadomie wej w trans, nazywajc go stanem odlegej pamici, ktry rzekomo umoliwia jej odtwarzanie epizodw ze swych wczeniejszych reinkarnacji. Przeycia te ukazyway si pisarce z tak dokadnoci, e stanowi podstaw jej kilku powieci z rnych okresw historycznych. Gwn postaci jednej z nich jest rzymska matrona popeniajca samobjstwo w marmurowym sarkofagu, innej za redniowieczna dziewczyna ginca na stosie jako czarownica, a jeszcze innej bard grajcy na lutni w szesnastowiecznej Italii. Dyktujc scen z ycia tego ostatniego bohatera, Joan Grant zacza nagle gwatownie wymiotowa, a potem wyjania, e przyczyn tego by obezwadniajcy smrd otaczajcy kobiet cierpic na osp. Goszczcy wtedy przypadkiem u pisarki lekarz, ktry spotka si z wieloma przypadkami ospy, upiera si, e to pomyka, gdy choroba ta nie posiada takiego charakterystycznego zapachu. Ale po jakim czasie wysa jej artyku na temat rzadkiej odmiany ospy. Wystpia ona na Bliskim Wschodzie, a mona j byo odrni od wszystkich innych przypadkw po specyficznym smrodzie, ktrego raz doznawszy nie sposb byo zapomnie czy te pomyli z jakimkolwiek innym zapachem". Grant wierzy, e ciao kadego czowieka zoone jest z fizycznego i pozafizycznego komponentu. W momencie zaniku wymiany energetycznej pomidzy tymi dwoma skadnikami nastpuje obumarcie fizycznego ciaa, lecz komponent pozafizyczny yje nadal". Teoria ta zdaje si odpowiada koncepcji bioplazmy. Grant sugeruje dalej, e pozafizyczne ciao jest niemiertelne, gdy zbudowane zostao z wyszego rodzaju materii, ktra nie podlega procesowi nazywanemu przez nas mierci. W czasie tego procesu przestaje funkcjonowa pole energetyczne", a zintegrowane przez nie uprzednio czsteczki ulegaj rozproszeniu. Niemiertelno jest wedug Joan Grant uzaleniona od elementu nazywanego przez ni integralem", bdcym ostateczn sum wiedzy zdobytej w trakcie kolejnych reinkarnacji, ktre decyduj o tym, jakie elementy uprzednich pozafizycznych cia powinny zosta ' Uaktywnione w nowo zapodnionej komrce jajowej. Pe, uzdolnienia, niektre z nieuzasadnionych skonnoci i upodoba jednostki s, wedug niej, bezporednim wynikiem dziaania pozafizycznego ciaa, Organizujcego w swoisty sposb genetyczny materia zawarty w komrce jajowej. Jest to niewtpliwie atrakcyjna i dalekosina konstrukcja oparta w Wikszoci na osobistym dowiadczeniu, bdca jeszcze jedn prb Wyczerpujcego wyjanienia kwestii niemiertelnoci ludzkiej wiadomoci. Niestety, nie obejmuje ona wszystkich znanych nam faktw. Teoria ta zakada midzy innymi, e kady z yjcych musi mie za Sob co najmniej jedno poprzednie ycie, lecz dostpny nam materia dowodowy wskazuje raczej na to, e reinkarnacja jest nader rzadkim, jeli wrcz nie wyjtkowym zdarzeniem. M Joan Grant, jako psychiatra, stosuje w swej praktyce klinicznej metod hipnotycznej regresji do poprzednich wciele. Wedug niego, w przypadkach, w ktrych zdawao si, e poprzednia osobowo mogaby wchodzi w rachub, tylko niewielka ilo pacjentw bya w stanie przypomnie sobie choby jeden epizod z poprzedniego wcielenia". Pozafizyczne ciao, postulowane przez Joan Grant, pod wieloma wzgldami odpowiada waciwociom niedawno odkrytego ciaa bioplazmatycznego. Wiemy, e bioplazma zdaje si by trwalsza od systemu somatycznego i jest w stanie przetrwa jego dezintegracj, cho po pewnym czasie sama ulega rozkadowi. Moemy zatem przypuszcza, e przekonanie Joan Grant o jego (czyli ciaa pozafizycznego) niezniszczalnoci byoby bdne. Z punktu widzenia biologiczno-fizycznego wygldaoby raczej na to, e pole organizacyjne odpowiedzialne za cechy indywidualnej pamici i dowiadczenia by moe obejmujce wicej ni jedno ycie moe ostatecznie objawia si jako energia emitowana przez ywy organizm. Grant uwaa, e duch jest oddzielnym fragmentem osobowoci posiadajcym jedynie ograniczon ilo energii, ktra ostatecznie ulega wyczerpaniu. W zwizku z tym we wspczesnych budynkach czciej mona spotka si ze zjawiskiem straszenia ni w starych redniowiecznych celach". Stwierdzenie to wydaje si by logiczne. Wikszo obserwowanych zjaw robi wraenie istot raczej ograniczonych, powtarzajcych mechanicznie te same czynnoci. Mona take przyj, e

bezcielesna osobowo nie podlega zmianom. By moe owe bezcielesne pola bioplazmatyczne potrafi dotyka yjcych, ktrym wydaje si, e poczuli lub zobaczyli ducha, w istocie rzeczy regenerujcego w taki sposb swj adunek energetyczny. By moe owe pola-duchy skazane s na tak egzystencj, dopki nie natrafi na ciao w stanie takiego rozdwojenia, aby mogy go opanowa, lub te na wieo zapodnion komrk jajow w wystarczajco podatnym stadium, aby mogy si w niej reinkarnowa. By moe rozadowanie tej energii moliwe jest poprzez wod wicon albo jak inn form rytualnego egzorcyzmu. Rozumujc dalej w taki sposb, mona przyj, e zregenerowane adunki powinny pochodzi z ciaa osobnikw nalecych do tego samego gatunku. Niektre zdesperowane istoty bioplazmatyczne mog wszake czerpa pewn si z innych, porcznych i ciepokrwistych ssakw. W tym miejscu przytoczy naleaoby liczne uporczywe podania o wampirach (zachannych bioplazmach nalecych niegdy do bezwzgldnych ludzi) oraz wilkoakach (czyli bioplazmach zmuszonych wobec braku odpowiednich ludzkich ofiar do erowania na najlepszym przyjacielu czowieka). Niewykluczone rwnie, e w wiecie przyrody nasz gatunek nie jest wcale odosobniony w swej zdolnoci wytwarzania oderwanych pl, i e moliwa jest kombinacja bezcielesnych systemw ludzkich z innymi pozaludzkimi bioplazmatycznymi szcztkami. Tumaczyoby to pochodzenie rnych relacji o amorficznych, na poy tylko ludzkich zjawach, ktre pojawiaj si od czasu do czasu nawet poza gotyckimi powieciami makabrycznymi. Wszystkie te propozycje, niewtpliwie dalece wyszukane, sytuuj nas w hipotetycznej rzeczywistoci, w ktrej bezcielesne pola bioplazmatyczne poruszaj si po mierci klinicznej w mniej lub bardziej bezcelowy sposb, ulegajc ostatecznie osabieniu i rozproszeniu, lub te znajduj inne moliwoci przetrwania przez pewien czas. Z opowiada, a take z paru laboratoryjnie kontrolowanych dowiadcze, znane s nam przypadki ludzi, ktrzy potrafi trzymajc w rku dany przedmiot poda wierny opis ich poprzednich wacicieli.286 Umiejtno ta, zwana psychometri, chocia zupenie realna, jest przypuszczalnie cakowicie przypadkowo zwizana ze zjawiskiem bioplazmy, umoliwiajcym przetrwanie mierci. Skoro mona zarejestrowa na woskowym waku gramofonowym adunki energii elektrycznej oraz impulsy magnetyczne na tamie w celu pniejszego ich odtwarzania, to rwnie prawdopodobna jest moliwo zachowania schematw energii bioplazmatycznej w krysztaach kamieni oraz w metalach bdcych z ni w bliskim kontakcie. Nie sdz, aby twierdzenie o zdolnoci energii (wytwarzanej przez ywe ciao) do ponownej reinkarnacji (po jego mierci) w przesadny sposb uwidaczniao zdolnoci natury. Sdz te, e dualizm ywych cia, separacja ich komponentw, tudzie moliwo przetrwania jednego z nich po mierci drugiego skadnika, a take ponowne zespolenie si tych czynnikw po rozczeniu w czasie lub w przestrzeni, staj si w tym wietle odleg biologiczn moliwoci.

ROZDZIA IX CUDA l INNE RZECZYWISTOCI Cuda stay si obecnie tak powszechne, e trudno byoby nam dzi rozpozna nowego Mesjasza. Przy pomocy nowych technik reanimacyjnych ludzie powstaj dzi z martwych codziennie. Jeden z pacjentw na oddziale kardiologicznym szpitala w Nowym Jorku zmar" ponad dziewidziesit razy i nadal prowadzi wzgldnie normalne ycie, czego nikt nie traktuje jako cudu.288 Pacjent ten uywa wszake elektronicznego regulatora rytmu serca, dokumentujcego najlepiej rol, jak odegraa technologia w jego leczeniu, a jednoczenie stanowicego wygodne oparcie dla naszej wiary. S jednak i tacy, ktrzy dokonali podobnych wyczynw bez uywania mechanicznych przyrzdw. W czasie niedawnej podry po Indii widziaem czowieka dokonujcego nieomal wszystkich cudw przypisywanych niegdy Chrystusowi. Satya Sai Baba jest jednak mao prawdopodobnym mesjaszem. Wysoki, szczupej budowy ciaa, z puszyst, czarn czupryn cit na afro", przechodzi wolno wrd tumu gromadzcego si wok jego ashram", pooonego w pobliu Bangaluru. Ubrany w dug, czerwon szat jedwabn obdarowuje wszystkich wokoo zdrowiem i bogactwem. Zamienia kamienie w sodycze, kwiaty w drogie klejnoty, a powietrze w strumienie witego popiou w ilociach wystarczajcych do wypenienia potnych bbnw. Potrafi leczy na odlego i poprzez dotyk. Nie miaem okazji wsppracowa z Sai Bab, niemniej Howard Murphet pracowa z nim przez jaki czas i jest przekonany, e nie wchodzi tu w rachub adna pomyka czy te oszustwo.193 Bez wzgldu na rzeczywisty charakter jego dziaalnoci, fascynowa moe reakcja jego wielbicieli, bdcych wiadkami nieomal tych samych wydarze, ktre obserwoway tumy na grze w Palestynie

dwa tysice lat temu. Setki tysicy tych, ktrzy widzieli Sai Bab, wierz, e jest on ziemsk inkarnacj jakiego bstwa. Wierzenia tego typu s czsto spotykane w Indiach, gdzie inkarnacj uwaa si za jeden z naturalnych faktw ycia. Jaka jednak byaby reakcja na jego osob na Zachodzie? Jestem przekonany, e dobrze rozreklamowana podr Sai Baby po stolicach Europy lub te transmisja filmu o jego zdolnociach W amerykaskiej telewizji w godzinach szczytu wywoaaby nie mniejsz sensacj ni krlewski lub. Cudowne uzdrowienia lepoty czy Paraliu, dramatyczne uniknicia choroby czy mierci zdarzaj si cige w Lourdes, Fatimie, Madison Gardens czy w Albert Hali w Londynie, lecz w prasie nie ma na ten temat nawet wzmianki. Co jaki czas Brytyjski czy te Amerykaski Zwizek Lekarzy stwierdza brak dowodw na to, aby istniaa choroba, ktr potrafiliby leczy jedynie uzdrowiciele, a ktrej nie byaby w stanie sprosta konwencjonalna medycyna".226 Profesjonalistom wygodnie jest jednak zapomina o tym, e wikszo pacjentw poszukuje niekonwencjonalnych metod leczniczych dopiero wwczas, gdy medycyna konwencjonalna nie moe ju im pomc. W razie za pozytywnego rezultatu lekarze uporczywie utrzymuj, e musiaa nastpi pomyka w diagnozie schorzenia lub e przyczyna tego schorzenia bya raczej histeryczna ni organiczna. Dziki jednak ogromnemu materiaowi dowodowemu, aden lekarz nie omiela si definitywnie zaprzeczy temu, e uzdrowiciele bez adnych kwalifikacji medycznych potrafi skutecznie leczy. Pod koniec XIX wieku pewien francuski student farmacji przepisa jakiemu pacjentowi, cierpicemu na nieznan chorob, wieo opatentowane lekarstwo, ktre okazao si w tym przypadku skuteczne.127 Ku swemu zdziwieniu student w odkry potem, i rzeczywistym lekarstwem okaza si zupenie obojtny zwizek, a skuteczno terapii wzia si z przypadkowej elokwencji, z jak poleci zastosowanie tego leku, i zaufaniu, jakim obdarzy go pacjent wysuchujc jego porady", Emile Coue doszed do wniosku, e w tym wypadku istotn rol odegra musiaa sugestia podobna do tej, z jak spotykamy si w hipnozie, i e pacjent ten ostatecznie sobie samemu zawdzicza wyleczenie. Coue przypuszcza, e wikszo lekarstw dziaa na tej samej zasadzie i w 1910 roku zaoy klinik w Nancy, w ktrej zacz stosowa i uczy techniki zwanej autosugesti". To wanie on jest autorem popularnego powiedzenia: Z kadym dniem i z kad chwil staj si zdrowszy na caym ciele". Stworzony przez niego system cieszy si popularnoci przez wiele lat, lecz ostatecznie podzieli los wielu innych wspczesnych pasji frenologicznych. Znajomo chorb psychosomatycznych jest dzi o wiele wiksza i lekarze na og zgodni s, e ludzki umys posiada niezwyk zdolno prowokowania choroby lub te stymulowania samoleczenia. Wiele objaww chorobowych o podou psychosomatycznym, stosunkowo mao znanych lekarzom, jest odpowiedzialnych za czste zjawisko zwane syndromem zmiennym. Michael Balint przytacza przeraajcy przykad mczyzny leczonego kolejno przez trzydziestu czterech specjalistw, a ktry mimo to nadal by chory, chocia przykadowo -zarwno chirurg, ktry operowa mu pknit odbytnic, jak i ortopeda zajmujcy si zgniecionym krgiem w krgosupie oraz neurolog zajty jego drgawkami, uznali wreszcie leczenie pacjenta za skoczone, a nawet uwieczone sukcesem".10 Alberto Marinacci z uniwersytetu w Kalifornii zaj si szeregiem sparaliowanych pacjentw, ktrych stan nie mia adnych znanych przyczyn organicznych. Przy pomocy techniki sprzenia zwrotnego Marinacci usiuje wnikn bezporednio w podwiadomo tych osb w celu ujawnienia zdrtwiaych" mini. Niektrzy z tych chorych ju powstali i zabrali ze sob swe oa. Z kolei w Centrum Weteranw w Los Angeles Maurice Sterman stosuje podobn technik warunkow w celu nauczenia ofiar ostrych atakw epileptycznych rozpoznawania momentu zbliania czy rozpoczynania si ataku oraz kontrolowania go, a nawet niedopuszczania do jego wystpienia.273 Stephen Black twierdzi, e przynajmniej poowa wszystkich chorb, jakim podlega ludzko, ma podoe psychosomatyczne".20 Stwierdzenie to redukuje zatem uzdrowicieli do roli kontaktw", pomagajcych wcza czy te wycza drzemic w poszczeglnych jednostkach si. Grozi to jednak przykadaniem zbyt wielkiej wagi do stanu umysowego pacjenta, tym wikszej, e liczne dowody wskazuj na uzdrowicieli jako ludzi posiadajcych wyjtkow moc. Na Uniwersytecie McGilla w Montrealu Bernard Grad zapocztkowa seri eleganckich testw zupenie nowe badania. Pocztkowo moczy nasiona jczmienia w roztworze solnym, a potem przypieka je w gorcym piekarniku w celu powanego ograniczenia ich zdolnoci kiekowania. Nasiona te umieszczono nastpnie w doniczkach i regularnie podlewano wod. Do niektrych doniczek dolewano wod z kranu, do innych za t sam wprawdzie wod, wszelako z uprzednio zamknitych szklanych pojemnikw, trzymanych w doniach dobrze znanego uzdrowiciela. Dowiadczenie prowadzono anonimowo, to znaczy uzdrowiciel nigdy nie widzia adnych rolin, a osoba podlewajca je nie wiedziaa, ktre butelki zawieray wod pochodzc prosto z kranu, a z ktrymi kontakt mia uprzednio uzdrowiciel. Dwa tygodnie pniej okazao si, ju po ujawnieniu tego

