TSUNETOMO YAMAMOTO

HAGAKURE SEKRETNA KSIGA SAMURAJW

TSUNETOMO (IOCHO) YAMAMOTO (1659 1719) HAGAKURE. SEKRETNA KSIGA SAMURAJW

Dzieo HAGAKURE powstao w latach 1710 1717. Jego autor by samurajem z rodu Nabeshima. Dzieo to jest kodeksem okrelajcym sposb postpowania i zasady moralne obowizujce samurajw. Rkopis HAGAKURE by ukrywany w rodzie Nabeshima przez ponad 150 lat i zosta ujawniony dopiero po roku 1868.

HAGAKURE
Odkryem, e droga Samuraja zasadza si na mierci. W sytuacji kryzysowej, kiedy moliwoci przeycia i mierci s sobie rwne, musi on bez wahania wybra mier. Nie ma w tym nic trudnego, naley po prostu uzbroi si w odwag i dziaa. Niektrzy twierdz, e umrze, nie speniwszy swojej misji, to umrze na darmo. Rozumowanie to, ktrego wyznawcami s panoszcy si w Osace przepenieni pych handlarze, nie jest niczym wicej jak obudnym wyrachowaniem, wynaturzonym naladownictwem etyki Samurajw. Dokona waciwego wyboru w sytuacji, w ktrej moliwoci przeycia lub mierci si rwnowa, jest prawie niemoliwe. Wszyscy wolimy y i jest rzecz zupenie naturaln, e czowiek zawsze wynajdzie sobie jakie powody, eby trwa przy yciu. Ten, ktry wybierze ycie, nie podoawszy swojej misji, cignie na siebie pogard i uznany zostanie za tchrza i nieudacznika. Ten za, ktry umrze po nieudanej prbie, odejdzie mierci fanatyka, ktra moe si zda niepotrzebna. Ten jednake nie straci honoru. To wanie jest droga Samuraja. Aby zosta Samurajem doskonaym, trzeba przygotowywa si na mier rano i wieczorem, przez cay dzie nawet. Jeeli Samuraj jest gotowy na mier o kadej porze, oznacza to, e osign mistrzostwo na Drodze i moe bez wytchnienia powici cae swoje ycie swemu Panu. (Niektrzy rodz si ze zdolnoci rozsdnego dziaania w zalenoci od okolicznoci. Inni za, zanim znajd waciwe rozwizanie problemu, musz medytowa przez dugie godziny, wydani na pastw niepokoju. Tymczasem, nawet jeli te wrodzone rnice s w pewnym stopniu nieuniknione, kady stosujc cztery

lubowania" moe rozwin w sobie dar mdroci, o ktry nawet siebie nie podejrzewa. Wydawa by si mogo, e niezalenie od posiadanych przez dan osob talentw, jak rwnie od stopnia trudnoci problemu, kady jest w stanie go rozwiza dziki dostatecznie dugim i powanym rozwaaniom. Tak dugo jednak, jak rozumowanie opiera si na wasnym Ja", tak dugo jest si po prawdzie ostronym i sprytnym, lecz nie jest si mdrym. Ludzie maj pomieszane pojmowanie i trudno im pozby si ich wasnego Ja". Mimo wszystko jednak, czowiek postawiony w trudnej sytuacji ma wszelkie szans na znalezienie z niej wyjcia, pod warunkiem jednak, e uda mu si oderwa na moment od problemu, aby skoncentrowa si na czterech lubowaniach" i porzuci wasne Ja". Niewiele mdroci posiadamy, a tymczasem chcc rozwiza nasze kopoty, odwoujemy si wanie do niej. Poniewa zajmujemy si gwnie sob, odwracamy si od Niebiaskiej Drogi i nasze czyny staj si ze. W oczach innych jestemy godni litoci, sabi, ograniczeni i cakowicie nieskuteczni. Kiedy czujemy, e naprawd jestemy niekompetentni, okazuje si, e lepiej poprosi o pomoc kogo mdrzejszego. Moe on si okaza owieconym sdzi, nie bdc osobicie zaangaowanym - bowiem nie ma on w tym adnego interesu i bdzie w stanie pomc w dokonaniu najwaciwszego wyboru. Gdy widzimy czowieka, ktry podejmuje decyzje w ten wanie, godny pochway sposb, wiemy, e jest on rozsdny, niezaleny, wiarygodny i mocno tkwi w rzeczywistoci. Mdro jego, ktra karmi si radami innych, moe by porwnana do duego drzewa o gstym i bujnym listowiu. Istniej bowiem granice mdroci czowieka delikatnego krzewu targanego wiatrem. Karcenie kogo za jego bdy i poprawianie go ten w istocie swojej akt miosierdzia jest pierwsz powinnoci Samuraja. Naley jednak dooy wszelkich stara, aby czyni to w sposb odpowiedni. atwo jest bowiem dostrzec zalety czy niedoskonaoci w postpowaniu drugiego czowieka. Rwnie atwo jest krytykowa. Wikszo ludzi myli, e to przez grzeczno i dla dobra innych mwi im to, czego sami nie chcieliby usysze i jeli zdarzy si, e ich sowa krytyki zostan le przyjte, uwaaj, e to inni s niepoprawni. Takie mylenie pozbawione jest rozsdku. Daje tak samo ze efekty, jak stawianie kogo w kopotliwym pooeniu czy umylne zniewaanie go. A czsto jest to jedynie zy sposb na wyrzucenie tego, co ley nam na sercu. Krytykowa mona dopiero wtedy, gdy ma si pewno, e dana osoba przyjmie krytyk. Mona to zrobi, uczyniwszy j wprzdy swoim przyjacielem, gdy podziela si jej zainteresowania i gdy, dziki naszemu zachowaniu, osoba ta obdarzya nas cakowitym zaufaniem tak dalece, i daje wiar wszystkim naszym sowom. Wwczas musimy zachowa si z taktem. Naley wyczu dobry moment i

zastosowa odpowiedni sposb przekazania sw krytyki - bd to przekazujc j listownie, bd to w rozmowie podczas drogi powrotnej z przyjemnego spotkania. Zacz wypada od opisania wasnych niedoskonaoci, aby w ten sposb skoni rozmwc do wyrozumiaoci, nie uywajc przy tym wicej sw, ni jest to konieczne. Dobrze jest wychwala jego zasugi; naley koniecznie podnie go na duchu, podbudowa jego samopoczucie; uczyni tak wraliwym na uwagi, jak czowiek spragniony wraliwy jest na wod. Dopiero wwczas mona przystpi do poprawiania jego bdw. Budujca krytyka jest krucha. Wiem z dowiadczenia, e ze i stare przyzwyczajenia nie ustpuj atwo. Zdaje mi si, e postawa prawdziwie yczliwa polega na tym, by wszyscy Samurajowie na subie u Daimyo byli wzgldem siebie wyrozumiali oraz przyjani i wzajemnie poprawiali swe bdy. A wszystko po to, by wsplnie lepiej suy swemu Panu. Wprawiajc kogo celowo w zakopotanie, nie czynimy niczego budujcego. Zreszt jake mogoby by inaczej? Jzyk wojskowy zawiera takie okrelenia, jak owiecony Samuraj" i Samuraj nieowiecony". Samuraj, ktry celowo pragnie znale si w opresji, po to tylko, by nauczy si, jak z niej wyj - nie jest owiecony. Mdry za jest Samuraj, ktry zawczasu rozmyla o wszelkich ewentualnych sytuacjach i nad moliwymi rozwizaniami. Dziki temu bdzie on doskonale potrafi stawi czoa, jeli tylko zaistnieje potrzeba. Tak czy inaczej, Samuraj owiecony to ten, ktry zawczasu troszczy si o szczegy akqi. Przeciwnie za Samuraj nieprzewidujcy ten pozostawia przykre wraenie miotania si w zawikanej i skomplikowanej sytuacji, a szczliwe z niej wyjcie zawdzicza jedynie przypadkowemu szczciu. Jedynie lekkomylny Samuraj, zanim przystpi do dziaania, nie przewiduje wszystkich ewentualnoci. Nie podzielam zdania tego, ktry zachwala konieczno surowego sprawowania wadzy. Jak mwi przysowie: Ryby nie bd y w przejrzystej wodzie". To morszczyn pozwala im ukry si w odosobnionym miejscu, aby w peni mogy si rozwin i dorosn. Tylko wtedy, gdy umie si pomin szczegy i nie zwaa na drobne, nieistotne ale, jest si w stanie zapewni spokj i komfort osobom, ktre nam su. Zrozumienie tej zasady jest najistotniejsze dla kogo, kto chce zrozumie charakter i zachowanie drugiego czowieka. Kiedy Pan Mitshuge by jeszcze dzieckiem, poproszono go o przeczytanie fragmentu ksiki Mnicha Kaiona; zwoa on tedy inne dzieci i uczniw, mwic im: Zblicie si, prosz, i posuchajcie. Trudno jest czyta, gdy nie ma nikogo, kto by sucha". Zadziwio to kapana, ktry zwrci si do wiernych: Wanie w takim duchu naley czyni kad rzecz"'. Kiedy udaem si do

Yasaburo, by wzi przykad z jego sztuki kaligrafii, on powiedzia mi: Pisa naley znakami tak duymi, aby jeden znak pokrywa ca kartk, i tak energicznie, eby j przedrze. W kaligrafii zrczno zaley od ducha i energii, z jak jest wykonywana. Samuraj winien dziaa bez wahania, nie pokazujc najmniejszego zmczenia ani zniechcenia, dopki nie doprowadzi do koca swojej pracy. To wszystko". I zabra si do pisania. Odnosz wraenie, e dzisiejsi modzi Samurajowie wyznaczyli sobie poaowania godne niskie cele. Rzucaj ukradkowe spojrzenia niczym rabusie. Wikszo z nich poszukuje jedynie zaspokojenia osobistych pragnie bd chce popisa si swoj inteligencj. Nawet ci, ktrzy zdaj si posiada jasn dusz, pokazuj jedynie blichtr. Postawa taka nie przystoi Samurajowi. Prawdziwym Samurajem jest si jedynie wtedy, gdy nie ma si innego pragnienia, jak szybko umrze - i sta si czystym duchem - ofiarujc wasne ycie swojemu panu. Jedyn, nieustajc trosk Samuraja jest dobro Daimyo, przed ktrym Samuraj bezustannie odpowiada za rozwizania majce na celu umocnienie domeny. Dlatego te i Daimyo, i jego sudzy winni jednakowo by zdeterminowani. Koniecznym wic jest podejmowanie postanowie tak niewzruszonych, aby nikt - ani Bogowie, ani Buddowie - nie mg odwie Samuraja od raz obranego celu. Oto co opowiedzia jeden z moich przyjaci. Niejaki doktor Kyoan twierdzi, co nastpuje: W medycynie rozrnia si kobiety i mczyzn wedle zasad Yin i Yang; w konsekwencji metody leczenia s z gruntu rne. Zreszt ich pulsy take si rni. Tymczasem, w cigu ostatnich pidziesiciu lat puls mczyzn sta si identyczny z pulsem kobiet. Odkd zaobserwowaem to zjawisko, stwierdziem, e lepiej leczy choroby wzroku mczyzn metodami waciwymi dla pulsu kobiet. Kiedy moim mskim pacjentom prbuj zaaplikowa rodki dla nich przewidziane, nie uzyskuj adnego efektu. W rzeczy samej, wiat wchodzi w okres zwyrodnienia; mczyni trac msko i coraz bardziej upodabniaj si do kobiet. To jest moje niepodwaalne przekonanie, ktrego nabraem na drodze osobistego dowiadczenia i ktrego postanowiem nie rozgasza. Odtd, pamitajc zawsze o tym spostrzeeniu, patrzc na dzisiejszych mczyzn, myl sobie: O prosz, jeszcze jeden puls kobiecy*. Nie spotykam ju praktycznie nikogo, kogo mgbym okreli mianem prawdziwego mczyzny". Z tego te powodu za naszych czasw moliwe jest wybicie si i osignicie wysokiego stanowiska bez wikszego wysiku. Mczyni stali si tchrzliwi i sabi, dowodem na to niech bdzie, e mao jest takich, ktrzy cili gow przestpcy majcemu rce zwizane na plecach. Kiedy prosi si o pomoc popeniajcemu rytualne samobjstwo, wikszo z nich sprytnie si

wymawia, podajc mniej lub bardziej wakie powody. Jeszcze jakie czterdzieci czy pidziesit lat temu rana odniesiona w walce uwaana bya za dowd mskoci. Brak blizn na udzie jawi si jako niepodwaalny znak braku dowiadczenia, tak e nikt nie omiela si z nim obnosi, i wola raczej zada sobie ran z wasnej woli. Od mczyzn oczekiwano, eby mieli gotujc si krew i byli porywczy. Dzi porywczo uwaana jest za niedorzeczn. Dzisiejsi mczyni wykorzystuj niepohamowanie swego jzyka, jedynie po to, by unikn wysiku i odpowiedzialnoci. Chciabym, aby modzi ludzie z powag rozwayli ten stan rzeczy. Mnich Tannen zwyk powiada: Ludzie przestali cokolwiek rozumie, gdy kapani nie nauczaj ju doktryny Mushin. To, co nazywamy Mushin, to prosty i nieskazitelny duch. Godne to uwagi". Z kolei Pan Sanenori powiada: Droga znajduje si jedynie w centrum w oddechu, w ktrym nie ma ju miejsca na brud i zepsucie". Jeli jest to prawd, to istnieje tylko jedna Droga. Jednak nikt nie jest w stanie zrozumie od razu tej oczywistej prawdy. Czystoci nie zyskuje si bez wysiku. Chiski znak gen" moe by czytany po japosku jako maboroshi" i oznacza zudzenie". Hinduskich magikw w jzyku japoskim okrela si Gen shi sushi, czyli iluzjonici". W doczesnym yciu ludzie s marionetkami. Dlatego te uywa si rwnie znaku gen", chcc zasugerowa zudny charakter wolnej woli. Brzydzi si zem i wie prawe ycie okazuje si rzecz niezmiernie trudn. To nader zdumiewajce, ale liczne bdy bior si z przekonania, i najwaniejsze, to by bezwzgldnie logicznym i stawia prawo ponad wszystko. Istnieje wysza droga ni prawo, lecz odkrycie jej nie jest rzecz prost i wymaga gbokiej mdroci. W porwnaniu z t drog, zasady logiki okazuj si pozbawione sensu. I cho czek niedowiadczony nie ma o niej pojcia, to istnieje sposb na odkrycie PRAWDY, nawet jeli nie udao si mu doj do niej samemu. Droga ta polega na rozmowie z drug osob. Czsto zdarza si, e kto nawet niedoskonay - moe udzieli mdrych rad, albowiem potrafi spojrze na ca sytuacj z zewntrz. Podobnie jak osobnik, ktry w grze Go ma t przewag, e jest widzem". Powiada si, e moliwe jest take dostrzeenie wasnych bdw poprzez wejrzenie w gb siebie" i medytacj. Ale i w tym przypadku efekt jest lepszy, gdy porozmawia si z innymi ludmi. Ponad nasz wasn zdolno oceny uda si nam wznie tylko wtedy, gdy nauczymy si z poytkiem sucha innych oraz studiowa ksigi. Zawsze wzbogacamy si, korzystajc z dowiadczenia Przodkw. Opowiedziano mi, jak pewien mistrz Miecza w podeszym ju wieku rzek, co nastpuje: Samuraj musi wiczy przez cae ycie".

