Studia Judaica 10: 2007 nr 1(19), s.

101-117

101

Wstp, objanienia, przygotowanie do druku Ireneusz Piekarski

Katolicki Uniwersytet Lubelski

AGROID I BIROBIDAN
Agroid (Stowarzyszenie dla Rozwoju Pracy Rolnej i Przemysu Nakadowego wrd ydw w Polsce) zaoony zosta 21 kwietnia 1931 roku w Warszawie.1 Do koca 1934 roku powstay rwnie oddziay m.in.: w odzi, Radomiu, we Lwowie i Wilnie. Zaoycielami Agroidu byli Wacaw Wilicki (przemysowiec i pose), Micha Suryc (adwokat i jeden z przywdcw folkistw ydowskiego Stronnictwa Ludowego), Abraham Billauer (lekarz, czonek folkistw), Jakub Geliebter (urzdnik). Stowarzyszenie nie prowadzio praktycznie adnej dziaalnoci a do proklamowania przez Zwizek Sowiecki 7 maja 1934 roku ydowskiego Obwodu Autonomicznego ze stolic w Birobidanie. 6 czerwca 1934 roku odbyo si walne zebranie Agroidu. Prezesem zosta wwczas Micha Suryc, wiceprezesami Oszer Perelman (wspredaktor wychodzcego w Warszawie poczytnego ydowskiego dziennika Der Moment) i Izaak Ehrenreich (nauczyciel). Sekretarzem mianowano Jzefa Goldberga (pniejszego osawionego dyrektora Departamentu ledczego w Ministerstwie Bezpieczestwa Publicznego Jacka Raskiego). Goldberg do Agroidu tra z ramienia Komunistycznej Partii Polski. Wczeniej peni identyczn funkcj w ydowskiej organizacji GEZERD (Towarzystwo Osiedlania na Roli ydw Pracujcych, po ros. OZET), ktra sw central miaa w Moskwie. W swoim yciorysie z 1953 Goldberg-Raski pisa:
W 1935 roku przejlimy statut nie istniejcej a zarejestrowanej organizacji Agroid. Wlalimy org[anizacj] Gezerd w ramy Agroidu i rozpoczlimy wielk prac na tym odcinku.2
Wszystkie informacje dotyczce Agroidu na podstawie materiaw zgromadzonych w Archiwum Pastwowym w odzi: Akta Urzdu Wojewdzkiego dzkiego 19181939, sygn. 260, s. 159-220. Lokalizacja cytatw z dokumentw archiwalnych poprzez podanie numery strony w nawiasie bezporednio w tekcie. 2 Teczka osobowa J. Raskiego. Archiwum Akt Nowych VI/CK, sygn. 6247, k. 11-12. Podaj za: B. F i j a k o w s k a, Borejsza i Raski. Przyczynek do dziejw stalinizmu w Polsce, Olsztyn 1995, s. 50.
1

102

RDA

Wydaje si, e KPP po delegalizacji 16 lipca 1934 roku Oglnoydowskiej Partii Pracy (w jid. AJAP) bdcej pod jej cakowit kontrol3 szukaa innej legalnej przykrywki dla swej nielegalnej dziaalnoci i energicznie dya do przejcia m.in. Agroidu. Wkrtce cz zaoycieli i dziaaczy wycofaa si ze stowarzyszenia, ktre stao si de facto mem zaufania Ozetu na Polsk jak dowiadujemy si z pisma wystosowanego na pocztku 1935 roku przez zastpc naczelnika Wydziau Bezpieczestwa przy Komisariacie Rzdu na m.st. Warszaw (s. 196). W przedstawionej zainteresowanym wojewodom i starostom charakterystyce Agroidu czytamy m.in., e nie po to powsta, by z Polski wysya biedot ydowsk do Birobidanu, lecz by przygotowa ludzi do stworzenia Birobidanu w Polsce (s. 209). Na reakcj wadz nie trzeba wic byo dugo czeka. Akcja delegalizacyjna ruszya pod koniec grudnia 1934 roku. W Warszawie stowarzyszenie zawieszono ju 5 lutego 1935 roku. W odzi do zawieszenia i rozwizania doszo 22 marca 1935 roku.4 A np. w Bechatowie Agroid przetrwa a do 14 marca 1937 roku. Pisarz Julian Stryjkowski ktry sam nalea do Agroidu we Lwowie i najprawdopodobniej za przynaleno do tej dopiero co zdelegalizowanej organizacji zosta aresztowany w padzierniku 1935 roku wspomina:
Zwizek Sowiecki, zwalczajc syjonizm jako agentur imperializmu angielskiego [...], ogosi konkurencyjny plan. Wydzieli terytorium wiksze kilkakrotnie od Palestyny5 na Dalekim Wschodzie, wrd dzikiej tajgi, o mao znanej nazwie Birobidan. Miao si to sta sowieck alternatyw narodowej siedziby w Palestynie jako autonomiczny okrg ydowski na wzr wielu innych autonomicznych okrgw narodowych w ZSRR. [...] Rozpropagowany humanitaryzm sowiecki dla ludu bez ziemi wzbudzi due zainteresowanie wrd biedoty i bezrobotnej inteligencji ydowskiej w Polsce. [...] W miastach i miasteczkach jak grzyby po deszczu powstaway stowarzyszenia Agroid. To niewinne sowo, zlepek dwch wyrazw agro i id, rola i yd, miao zawrze program przewarstwienia kramarzy,
Zob. J. A u e r b a c h, Oglno-ydowska Partia Pracy, Biuletyn ydowskiego Instytutu Historycznego 1964 nr 50, s. 37-58. 4 Ale jako e dzcy dziaacze Agroidu w terminie zoyli odwoanie od decyzji starostwa grodzkiego, spraw musia zaj si dzki Urzd Wojewdzki i wydanie ostatecznej decyzji przecigno si co najmniej do 7 VI 1935. 5 Birobidan nie by kilkakrotnie wikszy od Palestyny. Autonomiczny Obwd ydowski mia obszar 36 tys. km2, a Palestyna ok. 26 tys. km2. Po podziale pozostajcej pod brytyjskim mandatem Palestyny w 1947 r. na dwie czci pastwo ydowskie miao obszar ok. 14,25 tys. km2 byo wic 2,5 razy mniejsze od Birobidanu.
3

