Zestawy startowe

Mj pierwszy wzmacniacz
Wiele osb chciaoby praktycznie zainteresowa si elektronik i budowa rozmaite ukady, ale wydaje im si, e jest to bardzo trudne. Rzeczywicie, osignicia wspczesnej elektroniki przyprawiaj dzi o zawrt gowy, a zajrzenie do wntrza nowo czesnego telefonu komrkowego, magnetowidu, czy kompute ra moe utwierdzi w przekonaniu, e elektronikami mog by tylko ludzie z ogromn wiedz i umiejtnociami. Nic bardziej bdnego! Kady, kto ma szczere chci, moe zaj si elektronik, jako piknym hobby. Na pocztek wcale nie trzeba wielkiej wiedzy. Nie potrzeba te ani specjalnych umiejtnoci, wystarczy kilka podstawowych narzdzi (lutownica, pinceta, szczypce boczne) oraz jakikolwiek miernik uniwersalny. Niniejszy dwuczciowy artyku przeznaczony jest przede wszystkim dla osb, ktre chciayby rozpocz fascynujc przygod z elektronik, a nie wiedz od czego zacz. Podano w nim podstawowe wiadomoci o schematach, uka dach i podzespoach elektronicznych. Zachcono do budowy prostego, bardzo uytecznego wzmac niacza akustycznego. Komplet elementw wzmacniacza wraz z pytk bdzie mona kupi w sieci handlowej AVT. Dla pocztkujcych przygotowano take dwa zestawy startowe (taszy oraz droszy) zawierajce niezbdne narzdzia i miernik uniwer salny (multimetr). Zestawy te zostan zaprezentowane szczegowo za miesic. Wszystkie wspomniane zestawy mog si sta znakomitym prezentem dla starszych i modszych, ktrych chcielibycie za razi elektronicznym hobby. Pomylcie, kogo ze swoich bliskich chcielibycie obdarowa. W nastpnym numerze EdW znaj dziecie specjalny kupon promocyjny, uprawniajcy do zamwie nia takich zestaww.

ednym z najbardziej uytecznych ukadw elektronicznych jest wzmac niacz akustyczny. Wanie od takiego wzmacniacza warto zacz sw elektroniczn twrczo. Do uruchomienia i wykorzystania uka du nie jest potrzebna adna wczeniejsza wiedza wszystkie potrzebne informacje zawarte s w artykule.

Schemat ideowy
Schemat ideowy swojego wzmacniacza znajdziesz na rysunku 1. Zmontowany ukad pokazany jest na fotografiach. eby wykona ukad elektroniczny, trzeba odpowiednio poczy (zlutowa) pewn ilo elementw: rezystorw (zwa nych potocznie opornikami), kondensato rw, diod, tranzystorw, ukadw scalo nych, a czsto take innych podzespow. Niekoniecznie trzeba wiedzie, jak rol

peni wszystkie elementy, jednak bardzo wane jest, by byy one poczone dokad nie tak, jak to przewidzia konstruktor uka du. Wszelkie pomyki po wczeniu napi cia zasilajcego spowoduj albo bdne dziaanie ukadu, albo brak jakiegokolwiek dziaania, albo nawet nieodwracalne uszko dzenie niektrych elementw. Dlatego zawsze naley zwraca szcze gln uwag na poprawno montau. W elektronice podstawow pomoc przy analizie i wykonywaniu ukadu nie s wcale jego fotografie, tylko schematy i wy kaz elementw. Bdziesz mia do czynienia z dwoma rodzajami schematw: ideowymi i montaowymi. W zasadzie do zmontowania prostego ukadu wystarczy schemat montaowy i wykaz elementw. Ale, jak si szybko przekonasz, w elekt ronice najwaniejszy jest schemat ideowy,

ktry pokazuje wszystkie elementy (w po staci symboli) i sposb ich poczenia. Zu penie pocztkujcym musz wic powie dzie teraz par sw na temat schematu ideowego oraz zasad rysowania schematw ideowych. Aby nie pogubi si w mnstwie ele mentw i pocze, oraz wprowadzi po rzdek przy rysowaniu schematw, wpro wadzono standardowe symbole elementw elektronicznych i oglne zasady rysowania schematw. Dla uatwienia przygotowaem ci ci gawk z symbolami elementw oraz foto grafiami, jak wygldaj w rzeczywistoci. Znajdziesz j na rysunku 2. Na fotogra fiach zobaczysz, jak takie elementy na prawd wygldaj. Zapoznaj si wic z ele mentami i ich symbolami. Sprawa symboli elementw jest wana, a wygld tych symboli jest ustalony przez

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 8/97

47

Pierwszy krok

Rys. 1a. Schemat ideowy ukadu.

