Zbyt krtka historia czasu Dzieje pojcia czasu od filozofii klasycznej do wspczesnej fizyki

Czas albo w ogle nie istnieje, albo jest pojciem oglnym i niewyra nym Arystoteles: Fizyka Wstp

Czym jest czas? Czy w ogle czas istnieje? Czy ma swj pocztek i koniec? Czy zawsze p rzebiega ze sta szybko ci? I w ktr stron? Te pytania, jak rwnie tysice innych, nur zofw, fizykw i niezliczone szeregi innych my licieli przez cae tysiclecia. W niniejsze j pracy postaram si pokrtce nakre li ewolucj pojcia czasu od filozofii staroytnej po esn fizyk. Czas w filozofii greckiej

W pocztkowych okresach rozwoju filozofii czas pojawia si w pismach my licieli niezbyt czsto. Wedug Arystotelesa czas nie jest dany bezpo redniemu do wiadczeniu, ale poznaj e si go jedynie poprzez ruch. Dlatego te cz ciej rozwaano zagadnienia wa nie ruchu lub ienno ci i przez nie prbowano po rednio wyja nia natur czasu. Anaksymander

Na pocztku by Tales. A zaraz potem ucze jego, Anaksymander. Wedug niego ruch jest ni eodcznie zwizany z materi. Jest wieczny, tak jak wieczna jest zasada, z ktrej dziki t mu ruchowi powstaje caa przyroda. Czas wic nie ma tu pocztku ani koca.[1] Heraklit Heraklit idzie jeszcze dalej - zarwno czas jak i cay wszech wiat nie posiadaj wedug ni ego pocztku: Wszech wiata nie stworzy aden bg ani aden czowiek, lecz by on zawsze.[2]

Jednocze nie uwaa, e zmienno jest podstawow wasno ci przyrody. Wszystko pynie i ni o powtarzaoby si dwa razy na osi czasu. Zenon z Elei

Rwnocze nie z Heraklitem powstawaa doktryna zdecydowanie przeciwna jego pogldom - fil ozofia eleatw. Oto jej najwybitniejszy przedstawiciel - Zenon z Elei - neguje ruc h w przekonaniu, e byt jest niezmienny. Eleacki czas jest niecigy - skada si z oderwa nych od siebie chwil, w ktrych nie tylko lecca strzaa, ale i cay wiat s nieruchome[3] I chocia argumenty Zenona wydaj si banalne dziki wynalazkowi rachunku cakowego, to s tay si one inspiracj do rozwaa nad cigo ci niektrych wielko ci. I ju prby rozwi nona przez Arystotelesa bazoway na cigo ci czasu, czyli moliwo ci nieskoczonej jego po elno ci. Empedokles

Prb pogodzenia przeciwnych stanowisk eleatw i Heraklita zaproponowa Empedokles. W sw oich wyja nieniach przyczyny dokonywania si zmian stworzy obraz wiata, w ktrym cztery wioy (woda, powietrze, ogie i ziemia) s poruszane przez dwie siy (mio i niezgod). C niego jest cykliczny - dzieje wiata daj si przedstawi jako cztery nastpujce po sobie

fazy: 1. 2. 3. 4. Stan pierwotny - siy nie dziaaj, ywioy pozostaj w spoczynku Okres dziaania niezgody Chaos - stan cakowitego wymieszania ywiow Okres dziaania mio ci

Cykl zamyka si, gdy etap czwarty prowadzi do etapu pierwszego.[4] Demokryt

Ta wczesna faza rozwoju greckiej filozofii przyrody zakoczya si powstaniem atomizmu . Wedug Demokryta, prezentujcego dojrza wersj tej doktryny, ruch jest jedynie zmian m ejsca atomu w prni i nie ma innych, poza ruchem, przemian atomw. Ruch jest tu jedn z wasno ci atomw - nie trzeba adnego zewntrznego czynnika. Jest ponadto wieczny jak i s ame atomy.[5] Platon

Potem nasta czas dwch wielkich systemw, czas Platona i Arystotelesa. Dla Platona, p rzekonanego o celowo ci caej rzeczywisto ci, czas rwnie istnia po co [6]. W Timajosie c m czasu jest upodabnianie wiata do wieczno ci. Z kolei bycie miar tego czasu jest ce lem planet:

