DROGI UCZNIU TRZECIOKLASISTO!

Egzamin gimnazjalny wyzwala duże emocje. Nagle przestajesz wierzyć we własną wiedzę, masz
pustkę w głowie. Zaczynasz uczyć się nocami, czujesz sie zmęczony i zniechęcony. Są na szczęście
proste sposoby, które ułatwią Ci przetrwanie tego czasu. Warto dostosować się do zegara biologicznego,
wg którego nocą powinniśmy spać, a uczyć się w dzień. Nocna nauka nie przysparza wiedzy. I ... żegnaj
kochany Internecie, adieu nocnych Polaków rozmowy na GG. Skup się na powtórkach, a jeśli czujesz
niedosyt wiedzy - pytaj nauczyciela, korzystaj z SOS - ów.
Głównym celem egzaminu jest sprawdzenie, w jakim stopniu potrafisz samodzielnie posługiwać sie
opanowaną wiedzą i umiejętnościami. Pamiętaj o tym, że wynik egzaminu jest bardzo ważny podczas
starania się o przyjęcie do wybranej szkoły. Egzamin powinien zmobilizować Cię do systematycznej
nauki.
W części humanistycznej będą sprawdzane umiejętności i wiadomości związane z czytaniem i
odbiorem tekstów kultury oraz tworzeniem własnego tekstu. Zawsze przed przystąpieniem do pracy
pisemnej zadaj sobie dwa podstawowe pytania:

1. Co chcę napisać? Jaki jest cel mojego tekstu?

2. Jakie są oczekiwania odbiorcy tekstu?

Odpowiedź jest prosta: chcę napisać, zredagować tekst, który poświadczy, iż opanowałem pisanie
wypracowania reprezentującego jakiś gatunek wypowiedzi. Potwierdzeniem Twoich umiejętności będzie
wysoka ilość punktów wystawiona przez egzaminatora, z jego oczekiwaniami musisz się, jako autor,
liczyć przede wszystkim.

DEKALOG AUTORA WYPRACOWANIA

1. Dobrze przemyśl temat. Temat musisz właściwie zrozumieć, jego analiza udzieli Ci niezbędnych
wskazówek: jak i co napisać.

2. Równie ważne jest to, co masz do powiedzenia i to, jak napiszesz dany tekst, czyli treść i forma.
Właściwa konstrukcja tekstu pozwoli Ci ukryć mniejsze lub większe luki w Twojej wiedzy.

3. Bardzo ważny jest plan. Uzyskasz mniej punktów, jeżeli w Twoim wypracowaniu panuje chaos.
Jeśli myślisz, że napiszesz kilka pierwszych zdań i potem już jakoś pójdzie, to się mylisz! Pojawią
się powtórzenia, a po zakończeniu zauważysz, że zapomniałeś o czymś ważnym. Wykorzystaj
brudnopis, zapisz luźne myśli, cytaty.

4. Pamiętaj o regułach kompozycji. Twoje wypracowanie winno składać się z 3 zasadniczych

części: wstępu, rozwinięcia oraz zakończenia, to ostatnie powinno wynikać z całości pracy.
Kompozycja nie musi być schematyczna, niemniej należy respektować pewne konwenanse.

5. Bądź odważny. Nie obawiaj się wypowiadać własnych opinii. Nie musisz bezkrytycznie
powtarzać wszystkiego, w co każą Ci wierzyć, ale masz obowiązek każdą opinię uzasadnić.

6. Nie nudź! Nuda "zabija" - także egzaminatorów. Nie przypominaj życiorysów pisarzy, nie
rozciągaj pracy w centymetrach. Bądź ekonomistą i pisz na temat. Unikaj zwrotów, które są
nadużywane.

7. Pisz prosto i bezpretensjonalnie. Różnicuj budowę zdań, nie pisz zdań "tasiemców" lub samych
krótkich, rozpoczynaj je w odmienny sposób. Przeczytaj tekst, aby wyeliminować potknięcia
stylistyczne, powtórzenia. Cały czas pamiętaj o wymaganiach gatunku (inaczej napiszesz
 sprawozdanie i charakterystykę). Nie używaj słów, których dobrze nie rozumiesz. Pamiętaj, że
język telewizji czy młodzieżowych czasopism może okazać się mało poprawny.

