SZANOWNI KLIENCI Poniej przedstawiamy, fragment, dotyczcy problematyki czyszczenia monet zaczerpnity z ksiki VADEMECUM KOLEKCJONERA MONET I BANKNOTW

POLSKICH Marian Kowalski, Ossolineum, Wrocaw 1980, jednake odnoszc si z penym szacunkiem do jej autora uczulamy Pastwa na rozsdne ich stosowanie . Bez praktyki ktr powinien mie kady kto w swoim zbiorze zamierza czyci monety odradzamy ich czyszczenie. Nie omwiona zostaa metoda czyszczenia monet srebrnych wykonanych tzw. stemplem lustrzanym ( lustrzanki) tych monet po prostu si nie czyci. W skrajnych wypadkach mona tylko dokona pukania w specjalnych pynach dostpnych w specjalistycznych sklepach dla kolekcjonerw. yczymy przyjemnej lektury!

CZYSZCZENIE MONET ZOTYCH Zoto jako metal szlachetny nie wchodzi w zwizki chemiczne z pierwiastkami go otaczajacymi, std te zanieczyszczenia jakie mog mie te monety daj si atwo usuna. Najczstszymi zanieczyszczeniami monet zotych s: - brud, kurz, tuszcz itp. - usuwane najprociej i najskuteczniej letni wod z mydem. Monet, a zwaszcza jej wgbienia lekko przecieramy szczoteczk, usuwajc zanieczyszczenia po jej obu stronach - czerwone plamy, zwane niejednokrotnie czerwon rdz, s to tlenki elaza pochodzenia zwierzcego. Usuwamy je przez kilkakrotne wkladanie monety do ca 7% roztworu kwasu solnego - zielone plamy - powstale od leenia w ziemi przez dugi okres razem z miedzianymi. Usuwamy przez zanurzenie monety w roztworze kwasu siarkowego (1 cz. kwasu rozpuszczona w 4 cz. wody) z dodatkiem dwuchromianu sodowego (3 g, na 100 cm3 wody). Po dokonanych zabiegach monety naley przepuka biec ciep wod, nastpnie wytrze mikk flanel, wzgldnie pozostawi w pozycji stojcej lub ukonej i wysuszy na slocu albo podmuchem cieplego powietrza. Monet zlotych nie wycieramy ostrymi (twardymi) tkaninami, bowiem mog spowodowa uszkodzenie mikkiej powierzchni. U w a g a: Przy preparowaniu roztworu solnego lub siarkowego nalezy z a w s z e wlewa kwas do wody - nigdy odwrotnie. CZYSZCZENIE MONET SREBRNYCH Pod wpywem dziaania warunkw atmosferycznych i czasu powierzchnia monet srebrnych pokrywa si nalotem zwanym patyn. Nadaje to tym monetom swoiste pikno. Tych monet nie poddajemy zabiegom chemicznego czyszczenia. Pozostawiamy w zbiorze takimi jakie s. Przed woeniem monet do szafki numizmatycznej naley je uprzednio jedynie-by usun z powierzchni brud i tuszcz-przemy ciep wod z mydem. Ze wzgldu na to, e srebro wchodzi w zwizki chemiczne z wieloma pierwiastkami wskazane jest przy czyszczeniu monet srebrnych zachowanie duej ostronoci. Nigdy nie poddajemy dziaaniom chemicznym wszystkich monet przeznaczonych do czyszczenia rwnoczenie, ale wybieramy monety z jednej epoki, pastwa, czy te panowania. Chodzi nam o to, by byy one przede wszystkim jednej prby, stopu, okresu itp. Ostrono w segregacji monet srebrnych stosujemy dlatego, e s one bardzo rzadko bite z czystego srebra, a gwnie ze stopu srebra i miedzi. W wielu wypadkach zawarto miedzi w monecie srebrnej przewysza uyt do jej wybicia ilo srebra. Poddanie zbyt stonym dziaaniom zwizkw chemicznych (roztworom odnonych kwasw) moe w czasie czyszczenia zniszczy nam monet. Ponadto oprcz miedzi spotykamy w monetach srebrnych cyn, cynk lub ow. Wchodz one, jak wiadomo, w zwizki chemiczne z pierwiastkami zawartymi w atmosferze i w ziemi. Std te, im gorszej prby jest moneta (posiada w stopie wicej skadnikw obcych), tym trudniej przechowa j w idealnym stanie. Szybciej i atwiej pokrywa si niedzi. Srebrne monety antyczne, z wczesnego redniowiecza i redniowiecza lece w ziemi setki lat ulegaj zmianom molekularnym. Niektre-wskutek zbyt wielu domieszek wchodzcych w skad stopu monetarnego-ulegaj szybkiemu utlenianiu. Dotyczy to przede wszystkim cyny. Znane s zjawiska oddzielenia si cyny, a tym samym rozpadu monet. Tego typu monety srebrne cechuje