I mia racj. Na samym pocztku, nawet wiczc regularnie, ma si wraenie braku postpw. Ma si jedynie wiadomo wasnej niezrcznoci i postrzega si innych na swoje podobiestwo. Nie warto dodawa, i na tym etapie nie przedstawia si adnej wartoci w subie Daimyo. Kiedy dochodzi si do etapu redniego, nie przedstawia si sob jeszcze wielkiej wartoci, jednake dochodzi do uwiadomienia wasnych niedoskonaoci i zaczyna si dostrzega niedoskonaoci innych. Kiedy za Samuraj osiga najwyszy poziom, zdolny jest podejmowa decyzje z wasnej inicjatywy i w kadej sytuacji tak, i nie potrzebuje ju rad od innych. Nabiera zaufania do swoich moliwoci, cieszy si z pochwa i ubolewa nad niedoskonaoci pozostaych. Wtedy mona powiedzie, e taki Samuraj jest uyteczny dla Daimyo. Powyej tego poziomu znajduj si ci, ktrych wyraz twarzy nigdy nie zdradza, co myl, ktrzy nigdy nie popisuj si swoj zrcznoci, ktrzy udaj niewiedz i niekompetencj. Co wicej, maj oni w powaaniu zrczno innych. Dla wielu stanowi to najwyszy cel. Tymczasem, na poziomie jeszcze wyszym znajduje si dziedzina niedostpna ogowi miertelnikw. Ten, kto caym sob wejdzie na Drog tej dziedziny, pojmie, e wiczeniom nie bdzie koca i e nigdy nie zazna zadowolenia ze swojej pracy. Z tego wanie powodu Samuraj musi pozna swoje saboci i cae swe ycie powici na korygowanie ich, nie zaznajc przy tym nigdy uczucia, i robi w tym celu wystarczajco duo. Nigdy, co oczywiste, nie powinien by w sobie zadufany, lecz nie wolno mu take czu si gorszym od innych. Yagyu, mistrz Drogi Miecza u boku Shoguna Tokugawy powiada: Nie wiem, jak pokonuje si innych. Wiem tylko, jak pokona samego siebie". I powtarza: Dzisiaj jestem lepszy ni wczoraj, jutro za bd jeszcze lepszy". Prawdziwy Samuraj cay swj czas powica na samodoskonalenie. Dlatego wanie wiczenie jest dziaaniem, ktre nie ma koca. Wrd publicznych wypowiedzi Pana Naoshige znajduje si i taka: Wakie decyzje winno podejmowa si w ciszy". Ittei Ishida1 tak to tumaczy: Sprawy pomniejszej wagi winno si rozwaa ze skupieniem. Niewiele jest problemw naprawd wanych. W caym yciu napotka ich mona co najwyej dwa lub trzy. Utwierdz was w tym codzienne przemylenia. Dlatego te konieczne jest przewidywanie tego, co naley czyni w razie sytuacji kryzysowej. Kiedy ona nastanie, trzeba przypomnie sobie stosowne rozwizanie i umiejtnie wyj z opresji. Bez owego codziennego przygotowania, w razie nawet bahego kryzysu, nie bdzie si zdolnym do szybkiego podjcia decyzji, co moe pocign za sob katastrofalne skutki". Czy nie naley wic stwierdzi, e aby mc w spokoju podejmowa

wane decyzje, naley si do tego z determinacj przygotowywa kadego dnia? Podczas zgromadzenia, ktrego celem byo omwienie moliwoci awansu i podniesienia rangi pewnej osoby, przypomniano sobie, e lubia ona
1 Mdrzec

konfucjaski z Saga, mistrz Jocho Yamamoto.

sobie dawniej wypi. Z tego te powodu zebrani skaniali si raczej ku odrzuceniu awansu. Wtedy jeden z nich zaoponowa: Nie da szansy jakiemu czowiekowi, poniewa popeni bd, to nie pozwoli mu si poprawi. Czowiek, ktry potkn si tylko raz, a sw postaw zgodn z zasadami i bez zarzutu wykazuje, e szczerze auje swego wystpku, jest wysoce przydatny w subie Pana. Dajcie mu wic szans". Kto inny rzek wtedy: Czy wemiesz na siebie odpowiedzialno za tak decyzj?". Gdy ten potwierdzi, naciskano na, aby poda tego powody. On za wyjani: Rcz za niego, gdy popeni kiedy bd. Nie mona obdarza zaufaniem kogo, kto nigdy nie popeni bdu". W ten oto sposb w czowiek otrzyma awans. Kiedy pewien Samuraj popad w nieask, poniewa zaniedba pomszczenia zniewagi. Jedynym sposobem, aby si zemci, jest najazd na obz wroga i walka na mier. Samuraj, ktry rzuca si desperacko w wir walki, nie moe popa w nieask. Zwycistwo wymyka nam si tylko wtedy, gdy si go spodziewamy. Czekamy, a wrg bdzie mniej liczny, by atwiej go pokona, a czas ucieka. Nawet si moe zdarzy, e z czasem zapomnimy o zniewadze i zarzucimy zemst. Lecz nawet wtedy, gdy wrg jest liczny, to stajc w pojedynk na polu walki z postanowieniem zdziesitkowania go, szybko wyrwnamy rachunki. I prawdopodobnie w czasie akcji wszystko potoczy si pomylnie. Twierdz nawet, e czterdziestu siedmiu roninw z rodu Asano zbyt pno zaatakowao Kir, chcc pomci mier swojego suwerena. Powinni byli natychmiast w Sengakuji popeni rytualne samobjstwo - nie spieszyli si jednak z pomszczeniem mierci swego Pana. Nim przystpili do wykonania planu, Kira rwnie dobrze mg miertelnie zachorowa. Gdyby tak si stao, straciliby okazj nieodwoalnie. Zwykle nie krytykuj zachowania innych, ale poniewa rozwaamy Drog Samuraja, czuj si w obowizku doda, co nastpuje: jeli nie przewiduje si starannie i zawczasu wszystkich ewentualnoci, to nie jest si w stanie zareagowa odpowiednio w chwili zdarzenia i w ten sposb traci si honor. Wysuchanie rad i prba zrozumienia sedna sprawy pozwala przygotowa si na podjcie decyzji, zanim nastpi sytuacja kryzysowa. Droga Samuraja wymaga, midzy innymi, by zdawa on sobie spraw z potrzeby bycia gotowym w kadym momencie na weryfikacj swej stanowczoci.

Przygotowujc lini dziaania, Samuraj musi ocenia wasne myli w dzie i w nocy. W zalenoci od okolicznoci bowiem, moe on wygra albo przegra. Uniknicie utraty honoru nie zaley od zwycistwa czy przegranej. Zdarzy si moe, e aby unikn haby, przyjdzie mu odda ycie. Lecz jeli od pocztku wydarzenia nie tocz si tak, jakby on sobie tego yczy, powinien ponowi prb. adna wiedza czy wyjtkowa zrczno nie s tu wymagane. Dzielny Samuraj nie myli o zwycistwie bd przegranej, lecz z oddaniem walczy a do mierci. Tylko w ten sposb wypeni on swoje przeznaczenie. Niedobrze jest posiada niewzruszone przekonania. Moe si zdarzy, e Samuraj cofa si w rozwoju mimo i pozostaje wytrwaym i uwanym - pochopnie dochodzc do wniosku, e osign ju wysoki poziom. Zdecydowanie powinien tego unika. Poprzez wytrwa prac musi najpierw doskonale opanowa podstawy, aby mc nastpnie doskonali techniki, ktre posiad. Samurajowi nie wolno nigdy spocz, przez cae ycie musi on wytrwa w wiczeniach. Szczytem gupoty jest dojcie do przekonania, i mona sobie pozwoli na zagodzenie dyscypliny w wiczeniach tylko dlatego, e odkryo si co samemu. Samurajowi musi nieustannie przywieca nastpujca myl: W tym i tym punkcie daleki jestem jeszcze od doskonaoci" i musi on powici cae ycie na doskonalenie, szukajc przy tym wytrwale prawdziwej drogi. Wycznie taka praktyka daje moliwo odnalezienia Drogi. I Nie dawniej jak pidziesit czy szedziesit lat temu, kadego ranka Samurajowie dokonywali ablucji, golili sobie gow i perfumowali sznurek, ktrym zwizywali wosy. W nastpnej kolejnoci obcinali sobie paznokcie u rk i ng, piowali je pumeksem i polerowali zielem kogane. Nie zaniedbywali si w tym wzgldzie, zwracajc bardzo uwag na schludny wygld. Samuraj sprawdza nastpnie dugi i krtki miecz, aby przekona si, czy nie ma na nich rdzy; oczyszcza je z kurzu i czyci, aby przywrci im blask. Troszczenie si z tak pieczoowitoci o swj wygld moe si wydawa oznak prnoci, jednake ten zwyczaj nie wynika ze skonnoci do elegancji czy chci bycia przystojnym. W kadej chwili bowiem mona byo zosta wyzwanym do walki, a jeli przyszoby w niej zgin, majc zaniedbany wygld, daoby si tym dowd oglnego rozprenia i wystawio na pogard i lekcewaenie ze strony przeciwnika. Oto powd, dla ktrego starzy i modzi Samurajowie zawsze bardzo dbali si o wygld. Owa przesadna troska zdawa si moe zajciem mao powanym, stanowi ona jednak nieodczn cz ycia Samuraja. W rzeczywistoci za wymaga mniej wysiku i czasu, ni by si mogo wydawa. Chcc by stale gotowym na mier, Samuraj musi uwaa si za ju martwego; jeli za okazuje

pilno w subie, doskonalc si jednoczenie w sztukach walki, nigdy nie okryje si hab. Jeli jednak egoistycznie powica swj czas na robienie tego, co jemu si podoba, w razie kryzysu cignie na siebie niesaw. Zreszt nie bdzie nawet jej wiadom. I jeli nie interesuje go nic poza tym, jak unikn niebezpieczestwa i pozosta szczliwym, doprowadzi siebie tylko do aosnego stanu. To oczywiste, e Samuraj nieprzygotowany na mier, umrze mierci niezbyt honorow. Jeli jednak powica swoje ycie na przygotowanie wasnej mierci, jake mgby prezentowa postaw godn pogardy? Naley powanie to przemyle i odpowiednio dostosowa swoje postpowanie. W przecigu ostatnich trzydziestu lat, czasy bardzo si zmieniy. Obecnie modzi Samurajowie spotykaj si, rozprawiaj o pienidzach, zyskach i stratach, o sposobie prowadzenia domu, o kryteriach oceny wartoci stroju bd prowadz rozmowy na nieprzyzwoite tematy. Kiedy za poruszony zostanie zgoa odmienny temat, atmosfera psuje si i kady czuje si nieswojo. Oto do jakiego zasmucajcego stanu rzeczy doszo. Niegdy, zanim mody czowiek nie osign dwudziestu czy trzydziestu lat, nie myla on o sprawach materialnych czy niewaciwych, dlatego te nigdy o nich nie rozprawia. Jeli przez przypadek zdarzyo si, i w jego obecnoci z ust starszych mczyzn paday niestosowne uwagi, czu si wtedy tak, jakby zadano mu ran. Te nowe zwyczaje pojawiy si najwidoczniej na skutek tego, co w naszych czasach ceni si najbardziej: zbytku i prnoci. Jedynie pienidz nabra znaczenia. Oczywiste jest, e gdyby modzi ludzie nie wykazywali upodobania do zbytku, nie licujcego z ich sytuacj, zniknaby owa faszywa postawa. A jednak z drugiej strony, godne nagany jest wychwalanie modych cechujcych si przesadn oszczdnoci i wstrzemiliwoci oraz twierdzenie, e s dlatego zdolni do wielkich rzeczy. Przesadny umiar oznacza brak GIRI, czyli zobowiza osobistych i wobec spoeczestwa. Czy musz dodawa, e Samuraj, ktry zapomina o swoich obowizkach wobec innych, jest nic niewart, jest tchrzem i niegodziwcem? Wedle uczonego konfucjaskiego Ittei Ishidy, kady, nawet miernie stawiajcy znaki, moe dobrze nauczy si pisa pod warunkiem, e dokadnie poda za liniami w zeszycie. To samo mona powiedzie o subie Samuraja. Biorc przykad z dobrego Samuraja, mona odnie sukces. Niestety, obecnie nie ma Samuraja, ktry byby godzien naladowania, dlatego trzeba stworzy sobie idealny wzr do naladowania. Sposb na stworzenie wzoru polega na przyjrzeniu si, ktra z osb nas otaczajcych potrafi zachowa si zgodnie z ceremoniaem i reguami kodeksu, kto kieruje si zasadami prawoci i przyzwoitoci, kto dowid, e

