Postfeminizm, Kultura Popularna I Konserwatywna Modernizacja

POSTFEMINIZM, KULTURA POPULARNA I...
Samuel Nowak
POSTFEMINIZM, KULTURA POPULARNA I KONSERWATYWNA MODERNIZACJA1
Artyku stanowi prb przeformuowania dorobku kulturoznawczego feminizmu anglosaskiego do bada nad kultur popularn w Polsce. Punktem wyjcia jest zaoenie o specyficznym charakterze rodzimej modernizacji sprzga ona procesy wolnorynkowe oraz sprzyja wartociom konserwatywnym i zachowawczym. Koncepcja, ktr tutaj proponuj potrjne naoenie oznacza bdzie zatem sytuacj, w ktrej dane spoeczestwo nie przyswoio sobie jeszcze zdobyczy drugiej fali feminizmu, chocia funkcjonuj w nim ju idee typowe dla postfeminizmu, zarwno na poziomie teorii akademickiej, jak i codziennych praktyk spoecznych oraz tekstw kultury [ksiek, seriali, filmw itd]. Swoj propozycj testujnastpnie na przykadzie trzech rnych tekstw: plakatu reklamujcego Parti Kobiet, filmu Lejdis oraz teledysku do piosenki Nie mog Ci zapomnie Agnieszki Chyliskiej.
Czy Magda ma do?
Magda, czy ty nie masz czasem ju troszeczk do? Tego pieprzenia o wolnoci, niezalenoci, tych wszystkich frazesw? pyta Jan swojej partnerki Magdy, ktrej wanie zaoferowano prac speniajc ambicje dziewczyny. Magda jest
Nowak, Samuel. 2011. Postfeminizm, kultura popularna i konserwatywna modernizacja. W: Szczodry H., Palcka A., Warat M. [red.] Kobiety w spoeczestwie polskim, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, s. 211232
zdezorientowana. W krtkim dialogu Jan stawia ultimatum spotkaj si wieczorem i porozmawiaj, albo ich zwizek znalaz si w powanych tarapatach. Przywoana tutaj scena z serialu Klub Szalonych Dziewic [TVN, 2010], gdzie napicie pomidzy feministycznym postulatem niezalenoci a ryzykiem poraki i potrzeb stabilizacji siga zenitu, moe posuy jako wprowadzenie do refleksji nad feminizmem, postfeminizmem i kultur popularn w Polsce. Produkcja ta, poprzedzona utrzymanymi w podobnej formule serialami [Magda M., Teraz albo nigdy, rwnolegle emitowane Usta usta] miaa dokona znacznego przeorientowania w rodzimej popkulturze. Ambicj twrcw byo zbliy si do amerykaskich seriali kobiecych z gatunku, ktry przyjo si definiowa jako postsoap lub quality drama 2. Tak si jednak nie stao. Ani Klub Szalonych Dziewic, ani podobne mu seriale nie dorwnay formatom, ktrymi tak silnie staray si inspirowa. Fatalnie napisane, pozbawione psychologicznej gbi i typowej dla postsoap ambiwalencji, nowe polskie seriale telewizyjne nie dokonay wyomu w gatunku. Jest jeszcze jeden, kluczowy zdaje si, powd dla ktrego produkcje te nie daj si opisa w perspektywie quality television: polskie seriale kobiece w aden sposb nie negocjoway polityk pci i seksualnoci. Ich jedynym wyrnikiem pozosta inscenizacyjny splendor, pozwalajcy na chwil zapomnie o podszywajcym je konserwatyzmie. Podobne zjawisko moemy obserwowa w polskim kinie, gdzie najwikszymi szlagierami okazay si komedie romantyczne, z powodzeniem podbijajce polsk widowni ju od prawie 10 lat. Ten wanie gatunek odegra jedn z zasadniczych rl w nowym podejciu do seksualnoci kobiecej w kulturze popularnej. Jego polska odmiana wykorzystaa jednak wycznie realizacyjny sztafa konwencji, ubierajc we skrojone na klasyczn mod postacie i schematy gatunkowe. Moe wanie z tego powodu ani polskie seriale kobiece, ani te filmy zbudowane wok centralnej roli kobiety, nie przycigny szczeglnej uwagi rodzimej krytyki feministycznej. Inaczej ni w badaniach anglosaskich, gdzie seriale takie jak Sex and the City, Cold Case czy Ally McBeal zainspiroway do powstania dziesitek artykuw i licznych projektw badawczych, polskie badania feministyczne traktuj rodzim produkcj
2
Pojcia quality drama, czasem wymiennie z postsoap, uywa si na okrelenie nowych form seriali telewizyjnych, ktre wyewoluoway z tradycyjnych gatunkw tv. Kluczem do zrozumienia fenomenu seriali nowej generacji [jak zwyko nazywa si je w Polsce] jest rozwj sieci kablowych, a nastpnie cyfryzacja telewizji, co umoliwio docieranie do nowych, wszych i bardziej wymagajcych grup publicznoci. "Quality TV" jest oczywicie pojciem wzgldnym; cech dystynktywn bdzie tutaj raczej relacja publiczno serial i nastpnie jego spoeczna cyrkulacja, nie za sam poziom reprezentacji. Niektrzy krytycy zwracaj take uwag, e innym wyrnikiem moe by zoono narracji i odwaga w podejmowaniu wanych spoecznie tematw.
