Ryśnik - Czynniki Pozaekonomiczne Funkcjonowania Dystrków Przemysłowych

POLITECHNIKA WROCAWSKA
JAKUB RYNIK
CZYNNIKI POZAEKONOMICZNE
FUNKCJONOWANIA DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH
(rozprawa doktorska)
Praca napisana pod kierunkiem dr hab. in. Zbigniewa Malara, prof. nadzw.
WROCAW 2008r.
Autor skada serdeczne podzikowania Panu Profesorowi Zbigniewowi Malara za nieocenion pomoc, yczliwo i to wszystko, co wymyka si sowom
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych
Spis Treci
WPROWADZENIE ............................................................................................................................. 7 1. DYSTRYKT PRZEMYSOWY ZARYS ZJAWISKA .......................................................... 18 1.1. 1.2. 1.3. 1.4.
KONCEPCJI
UWARUNKOWANIA GLOBALNE FUNKCJONOWANIA DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH .............. 18 WPYW GLOBALIZACJI NA ZNACZENIE CZYNNIKA REGIONALNEGO ......................................... 22 POJCIE PRZESTRZENI, TERYTORIUM, BLISKOCI I OKOLICY. ................................................... 25 DYSTRYKTY PRZEMYSOWE W LITERATURZE PRZEDMIOTU (NA WIECIE) EWOLUCJA I RDA ........................................................................................................................................... 31 Terytorialne formy organizacji produkcji .................................................................... 31 Koncepcja dystryktu przemysowego w literaturze przedmiotu Alfred Marshall, Koncepcja dystryktu przemysowego w literaturze przedmiotu w kontekcie innych Koncepcje komplementarne wzgldem koncepcji dystryktu przemysowego w literaturze .................................................................................................................................. 41 POJCIE DYSTRYKTU PRZEMYSOWEGO ................................................................................ 48 Podstawowe definicje pojcia ..................................................................................... 48 Definicje pojcia dystryktu przemysowego jako procesu ............................................. 54 Definiowanie pojcia przez instytucje polityczne ......................................................... 56 Definicja pojcia podsumowanie .............................................................................. 58 Typologie oparte o charakterystyki dystryktw przemysowych .................................... 61 Typologie oparte o charakterystyki organizacji sieciowych ......................................... 74 Typy dystryktw przemysowych podsumowanie ....................................................... 77
1.4.1. 1.4.2.
Giacomo Beccatini, Michael Porter ....................................................................................................... 32 1.4.3. koncepcji polaryzacji dziaalnoci gospodarczej ..................................................................................... 37 1.4.4. przedmiotu 1.5.
1.5.1. 1.5.2. 1.5.3. 1.5.4. 1.6.
TYPY DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH ................................................................................. 61
1.6.1. 1.6.2. 1.6.3. 1.7.

GLOBALIZACJI
ZNACZENIE DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH W GOSPODARCE WIATOWEJ W WARUNKACH ........................................................................................................................................... 78 REKAPITULACJA POTRZEBA BADA DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH W POLSCE .................. 83
1.8. 2.
Z BADA NAD DYSTRYKTAMI PRZEMYSOWYMI ........................................................ 86 2.1. 2.2. 2.3. BADANIA DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH - KLASYFIKACJA .................................................. 86 NAUKOWY KONTEKST BADA DYSTRYKTU PRZEMYSOWEGO W POLSCE................................ 90 POLA BADAWCZE W ZAKRESIE BADA NAD DYSTRYKTAMI PRZEMYSOWYMI ......................... 93 Identyfikacja dystryktw przemysowych ..................................................................... 94 Tworzenie dystryktw przemysowych ......................................................................... 95 Rozwj regionalny i innowacyjno ............................................................................ 97 Analiza relacji midzy podmiotami ............................................................................. 98
2.3.1. 2.3.2. 2.3.3. 2.3.4.
3.
CZYNNIKI FUNKCJONOWANIA DYSTRYKTU PRZEMYSOWEGO ........................... 100 3.1. FUNKCJONOWANIE DYSTRYKTU PRZEMYSOWEGO .............................................................. 100 Powstawanie i rozwj dystryktw przemysowych ..................................................... 100 Pojcie funkcjonowania dystryktw przemysowych .................................................. 102 Procesy dystryktu przemysowego ............................................................................. 103
3.1.1. 3.1.2. 3.1.3. 3.2. 3.3.
CZYNNIKI EKONOMICZNE I POZAEKONOMICZNE ................................................................... 105 CZYNNIKI POZAEKONOMICZNE FUNKCJONOWANIA FIRM DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH NA CZYNNIKI FUNKCJONOWANIE DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH - ANALIZA ........................... 124 Modele czynnikw funkcjonowania dystryktu przemysowego .................................... 124 Czynniki powstawania i rozwoju organizacji o strukturze sieciowej ........................... 131 Czynniki funkcjonowania dystryktw przemysowych we Woszech ............................ 133 Innowacyjno jako czynnik funkcjonowania dystryktw przemysowych .................. 136 Czynniki wspierajce i bariery dla powstawania dystryktw przemysowych w Polsce 140 Agregacja czynnikw ................................................................................................ 146 Podsumowanie kwerendy literaturowej w zakresie czynnikw pozaekonomicznych Logika dziaania modelu czynnikw pozaekonomicznych - hipotezy ........................... 151 Kategoria czynnikw I: Dziaanie kanaw informacyjnych ....................................... 155 Kategoria II: Zakorzenienie lokalne uczestnikw dystryktu przemysowego ............... 157 Kategoria III: Ksztat relacji pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego .......... 158 Kategoria IV: Ksztatowanie si postawy przedsibiorczej wrd uczestnikw dystryktu ................................................................................................................................ 160
PODSTAWIE WYBRANYCH DEFINICJI POJCIA .............................................................................................. 110
3.4.
3.4.1. 3.4.2. 3.4.3. 3.4.4. 3.4.5. 3.5.
CZYNNIKI FUNKCJONOWANIA DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH - SYNTEZA........................... 146
3.5.1. 3.5.2.
funkcjonowania dystryktw przemysowych .......................................................................................... 149 3.5.3. 3.6.
OPERACJONALIZACJA CZYNNIKW ..................................................................................... 155
3.6.1. 3.6.2. 3.6.3. 3.6.4. przemysowego 4.
BADANIA EMPIRYCZNE DYSTRYKTU PRZEMYSOWEGO W DOBRODZIENIU .... 162 4.1. KONTEKST BADA ............................................................................................................. 162 Meblarstwo na wiecie ............................................................................................. 162 Meblarstwo w Polsce ................................................................................................ 164 Dystrykt przemysowy w Dobrodzieniu charakterystyka .......................................... 169 Badania pilotaowe - ankieta .................................................................................... 172 Badania pilotaowe - wywiady .................................................................................. 173 Wnioski z pilotau..................................................................................................... 177
4.1.1. 4.1.2. 4.1.3. 4.2.
BADANIA PILOTAOWE ....................................................................................................... 172
4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.3. 4.4.
POPULACJA, PRBA ORAZ PROCEDURA BADAWCZA .............................................................. 178 UWAGI METODYCZNE ODNONIE DO ANALIZY MATERIAU BADAWCZEGO ............................ 182 Analiza rozkadw zbioru danych.............................................................................. 182 Analiza czynnikowa zbioru danych............................................................................ 183 Analiza korelacji zbioru danych ................................................................................ 187
4.4.1. 4.4.2. 4.4.3.

4.4.4. 4.5.