odznacza si najwikszym mstwem; kto jest najbardziej elokwentny, czyja postawa jest bez zarzutu, kto jest nieskazitelny i kto zachowuje najwiksz przytomno umysu, gdy przyjdzie podejmowa dziaanie w chwili kryzysu. Dysponujc tymi wszystkimi elementami, trzeba wyobrazi sobie kogo, kto bdzie w sobie czy wszystkie wymienione cnoty. Poczenie to stanowi bdzie doskonay wzr godny naladowania. Prawd jest, a odnosi si to do kadej sztuki, e bardzo trudno nauczy si mocnych stron mistrza, podczas gdy atwo jest naladowa jego sabe strony. Te z kolei nie przedstawiaj oczywicie adnego poytku dla uczniw. I tak na przykad, niektrzy doskonale znaj etykiet, lecz brak im uczciwoci. Kiedy bierze si za wzr tego rodzaju osoby, bdzie si zaniedbywa etykiet i naladowa jedynie brak uczciwoci... Jeli jednak potrafimy docenia mocne strony bliniego, wtedy kady moe sta dla nas wzorem i mistrzem. Suga to czowiek, ktrego uwagi nic i nigdy nie powinno rozproszy, zarwno w obecnoci mistrza, jak i wrd tumu. Jeli jednak nawet w chwili odpoczynku jest niedbay, jako taki wanie bdzie postrzegany przez innych. Wycofujc si po cichu, kiedy mistrz chwali was bd gani, dowodzicie wasnego zakopotania. Naley bowiem zawczasu by przygotowanym i potrafi da stosown odpowied. Kiedy zostanie wam powierzone jakie zadanie, rado i duma, ktrych dowiadczycie z tego powodu, bd widoczne na waszej twarzy, a to jest niestosowne. S tacy, ktrzy wiadomi swoich brakw myl: Jestem niezrczny, musz jednak za wszelk cen wypeni moj misj. Jak tego dokonam? Niewykluczone, e sprawi mi to wiele kopotw". Nawet jeli sowa te nigdy nie padn, bd widoczne na twarzy. Dowodzi to skromnoci. To z powodu niestaoci i lekkomylnoci zbaczamy z Drogi i zachowujemy si jak nowicjusze. Wtedy take jestemy przyczyn nieporozumie. Zeszego roku, podczas narady, pewien starszy czowiek przedstawi wasny punkt widzenia, twierdzc, e jest gotw zabi przewodniczcego zgromadzenia, jeli jego zdanie nie zostanie przyjte. Jego wniosek zosta zaakceptowany. Po zakoczeniu wszystkich formalnoci, czowiek w rzek: Zgodzili si zbyt pochopnie. Uwaam, e s sabi i niegodni, by by doradcami naszego Pana". Kiedy podczas oficjalnej narady o bardzo powanych sprawach kto lekkomylnie wprowadza inne tematy, to zebrani okazuj mu wtedy nieprzychylno i wpadaj w gniew. Nie jest to dobre. Etykieta Samuraja wymaga w takich chwilach zachowania spokoju i yczliwego potraktowania takiej osoby. le si z kim obchodzi to postawa godna lokaja. Bywaj takie chwile, w ktrych naprawd potrzebujemy drugiego czowieka. Jeli jednak powtarza si to czsto, stajemy si natrtni i kopotliwi.

S sprawy, w ktrych lepiej nie musie by zdanym na bliniego. W Chinach y czowiek, ktry lubowa si w obrazkach przedstawiajcych smoki. Wszystkie jego ubrania i meble zdobi ten wanie motyw. Bg smokw zauway to wielkie zamiowanie i pewnego dnia w oknie owego czowieka pojawi si prawdziwy smok. Wie gosi, e zmar on z przeraenia. Bez wtpienia by to chwalipita, ktry okaza si by kim zupenie innym, gdy przyszo mu dziaa. y niegdy pewien mistrz walki wczni. W godzin mierci wezwa on swego najlepszego ucznia i rzek: Przekazaem ci wszystkie sekretne techniki naszej szkoy. Jeli za ty sam zamierzasz obecnie wzi ucznia, kadego dnia musisz wiczy sztuk walki od podstaw. Przewaga bowiem nie zaley wycznie od posiadanych sekretnych technik". Podobnie w nauczaniu mistrza Renga powiedziane jest, e w przeddzie konkursu poetyckiego naley wyciszy umys i zajrze do zbioru poezji. Trzeba umie skupi si na jednej rzeczy. Kad prac naley wykonywa w skupieniu. Kiedy skada si wizyt Samurajowi dotknitemu przez nieszczcie, ogromne znaczenie ma to, co si powie, by mu doda otuchy. Moe on bowiem opatrznie zrozumie sowa i motywy, ktre kieruj jego rozmwc. Chcc pocieszy przyjaciela w biedzie, trzeba mu wyjawi ten oto sekret: Prawdziwemu Samurajowi nie wolno si obnosi si ze swym stanem, ani traci zaufania. Musi on kroczy do przodu, w przeciwnym wypadku nie zwyciy i bdzie cakowicie bezuyteczny. Powiadaj, e nie naley nigdy si waha, gdy przyjdzie naprawi popeniony bd. Zostanie on zapomniany, gdy bezzwocznie si poprawimy. Prba naprawy bdu moe si sta bolesna i kopotliwa. Gdy powiedzielimy co, czego nie powinnimy byli mwi, zostanie to szybko wybaczone i nie bdziemy musieli si zamartwia, pod warunkiem, e prdko i otwarcie skarcimy sami siebie. Jeli jednak mimo to kto nas karci, naley mu odpowiedzie: Podaem powody moich nierozwanych sw, jeli nie chcesz ich przyj to nie wiem, co jeszcze mgbym zrobi. Zwaywszy, e powiedziaem to niechccy, zachowujmy si tak, jakby nikt tego nie sysza. Nikt nie moe ustrzec si przed bdem". Pewnego dnia Morooka Hikoemon zosta wezwany, by przysigajc na bogw, potwierdzi, i prawd jest to, co powiedzia przy okazji pewnej sprawy. On jednak odpowiedzia: Sowo Samuraja twardsze jest od metalu. Zwaywszy, e jestem przepojony t zasad, c wicej mog doda bogowie i buddowie?". I odstpiono wtedy od dania. Historia ta zdarzya si, gdy mia on dwadziecia sze lat. Istnieje co, co mona nazwa postaw w czasie ulewy". Bdc

zaskoczonym przez deszcz, mona biec ile si w nogach bd szuka schronienia pod okapem domw stojcych wzdu drogi. W obu przypadkach zmokniemy. Gdybymy wczeniej przygotowali si psychicznie na zamoknicie, deszcz mao by nas obszed. Zasad t mona zastosowa z korzyci w kadej sytuacji. Bdc ju w podeszym wieku, Tetsuzan rzek pewnego dnia: Bytem przekonany, e walka goymi rkami rni si od Sumo tym, i nie ma znaczenia, jeli zostanie si sprowadzonym do parteru ju na samym pocztku, bo chodzi wszak o kocow wygran. Ostatnio zmieniem zdanie. Zrozumiaem bowiem, e gdyby sdzia przerwa walk w chwili, gdy jestecie w parterze, tym samym ogosiby wasz przegran. Aby by zwycizc przez cay czas, naley wygra na samym pocztku". Powiada si: Jeli chcesz sprawdzi serce przyjaciela, zachoruj". Osoba, ktr uwaacie za przyjaciela, a ktra w chorobie czy nieszczciu odwraca si do was plecami jak obcy czowiek, jest zwykym tchrzem. Kiedy przyjaciel musi stawi czoa przeciwnociom, duo waniejsze jest, eby by blisko niego, odwiedza go i wspomaga. Jest to wic sposb pozwalajcy zmierzy prawdziwe uczucia czowieka. Zwykle zwracamy si do innych, gdy potrzebujemy pomocy, a gdy tylko kryzys minie, zapominamy o nich. Samurajowi nie wolno, jak dugo yje, nigdy oddali si od tych, ktrym duchowo co zawdzicza. Kto kiedy powiedzia: Zwyklimy myle, e nie ma nic trudniejszego, jak by roninem, e kiedy taki los spotyka czowieka, traci on do siebie zaufanie i poddaje si. Prawd powiedziawszy, bycie roninem cakowicie rnio si od moich wyobrae i jest to stan mniej nieprzyjemny ni si zdaje. Po prawdzie, chciabym powtrnie zosta roninem na jaki czas". Podzielam to zdanie. Identyczna postawa moe dotyczy mierci. Gdy dzie po dniu Samuraj przyzwyczaja umys do myli o mierci, bdzie potrafi umrze spokojnie w godzinie jej nadejcia. Poniewa nieszczcia rzadko okazuj si tak straszne, jak je sobie wyobraalimy, dlatego cige i przedwczesne zamartwianie si jest zupenie mieszne. Lepiej zawczasu przygotowa si na myl, e ostatecznym losem Samuraja bdcego w subie Pana, jest zostanie roninem lub wykonanie seppuku. To czy czowiek ma dobry, czy zy charakter nie przekada si na powodzenia bd poraki. W gruncie rzeczy pomylno i niepowodzenie nie s niczym wicej jak przejawami natury. Dobro i zo za to przymioty ludzkie. I tylko ze wzgldw dydaktycznych wygodniej jest powiedzie, e pomylno i niepowodzenie wynikaj bezporednio z dobrego bd zego charakteru.

Czowiek, ktry bez przerwy kalkuluje, jest tchrzem. Mwi to, poniewa liczenie zawsze czy si z pojciem zysku i straty. Osoba, ktra to czyni, bez przerwy zaprzta sobie gow pojciami zysku bd straty. mier jest strat, ycie wygran i czsto z tego wanie powodu nie decydujemy si na mier. To za jest zwykym tchrzostwem. Czowiek, ktry otrzyma dobre wyksztacenie moe, dziki swojej inteligencji, ukry tchrzostwo lub chciwo bdce jego prawdziw natur. Jednak wielu nie zdaje sobie z tego sprawy. Pan Naoshige mia w zwyczaju mawia: Droga Samuraja jest umiowaniem mierci. Nawet dziesi osb nie jest w stanie zachwia czowiekiem, ktry ywi to przekonanie". Nie mona dokona wielkich czynw, zachowujc normalny stan ducha. Trzeba sta si fanatykiem i rozwija umiowanie mierci. Jeli kto, chcc rozwin moc wiadomoci liczy na czas, czsto ryzykuje tym, e nie zdy jej uruchomi. Lojalno i mio do rodzicw s zbdne na drodze Samuraja to, czego kady potrzebuje, to umiowanie mierci. Caa reszta w naturalny sposb wypywa bdzie z tego uczucia. Sawny Samuraj Kirano Suke Shida rzek: Jeli jestecie zupenie nikomu nieznani, majc do wyboru mier albo ycie, lepiej wybra ycie". Shida by wyjtkowym Samurajem. Modzi ludzie opatrznie zinterpretowali jego sowa, niesusznie sdzc, i broni on habicego zachowania. W postscriptum bowiem napisa on: Wahajc si midzy je czy nie je, lepiej powstrzyma si od jedzenia. Nie mogc dokona wyboru midzy yciem a mierci, lepiej wybra mier". Bdc poddanym prbie, nie wystarczy po prostu unika uczucia rezygnacji. Gdy przychodzi nieszczcie, Samuraj winien cieszy si z tego i wykorzysta darowan mu szans wykazania si energi i odwag. Postawa ta zdecydowanie rna jest od zwykej rezygnacji. Gdy fale si podnosz, statek unosi si take... Usyszawszy o wielkich wyczynach mistrza, mniemanie, e cokolwiek by si robio i tak mu si nigdy nie dorwna, jest dowodem maej wiary. Wrcz przeciwnie - naley skania si ku myleniu, e Mistrz jest takim samym czowiekiem jak ja, dlaczeg wic miabym by gorszy od niego?". Od chwili, gdy Samuraj zdecyduje podj wyzwanie rzucone samemu sobie, jest na drodze ku doskonaoci. Ittei Ishida powiedzia: Czowiek uznany przez innych za mdrca, zyska saw wycznie dziki temu, e zacz pogbia swoj wiedz od najmodszych lat. Nie jest to nigdy szybki efekt pniejszej nauki, nawet jeli jest ona mudna". Inaczej mwic, od chwili gdy czowiek postanowi osign doskonao, moe mie nadziej, i pewnego dnia dowiadczy owiecenia. Chcc unikn popenienia choby najbardziej