Polsk Norm. Co ciekawe, symbole uy wane w rnych krajach rni si midzy sob w pewnych szczegach, dlatego w obcojzycznych rdach mona spotka inne symbole elementw (niektre poda em ci take dla informacji nie stosuj ich jednak na swoich schematach). Popatrz teraz na schemat ideowy Twoje go Pierwszego Wzmacniacza pokazany na rysunku 1. Zauwa, e wszystkie rezystory s ponumerowane: od R1...R11. W ozna czeniu rezystora zawsze wystpuje litera R. Tak samo kondensatory, niezalenie, czy s to kondensatory stae, czy elektrolityczne, maj w oznaczeniu liter C (od ang. Capa citor). Potencjometry oznaczane s liter P, a potencjometry montaowe niektrzy oznaczaj liter P, a inni PR, bo potencjo metry montaowe nazywamy potocznie pe erkami. Diody oznaczane s liter D. W na szym ukadzie wystpuje tylko jedna dioda, i na dodatek jest to dioda wiecca, po wszechnie nazywana LEDem (od ang. Light Emmiting Diode). Czsto oznacza si diody wiecce nie liter D, tylko LED. Tranzystory oznaczamy liter T, ale na Za chodzie powszechnie stosuje si oznaczanie liter Q. Ukady scalone oznaczane s US albo U. W literaturze angielskojzycznej spotyka si tylko oznaczenia U oraz IC (od ang. Integrated Circuit ukad scalony). O ile sposb rysowania symboli rezysto rw, kondensatorw, diod i tranzystorw jest cile ustalony, o tyle symbole ukadw sca lonych (z wyjtkiem ukadw cyfrowych, lo gicznych) rysujemy rnie, wedug potrzeb. Nie ma te specjalnych zasad numeracji elementw, ale dobr zasad jest trzymanie si oglnych regu. Zauwa, e numeracja rezystorw wzrasta od lewej strony rysun ku do prawej. Pozwala to atwiej zlokalizo wa element na schemacie ideowym. Podstawowe elementy ju znasz teraz pa r sw o poczeniach. Jest oczywiste, e linia

czca na schemacie ideowym kocwki tych elementw wskazuje, i s one poczone (przewodem, ciek pytki drukowanej). Zapamitaj raz na zawsze, e jeli w punkcie zbiegu linii wystpuje kropka, to te linie s poczone. Jeli dwie linie (poczenia) krzyuj si na schemacie, ale nie ma tam kropki poczenia midzy ob wodami nie ma. Pokazaem ci to na rysun kach 3a i 3b, zawierajcych fragmenty schematw ideowych. Dodatkowo na ry sunku 3c znajdziesz sposb rysowania nie stosowany ju w praktyce starsi elektro nicy czasem z przyzwyczajenia tak wanie zaznaczaj brak poczenia. Ty stosuj tylko sposoby z rysunkw 3a i 3b. Odszukaj teraz na rysunku 1 kondensa tor C6. Czy ma on by poczony z baz tranzystora T1 i z kondensatorem C1? Oczywicie e nie, poniewa w miejscu skrzyowania linii nie ma kropki. Ujemna elektroda (nka) kondensatora C6 jest po czona tylko z rezystorami R4 i R5. Chy ba jest to dla ciebie oczywiste? Charakterystycznym zwyczajem przy ry sowaniu schematw ideowych jest te sto sowanie pewnych, powiedzmy skrtw. Na przykad, zamiast rysowa wszyst kie poczenia za pomoc linii czcych poszczeglne elementy, wprowadzamy umowne symbole. Najczciej spotyka si symbol masy. Pojcie masy ma swoje ko rzenie w urzdzeniach lampowych, gdzie lampy i czwki lutownicze mocowane byy mechanicznie na blaszanej podstawie zwanej chassis (czytaj: szasi). Ta metalowa podstawa bya poczona z ujemnym bie gunem gwnego napicia zasilajcego. Ta metalowa podstawa bya te czsto uzie miana, czyli czona z rurami wodocigo wymi lub innymi zakopanymi w ziemi przedmiotami metalowymi. W takim urzdzeniu lampowym metalo wa podstawa rzeczywicie bya mas,

Rys. 1b.