AGROID I BIROBIDAN

103

handlarzy, elementu pasoytniczego w chopw zaorujcych ugory dzikiego Dalekiego Wschodu. Miao te suy jako kamua przed wadzami polskimi. Pocztkowo wadza, ktra doskonale wiedziaa, e sprawa ma podszewk komunistyczn, tolerowaa, a nawet sprzyjaa masowemu ruchowi w nadziei, e Polsk opuci kilkaset tysicy ydw. Ale po pewnym czasie, kiedy ani jeden yd nie wyemigrowa do Rosji Sowieckiej, [...] zatrbiono do odwrotu. Agroid zosta zdelegalizowany, lokale opiecztowane, a niektrych przywdcw, przewanie znanych komunistw, aresztowano.6

O tym, e wczesne wadze polskie borykay si z problemem przeludnienia kraju i wspieray wszelkie dziaania emigracyjne, pisze Wiktor Tomir Drymmer, wczesny szef Departamentu Konsularnego MSZ.7 Drymmer podaje wprawdzie, i MSZ nie popiera emigracji do Birobidanu i nie zna wypadku, by jaki yd polski tam wyemigrowa,8 ale zauwaa, i Departament Konsularny bada
wszystkie moliwoci, biorc pod rozwag emigracj do mao, w owym czasie, znanej Afryki, a nawet do szeroko propagowanego przez Rosj autonomicznego okrgu ydowskiego we wschodniej Syberii, ktry rni poputczycy nazywali Now Ziemi Obiecan dla ydw.9

Rzd tak jak to wanie uj Stryjkowski tolerowa wic Agroid (do pewnego momentu), bo agitacja za ydowskim Obwodem Autonomicznym bya mu na rk. wiadomie i wszechstronnie wspiera za (pienidzmi i wyszkoleniem bojowym10) za porednictwem MSZ syjonistyczne organizacje stawiajce sobie za cel wywalczenie niepodlegoci Palestyny: syjonistw-rewizjonistw Wodzimierza abotyskiego (Irgun Cwai Leumi) i syjonistw-lewicowcw (Hagana). ydowskie kadry wojskowe szkolone byy w polskich obozach w Rembertowie, Andrychowie i Warszawie.11 Stryjkowski, jakby wtrujc Drymmerowi, pisa w swej ostatniej powieci pt. Milczenie:
6 J. S t r y j k o w s k i, Ocalony na Wschodzie, z ... rozm. P. S z e w c, Montricher 1991, s. 74-75. 7 W. T. D r y m m e r, Zagadnienie ydowskie w Polsce w latach 1935-1939. (Wspomnienie z pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych), Zeszyty Historyczne 1968 z. 13, s. 55-77. 8 Tame, s. 69. 9 Tame, s. 56. 10 Tame, s. 70. 11 Tame, s. 70-72.

104

IRENEUSZ PIEKARSKI

[] Jakub, aby walczy z Arabami, pokona te Hitlera, [] nielegalnie emigrowa do Erec, jak nazywano biblijn ojczyzn. Nie wiem, czy przeszed szkolenie w obozie pod okiem polskich instruktorw wojskowych. Bya to tajemnica pastwowa. Wyda si to nieprawdopodobne, a chodzio rzdowi o pozbycie si jak najwikszej iloci ydw.12

Jakub, przyjaciel narratora, wybra Erec. Sam narrator za Birobidan. Pierwszy opowiedzia si za wariantem syjonistycznym, narodowym: pastwem ydowskim w biblijnej ziemi przodkw, drugi za wariantem komunistycznym i kosmopolitycznym: autonomicznym obwodem na rubieach wielkiego kraju rad (na Dalekim Wschodzie). Autonomiczny Obwd ydowski efekt stalinowskiej geopolityki pomylany zosta wanie przede wszystkim jako przeciwwaga dla syjonistycznego projektu utworzenia niepodlegego pastwa ydowskiego w Palestynie13. Sowiecka propaganda przedstawiaa Birobidan jako now ziemi obiecan dla ydw, jako robotniczy Syjon, ydowski raj, inn, lepsz bo wyzwolon z religijnych przesdw ojczyzn. Woln od kapitalistycznego ucisku i ndzy, dyskryminacji i pogromw. I agitacja ta wywoaa odzew w caym wiecie14. W Stanach Zjednoczonych na rzecz radzieckiego projektu aktywnie dziaay np. organizacje AMBIJAN (The American Committee for the Settlement of Jews in Birobidjan) oraz IKOR (Jidisze Kolonizacje in Russland), w Argentynie PROKOR (Produktiwe Kolonizacje in Russland), we Francji GEZERD (Gezelszaft far ajnordenung af erd Arbetndike Jidn in FSSRR), a w Polsce Agroid wanie. Na ocjalnej stronie internetowej wadz Autonomicznego Obwodu ydowskiego15 znajdziemy jeszcze dzi sugesti, e jego utworzenie byo wynikiem troski nowego sowieckiego pastwa o jednych z bardziej uciJ. S t r y j k o w s k i, Milczenie, Krakw 1993, s. 6. Cho komunistyczny publicysta przedwojennego dziennika Frajnd, Dawid Sfard, naigrywa si z takiego postawienia sprawy (w numerze z 25 IV 1934). Sfard pyta: Jaki zwizek ma Birobidan z Palestyn? I odpowiada, e Birobidan to konieczna, integralna cz ideologii, ktra ma przebudowa cay wiat na cakiem nowych zasadach, a Palestyna to ideologia, ktra ma rwnie przenie Nalewki i Kasrylewki w daleki kraj. Podaj za J. N a l e w a j k o - K u l i k o v, Na brzegu Sambationu. Burzliwe ycie ydowskiego komunisty. Plotkies nr 29, 10.08.2006, na stronie http://webnews.textalk. com/pl/article.php?id=206787&context=68503 14 Bardzo pozytywnie o idei Birobidanu wypowiadali si w latach 30. XX w. wiatowej sawy politycy, naukowcy, artyci, np. Chaim Weizmann, Albert Einstein, Marc Chagall, Lion Feuchtwanger. 15 http://eao.ru/eng/?p=361 (31.03.2007)
12 13