bahych bdw w zachowaniu, Samuraj winien zwaa na swe czyny i gesty. Zdarza si, e przez nieuwag, Samuraj nie potrafi powstrzyma jzyka i pozwala sobie na uwagi takie jak: jestem oczywistym tchrzem", jake to przeraajce", oj!" i temu podobne. Co takiego nigdy nie powinno by wypowiadane przez Samuraja, ani w artach, ani dla zabawy, przez nieuwag, ani nawet we nie, ani w adnej innej sytuacji. Bowiem uwany czowiek atwo odgadnie prawdziw natur osoby wypowiadajcej te sowa. Zawsze naley mie si na bacznoci. Podobno czowiek, ktremu dopiero co cito gow, moe jeszcze wykonywa pewne gesty. Zawiadczyli o tym Niita Yoshisada i Ono Moken. Jak jeden czowiek moe by gorszy od innego? Mitani Jokyu mawia: Nawet wtedy, gdy czowiek jest miertelnie chory, moe on przey jeszcze dwa lub trzy dni". Ze stosunki midzy aktualnie rzdzcymi a ich poprzednikami, midzy ojcem a synem, midzy starszym a modszym bratem, powstaj z pobudek egoistycznych. Dowodem na to niech bdzie, e takie stosunki nie maj miejsca midzy panem a jego sug. Stare przysowie mwi: Decyzj naley podj w przecigu siedmiu oddechw". Pan Takanobu Ryuzoti rzek kiedy: Jeli czowiek waha si zbyt dugo z podjciem decyzji, zasypia". Z kolei Pan Naoshige powiedzia: Siedem na dziesi przedsiwzi nie udaje si, jeli zabierasz si do dziaania bez wigoru". Niezwykle trudno jest podj decyzj, bdc w stanie wzburzenia. Z kolei, jeli nie przywizuje si wagi do drobiazgw i traktuje problem z umysem ostrym jak brzytwa, wtedy zawsze mona znale rozwizanie w czasie krtszym ni go potrzeba na zrobienie siedmiu oddechw". Do problemw naley podchodzi ze spokojem i determinacj. Czowiek posiadajcy ma wiedz staje si szybko zarozumiay i rozkoszuje myl, e bdzie uznany za kompetentnego. Ci, ktrzy wychwalaj wasne talenty i wynosz si ponad innych, nieuchronnie zostan ukarani jakimi dziaaniem Nieba. Czowiek, ktry nie potrafi tak postpowa, aby go inni powaali, nikomu nie jest uyteczny, nawet jeli posiada du wiedz. Ten za, ktry ciko pracuje, pozostajc przy tym skromnym, ktry cieszy si ze swej pozycji, szanujc przy tym rwnych sobie, bdzie si cieszy wielkim powaaniem. Gdy tak nieszczliwie si zoy, e Samuraj zostanie roninem, bd spotka go jakie podobne nieszczcie, utrata panowania nad sob byaby dla szczytem szalestwa. Za czasw Pana Katsushige, Samurajowie mieli ulubion dewiz: Jeli siedem razy nie bye roninem, nie moesz domaga si tytuu prawdziwego Samuraja. Chwiej si i upadaj siedem razy, lecz podnie si po smym". Zapewne Hyogo Naritomi by jak utrzymuj roninem

siedem razy. Samuraj bdcy w subie Daimyo musi by jak lalka, ktra podnosi si za kadym razem, gdy si j przewraca. Prawd powiedziawszy, byby to doskonay pomys, gdyby Daimyo zwrci czonkom swej wity wolno, aby podda prbie ich duchow si. W poemacie na cze Yoshitsune jest napisane: Genera winien czsto zwraca si do swoich onierzy". Ludzie w subie u Pana bd bardziej skonni powica swe ycie, jeli bdzie on zwraca si do nich osobicie, zarwno w wyjtkowych okolicznociach, jak i w yciu codziennym, na przykad: Dobrze mi si przysuylicie", Winnicie zatroszczy si bardziej o to czy tamto", Mam teraz sug najwyszej klasy". Takie osobiste uwagi maj bardzo due znaczenie. Jeli chcecie si doskonali, to najlepszym sposobem jest proszenie innych, aby wyrazili swoje zdanie, i szukanie sw krytyki z ich strony. Wikszo ludzi usiuje doskonali si, zdajc si wycznie na wasny zmys krytyczny. Jedynym tego efektem jest to, e nie czyni adnych istotnych postpw. Ci, ktrzy poszukuj u innych sw krytyki, przez sam ten fakt przewyszaj pozostaych. Niezalenie od okolicznoci, pierwsze sowo wypowiedziane przez Samuraja jest niesychanie wane. Tym bowiem sowem pokazuje swoj warto. W czasach pokoju jzyk zawiadcza o cnocie. Podobnie rzecz si ma w niespokojnym czasie poogi wojennej, gdy wielka odwaga objawi si moe dziki jednemu sowu. Mona wic rzec, e wanie to jedyne sowo jest kwiatem duszy. Samuraj nie powinien narzeka, nawet w codziennym yciu. Winien mie si na bacznoci tak, by nigdy z jego ust nie pado sowo zdradzajce jego saboci. Poczyniona nierozwanie niewinna uwaga czsto pozwala pozna warto tego, ktry j wypowiedzia. Czowiek, ktrego sawa opiera si na zrcznoci w wykonywaniu jednej techniki, nic nie znaczy. Koncentrujc ca swoj energi na jednej rzeczy, z pewnoci sta si doskonay, nie zainteresowa si jednak niczym innym. Z owego czowieka nie ma adnego poytku. Wiele osb udziela rad, mao kto jednak przyjmuje je z wdzicznoci, a jeszcze mniej za tymi radami poda. Zwykle po trzydziestce czowiek staje si guchy na rady. A gdy ju one do niego nie docieraj, szybko staje si zarozumiay i egoistyczny. Przez reszt swoich dni dodaje bezczelno do gupoty, co niechybnie sprowadzi na niego zgub. Dlatego te winno si znale kogo rozwanego, mocno si z nim zwiza, aby przyj jego nauk. Samuraj, ktry nie przywizuje wcale uwagi do bogactwa czy honoru, zwykle staje si bezwartociowy i zazdrosny. Czowiek w, bdc zarazem prny i bezuyteczny, koniec kocw staje si gorszy od tego, dla ktrego ambicja, pienidze i sawa s jedyn motywacj. W najbliszej przyszoci nie bdzie z niego adnego poytku.

Zanim nie osignie czterdziestu lat, Samuraj winien czuwa, aby nie da si zwie mdroci i skonnoci do osdw. Winien polega wycznie na wasnych umiejtnociach i sile charakteru. Im ta ostatnia jest wiksza, tym lepszy jest Samuraj. A nawet po czterdziestce - ta granica wieku zaley od osoby i jej pozycji Samuraj jest niczym, jeli nie posiada siy charakteru. Dla czowieka zdeterminowanego nie ma rzeczy niemoliwej do zrobienia. Mona wtedy, jak si komu podoba, poruszy niebo i ziemi. Jeli jednak czowiek nie ma serca w brzuchu", nie bdzie do tego zdolny. Poruszenie bez wysiku nieba i ziemi jest wycznie kwesti koncentracji. Dobrze jest rozwija sw moc a do czterdziestego roku ycia. Po pidziesitce jednak lepiej si uspokoi". Gdy kto dzieli si z wami swoim zdaniem, naley umie przyj je z wdzicznoci, nawet jeli nie przedstawia ono adnej wartoci. Tylko pod tym warunkiem dowiecie si, co o was mwi. Dobrze jest wydawa i przyjmowa opinie po przyjacielsku. Gdy na polu bitwy nie bdziesz czeka, a kto przejmie dowodzenie, i twardo bdziesz obstawa przy zamiarze wniknicia w szeregi wroga, to nie przegrasz, duch twj pozostanie dzielny i pokaesz, ile jeste wart jako wojownik. Rada ta jest spucizn po przodkach. Z drugiej strony, jeli przyjdzie ci umiera w walce, bd gotw to zrobi, patrzc wrogowi w twarz. Staro przychodzi wtedy, gdy ograniczamy si do robienia rzeczy, ktre lubimy. Jak dugo posiadamy energi, jestemy w stanie stawia czoo tej skonnoci. Gdy jednak wigor sabnie, pojawiaj si naturalne i rzeczywiste skonnoci, ktre nas ograniczaj. Stan ten objawia si na wiele sposobw, ale nikt w wieku szedziesiciu lat przed tym nie ucieknie. Przekonanie, e nigdy nie bdzie si starcem, to dowd na to, e ju nim si jest. I dlatego wanie argumentacj Pana Ittei, gdy ten usiowa udowodni, e tylko on by w stanie pomc rodowi Nabeshimy, mona uzna za dowd staroci. Uda si na przyjacielskie rozmowy z monymi przedstawicielami rnych rodzin, lecz ju wtedy dao si zauway u niego oznaki staroci. Wtedy wszyscy myleli, e by to akt rozsdku, jednak im bardziej si nad tym zastanawiam, to dochodz do wniosku, e by to akt saboci. Jeli za o mnie chodzi, to dziki temu przykadowi i z powodu niejasnego uczucia, e cofam si do dziecistwa, odrzuciem zaproszenie na ceremoni witynn w sto trzydziest pit rocznic mierci Pana Mitsushige i zdecydowaem y w odosobnieniu. Naley bowiem przewidywa, co nas czeka. Jak gosi historia Ryutaji, w okolicach Kamigaty y pewien znawca Ksigi Przemian". Powiedzia on pono, e nawet gdyby chodzio o kapana, nie warto oddawa stanowiska czowiekowi przed czterdziestk, z tej oto

prostej przyczyny, e popenia on liczne bdy. Konfucjusz nie by jedynym, ktry posiad spokj ducha w wieku czterdziestu lat. Po osigniciu takiego wieku bowiem zarwno mdrzec, jak i gupek zgromadzili liczne, ksztatujce charakter dowiadczenia i przestaj waha si wobec ycia. Jeli za chodzi o cnot walecznoci, to bardziej chwalebnym jest umrze za swojego pana ni zabi wroga. Tak wanie naley rozumie ofiar Sato Tsugunobu. Kiedy byem mody, prowadziem Dziennik bdw", w ktrym kadego dnia notowaem swoje bdy. Nie byo jednak dnia, ebym go nie otworzy dwadziecia czy trzydzieci razy, by co zapisa. Pojwszy tedy, e tak bdzie zawsze, zdecydowaem tego poniecha. Dzi jeszcze nie ma dnia, ebym medytujc przed zaniciem nad minionym dniem, nie przypomnia sobie jakiego gupstwa popenionego sowem lub czynem. ycie bez pomyek jest wrcz niemoliwe, jednak niektrzy intelektualici" nie chc tego przyzna. Czytajc jaki tekst na gos, naley czyni to przepon. Czytajc wycznie ustami i gardem, szybko si mczymy. Tak naucza Nakamo Shikkibu. Mistrz Ittei powiada: Postpy w kaligrafii polegaj na wytworzeniu harmonii midzy pergaminem, pdzelkiem i tuszem" - maj one bowiem tendencj do rozchodzenia si. Mnich Tannen mawia: Inteligentny sucy nie dostpi awansu". Tym bardziej nie zdarza si, aby spotkao to gupiego sucego. Mistrz Ittei powiada rwnie: Aby wszystko byo dobrze, trzeba, krtko mwic, znie cierpienie". Nieakceptowanie cierpienia jest ze. To jest zasada, ktra nie cierpi adnego wyjtku. Wedle starszyzny, Samuraj winien da si pozna dziki swemu przesadnemu uporowi. Rzecz czyniona z powcigliwoci moe zosta oceniona jako niewystarczajca. Naley czyni wicej ni trzeba", aby nie popeni bdu. To zasada, o ktrej nie wolno zapomina. Nawet jeli zadanie wydaje si trudne do wykonania, to decydujc si na zabicie kogo, nie naley si do tego zabiera okrnymi drogami. Serce bowiem moe si zachwia, moe zabrakn okazji, i koniec kocw wszystko speznie na niczym. Droga Samuraja jest drog natychmiastowego dziaania i dlatego te lepiej jest uderza bykiem". Pewien czowiek wyruszy kiedy w drog do Kawasaki, aby posucha Sutr w Jissoin w Kawakami. Jeden z jego sucych upi si na statku i zaczepia marynarzy. Kiedy przybili do brzegu, sucy w doby miecza, a marynarz, chwytajc za drg, uderzy go w gow. Pozostali marynarze chwycili za wiosa i zamierzali si na sucego, gdy wtem nadszed jego pan. Uda, e niczego nie zauway, a wtedy inny sucy pocz przeprasza marynarzy. Uspokoiwszy swojego towarzysza, pomg mu wrci do siebie, a