take pod wzgldem wagi, ale przede wszystkim byo to doprowadzenie ujemne go napicia zasilajcego. Wystarczyo do czy element do ktregokolwiek punktu metalowej podstawy, by uzyska pocze nie z ujemnym biegunem zasilania, czyli wanie z mas elektryczn ukadu. Jeli potem mierzono w ukadzie jakie napi cia, zwykle byy to napicia midzy mas a danym punktem. Nie zawsze metalowa obudowa masa poczona jest z ujemnym biegunem napi cia zasilajcego. Na przykad w telekomuni kacji od dziesitkw lat masa jest czona do dodatniego bieguna napicia zasilajcego. Biegunowo nie jest wic tu istotna. Dzi rzadko stosuje si metalowe pod stawy czy nawet metalowe obudowy. Czy w urzdzeniu zmontowanym na pytce dru kowanej i umieszczonym w plastikowej obudowie, mona mwi o masie? Tak! Cho nie ma tam fizycznie adnej meta lowej, blaszanej masy, jeden z biegunw napicia zasilajcego oraz wszystkie po czone z nim obwody nazywa si obwodem

48

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 8/97

Pierwszy krok
a)

b)

c)

Rys. 3. Zaznaczanie poczenia i braku poczenia

Rys. 2. cigawka z oznaczeniami elementw

masy. Zazwyczaj ujemny biegun napicia zasilajcego traktuje si jako mas. Obec nie czsto stosuje si ukady zasilane na piciem symetrycznym. Wtedy mas sta nowi obwd doczony do punktu wspl nego obu rde zasilania. Wikszo napi mierzy si potem midzy t mas a danym punktem. Mona powiedzie, e obwd masy jest jakby obwodem wsplnym dla caego uka du. Zazwyczaj przewody lub cieki obwo du masy s grubsze od pozostaych. W wie lu wypadkach nie wystarczy jakkolwiek po czy ze sob wszystkie punkty, ktre ma j by doczone do obwodu masy trzeba przestrzega pewnych zasad. Ten temat wy kracza jednak poza ramy artykuu. Na niemal wszystkich schematach, tak e na naszym rysunku 1, wielokrotnie na

potkasz symbol masy (krtk grub pozio m kresk), a take skrt GND umieszczo ny pod koczc lini. GND to powszech nie stosowany skrt oznaczajcy mas (ang. GrouND). Zapamitaj wic raz na zawsze,e wszystkie punkty i linie oznaczone symbo lem masy (i ewentualnie skrtem GND) w rzeczywistoci maj by ze sob po czone. Oprcz skrtu GND, bardzo czsto spo tkasz skrty VCC, VEE, VSS, VDD s one stosowane w programach komputero wych do rysowania schematw i oznaczaj obwody napi zasilania. Na rysun ku 4 zobaczysz czciej spotykane ozna czenia linii zasilania. Do napi zasilajcych stosuje si zwykle inne oznaczenia, ni krtk grub

poziom kresk, rysowan zawsze jako oznaczenie masy. Oprcz oznacze i skrtw podanych na rysunku 4 spotkasz te inne oznaczenia, na przykad skrty V+, V, czy U+, U, czy jeszcze inne. Musisz zapamita, e taki skrtowy sposb rysowania obwodw zasilania sto sujemy tylko po to, by nasze schematy by y czytelniejsze by nie zawieray pltani ny linii. W praktyce na schematach byoby najwicej linii przedstawiajcych obwody zasilania dlatego wanie linie zasilania s najczciej rysowane z uyciem wspo mnianych skrtw. W tym miejscu od razu wspomn ci jeszcze o rysowaniu zamiast wielu linii, tak zwanych szyn, zwanych BUSami (od ang. Bus). Zamiast rysowa poczenia, jak na rysunku 5a, wykorzystujemy bardziej przejrzysty sposb pokazany na rysun ku 5b. Przypomina to wizk przewodw. eby nie zgubi si w pltaninie przewo dw, poszczeglne linie wchodzce w skad wizki czy te szyny, oznaczamy tak zwanymi etykietami (na rysunku 5b s to etykiety D0...D7 oraz E1). Linie i punk ty oznaczone na schemacie ideowym tak sam etykiet maj by ze sob poczone. Jeszcze dalej idce uproszczenie stosuje my przy rysowaniu schematw, gdzie wy stpuj ukady cyfrowe. Wtedy z reguy

Rys. 4. Sposoby oznaczania poczenia z szyn zasilania

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 8/97

49

Pierwszy krok
a)

b)