Bg, ojciec wszech wiata (...) umy li zrobi pewien ruchomy obraz wieczno ci i porzdk wszech wiat robi rwnocze nie wiekuisty obraz wieczno ci, ktra trwa w jedno ci, obraz idc iarowo, ktry my nazywamy czasem. Urzdza dni i noce i miesice i lata, ktrych nie byo, zanim powsta wszech wiat, a teraz zaczy powstawa rwnocze nie z syntez wszech wiata. ( tem wedug my li i zamiaru boego (...) aby powsta czas, powstao soce i ksiyc i pi zd, ktre si nazywaj planetami, na rozgraniczanie i na stra liczb czasu.[7]

Czas Platona jest podobny do czasu innych dawnych cywilizacji - jest zamknity w k ole, a historia wiata skada si z Wiecznych Powrotw. Pozwala to pogodzi Platonowi upyw czasu z jego podobiestwem do niezmiennej wieczno ci [8]. Idea liczb czasu i powizani a go z ruchem nieba pochodzi od pitagorejczyka Archytasa[9]. Wynalazkiem Platona w dziedzinie rozwaa nad czasem jest take istnienie aczasowe - idee s niezmienne, wic nie podlegaj dziaaniu czasu.[10] Arystoteles O ile filozofia przyrody u Platona stanowia jedynie margines rozwaa, podjty dopiero pod koniec ycia (moe pod wpywem zainteresowa swoich uczniw), to dla jego najwybitniej szego ucznia stanowia jedno z waniejszych zagadnie. Arystoteles, bo o nim tu mowa, czasowi po wica kilka stron "Fizyki". Definiuje go tam nastpujco: ... czas jest wa nie ilo ci ruchu ze wzgldu na przed m, lecz jest ilo ciow stron ruchu. Ponadto czas jest tym, co jest liczone, a nie rodkiem do liczenia.[11] Jak to ujmuje Heller [12] - czas Arystotelesa wywodzi si z matematyki, w przeciwi estwie do stanowiska Platona, gdzie matematyka wynika z istnienia czasu. Poznanie czasu wie Arystoteles bezpo rednio z ruchem. i

po . (...) Nie jest wic c

A poniewa wedug niego jedynym ruchem naturalnym i jednostajnym jest ruch po kole, to taki wa nie ruch powinien suy do pomiaru czasu. Definiujc czas w ten sposb Arystot s stan przed kolejnym problemem: Czy istniaby czas, je li nie byoby umysu, ktry mgb liczy? Uwaa on, e nie istniaby, czyli e umys jest warunkiem koniecznym istnienia cza ale e mgby wwczas istnie substrat czasu.[13] . Czas nie jest wic tu podstawow wasn erii, jest podporzdkowany niejako umysowi.

Arystoteles w swoich rozwaaniach traktuje czas jako continuum . Nie skada si on z o ddzielnych punktw, jak to widzieli eleaci - Arystoteles na tej podstawie mg wic obal a podstawowe tezy Zenona z Elei. Analogicznie do rozcigo ci przestrzennej czas jest n ieskoczenie podzielny, ale w odrnieniu od niej jest potencjalnie nieskoczony przez d odawanie. [14] Podsumowanie

W filozofii greckiej czas pojawia si jeszcze kilkakrotnie, najcz ciej jednak jako roz winicie lub powtrzenie idei opracowanych przez Demokryta, Platona czy Arystotelesa . Mona by tu jeszcze wspomnie Plotyna, ktry kilkaset lat po Platonie zdefiniowa co , c o mogoby by strzak czasu (o ile oczywi cie mona mwi o strzace w przypadku cykliczne pcji czasu) - twierdzi bowiem, e emanacja nowych bytw odbywa si od bytw doskonalszych , do mniej doskonaych (opierajc si na prze wiadczeniu, e byt doskonalszy ma wiksz moc cz)[15] . W stosunku do teorii ewolucji, czas Plotyna przebiega wic w drug stron.

Spu cizn czasow Staroytnej Grecji by wic nieskoczony czas, bez pocztku i koca, zw oskonalszym ruchem - ruchem po okrgu. By to czas cykliczny, zamknity, co Heller wyj a nia nawizaniami do rytmw przyrody, ycia, intuicyjnie dostpnymi dla budzcej si wiad pierwotnych ludw[16] . Ta koncepcja miaa si nastpnie zderzy z biblijnym czasem, stano wicym lini pprost i pyncym od pocztku w kierunku koca. Czas mierzony ruchem planet rontacji z czasem mierzonym histori narodu wybranego.[17] Czas przed i w redniowieczu w. Augustyn Pierwszym my licielem nowego, chrze cijaskiego porzdku, ktry szerzej zaj si pojciem y w. Augustyn. Jedenasta ksiga jego Wyzna stanowi traktat o czasie, poruszajcy najbar dziej podstawowe zagadnienia zwizane z tym pojciem. Czas nie jest wieczny - zosta s tworzony przez Boga: Jaki to mg istnie czas, ktry by nie by stworzony przez Ciebie (...) Jeste iego czasu (...) Ty poprzedzasz czas.[18] Po drugie - czas nigdy nie stoi w miejscu:

