Rachunek błędów

Podstawowe pojęcia, definicje i wzory.

 Wstęp
Proces pomiarowy mający na celu poznanie
obiektu badań prowadzi często do określenia
wartości rzeczywistej badanej wielkości. Jednak
wynik pomiarów może różnić się od wartości
rzeczywistej wielkości mierzonej. Zatem ważną
częścią tego procesu jest analiza popełnionych w
trakcie pomiaru niedokładności. W tym celu
wprowadza się pojęcie błędu pomiaru
(nazywanego w przeszłości uchybem) oraz jego
niepewności. Spotykamy się też z innymi
pojęciami takimi jak: dokładność, klasa czy
tolerancja
2
 Podstawowe definicje
„ Błąd pomiaru - niezgodność wyniku
pomiaru z wartością rzeczywistą wielkości
mierzonej
„ Błąd bezwzględny - jest to różnica
między wynikiem pomiaru x i wartością
∆x = x − x rzeczywistą xR wielkości mierzonej i wyraża
R się w tych samych jednostkach, co wielkość
mierzona
„ Błąd względny - jest ilorazem błędu

δx = ∆x
xR 100% bezwzględnego i wartości rzeczywistej
(wyrażany głównie w procentach, dzięki
temu jest przydatny przy porównywaniu
jakości pomiarów różnych wielkości
3
 Wartość poprawna
„ W metrologii wartość rzeczywista jest pojęciem
teoretycznym, jej przybliżeniem jest wartość poprawna,
czyli taka która określona jest wystarczająco dokładnie.
Dlatego wprowadza się błąd poprawny

∆ P x = x − xP = − p p – poprawka

p = − ∆ P x = xP − x Służy do poprawienia
wyniku pomiaru
xP = x + p
∆Px ∆Px ∆Px
W praktyce Î : δx = ∆x
xR ≈ xR ≈ xP ≈ x
4
 Niepewność pomiaru
„ Graniczny błąd pomiaru (niepewność
pomiaru) jest to błąd bez znaku i określa
przedział taki, że:
x − ∆ g x ≤ xR ≤ x + ∆ g x
xR = x ± ∆ g x
∆g x ∆g x ∆g x
δ g x = xR ≈ xP ≈ x

Niepewność zwykle jest szacowana, czyli określana z pewnym

przybliżeniem co wynika z naszej niewiedzy na temat
dokładnych wartości xR, xP, czy też zjawisk.
5
 Zapis wyników pomiarów
Ostateczny zapis wyników pomiarów musi mieć
odpowiednią formę. W tym celu dokonuje się zaokrągleń
w następujący sposób:
„ błędy (∆ i δ) zaokrąglamy zawsze w górę, do jednej cyfry
znaczącej
„ liczbę przybliżoną (x) zaokrąglamy do tylu miejsc po
przecinku, ile występuje w błędzie.
Przykłady:
x=2,494 i ∆x=±0,043 zapisujemy 2,49±0,05
x=237,465 i ∆x=±0,127 zapisujemy 237,5±0,2
x=123375 i ∆x=±678 zapisujemy 123400±700 lub (123,4 ±0,7) 10
6 3
Podział błędów ze względu ma
ich charakter
„ błędy systematyczne
„ błędy przypadkowe
„ błędy grube (nadmierne, omyłki)

7
Podział błędów ze względu na
ich charakter
„ Błąd systematyczny - jest to błąd, który przy wielokrotnym
pomiarze danej wielkości w nie zmienionych praktycznie
warunkach, pozostaje stały co do wartości i co do znaku, albo
zmienia się według znanej zależności. Istotną cechą błędu
systematycznego jest to, iż można w wielu wypadkach usunąć go
z wyniku pomiaru wyznaczając poprawkę
„ Błąd przypadkowy - jest to błąd zmieniający się w sposób
przypadkowy zarówno co do wartości, jak i co do znaku przy
wielokrotnym powtarzaniu pomiaru danej wielkości w
praktycznie niezmiennych warunkach.
„ Błąd nadmierny - Zwany też błędem grubym lub omyłką. Jest to
rażąca odmienność wyniku pomiarowego od pozostałych. Jeśli
jest to faktycznie omyłka, wtedy pomiar taki odrzucamy w
przeciwnym razie wynik taki należy poddać wnikliwej analizie
8
 Zmienne losowe
Wynik pomiaru i błąd przypadkowy można traktować jak zmienne
losowe. W dalszych rozważaniach zakładamy, że wynik pomiaru nie
jest obciążony błędem systematycznym.