AGROID I BIROBIDAN

105

skanych przez carsk Rosj ludzi ydw. A cae birobidaskie przedsiwzicie produktywizacji byo nieprzerwanym pasmem sukcesw: ekonomicznych i kulturalnych. W rzeczywistoci cel utworzenia obwodu by inny polityczno-gospodarczy (chodzio m.in. o stworzenie strefy buforowej zabezpieczajcej region przed dzik chisk kolonizacj i o eksploatacj surowcw i bogactw naturalnych) oraz przede wszystkim ideologiczny (chodzio o rozwizanie problemu ydowskiego poprzez sowietyzacj ydw). Stryjkowski wielokrotnie powtarza, e yd-komunista przestaje by ydem. Dla ydowskich zwolennikw Birobidanu ustrj nie przewidzia adnej alternatywy. Jeli chcieli dosta to bagniste i grzyste terytorium, musieli zosta komunistami (zapomnie o religii, jzyku hebrajskim, dotychczasowej kulturze nie zwizanej z jidysz), a wic tak naprawd odci si od korzeni, wyprze si swej historii i zacz wszystko od nowa. Birobidan istnieje do dzi, cho eksperyment, by uczyni go obwodem i autonomicznym, i ydowskim (z urzdowym jzykiem jidysz, ydowskim teatrem, bibliotekami), zakoczy si klsk ju w latach 30. Pomidzy rokiem 1936 a 1938 dokonano w ydowskich obwodzie masowych czystek, mordujc przede wszystkim inteligencj. Ponownie terror sparaliowa Birobidan 10 lat pniej niejako za kar po proklamowaniu Izraela, gdy okazao si, e nowe pastwo wybrao kurs proamerykaski.16 Agroid to mao znany epizod z historii ydowskich ruchw spoecznych w midzywojennej Polsce. Stworzony w celu wsparcia komunistycznego projektu budowy nowej ydowskiej ojczyzny w dalekim Birobidanie, rycho sta si marionetk partii, ktra miaa zdecydowanie inny cel ni wychowywanie nowoczesnych, kompetentnych i wiatych rolnikw. I cho ocjalne dokumenty jako przyczyn rozwizania Agroidu podaj uchybienia formalne, np. nieaktualny rejestr czonkw stowarzyszenia, to de facto zlikwidowane zostao ono jako zbyt energicznie rozwijajca si niebezpieczna przybudwka Komunistycznej Partii Polski.

Informacje o Birobidanie gwnie na podstawie ksiki: A. P a t e k, Birobidan. Sowiecka ziemia obiecana? ydowski Obwd Autonomiczny w ZSRR, Krakw 1997.
16

106 Komisariat Rzdu na m.st. Warszaw Nr BS.II-b/1384

IRENEUSZ PIEKARSKI

Warszawa, dnia 6 lutego 1935 r. Poufne Pilne

Agroid Zawieszenie dziaalnoci Do wedug rozdzielnika Komunikuj, e decyzj Starosty Grodzkiego rdmiejsko-Warszawskiego z dn. 5.II.r.b.L.II.7/1343 zostaa zawieszona dziaalno stowarzyszenia pn. Stowarzyszenie dla Rozwoju Pracy Rolnej i Przemysu Nakadowego wrd ydw w Polsce Agroid, przeprowadzona bowiem lustracja oraz informacje poufne stwierdziy: 1. Stowarzyszenie zostao zarejestrowane w celu propagowania pracy rolnej i przemysu nakadowego wrd ydw w Polsce i terenem jego dziaalnoci miaa by Rzeczpospolita Polska, natomiast caa dziaalno Stowarzyszenia zostaa nastawiona na popularyzowanie Birobidanu. 2. Statut Stow. nie przywidywa prawa tworzenia sekcyj zawodowych i segregowania czonkw wedug zawodw, co czyni Agroid. 3. Imienny spis czonkw nie jest zaktualizowany. 4. Wpisowe i skadki czonkowskie pobierane s w rnych wysokociach, co sprzeczne jest ze statutem stowarzyszenia. 5. Ksiki buchalteryjne prowadzone s niedbale, przy czym w styczniu nie przeprowadzono ani jednej pozycji. 6. Z korespondencji Stow. wynika, i tworzone na prowincji stowarzyszenia o tej samej nazwie de facto byy oddziaami centrali warszawskiej, ktra wysyaa prelegentw, instruktorw, urzdzaa zbirki oraz udzielaa instrukcje organizacyjne. 7. Kontakt z central Rady Ozetu (Wszechrosyjskie Tow[arzystwo] Osiedlania na roli pracujcych ydw ZSRR17 w jz. yd. Gezerd) i Stow[arzyszeniem] Jug w Gdasku. 8. Jak wynika z przeprowadzonej lustracji, Agroid by mem zaufania Ozetu na Polsk, czego dowodem chociaby fakt, i o kadej zaatwionej sprawie na terenie Polski Ozet komunikowa Agroidowi (np. odpis pisma Ozetu z dn. 31.I.35 r. do Zw. Inynierw ydw w Wilnie). 9. Kontakt ze zwizkami zaw[odowymi] Lew[icy] Zw[izkowej] i z opozycj w zwizkach bundowskich (Zw[izkiem] Zaw[odowym] Robotn[ikw] i Robotnic Przem[ysu] Wkien[niczego] w Polsce Oddz. III w W-wie, Grzybowska 42, Zw[izkiem] Rob[otnikw] Przem[ysu] Drzewn[ego] Oddz. II Pawia 40,
17

Waciwie: Obszczestwo po ziemielnomu ustrojstwu trudjaszczichsia jewriejew.