Badanie preferencji adaptowan metod Skali Wartoci Osobistych (SWO) .............. 188 Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych - analiza uzyskanego materiau ................................................................................................................................ 190
Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych - analiza rozkadu odpowiedzi ......................... 190 Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych analiza korelacji. .......................................... 197
ANALIZA I INTERPRETACJA DANYCH EMPIRYCZNYCH ........................................................... 190
4.5.1. badawczego
4.5.1.1 4.5.1.2
4.5.2.
4.5.2.1 4.5.2.2
Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw analiza zbioru danych ................................ 205

Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw analiza rozkadu danych .......................................... 205 Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw analiza korelacji danych .......................................... 209
4.5.3.
4.5.3.1 4.5.3.2
Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami ........................................................ 213

Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami analiza rozkadu ........................................ 213 Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami analiza korelacji ........................................ 221
4.5.4.
4.5.4.1 4.5.4.2
rodowisko przedsibiorcze firmy analiza danych .................................................. 228

rodowisko przedsibiorcze firmy analiza rozkadu odpowiedzi ......................................... 228 rodowisko przedsibiorcze firmy analiza korelacji ............................................................ 231
4.5.5.
4.5.5.1 4.5.5.2 4.5.5.3
Adaptowana metoda skali wartoci osobistych (ASWO) analiza danych.................. 232

Uwagi metodyczne ............................................................................................................... 232 Analiza rozkadu danych w badaniu ASWO .......................................................................... 233 Analiza korelacji danych z badania ASWO ........................................................................... 239
4.5.6. 4.6.
Analiza zmiennych zawartych w metryczce ................................................................ 244 Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych podsumowanie rozkadu odpowiedzi. 246 Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych podsumowania analizy korelacji....... 248 Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw podsumowanie analizy rozkadu danych ..... 251 Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw podsumowanie analizy korelacji ................. 252 Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami podsumowanie analizy rozkadw . 254 Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami podsumowanie analizy korelacji ... 255 rodowisko przedsibiorcze firmy analiza rozkadu odpowiedzi wnioski .............. 257 rodowisko przedsibiorcze firmy podsumowanie analizy korelacji ........................ 257 Hipotezy odnonie do natenia miar czynnikw ....................................................... 258 Hipotezy odnonie do zwizkw korelacyjnych midzy miarami czynnikw ................ 259
WNIOSKI Z BADA ............................................................................................................. 246
4.6.1. 4.6.2. 4.6.3. 4.6.4. 4.6.5. 4.6.6. 4.6.7. 4.6.8. 4.7.
WERYFIKACJA HIPOTEZ ...................................................................................................... 258
4.7.1. 4.7.2.
5.
USTALENIA Z BADA ORAZ PROPOZYCJE UZUPENIE METODYCZNYCH ........ 263 5.1. 5.2. POSTULATY ODNONIE DO TEORII ....................................................................................... 263 POSTULATY WZGLDEM MODELU........................................................................................ 266 Kierunki zmian proponowanego modelu ................................................................... 266 Postulaty w kategorii I czynnikw ............................................................................. 266 Postulaty w kategorii II czynnikw ............................................................................ 268 Postulaty w kategorii III czynnikw........................................................................... 269 Postulaty w kategorii IV czynnikw ........................................................................... 272 Postulat rozszerzenia modelu o now kategori......................................................... 273 Oglne wskazania .................................................................................................... 276 Wskazania w zakresie kategorii I - Zarzdzanie dziaaniem kanaw informacyjnych w Wskazania w zakresie kategorii II Zarzdzanie osadzeniem w regionie ................... 288 Wskazania w zakresie kategorii III zarzdzanie relacjami w firmie dystryktu ................................................................................................................................ 292 Wskazania w zakresie kategorii IV ............................................................................ 297
5.2.1. 5.2.2. 5.2.3. 5.2.4. 5.2.5. 5.2.6. 5.3.
POSTULATY WZGLDEM PRAKTYKI ..................................................................................... 276
5.3.1. 5.3.2.
firmie dystryktu przemysowego ........................................................................................................... 276 5.3.3. 5.3.4. przemysowego 5.3.5. 5.4.
PODSUMOWANIE ................................................................................................................ 299
ZAKOCZENIE.............................................................................................................................. 302 BIBLIOGRAFIA.............................................................................................................................. 306 SPIS TABEL .................................................................................................................................... 314 SPIS RYSUNKW .......................................................................................................................... 318 ZACZNIKI.................................................................................................................................. 319
Wprowadzenie
Blisko i oddalenie, swojsko i obco, lokalizacja i globalizacja s to pary poj przeciwstawnych, a zarazem pozostajcych w cisej relacji. Blisko decyduje o tym, co dalekie. Swojskie wyznacza to, co obce. Lokalne wydaje si rwnie okrela globalne. Globalizacja jest definiowana jako zesp procesw, ktre powoduj tworzenie si jednego wiatowego rynku1. Procesy te polegaj midzy innymi na zmianie charakterystyk globalnego rynku w kierunku charakterystyki rynku lokalnego - dotychczas niedostpne rynki globalne, ze wzgldu na istniejce bariery, staj si dostpne tak, jak bliskie i swojskie rynki lokalne. Globalizacja zamienia oddalenie w blisko, obco w swojsko. Tworzony jest jeden rynek, ktrego charakterystyki (blisko, dostpno) wiadcz o tym, e jest to rynek coraz bardziej lokalny. Odwracajc perspektyw - otoczenie przedsibiorstwa (to, co bliskie i pozostajce w relacji z przedsibiorstwem) rozszerza si do skali globalnej. W wyniku globalizacji ronie potencjalny rynek zbytu oraz obszar, na ktrym przedsibiorstwo poszukuje zasobw (kapitaowych, ludzkich, informacyjnych). Jednoczenie wzrasta znaczco liczba konkurentw, a lider z brany, z ktrym naleaoby si rwna, nie jest ju liderem regionu, lecz liderem w skali wiatowej. Rwnie stawki w grze rynkowej rosn zarwno po stronie wygranych, jak i potencjalnych strat. Postp technologiczny dodatkowo katalizuje procesy globalizacji. W tempie wykadniczym nastpuje rozwj technologii i techniki, czego najbardziej jaskrawym przykadem jest obserwowana w ostatnich latach rewolucja w dziedzinie telekomunikacji i zastosowa informatyki. Sytuacja taka wzmaga konkurencj i nacisk na skracanie cyklw ycia produktw i procesw ich wytwarzania, a w konsekwencji prowadzi ona do wzrostu relatywnej wartoci innowacji i wiedzy. Wiedza jest zasobem specyficznym. Istotna jej cz pozostaje w wysokim stopniu niemobilna nawet w warunkach globalizacji. Wiedza nieskodyfikowana 2 jest niejako zamknita w codziennych praktykach ludzi oraz ich zespow pozostajcych w interakcji z ich
Joseph E. Stiglitz definiuje zjawisko globalizacji nastpujco: cilejsza integracja pastwa oraz ludzi na wiecie, spowodowana ogromn redukcj kosztw transportu i telekomunikacji oraz zniesieniem sztucznych barier w przepywach dbr, usug, kapitau, wiedzy, i (w mniejszym stopniu) ludzi z kraju do kraju [Stiglitz, s.26] 2 inaczej niejawna lub ukryta.