skomplikowanego planu, e nasiona podlewane wod poddan wpywom uzdrowiciela, Wykazyway wiksz zdolno kiekowania, miay wysze dba i byy bardziej wydajne ni te, ktre pochodziy z mniej uprzywilejowanych doniczek. Kluczem do tego zjawiska wydaje si by fakt, i wysoce niestae czsteczki wody zczone s wizaniami chemicznymi o 90 procent sabszymi od tych, ktre cz wikszo innych zwizkw. Wizania czsteczek wody nale zatem do wyjtkowo kruchych i wyglda na to, e w rkach uzdrowiciela ulegaj pewnym zmianom. Dowiadczony chemik molekularny potrafi rozrni obie prbki czystej wody zaledwie na podstawie zmian w charakterze ich atomowych wiza. Jak wida moliwoci nauki s ogromne, ale traci ona cz swej magii, gdy uzmysowimy sobie, e kade ziarenko jczmienia musi zawiera w sobie rwnie skomplikowane laboratorium. Wikszo ciaru ciaa organizmw ywych stanowi woda, a zatem wszystkie procesy biochemiczne zachodz w rodowisku wodnym. Uzdrowiciele mog wic wywiera wpyw na swych pacjentw, kontrolujc jedynie ten podstawowy skadnik ich ciaa. Justa Smith z Rosary Hill College w Nowym Jorku posuna si w swych badaniach o krok dalej wykazujc, e uzdrowiciele potrafi, z rwn atwoci wpywa na czsteczki zwizkw organicznych.249 Smith uya w swym pierwszym dowiadczeniu produkowanego przez trzustk enzymu, zwanego trypsyn, ktry pomaga w trawieniu biaka w dwunastnicy. Odizolowana trypsyna przechowywana bya w szczelnie zamknitych pojemnikach przez cay jedenastodniowy okres testw. Znany kanadyjski uzdrowiciel Oscar Estebany trzyma codziennie w rkach jeden z tych pojemnikw przez siedemdziesit pi minut, po czym przekazywano pojemnik innemu naukowcowi, ktry sprawdza moc trypsyny dziaajc na ni ywym biakiem. Dowiadczenie to wykazao niezbicie, i uzdrowiciel wpyn w istotny sposb na czsteczki trypsyny, ktre pochaniay podane im biako o wiele bardziej raptownie ni trypsyn trzymana w pojemnikach kontrolnych nie dotykanych albo te dotykanych jedynie przez osoby nie wykazujce specjalnych zdolnoci uzdrowicielskich. Powysze wyniki nie zadowoliy jednak J.Smith. Jej zdaniem naleao nastpnie udowodni, e czynniki zewntrzne nie tylko s w stanie wywiera wpyw na wewntrzne biochemiczne reakcje organizmu, lecz rwnie, e jest to wpyw dobroczynny dla organizmu, w ktrym one zachodz. W nastpnej serii dowiadcze Smith badaa inteligencj" oraz zdolno rozpoznawania, jak zdaj si posiada rce uzdrowiciela, ktremu tym razem oddaa w opiek czsteczki enzymu amidu niacynoadenino-dwunukleotydu (NAD). Enzym ten jest jednym z dwch substancji odpowiedzialnych za usuwanie wodoru z wglowodanw w celu przygotowania ich do kolejnych reakcji z innymi enzymami. W czystym roztworze, pozbawionym odpowiedniej biochemicznej kontroli i rwnowagi, reakcja ta zachodzi bardzo szybko, jednake w organizmie ywym niezbdna jest cisa jej regulacja. Po poddaniu wpywom uzdrowicieli pojemnikw zawierajcych NAD, sprawdzono reakcj tego enzymu na wglowodany. Odpowiednie testy wykazay, e sia NAD zostaa raczej do pewnego stopnia zahamowana, anieli nadmiernie pobudzona. Gdyby wpyw uzdrowicieli nie by zrnicowany, a wic gdyby pobudza NAD, tak jak trypsyn, wwczas ich interwencja mogaby prowadzi do powstania nowotworw u pacjentw, zwracajcych si z prob o zaleczenie jedynie drobnych ran. Nadal nie bdc w peni zadowolon z tych wynikw, siostra Smith wykonaa jeszcze jedn, ostateczn seri testw. Tym razem zastosowaa w nich kombinacj enzymw amylazy i amylozy, ktrych zadaniem jest rozkad glikogenu gromadzcego si w wtrobie i w miniach, w miar potrzeby wydzielanego do krwi. Nadczynno tych enzymw prowadzi do nadmiernej zawartoci cukru we owi, co z kolei sygnalizuje cukrzyc. Wszelako ich niedoczynno jest rwnie niebezpieczna dla pacjenta, gdy poziom cukru spada wwczas poniej optymalnej normy. Wniosek std, i dla zdrowego czowieka najkorzystniejszy byby brak jakiejkolwiek zmiany reaktywnoci tego zespou enzymw, po poddaniu ich leczniczym wpywom uzdrowiciela. Wyniki testw potwierdziy to zaoenie. Smith stwierdzia, e myl ludzka potrafi generowa lecznicz si, ktra jest fantastycznie selektywna w swym oddziaywaniu na poszczeglne procesy ciaa".249 Badania te kontynuowa dalej Bernard Grad, ktry wykaza, e podobne zmiany biochemiczne mona wywoywa rwnie u zwierzt.92 Grad uy do tego celu trzystu myszy, ktre uprzednio lekko zrani usuwajc im cz skry z grzbietu. W normalnych warunkach naleaoby si spodziewa duych rnic jeli idzie o czas trwania leczenia tego obraenia wrd caej populacji zwizanych ze zdrowiem, wiekiem, pci oraz pozycj spoeczn kadego zwierzcia. Okazao si jednak, e wszystkie myszy trzymane przez pitnacie minut dziennie w doniach renomowanego uzdrowiciela, wyzdrowiay znacznie szybciej od tych, ktre w tym samym czasie dotykane byy tylko przez innych uczestnikw eksperymentu. Wydaje si zatem, e donie uzdrowicieli faktycznie posiadaj jak moc, ktra odrnia ich od innych ludzi.

Thelma Moss z uniwersytetu w Kalifornii prowadzi badania ze synnym izraelskim uzdrowicielem Yehud Iskiem i posugujc si aparatem wysokiej czstotliwoci usiuje zlokalizowa rdo jego talentu.187 Moss twierdzi, e rce kadego z nas wytwarzaj obraz w postaci jarzcej si aury, jednake korona ta w przypadku uzdrowiciela jest jakociowo inna i w trakcie samego leczenia schemat jej ulega dramatycznym zmianom. W jednym z dowiadcze porwnano efekt, jaki na rolin doniczkow wywar uzdrowiciel oraz osoba pozbawiona wszelkiego zamiowania do ogrodnictwa. Zielone palce" uzdrowiciela pozostawiy jarzce lady w miejscach, w ktrych dotykay lici roliny, natomiast brzowe palce" drugiego czowieka pozostawiy lad martwych obszarw, w ktrych wiata bioplazmy zupenie przygasy. Mona zatem przyj, e wszyscy uzdrowiciele, odnoszcy czste i znaczce sukcesy lecznicze, posiadaj podobn, wymiern fizycznie zdolno. Harry Edwards w Wielkiej Brytanii, Ojciec Pio we Woszech, Ora Roberts oraz Kathryn Kuhlman w Stanach Zjednoczonych twierdz zgodnie, e rdem ich zdolnoci leczniczych jest modlitwa. By moe faktycznie s oni jedynie przewodnikiem" nadrzdnej siy leczniczej, jednake z ca pewnoci przynajmniej cz swego zagadkowego powodzenia sami trzymaj w doniach. Jeli bioplazma jest rdem zdrowia i zdolnoci leczniczych, a jej charakter jest unikalny dla kadego czowieka, to naleaoby przypuszcza, e poszczeglne jej cechy powinny by pomocne w rozpoznawaniu rnych chorb. Podobno jest to moliwe. Bertha Harris, brytyjskie medium, dostrzega aur goym okiem. Kiedy zauwaya -tak stwierdzia e jedno z jajek, ktre przyniosa wanie ze sklepu, otoczone byo podwjn aur.180 Po rozbiciu skorupki okazao si, e jajko zawierao dwa tka. Zauwayam rwnie, e zostao ju zapodnione. Przyczyn podwjnej aury byo podwjne tko, a sam fakt istnienia owej aury zwizany by z zapodnieniem". Na tej podstawie pani Harris potrafi okreli obecno ciy nawet w jej najwczeniejszym stadium oraz stwierdzi istnienie dwch ludzkich zarodkw znacznie wczeniej ni jest to moliwe za pomoc normalnych medycznych testw. Wielu wraliwych ludzi twierdzi, e potrafi w podobny sposb odczytywa aur innych, jednake umiejtnoci te rzadko poddawane s obiektywnym badaniom. Neuropsychiatra Shafica Karagulla z Kalifornii jest wanie w trakcie realizacji obszernego programu bada nad tym zjawiskiem, ktre ju teraz przyniosy fascynujce rezultaty.139 Diane jest osob o wyjtkowej wraliwoci i najwyraniej potrafi dostrzega energi witaln albo te ciao czy pole energetyczne, ktre wystaje poza kontury fizycznego ciaa i przenika je niczym byszczca pajczyna wietlistych promieni". Opisujc to zjawisko ma si wraenie, e Diane mwi o czym podobnym do obrazu telewizyjnego, ktry utraci sw ostro. Kade ciao otoczone jest zarysem ducha" wystajcego na dwa lub cztery centymetry poza jego powierzchni. Potrafi ona rwnie dostrzega wntrze ciaa oraz okreli ksztat i wygld wikszoci gwnych narzdw. Podane przez ni opisy s niewtpliwie mao profesjonalne, lecz za to bezbdne i z atwoci daj si przeoy na terminologi medyczn. W czasie pierwszej serii dowiadcze, Karagulla wybraa szereg pacjentw z rnymi, stwierdzonymi historiami medycznymi, po czym poprosia Diane o szczegowy ich opis. Diane podaa faktyczny stan fizyczny pacjentw, we wszystkich przypadkach zgodny z prawd". Opisaa rwnie wygld ciaa energetycznego, w ktrym widziaa spiralne zwoje. Tworzyo je siedem lub osiem skrconych stokw wiata. Ich pooenie pokrywao si dokadnie z tradycyjnym rozmieszczeniem punktw chakras w jodze. Jeli ktry z tych stokw zosta w jaki sposb wykrzywiony lub zupenie zanik wyjania Diane jest to dla niej wskazwka, i naley poszukiwa w tym miejscu patologicznych zaburze. W wyniku tego odkrycia Karagulla postanowia nakreli plan ciaa energetycznego zdrowego czowieka, aby mc potem porwnywa z nim przypadki chorobowe. Okazao si jednak, e znalezienie zupenie zdrowych osobnikw nie byo takie proste. Jeden z mczyzn, wybrany ze wzgldu na swj wyjtkowo zdrowy i krzepki wygld, posiada wedug Diane powane zaburzenia, rozsiane po caym ciele. Skierowano go wobec tego na wszechstronne badania medyczne, ktre niczego nie wykazay. Jednak osiemnacie miesicy pniej wystpi u niego powany rodzaj schorzenia, zwany chorob Parkinsona. Aby wyeliminowa moliwo telepatycznego przekazywania informacji o pacjencie, Karagulla opracowaa nastpujc metod dowiadczaln. Wchodziy obie (wraz z Diane) do jednego z oddziaw ambulatoryjnych duego szpitala w Nowym Jorku i wybieray pacjenta ustaliwszy uprzednio, e bdzie to kto siedzcy np. na sidmym krzele od drzwi lub te obok pustego miejsca. Nastpnie Diane opisywaa dokadnie jego stan od gowy do stp, rejestrujc wszystko na tamie magnetofonowej. Diagnoz jej sprawdzano potem z kartotek szpitaln. Kiedy Diane stwierdzia, e koci jednego z pacjentw wydaj si sabe, a gardo szare i pozbawione ycia, okazao si, e osoba ta cierpiaa na chorob Pageta, bdc rodzajem zaburzenia ukadu kostnego, zazwyczaj wykrywalnego dopiero przy pomocy zdj rentgenowskich, oraz na