8. Nie zapominaj o ortografii i interpunkcji. Pisz też czytelnie, by egzaminator nie trudził się nad
Twoimi hieroglifami. Możesz otrzymać 2 punkty za poprawną ortografię, ale 4 przecinki
powodują stratę jednego.

9. Unikaj monotonii - akapity są ważnym elementem każdego tekstu, szata graficzna ułatwia
czytanie.

10. Umiejętnie rozłóż pracę w czasie. Musisz mieć czas na sprawdzenie całej pracy.

DROGI UCZNIU,

nauczyciele poloniści przygotowali dla Ciebie kilka wskazówek w "pigułce", jak poradzić sobie z formami wypowiedzi.

CHARAKTERYSTYKA POSTACI

Charakterystyka postaci jest czymś więcej niż jej opisem, zawiera w sobie prezentację cech
zewnętrznych, ale również analizę psychiki i zachowań postaci, próby jej interpretacji oraz oceny. Ta
forma nie ma sztywnej konstrukcji, ale musi zawierać następujące elementy:

1. Przedstawienie postaci.
2. Wygląd i zachowanie.
3. Cechy charakteru, usposobienie, temperament (wraz z przykładami lub motywacją
czynów).
4. Zainteresowania, zdolności, poglądy.
5. Stosunek do innych ludzi.
6. Ocena postaci.

RODZAJE CHARAKTERYSTYK:

1. Indywidualna - opisujemy jedną postać.

2. Zbiorowa - opisujemy grupę ludzi, jakieś środowisko.
3. Porównawcza - porównujemy osoby lub grupy ludzi.
4. Autocharakterystyka - opis własnej osoby.

OPOWIADANIE

Opowiadanie to podstawowa forma wypowiedzi. Wyznacznikiem opowiadania jest łączenie wydarzeń w

powiązany przyczynowo - skutkowy i czasowo ciąg. Wymaga to od nas używania dużej liczby
czasowników.
Jest to forma bardzo pojemna, możesz do niej wpleść opisy przedmiotów, krajobrazu, przeżyć,
charakterystykę.

Główną osobą w opowiadaniu jest narrator. Jeżeli bierze udział w wydarzeniach - mówimy o narracji
pierwszoosobowej. Jeżeli narrator nie bierze udziału w prezentowanych wydarzeniach - mamy do
czynienia z narracją trzecioosobową.

Przebieg wydarzeń może być chronologiczny (zgodny z czasem), możemy wprowadzić retrospekcję
(retrospekcja - łac. retro "wstecz" - nawrót do przeszłości zakłócający tok opowieści).

ABY NIE POPEŁNIĆ BŁĘDU:

1. Zredaguj plan wydarzeń.

2. Każde wydarzenie rozwiń w kilku zdaniach.
3. Każdy punkt zaczynaj od akapitu.
4. Wzbogać tekst o opisy i o dialog.
5. Zatytułuj swoje opowiadanie.

Powyższe wskazówki opracowała mgr Wacława Suchanek - Wójcik

ROZPRAWKA

Rozprawka to uproszczona wersja rozprawy naukowej.

Cel: refleksja nad jakimś problemem.
Styl: powinien być rzeczowy, logiczny, cechować się dążeniem do obiektywizmu.

Typy rozprawki:

• Uzasadniająca - autor musi dowieść sądu sformułowanego w temacie (zgromadzić argumenty

"za");
• Oceniająca - autor zobowiązany jest do prezentacji własnej oceny problemu zawartego w
temacie;
• Rozstrzygająca - autor musi samodzielnie rozwiązać postawiony w temacie problem.

Rozprawka uzasadniająca lub oceniająca:

I. Teza (wyjaśnienie głównego problemu). WSTĘP

II. Argumentacja

1. argument a
2. argument b ROZWINIĘCIE
3. argument c

4. kolejne argumenty.
III. Podsumowanie rozważań. ZAKOŃCZENIE

Rozprawka rozstrzygająca:
I. Hipoteza (postawienie problemu, opis
WSTĘP
wątpliwości).
II. Argumentacja:

1. argument a
2. argument b
ROZWINIĘCIE
3. argument c
4. kolejne argumenty.