Rys. 5. Sposb rysowania pocze wielo przewodowych

w ogle nie zaznaczamy na schemacie ideowym obwodw zasilania takich uka dw scalonych. Przykad znajdziesz na ry sunku 6. Czternastonkowy ukad scalony CMOS 4011 zawiera cztery bramki NAND (rysunek 6a). Kostka jest zasilana napi ciem doczanym do przeciwlegych nek (nr 7 i nr 14). Na schemacie ideowym bar dzo rzadko znajdziesz te kocwki. Nie szukaj wic kocwek zasilania ukadw cyfrowych na schemacie ideowym. Oczy wicie musz one by podczone, ale my liczymy na inteligencj analizujcego ten schemat (czyli twoj) i zamiast rysowa schemat tak jak na rysunku 6b, czy 6c, ry sujemy schemat 6d. Jeli korzystamy z pro gramw komputerowych do rysowania schematw (i projektowania pytek druko wanych), umieszczamy na schemacie ideo wym symbole (VCC, GND, VDD, VSS), bo jest to konieczne do utworzenia listy po cze, czyli tak zwanej netlisty wtedy schemat wyglda, jak na rysunku 6e. Oprcz skrtw w oznaczaniu obwo dw zasilania, stosuje si pewne uprosz czenia przy oznaczaniu wartoci elemen tw. Przykadowo podstawow jednostk rezystancji (opornoci) jest om, oznacza si go greck liter . Jest to jednostka niewielka, wic prak tycznie stosowane rezystory maj wartoci wyraone w kiloomach (1 kiloom = 1k = 1000) i megaomach (1megaom = 1M = 1000000). Na schematach bardzo rzadko spotyka si liter , choby dlatego e programy do rysowania schematw nie maj moli woci wprowadzania greckich liter. Jeli wic napotkasz na schemacie war to rezystora 2,7k chodzi o rezystancj 2,7k. Poniewa generalnie nie piszemy , wic warto rezystora na schemacie rwna 15 oznacza 15. Aby unikn wt pliwoci (czy przypadkiem nie zabrako

tam literki k lub M.) lepiej przy a) rezystorach o wartociach rzdu omw pisa du liter R. Wtedy jest jasne, e 33R to 33. Elektro nicy rozmiowani w skrtach id jeszcze dalej jeli w zapisie wy stpuje przecinek, to nie pisz go, a w jego miejsce wstawiaj liter k, M albo R. Rozszyfrujemy kilka takich dziwolgw: b) 2R2 = 2,2 5k11 = 5,11k = 5110 1M5 = 1,5M = 1500k Analogicznie sprawa si ma z wartociami pojemnoci. Jed nostka podstawowa farad (F) jest jednostk bardzo du, i war toci praktycznie stosowanych c) kondensatorw wyraamy w: mikrofaradach (F), nanofaradach (nF) i pikofaradach (pF). 1 mikrofarad = 1F = 1000nF = 1000000pF 1nF = 1000pF Czasami warto duych kon d) densatorw elektrolitycznych w obwodach zasilania podaje si w milifaradach (mF): 1 farad = 1F = 1000mF = 1000000F Ale czciej, nawet przy du e) ych pojemnociach wyraa si warto w mikrofaradach. Przy kadowo pisze si zwykle 2200F zamiast 2,2mF Na schematach pomija si oczywicie literk F oznaczenie Rys. 6. Rne sposoby rysowania schematw z farada. ukadami cyfrowymi Std zapis: 47n = 47nF 2n2 = 2,2nF Niekiedy w przypadku ukadw wyso 6p8 = 6,8pF kiej czstotliwoci, pomija si literk p, p7 = 0,7pF przy kondensatorach staych. Mona wic nie spotkasz natomiast na schemacie ozna spotka schematy, gdzie warto kondensa czenia 22, dlatego e zawarta jest tutaj tora staego nie zawiera adnej litery: grecka litera . 15 = 15pF Zamiast zawsze pisze si liter u za 33 = 33pF pamitaj to raz na zawsze! W przypadku cewek i dawikw nie za Std: wsze pomija si oznaczenie jednostki pod 2u2 = 2,2F stawowej henra (H). Czsto warto za 47u = 47F wiera oznaczenie uH (mikrohenr), mH (mi u22 = 0,22F = 220nF lihenr) czy H (henr). u1 = 0,1F = 100nF. Tyle o skrtach. W przypadku kondensatorw elektroli Dobrze narysowany schemat powinien tycznych (zobacz rysunek 2 i fotografie) ponadto uatwia zrozumienie dziaania nie podaje si ani literki , ani u, bo wiado ukadu. Dlatego na naszym rysun mo, e nie ma kondensatorw elektroli ku 1 sygnay przebiegaj od lewej strony tycznych o wartociach mniejszych ni do prawej, dodatnia szyna zasilajca jest 1F. W przypadku takich kondensatorw narysowana u gry i prdy pyn z gry czsto podaje si natomiast napicie nomi na d. Lini przerywan zaznaczyem, nalne kondensatora. Std przy kondensato ktre elementy montowane bd na pytce rach elektrolitycznych: drukowanej. Pozostae elementy do czysz przewodami do punktw oznaczo 100 = 100F nych literami A...P. 4700 = 4700F Cig dalszy w EdW 9/97. 10/16 = 10F/16V Piotr Grecki 100/100 = 100F/100V

50

ELEKTRONIKA DLA WSZYSTKICH 8/97