niewydolno tarczycy. W innym przypadku Diane opisaa nieregularne i drgajce" pole w okolicy splotu trzewiowego oraz ciemn przysadk mzgow. Wedug diagnozy szpitalnej pacjent ten cierpia na syndrom Cushinga, polegajcy na zaburzeniu pracy nadnerczy, co jest zwizane czsto z nieprawidowym funkcjonowaniem przysadki. Kiedy Diane wydao si, e pole energetyczne innego pacjenta byo silniej skoncentrowane po jednej stronie jego ciaa, okazao si, e osoba ta bya epileptykiem, ktremu usunito chirurgicznie prawy pat skroniowy. Diane opisaa rwnie przypadek blokady jelita grubego, co rwnie zostao pniej potwierdzone przez zdjcia rentgenowskie. W trzy dni potem pacjentka zostaa poddana operacji v\ celu usunicia niedronoci jelita.139 Nie sposb przypisa tych trafnych rozpozna jedynie przypadkowi a w sytuacjach, w ktrych ani pacjent, ani doktor nie znali jeszcze charakteru choroby, telepatia nie moga wchodzi w rachub. Diane i podobni jej osobnicy dostrzegaj" linie si, niewidoczne dla nas bez zastosowania specjalnej aparatury. W kadym przypadku siy te zdaj si by bezporednio zwizane z energi ciaa, ktr filozofowie jogi okrelaj jako siedzib prana i ktra podlega manipulacji we wraliwych punktach akupunktury, a w aparatach wysokiej czstotliwo; ukazuje si nam jako bioplazma. Istniej take powody, aby przypuszcza, e dany stan fizyczny ciaa nie tylko odzwierciedla si w obrazie bioplazmy, ale e poprzedzaj go rwnie zmiany zachodzce na tym wanie poziomie energetycznym. Najszybszych rozpozna na polu diagnostyki klinicznej dokonywa i zmary w 1971 roku grnik brazylijski Jose de Freitas, znany powszechnie pod imieniem Arig. W cigu ostatnich pitnastu lat swego ycia wyleczy on ponad dwa miliony ludzi.93 W obskurnym budynku, pooonym obok hotelu w maym, grzystym miasteczku Congonha do Campo, okoo tysica chorych dziennie przechodzio wolno przed siedzcym za stoem Arig. Przez moment przyglda si kademu nich, po czym natychmiast zapisywa szczegowe recepty medyczni w jzyku portugalskim lub niemieckim, ktre po pniejszym spreparowaniu przez aptekarzy okazyway si najzupeniej waciwe dla poszczeglnych pacjentw. W 1968 roku nowojorski neurolog Andrija Puharich, wraz z zespoem zoonym z szeciu lekarzy oraz omiu innych naukowcw, przeprowadzi badania nad zdolnociami Arig. Przedstawili mu oni okoo tysica pacjentw. Arig bez wahania, nie dotykajc adnego z nich i powicajc kademu choremu przecitnie nieca minut, wypisa tysic bardzo dokadnych rozpozna oraz w kadym przypadku zasugerowa odpowiednie leczenie.64 Puharich stwierdzi, e bylimy w stanie potwierdzi piset pidziesit orzecze, gdy w tych przypadkach sami potrafilimy wzgldnie trafnie ustali przyczyn choroby. W pozostaych czterystu pidziesiciu przypadkach, dotyczcych na przykad rzadkich chorb krwi, sami nie bylimy pewni wasnych rozpozna, gdy nie dysponowalimy wwczas odpowiednimi rodkami do przeprowadzania koniecznej analizy. Natomiast w sytuacjach, w ktrych bylimy pewni, e rozpoznanie jest waciwe, nie znalelimy ani jednego bdu w diagnozie Arig". Puharich stwierdzi rwnie, i Arig wypisywa fenomenalnie trafne recepty, pomimo e sporzdza je w przecigu zaledwie paru sekund nie patrzc na to, co pisa. Wiele z tych recept obejmowao nieraz kilkanacie rnych lekarstw: ich medyczne nazwy oraz nazwy produkujcych je firm, waciwe iloci, proporcje i dozowanie. W przypadku okoo pitnastu procent Arig podawa wprawdzie dokadn diagnoz, jednake sporzdzone dla nich recepty zawieray jedynie taki oto komentarz: Przykro mi bardzo, ale nic dla ciebie uczyni nie mog". Zesp Puharicha potwierdzi potem, e byy to beznadziejne przypadki. Zapytany potem o to, w jaki sposb dokonuje tych orzecze, Arig odpowiedzia po prostu, e syszy w prawym uchu gos. Owym niewidzialnym asystentem mia by rzekomo niemiecki lekarz, niejaki doktor Fritz, ktry zmar w Estonii w 1918 roku, a za ycia, w miar potrzeby, zwraca si z prob o pomoc do duchw zmarego japoskiego chirurga oraz jakiego francuskiego specjalisty. Pomimo uzyskanych przez Arig biograficznych danych dotyczcych tych osb, wszelkie prby odnalezienia jakich ladw po nich, nie przyniosy jak dotd adnych rezultatw. Dopiero w cigu paru ostatnich lat ycia, po wyjciu z wizienia, w ktrym odsiedzia dwa wyroki za bezprawne praktykowanie medycyny, Arig zaj si wycznie diagnostyk. Przed rozpraw sdow wykonywa tysice skomplikowanych operacji, uywajc do tego celu noy kuchennych i noyczek cakowicie pozbawionych sterylnoci, w otoczeniu tumu gapicych si dzieci. Warunki, w ktrych pracowa, porwnywano do operowania na rodku londyskiego dworca Victoria w godzinach szczytowego ruchu". Puharich opisuje w nastpujcy sposb obserwowan przez siebie operacj pacjenta, cierpicego na zapalenie jelita grubego: Arig kaza pacjentowi cign spodnie, po czym chwyci n, wytar go o brzeg wasnej koszuli i rozci mu brzuch. Nastpnie rozwar minie brzuszne i wyj na wierzch jelita. Potem spokojnie odci kawaek uszkodzonego jelita niczym porcj kiebasy. Na koniec zczy oba rozcite jego koce i wepchn wszystkie wntrznoci z powrotem do

jamy brzusznej. Nacign ponownie minie brzucha, w ogle nie uywajc do tego celu szww, i dajc facetowi kuksaca w bok powiedzia: Ju po wszystkim!"64 Niezalene ekipy filmowe zarejestroway kilka podobnych operacji. Pobrane prbki krwi identyfikowano pniej z grupami krwi odpowiednich pacjentw, a zatem nie moga wchodzi w gr adna halucynacja czy te zbiorowa hipnoza, gdy nikt nie jest w stanie zahipnotyzowa karnety filmowej. Puharich podsumowa histori Arig nastpujco: Nie wiem jak, ale Arig faktycznie dokonuje tych rzeczy. Jego tygodniowa wydajno odpowiada mniej wicej wydajnoci rednio duego szpitala i przypuszczam, e zuycie waty jest rwnie due. Staramy si obecnie przygotowa nasz materia w nadziei, e jakie czasopismo medyczne zainteresuje si nim i zaakceptuje nasze dowody". By rok 1968, lecz sprawozdanie to nadal czeka na profesjonaln publikacj. Tymczasem Arig zmar. Na szczcie s inni i osobicie miaem okazj ich widzie. Luzon jest najgciej zaludnion wysp na Archipelagu Filipiskim, sawn ze swych yznych dolin, gdzie uprawia si ry, tyto i trzcin cukrow. Ostatnio jednak rejon ten sta si gony dziki innemu produktowi. W odlegoci stu kilometrw na pnoc od Manili znajduje si may rolniczy teren, szczeglnie obfitujcy w uzdrowicieli. Istnieje dziwny zwizek pomidzy tym wanie miejscem a stanem Minas Gerais w Brazylii, gdzie mieszka Arig. Na obu tych terenach prnie dziaa Towarzystwo Spirytystyczne, zaoone przez francuskiego mistyka, Leona Denizartha Rivaila, lepiej znanego pod pseudonimem Allana Kardeca.140 Kardec uwaa, i zbawienie czowieka moliwe jest jedynie dziki aktom miosierdzia, a najwikszym darem miosierdzia jest zdrowie. Mona nim obdarzy innych, nawizujc wspprac z duchami yjcymi w niewidocznych zawiatach, w ktrych jest ono organizowane i kontrolowane. W Brazylii istnieje okoo czterech milionw spirytystw i kilka duych szpitali korzysta z ich usug w leczeniu zaburze o podou psychologicznym. Jednake na Filipinach o wiele mniejsza wsplnota zajmuje si leczeniem wszelkiego rodzaju fizycznych niedo-maga. Wikszo uzdrowicieli z Luzon naley do zwizku Espiritista Cri-stiana de Filipinas, luno powizanej grupy maych, wiejskich kociow, w ktrych ujawnio si wiele talentw w wyniku wzajemnych kontaktw. Cae szkolenie adeptw obejmuje jedynie modlitw, pokor oraz znajomo tej czci chrzecijaskiej Biblii, w ktrej wspomina si o leczeniu przez nakadanie rk. Szczegln wag przypisuje si Psalmowi 119. Bardzo niewielu uzdrowicieli posiada jakiekolwiek wyksztacenie, aden z nich nie ma pojcia o medycynie, nikt nie rozumie tego, co si dzieje, ani nie zna mechanizmu swej dziaalnoci. Wielu z nich wykonuje jednak powane operacje chirurgiczne goymi rkoma. W cigu trzech osobnych wyjazdw na Filipiny, obejmujcych w sumie osiem miesicy intensywnych bada, byem wiadkiem ponad tysica zabiegw wykonywanych przez dwudziestu dwch rnych uzdrowicieli. Kady z nich posiada nieco inn technik, jednake nastpujcy opis, wzity z nagrania zrobionego w trakcie zabiegu, wydaje si typowy: Pacjentk jest kobieta w rednim wieku, bosa, ubrana w wyblak kwiecist spdnic i bia bawenian bluzk. Informuj mnie, e uskara si na uporczywe ble brzucha. Kobieta kadzie si na drewnianym stole, ktry przed chwil dokadnie sprawdziem i obejrzaem ze wszystkich stron. Nie ma mowy o tym, aby mona byo co na nim lub pod nim ukry. Asystent uzdrowiciela zawija bluzk pacjentki pod jej stanikiem. Obserwuj ca scen niczym sok, ale nie widz nic podejrzanego. Rozpinaj lecej spdnic i zsuwaj nieco w d, po czym przykrywaj j rcznikiem dla uniknicia zamoczenia. Pozwolono mi obejrze rcznik wyglda niewinnie, cho nie grzeszy czystoci. Kobieta ley na stole z rkoma zaoonymi pod gow, przypuszczalnie jest troch przeraona, ale pena wiary w skuteczno zabiegu. Nastpnie podchodzi uzdrowiciel. Ubrany jest w baweniane spodnie i lekk koszul z krtkimi rkawami. Umiecha si rozbrajajco, po czym obraca si wolno niczym modelka, aby pokaza mi, e niczego nie ukry w rkawach. Kadzie obie goe rce lekko na brzuchu kobiety i trzyma je tak przez chwil zamknwszy oczy. Stoi po prawej stronie lecej. Nastpnie kadzie lew rk na jej czole, praw nadal trzymajc w okolicy ppka. Mwi co w lokalnym dialekcie Ilocano. Informuj mnie, e jest to modlitwa. Nastpuje cisza. Uzdrowiciel rozpoczyna prac. Bierze kawaek waty z dostarczonego przeze mnie zwoju, zanurza go w rowej, plastikowej misce, ktr sam pi minut temu napeniem wod z kranu, po czym smaruje ni brzuch kobiety, pocierajc do mocno trzy, cztery razy. Teraz zaczyna go ugniata, naciskajc wszystkimi palcami, a woda ciekajca z waty zbiera si pod nimi i spywa z boku na st. Uzdrowiciel chwyta kawaek ciaa. Trzymajc go midzy kciukami i pozostaymi palcami obu rk, unosi lekko do gry, po czym ponownie ugniata, naciskajc nieco mocniej ni uprzednio. Teraz uciska brzuch po prawej stronie ppka. Nagle ukazuje si co czerwonego, by moe jest to krew. Pocztkowo pyn ten ma wygld bardzo wodnisty i miesza si z pozosta na jej skrze wod. Jednak jego kolor ciemnieje i