z niebezpieczna nonszalancj, ignorujc lub demonizujc jej przekaz. Myl, e wynika to z kilku powodw: rozbienoci metodologicznych [na poziome akademickim] oraz naoenia si procesw modernizacji i oporu wobec niej [na poziomie praktyk spoecznych]. W niniejszym artykule chciabym odnie si do toczcej si obecnie debaty na temat postfeminizmu w badaniach nad mediami oraz zastanowi w jaki sposb, jeli w ogle, moemy wci siga do tekstw drugiej fali feminizmu. Wskazujc jednoczenie na tropy teoretycznointerpretacyjne podejmowane od lat 90., chciabym zaproponowa, ktre z nich mog by najbardziej porczne w analizie polskiego dyskursu audiowizualnego. Kontekstem dla moich rozwaa bdzie koncepcja podwjnego i wywiedzionego na jego podstawie potrjnego naoenia. Wskazuj one bowiem na charakterystyczn sytuacj, w ktrej zderzaj si polityki, idee i praktyki czone zarwno z drug jaki i [bdc w opozycji do niej] trzeci fal feminizmu oraz neokonserwatywne wartoci w polityce. Potrjne naoenie Wspczesna feministyczna refleksja nad mediami oraz kultur audiowizualn wpdza polsk akademi w nie lada kopot: dysponujc obszernym oraz bardzo krytycznie zorientowanym aparatem badawczym wypracowanym dla lepszej analizy spoeczestw, ktre przyswoiy sobie podstawowe postulaty feminizmu, trafia w Polsce na sytuacj odmienn ni ta, na potrzeby ktrej zostaa i nieustannie jest wypracowywana. Najbardziej radykalna teoria feministyczna w ujciu queer moe w tym wypadku posuy za dobry przykad. Poprzez dekonstrukcj kategorii kobiecoci i mskoci, a tym samym w duej mierze zniesieniu podmiotu wasnego zainteresowania, spoeczna teoria rnicy oferuje mnstwo kuszcych tropw interpretacyjnych, ktre jednak w moim przekonaniu nie zawsze sprawdzaj si w Polsce. Nie przecz tutaj globalizacji, ktra realizuje si poprzez wczenie rodzimej kultury popularnej w transnarodowy przepyw informacji, idei oraz obrazw. Warto jednak pamita o specyficznym kontekcie polskiej, konserwatywnej modernizacji. W moim przekonaniu, wymaga ona od nas takiego przepracowania narzdzi oferowanych przez teori feministyczn, ktre pozwoli lepiej dostosowa je do analizy lokalnych dyskursw pci i seksu. Trudno jest dzi wyranie okreli, czy rzeczywicie istnieje feministyczna teoria mediw, czy moe perspektywa feministyczna jest czci szerszego obszaru bada nad kultur audiowizualn. Sia, z ktr feministyczna teoria filmu i kultury
wizualnej, zmienia nasz sposb rozumienia dziaania mediw oraz ich udzia w produkcji dyskursu pci i seksualnoci, nie daje si prawdopodobnie porwna z adnym innym nurtem badawczym. Jak zauwaa Amelia Jones, redaktorka jednej z kluczowych antologii powiconych feminizmowi oraz kulturze wizualnej:
[] feminizm jest jednym ze sposobw, poprzez ktry moemy lepiej rozumie kultur obrazw, w ktrej jestemy zawieszeni [] To wanie feministyczne podejcie do kultury wizualnej zaoferowao najlepiej ugruntowane, najbardziej dyskutowane i owocne teorie oraz krytyczne strategie ze wszystkich dyscyplin i obszarw bada zajmujcych si kultur wizualn. [Jones 2003: 3]
Akademicki feminizm przyswoi sobie zdobycze najwaniejszych szk badawczych i dziki swojemu otwarciu na wiele dyscyplin szybko zosta inkorporowany do dynamicznie rozwijajcych si studiw na kultur wizualn. Feministycznie zorientowane badania nad mediami przeszy take wielostopniow, znaczc metodologiczn ewolucj: od analizy wizerunku, semiotyk, poprzez bardzo dug [i wci obecn] fascynacj psychoanaliz, a take marksizmem i postmodernizmem. Ten metodologiczny bricolage zaowocowa mnogoci perspektyw, a take krytyczn lektur kanonicznych dla tej dyscypliny tekstw. Feminizm zosta take szybko przyswojony przez brytyjskie kulturoznawstwo, ktre, dziki swojej programowej wrcz antydyscyplinarnoci, wydaje si dostarcza najlepszych narzdzi do bada nad kultur wizualn 3. Warto jednak pamita, e badania feministyczne rozwijay si synchronicznie wobec przemian, ktrym podlegay zachodnie spoeczestwa. Proponowane koncepcje i teorie nie powstaway w prni, suyy wszak jako narzdzia interwencji wobec konkretnych problemw i sytuacji. Std wanie bior si gwne trudnoci, przed ktrymi stoi polski feminizm akademicki: nazw je potrjnym naoeniem, zapoyczajc tym samym termin double entanglement od Angeli McRobbie. Koncepcj t badaczka sformuowaa w bardzo wpywowym eseju Postfeminism and Popular Culture. Bridget Jones and New Regimes of Gender 4 [McRobbie 2009]. McRobbie zwraca w nim uwag na fenomen sprzecznoci w stosunku do feminizmu, ktre targaj kultur popularn od lat 90. XX wieku. Podwjne naoenie, w jej ujciu, oznacza wspistnienie neokonserwatywnych wartoci i postaw w odniesieniu do pci i seksualnoci wraz z procesami liberalizacji
3
Burzliwe zwizki brytyjskich studiw kulturowych i feminizmu zob. Shiach, Morag. 1999. Feminism and Cultural Studies. Oxford: Oxford University Press.
4
Esej McRobbie zosta pierwotnie opublikowany w roku 2004 pod tytuem Postfeminism and Popular Culture, a nastpnie wielkrotnie wznawiany.
kwestii takich jak wybr formy ycia rodzinnego czy seksualno. Zjawisku temu towarzyszy przeksztacenie idei drugiej fali feminizmu w Gramsciaski zdrowy rozsdek [McRobbie 2009: 12], czyli sposb w jaki ludzie dokonuj refleksji nad wiatem [Barker 2005: 91]. Koncepcja, ktr tutaj proponuj potrjne naoenie oznacza bdzie zatem sytuacj, w ktrej dane spoeczestwo nie przyswoio sobie jeszcze zdobyczy drugiej fali feminizmu, chocia funkcjonuj w nim ju idee typowe dla postfeminizmu, zarwno na poziomie teorii akademickiej, jak i codziennych praktyk spoecznych oraz tekstw kultury [ksiek, seriali, filmw itd]. Innymi sowy oznacza to, e na poziomie legislacyjnoinstytucjonalnym prawa kobiet wci s kwesti sporn, ale ju przykadowo kultura popularna chocia pozostaje w duej mierze konserwatywna nie jest ideologicznym monolitem. Pomimo, e rodzimy przemys nie przyswoi sobie jeszcze wszystkich gatunkw typowych dla postfeministycznej popkultury takich jak wspominane postsoap i quality drama [seriale nowej generacji], stacje telewizyjne i studia filmowe signy z duym powodzeniem po komedi romantyczn, kolorowe pisma z waciw sobie swobod pisz o seksualnoci kobiecej, a Internet oferuje coraz szersze moliwoci negocjacji znacze w rozmaitych portalach tematycznych i spoecznociowych. Podkrelmy raz jeszcze: lokalna specyfika polskiego dyskursu, nazwijmy j konserwatywn modernizacj, umoliwia pojawienie si nowych jakoci i perspektyw w odniesieniu do polityk pci i seksu, faworyzujc jednoczenie istniejce status quo. Konserwatywna modernizacja to zatem szereg procesw, ktre wi si z wdraaniem nowoczesnych technologii i zarzdzania [w Polsce jest to przejcie do gospodarki kapitalistycznej], nie idcych jednak w parze z gbokimi przemianami tradycyjnych struktur spoecznych. W tej optyce rynek nie jest nonikiem rozumianej w duchu liberalnym zmiany spoecznej, ale instrumentem konserwujcym zastany porzdek ideologiczny. Posfeminizm: teoria czy kondycja spoeczna? Termin postfeminizm nie jest bynajmniej do koca jasny i wci budzi sporo emocji wrd uczestniczek debaty teoretycznej. Omawiajc krystalizujc si ide [a dokadniej idee] postfeminizmu, amerykaska badaczka Amanda L. Lotz [2001: 111 113], wskazuje na trzy nastpujce rozumienia tego pojcia. Po pierwsze, moemy rozumie postfeminizm jako wchonicie przez kultur gwnego nurtu postulatw feministycznych, przy jednoczesnym ich odpolitycznieniu [propozycja Deborah Rosenfelt i Judith Stacey, 1987]. Po drugie moe oznacza sytuacj w ktrej kobiety