warsztatem pracy. Wiedza ta funkcjonuje w swoistym mikrootoczeniu czowieka i w jego zasigu moe by przekazywana innemu czowiekowi. Istnieje zatem taka blisko, ktra warunkuje przekazywanie wiedzy nieskodyfikowanej. Istnieje takie oddalenie, ktre to uniemoliwia. Wci istniej sytuacje, ktrych globalizacja nie dotyczy, w ktrych bliskoci nie mona rozcign do wymiarw globalnych. Pewne procesy wci warunkuje jedynie to, co wystarczajco lokalne. Jest to jedna z przesanek dla istnienia w globalizujcej si gospodarce dystryktw przemysowych, ktre s sektorowymi oraz przestrzennymi zgrupowaniami firm. Badania przeprowadzone szczeglnie w cigu ostatnich dziesicioleci w rnych krajach, przez rne orodki naukowe, dostarczyy danych identyfikujcych dystrykty przemysowe. Skupiaj one przedsibiorstwa, ktrych konkurencyjno czsto stoi na bardzo wysokim, wiatowym poziomie i ktre z powodzeniem wdraaj strategi globaln, prnie funkcjonujc zarwno lokalnie, jak i na rynkach midzynarodowych. Ich pozycja na wiatowych rynkach, szybko odpowiedzi na pojawiajce si potrzeby klientw oraz elastyczno, jak okazuj zmieniajc swoj ofert czyni, ich graczem o sile, ktr zwykle przypisuje si wielkim koncernom dziaajcym globalnie. Badacze s zgodni co do tego, e dystrykty przemysowe odgrywaj znaczc rol w gospodarce krajw rozwinitych, podnoszc jej konkurencyjno nie tylko lokalnie, ale rwnie na arenie midzynarodowej3. Czynione s rwnie spostrzeenia (np. przez organizacje midzynarodowe), e rozwj klastrw stanowi jedno z pierwszorzdnych wyzwa dla krajw rozwijajcych si. To, co lokalne, moe determinowa przewag konkurencyjn take w warunkach globalizacji. Przypisanie znaczcej roli innowacji i wiedzy ukierunkowuje poszukiwania przesanek dla pojawiania si i rozwoju dystryktw przemysowych. Wspczenie punkt cikoci w dyskusji przenosi si z tradycyjnych, czysto ekonomicznych determinant (np. koszty transportu) ku czynnikom pozaekonomicznym uatwiajcym tworzenie, przekazywanie i kumulacj wiedzy (uczenie si), majcym swoje rdo w sferze relacji spoecznych pomidzy firmami dystryktu przemysowego. Funkcjonowanie dystryktw przemysowych przejawia si w relacjach, jakie cz jego uczestnikw. Wrd nich mona wyrni relacje ekonomiczne, polegajce na wymianie dbr i usug, oraz relacje spoeczne, ktre polegaj na powstawaniu pomidzy czonkami dystryktu przemysowego rnego rodzaju wizi spoecznych4. Zarwno w przestrzeni ekonomicznej, jak i przestrzeni spoecznej istniej pewne stany brzegowe (warunki), ktre musz by spe3 4
Por. [Gorynia et al.] [Mistri, s.223]
nione, aby dystrykt przemysowy mg funkcjonowa. Autor niniejszej pracy skania si ku tezie, e warunki te s spenione przy okrelonych stanach czynnikw ekonomicznych oraz pozaekonomicznych. W rozprawie, w sposb szczeglny autor chce powici swoj uwag tym ostatnim. Czyni to z kilku powodw. Po pierwsze, czynniki pozaekonomiczne wydaj si zyskiwa na wanoci wzgldem czynnikw ekonomicznych. Nie mona zaprzeczy twierdzeniu, e to wanie procesy biznesowe i ich sprawno s wanym celem i jednoczenie przesank funkcjonowania dystryktw przemysowych. W gospodarce wolnorynkowej niepodwaalnymi i ostatecznymi weryfikatorami sprawnoci procesw biznesowych s oczywicie wskaniki ekonomiczne. Nie jest rwnie celem tej pracy ujmowanie wanoci ekonomicznym determinantom funkcjonowania dystryktw przemysowych. Procesy biznesowe nastawione na realizacj konkretnych ekonomicznych celw nie s jednak zawieszone w prni. Gospodarowanie zawiera si w pewnym, determinujcym je, systemie spoecznym. Dystrykt przemysowy jest wytworem lokalnej spoecznoci, w ktrej oprcz relacji ekonomicznych istnieje szereg relacji midzyludzkich trwalszych ni czas ycia niejednego podmiotu gospodarczego. W dystryktach przemysowych relacje ekonomiczne s dodatkow aren, na ktr wkraczaj istniejce interakcje spoeczne. Wano tych ostatnich wynika ze sposobu zorganizowania dziaalnoci gospodarczej opierajcej si na wsppracy przedsibiorcw, ktr relacje spoeczne stabilizuj. Ponadto istotn rol odgrywaj one w procesach przekazywania wiedzy determinowanych przez blisko podmiotw, zarwno w sensie przestrzennym, jak i w znaczeniu spoecznym (istnieniem wizi spoecznych). Po drugie, czynniki pozaekonomiczne wymagaj identyfikacji oraz systematyzacji na paszczynie teorii dystryktu przemysowego. W literaturze przedmiotu brakuje syntetycznego ujcia, ktre pozwolioby na uporzdkowanie dyskusji w tym zakresie. Po trzecie, zdaniem autora, istnieje potrzeba - wynikajca z oczekiwa praktyki gospodarczej - wskazania zainteresowanym podmiotom gospodarczym (np. uczestnikom dystryktw przemysowych) takich dziaa praktycznych, ktre uwzgldniayby rwnie czynniki pozaekonomiczne wpywajce na funkcjonowanie firmy w dystrykcie przemysowym. Chodzi tu przede wszystkim o takie dziaania, ktre ksztatuj relacje spoeczne z innymi podmiotami dystryktu przemysowego w taki sposb, aby ich wsppraca bya owocna oraz aby nastpoway procesy wymiany wiedzy (uczenia si). Badania w zakresie czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktw przemysowych mog by nowym wkadem zarwno w sam teori, jak i praktyk zarzdza-
10
nia firm-uczestnikiem takiego lokalnego zgrupowania dziaalnoci gospodarczej. Autor pracy wiadomy tego podj si bada na tym polu. rda inspiracji Problematyka dystryktw przemysowych jest dziedzin, w ktrej szczeglnie w ostatnich latach - nastpi istotny rozwj. Na wiecie opublikowano wiele prac, ktre znacznie wzbogaciy literatur przedmiotu w tym zakresie. Autor niniejszej rozprawy w sposb szczeglny wykorzystuje dorobek badaczy woskich, anglosaskich oraz rozwijajcy si coraz dynamiczniej dorobek rodzimych naukowcw. Pierwszy kontakt z pojciem oraz zainteresowanie tematem autor zawdzicza wykadom Freda Albertiego - pracownika naukowego Uniwersytetu LIUC w Castellanzy we Woszech - oraz publikacji jego autorstwa pod tytuem Industrial Districts, Intern-firm networks, entrepreneurial agency and institutions. Ponadto wrd pozycji literaturowych autorw zagranicznych szczeglnym rdem inspiracji bya praca zbiorowa F. Pyke, G. Becattini, W. Sengenberger "Industrial Districts and Inter Firm Co-operation in Italy, dziki ktrej autor rozprawy mg zgbi wiedz o uznanych za kanoniczne przykadach dystryktw przemysowych we Woszech. Szczeglny wpyw wywara na autorze cz autorstwa G. Beccatiniego pod tytuem The Marshallian Industrial District as a Socio-economic Notion, w ktrej uwypuklona zostaa dwoista spoeczno-ekonomiczna natura dystryktw przemysowych. Inn wan dla autora pozycj literaturow jest praca zbiorowa P. Guerrieri, S. Iammarino, C. Pietrobelli The Global Challenge to Industrial Districts, Small and Medium-Sized Enterprises in Italy and Taiwan, w ktrej pokazano rol dystryktw przemysowych w zachodzcych procesach globalizacji. Rozszerzenie perspektywy i spojrzenie nieograniczone jedynie do przykadw woskich autor zawdzicza w duej mierze publikacji M. Portera Porter o konkurencji. Wrd polskich rde autor chciaby wskaza przede wszystkim publikacje Instytutu Bada nad Gospodark Rynkow, bdce efektem szeregu prac badawczych zwizanych z identyfikacj klastrw w Polsce, na przykad: Klastry, Innowacyjne wyzwania dla Polski pod redakcj S. Szultki. Wanym rdem tumaczcym podstawowe pojcia takie jak przestrze, terytorium, blisko, rozwj regionalny, na ktrych bazuje koncepcja dystryktu przemysowego, jest publikacja A. Jewtuchowicz Terytorium i wspczesne dylematy rozwoju. Metodologiczny punkt oparcia daa wsppraca z promotorem rozprawy profesorem Zbigniewem Malara.