AGROID I BIROBIDAN

107

z opozycj w Zw[izku] Zaw[odowym] Rob[otnikw] Przem[ysu] Odzie[owego] Nalewki 34). 10. Organizowanie czonkw wg zawodw w postaci poszczeglnych sekcyj zawodowych (np. malarze, stolarze, krawcy, inteligencja pracujca, zawody wyzwolone itp.) na wzr Lewicy Zwizkowej. 11. Organizowanie modziey szkolnej i komitetw rodzicielskich. 12. Stow. gromadzio ksiki o odebranym debicie (np. Lenin cz. I i III wydane w Moskwie). 13. Nastawienie linii dziaania Stow[arzyszenia] nie na biuro emigracyjne, lecz w kierunku wychowania socjalistycznego i przygotowania emigrantw do ycia w ustroju socjalistycznym, przy czym tylko jednostki, naleycie przygotowane ideowo mogyby by wysane do Birobidanu. 14. Zadanie Stow[arzyszenia] polegao na spopularyzowaniu ZSRR wrd mas ydowskich i wzmoenie nastrojw prosowieckich. 15. Aktywni czonkowie Stow[arzyszenia] znani s ze rde poufnych, jako czynni dziaacze zarwno KPP [Komunistycznej Partii Polski], jak i Lewicy Zwizkowej. Za Komisarza Rzdu Runge18 Zast. Nacz. Wydziau Bezpieczestwa

Tadeusz Maciej Runge (1898-1975), ocer Wojska Polskiego. Od listopada 1931 zastpca naczelnika Wydziau Spoeczno-Politycznego w Lublinie. Od listopada 1932 w Komisariacie Rzdu na m. st. Warszaw. Po wybuchu wojny w Wielkiej Brytanii. Od listopada 1941 w Zwizku Walki Zbrojnej. Zrzucony do kraju w kwietniu 1944 r. Ocer AK. W powstaniu warszawskim dowodzi batalionem Czata 49. (Zob. A. K. K u n e r t [haso w:] Polski sownik biograczny, t. XXXIII, Krakw 1991-1992).
18

108

IRENEUSZ PIEKARSKI

MINISTERSTWO SPRAW WEWNTRZNYCH P.N.3811/1/tj/35. Warszawa, dnia 8 lutego 1935 r. Agroid dziaalno komunistyczna

TAJNE

Do Pana Wojewody w Lublinie19 Stowarzyszenie dla Rozwoju Pracy Rolnej i Przemysu Nakadowego wrd ydw w Polsce Agroid od czasu czynnego zainteresowania si zagadnieniem moliwoci emigracji ydw z Polski do Birobidanu, przeksztacio si powoli w organizacj, ktrej celem ma by wedug brzmienia jednej z poufnych rezolucyj popieranie i popularyzowanie procesu produktywizacji mas ydowskich w ZSRR, w szczeglnoci w Birobidanie. Prowadzona w sposb niezmiernie intensywny agitacja wrd masowo werbowanych czonkw o znacznych, pozytywnych wynikach kolonizacyjnych w Birobidanie i wielkich zdobyczach socjalnych mas ydowskich w ZSRR ujawnia, e Agroid zajmuje si raczej propagand komunistyczn ni waciwym celem, nakrelonym w statucie. Ze wzgldu na niewaciwy charakter polityczny dziaalnoci stowarzyszenia, przewaajca liczba organizatorw oraz powaniejsi dziaacze, ktrzy mieli nadziej realizowania po czci zagadnienia emigracji ydw z Polski przy pomocy dziaalnoci Agroidu wycofali si z tego stowarzyszenia. Dnia 4-go bm. starostwo grodzkie rdmiejsko-warszawskie przeprowadzio lustracj dziaalnoci Agroidu w jego siedzibie centralnej w Warszawie przy ulicy Krlewskiej 27. Stwierdziwszy wyej opisany charakter polityczny dziaalnoci tego stowarzyszenia skonskowao szereg nielegalnych drukw, opiecztowao lokal i dziaalno jego zawiesio. W zwizku z powyszym Ministerstwo Spraw Wewntrznych prosi Pana Wojewod o zwrcenie bacznej uwagi na dziaalno stowarzyszenia Agroid na terenie wojewdztwa i o przeprowadzenie rewizji oraz o ewentualne opiecztowanie odnonych lokali i zawieszenie jego dziaalnoci. W zaczeniu Ministerstwo przesya do wiadomoci odpis sprawozdania Kom[isariatu] Rzdu m[iasta] st[oecznego] Warszawy dotyczcy Agroidu. H. Kawecki Dyrektor Departamentu
W latach 1933-1937 wojewod w Lublinie by dr Jzef Bolesaw Roniecki (1890-1944). Absolwent Wydziau Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Ocer Wojska Polskiego. W latach 1929-1931 wicewojewoda dzki. Nastpnie wojewoda lwowski i od 1933 lubelski. onierz Zwizku Walki Zbrojnej AK. Zgin w powstaniu warszawskim. (Zob. A. P i b e r [haso w:] Polski sownik biograczny, t. XXXII, Krakw 1989-1991).
19

AGROID I BIROBIDAN

109 d, 28 lutego 1935 r. POUFNE! Do Panw Starostw Wojewdztwa dzkiego

URZD WOJEWDZKI DZKI Wydzia Spoeczno-Polityczny L.SPA.II.2a/88.tjn. Agroid informacje