nie utosamiaj si z feminizmem oraz potrzeb aktywizmu, poniewa zostay zrealizowane jego postulaty [za Susan Faludi, przyblione stanowisko ma take w tej kwestii Tania Modleski]. Wreszcie, jak sugeruje Amanda Press, terminem postfeminizm moemy opisa antyfeministyczny backlash. Postfeminizm to inaczej czasy po feminizmie, doba restauracji tradycyjnych wartoci, ktre prbowaa podway rewolucja seksualna. Zaproponowana przez Lotz systematyka pojcia postfeminizmu odsya nas nie tyle do teorii akademickiej, ale pewnej kondycji, w ktrej znalazo si spoeczestwo w swojej relacji do ruchu kobiecego i jego postulatw. Inne rozumienie postfeminizmu odnosi si bdzie do sposobu uprawiania teorii feministycznej i kobiecego aktywizmu 5. Feminizm trzeciej fali bdzie zatem ponown, bardzo krytyczn lektur tekstw i propozycji feminizmu z lat 70. i wczesnych lat. 80. Wydaje si, e najlepsz definicj, ktr przywouje take Lotz, oferuje w tym wypadku Ann Brooks:
Postfeminizm jest z tej perspektywy rozumiany jako teoretyczna zmiana wewntrz samego feminizmu z dyskusji wok rwnoci na dyskusj wok rnicy. W rzeczy samej dotyczy nie odpolitycznienia feminizmu, lecz politycznej zmiany w teoretycznym i pojciowym programie [agenda] feminizmu. [Brooks 1997: 4]
Kluczow dla tak zdefiniowanego postfeminizmu prac jest rozprawa Uwikani w pe Judith Butler. Amerykaska filozofka podwaya w niej kluczowe dla drugiej fali feminizmu rozrnienie na pe biologiczn i kulturow dowodzc ich performatywnego charakteru oraz opowiedziaa si przeciw politykom tosamociowym. Analizujc w zwrot teoretyczny w myli feministycznej Brooks siga jednak dalej: wskazuje na dekonstruktywistyczny charakter prac Laury Mulvey [co jest jednak dyskusyjne, poniewa Mulvey nie wypowiedziaa si przeciw kategorii kobiecoci i optowaa na rzecz budowania narracji kobiecych, alternatywnych wobec kina gwnego nurtu], czy kategori rnicy i tosamoci w pismach Helen Cixcous i Julii Kristevy. Jednak radykalne zerwanie z myleniem ufundowanym na transsubstancjalnej kategorii kobiecoci dokonao si dopiero w tekstach kontynuujcych myl Judith Butler. Czego moemy nauczy od Angeli McRobbie [i na jej bdach]
5
Co ciekawe, Lotz przywouje kolejne rozumienie postfeminizmu za Angel McRobbie, Anne Brooks oraz Saraha Gamble, nie dokonuje jednak tego rozrnienia, nie uwzgldniajc tym samym, e pojcie to odnosi si do dwch rnych kwestii: spoecznego funkcjonowania idei feministycznych oraz jego uniwersyteckiej teorii.
Przywoane tutaj kwestie zwizane z postfeminizmem s przedmiotem zainteresowania przywoanej ju wczeniej Angeli McRobbie. W szeroko komentowanym eseju Postfeminism and Popular Culture, z ktrego zapoyczyem koncepcj podwjnego naoenia [spltania], brytyjska teoretyczka zastanawia si nad sposobami budowania teorii feministycznej w dobie postfeminizmu, rozumianego zarwno jako praktyka oraz kondycja spoeczna, jak i domena akademicka [feminizm trzeciej fali]. Sigam po ten tekst z kilku, moim zdaniem istotnych, powodw. Po pierwsze McRobbie, nietumaczona i prawie nieobecna w Polsce, uchodzi za jedn z najbardziej wnikliwych feministycznych badaczek kultury popularnej oraz wybitn kontynuatork brytyjskich studiw kulturowych. Renom t zawdzicza obszernemu dorobkowi, ktry rozpoczyna seria esejw powiconych magazynom dla nastolatek, publikowanych od drugiej poowy lat 70. Przyjmujc za metod analiz ideologiczn [McRobbie 1976], badaczka staraa si przeledzi sposoby w jakie popularne periodyki maj swj udzia w konstruowaniu dziewczcoci i kobiecej wraliwoci. Wycignite przez ni wnioski byy oczywicie bardzo krytyczne magazyny dla nastolatek pene s stereotypw i reprodukuj jednego typu, oparte na potrzebie romansu prowadzcego do otarza, role spoeczne. Prace McRobbie, czytane z perspektywy XXI wieku, to klasyczny ju repertuar pretensji, ktre wczesny akademicki feminizm mia do kultury popularnej. Autorka swoje argumenty wyprowadzia z kilku obserwacji. Zwrcia uwag na kwesti unifikacji dowiadczenia kobiecoci i dziewczcoci, ktremu magazyny dla nastolatek nadaway ponadklasowy i ponadrasowy charakter; wskazaa na funkcj mediw jako faszywej wiadomoci utrzymujce istniejcy reim pci; wreszcie powizaa interesujcy j problem z kwestiami konsumpcji i spoeczestwa kapitalistycznego. Kolejnym argumentem za przywoaniem McRobbie jest fakt zasadniczego zwrotu, jakiego brytyjska teoretyczka dokonaa w przyjtej przez siebie metodzie bada. Jak ironicznie zauwaa David Gauntlett, wczesne prace Angeli McRobbie wspczenie mog suy jako ostrzeenie wobec metodologicznych puapek i uproszcze, ktrym atwo ulec posugujc si analiz wizerunku i teori wpywu [Gauntlett 2002: 182]. Odnoszc si do krytycznych komentarzy ze strony badaczek takich jak Elizabeth Frazer, McRobbie przyznaa w kocu, e jej wczesne prace powicone magazynowi 'Jackie' bdnie zakaday, e ideologia dziaa w mechaniczny, a nawet automatyczny sposb [McRobbie 1999:50].
Frazer, oraz kolejne autorki i autorzy nie zgadzajce si z linearn wykadni ideologii, wskazay, e znaczenia, w tym wypadku odnoszce si do pci i seksualnoci, nie s nigdy stabilne ale powstaj w wyniku procesu negocjacji i resygnifikacji. Czytelniczki nie przyjmoway zatem tekstu w zaprogramowany sposb, ale chtnie wchodziy z nim w swojego rodzaju dialog, nieraz dystansujc si i wymiewajc stereotypowe wizerunki, ktre byy im oferowane. Teksty te generoway przyjemnoci, ktre zatem niekoniecznie wizay si z zajciem pozycji biernego podmiotu, poddanego presji patriarchatu 6. Oczywicie koncepcja pynnoci znacze nie jest bynajmniej nowa i stanowi o jednym z wyrnikw brytyjskiego kulturoznawstwa, ktre, pomimo swojego nieustajcego flirtu z marksizmem, odrzucio mechaniczn koncepcj dziaania ideologii. Podobna zmiana miaa take miejsce w feministycznie zorientowanej teorii mediw w drugiej poowie lat 80., chocia nigdy nie podzielia ona np. radykalnego antyreprezentacjonizmu semiotyki krytycznej 7. Wreszcie, Angela McRobbie jest wiadoma ogranicze, jakie niesie myl ponowoczesna, do ktrej odwouje si i z ktrej korzysta feminizm trzeciej fali. Badaczka jest do sceptyczna wobec socjologicznych koncepcji Anthony'ego Giddensa oraz Urlicha Becka, stanowicych w duej mierze zaplecze ponowoczesnej teorii spoecznej i w kontekcie ktrych prowadzi swj wywd na temat kobiecej indywidualizacji. Odnoszc si do pojcia indywidualizacji oraz domniemanego wyzwolenia podmiotowoci z tradycyjnych struktur spoecznych, a co z a tym idzie swobodnego ksztatowania swojej pciowoci i seksualnoci, McRobbie wskazuje na dwa nurty we wspczesnej socjologii, ktre ksztatuj debat na ten temat: z jednej strony s to prace Becka i Giddensa [sytuujce si politycznie poza lewic i prawic], z drugiej Nikolasa Rose oraz Zygmunta Baumana [dajcych si umieci w nurcie lewicowym] [2009: 18]. Autorka zauwaa, e w swojej celebracji wolnoci oraz moliwoci swobodnego dokonywania yciowych wyborw, ktre pono oferuje nam pna nowoczesno,
Co wicej badania Joke Hermes pokazuj, e lektura nie zawsze oznacza konsumpcj znacze, zob. Hermes, Joke. 1997. Reading Womens Magazines. An analysis of Everyday Media Use. Cambridge: Polity.