Twrc

[obecna] chwila tak szybko z przyszo ci przelatuje do przeszo ci, e nie sposb jej p zypisa jakiegokolwiek trwania[19]. Co wane, Augustyn odchodzi od wyja niania czasu poprzez ruch - rdem czasu nie jest ruc h niebios, ale ludzki umys.[20] Wraenie, jakie wywouj w owym umy le mijajce rzeczy to ie mierzony czas:

To wraenie mierz, kiedy mierz czas. Albo wic to wa nie jest czasem, albo wcale nie mierz czasu.[21] Filozofowie arabscy

Po Augustynie przez wiele wiekw do problematyki czasu niewiele dooono - wystarczajcy m tematem rozwaa sta si Bg i wiara. Dopiero odkrycie przez Arabw prac Arystotelesa (w X-XII wieku) zapocztkowao na nowo arliwe dyskusje o czasie. Awicenna, a potem Awerr oes opracowali bogate komentarze do systemu arystotelejskiego, uzupeniajc go zresz t o m.in. liczne pierwiastki neoplatoskie. W XIII wieku rozpocz si okres silnego wpyw ich filozofii na acisk Europ. Jej zwolennikw nazywano wtedy awerroistami aciskimi. li oni wizj czasu blisk greckiej, czasu powizanego z ruchem i nie posiadajcego pocztk u. Ponadto cay proces tworzenia (wzorem Platona) wyczaj oni spod wpywu czasu.[22] Renesans augustynizmu Filozofia chrze cijaska zdominowana bya wwczas przez odrodzony w nowej postaci august ynizm. Jeden z inicjatorw powrotu do Augustyna, Wilhelm z Owerni tak tumaczy koniec zno istnienia pocztku czasu:

(...) gdyby wiat by wiecznie w istnieniu, to do obecnej chwili nieskoczony czas by przemin. Ale jest rzecz niemoliw, aby nieskoczony czas przemin. A zatem wiat n nie odwiecznie. Zosta wic stworzony w czasie, to znaczy mona oznaczy pierwszy moment czasu.[23]

Gwn rol w renesansie augustiaskiej my li odegra w. Bonawentura. Doczy on do tez A zemy le Arystotelesa, ale jego czas take mia pocztek, poniewa wiat zosta stworzony. entura zauwaa take, e akt poznania Boego jest nieskoczony i wieczny, std wniosek, e awet zdarzenia przysze widzi jako tera niejsze.[24] w. Tomasz z Akwinu

Oczywi cie odrodzenie augustianizmu nie wryo dobrze awerroistom, sprzecznym ideologic znie z doktryn ko cioa. I w takich warunkach powsta najwikszy chyba system filozoficzn y redniowiecza - tomizm. w. Tomasz z Akwinu koncepcje czasu przej w zasadzie od Arys totelesa. Czas jest miar ruchu wedug poj wcze niej i p niej . Jest bytem niedoskona stnieje samoistnie - zaley od ruchu cia (jest bytem istniejcym potencjalnie w rzecz ach), ale zaley take od liczcego umysu (jest bytem istniejcym formalnie w umy le). Cza bez umysu jest pyniciem niezrnicowanych momentw, bez przed i po . W czasie pozost zystko to, co si zmienia, co si porusza. W tym zakresie Byt Absolutny, utosamiany z Bogiem, czasowi nie podlega - jako najdoskonalsze z istnie nie podlega zmianom. Czas u Tomasza moe by nieskoczony - i to zarwno w przyszo ci, jak te w przeszo ci. N to wedug niego z koncepcj stworzenia wiata przez Boga - Bg, jako Byt pozaczasowy stw arza poza czasem. Nie jest wic konieczne nastpstwo czasowe Boga (jako przyczyny) i aktu stwrczego (jako skutku). Wane jest jedynie, aby przyczyna poprzedzaa akt co d o natury. Ale czas nieskoczony nie jest tosamy z wieczno ci - wieczno Tomasz za Boecju zem rozumie jako najdoskonalsze i w peni niezmienne istnienie.[25] Podsumowanie

Problematyka czasowa kocowego okresu redniowiecza bya jedynie porzdkowaniem tez Arys totelesa i nie wnosia wiele nowego[26]. Jako przykad mona poda Ockhama, ktry zgodnie z wypracowan przez siebie zasad ekonomii dy do minimalizacji sw, poj i bytw. Czas hama jest terminem lub nazw, odrnialn od ruchu jedynie w tym, e czas naley do porzdk mysowego[27].