wtedy zauway, e skradziono mu miecz. A oto nauka, jaka z tego pynie: Po pierwsze, pan dokona zaniedbania, gdy nie zgani i nie ukara sucego. Po drugie, przyjwszy nawet, e suga postpi nierozwanie, nie byo ju powodu do przeprosin w momencie, gdy zosta uderzony w gow. Jego pan winien by podej do pijanego sugi i marynarza niby to w celu przeprosin i rozdzieli ich. Oczywistym jest, i pan w nie posiada Ducha". Pan Naoshige powiada: Cnot ojca mona pozna po zachowaniu jego dzieci. Syn winien postpowa tak, aby przynosi zaszczyt przodkowi, a nie pozbawia go czci. To jest wanie mio synowska". Kiedy Nakano Shogen popeni seppuku, czonkowie rodu zgromadzeni u Oki Hyobu czynili na jego temat przykre uwagi. Hyobu rzek do nich: Nie powinno si le mwi o zmarym, a skazacowi naley si szczeglna lito. Obowizkiem Samuraja jest wypowiedzie choby niewielk pochwa. Bez wtpienia za dwadziecia lat o Shogenie bdzie mwi si jak o wiernym sudze". Sowa te byy zaiste sowami dojrzaego czowieka. Spotykajc rnych ludzi, powinnimy umie szybko oceni ich charakter i dostosowa odpowiednio swe postpowanie. Spotykajc kogo, kto lubi udowadnia swoje racje, naley stawi mu czoa i zwyciy dziki lepszemu rozumowaniu, nie naley przy tym jednak by zbyt surowym, aby nie pozostaa adna uraza. Jest to bowiem zarazem kwestia serca, jak i sw. Tak oto radzi pewien kapan, gdy rozprawia o kontaktach z ludmi. Gdyby przyszo mi streci w kilku sowach kondycj Samuraja, powiedziabym, e po pierwsze jest to cakowite powicenie ciaa i duszy panu. Po drugie, rzekbym, e winien on rozwija inteligencj, wspczucie i odwag. Posiadanie tych trzech cnt naraz przez zwykego czowieka moe zdawa si niemoliwe, jednake jest to atwe. Inteligencja to nic innego, jak umiejtno rozmawiania o rnych sprawach, w zamian za co otrzymuje si nieskoczon mdro. Wspczucie polega na dziaaniu dla dobra bliniego poprzez porwnywanie si z nim i okazanie nalenego szacunku. Odwaga za to umiejtno zaciskania zbw. Wystarczy czyni to wszystko niezalenie od okolicznoci. Poza tymi trzema cnotami nic nie jest warte poznania. Po trzecie tyczy to wygldu zewntrznego i zachowania - naley dba o sw prezencj, pielgnowa sposb wysawiania si i doskonali si w kaligrafii. S to zwyke umiejtnoci, ktre naley udoskonala poprzez cige praktykowanie. Naley przede wszystkim poczu w sobie obecno wewntrznej siy. Kiedy Samuraj wypeni to wszystko, musi nauczy si historii swojej ziemi i obyczajw. Wtedy moe przystpi do nauki jakich sztuk z dziedziny rozrywki. Tak naprawd bardzo atwo jest zosta Samurajem. Jeli przyjrzycie si tym, ktrzy obecnie s w czym uyteczni, dostrzeecie, e

poczyli oni owe trzy aspekty. W przeszoci, odwani mczyni czynili zwykle duo haasu. Ich wybujay temperament by oznak siy i brawury. Poniewa miaem co do tego wtpliwoci, Tsunetomo rzek mi: Mona zrozumie, e ich ywioowo uczynia z nich ludzi twardych i z temperamentem. Obecnie ludzie utracili ow haaliw rado, gdy mniejsza jest ich ywotno. Soki ycia wyschy, lecz ich charakter uleg poprawie. Dzielno to jeszcze co innego. Nawet gdyby utracili ywotno, a zyskali na agodnoci, nie oznacza to, e posiadaj choby najmniejsze umiowanie mierci. Nie ma to bowiem nic wsplnego z ywotnoci". Mimo i Pan Ieyasu nigdy nie wygra adnej bitwy, potomni mwili o nim: Ieyasu by bardzo dzielnym generaem". Ze wszystkich jego Samurajw polegych na polu chway, aden nie upad obrcony plecami do wroga. Wszyscy polegli z twarz zwrcon ku wrogim szeregom... Yasuda Ukyo uczyni taki oto komentarz na temat ostatniego kielicha wina: Jedynie koniec wszelkich rzeczy jest wany". Takie wanie winno by ycie. Gdy gocie wychodz, wane jest, by poegna ich z alem. Gdy zabraknie tego uczucia, moemy wyda si znudzeni i caa przyjemno ze spdzonego dnia rozmyje si. Nasze stosunki z innymi winny by naznaczone radoci. Nieustannie naley im okazywa, i to, co robimy, jest wane. Jest to moliwe dziki odrobinie wyrozumiaoci. Uesugi Kenshin powiada: Nigdy nie potrafiem wygrywa od pocztku do koca, zrozumiaem jedynie, e liczy si tylko to, aby nie pozwoli, by sytuacja nas przerosa". Przykre jest, gdy Samuraj nie potrafi stan na wysokoci zadania. Nie pozwalajc, aby sytuacja nas przerosa, nigdy nie odczujemy zakopotania. W towarzystwie starszych bd dostojnych osb naley unika mwienia na tematy, takie jak wiedza, moralno lub obyczaje. Nie jest to bowiem przyjemne dla ucha. Nawet z ucit gow, winnimy by w stanie uczyni jak ostatni rzecz. Ostatnie chwile Nitty Yoshisady s na to dowodem: gdyby jego duch by saby, upadby dokadnie w momencie, gdy cito mu gow. Podobnie stao si niedawno w przypadku Ono Mokena. Oba te wydarzenia dowodz determinacji. Albowiem kto waleczny, bdc niczym duch zemsty, wykazuje si wielk determinacj, nie umiera, nawet z ucit gow. Niezalenie od tego, czy pochodzimy z wysokiego rodu, czy te skromnej rodziny, czy jestemy bogaci, czy biedni, starzy czy modzi, wyksztaceni czy nie, wszystkim nam pisana jest mier. Wszyscy zdajemy sobie spraw, e to nieuniknione, a jednak wmawiamy sobie, e inni umr przed nami, e to my bdziemy ostatni. mier

zawsze wydaje si odlega. Czy nie jest to mylny i gupi punkt widzenia? Czy nie jest to zudzenie, sen na jawie? Nie godzi si patrze na rzeczy w sposb, ktry czyni z nas lekkoduchw. Naley uzbroi si w odwag i dziaa szybko, albowiem wczeniej czy pniej mier zapuka do naszych drzwi. Odwaga i tchrzostwo nie nale do tematw, ktre rozstrzyga si w czasie pokoju. Albowiem natura ich jest rna. Wstyd i skruch porwna mona do przewrcenia dzbana z wod. Jeden z moich przyjaci, wysuchawszy wyznania czowieka, ktry ukrad mu zdobiony miecz, poczu wspczucie. Kiedy chcemy naprawi nasze winy, ich lady szybko ulegaj zatarciu. Dobrze jest traktowa ten wiat jako sen. Gdy przyni si nam koszmar, po przebudzeniu mwimy sobie, e to by tylko sen. Mwi si, e wiat, w ktrym yjemy, niewiele si rni od snu. Jeli osoba posiadajca niewielk wiedz, stwarza pozory bycia uczon, wiadczy to o braku dowiadczenia. Jeli kto rzeczywicie co potrafi, nie obnosi si z tym: osoba ta jest dobrze wyksztacona. Mnich Keiho opowiada, jak to Pan Aki stwierdzi kiedy, i waleczno wojownika jest fanatyzmem. Zrozumiaem, e byo to zgodne z moim wasnym przekonaniem i od tej chwili w moim fanatyzmie popadaem stopniowo w coraz wiksz skrajno. Kiedy zapytaem: Czego nie wolno nigdy czyni Samurajowi bdcemu w subie daimyo?", odpowiedziano mi, co nastpuje: Samurajowi nie wolno ani za duo pi, ani by zbyt pewnym siebie, ani te oddawa si rozpucie". W trudnych czasach niewiele jest okazji, aby saboci te zostay zaspokojone. Ich skutki s zatem ograniczone. Lecz gdy nastan lepsze czasy, ycie znw staje si atwiejsze. Tak wic wydaje si, e te trzy przywary mog mie zgubne skutki. Przyjrzyjcie si z bliska karierze ludzi, ktrych znacie. Gdy tylko zakosztuj smaku sukcesu, nabieraj skonnoci do samozadowolenia. Szybko staj si nieumiarkowanie aroganccy i, w sposb nie do przyjcia, pozwalaj, aby pochon ich niewybaczalny zbytek. Dobrze jest, gdy trudnoci spotykaj nas w modoci, albowiem ten, kto nigdy nie cierpia, nie zahartowa w peni swojego charakteru. Samuraj, ktrego opuszcza odwaga w momencie prby, ktry zniechca si bd poddaje, nie przedstawia adnego poytku. Jedyna liczca si rzecz, to decyzja podjta w danej chwili. Samuraj podejmuje jedn decyzj po drugiej i to wanie wypenia cae jego ycie. Wystarczy, e raz zrozumia t podstawow zasad, a ju nigdy wicej nie bdzie on okazywa zniecierpliwienia czy szuka czego innego ni chwila teraniejsza. Jego ycie po prostu pynie, a on skupia si na wasnych decyzjach. A jednak ludzie zapominaj o tej yciowej zasadzie, mylc, e zawsze istnieje co waniejszego. Niewiele jest osb, ktre zdaj sobie spraw z wartoci tej zasady. Nauczenie si podporzdkowania wasnym decyzjom i nie

odstpowania od nich nie jest moliwe, zanim nie osignie si pewnego wieku. Nawet jeli dostpio si owiecenia, a sam zainteresowany nie jest jeszcze tego w peni wiadom, jego determinacja jest zawsze obecna. Gdy kto konsekwentnie doprowadzi do koca choby jedno postanowienie, nic nim nie zachwieje: w ten sposb dochowuje on wiernoci sobie danemu sowu. Nie da si zmieni epoki, w ktrej yjemy. Gdy tylko nasza kondycja stopniowo si pogarsza, jest to dowd, e wkroczylimy w ostatni faz przeznaczenia. Po prawdzie wiosna czy lato nie mog trwa wiecznie, dzie take nie moe trwa w nieskoczono. Dlatego te na prno upieramy si, by zmieni natur czasu teraniejszego, chcc wrci do starych dobrych czasw, ktre miny. To, co jest wane, to pracowa tak, aby kada chwila bya przyjemna na tyle, na ile jest to moliwe. Bd popeniany przez tych, ktrzy pielgnuj tsknot za przeszoci bierze si std, e nie rozumiej oni tej prawdy. A mimo to ci, ktrzy maj w powaaniu jedynie chwil obecn i z niechci odnosz si do przeszoci, uwaani s za ludzi bardzo powierzchownych. Walecznoci naley uczy modych Samurajw w taki sposb, aby kady z nich nabra przekonania, e jest najdzielniejszym wojownikiem w Japonii. Jednoczenie modzi Samurajowie winni kadego dnia dokonywa oceny poczynionych postpw w oparciu o wizj Drogi, by najszybciej pozby si wasnych niedoskonaoci. Owo codzienne podsumowanie jest warunkiem osignicia wytyczonego celu. Kiedy tak rozmylaem w czasie podry, pojem, e ludzie s niezwykymi i inteligentnymi marionetkami, ktre si ruszaj. Mimo i nie s zawieszone na sznurkach, mog skaka, chodzi, mwi. Jake genialnie zostay pomylane! Lecz rwnie dobrze, do nastpnego wita buddyjskiego wszyscy oni mog umrze i przyj do nas z wizyt ju jako duchy. Jake marne jest ycie! Ludzie cigle zdaj si o tym zapomina. Przysowie mwi: Kiedy podnosi si woda, statek czyni podobnie". Inaczej mwic, w obliczu trudnoci zdolnoci umysu ulegaj wyostrzeniu. Prawd jest, e odwani ludzie rozwijaj bardzo posiadane talenty, gdy trudnoci, ktrym musz stawi czoa, s due. Niewybaczalnym bdem jest da si pokona trudnociom, ktre nas spotykaj. Pewnego dnia Mistrz Jocho przekaza swojemu ziciowi t oto maksym: Teraz to jest czas, a czas jest to teraz". Mamy w zwyczaju myle, e ycie codzienne rni si od momentu kryzysu i dlatego, gdy nadchodzi czas dziaania, nigdy nie jestemy gotowi. Gdy zostalimy wezwani przed Daimyo bd wysani z misj, nie znajdujemy odpowiednich sw, eby co powiedzie. Postawa ta wiadczy o tym, e cigle dokonujemy rozrnienia midzy szeroko pojtym czasem" a chwil obecn". Zrozumie wyraenie:

czas jest teraz", to bez ustanku przygotowywa si na nieprzewidziane wydarzenie. Samuraj musi zawsze by przygotowany na to, e przyjdzie mu publicznie zabra gos, stan przed Daimyo, a nawet spotka si z oficjalnymi osobistociami czy wrcz z samym Szogunem. Nie ma znaczenia, czy to si zdarzy, czy nie, on zawsze musi by na to gotowy. Owa gotowo dziaania winna by stosowana we wszystkich naszych czynach, zarwno w sztuce wojskowej, jak i w obowizkach wobec spoecznoci. Jeli bogowie nie wysuchuj moich modlitw, gdy zostaem splamiony krwi wroga, nic na to nie mog poradzi, mog si jedynie nadal modli, nie martwic si plam. I nawet jeli, jak powiadaj, bogom nie bardzo si podobaj zbrukani krwi, na swoj obron mam tylko siebie. Nigdy nie zapominam o godzinie codziennej modlitwy. I nawet na polu bitwy, gdy jestem umazany krwi lub gdy si potykam i chwiej, stpajc po trupach lecych u mych stp, ufam w skuteczno moich modlitw skierowanych do bogw, ktre maj mi zapewni zwycistwo i dugie ycie. ycie ludzkie trwa zaledwie chwil, trzeba mie si, eby y, robic to, co najbardziej lubimy. W tym wiecie ulotnym jak sen, y cierpic, czynic jedynie rzeczy niemie, to czyste szalestwo. Jednak zasada ta, le interpretowana, moe by szkodliwa i dlatego te zdecydowaem nie przekazywa jej modym ludziom... Uwielbiam spa. W odpowiedzi na obecn sytuacj wiata, sdz, e najlepsze, co mog zrobi, to pooy si spa. Zdarza si czsto, e czowiek posiadajcy du zdolno waciwego osdu, bdc wiadomym swojej wartoci, staje si coraz bardziej arogancki. Trudno jest rzeczywicie pozna swoje zalety, ale jeszcze trudniej jest przyzna si do wasnych saboci. T uwag poczyni kiedy mistrz Zen Kaion. Godno osoby pozna mona dziki wraeniu, jakie ta osoba wywiera. Istnieje godno w wysiku i wytrwaoci, w spokoju i dyskrecji. Jest take godno w zachowaniu zasad postpowania i w prawoci. Jest ona rwnie w zaciskaniu zbw i zachowaniu otwartych oczu: wszystkie te postawy s widoczne na zewntrz. Najwaniejsze jest, eby zawsze dziaa uczciwie i z godnoci. Kazuma Nakano powiedzia: Uywanie starego serwisu do ceremonii parzenia herbaty jest dowodem skpstwa i braku gustu. Nowe naczynia lepiej si do tego nadaj. Niektre osoby myl, e lepiej jest uy zuytych naczy ze wzgldu na ich pochodzenie". Obie te koncepcje s rwnie faszywe. Prawd jest, e stare naczynia byy uywane przez ludzi skromnych, a podeszy wiek nada im pewnej szlachetnoci. W ten oto sposb stare naczynia dowiody swej jakoci w rkach osb wyszej rangi. To wanie fakt posiadania i uywania ich przez waciciela podnis ich warto. Podobne rozumowanie mona zastosowa do obowizkw Samuraja.