7
Teorie kadce nacisk na znaczenie jako proces negocjacji byy w duej mierze reakcj na postulaty psychoanalizy oraz tradycyjnego marksizmu z lat 60. i 70. Oba te nurty, zwaszcza w teorii filmu, traktoway odbiorc jako bierny podmiot, a nie aktywnego uczestnika procesu komunikacji. Wychodzce im naprzeciw teorie zaproponoway rozmaite ujcia przyswajania i odczytywania znacze oraz pracy, ktr musi wykona widz lub czytelniczka, aby nie tylko zrozumie, ale i w duej mierze nada sens komunikatowi. Por. Fiske, John. 2010. Zrozumie kultur popularn. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
Beck i Giddens s nieuwani wobec regulujcych aspektw popularnych dyskursw osobistego wyboru i pracy nad sob. [] Jednostka zmuszona jest zosta swojego rodzaju podmiotem, ktry dokonuje waciwych wyborw. Ale oznacza to, e nowe linie i podziay poprowadzone s pomidzy podmiotami, co do ktrych zakada si, e odpowiedz reimowi odpowiedzialnoci za siebie, i tymi, ktre odnios sromotn porak. Ani Giddens ani Beck nie czyni istotnej krytyki wobec owych relacji wadzy. [McRobbie 2009:19, tum. Wasne].
Ten trzewy osd jest kluczowy dla dalszych rozwaa McRobbie, ktra nie ulega gorczce postmodernizacji, tak charakterystycznej dla wspczesnych studiw kulturowych, wskazujc na wielopaszczyznowy charakter wspczesnych przemian spoecznych oraz cigo modernistycznych kategorii oraz instytucji w obrbie struktury spoecznej. Odsyanie nowoczesnych polityk tosamociowych wydaje si przedwczesne, a feminizm jest projektem niedokoczonym. W swojej analizie filmu Pamitnik Bridget Jones [re: Sharon Maguire, 2001] autorka wskazuje na typowe dla postfeministycznej kultury rozegranie tych sprzecznych problemw, dziki nasyceniu tekstu ironi i dowcipem. Bridget, moda, wyksztacona, czarujca kobieta jest typow przedstawicielk wiata pnej nowoczesnoci, z powodzeniem zarzdzajc swoimi moliwociami wolnego wyboru. Jej czas wypeniaj spotkania z przyjacimi [rodzina z wyboru], randki i zakupy. Jones w peni cieszy si przywilejami, ktrymi obdaroway j nowoczesne instytucje, gwarantujc tym samym finansow niezaleno i swobod w ksztatowaniu wasnego ycia. Jednak w pewnym momencie jej samodzielno zostaje poddana w wtpliwo, gdy spoeczestwo ryzyka nie gwarantuje pewnej przyszoci lk przed porak uruchamia nowe reimy pci, ktre jednak wcale nie s a tak nowe. Zaproponowany przez McRobbie termin podwjnego naoenia pozwala lepiej zrozumie ten mechanizm: polityka wolnego wyboru okazuje si w duej mierze przymusowa, a co za tym idzie, jest to wolno w istotnym stopniu regulowana. Jak konkluduje McRobbie, fakt, e bohaterki kultury popularnej poradz sobie bez ma, niekoniecznie oznacza, e poradz sobie bez mczyzn [McRobbie 2009: 22]. Co jednak z powyszego wynika dla polskich bada feministycznych 8? Czy fragmentaryczna i konserwatywna modernizacja stawia nas przed podobnymi
8
Nie bdwchodzi tutaj w dyskusj nad pojciem polskiego feminizmu, chocia zdaj sobie spraw, jak bardzo jest to kwestia skomplikowana. Rozumiem, e istnieje wiele feminizmw, jednake polski dyskurs kobiecy, prcz jzyka, czy pewna specyficzna cecha, wyraajcy si w przekonaniu o zapnieniu Polski w stosunku do Zachodu. Mona zatem argumentowa, e jest to dyskurs skolonizowany, a zatem opiera si na aplikacji teorii zachodniej, co ma w efekcie prowadzi do upodobnienia si do hegemona bez wzgldu na lokalna specyfik.
10
problemami? Sformuowana przeze mnie koncepcja potrjnego naoenia wydaje si dobrym punktem wyjcia dla dalszych rozwaa. Pozwala bowiem wpisa rozumienie pci w globalne procesy i przepywy znacze, przypominajc nam jednoczenie, e realizuj si one w lokalnych wsplnotach, ktre mona dookreli w kategoriach wyznaczanych przez nard, klas, diaspor czy inn interesujc nas grup spoeczn/wsplnot. Polska jest kobiet? Analiza plakatu polskiej Partii Kobiet pomoe nam rozwin te zaoenia i wyjani, dlaczego ani radykalna teoria feministyczna lat 70., ani te post feministyczna teoria queer, traktowane rozcznie i wyabstrahowane od lokalnego kontekstu, nie s w stanie dostarczy nam satysfakcjonujcych narzdzi analitycznych w przypadku analizy rodzimej kultury wizualnej. Wybr plakatu jako materiau badawczego nie jest przypadkowy. Kampania Partii Kobiet bya pierwsz zakrojon na ca Polsk inicjatyw polityczn, ktra miaa uwzgldnia wanie kobiece interesy. Kongres Kobiet, ktrego efektem jest projekt ustawy o parytetach pci na listach wyborczych, odby si ponad rok po zaoeniu partii. Co wicej, powoana do ycia przez Manuel Gretkowsk organizacja miaa, jak czytamy w jej statucie i manifecie, sytuowa si poza ideologi, ponad prawic i lewic co czyni ze projekt postpolityczny, korespondujcy z diagnozami Becka i Giddensa oraz przywoan krytyk McRobbie. Warto take zauway, e sowo feminizm nie pojawia si w programie Partii ani razu. Przygotowana przez Parti Kobiet kampania zewntrzna jest pierwsz tego typu inicjatyw w Polsce i wiadomie, take przez osob szefowej organizacji, wika kwesti praw kobiet w lokalne konteksty takie jak: centralna funkcja rodziny, katolicyzm czy wyznaczane miejscem zamieszkania podziay klasowe. Plakat Partii Kobiet wygrywa te kwestie w bardzo przewrotne sposoby. Przedstawia on siedem nagich kobiet na nienobiaym tle. Pi z nich stoi, zasaniajc swj biust transparentem przedstawiajcym logo partii oraz slogan Polska jest kobiet. Pozostae dwie kobiety siedz, zasaniajc swoje biusty dugimi wosami i uniesionymi kolanami. U gry plakat wieczy napis Wszystko dla przyszoci, ktry dopowiedziany jest u jego dou hasem i nic do ukrycia. Z perspektywy teorii postfeministycznej, sam pomys powoania do ycia partii kobiet wydaje si co najmniej wtpliwy co bowiem miaoby by wspln dla wszystkich kobiet paszczyzn porozumienia? Co konstytuowayby ich kobieco,