Nawizujc do zarzdzenia z dn. l4. II r.b. Nr SPA.II.2-a/82.tjn., Urzd Wojewdzki dzki komunikuje, e w dniu 21.IV.l931 r. zarejestrowane zostao przez Komisariat Rzdu na m[iasto] st[oeczne] Warszaw za Nr Rej. 1384 Stowarzyszenie dla rozwoju pracy rolnej i przemysu nakadowego wrd ydw w Polsce w skrcie Agroid. Zaoycielami jego byli: Wilicki Wacaw przemysowiec i pose na Sejm, Suryc Micha adwokat i jeden z przywdcw yd[owskiego] Dem[okratycznego] Str[onnictwa] Lud[owego] w Polsce (tzw. Folkistw), Billauer Abraham lekarz i cz[onek] tego samego stronnictwa oraz Geliebter Jakb urzdnik, wszyscy zamieszkali w Warszawie. W dn. 6 VI 1934 r. na walnym zebraniu zosta wybrany zarzd stowarzyszenia w skadzie: prezes Micha Suryc, wiceprezesi Perelman Oszer, wspredaktor Momentu, b[yy] dziaacz yd[owskiego] Dem[okratycznego] Str[onnictwa] Lud[owego] w Polsce i Ehrenreich Izaak, nauczyciel, sekretarz Goldberg Jzef, aplikant adwokacki, czonkowie zarzdu: Dr Scheininger Dorian dziennikarz, Mandelsburg Efroim adwokat, Geliebter Jakb urzdnik, Kryski Jzef handlowiec i Goldinberg Jakb lekarz (zoy mandat). Zadaniem stowarzyszenia, w myl statutu, jest rozwijanie pracy rolnej, ogrodnictwa, mleczarstwa i przemysu nakadowego wrd ydw w Polsce. Dla osignicia swoich celw moe Stowarzyszenie, z zachowaniem obowizujcych praw i przepisw, ubiega si o zezwolenie na upowanienie do przeprowadzenia parcelacji i nabywania roli dla rozparcelowania jej w celu urzdzenia ydw na roli, urzdza przedsibiorstwa mleczarskie, otwiera szkoy i kursy agronomiczne oraz przemysu nakadowego, zakada spdzielnie rolnicze, ogrodnicze, mleczarskie oraz przemysu nakadowego, wspomaga rolnikw, ogrodnikw, mleczarzy oraz chaupnikw, uzyskiwa kredyty dla nansowania przedsibiorstw pracujcych mas ydowskich, zakada banki dla zasilania swoich przedsiwzi, urzdza wystawy agronomiczno-rzemielnicze, wydawa czasopisma, broszury, powicone sprawom gospodarczym, komunikowa si z innymi stowarzyszeniami o podobnych zadaniach w kraju i za granic. Terenem dziaalnoci stowarzyszenia jest caa Rzeczpospolita, z zachowaniem miejscowych przepisw o stowarzyszeniach. Siedzib stowarzyszenie ma w Warszawie przy ul. Krlewskiej 27. Wedug posiadanych informacyj Agroid od zaoenia by nieczynny i dopiero w roku biecym rozpocz swoj dziaalno w kierunku przewarstwowienia mas ydowskich w Polsce przez osiedlenie ydw na roli, nauczanie rolnictwa, przemysu nakadowego itp.

110

IRENEUSZ PIEKARSKI

Po ogoszeniu przez wadze sowieckie w dn. 7 V 1934 r. Birobidanu jako autonomicznego obszaru ydowskiego oraz wobec moliwoci osiedlania tam rwnie i osadnikw z Polski, Agroid rozpocz prac nad przygotowaniem emigracji do Birobidanu. W tym celu dla przeprowadzenia niezbdnych pertraktacyj wstpnych z instytucjami normujcymi osadnictwo ydowskie w ZSRR, delegowany zosta do Moskwy wiceprezes Stowarzyszenia red. Perelman, ktry mia zwiedzi rwnie tereny kolonizacyjne w Birobidanie.20 Dla ustalenia kontyngentu wychodcw na 1935 r. i uzyskania od sowieckich instytucyj spoecznych ulg dla wychodcw z Polski, polegajcych na udzieleniu im od granicy polsko-sowieckiej do Birobidanu bezpatnego przejazdu, zosta wysany do Moskwy prezes Stowarzyszenia adw[okat] Suryc. Moliwo emigracji do Birobidanu, wobec trudnoci imigracji do Palestyny,21 odbia si silnym echem wrd szerszych mas ydowskich. Rezultatem tego duy napyw czonkw, ktrym w pierwszym rzdzie przysuguje prawo wyjazdu. W Warszawie zarejestrowanych jest obecnie 1500 czonkw, rekrutuj si oni spord rzemielnikw, chaupnikw, bezrobotnych i pracujcej inteligencji. Stowarzyszenie zamierza obecnie uzyska prawo zakupu ekwipunku w Polsce, dla rodzin ydowskich z Niemiec przy przesiedlaniu ich do Birobidanu, co umoliwioby prac wikszej iloci rzemielnikw w kraju. Agroid pozostaje w kontakcie z organizacjami o podobnych celach zagranic, tj. Ameryce, Afryce Poudniowej, Francji, Anglii i Danii. O istnieniu ideowej cznoci Agroidu i Gezerdu wiadczy notatka, zamieszczona w jednym z numerw Freunda nast[pujcej] treci: Gezerd Moskwa. W zwizku z I zjazdem w Rosji Sow[ieckiej] osadnikw ydowskiego pastwa autonomicznego, przesyamy w imieniu dziesitek tysicy robotnikw nasze najserdeczniejsze pozdrowienia twrcom i budowniczym Birobidanu. Wasza twrczo jest dla nas rdem podziwu. Niech yje ydowskie pastwo autonomiczne! Agroid. Pobudzenie do ycia Agroidu zwrcio uwag KPP, ktra postanowia wykorzysta go dla swych celw przez skierowanie do swych czonkw i sympatykw. Wedug kondencjonalnych rde sprawa wykorzystania Agroidu bya szczegowo przedyskutowana wsplnie przez Sekretariat KC KPP i Centr[alne] Biuro ydowskie, przy czym za podstaw dyskusji posuyy tezy do uchwa II Plenum KC KPP (stycze 1934 r.), w ktrych mowa jest o sabym powicaniu
20 Po tej podry pozostaa relacja: O. P e r e l m a n, Birobidan. Szilderungen fun a rajze in Juli-Ojgust 1934 [Birobidan. Obrazki z podry na przeomie lipca i sierpnia 1934], Warszawa 1934. 21 Pod wpywem naciskw arabskich administrujce Palestyn brytyjskie wadze mandatowe wyday w 1922 r. tzw. Bia Ksig dokument ograniczajcy napyw ydowskich imigrantw. Druga Biaa Ksiga opublikowana zostaa w 1930 i wprowadzaa kolejne limity imigracyjne i osadnicze.