W rezultacie wic redniowieczna filozofia zastpia kosmocentryczn (w ujciu Mitrowskiego 28]) teori czasu cyklicznego, charakterystycznego dla filozofii staroytnej, teocen trycznym czasem linearnym. Czas w filozofii nowoytnej

Kolejne wane ujcia problematyki czasu przynis ze sob peen wielkich systemw filozofic ch wiek XVII. Szczeglnie warto ciowe i nowatorskie ujcia tych problemw przedstawili N ewton i Leibniz, dwaj wielcy uczeni, pozostajcy w cigej ze sob polemice. Ich podej cie do czasu jest rwnie w znacznym stopniu odmienne. Newton

Po odkryciu przez Galileusza (usiujcego wyrazi wszystko co tylko si da w cisym jzyku tematyki), e czas mona modelowa przy pomocy nastpujcych po sobie liczb [29], ju tylko krok dzieli nauk od koncepcji czasu absolutnego, do ktrej doszed Newton. Rewolucja n aukowa, jakiej dokona Newton, wynikaa po cz ci z jego przekonania, e istnieje absolutn a przestrze i absolutny czas. Ju jego nauczyciel, Izaak Barrow oddziela czas od ruc hu: ]

Czas nie pociga za sob ruchu, o ile ma si na my li jego absolutn i wewntrzn natur

Twierdzi on take, e czas poda rwnomiernie, bez wzgldu na wszystko inne. Newton jeszc dalej poszed w usamodzielnianiu pojcia czasu. Jego koncepcja czasu absolutnego zaka daa bowiem, e: Absolutny, prawdziwy, matematyczny czas (...) pynie jednostajnie sam przez si

i ze swej natury, niezalenie od czegokolwiek zewntrznego i inaczej nazywa si trwani em.[31] Solomon i Higgins tak okre laj pogldy Newtona:

Czas jest nieskoczonym, nie majcym pocztku cigiem, ktry rozciga si pomidzy nies przeszo ci a nieskoczon przyszo ci.[32] Newton wyrnia take czas wzgldny (mierzony), jako subiektywn miar czasu absolutnego. Leibniz Leibniz mia zupenie inny pogld na czas. Przede wszystkim nie zgadza si on z newtonows k koncepcj czasu absolutnego - czas jest wedug niego wzgldny: ... mam przestrze za co czysto wzgldnego, podobnie jak czas , mianowicie za por zdek wspistnienia rzeczy, podczas gdy czas stanowi porzdek ich nastpstwa.[33] Czas sam w sobie nie istnieje:

Prnia nie istnieje, albowiem rozmaite cz ci prnej przestrzeni byyby zupenie do s podobne, w peni odpowiadayby sobie i nie dayby si same przez si rozrni, a nadto r edynie liczb, co jest absurdem. W ten sam sposb dowodz rwnie, e czas nie jest rzecz. ] Monady s jedynymi realnymi bytami, wic czas, podobnie zreszt jak przestrze, nie istn ieje jako byt realny i naley do sfery zjawisk[35] . Leibniz zgadza si z Newtonem co do tego, e czas jest kontinuum jednorodnym i prostym, jak linia prosta , ale uwaa, e dla czowieka konieczne jest subiektywne wyobraenie czasu, a dla Boga nie ma w ogl e konieczno ci istnienia czasu[36] . To czy czas istnieje, zaley wic od punktu widze nia.