11
czym jest specyficzne kobiece dowiadczenie, a co za tym idzie, jak kobiety mogyby by rozpoznane jako aktywne i koherentne podmioty sceny politycznej dce do realizacji kobiecych interesw? Wreszcie na jakiej podstawie partia ta roci sobie prawa do reprezentacji kobiet? Na tak zadane pytania [zadane z perspektywy teorii queer], moglibymy odpowiedzie, e jest to kwestia pewnego pragmatyzmu, operacyjne zastosowanie terminu kobieta, w celu poprawy warunkw i jakoci ycia jakiej czci grupy, ktrej reprezentantkami mieni si przedstawicielki Partii Kobiet. Moglibymy argumentowa, e nie da si budowa wsplnoty, nie posugujc si jakkolwiek esencjonaln kategori, i e jest to kwestia by albo nie by kobiet w polityce w ogle. Byoby to rozumienie blisze drugiej fali feminizmu [wzbogacone jednak o krytyczn wiadomo trzeciej fali]. Nawet jeli jednak postanowiybymy poszuka intelektualnego wsparcia w dorobku feminizmu lat 70. i 80., nasze zamiary spaliyby na panewce wobec oczywistego, z tej perspektywy, seksistowskiego charakteru plakatu promujcego inicjatyw. Czy jedynym sposobem zdobycia publicznej uwagi przez kobiet moe by strategia wpisania si w mski spojrzenie i przeksztacenie wasnego ciaa w obiekt przyjemnoci, w dodatku raczej cudzej ni wasnej? Moglibymy w tym momencie sign do argumentacji z perspektywy performatywnej teorii pci, i zastanowi si na ile zabieg ten jest dziaaniem celowym, przejciem przez mniejszo [kobiec] wikszociowej perspektywy na uytek wasnych celw politycznych. Czy nie jest to przewrotne, pozorne, odarcie kobiety z jej kulturowego kostiumu, gdy ciao rwnie rzebi siy kultury? W tej optyce byby to wrcz akt subwersji [ulubione sowo polskich teoretykw queer, ktrzy zapomnieli przetumaczy subversive jako wywrotowy]! Co wicej, czy jedynym wadc spojrzenia musi by heteroseksualny mczyzna? Wreszcie, czy partii tej nie zaoyy kobiety, ktre same zgodziy si wykorzysta swj wizerunek w taki wanie sposb? Niektre z tych pyta mog wyda si nieco przesadzone, niemniej jednak, przynajmniej hipotetycznie, mog zosta zadane z ktrej z dwch, feministycznej lub postfeministycznej, perspektyw. Jak moemy wywnioskowa z powyszego, w zalenoci od przyjtego punktu widzenia, wnioski bd radykalnie inne: plakat wpisuje si w tradycj mskiego spojrzenia na kobiece ciao lub dekonstruuje kobieco, wskazuje na jej historycznospoeczny charakter strategia postmodernistycznej gry znacze otwiera przed nami cay szereg interpretacji, rwnie prawomocnych, co nigdy wicych. W tym wanie momencie wysoce uyteczna moe by interpretacja w odniesieniu do koncepcji potrjnego naoenia. Plakat ten, ktry pojawi si na ulicach polskich miast pod koniec pierwszej dekady
12
XXI wieku, wchodzi w zbyt wiele interakcji semiotycznych, by da si atwo zby krtkim podsumowaniem. W tym wypadku aktywacja znacze przebiega na kilku poziomach, co wicej wpisuj si one w model zarwno konserwatywny, liberalny, jak postpolityczny 9, a zatem, ze wzgldu na zajmowan pozycj spoeczn, plakat mona interpretowa w duchu zachowaczoseksistowskim, progresywnym i wysoce ambiwalentnym. Co jednak wydaje si bardziej istotne, to fakt, w jaki sposb plakat, jako tekst [dosownie jak i w przenoni] buduje swoj relacj z feminizmem 10. Przywoana McRobbie pisaa o postfeministycznej strategii odsyania feminizmu do przeszoci, gdzie mg on co najwyej, wedle jej sw, liczy na ycie po mierci [McRobbie 2009: 11]. Zrealizowane postulaty ruchu kobiecego domykaj pewien etap, ktry pozwala nam wyruszy dalej w przekonaniu, e oto dokonaa si [feministyczna] historia. Plakat Partii Kobiet posuguje si t strategi w sposb bardzo podobny, cho w zadziwiajcym kontekcie. Odnosi si do kategorii kobiety, ktry to podmiot stwarza Partia w procesie wiadomej decyzji politycznej; prno tu jednak szuka bezporedniego zwizku z feminizmem, jakkolwiek odbijaj si tutaj echa dowiadcze amerykaskich feministek z lat 70. marzcych o wsplnocie wszystkich kobiet, chocia wikszo z nich stanowiy zamone, dobrze wyksztacone, biae przedstawicielki klasy redniej ze Wschodniego Wybrzea. Takie podobiestwo wszak Partia Kobiet, ma wyrany klasowy profil prowadzi jednak do zaskakujcych wnioskw: chocia feminizm, wielka nieobecna w narracji stworzonej przez Parti Kobiet, nigdy w peni nie wydarzy si w Polsce 11, nie przeszkodzio to odesa go do przeszoci. Haso Wszystko dla przyszoci dokonuje takiego wanie radykalnego cicia, projektujc jutro, ktre dopiero nadejdzie i odcinajc si od tego, co przesze i minione. Taktyka ta umoliwia funkcjonowanie plakatu, a co zatem idzie wizerunku Partii, w kilku dyskursach, zarwno feminizmu, jak i postfeminizmu, rozumianego take jako postawie wrogiej feminizmowi. Oto wanie potrjne naoenie, ktre stawia pod znakiem zapytania sens bezporedniego zapoyczania feministycznych koncepcji bada nad mediami w Polsce. Zamiast bowiem pyta o kondycj i obraz [polskiej] kobiety w kulturze popularnej, powinnimy si zastanowi, jak kultura popularna generuje rozmaite przestrzenie, oferujc odmienne, take
9
Kwesti relacji postpolitykaseksualno omawiam w innym artykule. Zob. Nowak Samuel. 2011. Queer as Folk. Telewizja, seks i polityka rnicy. W: Mirek Filiciak, Barbara Giza [red.], Post soap. Seriale nowej generacji a polska widownia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe "Scholar".
10 11
Warto przy tym zauway, e sowo feminizm nie pada w deklaracji partii ani razu.
O czym wiadczy nieobecno idei feministycznych w polskiej polityce do czasu wspomnianego ju kongresu Kobiet.