III. Sformułowanie tezy (potwierdzenie

ZAKOŃCZENIE
hipotezy).

Rozprawka rozstrzygająca (trudniejsze schematy kompozycyjne):

I. Teza albo problem. WSTĘP

II. Argumentacja:

1. argument - kontrargument
2. argument - kontrargument ROZWINIĘCIE
3. argument - kontrargument.

III. Podsumowanie. Sformułowanie

ZAKOŃCZENIE
tezy.

Niezbędne pojęcia:

1. Teza - założenie, twierdzenie, którego ma się dowieść.

2. Argument - dowód, racja, twierdzenie mające uzasadnić lub obalić tezę.
3. Wniosek - wynik rozumowania, twierdzenie, konkluzja.
4. Hipoteza - tymczasowe przypuszczenie mające ułatwić wytłumaczenie zjawiska, domysł,
założenie oparte na prawdopodobieństwie, ale wymagające sprawdzenia.
5. Argumentacja - zespół argumentów, sposób dowodzenia.

Jak dobrze napisać rozprawkę?

Podpowiedzi:

• Wnikliwie zanalizuj temat rozprawki - wyodrębnij problem.

• Zbierz argumenty ( i kontrargumenty). Zapisz je w formie punktów.
• Uporządkuj argumenty według ważności.
• Pamiętaj, że najcenniejsze w rozprawce są Twoje tezy, tzn. to co twierdzisz na dany temat.
Pozostała część pracy musi służyć ich uzasadnieniu.
• Sformułuj hipotezę.
• Pisząc rozprawkę musisz zabiegać o to, żeby kolejne myśli wiązały się ze sobą i tworzyły spójną
 całość. Używaj w zdaniach, służących do tego celu słów, wyrażeń i zwrotów:

Jak wynika z powyższych rozważań...; Z powyższych rozważań wynika, że...; zatem...; w związku z
tym...; Jak wcześniej dowiodłem...; Na tej podstawie można wysnuć wniosek...; Jest to dowodem...;
Wskazuje to na...; z powodu...; ponieważ; dlatego; ponadto; w związku z tym...; świadczą o tym
słowa...; Teraz przejdę do omówienia...; Po pierwsze...; Na wstępie...; Z rozważań wynika...; bez
wątpienia...; sumując; nie wątpię w to; Moje zdanie potwierdzą słowa: "..........."; Powołam się na
słowa: "..............."; Najlepiej ilustrują to słowa: "......".

OGŁOSZENIE

Ogłoszenie to gatunek wypowiedzi użytkowej o charakterze informacyjnym.

Cechy ogłoszenia:

• Zwięzłość ( nawet skrótowość).

• Rzeczowość.
• Informowanie o podstawowych danych i udzielanie odpowiedzi na pytania "co?", "gdzie",
"kiedy?", "jak?".

Podpowiedzi:

• Zastanów się, co jest najważniejszą informacją Twojego ogłoszenia.

• Staraj się to wyeksponować.
• Warto zadbać o atrakcyjny układ graficzny ogłoszenia.

Przykładowe ogłoszenie:

OGŁOSZENIE

W dniu 1 maja bieżącego roku w godzinach popołudniowych zaginął na Osiedlu Tysiąclecia

szczeniak rasy owczarek niemiecki. Pies był cały czarny i miał obrożę z napisem Azor.
Znalazcę proszę o odprowadzenie go pod adres: Osiedle Tysiąclecia, ul. Piastów Śląskich 40/
15 lub kontakt telefoniczny pod numerem 267 88 77.

Przewidziana jest nagroda za znalezienie psa.