Czowiek skromnego pochodzenia, ktry wyrobi sobie nazwisko i osign wysok pozycj spoeczn, bez wtpienia posiada wybitne zalety. A przecie zawsze znajd si ludzie, dla ktrych stykanie si z czowiekiem o niskim pochodzeniu, bdzie czym nieprzyjemnym i ktrzy nigdy nie zobacz oficera w czowieku bdcym jedynie zwykym onierzem. Czowiekowi, ktry wybi si ze swojej klasy, udao si to jedynie dlatego, e posiada wicej zrcznoci i zasug ni ci wszyscy, ktrzy od pocztku znajdowali si szczebel wyej. I to jest powd, dla ktrego winnimy zawsze okazywa mu wielki szacunek. Majc co wanego do wypenienia, naley umie trzyma si z daleka od pana domeny, wanych osb i doradcw. Spdzanie caego czasu na kreniu" wok swoich przeoonych, i staranie si, by by bez przerwy na ich ustach, powoduje, e wykonanie na czas zamierzonych planw staje si trudne. To maksyma, o ktrej nie naley zapomina. Niedobrze jest mwi o kim le, nie jest te dobrze wychwala kogo przy kadej okazji. Samuraj winien zna swoj warto, zachowywa dyscyplin, nie pozwala, by go rozpraszano oraz mwi jak najmniej. Odwany czowiek winien zachowywa spokj i nigdy nie dawa pozna po sobie, e jest wzburzony. Jedynie ludzie bezwartociowi przejawiaj agresj i szukaj za wszelk cen sawy, atakujc wszystkich, ktrych spotykaj. Podczas debaty czy dysputy trzeba czasami umie przegra szybko, by przegra z honorem. Podobnie rzecz wyglda w walce Sumo: gdy zaczyna si oszukiwa, aby zwyciy za wszelk cen, jest si gorszym od samego pokonanego - jest si zarazem przegranym i pozbawionym honoru. Kto kiedy powiedzia: Istniej dwa rodzaje dumy: duma wewntrz i na zewntrz. Wtpliwy jest poytek z Samuraja, ktry nie posiada obydwu". Dum mona porwna do ostrza miecza. Powinno si j naostrzy, a nastpnie woy z powrotem do pochwy. Od czasu do czasu wyciga si j stamtd, wymachuje ni, a nastpnie wyczyszczon ponownie chowa do pochwy. Jeli miecz Samuraja bdzie zawsze wycignity i bez przerwy w grze, ludzie bd si go bali i trudno mu bdzie znale sobie przyjaci. Jeli jednak nie bdzie w ogle go wyciga, ostrze straci blask i pokryje si rdz, a ludzie zupenie przestan si obawia tego, kto nosi miecz. Sw czowieka o duym dowiadczeniu winno sucha si z szacunkiem i wdzicznoci, nawet jeli mwi on o rzeczach nam znanych. Zdarza si czasami, e usyszawszy dziesi czy dwadziecia razy to samo, doznaje si nagego owiecenia, ktre znacznie poszerza posiadan dotd wiedz. Mamy w zwyczaju patrze z gry na starsze osoby i nie bierzemy na powanie ich bajdurze. Wrcz przeciwnie, powinnimy pamita o tym, e posiadaj one

przywilej dugiego i prawdziwego dowiadczenia. Jak ju to podkrelaem w moich Szalonych Rozwaaniach"2, istota suby Samuraja polega na tym, e podobnie jak wykwalifikowani ludzie domeny bdcy dowiadczonymi doradcami Daimyo, potrafi on inteligentnie wyrazi swoje zdanie. Kiedy si to pojo, niewane jest, co si naprawd myli. Jednak dotd nikt tego nie zrozumia. Niewiele jest osb, ktre posiadaj wystarczajc inteligencj, by stosowa si do tej zasady. Niektrzy, bardziej zajci osobistym awansem, uywaj pochlebstw czy wrcz podlizuj si, aby polepszy swoj sytuacj. Osoby takie ywi jedynie niskie ambicje i nie osign poziomu dowiadczonych mw stanu. Niektrzy, bardziej wyrachowani ni poprzedni, nie widzc adnego interesu w tym, eby zosta dobrymi Samurajami, spdzaj czas na delektowaniu si Szkicami o lenistwie" bd poezj Saigyo. Moim zdaniem Kenko i Saigyo s zwykymi tchrzami. Tylko dlatego, e byli niezdolni do penienia funkcji Samuraja, traktowali z gry te problemy,
2 Podrcznik

zachowania Samuraja spisany dla jego zicia, Gonojo.

chepic si tym, e jako mnisi yj w odosobnieniu. Dzi jeszcze myl, e o ile nie jest to ze, gdy mnisi i starsze osoby powicaj si tej literaturze, to byoby znacznie lepiej, aby ten, kto ma ambicj sta si prawdziwym Samurajem, zrobi wszystko, by doskonale i lojalnie suy swemu panu. Nawet gdyby w tym celu musia da si pochon pieku. Kiedy Pan Naoshige przejeda przez miejsce zwane Chiriku, powiedziano mu: W tym miejscu yje ponad dziewidziesicioletni czowiek. Jest on tak szczliwy, e winiene, Panie, zatrzyma si, by go pozdrowi". Usyszawszy to Naoshige odrzek: Kt moe by bardziej nieszczliwy ni ten czowiek? Ilu to dzieci i wnukw mier ju oglda? Gdzie jest to jego szczcie?" I nie zatrzyma si, by pozdrowi starca. Doniesiono mi, e Pan Naoshige rzek pewnego dnia: Jest taka chwila, kiedy wszyscy s weseli i przyjacielscy i jest to chwila wytchnienia. Wszelako, zawsze po tym zdarza si, e mwimy lub robimy rzeczy, ktrych aujemy. Podczas polowania w miejscu zwanym Shiroishi Pan Katsushige zabi wielkiego dzika. Wszyscy zgromadzeni otoczyli go peni podziwu dla wspaniaego zwierzcia, ktre zabi. Nagle konajcy dzik podnis si i zaatakowa. Zaskoczeni ludzie ze wity pana wpadli panik, a nastpnie uciekli. Wtedy Matabei Nabeshima szybki jak byskawica strzeli do dzika i ugodzi go. Pan Katsushige zakry twarz rkawem i zakrzykn: W powietrzu unosi Si peno kurzu". Jasne byo, e uczyni ten gest, by nie widzie zmieszania pochlebcw. Pewien czowiek, Hyogo Naritomi, rzek kiedy: Prawdziwe zwycistwo

oznacza przegran przyjaciela. Zwycistwo nad sojusznikiem oznacza pokonanie siebie samego - to zwycistwo ducha nad ciaem". Samuraj ma obowizek codziennego pielgnowania swojego ducha i wiczenia ciaa tak, aby nikt spord jego sojusznikw nie mg go pokona. Bez tego na pewno nigdy nie bdzie zdolny pokona wroga. Udajc si z wan misj, na troch liny na paty uszu, gboko oddychaj, rzu i stucz jaki przedmiot. Jest to sekretna metoda. Rwnie gdy poczujesz, e krew napywa ci do gowy, na lin na uszy, od razu poczujesz si lepiej. Niezalenie od tego, jakich nadzwyczajnych rodkw uyje Samuraj, by wypeni swoje zadania, zawsze jego dokonanie, kwalifikacje i kompetencja uznane zostan jako naturalne. Gdy za jego wyczyny nie bd si rni od wyczynw jemu wspczesnych, zostanie uznany za mao wartociowego. Za to gdy zwyczajny osobnik dokona czego ponad przecitno, bdzie wtedy wychwalany pod niebiosa. Najlepsza postawa, jak naley przyj wobec sw, to nie naduywa ich. Jeli moesz si bez nich obej, zamilknij. To, co musi by powiedziane, winno by wypowiedziane tak zwile, logicznie i jasno, jak tylko jest to moliwe. Zaskakujco duo ludzi omiesza si, paplajc bez zastanowienia, pozbawiajc si tym samym godnoci. Codziennie winna by praktykowana medytacja o nieuchronnej mierci. Kady dzie naley zaczyna od spokojnej medytacji, rozmylajc o swojej ostatniej godzinie i wyobraajc sobie rne sposoby mierci: od ugodzenia strza, od kuli, od miecza, w otchani fal, w ogniu, od poraenia piorunem, w gruzach podczas trzsienia ziemi, od upadku ze skalistego brzegu morskiego, na skutek choroby lub seppuku. Dzie naley zaczyna od rozwaa o mierci. Jak mwi pewien starzec: Kiedy wychodzisz spod wasnego dachu, wchodzisz do krlestwa umarych; kiedy przekraczasz drzwi domu, czeka na ciebie nieprzyjaciel". Maksyma ta nie zachwala przezornoci. Ona zaleca traktowanie siebie jako czowieka ju martwego. Jeli rzucasz si w wir jakiego duego przedsiwzicia, przede wszystkim nie martw si z powodu bahych przeszkd. Nie zaszkodzi, jeli od czasu do czasu Samuraj okae odrobin egoizmu, pozostajc przy tym lojalnym i oddanym swojemu panu oraz zachowujc odwag i szczodro. Niedobrze jest by zawsze i we wszystkim doskonaym, gdy mona wtedy przesta dostrzega, e moemy by omylni. Czowiek, ktry rzuca si w wir przeznaczenia, nie moe nie popenia bdw. Jakie bowiem znaczenie dla losu czowieka pielgnujcego honor i nieskazitelno moe mie may bd? Kiedy Nabeshima Tadanao mia zaledwie pitnacie lat, pewien pomocnik

kuchenny popeni zy uczynek i jeden ze stranikw chcia go zabi. Koniec kocw to sucy zabi jego. Starszyzna klanu zadaa jego mierci, argumentujc, e przekroczy on granic swego stanu i rozla krew przeciwnika. Syszc to, Tadanao rzek, co nastpuje: Co jest bardziej godne potpienia, opuci swj stan czy zboczy z drogi Samuraja?". Starszyzna nie potrafia na to odpowiedzie. Wtedy Tadanao rzek: Czytaem, e jeli przestpstwo nie jest oczywiste, kara musi by agodna. Zamknijcie go w areszcie na jaki czas". Kiedy Pan Katsushige by mody, jego ojciec Pan Naoshige naucza go nastpujcej rzeczy: Jeli chcesz wiczy cicie mieczem, id ci gow kilku skazanym na mier". Co te uczyni. Na placu, ktry obecnie znajduje si wewntrz murw Zachodniej Bramy, w szeregu ustawiono mczyzn i Katsushige cina im gowy, jedn po drugiej. Kiedy doszed do dziesitego, spostrzegszy, e jest on mody i silny, rzek: Jestem zmczony, daruj ycie temu czowiekowi". Czowiek w zachowa ycie. Na polu bitwy pod Bungo, posaniec z wrogiego obozu przynis Panu Takanobu w prezencie sake i co do jedzenia. Takanobu zamierza je wanie rozda, kiedy jego ludzie przeszkodzili mu w tym, mwic: Generale, podarki wroga s prawdopodobnie zatrute. Nie powiniene, Panie, ich tyka". Wysuchawszy ich, Takanobu rzek: Nawet jeli jedzenie jest zatrute, jak moe to zmieni bieg spraw? Przyprowadcie posaca". Otworzy baryk sake na jego oczach, wypi trzy due czarki, poczstowa posaca, przekaza mu swoj odpowied i odesa go z powrotem do obozu. W dwudziestym smym dniu oblenia zamku Arima, w okolicach Cytadeli niespodziewanie zjawi si Mitsuse Genbei i usiad na palu obronnym w szczerym polu. Kiedy Nakano Shintohi przechodzi tamtdy i zapyta go, po co tam siedzi, Mitsuse odpowiedzia: Mam ble brzucha i nie mog zrobi kroku wicej. Wysaem moich ludzi do natarcia i prosz ci, eby obj dowodzenie". Pewien wiadek donis o tym. Mitsuse zosta uznany za tchrza i skazany na popenienie sepuku. Od dawna ju bowiem ble brzucha nazywane byy Zielem tchrzostwa". Przychodz one po cichu i unieruchamiaj czowieka. Nakamo Uemonnosuke Tadaaki zgin dwunastego dnia smego miesica szstego roku Eiroku, podczas wojny midzy Panami Goto i Hirai z Suko, na wyspie Kabashima w okolicach Kishimy. Zanim uda si w kierunku szeregw wroga, w ogrodzie ucaowa swego syna Shikibu (zwanego pniej Jin'emon) i mimo jego modego wieku, tak do niego rzek: Kiedy doroniesz, zdobd saw na Drodze Samuraja". Odtd, nawet kiedy dzieci w rodzinie byy bardzo mae, Yamamoto