wyranie sycha bulgot pod palcami uzdrowiciela. Nie widz tam adnej rany. Uzdrowiciel powoli wyciga rce i midzy nimi dostrzegam co, co przypomina podskrn tkank dugoci okoo dziesiciu centymetrw. Substancja ta jest cienka i prawie przezroczysta, wyranie elastyczna i krwawa. Ukazuje si coraz wicej czerwonego pynu, ktry zaczyna plami rcznik. Stoj w odlegoci jednego metra od kobiety, po lewej stronie stou, i nachylam si jeszcze bliej. Uzdrowiciel nadal ugniata brzuch pacjentki, palce lewej rki pokryte czerwieni zdaj si przenika jej ciao a po drugi staw. Ponownie wyciga rce i ruchem gowy nakazuje mi, abym uwaniej przyjrza si tej tkance. Wata pokrywajca brzuch kobiety zdaje si by zastpiona teraz czym, co wyglda jak ciao. Wycigam lew do, aby go dotkn. Substancja ta jest ciepa i mokra, a proces koagulacyjny zaczyna tworzy na jej powierzchni mae kawaki przypominajce wtrob. Rozcieram to w palcach jest lepkie. Wcham. Jestem pewny, e to krew. Widz teraz lepiej ca ran. Uzdrowiciel nadal ugniata brzuch i w zagbieniu, ktre utworzy, gromadzi si duo krwi w dwch miejscach. Palce jego poruszaj si w taki sposb, jakby kopal nimi dziur w mokrym piasku. Dostrzegam poniej kawaek biaej krezki. Widz rwnie wachlarz naczy woskowatych przymocowanych do czego, co wyglda na cz jelita cienkiego. Pochylam si tu nad powierzchni rany. Uzdrowiciel ugniata dalej, coraz mocniej. Teraz rozwiera palce prawej rki i pomidzy pierwszym a drugim palcem ukazuje si duy, okrgy guz. Ronie w oczach. Nie mog w to uwierzy. W przecigu paru sekund guz osiga wielko piki tenisowej, jest niezupenie kulisty i nadal pozostaje zronity ze swym podoem. Asystent pochyla si nagle z prawej strony i chwyta go w kleszcze. Jest mikki, elastyczny i raczej nie ukrwiony. Asystent kleszczami wydobywa go nieco bardziej na wierzch. Uzdrowiciel mwi co do niego. Kto podaje mu due noyczki, ktrymi zaczyna obcina podstaw guza. Teraz zdaje si on wisie jedynie na cieniutkim pasemku tkanki. Trzs mu si rce. W kocu unosi do gry cakowicie wycity guz. Nadstawiam rk i asystent wrzuca mi go w do niczym kawaek migdaowej galaretki. Jest ciepy i przy naciniciu wypywa z niego niewielka ilo krwi. Wntrze jego wydaje si twarde. Wrzucam go do rowej miski i nadal obserwuj tok wydarze. Wpatrzony w sufit uzdrowiciel nadal trzyma lew rk w ciele kobiety, grzebic dalej w jej wntrznociach. Dobiega z nich chlupot. Teraz czy rce, jakby lepi w nich co z gliny, pociera jedn o drug rozmazujc przy tym krew a po nadgarstki. Powoli wyciga donie na powierzchni, na ktrej nie ma ju tyle krwi. Nie widz ju tkanki podskrnej. Nagle uzdrowiciel przerywa prac, podnosi puste donie do gry i idzie si umy. Stojcy po prawej stronie asystent bierze kawaek suchej waty i obciera ni brzuch pacjentki usuwajc w ten sposb resztki krwi. Nie ma ladu rany. Asystent wyciera j teraz rcznikiem dla cakowitego osuszenia skry. Dotykam kobiety rk. Jest gorca, lecz nie ma na niej adnego ladu. Kto mwi co do pacjentki, ktra otwiera oczy, opuszcza bluzk, zapina spdnic i powoli schodzi ze stou. Jaki starszy mczyzna pomaga jej wyj". Potem ponownie badam tkankow kul. Wyglda na nowotwr i wydaje si nieco mniejsza ni przy pierwszych ogldzinach, mimo e nikt nie wyciga jej z lecej obok mnie miski. Kroj j na p. Okazuje si, e wypeniona jest czciowo wknist mas przenikajc tkank. Przygldajca si operacji moda Amerykanka pokazuje mi trzy polaroidowe fotografie, jakie wykonaa w momencie ukazania si nowotworu i podczas jego wycinania." Cytowaem tu obszerne urywki wasnych notatek, aby pokaza jak wygldaj tego typu zabiegi. Cay proces trwa zaledwie pi minut i jest ogromnie rzeczowy. Nie ma w nim prawie adnej teatralnoci, adnej muzyki, bbnw czy kadzide, niczego, co mogoby odwrci uwag od samego zabiegu. Filipiscy uzdrowiciele otoczeni byli w cigu ostatnich dziesiciu lat ogromnym rozgosem pozytywnym i negatywnym zarazem. Manila zwabiaa dziesitki tysicy zagranicznych pacjentw. Przy tak olbrzymim popycie, ktremu zazwyczaj towarzysz oferty znacznych sum pieninych od zdesperowanego tumu, zawsze znajd si tacy, ktrzy bd chcieli zaspokoi ten popyt i zrobi interes. Lecznictwo stao si zatem bardzo intratnym interesem w Manili i jako takie zaczyna cierpie na typowe i nieuniknione dolegliwoci komercjalizmu. Pojawiaj si szarlatani pozujcy na uzdrowicieli i uzdrowiciele posugujcy si oszukaczymi metodami dla wsparcia wasnych podupadajcych pod presj talentw. I nic w tym dziwnego. Szkoda tylko, e wywoane w ten sposb zamieszanie zdoao przesoni fakt, e na Filipinach dzieje si co niezwykego. Nadal dziaaj tam prawdziwi uzdrowiciele i mona ich zobaczy, jeli tylko nie zrazi nas krzykliwa chciwo miasta i zechcemy powici troch czasu na ich odnalezienie. Tom Valentine, dziennikarz z Chicago, przeprowadzi tam swoje wasne wnikliwe badania, ktre zakoczy nastpujcym wnioskiem: Byem przekonany, e obserwowane przez nas operacje, dokonywane w tym domu, nie byy oszustwem. Nie zahipnotyzowano nas, ja w kadym razie nie

daem sobie niczego sugerowa. Psychiczna chirurgia nie jest niemoliwoci, to nie oszustwo ani hipnotyczna sugestia. Nie jest to art ani te aden cud i wcale nie ogranicza si jedynie do Filipin".273 Valentine ma racj, jednake tylko na Luzonie mona codziennie by wiadkiem setek takich wydarze. W marcu 1973 roku oraz w kwietniu 1975 roku George Meek przewodniczy grupie naukowcw, ktrzy udali si na Filipiny. Byli to specjalici z dziedziny medycyny, psychiatrii, biologii, fizyki, chemii, parapsychologii a nawet kuglarstwa, pochodzcy z siedmiu rnych krajw. Przywieli ze sob swoich wasnych pacjentw oraz ca mas skomplikowanych urzdze. Obserwujc prac kilku znanych uzdrawiaczy odkryli i zdemaskowali kilka oszukaczych praktyk, wszelako wszyscy byli przekonani o faktycznym istnieniu i codziennym wystpowaniu kilku rodzajw psychoenergetycznych zjawisk wywoywanych przez paru rodzimych uzdrowicieli. Potwierdzono rwnie wystpowanie zjawiska materializowania i dematerializowania si ludzkiej krwi, organw, tkanki oraz przedmiotw pochodzenia pozaludzkie-go". Wszyscy czonkowie ekipy podpisali owiadczenie stwierdzajce, e przynajmniej w przypadku operacji wykonywanych przez uzdrowicieli, uwaanych za wiarygodnych, oszustwo nie miao miejsca, nie uywano te podczas zabiegw adnego znieczulenia, nie przestrzegano zasad sterylnoci i higieny, a take nie zaobserwowano wypadkw infekcji czy pooperacyjnego szoku. Jeden z uczestnikw ekipy sam podda si takiemu zabiegowi. Donald Westerbeke, biochemik z San Francisco, cierpia na postpujc utrat wzroku spowodowan przez raka mzgu, ktrego uznano w Stanach za nie nadajcego si do operacji. Westerbeke poddany zosta dwom zabiegom wykonanym przez Tony'ego Agpaoa z Baguio, ktre natychmiast przywrciy mu wzrok. Po powrocie do Stanw, lekarze zajmujcy si jego przypadkiem nie znaleli ani ladu nowotworu. Olga Farhit z Los Angeles cierpiaa na parali wywoany chorob, polegajc na postpujcym wyniszczeniu szpiku kostnego gowy i ramion. Stan jej orzeczono po dokonaniu biopsji w szpitalach Mount Sinai oraz Cedars of Lebanon w 1965 roku. Tony Agpaoa usun jej w trakcie zabiegu ogromn ilo chrzstek i krwi". Po powrocie do Los Angeles, w szpitalu w. Wincentego wykonano odpowiednie przewietlenia i przeprowadzono kolejne badania wycinkw tkanki. Zajmujcy si ni chirurg stwierdzi: Nie wiem, co powiedzie. Nie ma tam nic oprcz blizny. Wyglda to tak, 273 jakby co wyczycio ci od rodka". Uzdrowiciele z Luzon s szczeglnie biegli w usuwaniu schorzaej tkanki, skrzepw krwi oraz ropy. Widziaem jak wykonywali operacje wyrostka robaczkowego, wycinali nowotwory piersi, usuwali cysty i kamienie nerkowe, leczyli ylaki i hemoroidy, a nawet kilka rodzajw raka. Wszystkie te przypadki uwieczone byy rzeczywistym i trwaym sukcesem. Sigrun Seutemann, lekarka i homeopatka z Karlsruhe, wykonaa tuzin wypraw na Filipiny, zabierajc ze sob w sumie ponad tysic pacjentw z caej Europy. Podane przez ni historie chorobowe tych ludzi s dramatycznym dowodem poprawy w ich stanie zdrowia. Naturalnie, nadal sporna pozostaje kwestia, czy uzdrowienia te byy skutkiem fizycznej dziaalnoci uzdrowicieli czy te zostay psychosomatycznie sprowokowane przez samych pacjentw. Ostateczna ocena medycznych zdolnoci owych uzdrowicieli poczeka musi na dugotrwae, szeroko zakrojone badania, prowadzone przez zesp specjalistw przed i po przeprowadzeniu zabiegu. Mnie jednake interesuje o wiele ciekawszy aspekt tego zjawiska. Kady z tych uzdrowicieli, w kadym dniu swego ycia, demonstruje wielokrotnie zdolno do materializowania i dematerializowania ywych tkanek. W trakcie obserwowanych przeze mnie operacji nigdy nie miaem absolutnej pewnoci, czy faktycznie nastpio otwarcie jamy brzusznej, jednake nie miaem adnych wtpliwoci, dotyczcych autentycznoci pokazujcej si na powierzchni krwi i tkanki. Osobicie pobraem kiedy prbki krwi przed, w czasie oraz po zabiegu usunicia cysty na ramieniu znajomej. Uczestniczyem potem w okrelaniu ich grupy w laboratorium w Manili. Wszystkie prbki zawieray t sam krew. Hiroshi Motoyama otrzyma prbk krwi w czasie operacji pewnej Japonki, ktrej grup krwi okrelono wczeniej w szkole medycznej przy uniwersytecie w Tokio. Grupa ta zgadzaa si dokadnie z prbk pobran potem w trakcie operowania" teje pacjentki w szpitalu w Chiba.189 A jednak krwawa masa, w ktrej tak imponujco grzebi uzdrowiciele, nie zawsze pochodzi z wntrznoci pacjenta. W jednej z serii dowiadcze wykonywanych przez szwajcarskiego psychiatr Hansa Naegeliego, krew pobrana w trakcie zabiegw nit zgadzaa si z faktyczn grup krwi operowanych pacjentw. Dwie z trzech pobranych prbek byy identyczne, a trzecia nie bya nawet pochodzenia ludzkiego, lecz owczego chocia najblisze stado owiec znajdowao si dopiero w Australii.199 Seutemann, ktra obserwowaa przebieg ponad szeciu tysicy operacji, ocenia, e tylko w bardz0 niewielu z nich dochodzi do rzeczywistego otwarcia ciaa; zazwyczaj dokonuj tego tylko najbardziej dowiadczeni uzdrowiciele, tacy jak Tony Agpaoa. Seutemann uwaa rwnie, e materializujca si na powierzchni ciaa tkanka w 98 procentach nie jest pochodzenia ludzkiego.