11
Problemy badawcze rozprawy Dystrykty przemysowe odgrywaj znaczc rol w gospodarce narodowej, podnoszc jej konkurencyjno nie tylko lokalnie, ale rwnie na arenie midzynarodowej. Obecno prosperujcych dystryktw przemysowych w gospodarce wiadczy zwykle o wysokim stopniu jej rozwoju. Rola dystryktw przemysowych jest na wiecie zauwaana, a szereg pastw podejmuje dziaania wspierajce ich powstawanie i wzrost. Stan bada nad dystryktami przemysowymi w Polsce wskazuje, e jest to dziedzina rozwijajca si take na rodzimym gruncie. Polscy naukowcy poruszyli wiele wanych problemw badawczych, wiele wymaga jeszcze pogbionych analiz. Ich bardziej szczegowy opis zajdzie si w rozdziale, stanowicym przegld bada prowadzonych na wiecie i w Polsce w zakresie problematyki dystryktw przemysowych. Mona wyodrbni dwie gwne klasy problemw badawczych, jakie zaistniay w dotychczasowych badaniach dystryktw przemysowych: identyfikacja dystryktw przemysowych, tworzenie i wspieranie rozwoju dystryktw przemysowych. Z uwagi na rosnc wano pozaekonomicznych czynnikw funkcjonowania firm w dystryktach przemysowych gwnym problemem badawczym niniejszej pracy jest pytanie o to, jakie czynniki pozaekonomiczne warunkuj dziaanie firm dystryktu przemysowego. Problem ten mona umiejscowi w tej klasie problematyki, ktra dotyka rozpoznawania warunkw sprzyjajcych tworzeniu i wpieraniu rozwoju dystryktw przemysowych.
Cele rozprawy Gwnym celem rozprawy jest identyfikacja czynnikw pozaekonomicznych warunkujcych funkcjonowanie dystryktu przemysowego. Cel ten jest odpowiedzi na postawiony problem badawczy w aspekcie teoretycznym. W aspekcie praktycznym badania naukowe pozwol na sprecyzowanie moliwych dziaa firm, pozwalajcych na ksztatowanie czynnikw pozaekonomicznych (zarzdzanie) ukierunkowanego na sprawne adaptowanie si przedsibiorstw dystryktu przemysowego do uwarunkowa dziaania w dystryktach przemysowych.
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych Celami szczegowymi, ktre autor zamierza osign w niniejszej pracy, s:
12
1. Uporzdkowanie wiedzy w zakresie czynnikw pozaekonomicznych dystryktu przemysowego, ktra jest w wysokim stopniu zoona ze wzgldu na jej interdyscyplinarno oraz wielowtkowo. 2. Zidentyfikowanie czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktw przemysowych oraz ich klasyfikacja. 3. Opracowanie modelu teoretycznego czynnikw pozaekonomicznych 4. Weryfikacja zaoe modelu teoretycznego (hipotez) poprzez badania empiryczne. 5. Sformuowanie praktycznych zalece, skierowanych do firm dystryktu przemysowego w zakresie zarzdzania relacjami spoecznymi, dotyczcych sprawnego adaptowania si dziaajcym dystrykcie przemysowym.
Tezy pracy Za funkcjonowanie podmiotw w obrbie dystryktw przemysowych odpowiadaj zarwno czynniki ekonomiczne, jak i pozaekonomiczne. Czynniki ekonomiczne nie podlegaj kontestacji ze strony teoretykw i praktykw, o czym zawiadcza bogata literatura przedmiotu, i s uwaane przez nich za przesdzajce o tworzeniu i utrzymywaniu dziaalnoci w obrbie dystryktu. Autor rozprawy wyraa podgld, przyjmujcy posta tezy pracy, e prcz czynnikw ekonomicznych dziaanie dystryktu przemysowego jest determinowane rwnie przez okrelone ksztatowanie si czynnikw pozaekonomicznych. Czynniki te s mierzalne (poddaj si ocenie) oraz mog stanowi przedmiot zarzdzania w przedsibiorstwach dystryktu przemysowego.
Hipotezy badawcze Przyjmujc za punkt wyjcia sformuowan wyej tez, w pracy podjto dziaania majce na celu zweryfikowanie hipotez badawczych, ktre postawiono budujc model teoretyczny czynnikw pozaekonomicznych. Zaoono, e czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktw przemysowych ksztatuj si w sposb zgodny z proponowanym modelem teoretycznym czynnikw pozaekonomicznych. Oznacza to, e:
13
1. W dystrykcie przemysowym natenia miar poszczeglnych czynnikw pozaekonomicznych przybieraj wartoci, ktre ujmuje model teoretyczny czynnikw pozaekonomicznych dystryktu przemysowego. 2. Natenie miar czynnikw pozaekonomicznych jest istotnie dodatnio skorelowane przy zaoeniu, e wysza warto miar czynnikw odpowiada sytuacji funkcjonowania dystryktu przemysowego. Sformuowania powysze stanowi hipotezy gwne rozprawy. Podlegaj one dekompozycji do hipotez czstkowych powielajc logik hipotezy gwnej. Weryfikacja hipotez moe da odpowied na praktyczne pytanie o to, jakie dziaania firm prowadz do ich sprawnego adaptowania si w rodowisku dystryktu przemysowego. Moe to zaowocowa nie tylko przyrostem wiedzy teoretycznej o funkcjonowaniu dystryktw przemysowych, ale rwnie moe przyczyni si do zastosowania metod i technik zarzdzania w taki sposb, aby dziaa w podobnym rodowisku sprawniej i efektywniej.
Metody badawcze Tak sformuowane zadanie badawcze wymagao przeprowadzenia bada w omawianym zakresie zarwno w kwestii kwerendy literaturowej, jak i bada empirycznych na grupie przedsibiorstw. Cao bada jest oparta o nastpujcy plan dziaania: Identyfikacja czynnikw pozaekonomicznych. Ta cz bada powstaa gwnie na podstawie dostpnej literatury przedmiotu dotyczcej dystryktw przemysowych oraz szeregu pokrewnych poj wicych si z zagadnieniem czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania przedsibiorstw (nie tylko w dystryktach przemysowych). Efektem tego etapu bada jest skategoryzowana lista czynnikw pozaekonomicznych w zakresie ksztatowania relacji spoecznych, ktre warunkuj sprawne dziaanie i rozwj firm w dystryktach przemysowych. Pomiar i interpretacja natenia miar czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania firm dystryktu przemysowego poprzez sprawdzenie natenia miar czynnikw wrd przedsibiorcw dystryktu przemysowego. W tej fazie bada uyta zostaa metoda wywiadu ustrukturyzowanego przeprowadzonego z wacicielami przedsibiorstw zgrupowanych w dystrykcie. Ponadto dokonana zostaa analiza zebranych danych z uyciem narzdzi analizy statystycznej (analiza opisowa, analiza rozkadu danych).