Jin'emon gromadzi je, mwic: Ronijcie i zostacie dzielnymi wojownikami, bdcie oddani waszemu panu". I dodawa: Dobrze jest szepn im do ucha o tych sprawach, nawet jeli s zbyt modzi, eby je zrozumie". Kiedy umiera Sahei Kiyoji, prawowity syn Ogawy Toshikiyo by w bardzo modym wieku. By wrd wity pewien mody Samuraj, ktry pobieg wtedy do wityni popeni sepuku. Kiedy zmar Taku Nagato No Kami Yasuyori, Koga Yataemon powiedzia, i nie mogc odwdziczy si swemu panu za cae dobro, ktry ten mu wywiadczy, zamierza popeni sepuku. Kenshim Uesugi uczyni kiedy nastpujc uwag: Nie znam sposobu, ktry potrafiby zapewni zwycistwo. Wiem jedynie, e naley wykorzysta kad sposobno, kad moliwo i nie pozwoli umkn nadarzajcej si okazji". Jest to uwaga nie bez znaczenia. To, co okrela si jako zwycistwo, to po pierwsze umiejtno poskromienia sojusznikw powiada Narutomi Hyogo. - Poskromi swych sojusznikw, to poskromi siebie samego, a poskromi siebie samego to rygorystycznie kontrolowa wasne ciao. W przeciwnym wypadku bowiem, znajdziemy si w sytuacji czowieka otoczonego dziesicioma tysicami sojusznikw, z ktrych ani jeden go nie wspomaga. Nie mona pokona wroga, jeli wczeniej nie umiao si poskromi wasnego ciaa i ducha. Podczas buntu Shimabary, Shugyo Echizen No Kami Tanenao zostawiwszy zbroj na polu walki, rzuci si do ataku ubrany jedynie w spodnie i bluz. Pono znaleziono go tak wanie ubranego. Podczas ataku na zamek Shimbara, Tazaki Geki przywdzia zbroj bardzo rzucajc si w oczy. Nie podobao si to Panu Katsushige i odtd, za kadym razem, gdy widzia co przesadnego, powiada: Przypomina to zbroj Geki". Z tej opowieci wniosek jest taki, e zbyt jaskrawe zbroje i ekwipunek wojskowy mog zosta uznane za oznak saboci i braku siy. Odsaniaj one bowiem prawdziw natur tego, kto je nosi. Kiedy zmar Nabeshima Hizen No Kami Tadanao, Samuraj Ezoe Kinbei zabra jego prochy i powici je na grze Koya. Nastpnie zamieszka w odosobnieniu, wyrzebi posg swego pana i drugi, przedstawiajcy jego samego wykonujcego pokon przed swoim panem. W pierwsz rocznic mierci Tadanao, Samuraj w wrci do domu i popeni sepuku. W pniejszym czasie posg zosta przeniesiony z gry Koya do Kodenji. W swej stray przybocznej Pan Mitsushige mia Samuraja, ktry zwa si Oishi Kosuge. Kiedy pan udawa si do swojej rezydencji w Edo, Kosuge mia w zwyczaju obchodzi bez przerwy jego apartamenty. Uznawszy jaki teren za niebezpieczny, rozkada w tym miejscu mat i spdza noc, czuwajc. Podczas deszczu, za oson suy mu jedynie ogromny bambusowy

kapelusz i ubranie nasczone olejem; tak osonity sta i pilnowa miejsca, nie zwaajc na przenikliwy deszcz. A do koca, nigdy, ani jednej nocy nie uchybi tym zasadom bezpieczestwa. Kiedy mia pi lat, na prob swojego ojca Jin'emona, Yammanoto Kichizaemon przeci psa swoim mieczem; w wieku pitnastu lat w ten sam sposb musia dokona egzekucji na przestpcy. Taki by wtedy zwyczaj. Podobnie Pan Katsushige, bdc jeszcze bardzo modym, na rozkaz Pana Naoshige ci kolejno dziesiciu skazacw. Praktyka ta bya popularna wrd wyszych klas od dawna, obecnie jednak nawet dzieci niszych klas nie przystpuj do tego rodzaju egzekucji i jest to powane zaniedbanie. Twierdzenie, i mona y, nie majc w swych zasugach egzekucji skazaca, gdy jest to zbrodnia, nikczemno bd splamienie si krwi, jest jedynie wymwk. Czy nie naley raczej sdzi, e to wanie ci, ktrych waleczno jest mierna, dbaj o swoje rce? Zgbiajc ducha tego, ktry uwaa te praktyki za nieprzyjemne, spostrzeemy, e szuka on wymwek odwoujcych si do rozumu, jest bowiem zbyt wraliwy, by to czyni. Naoshige jednak je zaleca, gdy praktyki te godne s naladowania. W zeszym roku, w celu sprawdzenia pewnoci rki, udaem si w miejsce egzekucji zwane Kase i stwierdziem, e jest to bardzo przydatna rzecz. Bardzo dobrze si poczuem. Twierdzenie, e to okropne, to oznaka tchrzostwa. Pono na zakoczenie kadego zebrania swojego rodu, Oki Hyobu mwi: Modzi winni nieustannie ksztaci swoj determinacj, zdecydowanie i odwag. Jest to moliwe tylko wtedy, gdy odwaga zakorzeniona jest w sercu. Jeli zama si miecz, naley zaatakowa rkoma. Jeli za rce zostay ucite, trzeba posuy si ramionami. Kiedy i ramiona zostay ucite, trzeba wgry si w kark dziesiciu czy nawet pitnastu wrogw. To wanie jest odwaga". W dwunastym akapicie pitego rozdziau RYOANKYO znajduje si ta oto opowie: W prowincji Hizen y czowiek pochodzcy z Taku. Zachorowa na osp, lecz mimo to chcia doczy do oddziaw, ktre wyruszay, by zaatakowa zamek Shimabara. Rodzice usiowali go od tego odwie: Nawet jeli tam dotrzesz, to ciko chory i tak do niczego si nie przydasz". On za odpowiedzia: Nawet jeli umr po drodze, bd szczliwy. Mj pan przyj mnie w swej dobroci, jak mam zatem myle teraz, e do niczego mu si nie przydam?" I uda si w kierunku linii nieprzyjaciela. Byo to zim, a on, mimo mrozu, nie zwaa wcale na swoje zdrowie. Nie ubra si cieplej ni zwykle, nie zdj zbroi. W aden szczeglny sposb nie leczy swojej choroby. A w kocu wyzdrowia i mg w peni wypenia swoje obowizki. Stao si odwrotnie, ni si spodziewano - nie naley wic zwaa na chorob. Kiedy Pan Suzuki Shozo si o tym dowiedzia,

rzek: Czy takie powicenie wasnego ycia nie jest oczyszczeniem si? Czowiek, ktry w ten sposb oddaje ycie w imi prawoci, nie potrzebuje przychylnoci Boga chronicego przed osp. Chroni go wszyscy bogowie nieba". Byo to kilka lat temu, podczas recytacji sutry Jission w Kawakami. Piciu czy szeciu mczyzn z Konyamachi i okolic Tashiro podjo sub i w powrotnej drodze zdecydowali oni zatrzyma si na chwil, by si czego napi. Jeden z nich, Samuraj z domu Kizuki Kyuzaemona, odrzuci propozycj swych towarzyszy i przed noc wrci do domu. W nocy jego towarzysze wdali si w bjk i zabili kilka osb. Dowiedziawszy si o tym, jeszcze tej samej nocy Samuraj Kyuzaemona zawrci, by doczy do swych towarzyszy. Wysuchawszy ich wersji wydarze, rzek: Domylam si, e bdziecie zmuszeni sporzdzi raport. Wspomnijcie wic, prosz, e i ja tam byem i uczestniczyem w miertelnej bjce. Ja za powiem to samo Kyuzaemonowi. A poniewa bjka dotyczy nas wszystkich, stawi czoa karze mierci razem z wami, gdy takie jest moje gbokie pragnienie. Gdybym bowiem powiedzia, e wrciem wczeniej, Kyuzaemon, ktry jest czowiekiem surowym, nie uwierzyby mi. Nawet gdyby sdziowie mnie uniewinnili, on prawdopodobnie kazaby mnie straci na swych oczach za tchrzostwo. Niedobrze by si stao, gdybym umar okryty niesaw. Jeli mam umrze, to wol, eby to bya mier za zabicie kogo. Jeli nie zgodzicie si, natychmiast zanurz sobie miecz w brzuchu". Nie majc wyboru, przystali na jego prob. W trakcie ledztwa odkryto prawdziwe okolicznoci i dowiedziano si, e w Samuraj wrci do domu. Zrobio to na ledczych due wraenie i pochwalili jego postaw. T histori przekazano mi jedynie w zarysie. Zajm si ni potem bardziej szczegowo. Inabeshima Aki No Kami Shigetake jad wanie, kiedy kto do niego przyjecha, musia wic zostawi swoje nakrycie z rozpocztym posikiem. W chwil potem, jeden z jego wity usiad przed tym nakryciem i zabra si do jedzenia smaonej ryby. W tej chwili wanie wrci Pan Aki i zaskoczy go na tym. Tamten uciek w popochu. Pan Aki zawoa: Trzeba mie mentalno niewolnika, eby je danie napoczte przez kogo innego". Usiad i zjad do koca swj posiek. Historia ta zostaa opowiedziana przez Jin'emona. Podobno w sucy by jednym z tych, ktrzy popenili samobjstwo po mierci pana. Ichiyuken by pomniejszym czonkiem wity Pana Takanobu. W wyniku sporu na temat walki, swoim mieczem pozbawi on ycia siedmiu czy omiu ludzi i zosta skazany na popenienie seppuku. Kiedy Pan Takanobu dowiedzia si o tym, zastosowa prawo aski, mwic: Nard nasz yje w burzliwych czasach. Ludzie odwani s w cenie, a czowiek ten wydaje si posiada du odwag".

Dlatego te na czas walk toczonych wzdu rzeki Uti Pan Takanobu zabra Ichiyukena ze sob. Tene, rzucajc si na przednie szeregi wroga i dziesitkujc je przy kadym natarciu, zdoby wielk saw. Z kolei podczas bitwy w Tagaki Ichiyuken tak daleko zapdzi si w szeregi nieprzyjaciela, e Pan Takanobu, drczony wyrzutami sumienia, postanowi go przywoa. Na nieszczcie, jego awangarda nie moga i do przodu i tylko dziki temu, e sam rzuci si do walki, udao mu si dotrze do Ichiyukena i powstrzyma go. Ichiyuken by ju ciko ranny w gow, ale sam opatrzy sobie liczne rany, przykadajc licie, przytrzymywane cienkim rcznikiem. Gdy Fukuchi Rokurouemon opuszcza zamek, palankin nioscy pewn dam, prawdopodobnie wysokiego rodu, przechodzi obok domu Pana Tabu i jeden ze stojcych tam stranikw pozdrowi go starannie. Halabardnik towarzyszcy palankinowi upomnia go jednak: Nie pokonie si dostatecznie nisko" i uderzy go w gow trzonkiem swej halabardy. Stranik dotkn gowy i poczu, e krwawi. Podnisszy si, powiedzia: Upokorzye mnie, chocia byem uprzejmy. To godne poaowania" i zabi halabardnika jednym uderzeniem miecza. Palankin poszed dalej. Rokurouemon chwyci wczni, podszed do stranika i rzek: Schowaj miecz, gdy wyjmowanie miecza w murach zamku jest zabronione". Ten odpowiedzia mu: To, co si wanie stao, byo nieuniknione i moje zachowanie zostao podyktowane okolicznociami. Z pewnoci to zauwaye. Chciabym schowa miecz, lecz zwaywszy na ton twojego gosu, trudno jest mi to uczyni. Bybym szczliwy, mogc podj wyzwanie". Rokurouemon natychmiast opuci kopi i rzek: Jeste rozsdny. Nazywam si Fukuchi Rokurouemon. Zawiadcz, e twoje zachowanie byo przykadne. Wicej jeszcze, wspomog ci, naraajc wasne ycie. A teraz prosz ci, eby schowa miecz". Z przyjemnoci", odrzek stranik i schowa miecz do pochwy. Doda, e suy u Taku Nagato no Kami Yasuyori. Dlatego te Rokurouemon poszed za nim i wszystko opowiedzia. Tymczasem Pan Nagato, wiedzc, e owa Dama z palankinu bya on szlachcica, nakaza stranikowi popeni sepuku. Rokurouemon rzek tedy: Daem sowo Samuraja. Jeli czowiek ten zostanie skazany, ja sam, w pierwszej kolejnoci popeni seppuku". Podobno historia ta zakoczya si bez dalszych konsekwencji. Pewnego dnia grupa mczyzn zebraa si na placu wewntrz Cytadeli Zamku i kto zwrci si do Uchidy Shouemona: Podobno nauczasz sztuki wadania mieczem, ale sdzc po twym codziennym zachowaniu, twoim naukom brakuje finezji. Wydaje mi si, e gdyby poproszono ci, aby