Niekoniecznie jednak jest to dowodem oszustwa. Obserwowaem szereg zabiegw w warunkach tak cile kontrolowanych, e nie byo tam adnej moliwoci kuglarstwa czy te wczeniejszego spreparowa ni tkanki i ukrycia jej przed rozpoczciem operacji. A jednak za ka dym razem tkanka ta wystpowaa. Razu pewnego skorzystaem z okazji i zaprosiem jednego z uzdrowicieli na obiad do mnie, do hotelu w Manili. W trakcie posiku podesza do niego pewna Amerykanka, ktr znaem z widzenia. Nigdy go przedtem nie widziaa, ale zapytaa, czy mgby znale dla niej chwili czasu na seans leczniczy przed jej powrotem do Stanw, majcym nastpi ju nastpnego ranka. Uzdrowiciel nie kwapi si do robieniem czegokolwiek o tak pnej porze, jednake gdy zaoferowaem im skorzystanie z mego pokoju, zgodzi si sprbowa. Pragn rwnie wykorzystujc t okazj wyeliminowa wszelkie podejrzenia z mojej strony dotyczce pochodzenia tkanek, ktre pojawiay si zazwyczaj na powierzchni cia pacjentw w trakcie jego zabiegw. Zabraem go natychmiast do mojego pokoju. Rozebra si, a potem pozwoli przeszuka oraz zamkn w szafie ubranie. Mia na sobie jedynie par moich wasnych bawenianych szortw. Pacjentka zostaa w podobny sposb przeszukana i zgodzia si podda zabiegowi lec na moim ku, nie okryta nawet rcznikiem, ktry zazwyczaj stanowi nieodzown cz wyposaenia gabinetu. Obserwowalimy to zdarzenie z koleg, siedzc na krzesach w odlegoci niecaego metra od ka. Uzdrowiciel nie uywa wody ani adnej waty czy olejkw, niczego, co mogoby by wczeniej odpowiednio spreparowane dla wywoania reakcji chemicznych stymulujcych wystpowanie krwi lub tkanki. Pomimo tych zabezpiecze, w niecae trzy minuty od rozpoczcia manipulowania palcami po powierzchni brzucha pacjentki, na skrze ukaza si czerwony pyn, ktry po przeprowadzeniu analizy okaza si krwi nalec do jej grupy. Wkrtce uzdrowiciel zmaterializowa okoo dziesiciu gramw tkanki, ktr zamknem w szczelnym naczyniu z myl o przeanalizowaniu jej nastpnego ranka w laboratorium. Analizy tej nigdy jednak nie udao mi si dokona, bowiem pomimo e pojemnik ten nigdy nie opuci kieszeni moich spodni, nastpnego ranka okaza si pusty. Wycinek tkanki ulotni si tak, jakby go tam nigdy przedtem nie byo. Przez wieki kryy liczne podania o mediach, ktre potrafiy materializowa przedmioty lub produkowa ektoplazm, jednake zawsze byy to bardzo ulotne zjawiska, z samej swej natury niezwykle trudne do zbadania. Na Filipinach natomiast nastpuje materializacja i dematerializacja tkanek setki razy dziennie w biay dzie i na zawoanie. Przez kilka dni udao mi si wsppracowa z Josephine Sison z miejscowoci Barongobong, pooonej na nizinie Pangasinan. Widziaem, jak przeprowadzia ona ponad dwiecie operacji. W 85 procentach przypadkw zachodzio zjawisko materializacji. Przez cay czas staem tu obok niej, wic ani razu nie miaa okazji ukry przede mn rk. A jednak, kiedy tylko dotykaa domi ciaa pacjenta, z opuszkw jej palcw wypywa pyn podobny do krwi. Niekiedy pojawiay si rwnie drobne kawaki tkanki, a w kilku przypadkach zupenie obce ciaa. Widziaem, jak braa z powierzchni cia pacjentw zardzewiay gwd, dwa kaczany kukurydzy, kilka duych plastikowych torebek, kaset filmow, trzy zupenie wiee licie z gazk gogu oraz kawaki stuczonego szka. W kadym przypadku przedmioty te zdaway si wyrasta midzy jej palcami a ciaami pacjentw. Jestem przekonany, e o adnym kuglarstwie nie mogo by mowy, jak rwnie, e przedmioty te nie pochodziy z wntrza cia jej pacjentw. Pozostay nam zatem dwie moliwoci. Albo zostaem oszukany lub zahipnotyzowany (co raczej nie wchodzi w rachub, gdy kilka z powyszych operacji zostao sfilmowanych), albo te Sison potrafi powodowa kontrolowane materializacje. Niektrzy uzdrowiciele z rwn nonszalancj wytwarzaj rnego rodzaju efekty psychokinetyczne. Byem wiadkiem, jak Juan Blance z miejscowoci Pasig dokonywa na odlego i bez uycia noa rzeczywistych naci na ciaach swych pacjentw. Wskazuje on po prostu palcem odpowiednie miejsce na skrze, gdzie momentalnie powstaje nacicie dugoci okoo dwch centymetrw i gbokoci paru milimetrw. Naegeli komentuje to w nastpujcy sposb: Z odlegoci okoo dwudziestu centymetrw od ciaa pacjenta, posugujc si czsto swoim wasnym prawym wskazujcym palcem albo palcem kogo stojcego obok niego, wskazuje na punkt ciaa, w ktrym pragnie dokona nacicia. Rana powstaje niemal natychmiast. Jest czysta, na brzegu gromadzi si jedynie par kropli krwi, nie ma te nieustannego krwawienia. Widoczna jest tkanka podskrna i pacjent odczuwa nacicie".257 Rana powstaje nawet wwczas, gdy pacjent przykryty jest plastikow foli, a po zakoczeniu operacji pozostaje mu na pamitk cienka blizna. Kilkakrotnie udao mi si kontrolowa te zabiegi, przyprowadzajc rwnie swoich wasnych pacjentw i upewniajc si, e Blance nie ma moliwoci dotkn ich cia przed wykonaniem zdalnego nacicia. Nie byo wic mowy o zastosowaniu ukrytego ostrza.

Jose Mercardo z miejscowoci Bagag w Pangasinan posiada podobne zdolnoci, przy pomocy ktrych daje spirytystyczne zastrzyki". Ustawia swych pacjentw w szeregu pod cian, po czym goymi rkoma wykonuje ruchy niczym may chopiec, ostrzeliwujcy swych kolegw z niewidzialnego pistoletu. Kady z pacjentw ma wraenie ukucia szpilk w miejscu, na ktre Jose skierowa swj palec, a na wikszoci naku pojawia si kropla krwi. Ktrego dnia stanem take w kolejce. Kiedy Mercardo skierowa palec w kierunku mojego bicepsu, poczuem ostry, zlokalizowany bl. Podwinwszy rkaw koszuli zobaczyem malek kut ran, podobna do tych, jakie powstaj w wyniku nakucia ig oraz zbierajc si na jej powierzchni kropl krwi. Koszula wygldaa na nietknit. Jak przystao na zachodniego naukowca, prbowaem z pocztku znale mechaniczne rozwizanie tej zagadki. Zastanawiaem si przez chwil nad moliwoci zastosowania ukrytego promienia laserowego, lecz wkrtce odrzuciem t myl, gdy czowiek ten nie mgby sobie pozwoli na jego zakup. Nie byby go te w stanie ukry, ani tak sprawnie nim operowa. Zastanawiaem si rwnie nad moliwoci zastosowania tu jakiego urzdzenia zdolnego do wystrzeliwania miniaturowych pociskw z wody, lodu czy nawet krwi, lecz odrzuciem ten tok rozumowania z podobnych przyczyn. Nastpnego ranka ponownie ustawiem si w kolejce, tym razem jednak wyposaony w proste przedmioty, z pomoc ktrych chciaem sprawdzi niektre moliwoci wytumaczenia tego zjawiska. Owinem mj biceps czterokrotnie zoonym zwojem polietylenu, przytrzymujc go gumk na waciwym miejscu pod koszul. Mercardo uczyni w moim kierunku znany mi ju gest z odlegoci okoo ptora metra. Nie poczuem niczego, tote zawiadomiem go o tym i poprosiem, aby sprbowa jeszcze raz. Mercardo powtrzy cay proces tym razem z odlegoci jednego metra. Poczuem wwczas ukucie i po zdjciu ochronnego opatrunku" zobaczyem nakucie i kropl krwi, ktr natychmiast zebraem na mikroskopow pytk w celu pniejszego poddania jej analizie. Po piciu minutach wycisnem z rany drug kropl dla porwnania obu prbek. Okazao si rwnie, e opaska z polietylenu zostaa przekuta w miejscu pooonym bezporednio przy ranie, tak jakby jaka zimna iga przebia wszystkie cztery warstwy opatrunku. W odlegoci okoo dwch centymetrw od tego punktu, przypuszczalnie w miejscu odpowiadajcym pierwszemu zastrzykowi" Mercarda, znajdowao si drugie nakucie, ktre jednake przebio tylko dwie warstwy polietylenu, tak jakby jego sia nie wystarczya do pokonania z odlegoci ptora metra tej bariery dowiadczalnej. Takie rozumowanie miaoby nawet sens, gdyby nie to, e przekute zostay dwie wewntrzne warstwy polietylenu, lece najbliej mojej skry. Kiedy pniej, pod moim osobistym nadzorem, przeanalizowano w laboratorium w Manili zebrane przeze mnie prbki krwi, okazao si, e druga z nich naleaa do tej samej grupy krwi, co moja wasna; jednake pierwsza nie bya nawet pochodzenia ludzkiego, poniewa nasze czerwone ciaka krwi nie posiadaj przecie jder. Przedziurawienie warstw polietylenu pooonych najbliej mojej skry, zdawao si wyklucza moliwo uywania przez uzdrowiciela jakiego rodzaju promieni energetycznych. Obecno obcej krwi wiadczya natomiast o tym, e nie byem jedynym uczestnikiem tego zjawiska. Z kolei zupenie namacalna rana kuta, z ktrej udao mi si wycisn kropl wasnej krwi, nadawaa temu wydarzeniu bardzo osobisty charakter. Wiemy, e ciao potrafi wytwarza histeryczne stygmaty tego rodzaju. Widziaem kiedy w Madrasie, jak jeden z fakirw spowodowa krwotok rk u jednego z zahipnotyzowanych uczestnikw tumu. Stephen Black ma pacjenta, ktry potrafi wytwarza odpowiednie lady nakucia i opuchlizn na samo wspomnienie zastrzyku otrzymanego dwadziecia lat wczeniej. Zastrzyki Mercardo nie maj jednak nic z tym wsplnego, gdy plastik nie jest podatny na histeri. Od tego czasu wielu innych naukowcw prbowao bezskutecznie wyjani to zjawisko, uywajc w tym celu pytek kondensatorowych i innych elektronicznych urzdze. Czasami urzdzenia te po prostu przestaj dziaa, najczciej jednak reakcje przed chwil omawiane w ogle wtedy nie wystpuj. Na podstawie wasnych dowiadcze jestem przekonany, e iluzoryczno tych zjawisk nie ma nic wsplnego z celowym oszustwem czy te obaw przed jego wykryciem. Wina zdaje si lee w samym oprzyrzdowaniu i postawie eksperymentalnej, jak ono wywouje. Stosowane przez nas oprzyrzdowanie suy do okrelania codziennej, obiektywnej rzeczywistoci, ktr nasze zmysy rozpoznaj jako jedyn. Nie potrafi ono jednak poradzi sobie z czynnikami umysowymi i psychicznymi lub te z rodzajem interakcji, jaka moe zaistnie pomidzy

umysami dwch czy te wicej ludzi. Jestem przekonany, e nieortodoksyjne leczenie naley do tego wanie obszaru i podlega porzdkowi nalecemu do innego wymiaru rzeczywistoci. Meek koczy swe badania nastpujcym stwierdzeniem: W chwili obecnej nie dysponujemy adn odrbn teori czy te zespoem naukowych hipotez, ktre potrafiyby w sposb zadowalajcy wyjani to zjawisko".179 To prawda, lecz sdz, e powoli zbliamy si do czciowego zrozumienia tego fenomenu. Klucz do niego tkwi przypuszczalnie w komentarzu uczynionym przez kogo, kto posiada naturaln zdolno widzenia ludzkiej aury. Osoba ta przygldaa si pracy Agpaoa i powiedziaa, e podczas leczenia widziaa tryskajce spod jego doni jasne promienie wiata: niebieskie z jednej rki, a te z drugiej. Trudno sobie wyobrazi, aby grupa wiejskich uzdrowicieli moga zakupi skomplikowan aparatur laserow dajc si ukry w ich ciaach, i aby potrafia tak sprawnie ni operowa. Rozsdniej zatem przyj, e bioplazma jest cile zwizana ze zjawiskiem psychicznej chirurgii. Motoyama przeprowadzi liczne badania z Agpaoa w laboratorium tokijskim i stwierdzi, e w trakcie aktu leczenia zachodz u niego dramatyczne zmiany fizjologiczne.188 Mzg jego wytwarza wwczas gwnie rytmy alfa, wzrasta galwaniczna reakcja skry, a odczyty pletyzmografu okrelajce cinienie krwi pokazuj specyficzny rytm oscylujcy, sugerujc tym samym wspudzia przywspczulnego systemu nerwowego. System ten zdaje si oddziaywa bezporednio na miejsca okrelone przez joginw jako punkty chakras, bdce orodkami energii zwizanej bezporednio z punktami akupunktury. Wszystko wskazuje zatem na to, e Agpaoa i inni uzdrawiacze potrafi wiadomie wprowadzi si w stan dajcy im bezporedni dostp do ich wasnych podwiadomych procesw i w tych warunkach potrafi kontrolowa dziaanie wszelkiej energii, ktr moglibymy okreli mianem bioplazmy. Uzdrowiciele ci nie znaj mechanizmu swej dziaalnoci, a ja take nie mam zamiaru udawa, e dysponuj dostateczn wiedz, aby wyjani te niezwyke procesy przy pomocy czego, o czym rwnie nie wiemy praktycznie nic. Wierz jednake, e mamy maleki wgld w now, zupenie inn, nieznan nam rzeczywisto. Zjawiska obserwowane na Filipinach wpywaj wstrzsajco na naukowcw takich jak ja. Pierwsz reakcj jest ch odrzucenia wszystkich ochronnych barier i zaprzeczenie wiadectwu oka. To niemoliwe. To nie ma prawa bytu, a zatem to musi by jakie oszustwo". Jednake zjawiska te faktycznie tam wystpuj i kady moe to sprawdzi. Nie potrzeba do tego celu adnego specjalnego oprzyrzdowania ani odpowiedniego aktu wiary wystarczy bilet do Manili. Chirurgia psychiczna stanowi pierwszy, uniwersalnie dostpny, wolny od narkotykw sposb zatrzymania wiata". Mwic sowami Carlosa Castanedy, jest to rozbicie podzielanej przez nas wszystkich wiary w niezachwian potg naszej percepcji lub w brak potrzeby kwestionowania 44 rzeczywistoci wiata". Otaczajca nas rzeczywisto jest jedynie opisem i skoro moliwe jest istnienie innych jej wymiarw, to musz rwnie istnie inne jej opisy. George Meek, na widok pracy filipiskich uzdrowicieli, czu si podobnie jak ja i usiowa wyjani ten naukowy dylemat, przed ktrym stan: Czowiek XX wieku jest do tego stopnia fizycznie i materialistycznie zdeterminowany, e nie potrafi ju myle o sobie w kategoriach eterycznego, astralnego, umysowego czy te duchowego ciaa. Nawet dobrze wyksztacony pacjent jest zupenie niezdolny do wyobraenia sobie siebie i wszelkiej materii ywej jako zoonych, wzajemnie uzalenionych serii pulsujcych i roziskrzonych pl energetycznych".179 Powiedziabym nawet, e jest to problem szczeglnie trudny do zaakceptowania wanie przez wyksztaconych ludzi, gdy zostali oni odpowiednio dugo poddani okrelonej interpretacji rzeczywistoci, ktr w kulturze zachodniej nauczylimy si przyjmowa za powszechn i zaakceptowalimy jako niepodwaalny fakt. Najbardziej oczywisty i dramatyczny aspekt procesu leczenia na filipiskiej wyspie Luzon to pojawienie si ywej tkanki. By moe przyczyn wystpowania tego fenomenu jest wanie fakt jego teatralnoci. Obserwowaem kiedy kilka spirytystycznych sesji leczniczych w Londynie, ktre polegay jedynie na dotyku i modlitwie. Musz przyzna, e po kilku minutach byem tym znudzony, cho efekty tej metody mog by rwnie skuteczne jak stosowanej na Filipinach. By moe jedyna rnica pomidzy nimi polega na jakoci opakowania, jako e wszystkie uzdrowienia maj natur psychosomatyczn i s w rzeczywistoci prowokowane przez samych pacjentw. Wyjtkowa skuteczno metod leczniczych na Luzonie jest wynikiem dodatkowej stymulacji podwiadomoci pacjentw dziki dostarczaniu im dramatycznych efektw w postaci koniecznych i oczekiwanych krwawych flakw". Istniej jednak dowody na to, e rwnie co konkretnego i wymiernego przepywa z rk uzdrowiciela do cia pacjentw czy te rolin. Nie dysponujemy jeszcze wszystkimi faktami, ktre pozwoliyby nam w peni zrozumie ten proces. Wszelako sdz ju w tej chwili przekonujemy si, i ywe ciao kryje znacznie wicej tajemnic, ni si nam na pierwszy rzut oka zdawao. Wizualne dowody dostarczane przez aparaty wysokiej