AGROID I BIROBIDAN

111

uwagi drobnomieszczastwu i rolnictwu, z powodu czego rewolucjonizowanie mas nie moe posun si naprzd. rda poufne mwi, e odbyo si w dn. 24 IX 1934 r. zakonspirowane zebranie wybitniejszych czonkw Agroidu, ktre powzio szereg uchwa natury organizacyjnej, a mianowicie: 1. we wszystkich waniejszych orodkach w kraju maj by tworzone lie Agroidu w charakterze oddziaw samodzielnych, podporzdkowanych jednake instrukcjom Centrali w Warszawie; 2. caoksztat pracy ma si rozpada na 4 zasadnicze grupy: a) grup fachow, ktrej zadaniem bdzie praca na terenie zwizkw zawodowych, b) grup prasow, do ktrej bdzie naleao organizowanie stosownych wydawnictw, c) komisj kulturalno-owiatow, powoan do organizowania odczytw i szerzenia propagandy, d) zakonspirowan grup pracy rewolucyjnej, ktra bdzie miaa na celu szerzenie i pogbianie prdw rewolucyjnych w masach, tak przy pomocy odpowiedniej literatury, jak te przez organizowanie rnych wystpie okolicznociowych. Podzia ten ma by przeprowadzony rwnie w oddziaach. 3. Praca ma by prowadzona w ten sposb, by jak najduej utrzyma si w formach legalnoci, w ktrym to celu przy pogbianiu prdw rewolucyjnych ma si unika tematw dotyczcych ruchu wywrotowego w kraju, natomiast posugiwa si naley przy omawianiu tych kwestyj zjawiskami zaistniaymi na terenie pastw obcych, wykazujc jednak przy tym ogldnie, e odnone zjawiska rewolucyjne s wynikiem kryzysu ustroju kapitalistycznego i przeladowa reimw faszystowskich. 4. Agroid ma dy do skupienia w swych szeregach b[yych] cz[onkw] OPP [Oglno-ydowskiej Partii Pracy]22, a nastpnie dy do wcignicia na swoich czonkw jak najszersze masy spord rzemielnikw, biedniejszego kupiectwa i spord robotnikw. 5. W pracy nad uwiadomieniem zwerbowanych czonkw ma dy Agroid przede wszystkim do ich proletaryzacji, aeby w ten sposb uczyni z szeregw Agroidu organizacj, mogc wywiera decydujcy wpywa na masy. Poufne rda mwi, e Centr[alne] Biuro yd[owskie] KPP pozostaje w bezporednim kontakcie z kierownikami Agroidu, przez co caa dziaalno
OPP powstaa w 1931 r. we Lwowie, by walczy o popraw bytu biedoty ydowskiej, o pene rwnouprawnienie ydowskich mas pracujcych, o pastwowe szkoy z ydowskim jzykiem wykadowym dla dzieci ydowskich, o zniesienie wszelkich dyskryminacji przy przyjmowaniu do pracy, przeciw antysemityzmowi i bojkotowi gospodarczemu, o rzd robotniczy (zob. J. A u e r b a c h, dz. cyt., s. 39). Parti decyzj MSW rozwizano 16 VII 1934.
22

112

IRENEUSZ PIEKARSKI

jego kierowana jest waciwie przez KPP. Wszelkie posunicia Agroidu tak o charakterze politycznym, jako te spoecznym i gospodarczym przed wprowadzeniem ich w ycie s najpierw przedyskutowane przez czynniki komunistyczne. W robocie na terenie Agroidu obowizuje zasada, e Agroid nie po to powsta, by z Polski wysya biedot ydowsk do Birobidanu, lecz by przygotowa ludzi do stworzenia Birobidanu w Polsce. Nowy czonek przyjty do Agroidu bywa stopniowo pozyskiwany dla komunizmu przez kolejne przechodzenie rnych grup, poczynajc od grupy fachowej. Przez odczyty, referaty, pogadanki itp. dy si we wspomnianych wyej grupach do radykalizacji pogldw poszczeglnych czonkw na sprawy potrzeb wasnych i krzywdzcego ich ujcia i dopiero po stwierdzeniu, e czonkowie ci zaczynaj rozpatrywa zagadnienia ekonomiczno-zawodowe pod ktem ideologii komunistycznej, przechodz do grup nastpnych, gdzie omawiane ju bywaj tematy oglnospoeczne i polityczne z wyranym zabarwieniem komunistycznym. Czonkowie Agroidu nalecy ju do grupy tzw. pracy rewolucyjnej maj obowizek jako ju zdeklarowani, jednak jeszcze nie zdekonspirowani komunici kolportowa midzy nowymi czonkami w nieznacznej iloci bibu komunistyczn tak jednak, by w razie wykrycia wygldao to na indywidualny wyczyn, a nie na prac zorganizowan i zwizan z dziaalnoci Agroidu jako organizacji. W Warszawie Lewica Zwizkowa rozpocza energiczny werbunek na terenie zwizkw zawodowych za wstpowaniem do Stowarzyszenia, tworzc cay szereg komrek rozmaitych zawodw. Obecnie na terenie Agroidu istniej nastpujce komrki: drukarzy, transportowcw, pracownikw skrzanych, robotnikw budowlanych, handlowcw (subiektw), pracownikw umysowych, krawieckich i tekstylnych. W najbliszej przyszoci przystpi ma A[groid] do organizowania grup Przyjaci Birobidanu na wzr istniejcego dawniej w Niemczech: Bund der Freunde der Sowiet-Union, a to dla werbunku nowych czonkw do Stowarzyszenia. W okresie od czerwca do poowy grudnia b.r. zorganizowano 6 wikszych zebra i odczytw w lokalu wasnym, na ktrych poza propagand Birobidanu, glorykowano ustrj i gospodark sowieck. W miesicu grudniu przeprowadzono akcj zbirki i ksiek dla osiedlecw w Birobidanie zebrano 15 tysicy egzemplarzy. Zorganizowano sekcj piewacz pn. Folgschr i koo dramatyczne (Nalewki 31), czonkowie ktrych w duej mierze rekrutuj si z elementu komunizujcego, oraz oddzia szkolnictwa (przy ktrym istnieje specjalny dzia dla rodzicw, jak wychowywa dzieci). Stwierdzono, i w okresie akcji komunistycznej za uwolnieniem Thalmana23 byy kolportowane wrd i przez niektrych czonkw Agroidu kartki
23 Chodzi o Ernsta Thlmanna, niemieckiego polityka, czonka Komunistycznej Partii Niemiec, posa do Reichstagu w latach 1924-1933, te czonka Komitetu Wykonaw-