13
wykluczajce si, pozycje identyfikacji oraz dekodowania i produkcji znacze. Nastpnie moemy przeledzi w jakich kanaach dystrybucji cyrkuluj te teksty, aby sprbowa zastanowi si z jakim kapitaem politycznym moemy je powiza. Lejdis: feminizm bez feminizmu w spoeczestwie ryzyka Film Lejdis [re. Tomasz Konecki, 2008] jeszcze lepiej wygrywa opisane tutaj problemy kwesti emancypacji kobiet, ktre nigdy nie dowiadczyy feminizmu [pamitaj za to stan wojenny], ale yj w wiecie postfeministycznego having it all. Impet, z ktrym film wszed na ekrany polskich kin sytuuje go obok wielkich produkcji historycznych, w ktrych przez moment specjalizowaa si polska kinematografia. Blisko 3 milionowa widownia oraz sukces wydania DVD wskazuje na oddwik, jaki wywoa film. To take modelowy przykad feminizmu bez kobiet, ktry w tym wypadku realizuje si w kobiecej perspektywie zaprojektowanej bez ich udziau. Bohaterki obrazu autorstwa duetu Konecki i Saramonowicz [reyser/scenarzysta] to cztery przyjaciki, dobrze, a za dobrze powiedziaybymy, sytuowane mieszkanki Warszawy. Fabua filmu rozcignita jest w czasie dwunastu miesicy, symbolicznego roku, ktre tytuowe Lejdis inauguruj w sierpniu, zamiast 1 stycznia. Jest to tradycja, ktr kontynuuj od dziecistwa, wsplnie spdzonego na typowym warszawski podwrku. Poznajemy je w momencie, kiedy wsplnie z przyjacimi obchodz 26. sylwestra. ucja [Edyta Olszwka] samodzielnie wychowuje dorastajcego syna i jest nauczycielk w katolickim gimnazjum. Korba [Anna Dereszowska] to korektorka w wydawnictwie i jako zadeklarowana singielka nie wchodzi w adne blisze relacje z mczyznami. Goka [Izabela Kuna] jest urzdniczk wysokiego szczebla w Ministerstwie Rolnictwa, a jej m posem do Parlamentu Europejskiego. Najmodsza z caej czwrki Monika [Magdalena Rczka] spenia si jako ona ekscentrycznego milionera i szefowa klubu fitness. Jest oczywiste w jaki sposb film Lejdis jest pokosiem narracji wygenerowanych przez chicklit, gatunek typowy dla postfeministycznej kultury popularnej [Negra, Tasker 2007: 11]. Elementy kompozycyjne tworzonych w tym kluczu opowiastek [moda, atrakcyjna, niezalena kobieta, pracujca w brany zwizanej z mediami i kultur poszukuje swojego ksicia, a wypakuje si na ramieniu przyjaciela geja], s rwnie istotne jak wpasowanie w nich statusu kobiety w nowy kontekst spoeczestwa ryzyka, czy te Giddensowskiej pniej nowoczesnoci. O ile bowiem pozornie s to wycznie historie biaych i zamonych dziewczyn, sednem ich narracji wydaje si by
14
przywoany ju specyficzny stosunek do feminizmu oraz wszechobecny lk przed nieudanym wprowadzeniem swojego ycia na waciwe trajektorie biograficzne, czyli ustatkowania si w stabilnym zwizku. Kolejnym, rwnie dystynktywnym, wyrnikiem jest rekonfiguracja paradygmatu kobiecej seksualnoci, ktra przestaje by domen maeskiej sypialni. Podajc ladami serialu Seks w Wielkim Miecie, opartego na bdcej per gatunku chicklit ksice Candence Bushnell, film Lejdis dokonuje tutaj zasadniczego przesunicia, lokujc seksualno w obrbie szeregu innych przyjemnoci, ktre pozostaj etycznie ambiwalentne. Owe sprzecznoci [seksualna swoboda/ tradycyjne role spoeczne] atwiej przeledzi na przykadzie cigu scen z filmu, ktre rozgrywaj si w 14 lutego, w Walentynki. ucj odwiedza w jej szkole dawny ucze Klaudiusz Jedynak [Mateusz Janicki], obecnie czarujcy, niespena dwudziestoletni modzieniec. Oboje wpadli na siebie wczeniej w mieszkaniu Korby, ktra romansuje z chopakiem. Od tego momentu Klaudiusz prbowa zdoby wzgldy swojej dawnej nauczycielki, jednak ta ignorowaa jego usiowania, cho nie ukrywaa zauroczenia modziecem. Jako walentynkowy prezent chopak przynosi ucji serce konia w formalinie. Po krtkiej wymianie zda na schodach w szkolnym korytarzu. para zaczyna uprawia namitny seks. Scena ta przerywana jest ujciami pogronej w depresji i przeywajcej problemy w zwizku Moni, ktra, podobnie jak Bridget Jones i Carrie Bradshaw, smutek kanalizuje w masowym pochanianiu sodyczy. Sekwencjom tym towarzyszy wyjtkowo sentymentalna piosenka. Nastpnie narracja powraca do pary ucja Klaudiusz. Scena ta sfilmowana jest przy uyciu kranu 12; kamera ujmuje kochajcych si, pnagich bohaterw z perspektywy potnej figury Chrystusa, patrona katolickiej szkoy, gdzie zatrudniona jest ucja. W kolejnej scenie, ponownie obserwujemy Moni, ktra odwiedza swojego ojca. Ku swojemu zaskoczeniu spotyka tam matk, ktra zostawia ich oboje wiele lat wczeniej. Monia pospiesznie wychodzi z mieszkania taty. Sekwencj t konkluduje ujcie pary Dariusza i ucji, ktrzy, ju poseksie, pal papierosa pod figur Chrystusa. Film porusza wszystkie przywoane wczeniej problemy teoretyczne i dokonuje ich polskiej kontekstualizacji. Moemy przeledzi tutaj zarwno dyskurs seksualnoci bdcy owocem zachodniej rewolucji roku '68 wraz z przemianami zainicjowanymi przez feminizm. Co wicej, zniesiona zostaje symboliczna bariera seksu midzypokoleniowego, ktry to Gail Rubbin [2004: 164224] usytuowaa na szczycie
12
Kran dugi, ruchomy wysignik, na kocu ktrego znajduje si kamera. Umoliwia on realizacjprzestrzennych i dynamicznych uj.