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych -
14
Pomiar i interpretacji korelacji pomidzy miarami czynnikw pozaekonomicznych poprzez sprawdzenie zwizkw pomidzy nateniami badanych czynnikw w istniejcym dystrykcie przemysowym. Etap ten polega na uyciu narzdzi statystycznych z zakresu analizy korelacji. Wyej wymienione etapy oraz uyte metody badawcze syntetycznie ujmuje ponisza
tabela. Tabela W.1. Metody badawcze uyte w niniejszej pracy

Problem 1. Jaka jest struktura czynnikw pozaekonomicznych? 2. Czy zjawiska opisane w powstaym modelu czynnikw pozaekonomicznych maj miejsce w rzeczywistoci? Rozwizanie Znalezienie i kategoryzacja czynnikw Sprawdzenie natenia badanych czynnikw w przedsibiorstwach w istniejcym dystrykcie przemysowym Metoda badawcza Kwerenda literaturowa Badania ankietowe Analiza rozkadu Statystyka opisowa Badanie Adaptowan metod Skala Wartoci Osobistych SWO Analiza korelacji, Analiza czynnikowa
3. Czy zakadane na postawie teorii korelacje midzy czynnikami maj miejsce w rzeczywistoci?
Sprawdzenie korelacji pomidzy nateniami badanych czynnikw w istniejcym dystrykcie przemysowym
rdo: Opracowanie wasne Przedstawione powyej etapy bada prowadz do sformuowania wnioskw o charakterze teoretycznym, ktre z kolei maj - wedug autora - due znaczenie dla praktyki gospodarczej. Wnioski te stanowi podstaw do przygotowania czci postulatywnej pracy, w ktrej sformuowano szereg wskaza odnonie do poruszanej w rozprawie teorii uwarunkowa pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktw przemysowych w trzech nastpujcych obszarach: 1. Model teoretyczny czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktu przemysowego 2. Metoda badawcza czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktu przemysowego. 3. Zarzdzanie firm dystryktu przemysowego majce na celu sprawne dziaanie w zidentyfikowanym systemie uwarunkowa pozaekonomicznych dystryktu.
Struktura rozprawy Praca skada si z piciu rozdziaw oraz wstpu i zakoczenia, wykazu pozycji bibliograficznych, spisu rysunkw, spisu tabel oraz zacznikw.
15
W pierwszym rozdziale autor skupia si na przedstawieniu dystryktw przemysowych z punktu widzenia determinujcych to pojcie licznych pokrewnych koncepcji teoretycznych, poj powizanych oraz uwarunkowa globalnych. Przedstawiono w nim wpyw niektrych przesanek globalnych na dziaanie dystryktw przemysowych oraz na znaczenie czynnika regionalnego. Scharakteryzowano pojcia takie jak przestrze, terytorium oraz blisko, ktre s podstaw rozumienia pojcia dystryktu przemysowego. Nastpnie przywoano szereg koncepcji teoretycznych zwizanych z zagadnieniem polaryzacji dziaalnoci gospodarczej oraz wybrane koncepcje komplementarne, ktre wyjaniaj od strony teoretycznej sprawno funkcjonowania dystryktw przemysowych. Po scharakteryzowaniu kontekstu teoretycznego, w ktrym osadzone jest interesujce autora pojcie dystryktu przemysowego, zostay przedstawione obecne w literaturze sposoby definiowania dystryktu przemysowego oraz sposoby jego klasyfikacji ze wzgldu na rne kryteria. W kocowej czci rozdziau zaprezentowano kilka przykadw z praktyki gospodarczej wiadczcych o duym znaczeniu dystryktw przemysowych w gospodarce wiatowej oraz przedstawiono powody, dla ktrych istnieje potrzeba ich bada na gruncie polskim. Rozdzia drugi pracy powicony jest metodyce bada dystryktw przemysowych. Opisano tu funkcjonujcy w literaturze podzia na dwie perspektywy badawcze dystryktw przemysowych oraz wskazano przykady bada przeprowadzonych zgodne z kierunkiem wyznaczonym przez te perspektywy. Przedstawiono rwnie obecne w polskiej nauce pola badawcze w oglnie pojtej tematyce dystryktw przemysowych. Przedmiotem rozdziau trzeciego jest identyfikacja czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktw przemysowych. W pierwszej kolejnoci zdefiniowano tu pojcie funkcjonowania dystryktu oraz kryterium podziau na czynniki ekonomiczne i pozaekonomiczne. Nastpnie przeprowadzono identyfikacj tych ostatnich na podstawie wymienianych w literaturze czynnikw wspierajcych oraz barier dla powstawania i rozwoju dystryktw przemysowych. W dalszej kolejnoci dokonano agregacji zidentyfikowanych uwarunkowa oraz ich grupowania do czterech kategorii, co nastpnie posuyo sformuowaniu modelu czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania firm w dystryktach przemysowych. Model ten w kocowej czci rozdziau opatrzono szeregiem zaoe, bdcych jednoczenie hipotezami badawczymi niniejszej pracy, oraz zoperacjonalizowano do pyta ankietowych. W rozdziale czwartym opisano przebieg bada empirycznych z uyciem opracowanego modelu czynnikw pozaekonomicznych. Badania przeprowadzono w dystrykcie przemysowym brany meblarskiej w Dobrodzieniu. W rozdziale zaprezentowano charakterystyk tego dystryktu oraz krtko omwiono specyfik brany meblarskiej na wiecie i w Polsce.
16
Przedstawiono te przebieg bada pilotaowych majcych na celu weryfikacj narzdzia zbierania danych empirycznych (ankiety oraz wywiadu ustrukturyzowanego). W dalszej czci nastpuje omwienie ostatecznego ksztatu procedury badawczej oraz przebiegu bada waciwych. Druga cz rozdziau zawiera dokadny opis analizy otrzymanych danych z podziaem na poszczeglne kategorie czynnikw pozaekonomicznych. W kocowej czci rozdziau przedstawia si wnioski wynikajce z interpretacji wynikw bada oraz weryfikuje si postawione w pracy hipotezy badawcze. W ostatnim rozdziale autor, bazujc na wnioskach z poprzedniej czci pracy, przedstawia szereg postulatw w trzech obszarach: teorii, metody badawczej oraz praktyki. W obszarze teorii autor wykazuje potrzeb zmian w postrzeganiu roli, jak odgrywaj niektre ze zidentyfikowanych czynnikw pozaekonomicznych w dziaaniu przedsibiorstw dystryktu przemysowego. W obszarze metody badawczej autor proponuje szereg usprawnie w zakresie modelu oraz jego operacjonalizacji majcych na celu zwikszenie efektywnoci narzdzia badawczego. Wreszcie w obszarze praktyki funkcjonowania przedsibiorstw w dystryktach przemysowych autor wymienia szereg moliwych dziaa, ktre mog pomc przedsibiorcom dziaa sprawniej w warunkach stwarzanych przez relacje spoeczne dystryktu przemysowego. Rysunek W.1. przedstawia schemat przyjtego postpowania autora pracy.