Spr obu my licieli w sposb najwyra niejszy znalaz odzwierciedlenie w korespondencji mid y Leibnizem a Samuelem Clarke, autoryzowanym (jak mogliby my to dzisiaj nazwa) wyrazi cielem pogldw Newtona. Leibniz broni stanowiska, w my l ktrego czas jest jedynie ukade relacji porzdkujcych procesy i zdarzenia[37] , za Clarke oponowa:

Czas nie jest jedynie porzdkiem rzeczy po sobie nastpujcych, poniewa ilo czasu mo by wiksza lub mniejsza, a mimo to porzdek pozostaje niezmieniony.[38] W sporze tym Newton mia dosy silny argument - on na podstawie swojej definicji zbu dowa wielki system fizyczny, Leibniz natomiast pozostawa gwnie w sferze sw. Berkeley Spr ten nie by oczywi cie jedynym przejawem opozycji do pogldw Newtona. Po racjonalizm ie filozoficznym Leibniza, jego koncepcje zostay podwaone przez empiryzm George'a Berkeley'a. Wedug niego bez umysu idea czasu staje sie iluzj. W berkeleyowskim wieci e, pozbawionym poj abstrakcyjnych nie mogo by miejsca na absolutny czas. Czas newton owski nie istnieje, bo nie mona go do wiadczy zmysowo. A istnieje tylko to, czego do wi adczamy. Kant

Kolejnym bardzo wanym etapem w historii filozofii czasu bya niemiecka filozofia kr ytyczna, ktrej twrc i gwnym przedstawicielem by Immanuel Kant. W Krytyce czystego roz mu po wica on problematyce czasu II Podrozdzia Estetyki Transcendentnej zatytuowany p o prostu O czasie . Przedstawia tam dwa podej cia do pojcia czasu: metafizyczne i t ranscendentalne. Jednym z podstawowych zada, jakie stawia sobie Kant, byo szukanie czynnikw apriorycz nych wiedzy - takich, ktre nie s dane empirycznie, ale s konieczne dla wszelkich do w iadcze. Czas wedug Kanta, to obok przestrzeni jedno z poj a priori:

Czas nie jest pojciem empirycznym, wyprowadzonym abstrakcyjnie z jakiegokolwi ek do wiadczenia. (...) Czas jest koniecznym wyobraeniem, ktre ley u podoa wszelkich d nych naocznych. Nie mona ze zjawisk w ogle usun samego czasu, cho cakiem dobrze mona czasu usun zjawiska. Czas jest wic dany a priori.[39] Drugie podej cie - transcendentalne doprowadzio Kanta do sw: ... pojcie zmiany, a z nim i pojcie ruchu (jako zmiany miejsca), jest moliwe ty lko przez i w wyobraeniu czasu.[40] Problem czasu pojawia si u Kanta przy okazji rozwaa nad natur poznania matematyczneg o. Uznaje on czas za kategori, dziki ktrej czysta arytmetyka jest poznaniem syntetycz nym a priori. Je li chodzi o stosunek do koncepcji czasu Newtona, z jednej strony Kant popiera i de absolutnego czasu[41]: ... czas jest warunkiem a priori wszelkich zjawisk w ogle[42] Z drugiej jednak strony uznaje czas (i przestrze) za formy poznawcze[43] , co ocz ywi cie kci si z ide czasu niezalenego od jakichkolwiek czynnikw zewntrznych. Podsumowanie

Trzy wielkie koncepcje czasu: Leibniza, Newtona i Kanta s w wielu swoich cz ciach sp rzeczne ze sob. Miay one jednak wszystkie znaczny wpyw na ksztatowanie si pojcia czas w XX wieku. Wydaje si, e najwikszy wpyw wywar Newton - on jedynie zbudowa na swoich oncepcjach teori fizyczn. Ale np. Einstein przyznawa, e dla niego najbardziej inspir ujce byy przemy lenia Kanta. Czas w XX wieku Po przedstawieniu ujcia czasu przez trzech wielkich przedstawicieli filozofii now oytnej, przejd od razu do fizyki wieku XX. Nie znaczy to, e w filozofii XIX w. nie powiedziano o czasie nic wicej ponad to, do czego doszed Kant, Newton i Leibniz. Szczeglna teoria wzgldno ci

Koniec wieku XIX stanowi trudny okres dla fizyki newtonowskiej. Kolejne prby udowo dnienia istnienia eteru nie przynosiy efektu. Umysy uczonych nurtowaa zmienno rwna M ella przy przechodzeniu ze spoczynku do ruchu. Mnoyy si paradoksy, nie dajce si wyja n za pomoc newtonowskiej mechaniki. Na takim wa nie tle powstaa Szczeglna Teoria Wzgldno , ogoszona w 1905 r. przez Einsteina (i w nieco mniej fizycznej postaci przez Poinc ar'a). Zmieniaa ona znacznie sposb patrzenia na czas. Przede wszystkim czas zacz byc traktowany nie jako samodzielne pojcie, ale jako kolejna (czwarta) wsprzdna punktu l ub ciaa: Teoria wzgldno ci zmusza nas do zasadniczej zmiany koncepcji czasu i przestrzen i. Musimy przyj, i czas nie jest zupenie oddzielny i niezaleny od przestrzeni, lecz j est z ni poczony w jedn cao , zwan czasoprzestrzeni.[44]