krucho i amliwo. Powierzchnia takich monet jest chropowata i nierwna z tzw. zadziorami". Wygld ich sprawia, e wiele osb z tym nieobeznanych, uwaa je za faszywe, lane, a nie bite. Jest to oczywicie bdne. Powstae na monetach antycznych zmiany molekularne s bardzo trudne do usunicia i maja na og charakter stay. Udaje si je czasami usun przez silne nagrzewanie. Do czsto spotykanych zmian chemicznych, jakie zachodz na powierzchni monet srebrnych, a ktre w czasie przeprowadzania konserwacji mona usun, nale: nied zielona - najczciej wystpuje na monetach srebrnych. Jest zwykle koloru jasnozielonego. W palcach mona zetrze jej wierzchni warstw. Gorzej jest z t warstw, ktra trwale przylega i jest jak gdyby z powienchni monety spojona. Stanowi to produkt wizania si dwutlenku wgla (znajdujcego si w powietrzu i w ziemi) z miedzi zawart w stopie monety (zasadowy wglan miedzi). nied zielona nie narusza srebra, ale w wyniku dugiego leenia monet w ziemi czy je, jak gdyby z sob skleja w bryy po kilka czy kilkanacie. Tego rodzaju bry nie naley fizycznie rozdziela. Najprostszym i najatwiejszym sposobem rozdzielenia monet, rozpuszczenia i pozbycia si niedzi jest zanurzenie caej bryy monet w roztworze 8% amoniaku. Gdyby to stenie w peni nie poskutkowao mona roztwr podwyszy do 10-12%. Amoniak srebra nie rozpuszcza.

moneta przed czyszczeniem

moneta po kpieli w wodzie amoniakalnej Zabieg naley powtarza przez kilka dni, puczc za kadym razem monety bardzo dokadnie biec ciep wod. Powierzchnia ich sta si jednak moe nieco chropowata, bez poysku, zmatowiaa. Niedokadne wypukanie moe spowodowa po pewnym czasie pojawienie si na powierzchni monet zocistego nalotu. Takie monety naley biec ciep wod puka przez kilka godzin. Po wypukaniu suszy za pomoc wywietrznika (suszarki) lub na socu uoone na ukos na biaej bibule. Drugim sposobem pozwalajcym na usunicie niedzi zielonej z powierzchni monet srebrnych jest kwas siarkowy o 2-5% steniu z dodatkiem dwuchromianu sodu (3g na 100 cm3 wody). Zabieg ten przeprowadzamy w naczyniu szklanym lub porcelanowym, a - jak to byo ju uprzednio Powiedziane-kwas wlewamy do wody, a nie odwrotnie. Mieszamy monety paeczk szklan lub porcelanow. Unikamy oczywicie dotykania monet rkami. Czas trwania zabiegu okreli nam rozpuszczanie si niedzi i odejcia" jej z powierzchni monety. Gdyby kpiel monet w tym roztworze nie wystarczya, czynno t naley powtrzy po raz drugi, sporzdzajc wiey roztwr. Dziaanie kwasu jest bardzo widoczne, zabarwia si on bowiem na