Wprowadzenie
Rozdzia 1 Dystryktu przemysowego zarys pojcia
Przedstawienie globalnych uwarunkowa dystryktw przemysowych (1.1.) oraz znaczenia czynnika lokalnego w warunkach globalizacji (1.2.) Przedstawienie poj pierwotnych wzgldem dystryktu przemysowego (przestrze, terytorium, blisko) (1.3.) (1.4.) Zarys ewolucji pojcia dystryktu przemysowego: przedstawienie wybranych koncepcji teoretycznych dystryktu przemysowego oraz koncepcji komplementarnych wyjaniajcych mechanizmy jego dziaania. (1.6.) Przedstawienie rnorodnoci dystryktw przemysowych (typologie)
(1.5.) Definicja pojcia dystryktu przemysowego
Zasygnalizowanie potrzeby bada dystryktw przemysowych w Polsce (1.8.) wynikajcej z duego znaczenia dystryktw przemysowych dla gospodarki wiatowej (1.7.)
Rozdzia 2. - Z bada nad dystryktami przemysowymi
( 2.1.) Klasyfikacja bada dystryktw przemysowych wedug F. Alberti'ego
(2.2.) Naukowy kontekst bada dystryktw przemysowych w Polsce (badania komplementarne wzgldem koncepcji dystryktu przemysowego)
(2.3.) Przedstawienie gwnych pl badawczych uprawianych na gruncie polskich bada dystryktw przemysowych
Wybr perspektywy sieci (wedug klasyfikacji F. Alberti'iego)
Rozdzia 3. Determinanty funkcjonowania dystryktu przemyswoego
(3.1.) Zdefiniowanie pojcia "funkcjonowanie dystryktu przemysowego"
(3.2.) Zdefiniowanie pojcia "czynnik funkcjonowania dystryktu przemysowego"
(3.2.) Ustalenie kryterium podziau czynnikw funkcjonowania firm dystryktw przemysowych na ekonomiczne i pozaekonomiczne
Kwerenda literaturowa w zakresie czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktw przemysowych: - (3.3.) czynniki pozaekonomiczne na podstawie wybranych definicji pojcia - czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktw przemysowych (3.4.)
(3.5.1.) Synteza czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktw przemysowych (Agregacja czynnikw)
Przedstawienie modelu czynnikw pozaekonomicznych (3.5.2.) oraz logiki jego dziaania (sformuowanie hipotez badawczych (3.5.3.)
(3.6.) Operacjonalizacja czynnikw zaproponowanego modelu
Rozdzia 4 Dystrykt przemysowy w Dobrodzieniu badania
Przedstawienie kontekstu bada: meblarstwo na wiecie (4.1.1.), meblarstwo w Polsce (4.1.2.), dystrykt przemysowy w Dobrodzieniu (4.1.3.)
Weryfikacja narzdzia badawczego poprzez badania pilotaowe (4.2.)
(4.3.) Okrelenie populacji i prby badawczej oraz przedstawienie procedury bada
(4.4.) Uwagi metodyczne odnonie do uytych metod zbierania i analizy danych
(4.5.) Analiza i interpretacja danych empirycznych
(4.6.) Wycignicie wnioskw na podstawie interpretacji wynikw danych empirycznych
(4.7.) Weryfikacja hipotez badawczych na podstawie interpretacji wynikw oraz wnioskw
Rozdzia 5 Ustalenia z bada oraz propozycje uzupenie metodycznych
(5.1.) Postulaty odnonie do teorii czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktw przemysowych
(5.2.) Postulaty odnonie do metody badania czynnikw pozaekonomicznych. Propozycje modyfikacji modelu czynnikw pozaekonomicznych (liczby oraz struktury poszczeglnych kategorii)
(5.3.) Postulaty odnonie do praktyki. Propozycje narzdzi i dziaa w zakresie zarzdzania przedsibiorstwem - uczestnikiem dystryktu przemysowego - majcych na celu sprawn adaptacj do uwarunkowa pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktw przemysowych
Zakoczenie
Rysunek W.1. Schemat rozprawy doktorskiej

rdo: Opracowanie wasne
1. Dystrykt przemysowy zarys zjawiska

1.1. Uwarunkowania globalne funkcjonowania dystryktw przemysowych
Zmiany w otoczeniu przedsibiorstwa stanowi najistotniejsz przesank jego dziaania. Obecnie zauwaanych jest wiele zjawisk globalnych stanowicych wyzwanie dla organizacji. Ze wzgldu na swoj donioso otrzymuj one nazwy takie jak magatrendy5, globalne tendencje, rewolucje. Dostrzegana jest wyjtkowo tych zdarze z punktu widzenia caej historii cywilizacji i z tego powodu z jednej strony fascynuj, a z drugiej powoduj nawet pewien lk, co zauwaa Z. Malara6. A. Komiski twierdzi, e istot obecnych zmian jest przede wszystkim narastanie uoglnionej niepewnoci, ktr przeciwstawia okresowi prosperity (dla krajw rozwinitych) lat powojennych 1950-1975. Wrd czynnikw wzrostu niepewnoci A. Komiski wymienia nastpujce zjawiska7: - miejsce rynkw chronionych barierami i dynamicznie rosncych po II wojnie wiatowej zaj rynek globalny, na ktrym bez adnych ogranicze poszukiwa mona coraz lepszych produktw i coraz taszych dostawcw, - cykle ycia produktw i technologii ulegaj skrceniu w wyniku zwikszonej konkurencji, a selekcja rynkowa wdraanych innowacji jest coraz surowsza, - nowa gospodarka opiera si na stale udoskonalanych technologiach informacyjnych, w wyniku czego zwiksza si dostp do wszelkich informacji i zasobw wiedzy, co powoduje ich szybk dewaluacj. Rwnie M. Porter8 wskazuje na zaostrzanie si konkurencji oraz charakteryzuje zmiany w konkurencji wiatowej w nastpujcych punktach: przyspieszenie zmian technologicznych i coraz krtsze cykle ycia produktw (od rozwoju do dojrzaoci wyrobu i sprzeday na rynku), dostpno czynnikw wytwrczych o zblionej jakoci i cenie,
Okrelenie uyte w J.Naisbitt.The New directions transforming our lives, Futura Macdonald & Co., London 1984 za [Pietrzyk ,s.9] 6 Ju dzi dostrzega si (..), i obecne przemiany i ich skutki w gospodarce ze wzgldu na swj dynamizm i specyfik zdaj si gruntowa ocen, i s wydarzeniami wyjtkowymi w historii cywilizacji. Skala wydarze pokazuje za, e przed cywilizacja XXI wieku ju na jego pocztku stoi wicej zagroe i niepewnoci ni szans i nadziei na jasn przyszo [Malara, s.11] 7 [Komiski, s.8] 8 [Grudzewski et al. 2001,s.4-5]
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych globalizacja coraz to nowych sektorw przemysowych, powstawanie produktw globalnych, rozwj globalnej konkurencji.