Czas mierzony zaley od prdko ci, z jak porusza si osoba mierzca (lub zegar). Jak pisze Einstein: Szczeglna teoria wzgldno ci pozwolia zrozumie fizyczny sens przestrzeni i czasu. ( ...) Teoria ta wyeliminowaa z fizyki pojcie absolutnej rwnoczesno ci...[45]

Czas i przestrze w dalszym cigu pozostaj niezmienne w stosunku do poruszajcych si cia i dziaajcych si - i w tym sensie teoria Einsteina nie obalia newtonowskiego absoluty zmu. Ale czas wedug szczeglnej teorii wzgldno ci nie jest niezaleny od obserwatora. Po nadto jest nieliniowy - przebiega wedug wzoru: Zwolnienie czasu, gdzie:

* * * *

T T V C

0 -

czas - czas mierzony zegarem x prdko ruchu zegara x (obserwatora) prdko wiata

Jak wida, przy prdko ciach bliskich prdko ci wiata, wyra nie wystpuje zwolnienie czas zosta przez to powizany z prdko ci (ruchem) ciaa. Z wzoru wynika rwnie, e dla fal magnetycznych, poruszajcych si z prdko ci wiata czas nie istnieje. Oglna teoria wzgldno ci

Szczeglna teoria wzgldno ci miaa dosyc due ograniczenia. Nie mwia nic o ciaach porus h si ruchem przyspieszonym. Nie uwzgldniaa take grawitacji. Dlatego w cigu 10 lat po jej ogoszeniu, Einstein opracowa Ogln Teori Wzgldno ci, bdcej teori pola grawitacy kwestii definicji pojcia czasu, oczywi cie rozumianego jako jeden z wymiarw czasoprz estrzeni, teoria ta wprowadzia wicej nawet zmian ni teoria szczeglna. Podstawowym od kryciem nowej teorii bya zmienno krzywizny czasoprzestrzeni - poruszajce si ciaa i dz aajce siy oddziauj na zakrzywienie czasoprzestrzeni, a krzywizna oddziauje na ciaa i . Czas wic, jako jeden z wymiarw czasoprzestrzeni jest wielko ci dynamiczn, jednocze ni zalen od si i cia oraz wpywajc na nie[46]. Nieliniowy przepyw czasu nie daje si j rostym rwnaniem dylatacji. Przecie czas zwalnia swj bieg w pobliu cia o duej masie, t kich jak planety i gwiazdy! Problem strzaki czasu

We wspczesnej filozofii czasu jednym z podstawowych zagadnie jest problem strzaki cza su - kierunku, w jakim przebiega czas. Problem ten bierze si std, e w znacznej wikszo i wzorw fizycznych pod zmienn czasow mona podstawi zarwno liczby ujemne, jak i dodatn e. Z wzorw tych nie wynika wic, w ktr stron biegnie czas. Skd wic wiadomo, z ktrej y osi wsprzdnej t znajduje si przyszo ?

* Pierwsz strzak czasu stanowi II zasada termodynamiki, w my l ktrej kady proces f zyczny czy chemiczny prowadzi do wzrostu entropii ukadu zamknitego. Entropia jest tu rozumiana po rednio jako miara rozproszenia energii. Niektrzy wyrniaj take strzak acyjn (kierunek promieniowania elektromagnetycznego), traktowan jednak jako nastpst wo strzaki temrodynamicznej [47]. * Strzaka kosmologiczna oparta jest na teorii rozszerzania si wszech wiata - sta ny o wikszej gsto ci odpowiadaj wcze niejszym chwilom * Strzaka psychologiczna [48] lub inaczej informacyjna [49] opiera si na zjawi sku pamici - zachowujemy lady jedynie przeszo ci, nie ma za w pamici ladw po przysz arzeniach. * Niektrzy filozofowie wyrniaj take strzak kauzaln, w my l ktrej skutek nastp po przyczynie[50]. Jak wykazuje Hawking, pierwsze trzy strzaki wskazuj ten sam kierunek upywu czasu. I tak np. strzaka psychologiczna jest pochodn strzaki termodynamicznej: Subiektywne poczucie upywu czasu (czyli kierunek psychologicznej strzaki czasu ) jest wyznaczone w naszym mzgu przez strzak termodynamiczn.[51] Podsumowanie