czstotliwoci, skuteczno akupunktury, opisy aury widzianej przez wraliwe osoby oraz potwierdzenie jej istnienia we wschodniej literaturze filozoficznej, diagnostyczne uzdolnienia ludzi nie dysponujcych adn wiedz medyczn ani elektronicznym oprzyrzdowaniem, czstotliwo i zgodno opisw dowiadcze pozacielesnych, realno telepatii oraz jej zwizek z energi zwan bioplazm, dowody na istnienie psychokinezy w cile kontrolowanych warunkach oraz wielokrotne makroskopijne materializacje ywych tkanek wskazuj na to, e ciao funkcjonuje przynajmniej na jeszcze jednym poziomie, a wic rwnie poza dobrze nam znanym i szczegowo opisanym systemem fizycznym czy te somatycznym. Mistycy od dawna twierdzili, e to prawda i na podstawie czysto subiektywnych dowiadcze opracowali szczegowy model siedmiu rnych poziomw i siedmiu stanw wiadomoci.38 By moe ich opisy maj sens i zgodne s z rzeczywistoci, tote konieczne wydaj si dalsze introspektywne poszukiwania w tym kierunku. Wierz jednak, e rwnie Istotne jest prowadzenie bada z bardziej materialistycznego punktu widzenia. Istnieje przekonanie, e odkrycia naukowe ograniczaj si jedynie do poznania praw oglnych i nigdy nie bd w stanie ogarn ostatecznych problemw o wymiarach kosmicznych.79 Podejrzewam jednake, e ograniczenia tkwi raczej w samej procedurze badawczej i podejciu do tematu a nie w metodzie badawczej. Podjte w niniejszej ksice wtki wynikaj, wedug mnie, z czysto naukowych poszukiwa. Niektre z nich s niewtpliwie bardziej fantazyjne od innych, lecz nawet te najbardziej nieprawdopodobne zyskuj przez sam fakt prezentowania ich przy uyciu terminologii naszych czasw. Zajmujc si tematem o tak fundamentalnej wadze dla kadego z nas, jak kwestia ycia i mierci, trzeba te przedstawi go w jak najbardziej jasny i bezporedni sposb. Zarwno mistyk, jak i naukowiec, wyraaj pogld, e ycie jest procesem podzielnym. Zgodnie z ustalonymi prawami termodynamiki, funkcjonujcymi w normalnej czasoprzestrzeni, skada si ono z dynamicznych procesw powstawania, wzrostu, degeneracji i mierci materii. Obejmuje ono jednak rwnie inne procesy, ktre niekoniecznie podlegaj tym samym prawom. Na podstawie istniejcych dowodw, spord ktrych zjawisko chirurgii psychicznej jest najbardziej dramatyczne i najatwiej dostpne, mona wnioskowa, e inne poziomy rzeczywistoci s cile zwizane z materi fizyczn, lecz rwnie wzgldnie od niej niezalene. Uzdrowiciele operuj cakowicie na poziomie drugiego systemu, uzyskujc wyniki poprzez jego manipulacj oraz wymian wasnej substancji pochodzcej z tego samego poziomu. A take wskutek pobudzenia aktywnej chocia podwiadomej wsppracy ze strony pacjenta dziki fizycznym manifestacjom towarzyszcym procesowi leczenia. Fakt, e uzdrowiciele potrafi dokonywa niewiadomie tak kompleksowych rozpozna i przeprowadza skomplikowane operacje przy jednoczesnym zastosowaniu sprytnych wybiegw, majcych na celu odwrcenie uwagi pacjentw oraz obserwatorw wskazuje na to, e sami s w jaki sposb kontrolowani. I na tym wanie polega cay problem. Jestem w stanie poradzi sobie intelektualnie ze wszystkimi sprzecznociami, istniejcymi w relacjach pomidzy yciem a mierci, ktre prowadz do wielu nieporozumie w naszym rozumieniu obu tych procesw. Potrafi przeledzi zmiany naszego stosunku do mierci w wietle rosncego rozumienia mechanizmw ycia. Jestem w stanie przyj dane uzyskiwane w trakcie bada nad zmiennymi stanami wiadomoci, osiganymi przy pomocy rodkw chemicznych czy te w wyniku ponownego odkrycia starych metod. Nie widz problemu w zaakceptowaniu moliwoci dysocjacji osobowoci czy te nawet zupenego oderwania jej od podstawy ciaa. W ramach obecnej nauki o yciu, zmodyfikowanej przez odkrycia ostatnich lat, potrafi si nawet pogodzi z istnieniem takich zjawisk jak optanie, obsesje, nawiedzenia czy manifestacje poltergeistyczne. Jednake nie jestem w stanie zrozumie mechanizmu kontrolujcego zjawisko psychicznej chirurgii. Nie potrafi wytumaczy pochodzenia tej wyranie ukierunkowanej, sensownej i rozumnej siy bez uprzedniego zaoenia, e poza wszelkim yciem istnieje pewien wzr i organizacja wykraczajca poza naturaln selekcj, przypadek oraz prawa przyczynowoci a nawet moliwo cakowitego przetrwania zintegrowanej osobowoci. Dochodz do wniosku, e istnieje pewna forma w przestrzeni, ktra nie podlega bezporednim dociekaniom naukowym, przynajmniej przy pomocy znanych nam dzisiaj metod. Moliwo ta jest niepokojca i podniecajca zarazem. Niewtpliwie przyszo nam y i umiera w bardzo ciekawych czasach.

BIBLIOGRAFIA Sporod wszystkich ksiek i autorw, z ktrych korzystaem, wymieni musz zwaszcza "Psychologi mierci"141 Roberta Kastenbauma i Ruth Aisenberg Springer Nowy Jork, 1972 ktra okazaa si nieocenionym zrodtem koncepcji i dalszych odniesie bibliograficznych. 1. ADAMENKO, V. 'Electrodynamics of living systems', Journal of Paraphysic4:113, 1970. 2. ANAND, B. K., CHHINA, G. S. and SINGH, B. 'Studies on Shri Ramanand Yogi during his stay in an air-tight box', The Indian Journal of Medical Research 49: 82, 1961. 3. ANON. What to Do When Someone Dies. Consumer Publication: London, 1967. 4. ASHISH, S. M. Man, Son of Man. Rider: London, 1970. 5. AXELROD, J. and WEISSBACH, H. 'Enzymatic O-methylation of N-acetylserotonin to melatonin', Science 131:1312, 1960. 6. BABICH, F. R., JACOBSON, A. L., BUBASH, S. and JACOBSON, A. 'Transfer of response in naive rats by injection of ribonucleic acid extracted from trained rats', Science 149: 656, 1965. 7. BACKSTER, C. 'Evidence of a primary perception in plant life', International Journal of Parapsychology 10:329, 1968. 8. BACKSTER, C. Unpublished material in personal communikation, 1973. 9. BAGNALL, O.TheOrigin and Properties of the Human Aura. University Books: New York, 1970. 10. BALINT, M. and BALINT, E. 'Psychotherapeutic techniques in medicine'. In INGLIS.127 11. BANDER, P. Cany on Talking. Colin Smythe: Gerrards Cross, 1972. 12. BARKER, J. C. Scared to Death. Frederick Muller: London, 1968. 13. BATESON, G. Steps to an Ecology of Mind. Paladin: St Albans, 1973. 14. BATESON, G., JACKSON, D.D., HALEY, J. and WEAKLAND, J. H. 'Towards a theory of schizophrenia', BeJmvioural Science 1:4, 1956. 15. BEACH, F. A. (ed.) Sex and Behaviour. Wiley: New York, 1965. 16. BEH, H. C. and B ARRATT, P. E. H. 'Discrimination and conditioning during sleep as indicated by the electroencephalogram', Science 147: 1470, 1965. 17. BEIGLER, J. S. 'Anxiety as an aid in the prognostication of impending death', Archives of Neurology and Psychiatry 77:171, 1957. 18. BEND ANN, E. Death Customs. Kegan Paul: London, 1930. 19. BERGER, R., OLLEY, P. and OSWALD, I. 'The EEC, eye movements and dreams of the blind', Quarterly Journal of Experimental Psychology 14:183, 1962. 20. BLACK, S. Mind and Body. William Kimber: London, 1969. 21. BLEIBTREU, J. N. The Parable of the. Beast. Paladin: St Albans, 1970. 22. BLUESTONE, H. and McGAHEE, C. L. 'Reaction to extreme stress: impending death by execution', American Journal of Psychiatry 119: 393, 1963. 23. BOWLBY, J. 'Grief and mourning in infancy and early childhood', The Psychoanalytic Study of the Child 15: 9, 1960. 24. BOYERS, D. G. and TILLER, W. A. 'On corona discharge photography', Stanford University Report 103: AFOSR.72.2206B, 1972. 25. BRANDT, R. B. Hop; Ethics. University of Chicago Press, 1954. 26. BROAD, C. D. Lectures on Psychical Research. Routledge & Kegan Paul: London, 1962. 27. BROWN, N. O. Life Against Death. WesleyanUniversity: Connecticut, 1959. 28. BULLOCK, T. H. and COWLES, R. B. 'Physiology of an infrared receptor', Science 115:541, 1952. 29. BURCH, G. E. and DE PASQUALE, N. P. 'Methods for studying the influence of higher central nervous centres of the peripheral circulation of intact man', American Heart Journal 70:411, 1965.

30. BURNET, M. Genes, Dreams and Realities. Pelican: London, 1973. 31. BURNEY, C. Solitary Confinement. Clerke & Cockeran: New York, 1952. 32. BURR, H. S. 'Bio-electric correlates of development in Amblystoma , Yale Journal of Biology and Medicine 9:541, 1937. 33. BURR, H. S. 'Electrical correlates of pure and hybrid strains of corn', Proceedings of the National Academy of Science 29:163, 1943. 34. 'BUKRfH.S.Blueprint for Immorality. Neville Spearman: London, 1972. 35. BURR, H. S. and HAMMETT, F. S.' A preliminary study of electrical correlates in growth in Obeliageniculata', Growth 3:211, 1939. 36. BURR, H. S. and NORTHROP, F. S. C. 'The electro-dynamic theory of life', Quarterly Revieiv of Biology 10: 322, 1935. 37. BUSSE, E. W. and PFEIFFER, E. Behaviour and Adaptation in Late Life-Little, Brown: New York, 1969. 38. CAMPBELL, A. Seven States of Consciousness. Victor Gollancz: London, 1973. 39. CANETTI, E. Crowds and Power. Penguin: Harmondsworth, 1973. 40. CANNON, W. B. 'Voodoo death', American Anthropologist 44:2, 1942. 41. CARPENTER, E. Oh, What a Blow That Phantom Gave Me! Holt, Rinehart & Winston: New York, 1973. 42. CARRINGTON, H. The Invisible World. Rider: London, !921. 43. CARRINGTON, H. and MEADER, J. R. Death: Its Causes and Phenomena. Rider: London, 1911. 44. CASTANEDA, C. Journey to Ixtlan. Simon & Schuster: New York, 1972. 45. CATHIE, B. L. and TEMM, P. N. Harmonic 695. Reed: Wellington, 1971. 46. CHEYNE, G. The English Malady. Risk, Ewing& Smith: London, 1933. 47. CHOWN, S. M. (ed.) Human Ageing. Penguin Modern Psychology Readings: London, 1972. 48. CLOWES, R. The Structure of Life. Penguin: Harmondsworth, 1967. 49. COBB, J., EVANS, F., GUSTAWSON, L., O'CONNELL, D. N., ORNE, M. and SHOR, R. 'Specific motor responses during to sleep-administered meaningful suggestion', Perceptual and Motor Skills 20:629, 1965. 50. COHEN, S. Drugs of Hallucination. Paladin: St Albans, 1967. 51. COVARRUBIAS, M.77ie/s/flndqfBfl/i. Alfred Knopf: New York, 1937. 52. CROOKAL, R. The Study and Practice of Astral Projection. Aquarian: Wellingborough, 1961. 53. CROOKAL, R. The Techniques of Astral Projection. Aquarian Press: London, 1964. 54. CROOKAL, R. Intimations of Immortality. James Clarke: London, 1965. 55. CROOKAL, R. Tire Interpretation of Cosmic and Mystical Experiences. James Clarke: London, 1969. 56. CROOKE, W. Natives of Northern India. Constable: London, 1907. 57. CURTIS, H. In EBON.69 58. DARWIN, C. In CARRINGTON and MEADER.43 59. DEAN, E. D. 'Plethysmograph recordings as ESP responses', International Journal of Neuropsychiatry 2:10, 1966. 60. DEMENT, W. C., GREENBERG, S. and KLEIN, R. The persistence of the REM deprivation effect. Association for the Psychophysiological Study of Sleep: Washington, 1965. 61. DEMENT, W. C. HENRY, P., COHEN, H. and FERGUSON, J. 'Studies on the effect of REM deprivation in humans and animals'. InPRIBRAM.217 62. DESCARTES, R. Discourse on Methods. Penguin: Harmondsworth, 1968.