19
Wrd megaprzemian wymienianych w literaturze mona dokonujc syntezy- wyrni nastpujce, najistotniejsze wedug autora, przesanki zmian w globalnym otoczeniu 9: przyspieszenie rozwoju technologii i techniki, a przede wszystkim technologii teleinformatycznych, globalizacj gospodarki (zesp procesw, ktre powoduj tworzenie si jednego wiatowego rynku)10, budowa gospodarki opartej na wiedzy, w ktrej centraln rol ogrywaj wartoci intelektualne11. Naley zauway, e w kadym wypadku niezalenie od tego, jakie elementy wyrniaj badacze poszczeglne determinanty tworz system, w ktrym zachodz wzajemne relacje o charakterze sprze zwrotnych dodatnich. Oznacza to dodatkowe lawinowe wzajemne wzmacnianie wymienianych zjawisk, co rwnie tumaczy gwatowno przemian12. Rozwj technologii teleinformatycznych katalizuje zmiany w gospodarce. Postp w dziedzinie technologii produkcji zwiksza produktywno zasobw, a wydajniejsze techniki komunikacji zwikszaj tempo dyfuzji nowych technologii. Pozycj lidera, opierajc si na przewadze technologicznej gwarantujcej przedsibiorcy zyski nadzwyczajne, zdecydowanie trudniej obroni w realiach coraz swobodniejszego przepywu informacji. Utrzymanie si w czowce wymaga przedsibiorczoci na poziomie wyszym od konkurencji. Dla praktyki organizacyjnej oznacza to, e przedsibiorstwo musi by bardziej przedsibiorcze 13 ni konkurencja. Za spraw technik teleinformatycznych niwelowany jest wpyw odlegoci i barier o charakterze politycznym czy kulturowym, ktre s czynnikami hamujcymi (podwyszajcymi koszt) przepyww materialnych, finansowych oraz informacyjnych. Zwiksza si dziki temu dynamika mechanizmw globalizacji, ktra moe by definiowana jako umidzyna-
[Malara et al. 2004, s.496] Z. Malara definiuje globalizacj z perspektywy gospodarczej jako: zjawisko zwikszania si liczby globalnych przemysw a wic takich, w ktrych pozycja przedsibiorstwa na rynku danego kraju jest zalena od jego pozycji konkurencyjnej na rynkach innych krajw, jako wynik ich otwarcia, liberalizacji i deregulacji [Malara, s.16] 11 [Potocka et al, s.1-2] 12 [Malara et al. 2004, s. 496-497] 13 Wykad Rynkowe zachowania przedsibiorstw dr hab. In. Zbigniewa Malary prof. PWr
10
20
rodowienie ycia gospodarczego i wielu innych sfer (polityka, spoeczestwo, kultura, ekologia). Przejawia si to w rosncym wzajemnym wpywie poszczeglnych pastw i ich instytucji oraz w nasileniu si rnorodnych wizi materialnych i niematerialnych w skali wiatowej. [Grudzewski et al. 2001b, s.12] Istnieje pogld, e obecnie powstaje jedna wiatowa gospodarka, w ktrej pastwa narodowe trac znaczenie na rzecz sieci pastw wsppracujcych (ponadnarodowe porozumienia jak EU, NAFTA, MERKOSUR itp.).[Potocka et al. ,s.2] Globalizacja sprawia, e konkurencja osiga niespotykane dotychczas natenie. Czerpanie zasobw z najodleglejszych zaktkw globu w poszukiwaniu wyszej efektywnoci jest obecnie prostsze. Porter pisze, e oto przedsibiorstwa mog czerpa kapita, materiay, informacj oraz technologi z kadego miejsca na globie, czsto za pomoc jednego kliknicia myszy14.Tworzy si w ten sposb rodowisko wyrafinowanej konkurencji pomidzy wiksz liczb podmiotw o wysze, bo o skali globalnej, stawki15. Ostra konkurencja wymaga szybszego kreowania i wdraania innowacji. Te ostatnie s wynikiem efektywnego zarzdzania wiedz. Std popyt na innowacje i wiedz, ktry doprowadzi do wyksztacenia w organizacji procesw rozwijania na masow skal samej wiedzy16. Staa si ona najwaniejszym zasobem w organizacji, ktrego niedostateczna ilo prowadzi do upadku firm. W tak zarysowanych warunkach przedsibiorstwa nie mog pozostawa bierne i musz dostosowywa do nich swoje dziaania oraz struktury. W sposb szczeglny dotyczy to tych organizacji, ktrych celem jest bycie przedsibiorstwem o globalnym zasigu operacji. W tym przypadku tworzenie przewagi konkurencynej w globalnej skali zapewnia moe strategia globalna, ktra z jednej strony polega na promowaniu midzynarodowych (globalnych) marek, produktw i wizerunku przedsibiorstwa a z drugiej strony na dostosowaniu procesw produkcji oraz oferty do potrzeb odbiorcw lokalnych17. Z. Malara wymienia metody, ktre su budowaniu strategii globalnej. S to 18: - Konfigurowanie dziaalnoci (uwzgldnienie systemowego podejcia do zjawiska konkurencyjnoci, co oznacza taki sposb rozmieszczania poszczeglnych ogniw acucha
14 15
[Porter 1998, s.77] Szerokie omwienie pojcia globalizacji, istoty globalizacji, determinantw globalizacji oraz jej konsekwencji znale mona midzy innymi w [Jewtuchowicz,s.9-29], [Budner, s. 143-176] 16 [Grudzewski et al. 1999, s.247] 17 T. Morden, Thinking globalny and managing locally, Management Decisions Bradford 1991, nr 2 za [Malara,s 37] 18 [Malara, s.37]
21
wartoci (take w rwnych krajach i na rnych rynkach), aby w obowizujcych warunkach uzyska najwysz warto dodan), - zawizywanie aliansw strategicznych19 (sojusze zawizywane midzy przedsibiorstwami w celu osignicia lepszej pozycji konkurencyjnej), - dokonywanie fuzji i przej (jednoczenie si struktur przedsibiorstw poprzez prawne scalenie caoci (fuzja); transfer kontroli na dziaalnoci jednego inwestora przez drugiego poprzez nabycie pakietu akcji dajcego gos decydujcy), - budowanie gron (clusters), - upowszechnianie franchisingu, - tworzenie nowej kultury organizacyjnej (podstawowym tworzywem nowej kultury organizacyjnej jest zarzdzanie wiedz oraz spoeczna odpowiedzialno przedsibiorstwa). Znamienne jest, e wszystkie powysze metody s do pewnego stopnia zbiene i s rnymi moliwociami wsppracy przedsibiorstw. Wynika to z faktu, e firmy, ktre staraj si dziaa na skal globaln i chc zachowa zintegrowan pionowo struktur wewntrzn, naraone s na ogromne koszty funkcjonowania. Ograniczajc bd racjonalizujc wydatki, firmy skaniaj si do zawizywania rnego rodzaju wielostronnych zwizkw strategicznych. Nastpuje tzw. dziurawienie 20 struktur i odchodzenie od organizacji zintegrowanych pionowo do przedsibiorstw wirtualnych o powizaniach sieciowych, co staje si rdem przewag konkurencyjnych na skal wiatow. [Cygler, s. 23] Z punktu widzenia tematyki niniejszej pracy na szczeglne zainteresowanie zasuguje metoda budowania gron, ktra dla przedsibiorstw moe stanowi alternatyw pozwalajc nawet przedsibiorstwom o maych rozmiarach i potencjale kapitaowym dziaa na rynkach globalnych. Praktyka gospodarcza dystryktw przemysowych (zob. woskie przykady) pozwala na sformuowanie wniosku, e ta koncepcja modelu biznesu wychodzi naprzeciw wymienionym trendom obecnym w gospodarce pozwala skutecznie i efektywnie dziaa w globalizujcym si wiecie.