Od okoo 100 lat mamy do czynienia z cigym modyfikowaniem koncepcji czasu. Oczywi cie nie ma jednej obowizujcej teorii czasu. W fizycznej teorii wzgldno ci, zajmujcej si g ogromnymi rzdami wieko ci, czas jest traktowany jako jedna ze wsprzdnych czasoprzestr zeni, zalena od bardzo wielu czynnikw. W fizyce kwantowej wykorzystuje si pojcie cza su urojonego, ktry jako urojona wsprzdna czasowa tworzy tzw. czasoprzestrzenie eukli desowe. W czasie urojonym nie ma rnicy midzy dwoma kierunkami jego przebiegu[52]. W rd problemw czasoprzestrzeni na czoowe miejsce wysuwaj si zagadnienia osobliwo ci, w ktr ch mamy nieskoczenie wysok gsto i nieskoczon krzywizn czasoprzestrzeni, a przez to c czasu dla ciaa znajdujcego si w takiej osobliwo ci[53]. Wedug Hawkinga i Penrose'a c

zas powsta z takiej osobliwo ci. Cay czas trwaj take inne dyskusje o charakterze kosmo logicznym czasu. Wedug Hellera rozwaane s w nich dwie koncepcje czasu i przestrzeni : Leibnizowska (ograniczenia czasowe i przestrzenne s zakodowane w strukturze mat erii) oraz Newtonowska (ograniczenia czasu s aprioryczne w stosunku do materii)[5 4]. Cay czas trwaj take dyskusja nad obiektywno ci czasu w skali lokalnej i globalnej.

Filozofowie nie pozostaj bezczynni w obliczu dysput fizykw i kosmologw. Cigle powsta j nowe koncepcje czasu, z ktrych cz bierze pod uwag dokonania wspczesnych nauk cis ktre za zupenie je ignoruj. Do ciekawszych naley koncepcja czasu Frasera. Fraser star a si skonstruowa spjn teori czasu, majc zastosowanie we wszelkich naukach, od fizyki rzez nauki spoeczne po psychologi. Dzieli wiat na sfery, ze wzgldu na ich stosunek d o czasu[55]:

* wiat nootemporalny - wiadome do wiadczenie upywania czasu, o dobrze okre lonej pr zeszo ci, tera niejszo ci i przyszo ci; * wiat biotemporalny - charakterystyczny dla wyej rozwinitych zwierzt, dzieci i ludzkiej pod wiadomo ci, w ktrym odbieramy gwnie tera niejszo , a przeszo i przyszo tymi jej brzegami; * wiat eotemporalny, w ktrym nie ma przeszo ci i przyszo ci, ale zdarzenia nie zlew j si ze sob oraz istnieje kierunkowe okre lenie czasu - to wszech wiat cikich, nieoyw h cia, takich jak gwiazdy; * wiat atemporalny - czas nie istnieje; warunki atemporalne panuj zarwno w wieci e czystego wiata , jak i wtedy, gdy dwa bod ce zadziaaj na czowieka w jednym miejscu t maej odlego ci czasowej

W taki oto sposb od filozofii przez fizyk przeszli my znw do filozofii, by doj do wnio ku, e mimo, i o czasie dyskutuje si ju ponad 2000 lat, to cigle jeszcze jest to temat ywy, w ktrym nowe koncepcje nawzajem si prze cigaj i zastpuj. Ewolucja pojcia czasu biega analogicznie do ewolucji nauki w ogle - od dosy powolnego tempa w staroytno ci i wiekach rednich do zawrotnych zmian w czasach nam wspczesnych. Bibliografia 1. Arystoteles, 1990. Fizyka. [w:] Dziea wszystkie. T. 2., tum. K. Le niak, PWN, Warszawa. 2. w. Augustyn, 1987. Wyznania. tum Z. Kubiak. PAX, Warszawa. 3. Copleston F., 1998. Historia Filozofii. PAX, Warszawa. 4. Einstein A., 1997. Teoria wzgldno ci i inne eseje. tum P. Amsterdamski. Prszyski i S-ka, Warszawa. 5. Fraser J.T., 1980. Wyj cie z jaskini Platona: naturalna historia czasu. [w:] Zagadnienia filozoficzne w nauce. tum. M. Heller. Nr 2, Dostpne pod adresem: http ://www.opoka.org.pl/biblioteka/F/FB/fraser.html 6. Hawking S.W., 2000. Krtka historia czasu. Zysk i S-ka, Pozna. 7. Heller M., 1992. Filozofia wiata. Wyd. ZNAK, Krakw. 8. Heller M., 1995. Wieczno , Czas, Kosmos. Wyd. ZNAK, Krakw. 9. Kant I., 1957. Krytyka czystego rozumu. tum. R. Ingarden. PWN, Krakw. 10. Leibniz G.W., 1969. Wyznanie wiary filozofa. PWN, Warszawa. 11. Liberkowski R., 1994. Przestrze i czas w filozofii transcendentalnej Kanta. Wyd Nauk. UAM, Pozna. 12. Mitrowski G., 1993. Kosmos, Bg, Czas. Uniwersytet lski, Katowice. 13. Platon, 1993. Timajos. [w:] Dialogi. tum. W. Witwicki, Unia Wyd. Verum , Warsz awa. 14. Solomon R.C., Higgins K.M., 1997. Krtka historia filozofii. Fragmenty z: ht tp://www.wiw.pl/biblioteka/historiafilozofii_solomon/01.asp 15. Tatarkiewicz W., 1998. Historia filozofii. PWN, Warszawa. 16. Turek J., 1986. Tomaszowe ujcie czasowej nieskoczono ci wszech wiata a wspczesna osmologia [w:] Roczniki Filozoficzne. T. 34, z. 3, s. 103-125. Przypisy 1. Tatarkiewicz W., Historia filozofii, t. 1, s. 27-28.