15
swojej synnej drabinki wskazujcej na spoeczn akceptacj seksu lub, jak w tym wypadku, jej brak. Otwarta ironia wobec katolickiej nauki spoecznej wzmacnia wydwik sceny, celebrujcej czyst przyjemno obcowania z ciaem. Z drugiej jednak strony, tekst filmu nieustannie przypomina o pewnych powinnociach, przed ktrymi staje kobieta oraz cenie jak paci, za swoj, tylko czciow emancypacj. Spoeczestwo ryzyka przenosi na jednostki ciar, ktry niegdy spoczywa na instytucjach w zakresie planowania i realizacji strategii yciowych [poprzez instytucj maestwa czy struktur rynku pracy przewidujcego precyzyjnie okrelone pola manewru dla obu pci]. Nie gwarantuje przy tym adnego wsparcia tym, ktrzy dokonaj zych wyborw, lub dokonaj ich zbyt pno. Lk przed porak znosi w duej mierze wolno bohaterek, zapewniajc im tylko ograniczone moliwoci wyboru. Nie wynika to jednak z patriarchalnego systemu spoecznego, ale naoenia si trzech procesw: powolnego przyswajania zdobyczy drugiej fali feminizmu na poziomie instytucjonalnym, szybkiego zaimportowania stylw ycia i konsumpcji typowych dla postfeminizmu oraz jednoczesnego oporu wobec procesu modernizacji, ktry skutkuje jego konserwatywn wersj. Warto odwoa si do jeszcze jednej kwestii, ktr podnosi film Lejdis. Jest ni zerwanie z czasem symbolicznym, ktry wyznacza tradycyjny kalendarz. Wspomniany Sylwester, obchodzony przez bohaterki w sierpniu, jest pocztkiem czasu w cyklu, ktry same projektuj. Uwolnione, jak chciaby Giddens, od tradycyjnych struktur i obowizkw swobodnie zarzdzaj wasnym ja, w sposb dopasowany do wasnych potrzeb. Rok zaczyna si w rodku kalendarzowego lata, co zaburza naturalny cykl znajdujcy swoj artykulacj w popularnej metaforze koa ycia [narodziny dojrzao mier ponowne narodziny]. Z drugiej jednak strony tradycyjne wita wci s mocno obecne. Przykad Walentynek jest tutaj szczeglnie interesujcy: z jednej bowiem strony jest to wito majce swoje miejsce w tradycyjnym kalendarzu, z drugiej natomiast to element zwizany z kultur konsumpcyjn zaimportowan do Polski stosunkowo niedawno; wito wci do pewnego stopnia nie oswojone i nieudomowione, zwizane ze sfer rozrywki, a nie rytuaem religijnym. Pojawia si zatem tutaj interesujce napicie: kobieta uwolniona zostaje od biologicznego zegara, sama projektuje swj czas, ale o jej powinnociach przypomina jej kultura konsumpcyjna. Bohaterki Lejdis niczym nie rni si od postaci z serialu Seks w wielkim miecie czy Diabe ubiera si u Prady, jednak fakt, e zamieszkuj Warszaw, a nie Nowy Jork czy Londyn, odgrywa w tym wypadku kluczow dla nas rol. Wanie
16
dlatego, e poruszaj si w pejzau konserwatywnej modernizacji, a alternatyw jest dla nich jedynie postsocjalistyczny reim pci 13. Agnieszka Chyliska i postfeministyczna odpowiedzialno za siebie Na zakoczenie chciabym przywoa teledysk do piosenki Nie mog Ci zapomnie oraz posta wokalistki Agnieszki Chyliskiej. W kontekcie refleksji nad postfeminizmem i polsk kultur popularn jest to wyjtkowo ciekawy przykad wpisania si artystki w strategi ksztatowania wasnego, kobiecego ja i zarzdzania swoim wizerunkiem, ktry nie wpisuje si ani w klasyczne narracje kobiety jako spektaklu, ani te nie jest postmodernistyczn parodi. W teledysku obserwujemy wokalistk, ktra wchodzi do znajdujcej si w lofcie sali gimnastycznej. To skpane w mikkim wietle pomieszczenie o surowych, ceglanych cianach i olbrzymich oknach. Chyliska zrzuca skrzan kurtk i zaczyna taczy. Ubrana jest w czarne body, rajstopy i buty na obcasie. Jej ciao pokrywaj liczne tatuae. Wokalistka taczy wyjtkowo energicznie; kamera uwanie ledzi jej ruchy. Dynamiki nadaje scenie migoczce wiato, ktrego promienie wpadaj do sali przez pracujcy wentylator. Sekwencje taca zmonotowane s z ujciami Chyliskiej taczcej w strugach deszczu. W ostatnim ujciu wokalistka ley wycieczona na parkiecie, z ktrego pomagaj jej wsta dwaj mczyni producenci utworu, duet Plan B. W poprzednich czciach tekstu staraem si wskaza na zasadnicze sprzecznoci, ktre organizuj postfeministyczn kultur popularn oraz problemy, przed jakimi staj analizujce j badania feministyczne. Przywouj teledysk Agnieszki Chyliskiej poniewa dobrze ilustruje on etyk postfeministycznej logiki i reimw odpowiedzialnoci za siebie. W tym miejscu warto jednak zaznaczy, e Chyliska zawsze bya mocno obecna na polskiej scenie muzycznej. Do roku 2009 kojarzono j jednak przede wszystkim z muzyk rockow artystka znana bya ze swoich dokona jako wokalistka grupy O.N.A. [19942003], a nastpnie zaoonego przez siebie zespou Chyliska [2003 2006]. Przejcie do muzyki pop i dance, gatunkowa wolta, ktrej dokonaa Chyliska zmienia zasadniczo jej pozycj w kulturze popularnej. Przede wszystkim wynika to z faktu, e muzyka rockowa jest produktem bardziej niszowym; w hierarchii smakw usytuowana jest wyej ni pop, gromadzi te bardziej
13
O kategori pci w badaniach nad transformacj ustrojow w Europie w 1989 zob. Gal, Susan; Kligman, Gail. 2000. The Politics of Gender after Socialism. Princeton: Princeton Univeristy Press.
17
wyselekcjonowan publiczno. Jest to oczywicie pochodna korelacji pomidzy hierarchiami smakw, a konwencjami gatunkowymi, ktre s ze sob cile zwizane. Muzyka pop, jako element wikszej maszynerii kultury popularnej, jest take cilej zwizana z opisanymi przez McRobbie [2009] popularnymi dyskursami podmiotowoci i towarzyszcym im politykom wolnego wyboru. Inaczej mwic, muzyka rockowa jest kategori artystyczn [jako bardziej autorska i niezalena], a do takich nie odnosi si utrwalonych przekona etycznych i osdw moralnych14, podczas gdy pop jest mocniej zakorzeniony w popularnych dyskursach pci i seksualnoci [co nie zmienia faktu, e moe z nimi igra]. Przyjmujc tak perspektyw, moemy potraktowa wideoklip Nie mog Ci zapomnie jako zwieczenie metamorfozy Chyliskiej, ktra jest moliwa wanie dziki posueniu si odmiennym ni wczeniej gatunkiem. Jego konsekwencj jest zupenie nowy wizerunek artystki majcej uprzednio etykietk chopczycy ktra staje si gwiazd. Posunicie takie automatycznie wika Chylisk w szereg innych zalenoci, ktre nie dotyczyy jej gdy poruszaa si w obrbie muzyki rockowej. Przemiana wokalistki jest wielopaszczyznowa; dyskurs gwiazdy pop opiera si bowiem nie tylko na dziaalnoci muzycznej. Chyliska pojawia si zatem jako jurorka w programie Mam Talent [TVN, 2009], a wydaniu nowej pyty Modern Rocking towarzysz sesje zdjciowe w szeregu magazynw kobiecych, w ktrych nie pojawiaby si nigdy jako liderka zespou O.N.A.. Zdjcia wokalistki mona zobaczy w Twoim Stylu, Glamour, wreszcie odnajdziemy j na licie Viva! Najpikniejsi 2010 magazynu Viva!. Wyobraona wsplnota smaku, ktra reguluje ten obszar kultury popularnej15, opiera si jednak na silnie kodyfikowanych wzorach mskoci i kobiecoci [w rnych oczywicie wydaniach]; za glamour zawsze skrywa si cie konserwatywnej nadziei na totalne opanowanie gender w jej najdoskonalszej, najbardziej glamour formie. Przemiana wizerunku Chyliskiej, zbudowana na dystynkcji chopczyca/kobieta, wskazuje take na wiadom strategi rozwoju wasnej kariery. Pozwala to ponadto wpisa w wizerunek artystki seksualno i erotyzm, co w przypadku kategorii nastolatki objte jest spoecznym tabu, a w odniesieniu do artystki o wizerunku chopczycy byo niemoliwe.
14
Kwesti t mona zilustrowa poprzez porwnanie np. funkcjonowania kategorii normy seksualnej w obrbie popularnych gatunkw i formatw [wyrane normy i granice] oraz sztuki [artystom wolno wicej].
15
W literaturze angielskiej krystalizuje si powoli okrelenie glamour discourse.