niebiesko (siarczan miedzi). Z chwil, gdy zauwaymy, e nied cakowicie si rozpucia, wyjmujemy monety z naczynia i wkadamy do wody z sod oczyszczon (1 yeczka od herbaty na szklank wody). Nastpnie puczemy je w biecej wodzie i wkadamy do 5% roztworu amoniaku na przecig ca 1 godziny. Wycieramy do sucha czyst bia flanel, wzgldnie suszymy za pomoc suszarki lub na socu. Gdyby na powierzchni monety utrzymyway si jeszcze jakie czsteczki niedzi zielonej mona je przy pukaniu wykruszy za pomoc mikkiej szczoteczki. nied liliowo-czarna lub czarna, powstajca na powierzchni monet srebrnych w wyniku dziaania ognia, jest daleko trudniejsza do usunicia. Czycimy j w zasadzie tymi samymi rodkami jakimi usuwamy mied zielon, ale o nieco wikszym steniu. Moneta, w miejscu w ktrym bya mied, jeszcze po oczyszczeniu przybiera odcie fioletowy oraz pokrywa si tustawym poyskiem. Do usuwania niedzi z monet srebrnych mona te uywa kwasu cytrynowego. Dziaa on znacznie agodniej od wyej wymienionych roztworw i wymaga kilkakrotnego powtrzenia zabiegu. Monet ze niedzi liliowo-czarn wkadamy na kilka dni do szklanego lub porcelanowego naczynia z 20% roztworem kwasu cytrynowego. Wskazana jest zmiana kwasu przynajmniej raz na dzie. Skuteczniejsze dziaanie osigamy lekko podgrzewajc naczynie z monetami i kwasem. Dobre wyniki w oczyszczaniu monet srebrnych daje rwnie naturalny czysty sok z cytryny. Jest agodniejszym rodkiem, dajcym w stosunkowo krtkim czasie dobre efekty. Po dokonanym zabiegu monety, jak zwykle, puczemy ciep biec wod i nastpnie wycieramy bia flanel lub suszymy za pomoc wywietrznika (suszarki) wzgldnie na socu. Jeeli stosujc wyej wymienione sposoby nie osigniemy zadowalajcych wynikw przy usuwaniu grubej warstwy niedzi (zastarzaej), mona do tego celu zastosowa szybszy i skuteczniejszy wodorotlenek potasu. Jest to znacznie silniej dziaajca ni poprzednia reakcja chemiczna. Przyrzdzajc roztwr dajemy 100 g wodorotlenku potasowego i 100 g wglanu sodu (sody) i roztapiamy w tyglu porcelanowym nad palnikiem Bunzena. Do tak przygotowanej cieczy wkadamy na kilka minut monet, po czym j wyjmujemy i starannie puczemy ciep biec wod, a nastpnie suszymy w sposb wyej ju kilkakrotnie podany. W wypadku gdyby lady niedzi utrzymyway si jeszcze, czynno t mona powtrzy. Roztwr ten (mieszanina), srebra nie rozpuszcza. Wystpujce na monetach srebrnych zwizki miedzi usun mona take w nastpujcy sposb: do naczynia wkadamy monety tak, by si wzajemnie nie dotykay i na nie kadziemy kilka duych elaznych gwodzi. Nastpnie wlewamy rozcieczony wod destylowan kwas cytrynowy (sok z cytryny), pokrywajc je cakowicie. Po pewnym okresie zauwaymy, e wskutek dziaania elektrolitycznego gwodzie tworzce jeden biegun ogniwa pokryy si nalotem miedzi odebranym z powierzchni monet. Zaleca si stosowanie tego rodzaju czyszczenia monet bardzo cienkich, np. brakteatw lub denarw, soldw, ptorakw itp. Przeciwdziaajc amliwoci tych cienkich monet pozostawiamy je na duszy czas w wodzie klejowej". Wod t przygotowujemy biorc okoo 40 g kleju stolarskiego i 1 litr wody. Po dokadnym odsczeniu monety suszymy i lekko przecieramy bia flanelk. Z powyszych metod-wszystkie maj okrelony skutek - musimy wybra jedn-dwie, nabra odpowiedniego dowiadczenia i wprawy, by je nastpnie stosowa. A uczy si naley bezwzgldnie na materiale mao wartociowym, po prostu zomie. Przy stosowaniu kadej metody naley dziaa na monet chemikaliami moliwie najagodniejszymi i moliwie najkrcej. Podsumowujc niniejsze wskazania (rady) podkrelam raz jeszcze, e monety po kadym zabiegu chemikaliami musz by bardzo dugo pukane w ciepej, najlepiej biecej wodzie. Jeli tak nie dysponujemy, naley przynajmniej bardzo czsto zmienia j w naczyniu. Rwnie wane jest staranne wysuszanie monet przed ich umieszczeniem w gablocie czy wkadniku numizmatycznym. CZYSZCZENIE MONET MIEDZIANYCH, BRZOWYCH I MOSINYCH Metale-mied, brz waciwy (mied-i-cyna) oraz trjstopowy (mied+cyna+cynk) i mosidz (mied+cynk) s metalami nieszlachetnymi, wchodz bardzo atwo w zwizki chemiczne, pozostawiajc na powierzchni monety tzw. wery". Czyszczc monety wykonane z tych metali rodkami chemicznymi musimy zachowa jak najwiksz ostrono, by nie uszkodzi cennej patyny-tego szlachetnego nalotu rnej barwy, ktry osiad na monecie w cigu wielu dziesitkw czy setek lat. Pamitamy, e patyna wzbogacajc monet tym swoistym urokiem wpywa na jej wysz cen. Nisza bdzie cena monety, chocia dobrze zachowanej, ale bez patyny, od tej w gorszym nawet stanie, lecz z pikn patyn. Tak wic zniszczenie podczas czyszczenia patyny lecia" osiadej na monetach miedzianych, z brzu czy mosinych byoby ich zuboeniem i zeszpeceniem. Kolor patyny w zalenoci od stopu metali