Jan Nowak
Opracowała mgr Iwona Ambroziak

OPIS
 OPIS UCZUĆ CZYLI MÓWIENIE O EMOCJACH

W opisie uczuć należy uwzględnić:

- przyczynę uczucia
- właściwy opis uczucia
- zewnętrzne przejawy uczucia

Najczęściej popełniane błędy

• Błędne lub nieprecyzyjne nazywanie uczuć

• Mówienie o wydarzeniach (świecie zewnętrznym), a nie o uczuciach
• (świecie wewnętrznym)
• Ocenianie uczuć
• Niepodawanie przyczyn opisywanego stanu
• Brak opisu zewnętrznych przejawów stanów psychicznych

Podpowiedzi

1. Obserwuj swoje emocje, nazywaj je.

2. Próbuj stwierdzić, co je wywołało.
3. Podczas czytania dzieł literackich lokalizuj opisy uczuć.

Wygląd graficzny opisu uczuć:

Wydarzenie
(wstęp)...........................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................

Uczucie
(rozwinięcie).........................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................
........................................................................................................................................................

OPIS CZYLI MÓWIENIE O RZECZACH

Opis rzeczowy - cechuje go zwięzłe, rzeczowe, precyzyjne słownictwo. Opis taki stosowany jest w
pracach naukowych, instrukcjach, wyjaśnieniach i podręcznikach.

Opis artystyczny - cechuje go słownictwo poetyckie. Opis artystyczny oprócz informacji niesie pewien
ładunek przeżyć nadawcy, emocje te - poprzez opis - mają wpłynąć na czytelnika.

Podpowiedzi

1. Pamiętaj o planie opisu:

a) prezentacja
b) opis właściwy
c) ocena z uzasadnieniem

2. Po zredagowaniu opisu każde zdanie rozbuduj jeszcze paroma przymiotnikami.

3. Policz, ile razy w swym tekście użyłeś słowa "być" (lub jego form) - jeśli za dużo, popraw ten błąd
powtórzenia.

Wygląd graficzny:
 Co to jest? (wstęp)
.............................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................

Jakie jest? (rozwinięcie)

.....................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................

Jakie są moje oceny?

(zakończenie)....................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................

Opracowała mgr Magdalena Kwiecień

PRZEMÓWIENIE

Z przemówieniami spotykamy się na co dzień, słuchając radia, telewizji, czytając prasę. Rozróżniamy
dwa główne rodzaje przemówień:

Przemówienia specjalne:
•
a) sądowe,
b) polityczne,
c) przemówienia o charakterze religijnym - kazania,
d) wykłady.
• Przemówienia okolicznościowe.

Każdy rodzaj przemówienia wymaga określonej struktury, w której można wyróżnić:

• WSTĘP, wprowadzający słuchaczy w treść przemówienia, podający okoliczności wymagające

poruszenia danego tematu;
• CZĘŚĆ WŁAŚCIWĄ, rozwijającą tezy przemówienia, przekonującą o ich słuszności siłą
właściwie dobranych argumentów;
• ZAKOŃCZENIE, podkreślające główną myśl przemówienia, apelujące do słuchaczy, stawiające
 przed nim określone zadania.

Wygląd graficzny przemówienia

APOSTROFA
..................................
WSTĘP
...........................................................................................................................................
................................................................................................................................................
CZĘŚĆ WŁAŚCIWA

........................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.
.................................................................................................................................................
.
.................................................................................................................................................
.
.................................................................................................................................................
.
.................................................................................................................................................
.

.........................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.
.................................................................................................................................................
.
.................................................................................................................................................
.

........................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.
....................................................................................................................
ZAKOŃCZENIE
............................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
..........................................................................................

Pamiętaj, że
przemówienie to mówienie do słuchaczy. Dobre przemówienie powinno zawierać rzeczowe argumenty,
być przekonujące i sugestywne. W tym celu należy dobierać najtrafniejsze wyrazy o zabarwieniu
emocjonalnym, które wywołują odpowiednie uczucia i kształtują opinię odbiorcy.

PRZYKŁAD

Szanowni Państwo, droga Młodzieży!