18
Na oczach widzw Agnieszka Chyliska podejmuje si wic wysiku pracy nad sob w duchu Giddensowskiej refleksyjnej nowoczesnoci. Projektuje siebie od nowa, zmienia konwencje gatunkowe, ktre umoliwiaj jej dotarcie do szerszej publicznoci. Oznacza to de facto podjcie wyzwania obcionego olbrzymim ryzykiem. Nie ma bowiem gwarancji, e nowy wizerunek i rola spotkaj si z uznaniem publicznoci. To wanie paradoksalna sytuacja postfeministycznej kultury: kobieta zmuszona jest w niej do nieustannego definiowania wasnego ja [poprzez zarzdzenie swoim wizerunkiem, wybr drogi yciowej], aby w ostatecznym rozrachunku, jak pisaa McRobbie, zaj miejsce po stronie tych, ktre podoay reimowi odpowiedzialnoci za siebie lub tych, ktre odniosy porak. Nie istniej tutaj porednie alternatywy, co w gruncie rzeczy oznacza wpisanie si w istniejce paradygmaty kobiecoci [w tym wypadku jako wiadomej siebie kobiety sukcesu] lub funkcjonowanie poza system. Dlatego te teledysk Agnieszki Chyliskiej nie powinien by czytany wycznie w duchu kobiecoci jako spektaklu czy te wiadomej gry wasnym nasyconym erotyzmem wizerunkiem w zalenoci od kanau dystrybucji obie te perspektywy mog by uprawomocnione. Stawk jest tutaj wygranie owych sprzecznoci w sposb, ktry umoliwi ich re odczytania w zalenoci od kontekstu lektury. Wideo Chyliskiej wydaje si jednak przede wszystkim opowieci o niej samej jako aktywnej artystce, liczcej si osobowoci w Polskiej muzyce oraz strategii, ktr stosuje aby zosta gwiazd kultury popularnej. Postfeministyczna kultura premiuje silne postaci kobiece i silne kobiety, ale opiera si na reimie nieustannej pracy nad sob. Wolno wyboru nie jest tutaj jednak efektem feminizmu i jego zdobyczy, ale neoliberalnej hegemonii o konserwatywnym odchyleniu [czyli ideologii odpowiedzialnoci za siebie i swj los]. Agnieszka Chyliska musiaa zatem w kocu zosta prawdziw kobiet, poniewa w innym wypadku nie mogaby zosta celebrytk. Pozostaaby cenion przez krytykw muzycznych artystk, ktrej twrczo sytuuje si z dala od gwnego nurtu kultury pop. Raz jeszcze daje o sobie zna logika potrjnego naoenia [spltania]: artystka korzysta z przywilejw uznania jej odrbnego statusu jako niezalenej kobiety [feminizm], jednoczenie bawic si swoim wizerunkiem [postfeminizm] i czerpic korzyci z faktu jego stabilizacji, czyli zamknicia w pewnym okrelonym paradygmacie kobiecoci [konserwatywna modernizacja]. ***
19
Jak staraem si wykaza, feministyczna refleksja nad kultur audiowizualn musi uwzgldnia nie tylko moliwe szerokie spektrum metodologiczne, wykraczajce poza wsko definiowane obszary badawcze, ale przede wszystkim kontekst lokalnego dyskursu, ktry bierze na swj naukowy warsztat. Popularne w Polsce, zwaszcza wrd studentw, metody inspirowane bezporednio z jednej strony pracami Laury Mulvey [czsto upraszczajcymi jej mimo wszystko wysublimowan teori] oraz Judith Butler z drugiej, mog prowadzi do wnioskw oczywistych, lub co najmniej wtpliwych nie wydaje si bowiem, aby przykadowo seriale nowej generacji, tak chtnie czytane w kluczu queer, miay w Polsce podobny status jak w Stanach Zjednoczonych. I tak neoserial Gotowe na wszystko z pewnoci posiada subwersywny potencja, ale realizuje go raczej w prywatnej, kodowanej telewizji na zlecenie ktrej powsta, a nie w rodzimym Polsacie, gdzie bdzie konserwatywnym, acz zabawnym i przewrotnym serialem komediowym. Kanay dystrybucji wskazuj bowiem na szczegln segmentacj stylw ycia i konsumpcji, a co za tym idzie, zrnicowane preferencje ideologicznopolityczne odbiorcw. Pasja, z ktr rodzimi adepci teorii queer szukaj pkni i rewolucji w kulturze audiowizualnej, wydaje si zatem by odwrotnie proporcjonalna do poziomu realnych zmian spoecznych. Z drugiej natomiast strony, pozornie konserwatywne teksty jak przywoany film Lejdis, adresowane do szerokiej publicznoci okazuj si by duo bardziej progresywne, ni moglibymy wywnioskowa analizujc je w kluczu przyjemnoci wzrokowej, fetyszyzmu i skopofilii wedug Laury Mulvey. Jednoczenie, przykad wideoklipu Nie mog ci zapomnie pokazuje nam dynamik postfeministycznej kultury i jej etycznego zaplecza, opartego na przymusowej wolnoci, komplikujc ostateczny efekt, ktry osiga teledysk. Problem nie ley bowiem w samych narzdziach, ale zwrceniu uwagi na szereg innych dyskursw w interakcj z ktrymi one wchodz oraz przestrzeni, w ktrej cyrkuluj interesujce nas teksty, idee i obrazy. Zaproponowana tutaj koncepcja potrjnego naoenia [spltania] moe by jedn z takich perspektyw. Feministyczne koncepcje funkcjonowania mediw maj bowiem globalny zasig, ale nie posiadaj globalnej walidacji. Przywoana na pocztku tekstu Magda z pewnoci ma ju tego wszystkiego do, dlatego warto raz jeszcze rozway w jaki sposb zachodni feminizm moe zosta zaadoptowany do tego, co lokalne. Moe wtedy nikt ju nie bdzie pyta, czy nie mamy do tego pieprzenia o wolnoci, niezalenoci, tych wszystkich frazesw.
20
Bibliografia: Barker, Chris. 2005. Studia kulturowe. Teoria i praktyka. Tum. Agata Sadza. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego. Brooks, Ann. 1997. Postfeminisms. Feminism, Cultural Theory and Cultural Forms. London/New York: Routledge Gauntlett, David. 2002. Media, Gender and Indetity. London/ New York: Routledge Jones, Amelia. 2003. Introduction to the Feminism and Visual Culture. W: Jones Amelia [red.] Feminism and Visual Culture Reader. London: Routledge Lotz, Amanda D.. 2001. Postfeminist Television Criticism: Rehabilitating Critical Terms and Identifying Postfeminist Attributes. Feminist Media Studies, 1 [1]. s. 111 McRobbie, Angela. 1976. Jackie magazine: Romantic Individualism and the Teenage Girl, dokument elektroniczny [Goldsmiths College London], http:// www.gold.ac.uk/media/jackiemagazine.pdf [stan na 15.11.2009] McRobbie, Angela. 1999. In the culture society: art, fashion, and popular music. Routledge McRobbie, Angela. 2009. The Aftermath of Feminism: Gender, Culture and Social Change. London: Sage. Negra, Diane; Tasker, Yvone. 2007. Interrogating Postfeminism. Durham: Duke Univeristy Press Rubin, Gayle S. 2004. Rozmylajc o seksie: zapiski w sprawie radykalnej teorii polityki seksualnoci. Tum. Joanna Mizieliska. Lew Nog , 16 [04] s.164224.

Postfeminizm, Kultura Popularna I Konserwatywna Modernizacja

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Postfeminizm, Kultura Popularna I Konserwatywna Modernizacja

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

POSTFEMINIZM, KULTURA POPULARNA I...