jest rny-bywa jasno- lub ciemnozielony, czarny, jasno- lub ciemnobrzowy oraz brzowy z odcieniem czerwonego. W duej mierze kolor jej zaley take od warunkw atmosferycznych i od warunkw przechowywania. Konieczne jest usunicie z monet wer i niedzi zwanej take rdz miedzi" albo niewaciwie grynszpanem, powodujcej rozkad metalu, a w konsekwencji zniszczenie monety. Najczciej na monetach miedzianych spotykana jest nied koloru zielonego. Stanowi ona mieszanin zasadowych weglanw miedzi i rnych tlenkw miedzi. Tak zwane strcenie niedzi przeprowadzamy w rny sposb, a wic za pomoc metody suchej, gdzie przy nagrzaniu monety palnikiem Bunzena uzyskujemy rozkad wglanu miedzi i kolor zielony szybko znika z jej powierzchni. Pozostae sproszkowane (spalone) tlenki miedzi usuwamy mechanicznie przez czyszczenie tward szczoteczk wosian. Ten sposb usuwania niedzi jest atwy i zawsze daje dobre wyniki. Patyna pozostaje na monecie prawie nietknita, a na tym nam przecie szczeglnie zaley. Stosujc metod mokr nakadamy na miejsce zaatakowane niedzi 5% roztwr ugu sodowego, a do monet bardziej zniszczonych uywamy 5% kwasu solnego lub stosujemy w formie kpieli 810% amoniaku. Czas kpieli uzaleniamy od stopnia zachodzcych procesw i zanikania zanieczyszcze. Po zakoczeniu tych czynnoci monety, jak i w poprzednich przypadkach, naley dokadnie wypuka i starannie wysuszy. Monety mao zniszczone, ale zabrudzone tuszczem, potem, ziemi itp. myjemy w letniej wodzie z dodatkiem myda, uywajc do tego celu wosianej twardej szczoteczki. Zabrudze nie naley zeskrobywa z miedzi ostrymi narzdziami, noem, scyzorykiem, szkem itp., poniewa bardzo atwo uszkodzi mona powierzchni monety i znajdujc si na niej patyn (lecia"). W wypadku gdy mamy do czynienia z monet nie tak bardzo zabrudzon, lecz jedynie zakurzon, przecieramy j czyst wazelin i wycieramy mikk bia flanel. Nie naley nakada wazeliny zbyt duo i nie pozostawia jej na monecie zbyt dugo, gdy bardzo czsto nie jest ona idealnie czysta i rne znajdujce si w niej substancje zaczynaj si z czasem psu, dziaajc na monet niekorzystnie. CZYSZCZENIE MONET CYNOWYCH Przeprowadzajc wszelkiego rodzaju czyszczenia monet z cyny musimy zachowa szczegln ostrono, poniewa metal ten moe przy niektrych procesach chemicznych zmieni sw struktur. Nieumiejtne stosowanie chemikaliw moe po prostu zniszczy monet. Monety zaatakowane chorob cynaw", tzw. cynow zaraz", czyci si przez gotowanie monet w 2-5% roztworze kwasu siarkowego lub w 5% ugu sodowym. Czas gotowania od 60 do 80 minut. Po tym zabiegu puczemy monety w ciepej biecej wodzie i suszymy w sposb padany wyej. Nastpnie, by je zakonserwowa, pokrywamy powierzchni olejem kostnym, wzgldnie powlekamy saponem celulozowym lub mas plastyczn. CZYSZCZENIE MONET ALUMINIOWYCH I CYNOWYCH Monety z tych metali atwo dostaj tzw. trdu" zwanego inaczej zaraz cynow", czy zaraz aluminiow". Czyci si je w roztworze 5% kwasu cytrynowego, wzgldnie 50% amoniaku. Kpiel monet w jednym z wyej wymienionych roztworw winna trwa kilka minut. Po przeprowadzonym zabiegu, wypukaniu i wysuszeniu pokrywamy je saponem celulozowym lub mas plastyczn, trwale chronic przed dalszymi werami i zniszczeniami. CZYSZCZENIE MONET ELAZNYCH Brak odpowiednich warunkw do przechowywania monet wykonanych z elaza powoduje, szczeglnie w wilgotnych pomieszczeniach, szybk korozj i wery na ich powierzchni. Monety te czycimy w 10% roztworze kwasu cytrynowego, wzgldnie 5% roztworze kwasu siarkowego. Po przeprowadzonym zabiegu dokadnie puczemy w ciepej biecej wodzie i suszymy. Rdz z powierzchni monet i wery mona take usun przez zwilenie wod utlenion i wypalenie za pomoc palnika Bunzena.