 Przypadł mi w udziale zaszczyt wygłoszenia mowy na temat: w zdrowym ciele, zdrowy duch. Jest to
twierdzenie tak znane i oczywiste, że niektórzy powiedzą, że nic dodać , nic ująć. No, właśnie, niektórzy.
Dlatego pozwolę sobie mimo wszystko coś dodać.
Wszyscy, czy młodzi, czy starzy, pragniemy być silni, zgrabni i pięknie zbudowani. Wysportowana
sylwetka przyciąga uwagę płci przeciwnej , budzi zachwyt. Dziś nie zrobisz kariery, gdy nosisz rozmiar
XXL , nawet możesz mieć kłopot ze znalezieniem przyjaciół. Czasy najnowsze przyniosły nową wartość-
bycie szczupłym za wszelką cenę. Trudno więc się dziwić, że niektórzy pracują w pocie czoła, rzeźbiąc
mięśnie i zrzucając zbędne kilogramy. Efekt bywa zdumiewający... czasem jest to bulimia , a czasem
anoreksja. Czy wówczas możemy mówić o zdrowym ciele? Nie , ale to dopiero pół biedy, bo chory jest
też umysł tych ludzi.
Ale by mieć zdrowe ciało, trzeba pamiętać o racjonalnym odżywianiu. Jestem pewien, że gdyby
niektórym zadać pytanie; czy wiesz, co jesz? Pewnie odpowiedzieliby, że to, co dobre. Dla jednych będą
to chipsy, dla drugich schabowy z kapustą. Pora więc przypomnieć sobie, co to jest higieniczny tryb
życia. Ale ja nie zamierzam wywodzić się na ten temat, gdyż wystarczy sięgnąć po odpowiedni poradnik,
by to sprawdzić.
Pragnę podjąć teraz ważniejszą kwestię - czy w równej mierze jak o ciało, dbamy o nasz umysł? Już
starożytnej szkole greckiej przywiązywano ogromną rolę do harmonijnego rozwoju duszy i ciała.
Młodzież uczyła się czytać i pisać, zapisywać liczby i liczyć, kolejny nauczyciel uczył ich gry na
instrumentach i śpiewu. Równie ważna była sprawność fizyczna, trenowali więc młodzi Ateńczycy
zapasy, biegi, skoki, rzuty włócznią i dyskiem. Dbano więc o wychowanie obywateli.
Jeżeli więc zwykłe lenistwo nie pozwala ci rozwijać własnych zdolności, nie pracujesz , by
kształtować swoją sylwetkę, umysł i charakter, to jesteś pasożytem, bo liczysz na mannę z nieba, a kiedy
ona nie spada , popadasz w stan apatii i czujesz się przegrany. Najczęściej też winą za taki stan rzeczy
obarczasz innych, młody przyjacielu. Pomyśl o tym...
Aby jednak podnieć was na duchu powiem: dbajcie w równej mierze o duszę, jak i ciało, a będziecie
odnosić sukcesy, poczujecie się wolni i szczęśliwi.

Przemówienie okolicznościowe ucznia Sebastiana Nowaka.

LIST

List jest to użytkowa forma wypowiedzi. List kierujemy zawsze do określonego adresata: prywatnego,
wówczas utrzymany jest w tonie serdecznym; lub instytucjonalnego, wtedy taka korespondencja powinna
być utrzymana w stylu urzędowym.
List ma konwencjonalną budowę.

Wygląd graficzny listu

 miejscowość i data

apostrofa do adresata (nagłówek)

................................................
treść listu

....................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................

....................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................

formuła grzecznościowa
.....................................................
własnoręczny podpis
.....................................................

postscriptum

.........................................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................................

Zwroty i wyrażenia stosowane przez nadawcę listu:

NAGŁÓWKI:

 Drogi Panie
 Droga Pani
 Szanowny Panie
 Szanowna Pani Mario
 Szanowni Państwo
 Czcigodny Panie Profesorze
 Ekscelencjo
 Wielce Czcigodny Księże Katecheto
  Przewielebny Księże Proboszczu
 Witaj Kasiu
 Cześć, Olgo
 Najdroższy mój Przyjacielu

FORMUŁY KOŃCOWE:

 Łączę wyrazy szacunku i wielkiej życzliwości

 Proszę przyjąć wyrazy szacunku
 Z poważaniem
 Z wyrazami szacunku
 Pozdrawiam

Pamiętaj, aby w zaimkach skierowanych do adresata stosować wielką literę.