AGROID I BIROBIDAN

113

z podobizn Thalmana, znaleziono rwnie w ubikacji lokalu Agroidu odezwy komunistyczne, wzywajce do organizacji jednolitego frontu. W lokalu Stowarzyszenia tumnie przebywaj czonkowie skomunizowanego Zwizku Zaw[odowego] Pracownikw Handlowych (Leszno 13), ktrego dziaalno zostaa przez wadze administracyjnie zawieszona. Dom Bankowy pn. Szereszewski D.M., mieszczcy si przy pl. elaznej Bramy 1, ma nansowa Agroid. Rozwj organizacyjny Agroidu, stworzenie szeregu sekcyj itp. spowodowa, e kierownicy postanowili przenie si do wikszego lokalu na ul. Granicznej, aby kada sekcja miaa swj pokj. W zwizku z tym Chr i Koo Dramat[yczne] zlikwidoway ju swj lokal przy ul. Nalewki 31. Wkrtce przystpuje Agroid do akcji pod hasem zwerbowania przynajmniej l0 tys. cz. Do czasopism prowadzcych propagand za Birobidanem i subsydiowanych przez Agroid nale: Iberboj24 i Freund25. Ponadto w Agroidzie redagowan jest cienna gazetka pn. Szlugler. Na zebraniu inteligencji Agroidu w dn. 26 XII 1934 r. zostaa wybrana tzw. Rada Prasowa (nazywana przez czonkw Rewpress). Nadmieni naley, e pisma ydowskie, wychodzce w Polsce, rozpowszechniane s do silnie wrd ydw besarabskich. Na terenie Rumunii zaoona zostaa nawet specjalna organizacja Za Birobidan, ktr jednak wadze rumuskie w r. 1934 wraz z innymi rozwizay. Wedug posiadanych informacyj powstay oddziay Agroidu rwnie na prowincji, przy czym jako organizatorzy faktycznie niemal wszdzie wystpuj czonkowie lub sympatycy kompartii. Oddziay takie istniej w odzi, w Radomiu, we Lwowie, w Wilnie, za w stadium organizacyjnym znajduj si w Kaliszu, Kowlu i Otwocku. Z powyszego wynika, e Agroid od czasu swego powstania do chwili obecnej zatraci waciwy swj charakter, zakrelony statutem, a sta si terenem propagandy elementw komunistycznych. W zwizku z postpujc naprzd pauperyzacj spoeczestwa ydowskiego w Polsce oraz nader utrudnion i bardzo ograniczon emigracj do Palestyny, ydzi skwapliwie podchwytuj wszelk koncepcj emigracyjn. To nastawienie psychiczne wykorzystali propagatorzy Birobidanu i element komunistyczny, budujc sie organizacyjn i zyskujc szeregi zwolennikw Agroidu, ktry przez swoj dziaalno wybitnie populaczego Midzynarodwki Komunistycznej. Po dojciu Hitlera do wadzy w marcu 1933 r. Thlmann zosta aresztowany. Zamordowany w Buchenwaldzie w 1944 r. 24 Iberboj (Przebudowa) wychodzi w Warszawie od 1933 r. Redaktorem naczelnym tego miesicznika by M. Rakowski. 25 Komunistyczny Frajnd (Przyjaciel) wychodzi w Warszawie w latach 19341935. Redaktorem naczelnym tego dziennika by znany pisarz Alter Kacyzne.

114

IRENEUSZ PIEKARSKI

ryzuje wrd ydw ZSRR i wzmaga nastroje prosowieckie. Ponadto Warszawa ostatnio zostaa zasypana eksportem ksiek z Rosji Sowieckiej (w jzyku ydowskim i rosyjskim), propagujcych obwd autonomiczny Birobidan z odpowiednim celowi nawietleniem, ktre znalazy wrd mas ydowskich due zainteresowanie oraz zwrciy uwag ydowskiego spoeczestwa na Stowarzyszenie Agroid. W ten sposb Agroid zyskuje coraz wiksz popularno i sympati mas ydowskich. Zarzd Agroidu aczkolwiek nie pozostaje w bezporednim kontakcie z wadzami KPP, sta si ich narzdziem. KPP stopniowo opanowuje Stowarzyszenie. Przesyajc powysze do wiadomoci Urzd Wojewdzki dzki prosi Panw Starostw o zwrcenie bacznej uwagi na akcj KPP w kierunku tworzenia wzgl[dnie] opanowywania oddziaw Agroidu i paraliowanie tych usiowa. Za WOJEWOD L. Berkowicz w/z. Naczelnika Wydziau Spoeczno-Politycznego

Starostwo Grodzkie dzkie Nr BP.8/829-rej.

d, dnia 22 marca 1935 r. Do Zarzdu Stowarzyszenia zwykego pn. Stowarzyszenie dla rozwoju pracy rolnej i przemysu nakadowego wrd ydw w Polsce Agroid dzki w odzi ul. Piotrkowska nr 61

Na podstawie art. 16 prawa o stowarzyszeniach z dnia 27 X 1932 (Dz.U. R.P. Nr 94 poz. 808) zawieszam z dniem dzisiejszym dziaalno stowarzyszenia zwykego pn. Stowarzyszenie dla rozwoju pracy rolnej i przemysu nakadowego wrd ydw w Polsce Agroid dzki w odzi, jak rwnie rozwizuj omawiane stowarzyszenie, a to dlatego, e jego dziaalno wykracza przeciwko obowizujcemu prawu i ustalonym dla stowarzyszenia zakresom i sposobom dziaania, co stwierdzone zostao podczas przeprowadzonej w dniu 20 marca 1935 r. lustracji stowarzyszenia, a mianowicie: 1. na czele stowarzyszenia stoi Zarzd, skadajcy si z 12 osb i wybrane spord niego prezydium z 3 osb, 2. czonkowie stowarzyszenia podzieleni s na 9 grup zawodowych, 3. stowarzyszenie rozciga swoj dziaalno faktycznie na teren wojewdztwa dzkiego, urzdzajc w poszczeglnych miastach zebrania,