63. DICARA, L. 'Learning in the autonomie nervous system', Scientific American: January 1970. 64. DOOLEY, A. Every Wall a Door. Abelard-Schuman: London, 1973. 65. DRAKE, S. Though you die...Christian Community Press: London, 1962. 66. DROSCHER, V. B. The Magic of the Senses. Panther. London, 1971. 67. DUCASSE, C. J. The Belief in a Life After Death. Charles C. Thomas: Springfield, Illinois, 1961. 68. DURVILLE, H. Le Fantome des Vivants. Paris, 1909. 69. EBON, M. (ed.) Reincarnation in the Twentieth Century. New American Library: New York, 1970. 70. EMERY, J. L. and MARSHALL, A. G. Handbook for Mortuary Technicians. Blackwell: Oxford, 1965. 71. EVANS, W. E. D. The Chemistry of Death. Charles C. Thomas: Springfield, Illinois, 1963. 72. EVANS-PRITCHARD, E. E. Witchcraft, Oracles and Magic among the Azande. London, 1937. 73. FEIFEL, H. (ed.) The Meaning of Death. McGraw-Hill: New York, 1965. 74. FIDDES, F. S. & PATTEN, T. D. 'A percentage method for representing the fall in body temperature after death', Journal of Forensic Medicine 5:2, 1958. 75. FIG AR, S. 'The application of plethysmography to the objective study of so-called extrasensory perception', Journal of the Society for Psychical Research 38: \, 1959. 76. FIRST, E. 'Plants, magic and new mythologies', Clianges: April 1973. 77. FLETCHER, M. R. One Thousand Buried Aloive by their Best Friends. Boston, 1890. 78. FLEW, A. (ed.) Body, Mind and Death. Macmillan: New York, 1964. 79. FORD, A. The Life Beyond Death. W. H. Allen: London, 1972. 80. FRANCQ, E. 'Feigned death in the opossum', Dissertation Abstracts 286:2665, 1968. 81. FRANKLYN, J. Death by Enchantment. Hamish Hamilton: London, 1971. 82. FRAZERJ. The Aborigines ofNeiv South Wales. Sydney, 1892. 83. FRENCH, J. D. 'The reticular formation', Scientific Amecan: May 1957. 84. FREUD, S. Introductory Lectures on Psycho-Analysis. Allen & Unwin: London, 1933. 85. FREUD, S. 'Dostoevsky and parricide'. In Collected Psychological Papers of Sigmund Freud. Hogarth: London, 1961. 86. GAEVSKAYA, M. S. Biochemistry of the Brain during the Process of Dying and Resuscitation. Consultants Bureau: New York, 1964. 87. G ANN AL, F. Mart Apparente et Mart Reelle. Muzart et fils: Paris, 1890. 88. G ARRETT, E. Adventures in the Supernormal. Garrett: New York, 1959. 89. GERARD, R. W. 'What is memory?' Scientific Amecan: September 1953. 90. GOOCH, S. Total Man. Allen Lane: London, 1972. 91. GRAD, B. 'Some biological effects of the laying-on-hands', Journal of the American Society for Psychical Research 59:2, 1965. 92. GRAD, B., CADORET, R. J. and PAUL, G. J. 'The influence of an unorthodox method of treatment on wound healing of mice', International Journal of Parapsyctiology 3:5, 1961. 93. GRAY, I. From Materialization to Healing. Regency: London, 1972. 94. GREEN, C. E. 'Exosomatic experience and related phenomena', Journal of the Society for Psychical Research: September 1967. 95. GREEN, C. E. 'Out-of-the-body experiences', Proceedings of the lnstitute of Psychophysical Research 2. Hamish Hamilton: London, 1968. 96. GREENHOUSE, H. B. Premonitions. Turnstone: London, 1972. 97. GROLLMAN, E. A. (ed.) Explaining Death to Children. Beacon Press: Boston, 1967.

98. GROZDOVA, T. N. 'The application of medicinal sleep in therapy of terminal states induced by blood loss', Arkhiv Patologie: Moscow 12: 36, 1959. 99. GUILFORD, J. P. TheNature of Human Intelligence. McGraw-Hill: New York, 1967.. 100. H ABENSTEIN, R. W. and LAMERS, W. M. Funeral Customs the World Over. Milwaukee, 1963. 101. HADWEN, W. R. Premature Burial. Swan Sonnenschein: London, 1905. 102. HAJOS, A. 'Die optischen Fehler des Auges', Umschau, 64:491, 1964. 103. HAMBLY, W. D. The Ovimbundu of Angola. Field Museum: Chicago, 1934. 104. HARDY, A. HARVIE, R. and KOESTLER, A. The Challenge of Chance. Hutchinson: London, 1973. 105. HARLOW, H. F. 'Sexual behaviour of the rhesus monkey. In BEACH15 106. HART, C. W. N, and PILLING, A. The Tiwi of North Australia. Henry Holt: New York, 1960. 107. HARTMANN. F 'Premature Burial'. In KASTENBAUM and AISENBERG.141 108. HARVEY, W. P. and LEVINE, S. A. 'Paroxysmal ventricular tachycardia due to emotion', Journal of the American Medical Association 150:479, 1952. 109. HAYES, W. The Genetics of Bacteria and their Viruses. Blackweel: Oxford, 1964. 110. HAYNES, R. The Hidden Springs. Hutchinson: London, 1973. 111. HEAD, J. & CRANSTON, S. L. Reincarnation in World Thought. Julian Press: New York, 1967. 112. HENDERSON, J. L. and O AKES, M. The Wisdom of the Serpent. George Braziller: New York, 1963. 113. HERON, W. 'The pathology of boredom', Scientific American: January 1957. 114. HERTZ, R. Death and the Right Hand. Free Press: New York, 1960. 115. HEYWOOD, R. 'Attitudes to death in the light of dreams and other out-of-the body experience'. In TOYNBEE.271 116. HEYWOOD, R. 'Death and Psychical Research', In TOYNBEE.271 117. HIGGINS, J. D. PEARCE. (ed.) Life, Death and Psychical Research. Rider: London, 1973. 118. HIMWICH, H. E. 'The new psychiatric drugs', Scientific American: October 1955. 119. HOAGLAND, H. 'On the mechanism of tonic immobility in vertebrates', Journal of General Physiology 715, 1928. 120. HOFFMAN, J. G. The Life and Death of Cells. Hutchinson: London, 1958. 121. HOLIDAY, F. W. The Dragon and The Disc. Sidgwick & Jackson: London, 1973. 122. HUANG, I. and LEE, H. W. 'Experimental analysis of child animism', Journal of Genetic Psychology 66:69, 1945. 123. HUNTER, R. C. A. 'On the experience of nearly dying', American Journal of Psychiatry 124:122, 1967. 124. HUTT, C. Males and Females. Penguin Science of Behaviour: London, 1972. 125. HUXLEY, A. Heaven and Hell. Harper & Row: New York, 1956. 126. HYDEN, H. and LANGER, P. W. 'A differentiation in RNS response in neurons early and late during learning', Proceedings of the National Academy of Science 53:946, 1965. 127. INGLIS, B. Fringe Medicine. Faber & Faber: London, 1964. 128. INGRAM, V. M. Biosynthesis of Macromolecules. Benjamin: New York, 1965. 129. INYUSHIN, V. M. On the biological essence of the Kirlian effect. Kazakh State Kirov University: Alma Ata, 1968. 130. JAMES, W. 'The consciousness of lost limbs'. In MULDOON.192 131. JONES, C. S. 'In the midst of life...'. In GROLLMAN.97

132. JONES, W. H. S. Hippocrates. Heinemann: London, 1923. 133. JOUVET, M. 'Neurophysiology of the states of sleep', Physiological Reviews 47:117', 1967. 134. JOUVET, M. 'The states of sleep', Scientific American: February 1967. 135. JUNG, C. G. Flying Saucers: A Modern Myth of Things Seen in the Sky. Routledge & Kegan Paul: London, 1959. 136. JUNG, C. G. 'Concerning Rebirth'. From Collected Works 9: 1, 1959. Pantheon: New York. 137. JURGENSON, F. 'Discovery of Voice Phenomenon', The Psychic Researcher. October 1973. 138. KALISH, R. A. 'Experiences of persons reprieved from death'. In KUTSCHER.154 139. KARAGULLA, S. Breakthrough to Creativity. De Vorss: Santa Monica, 1967. 140. KARDEC, A. TheMedium's Book. Psychic Press: London, 1971. 141. KASTENBAUM, R. and AISENBERG, R. The Psychology of Death. Springer Publishing Company: New York, 1972. 142. KAWAGUCHI, E. Three Years in Tibet. The Theosophist Office: Madras, 1909. 143. KEEL, J. A. Our Haunted Planet. Neville Spearman: London, 1971. 144. KELLER, H. The World I Lirve In. Century: New York, 1936. 145. KELSEY, D. and GRAND, J. Many Lifetimes. Victor Gollancz: London, 1972. 146. KIRKBRIDE, K. 'ESP-communication for the space age', Science and Mechanics: August 1969. 147. KIRLIAN, S. and KIRLIAN, V. 'Photography and visual observations by means of high frequency currents', Journal of Scientific and Applied Photography 6, 1961. 148. KLEITMAN, N. Sleep and Wakefulness. University Press: Chicago, 1963. 149. KLINGBERG, G.'Thedistinctionbetweenlivingandliving...'.Journal of Genetic Psychology 105:227, 1957. 150. KOESTLER, A. The Invisible Writing. Hamish Hamilton: London, 1954. 151. KOSHLAND, D. E. 'Protein shape and biological control', Scientific American: October 1973. 152. KRETSCHMER, E. Physique and Character. Harcourt & Brace: New York, 1925. 153. KUBLER-ROSS, E. On Death and Dying. Macmillan: New York, 1969. 154. KUTSCHER, A. H. (ed.) Death and Bereavement. Charles C. Thomas: Springfield, Illinois, 1969. 155. LAING, R. D. The Divided Self. TavistockPublications: London, 1959. 156. LATTIMORE, O. Mongol Journeys. Doubleday: New York, 1941. 157. LAUBSCHER, B. J. F. Were Mystery Dwells. Baily Bros & Swinfen: New York, 1963. 158. LEE , R. B. Kung Bushman Trance Performance. Burke Memorial Society: Montreal, 1966. 159. LEPP, I. Death and its Mysteries. Burns and Gates: London, 1969. 160. LERNER, A. B., CASE, J. D. and HEINZELMAN, R. V. 'The structure of melatonin', Journal of the American Chemical Society 81: 6084, 1959. 161. LEVINE, S. 'A further study of infantile handling and adult avoidance learning', Journal of Personality 25:70, 1956. 162. LEVINE, S.'Stimulation in infancy', Scientific American: May 1960. 163. LIFTON, R. J. Death in Life. Pelican: London, 1971. 164. LILLY, J. C. The Centre of the Cyclone. Paladin: St. Albans, 1973. 165. LISSMANN, H. W. and MACHIN, K. E. 'The mechanism of object location in Gymnarchus niloticus and similar fish', Journal of Experimental biology 35:451, 1958. 166. LIVINGSTONE, D. Missionary Travels and Researches in Southern Africa. Murray: London, 1865.

167. LOEB, L. B. Electrical Coronas. University of California Press: Berkeley, 1965. 168. LORENZ, K. On Aggression. Methuen: London, 1966. 169. LUCE, G. G. & SEGAL, J. Sleep and Dreams. Panther: London, 1969. 170. MANDELBAUM, D. G. 'Social uses of funeral rites'. In FEIFEL.73 171. MANLEY, G. In personal communication, 1963. 172. MANT, A. K. 'The medical definition of death'. In TOYNBEE.271 173. MARAIS, E.N. The Soul of the White Aint. Penguin: Harmondsworth, 1973. 174. MARAIS, E.N. The Soul of the Ape. Penguin: Harmondsworth, 1973. 175. MASTERS, A. The Natural History of the Vampire. Hart-Davis: London, 1972. 176. MATTHEWS, W.R. Psychical research and theology", Proceedings of the Society for Psychical Research 46:15, 1940. 177. MAURER, A. Maturation of concepts of death", British Journal of Medicine and Psychology 39 :35, 1966. 178. MAX, L.W. Action current responses in deaf-mutes during sleep, sensory stimulation and dreams", Journal of Comparative Psychology 19 :469, 1935. 179. MEEK, G.W.(ed.) A Study of Psychic Surgery and Spiritual Healing in the Philippines". Privately printed and circulated in 1973. 180. MEEK, G.W. and HARRIS, B. From Seance to Science. Regency Press: London, 1973. 181. MERLOO, J.A.M. Shock, fright and psychic death", American Practitioner 12:43, 1961. 182. MILLER, N.E and DICARA, L. Instrumental learning of heart rate changes in curarized rats" Journal of Comparative and Physiological Psychology 63:12, 1967. 183. MILNER.D. and SMART, E.F. Previously unpublished work in MEEK. 184. MONROE, R.A. Journeys out of the Body. Doubleday: NewYork, 1971. 185. MORGAN, C. T. and STELLAR, E. Physiological Psychology. McGraw-Hill: New York, 1956. 186. MORRIS, R. L. 'An experimental approach to the survival problem', 7Ma33:34, 1971. 187. MOSS, T. & JOHSON, K. 'Bioplasma or corona discharge?' University of California in Los Angeles Centre for Health Sciences, 1973. 188. MOTO Y AM A, H. Psi ability and physiological characteristics of psychic person. The Institute of Religious Psychology: Tokyo, 1970. 189. MOTOYAMA. H. Psychic surgery in the Philippines. The Institute of Religious Psychology: Tokyo, 1972. 190. MOTOYAMA, H. Chakra, nadi of Yoga and meridians, points of acupuncture. Institute of Religious Psychology: Tokyo, 1972. 191. MULDOON, S. J. and CARRINGTON, H. The Projection of the Astral Body. Rider: London, 1929. 192. MULDOON, S. and CARRINGTON, H. The Phenomena of Astral Projection. Rider: London, 1969. 193. MURPHET, H. Sai Baba, Man of Miracles. Mullen London, 1973. 194. McCONNELL, J. V. 'Memory transfer through cannibalism in planarians', Journal of Neurological Psychiatry 3:1, 1962. 195. McCORD, J. and McCORD, W. 'The effects of parental role model on criminality', Journal of Social Issues 14:66, 1958. 196. McCREERY, C. 'Psychical phenomena and the physical world', Proceedings of the Institute of Psychophysical Research 4, Hamish Hamilton: London, 1973. 197. McCULLOCH, W.' An account of the valley of Munnipore and of the Hill Tribes', Records of the Government of India 27:1, 1859. 198. MACKAY, G.E. 'Prematureburials', Popular Science 16: 389, 1880.