Przykład listu do kolegi:

Sosnowiec, 10. 03.2005r.

Cześć , Piotrze,

tak się złożyło, że ostatnio zacząłem się interesować ekologią. Ponieważ zawsze dzielę się z Tobą
moimi przemyśleniami, dlatego chciałbym Ci dzisiaj napisać o tym moim szczególnym zainteresowaniu.
Dużo mówi się o ekologii, znawcy problemu biją na alarm, że podcinamy gałąź, na której
siedzimy. Myślę, że ludzie zbyt późno uświadomili sobie potrzebę chronienia otoczenia, w którym żyją.
Człowiek, zapatrzony w osiągnięcia cywilizacji ,zapomniał, że nie zawsze są one dobrodziejstwem.
Pamiętam ,jak parę lat temu zachłysnęliśmy się dezodorantami, które są szkodliwe, bo rozpylane
cząsteczki niszczą ozon. Dużo się mówi o tzw. ,,dziurze ozonowej" i co z tego, skoro ona ciągle się
powiększa ?
Ekologia to znacznie szerszy problem. Wiadomo powszechnie o zanieczyszczeniach
spowodowanych odpadami przemysłowymi, skażeniu środkami radioaktywnymi.
Myślę, że zgodzisz się ze mną, że ochrona środowiska to życie, nieskażone wody rzek, , mórz i
jezior, czyste powietrze, to także zdrowa żywność.
Kończąc ten list, chciałbym Ci powiedzieć, że stałem się propagatorem ochrony środowiska.
Bardzo bym chciał, aby taka idea zrodziła się także w Tobie, drogi Przyjacielu.

Pozdrawiam Cię
Zygmunt PS. Pozdrów Ankę, dawno nie dawała znaku życia.

Warto także, abyście wiedzieli, że istnieje także formuła tzw. listu otwartego skierowanego do
szerokiego grona odbiorców, np. list otwarty biskupa do wszystkich wiernych.

Opracowała mgr Wanda Nowak

 SZTUKA PISANIA RECENZJI

Recenzja to rodzaj wypowiedzi publicystycznej będącej krytycznym (zawierającym ocenę) omówieniem

dzieła literackiego, spektaklu teatralnego, filmu, koncertu, wystawy itp.

Recenzja może mieć zróżnicowaną formę: od krótkiej wypowiedzi do kilkustronicowej pracy.

Składa się z kilku zdań informujących i kilku zdań oceniających.

Niezależnie od Twojej opinii należy:

1. Przedstawić recenzowaną książkę, film, spektakl itp. (np. reżyser, aktorzy, muzyka, scenografia
itp.)
2. Omówić problematykę utworu (ale nie streszczać)
3. Wyrazić swoją opinię (może zachęcać do zapoznania się z danym utworem albo odradzać)
4. Recenzent musi określić swoje stanowisko - jeśli ma kłopoty, musi się do nich przyznać!
5. Należy stosować słownictwo oceniające, używać zdań złożonych.

KRYTERIA OCENY ZAPROSZENIA

I. Realizacja tematu

1. Należy, wskazać adresata, określić miejsce, czas i cel. (0 - 1)

2. Należy dostosować wypowiedź do sytuacji komunikacyjnej (np. poprzez zastosowanie wyrazów o
charakterze perswazyjnym, bezpośrednie zwroty do adresata). (0 - 1)

II. Kompozycja

Należy zachować spójność wypowiedzi (zgodnie z wyznaczonym miejscem). (0 - 1)

III. Język i styl

Należy przestrzegać poprawności językowej i stylistycznej (nie wolno powtarzać tych samych wyrazów,
nie stosować wulgaryzmów, wyrazów wieloznacznych, nie nadużywać wyrazów obcych). Wyrazy trzeba
odpowiednio odmieniać i łączyć je w zdania pojedyncze i złożone (dopuszczalny 1 błąd). (0 - 1)

IV. Poprawność ortograficzna i interpunkcyjna (dopuszczalny 1 błąd ortograficzny i 1 błąd

interpunkcyjny) (0 - 1)

Razem: 0 - 5 punktów