„ Zmienna losowa X - jest to wielkość mierzalna, której wartości

(x) zależą od przypadku. W wyniku pomiaru zmienna losowa (X)
przyjmuje tylko jedną wartość (x) spośród wszystkich możliwych.

dF ( x ) „ f(x) - funkcja gęstości

f ( x) =
dx prawdopodobieństwa (gęstość
prawdopodobieństwa)
„ F(x) - dystrybuanta zmiennej losowej
x
F ( x ) = P ( X ) = P ( −∞ < X < x ) = ∫ f (x )dx
−∞
9
Zmienne losowe c.d.
∞
F ( ∞ ) = P ( −∞ < X < ∞ ) = ∫ f (x )dx
−∞
=1

x1

P ( x1 < X < x 2 ) = ∫ f (x )dx

x2
∞
E(X ) = ∫ xf (x )dx
−∞
∞
σ 2
= E [ X − E ( X )] 2 = ∫ [ X − E ( X )] 2
f ( x )dx
−∞

„ P(x1<X<x2) - prawdopodobieństwo, że zmienna losowa przyjmie

wartości pomiędzy x1 a x2.
„ E(X) - wartość oczekiwana, jest miarą skupienia rozkładu
„ σ2 - wariancja, jest miarą rozproszenia rozkładu. Wielkość σ jest
odchyleniem standardowym (odchyleniem średnim 10
kwadratowym)
 Rozkład normalny
„ Przy dużej liczbie pomiarów przyjmuje się że pomiary jako
zmienne losowe mają rozkład normalny (rozkład Gaussa).
( x − E ( X )) 2 ( x − xR )2
1 −. 1 −.
f ( x) = =
2 2
2σ 2σ
e e
σ 2π σ 2π f(x)
E ( X ) = xR
σ1 < σ2

Wartości prawdopodobieństwa dla

szczególnych przedziałów:
σ2
P(xR-σ<x<xR+σ)=0,68
x
P(xR-2σ<x<xR+2σ)=0,95
xR
P(xR-3σ<x<xR+3σ)=0,9973
xR-σ xR+σ 11
 Rozkład normalny c.d.

xR ± ∆ g x ⇒ E ( X ) ± 3σ „ takiej postaci wyniku

oczekiwaliśmy, szukaliśmy
„ graniczna niepewność wyniku
∆ g x = 3σ
pomiaru („reguła trzech sigm”).
„ Jest to przedział ufności określony
na wybranym poziomie ufności
(istotności).

12
Praktyczna ocena błędów
przypadkowych
1 n
oszacowanie wartości rzeczywistej. Tak
E(X ) = x =
n
∑x
i =1
i ≈ xR „

liczona wartość jest też zmienną losową

E ( X ) = xR ⇒ E ( x ) = xR „ Ponowne
σ 2
σ oszacowanie
σ = 2
x ⇒ σx = wartości
n n
n n rzeczywistej i jej
∑ ( xi − x ) 2
∑ i
( x − x ) 2
odchylenia
s2 = i =1
⇒ s x2 = i =1
standardowego
n −1 n ( n − 1)
„ dla n >30 ostateczny wynik to
xR ± ∆ g x ⇒ E ( X ) ± 3σ ⇒ x ± 3s x

13
Praktyczna ocena błędów
przypadkowych c.d.
„ dla n <30 korzysta się z rozkładu t-Studenta
xR ± ∆ g x ⇒ x ± tα s x

„ Z tablic, dla określonej liczby stopni

swobody k=n-1 i dla wybranego poziomu
ufności α odczytuje się współczynnik tα.

14
Błędy w pomiarach pośrednich
„ Pomiar bezpośredni - pomiar, którego wynik
odczytuje się bezpośrednio ze wskazań przyrządu
pomiarowego
„ Pomiar pośredni - pomiar, którego wynik oblicza się,
podstawiając do równania pomiaru wyniki pomiarów
pośrednich
• x1, x2, ... ,xn wielkości mierzone bezpośrednio
• y wielkość mierzona pośrednio, przy czym:
y = f ( x1 , x 2 ,...., x n )
Ponadto:

∆sx1, ∆sx2, ... , ∆sxn błędy systematyczne

∆gx1, ∆gx2, ... , ∆gxn błędy graniczne 15
 Błędy w pomiarach pośrednich c.d
Wypadkowy błąd systematyczny, jakim obciążona
będzie wielkość y, oblicza się metodami:
„ Przyrostów

∆ s y = y + ∆ s y − y = f ( x1 + ∆ s x1 , x 2 + ∆ s x 2 ,...., x n + ∆ s x n ) − f ( x1 , x 2 ,...., x n )
„ Różniczki zupełnej
∂y ∂y ∂y
∆s y ≈ ∆ s x1 + ∆ s x2 + ⋅ ⋅ ⋅ + ∆ s xn
∂ x1 ∂x2 ∂xn

Błąd względny dla obu metod liczy się:

∆sy
δsy =
y
16
Błędy w pomiarach pośrednich c.d
Błąd bezwzględny maksymalny (graniczny), z jakim mierzona jest
wielkość y, oblicza się metodą różniczki zupełnej :
∂y ∂y ∂y
∆g y = ∆ g x1 + ∆ g x2 + ⋅ ⋅ ⋅ + ∆ g xn
∂ x1 ∂x2 ∂xn

wtedy błąd względny: |∆g y |

δgy =
|y|

Jeśli zależność na y jest postaci:

y = Ax 1a1 x 2a 2 ⋅ .... ⋅ x na n

wtedy błąd ten można liczyć metodą różniczki logarytmicznej

δ g y = | a1δ g x1 | + | a 2δ g x 2 | + ... + | a n δ g xn |
17