199. NAEGELI, H. 'Die "Tricks" der Geist-Operateure', Esotera 24: 685, 1973. 200. NAGAHAMA, Y. Studies on Keiraku. Kyorinshoin: Tokyo, 1970. 201. NAGY, M. H. 'The child's view of death', Joournal of Genetic Psychology 73: 3, 1948. 202. NEGOVSKII, V. A. Pathophysiology and Therapy of Agony and Clinical Death. Medgiz: Moscow, 1954. 203. NELSON, R. F. We Froze the First Man. Dell: New York, 1968. 204. NIEDERLAND, W. G.'Psychiatric disorders among persecution victims', Journal of Nervous and Mental Disease 139:458, 1964. 205. NORTON, A.C, BERAN, A.U.andMBZAHY, G.A.'HectiDencephalogtaphy during feigned sleep in the opossum', Nature 204:162, 1964. 206. NOYES, R. N. and KLETTI, R. The Experience of Dying from Falls: Omega, 3:45, 1972. 207. OFFENKRANTZ, W. and WOLPERT, E. 'The detection of dreaming in a congenitally blind subject', Journal of Nervous and Mental Disease 136:88, 1963. 208. OSTRANDER, S. and SCHROEDER, L. Psychic Discoveries behind the Iron Curtain. Abacus: London, 1973. 209. OUSELEYJ.G.InHADWEN.101 210. OWEN, G. and SIMS, V. Science and the Spook. Dennis Dobson: London, 1971. 211. PARIS, J. A. and FONBLANQUE, J. S. M. Medical Jurisprudence, Phillips: London, 1823. 212. PENFIELD, W. and JASPER, H. Epilepsy andFunctional Anatomy of the Human Brain. Little, Brown: Boston, 1954. 213. PERRY, W. J. 'Orientation of the dead in Indonesia', Journal of the Anthropological Institute 44:281, 1914. 214. PLACET, J. The Child's Conception of the World. Paladin: St Albans, 1973. 215. POWELL, A. E. The Etheric Double. Theosophical Publishing House: London, 1969. 216. POWELL, A. E. The Astral Body. Theosophical Publishing House: London, 1972. 217. PRIBRAM, K. H. (ed.) Mood, States and Mind. Penguin Modern Psychology Readings: London, 1969. 218. PRYCE, D. E. and ROSS, C. F. Post-mortem Appearances. Oxford University Press: London, 1963. 219. PUSHKIN, V. N. Tsvetok, otzovie. Znaniya Sila: Moscow 1972 -translated by BIRD, C. 220. RATTRAY, R.S. Religion and Art. in Ashanti. Clarendon Press: Oxford, 1927. 221. RAUDIVE, K. Breakthrough. Taplinger: New York, 1971. 222. RICHTER, C. P. 'The phenomenon of unexplained sudden death in animals and man', In FEIFEL.73 223. RIVERS, W. H. The History of Melanesian Society. Cambridge University Press: London, 1914. 224. ROLL, W. G. The Poltergeist. New American Library: New York, 1973. 225. ROLL, W. G., BURDICK, D. S. and JOINES, W. T. 'Radial and tangential forces in the Miami poltergeist', Journal of the American Society for Psychical Research 66:409, 1972. 226. ROSE, L. Faith Healing. Penguin: Harmondsworth, 1968. 227. ROSE-NEIL, S. 'The work of Professor Kim Bong Han', The Acupuncturist 1:15, 1967. 228. RUSSELL, B. Human Knowledge. Allen & Unwin: London, 1948. 229. RUSSELL, E. Desing for Destiny. Neville Spearman: London, 1971. 230. RUSSELL, R.W. 'Studies in animism', Journal of Genetic Psychology 56: 353, 1940. 231. RYAN, M. Manual of Medical Jurisprudence and State Medicine. Sherwood, Gilbert & Piper: London, 1836.

232. RYZL, M. 'New discoveries in ESP', Grenzgebiete der Wissenschaft 1, 1968. 233. S ALTER, W. H. The Evidence of Psychical Research Cocerning Survival. Sidgwick & Jackson: London, 1961. 234. SARG ANT, W. The Mind Possessed. Heinemann: London, 1973. 235. S AUNDERS, J. W. and F ALLON, J. F. 'In vitro analysis of the control of morphogenetic cell death in the wing bud of the chick embryo', American Zoologists-. 213, 1965. 236. SCHAFER, W. 'Further development of the field effect monitor', Journal of Paraphysics 6:1, 1972. 237. SCHALLER, G. B. The Year of the Gorilla. Collinns: London, 1965. 238. SCHREIBER, F. R. Sybil. Regnery: Chicago, 1973. 239. SEGUNDO, J. P., MOORE, G. P., STENSA AS, L. J. and BULLOCK, T. H. 'Sensitivity of neurones in Aplysia to temporal pattern of arriving impulses', Journal of Experimmtal Biology 40:643, 1963. 240. SHEARGOLD, R. K. Hints on receiving the voice phenomenon. Van Duren: 6 Station Road, Gerrards Cross, Buckinghamshire, SL9 8EL, England; 1973. 241. SHELDON, W. H. The Varieties of Human Physique. Harper & Row: New York, 1940. 242. SHEN, T. and LIU, S. Tibet and the Tibetans. Stanford University Press: California, 1953. 243. SHROCK, N. M. 'On the signs that distinguish real from apparent death', Transylvania Journal of Medicine 13:210, 1835. 244. SIDGWICK, E. M. Phantasms of the Living. University Books: New York, 1962. 245. SIDGWICK, H. 'On the evidence for clairvoyance', Proceedings of the Society for Psychical Research 7:41, 1892. 246. SKINNER, B. F. 'Superstition in the pigeon', Journal of Experimental Psychology 38:168, 1948. 247. SIMON, C. W. and EMMONS, W. H. 'Responses to material presented during various levels of sleep', Journal of Experimental Psychology 51: 89, 1956. 248. SMITH, A. The Body. Allen & Unwin: London, 1968. 249. SMITH, J. 'Significant results in enzyme activity from healers' hands', Newsletter of the Parapsychology Foundation: November 1964. 250. SMITH, }. G. Principles of Forensic Medicine. Underwood: London, 1821. 251. SMITH, S. The Enigma of Out-of-the-Body Travel. Helix Press: New York, 1965. 252. SMYTHE, R. H. 'The Mind of the Dog', Country Life: London, 1958. 253. SNYDER, S. H. and AXELROD, J. 'Orcadian rhythm in pineal serotonin', Science 149:542, 1965. 254. SPENCER, J. W. Limbo of the Lost. Bantam: New York, 1973. 255. STAFFORD, H.E. The Early Inhabitants of the Americas. Vantage Press: New York, 1959. 256. STAYT, H. A. The Ba Venda. Oxford University Press: London, 1931. 257. STELTER, A. 'Psi-Heilung'. Unpublished manuscript due for translation and publication by Bantam: New York in 1975. 258. STEVENS, E. W. The Watseka Wonder. Religio-Philosophical Publishing House: Chicago, 1887. 259. STEVENSON, I. 'The evidence for survival from claimed memories of former incarnations', Journal of the American Society for Psychical Research 54, I960. 260. STEVENSON, I. 'Twenty cases suggestive of reincarnation', Proceedings of the American Society f or Psychical Research 26:1, 1966. 261. STRATTON, F. J. M. 'The case of Dr X', Journal of Society for Psychical Research 39:692, 1957.

262. STURGEON, T. More Than Human. Penguin: Harmondsworth, 1963. 263. SUMMERS, M. The Vampire: His Kith and Kin. Kegan Paul: London, 1928. 264. TART, C. C. 'A psycho-physiological study of out-the-body experiences in a selected subject', Journal of the American Society for Psychical Research 62: 3.1968. 265. THESIGER, W. Arabian Sands. Longman: London, 1964. 266. THIGPEN, C. H. and CLECKLEY, H. M. The Three Faces of Eve. Seeker & Warburg: London, 1957. 267. THOMSON, D. Force field detector. Mcleans: September 1968. 268. TILLER, W. A. 'Some energy field observations of man and nature', Proceedings of the First Western Hemisphere Conference on Kirlian Photography, Acupuncture and the Human Aura: Stanford University, 1972. 269. TILLER, W. A. 'Consciousness, radiation and the developing sensory system', Proceedings of the Academy of Parapsychology and Medicine Symposium on the Dimensions of Healing: Stanford University, 1972. 270. TILNEY, F. & WARREN, L. F. 'The morphology and evolutionary significance of the pineal body', American Anatomical Memoirs 9:257, 1919. 271. TOYNBEE, A. (ed.)Man's Concern with Death. Hodderand Stoughton: London, 1968. 272. TYRRELL, G. N. M. Apparitions. University Books: New York, 1961. 273. VALENTINE, T. Psychic Surgery. Henry Regnery: Chicago, 1973. 274. VALLEE, J. Passport to Magonia. Neville Spearman: London, 1971. 275. VAUGH AN, C. J. 'The development and use of an operant technique to provide evidence for visual imagery in the rhesus monkey under sensory deprivation'. Ph. D. dissertation; University of Pittsburgh, 1964. 276. VERNON, G. M. Sociology of Death. Ronald: New York, 1970. 277. VERNON, J. Inside the Black Room. Pelican: London, 1968. 278. VOGEL, F. S. 'The brain and time'. In BUSSE AND PFEIFFER.37 279. VOIGT, J. 'The signs of death', World Medical Journal 14:144, 1967. 280. VYVYAN, J. A. Case Against Jones. James Clarke: London, 1966. 281. WALLACE, R. K. and BENSON, H. 'The physiology of meditation', Scientific American: February 1972. 282. WALLACE, R. K., BENSON, H. and WILSON, A. F. 'A wakeful hypometabolic physiological state', American Journal of Physiology 222:795, 1971. 283. WALTER, W. G. The Living Brain. Penguin: Harmondsworth, 1961. 284. WARNER, W. L. The Living and the Dead. Yale University Press: New Haven, 1959. 285. WATSON, J. S. 'Operant conditioning of visual fixation in infants under visual and auditory reinforcement', Developmental Psychology 2:508, 1969. 286. WATSON, Lyall. Supernature. Doubleday: New York; Hodder and Stoughton: London, 1973. 287. WHITER, W. 'A Dissertation on the Disorder Called Suspended Animation', Norwich, 1819. In KASTENB AUM and AISENBERG.141 288. WINTER, A. (ed.) The Moment of Death. Charles C. Thomas: Springfield, Illinois, 1969. 289. WOLF, S. 'Sudden death and the oxygen conserving reflex', American Heart Journal 71:840, 1966. 290. WOOD, E. Yoga. Penguin: Harmondsworth, 1962. 291. WOOD, F. H. and HULME, A. J. H. Ancient Egypt Speaks. Rider: London, 1937. 292. YERKES, R. M. Almost Human. Jonathan Cape: London, 1926. Nastpujce przypisy dotycz bezporednio anonimowych artykuw zamieszczonych w dziennikach oraz popularnych czasopismach:

293. The London Echo: London, 3 March 1896. 294. The Daily Telegraph: London, 12 December 1963. 295. The Sunday Times: London, 15 December 1963. 296. African Wild Life: 20:239, 1966. 297. The Sun: London, 25 November 1969. 298. The Times: London, 28 February 1970. 299. Time Magazine: 4 December 1972. 300. The Herald Tribune: Paris, 1 December 1973. BIBLIOGRAFIA DODATKOWA 301. G ARFIELD, C. 'The dying patient's concern with life after death'. In KASTENBAUM.304 302. GREYSON, B. & STEVENSON, I. 'The phenomenology of near death experiences', American Journal of Psychiatry 137:1193, 1980. 303. HOLCK, F. H. 'Life revisited: parallels in death experiences'. Omega 9:1, 1978. 304. KASTENBAUM, R. (ed.) Between Life and Death. Springer: New York, 1979. 305. KASTENBAUM, R. Is There Life After Death ? Rider: London, 1984. 306. MOODY, R. A. Life After Life. Mockingbird Books: Covington, Georgia, 1975. 307. NOYES, R. and SLYMEN, D. J. 'The subjective response to lifethreatening danger'. Omega 9: 313, 1979. 308. RING, K. Life at Death. Coward, McCann & Geoghegan: New York, 1980. 309. SABOM, M. B. Recollections of Death. Harper & Row: New York, 1982. 310. SIEGEL, R. K. 'The psychology of life after death'. American Psychologist 35:911, 1980.