2. Ibidem, s. 31. 3. Ibidem, s. 37-38. 4. Ibidem, s. 42. 5. Ibidem, s. 48. 6. Ibidem, s. 92-93. 7. Platon, Timajos, s. 316. 8. Heller M., Wieczno , Czas, Kosmos, s. 24. 9. Mitrowski G., Kosmos, Bg, Czas, s. 31. 10. Heller M., Filozofia wiata, s. 26-27. 11. Arystoteles, Fizyka, Ksiga IV, 10-11, s. 104-108. 12. Heller M., Wieczno ..., s. 94. 13. Copleston F., Historia filozofii, T. I, s. 365-366. 14. Ibidem, s. 367. 15. Tatarkiewicz W., op. cit, t. 1, s. 166-167. 16. Heller M., Wieczno ..., s. 75. 17. Ibidem, s. 79-80 18. Augustyn, Wyznania, XI.13, s. 282. 19. Ibidem, XI.14, s. 283 20. Heller M., Wieczno ..., s. 81. 21. Augustyn, op.cit., XI.27 s. 297 22. Tatarkiewicz W., op.cit., t. 1., s. 259. 23. Copleston F., op.cit., T. II, s. 259-260. 24. Ibidem, s. 306. 25. Turek J., Tomaszowe ujcie..., s. 106-111. 26. Heller M., Wieczno ..., s. 82. 27. Copleston F., op.cit., T. III, s. 85-86. 28. Mitrowski G., op.cit. 29. Heller M., Wieczno , s. 82. 30. Ibidem, s. 95. 31. Ibidem, s. 96. 32. Solomon R.C., Higgins K.M., Krtka historia filozofii. 33. Leibniz G.W., Polemika z S. Clarke'iem. Trzecie pismo Leibniza. [w:] Wyzna nie..., tum. St. Cichowicz i H. Krzeczkowski, s. 336. 34. Leibniz G.W., Prawdy pierwotne metafizyki. [w:] Wyznanie..., tum. J. Domaski , s. 92. 35. Liberkowski R., Przestrze i czas..., s. 25. 36. Ibidem, s. 28. 37. za Heller M., Filozofia..., s. 185. 38. za Heller M., Wieczno ..., s. 44. 39. Kant I., Krytyka..., T. I, s. 108-109. 40. Ibidem, s. 110 41. Heller M., Filozofia..., s. 109. 42. Kant I., op.cit., T. I, s. 112. 43. Heller M., Filozofia..., s. 185. 44. Hawking S.W., Krtka historia czasu, s. 33. 45. Einstein A., Teoria wzgldno ci [w:] Teoria..., s. 32. 46. Hawking S.W., op.cit., s. 43. 47. Heller M., Wieczno ..., s. 141. 48. Hawking S.W., op.cit., s. 136. 49. Heller M., Wieczno ..., s. 135 50. Ibidem, s. 136 51. Hawking S.W., op.cit., s. 140. 52. Ibidem, s. 129-130. 53. Ibidem, s. 90-91. 54. Heller M., Wieczno ..., s. 116 55. Fraser J.T., Wyj cie...