asystowa przy sepuku, zamiast trafi podstaw szyi, ciby czubek gowy". Shouemon odrzek: To nie tak. Zaznacz tuszem punkt na swojej szyi, a ja poka ci, e trafi, nie chybiajc o wos". W drodze do Tokaido, Nagayama Rokurozaemon zatrzyma si w Hamamatsu. Kiedy przechodzi obok obery, do jego palankinu podszed ebrak i rzek: Jestem Roninem z Echigo, nie mam pienidzy i jestem w biedzie. Obydwaj jestemy Bushi. Prosz ci o wsparcie". Rokurozaemon rozgniewa si i rzek: Zniewag jest twierdzi, e obaj jestemy Bushi. Na twoim miejscu dawno ju zanurzybym sobie miecz w brzuchu. Zamiast biedowa i wczy si, obnoszc si ze swoj hab, od razu przetnij sobie odek". Wczga oddali si. Podczas rytualnego seppuku, pomocnik ci gow, uwaajc, aby pozostawi may kawaek skry tak, by gowa nie zostaa cakowicie oddzielona od tuowia. Oficjalny obserwator owiadczy: To nie koniec". Wcieky Kaishaku chwyci gow, odci w kawaek skry, podnis gow na wysoko oczu i powiedzia: Spjrz". Zrobio to wraenie. Historia ta zostaa opowiedziana przez Pana Sukeemona. Dawniej zdarzao si, e gowa fruwaa". Stwierdzono wic, e lepiej pozostawia kawaek skry, dziki ktremu gowa nie bdzie lecie na oficjalnych goci. Obecnie panuje zwyczaj, eby odcina gow cakowicie. Pewien czowiek, ktry ci pidziesit gw, opowiada kiedy: Czasami nie pozostajecie obojtni na widok tuowia, ktremu odcito gow. Przy pierwszych trzech niczego nie czujecie, przy czwartym czy pitym zaczynacie co odczuwa. Poniewa ma to wielkie znaczenie, decydujc si na cinanie gw, trzeba to robi bezbdnie". Kiedy Pan Nabeshima Tsunashige by dzieckiem, piecza nad nim zostaa powierzona Samurajowi o nazwisku Iwamura Kuranosuke. Pewnego dnia Kuranosuke, widzc, e przed modym Tsunashige rozoono zote monety, zapyta czonka wity: W jakim celu te monety tam le?". w odrzek: Dowiedzia si wanie, e przyniesiono mu prezent, a poniewa jeszcze go nie widzia, przyniosem mu go". Kuranosuke surowo skarci tego czowieka i rzek: Pooy takie przedmioty przed wan osob jest niestosowne. Bacz, by nigdy nie byy wykadane przed synem Pana. Sucy winni mie to na uwadze". Innym razem Pan Tsunashige, ktry mia wwczas dwadziecia lat, udawa si do domeny Naekiyama, by si zabawi. Gdy orszak znajdowa si blisko domeny, poprosi o lask, by mc dalej i. Miura Jibuzaemon, opiekujcy si jego sandaami, zrobi mu lask z kija i ju mia mu j da. Kuranosuke, widzc to, wyrwa kij i surowo skarci Jibuzaemona. Chcesz, eby nasz mody Pan zosta delikatnisiem? Da mu t lask, nawet jeli on sam si tego domaga, to

due zaniedbanie". W pniejszym czasie Jibuzaemon zosta podniesiony do rangi teakiyari i Tsunetomo usysza t opowie bezporednio z jego ust. Kiedy Sagara Kyuma zosta podniesiony do rangi dowdcy wity, rzek do Nabeshimy Heizaemona: Z nieznanego mi powodu, nasz Pan darzy mnie coraz wikszym zaufaniem i wanie dostaem awans. Osobicie nie mam ordynansa, obawiam si wic, e moje sprawy na tym ucierpi. Z tego te powodu prosz ci, eby odstpi mi twojego Takase Jibusaemona". Wysuchawszy go, Heizaemon odrzek: Zgadzam si i wielki to dla mnie zaszczyt, e wybrae mojego sucego". Kiedy podzieli si nowin z Jibusaemonem, ten rzek: Myl, e w moim obowizku ley osobicie zanie odpowied Panu Kyuma". Uda si tedy do niego i rzek mu: wiadom jestem, jaki to wielki zaszczyt zosta przez ciebie wybranym, ale Samuraj nie powinien zmienia pana. Masz wysz rang, bybym szczliwy, zostajc twoim sug, lecz jednoczenie byby to dla mnie dyshonor. Heizaemon jest niszy rang, nie ma atwego ycia, ywimy si tanim ryem, ale jest on dla nas dobry. Prosz, aby wzi to pod rozwag". Kyuma by wielce poruszony t postaw. Nakano Jinemon mia w zwyczaju mawia: Czowiek, ktry suy swojemu panu tylko wtedy, gdy jest dobrze traktowany, nie jest Samurajem. Jest za Samurajem ten, kto suy Panu, ktry jest surowy i nierozumny. Winnicie by przesiknici t zasad". Majc osiemdziesit lat, Yamanoto Jinemon zachorowa tak ciko, e by bliski stkania z blu. Kto mu powiedzia: Jeli to przyniesie ci ulg - stkaj". Lecz on odrzek: Wszyscy znaj moje imi. Przez cae ycie zachowywaem si z godnoci. Nie mog sobie pozwoli na jczenie w tych ostatnich chwilach". Powiadaj, e do ostatniego tchnienia nie zajcza ani razu. Syn Mori Monbei wrci do domu lekko raniony w pojedynku. Monbei zapyta go: Co uczynie twemu przeciwnikowi?" Syn odrzek: Zgin od mojego miecza". Na pytanie Monbei: A czy dobie go?", odpowiedzia: Tak". Monbei rzek tedy: Zapewne miae racj i nie powiniene niczego aowa. Teraz jednak, nawet jeli uciekniesz, bdziesz musia popeni seppuku. Kiedy ju wzmocnisz ducha, uczy seppuku, lepiej bowiem umrze z rk wasnego ojca, ni z rk kogo obcego". Jaki czas potem asystowa synowi w rytuale mierci. Gdy Hotta Kaga No Kami Masamori by paziem Szoguna, by tak zawzity i uparty, e Szogun kiedy postanowi sprawdzi, jaki rzeczywicie jest on w gbi duszy. W tym celu rozgrza par szczypiec i pooy je przy palenisku. Przyjmujc Pana, Masamori mia w zwyczaju bra szczypce lece obok piecyka. Tym razem, dotknwszy szczypiec, poczu parzenie w rkach. Zachowa si jednak jak gdyby nigdy nic, tak e Szogun pospieszy, by wyrwa

mu je z rk. Jeden z Samurajw Pana Matsudairy Sagami przebywa w Kyoto w celu odbioru dugw i mieszka na pensji. Stojc pewnego dnia w drzwiach domu i przygldajc si przechodniom, usysza, jak jeden z nich krzycza: Podobno ludzie Pana Matsudairy si bij". Samuraj pomyla: Niedobrze, e moi towarzysze zostali wcignici w bjk. Kto powinien uda si do Edo i zastpi tych, ktrzy s tam na subie. Moe ci, ktrzy wanie si bij, mieli to zrobi". Wypyta, gdzie ma miejsce walka i kiedy tam przybieg zdyszany, jego towarzysze zostali ju ranieni przez przeciwnikw, ktrzy mieli wanie zadawa cios aski. Atakujc ich i wydajc przy tym okrzyki, ci dwch mczyzn i wrci do Kyoto. Sprawa ta dotara do uszu oficera Szoguna, ktry wezwa Samuraja, by go przesucha: Przyszede z odsiecz twoim towarzyszom, postpujc wbrew rozporzdzeniom rzdu. Czy tak?". Ten odrzek: Pochodz z prowincji i z trudem rozumiem, co wasza Mio mwi. Czy mgby, Panie, powtrzy?". Zdenerwowao to oficera, ktry rzek: Czyby by guchy? Bye zamieszany w bijatyk, uczestniczye w rozlewie krwi, wykazae nieposuszestwo wobec dekretw rzdu i zamae prawo?". Mczyzna odpowiedzia: Wszystko to zrozumiaem. Wbrew temu, co mwisz, nie zamaem prawa wiadomie i nie byo moim zamiarem nie przestrzega rozporzdze rzdu. Powd jest taki, e kade stworzenie przypisuje yciu pewn cen i rozumie si samo przez si, e dotyczy to rwnie ycia ludzkiego. Co do mnie za, przypisuj du warto mojemu wasnemu yciu. Sdziem jednak, e usysze o towarzyszach znajdujcych si w niebezpieczestwie i udawa, e niczego nie usyszaem, nie jest godnym Drogi Samuraja. Dlatego te pobiegem im z odsiecz. Powrt do domu ze wstydem w sercu i wiadomoci, e moi przyjaciele zostali zabici, przeduyby mi z pewnoci ycie, lecz oznaczaoby to okaza nieposuszestwo wobec Drogi. Chcc poda Drog, trzeba umie powici swe cenne ycie. I z tego te powodu, chcc okaza posuszestwo Drodze, a nie z powodu pogardy dla przepisw, wybraem powicenie wasnego ycia. A teraz prosz, eby przystpi do egzekucji". Bdc pod wraeniem, oficer zamkn spraw i napisa do Pana Matsudaira: Masz panie w subie dzielnego Samuraja. Oby potrafi go doceni". Genealogia Pana Soma, zwanego Chiken Marokashi, naleaa do najlepiej sporzdzonych w Japonii. Pewnego roku, kiedy jego dom pali si i prawie uleg zniszczeniu, Pan Soma powiedzia: Nie bd rozpacza po stracie domu, mebli i caej reszty dobytku, albowiem rzeczy te s do zastpienia. aowa bd tylko jednej rzeczy, utraty mojej genealogii, ktra jest najcenniejszym skarbem rodzinnym". Znajdowa si tam Samuraj, ktry rzek:

Wejd do domu i przynios j". Pan i pozostali zaczli si mia, mwic: Dom trawi ju pomienie. Jak tego dokonasz?". Czowiek w nigdy nie by jako szczeglnie gadatliwy, ani bardziej gorliwy od innych, nalea jednak do tych, ktrzy spraw doprowadzaj do koca. Rzek on: Pan nie mia ze mnie nigdy wielkiego poytku, gdy nie jestem staranny, yem jednak myl, e pewnego dnia moje ycie moe mu si na co przyda. Zdaje mi si, e wanie nadesza ta chwila". Po tych sowach wskoczy w pomienie. Kiedy poar zosta ugaszony, pan rozkaza: Niech odszukaj jego ciao! C za strata!" Przeszukawszy wszystko, znaleziono jego ciao w ogrodzie, nieopodal apartamentw. Kiedy go odwrcono, krew pyna mu z odka. Samuraj otworzy sobie brzuch i tam schowa dokument, aby nie spon. Od tego dnia dokument ten nazywano genealogi krwi". W Kiyogunkan kto powiedzia: Zawsze kiedy staj naprzeciw wroga, mam wraenie, e pogram si w ciemnociach i to wanie dlatego zostaem gboko raniony. Podczas gdy wy, pokonawszy tylu walecznych wrogw, nigdy nie zostalicie ranni. Jak to moliwe?". Jeden z nich odrzek: To oczywiste, e kiedy stawiam czoa wrogowi, czuj si tak, jakbym pogra si w ciemnociach. Zaraz potem jednak uspokajam umys i wszystko staje si takie, jakby to bya noc rozjaniona bladym ksiycem. Jeli zaatakuj w tej wanie chwili, wiem, e nie zostan trafiony". Zdarza si to w godzinie prawdy. Oto co jest napisane w Uwagach na temat Zasad Wojennych": Najpierw zwyciy, potem walczy, co w dwch sowach oznacza: zwyciy zawczasu. Bogactwo czasu pokoju polega na tym, e pozwala on na wojskowe przygotowanie na czas wojny. Majc piciuset sprzymierzecw, mona rozgromi armi wroga zoon z dziesiciu tysicy ludzi". Bdc zmuszonym do wycofania si w trakcie zdobywania zamku, nie naley zwija szykw na gwnym trakcie, lecz na bocznych drogach. Zabitych i rannych naley uoy tak, by ich twarze zwrcone byy ku wrogowi. To oczywiste, e wojownik musi by zawsze w pierwszych szeregach podczas ataku i w ostatnich podczas wycofywania si. Atakujc, nie moe przeoczy dogodnej chwili. Oczekujc na odpowiedni moment, nie wolno mu zapomnie o ataku. Wrd sekretnych zasad Yagyu Tajima No Kami Munemori znajduje si przysowie: Nie istnieje adna taktyka wojskowa dla czowieka o wielkiej sile moralnej". Wiedzc o tym, pewien wasal Szoguna uda si do Mistrza Yagyu i poprosi o przyjcie na nauk. Mistrz Yagyu rzek: Robisz wraenie, jakby ju by uczniem jakiej szkoy Sztuki Walki. Zanim zostaniesz moim uczniem, zdrad mi nazw tej szkoy". Lecz mczyzna odrzek: Nigdy nie uprawiaem

Sztuk Walki". Mistrz zapyta: Nigdy nie uczye si dyscypliny szkoy Tajima Nokami? Mam wraenie, e jeste jednym z mistrzw Szoguna". Mczyzna przysiga, e nie. Mistrz zapyta wic: Czy posiadasz jakiekolwiek gbokie przekonanie?" Mczyzna odrzek: Bdc dzieckiem, zrozumiaem nagle, e Bushi jest czowiekiem, ktremu nie wolno odczuwa alu za yciem. Przez wiele lat ukrywaem t myl w sercu, a staa si ona przekonaniem. To dlatego nigdy nie myl o mierci. Oprcz tego jednego, nie posiadam innych przekona". Zrobio to wraenie na Mistrzu Yagyu, ktry rzek: Intuicja nie zawioda mnie. Najgbsz zasad taktyki wojownika jest ta wanie, ktr posiadasz. Do dzi z setki uczniw, ktrych miaem, aden nie przyswoi sobie tej zasady. Nie jest konieczne, aby wiczy od podstaw. Wtajemnicz ci natychmiast. I od razu da mu pergamin. Histori t opowiedzia Muragawa Soden. Jeli zbyt szybko osigniesz saw, ludzie stan si twoimi wrogami i nie bdziesz w aden sposb przydatny. Jeli za wspinasz si powoli, ludzie bd twoimi sojusznikami i bdziesz szczliwy. Na dusz met, niezalenie od tego, czy nastpi to szybko, czy wolno, gdy tylko zdobdziesz zrozumienie u innych, nic ju ci nie zagraa. Powiada si, e szczcie dane nam przez innych jest najpewniejsze.