AGROID I BIROBIDAN

115

4. stowarzyszenie, nie posiadajc do tego uprawnie, w stosunkach [...]26 prawnych podaje si za zarejestrowane (umowa o najmie lokalu przy ul. Piotrkowskiej 61), 5. rejestr czonkw nie jest aktualny: zawiera 801 nazwisk, [...]27 stowarzyszenie liczy 1075 czonkw. Wymienione w punktach 1-4 uchybienia pozostaj w sprzecznoci z zasadami organizacji i rodkami dziaania stowarzyszenia, wyuszczonymi w zgoszeniu zaoycieli z r. 1934 (bez bliszej daty) o zaoeniu stowarzyszenia. Decyzja niniejsza na podstawie art. 87 rozporzdzenia Prezydenta RP z dn. 22 III 1928 r. o postpowaniu administracyjnym (Dz.U. R.P. Nr 36 poz. 341) oraz art. 16 powoanego prawa o stowarzyszeniach ulega natychmiastowemu wykonaniu w czci dotyczcej zawieszenia dziaalnoci. Od tej decyzji suy prawo odwoania si do Urzdu Wojewdzkiego dzkiego za porednictwem Starostwa Grodzkiego dzkiego w cigu 14 dni, liczc od dnia nastpnego po jej dorczeniu. Starosta Grodzki dzki Dr Stan. Wrona Starostwo Grodzkie dzkie Nr BP.8/829-rej. Stowarzyszenie Agroid dzki, zawieszenie i rozwizanie Do Urzdu Wojewdzkiego dzkiego Wydzia Spoeczno-Polityczny w miejscu Powysze przedkadam do wiadomoci, zaznaczajc, e wydanie decyzji spowodowane zostao nie tylko z powodw przytoczonych w niej, lecz rwnie z uwagi na dziaalno, idc zdecydowanie w kierunku szerzenia akcji wywrotowej nie tylko wrd czonkw samego stowarzyszenia, lecz i na terenie innych organizacyj robotniczych i rzemielniczych. Starosta Grodzki dzki Dr Stan. Wrona

26 27

Nieczytelny wyraz, moe: prywatno-. Nieczytelny fragment, moe: a tymczasem.

116

IRENEUSZ PIEKARSKI

Starostwo Grodzkie dzkie Nr BP.8/829-rej. Rozwizanie stow. Agroid dzki odwoanie.

d, dnia 7 czerwca 1935 r.

Do Urzdu Wojewdzkiego dzkiego Wydzia Spoeczno-Polityczny w miejscu W dn. 20 IX 1934 r. powstao w odzi stowarzyszenie zwyke pn. Stowarzyszenie dla rozwoju pracy rolnej i przemysu nakadowego wrd ydw w Polsce Agroid dzki, ktrego zadaniem miao by przygotowanie ydw w kierunku rolniczym i przemysowym do emigracji do Birobidanu, autonomicznego rejonu ydowskiego w ZSRR. Na czele Agroidu dzkiego stan dr Eychner Wolf, notowany w kartotece Wydziau ledczego jako pozostajcy na usugach MOPR-u [Midzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom].28 Stowarzyszenie rozwijao si bardzo szybko, liczc ostatnio okoo 1100 czonkw i prowadzc oywion dziaalno wewntrzn, ktra jednake od samego pocztku zmierzaa w kierunku nie majcym nic wsplnego z zadaniami stowarzyszenia i wiadczya, e Agroid dzki planowo stara si wprowadza w ycie zamierzenie KPP. Na przykad: 1. wszelkie imprezy kulturalne, jak to: odczyty, referaty, prelekcje itp., oprcz popularyzacji kwestyj zwizanych z Birobidanem, zawieray glorykacj rzdu i ustroju sowieckiego, przez co wzmagay si, i tak ju przychylne, nastroje prosowieckie wrd czonkw, 2. w onie stowarzyszenia utworzono sekcje wedug zawodw, ktre grupoway lewicow (komunistyczn) opozycj zwizkw zawodowych, przy czym ustalano tam take taktyk teje opozycji na terenie Zwizkw, 3. Agroid dzki zamierza opanowa zwizki chaupnicze, celem skupienia ich pracy na tory wywrotowe, tak np. do Centrali Zwizku Chaupnikw, Plac Wolnoci 7, zapisaa si w marcu r.b. znaczna ilo czonkw Agroidu, prowadzc w niej akcj wywrotow; plany takie mia Agroid rwnie w stosunku do innych zwizkw zawodowych, 4. na skomunizowanie si Agroidu dzkiego wskazuje fakt masowego przechodzenia do jego poszczeglnych sekcyj czonkw rozwizanych za dziaalno antypastwow zwizkw zawodowych, jak to np. miao miejsce po zlikwidowaniu Zwizku Zawodowego Robotnikw Przemysu Skrzanego i Odzieowego.

MOPR komunistyczna organizacja zaoona w Moskwie w 1922 w celu wspierania winiw politycznych i ich rodzin. Rozwizana w 1947 r.
28

AGROID I BIROBIDAN

117

Dokonana w dn. 20 marca r.b. lustracja stowarzyszenia wykazaa cay szereg uchybie, pozostajcych w sprzecznoci z przepisami prawa o stowarzyszeniach i statutem stowarzyszenia, w konsekwencji czego orzeczeniem z dn. 22 III r.b. Nr BP. 8/829 rej. zawiesiem i rozwizaem Agroid dzki. Wobec tego, e istnienie Agroidu dzkiego mogoby spowodowa zagroenie bezpieczestwa, spokoju i porzdku publicznego, stawiam wniosek o zatwierdzenie omawianej decyzji, zawieszajcej i rozwizujcej Agroid dzki. W zaczeniu przedkadam wniesione w terminie odwoanie Zarzdu Agroidu od decyzji z dn. 22 III r.b. oraz akta przedmiotowe sprawy, przy czym donosz, e motywy przytoczone w odwoaniu s nieprawdziwe i pozostaj w sprzecznoci z faktycznym stanem rzeczy, co wynika z ksigi protokw posiedze Zarzdu oraz korespondencji stowarzyszenia. W kocu nadmieniam, e w decyzji mej z dn. 22 III 1935 r. Nr BP. 8/829-rej. zasza wskutek przeoczenia omyka w pnk. 4 motyww, gdy stowarzyszenie powysze wystpowao jako stowarzyszenie zarejestrowane przy zawarciu umowy o najem lokalu przy ul. Zawadzkiej 1, a nie przy ul. Piotrkowskiej 61. Starosta Grodzki Wiktor Nowakowski