19
Pojcie aliansu strategicznego definiowane jest rwnie przez J. Cygler jako: dugoterminowe i celowe umowy midzy przedsibiorstwami, zawarte na zasadach partnerstwa i adekwatnoci czerpanych z sojuszu korzyci, przy zachowanej odrbnoci organizacyjnej stron ukadu [Cygler, s. 33] oraz przez M. Romanowsk jako wsppraca midzy aktualnymi lub potencjalnymi konkurentami majca wpyw na sytuacj innych konkurentw, dostawcw lub klientw w obrbie tego samego lub pokrewnych sektorw [Romanowska 1997, s.15]. 20 wyraenie uyte przez J. Cygler, oznaczajce pozbywanie si przez przedsibiorstwa wielu funkcji dotychczas realizowanych wewntrz przedsibiorstwa [Cygler, s. 23]
22
1.2. Wpyw globalizacji na znaczenie czynnika regionalnego

Rodzi si pytanie, czy globalizacja jest gwn si sprawcz zmian w gospodarce? Czy rzeczywicie cyrkulacja wszelkich dbr na wiecie bdzie zupenie wolna od barier a koszt przepywu dbr materialnych i niematerialnych spadnie do zera? Czy rwnie wiedza bdzie moga cyrkulowa bez przeszkd? Gdyby tak byo, fizyczne umiejscowienie poszczeglnych aktorw w gospodarce wiatowej nie miaoby adnego znaczenia a wiatowa gospodarka osignaby stan doskonaej konwergencji, ujednolicenia, dyspersji oraz rwnowagi. Stan taki wydaje si utopi i zaprzeczeniem zjawiska koncentracji geograficznej dziaalnoci gospodarczej, ktra przecie nadal towarzyszy rozwojowi gospodarczemu wiata. W gospodarce wiatowej obecnie zauwaa si rwnie tendencje bdce w pewnym sensie przeciwiestwem globalizacji. I. Pietrzyk wskazuje na regionalizacj, ktra moe by rozumiana dwojako21: - regionalizacja w skali wiatowej (powstawanie regionalnych ugrupowa integracyjnych tzw. regionw midzynarodowych; UE, NAFTA, WNP), - regionalizacje w skali gospodarki narodowej (wyodrbnianie oraz wzrost znaczenia regionw w skali poszczeglnych pastw). Autorka stwierdza, e jednym z mechanizmw globalizacji jest uniformizacja, co moe nie zagroenie dla tosamoci narodowej i regionalnej, a tym samym obnia znaczenie regionu. Zniesienie znaczenia dystansu oraz lokalizacji powoduje zanik geografii (ang. death of geography) jako czynnika lokalizacji dla dziaalnoci gospodarczej. Z drugiej jednak strony, wskazuje na gosy w dyskusji, ktre zauwaaj waloryzacj i wzrost znaczenia skali lokalnej/regionalnej ze wzgldu na wzrost znaczenia zasobu wiedzy oraz mechanizmw jej kreacji cile zwizanych z wymiarem lokalnym. Paradoksalnie jest to konsekwencj globalizacji. Wzrost znaczenia wiedzy, wyksztacenia i ksztacenia si jest konsekwencj nasilajcej si konkurencji w skali globalnej. Czynnik terytorialny dostarcza wic przedsibiorstwom atutw, ktre s konieczne do sprostania globalnej konkurencji 22. Nawet w sektorach uytkujcych najbardziej nowoczesne rodki telekomunikacji obserwowana jest obecnie hyperkon-
21 22
O. Torres, Les PME, Flammarion, Paris 1999, za [Pietrzyk, s.9] Rwnolege postpowanie zjawisk globalizacji oraz wzrostu znaczenia skali lokalnej zostao nazwane glokalizacj [Pietrzyk.s.12]
23
centracja przestrzenna, czego spektakularnym przykadem jest Dolina Krzemowa skupiajca najwikszych wiatowych graczy sektora teleinformatycznego. [Pietrzyk, s.10-13] A. Jewtuchowicz wskazuje na komplementarno i rwnoczesno rozwijajcego si procesu globalizacji i rosncego znaczenia rozwoju lokalnego. Obie paszczyzny przecinaj si i wzajemnie na siebie oddziauj, co znalazo swj wyraz w okreleniu glokalizacja23. Autorka przytacza popularne haso lat 80-tych sformuowane przez R. Dubom myl globalnie, dziaaj lokalnie, co oznaczao postulat brania pod uwag uwarunkowa globalnych dziaania lokalnego (np. skutkw, jakie wywiera dziaanie lokalne na rodowisko naturalne w skali globalnej). Jednoczenie wskazuje na to, e w obecnych warunkach haso to ulego odwrceniu: myl lokalnie, dziaaj globalnie. Jest to efekt przekonania, e rwnie dziaania globalne i ich skuteczno s uzalenione od kategorii lokalnych. [Jewtuchowicz, s.37] Przeciwstawianie globalnego i lokalnego wymiaru dziaalnoci wynikao z obaw, e realizowanie operacji przedsibiorstw w skali oglnowiatowej odbywa si bdzie ze szkod dla lokalnych orodkw gospodarczych (krajowych i regionalnych). Jewtuchowicz twierdzi, e obawa ta nie znajduje potwierdzenia w rzeczywistoci. Wedug niej zachodz zjawiska o zgoa odwrotnej logice, co nazywa geograficznym zrnicowaniem przebiegu procesw rozwoju. Wprawdzie niektre regiony trac swoj dynamik rozwoju, jednak identyfikowane s coraz liczniejsze przykady regionw odnoszcych spektakularny sukces (regiony wygrywajce24), takie jak midzy innymi dystrykty przemysowe Trzeciej Italii.[Jewtuchowicz, s.38] Przywoywana autorka przytacza pogld A. Rallet25, e globalny tworzy lokalny, a nie odwrotnie oraz, e procesy zachodzce w gospodarce na poziomie terytorialnym s konsekwencj procesw gospodarczych w skali globalnej. Naley zatem czy tworzenie si lokalnych zgrupowa dziaalnoci gospodarczej, takich jak dystrykty przemysowe, ze zmianami, jakie zachodz na poziomie globalnym. Oba poziomy pozostaj w gbokiej wspzalenoci. Przykadw na to nie naley szuka daleko. Dobrodzieskie zagbie meblowe zwiksza swj potencja ekonomiczny (mierzony np. wielkoci zatrudnienia) w wyniku coraz atwiejszego dostpu do rynkw midzynarodowych (poprzez zniesienie barier w handlu Polska
23 24
Autorstwo tego okrelenie nie jest w literaturze jednoznacznie okrelone por. [Jewtuchowicz, s.37] Sformuowanie uyte przez G. Benko i A. Lipietz (Benko G., Lipietz A. (ed), Les regions qui gagnent, PUF, Paris(1992) za [Jewtuchowicz, s.38]) 25 A Rallet, Choix de proximite et processus dinnovation technologique, Revue dEconomie Regionale et Urbaine, no 3 1992 [za:] [Jewtuchowicz, s.39]
24
reszta wiata), co jest skutkiem procesw globalnych (globalizacji). Zgrupowanie to wykorzystywao baz zasobw ludzkich oraz niskie koszty wytwarzania, jakie gwarantowa wymiar terytorialny oraz zrealizowao maksymalne zyski dziki sprzeday produktw w Europie Zachodniej w wymiarze globalnym. Nie majc dostpu do tych rynkw, zgrupowanie to prawdopodobnie nie rozwinoby si do stanu, w jakim znajduje si obecnie. Rozwj nie nastpiby rwnie, gdyby produkty pochodzce z tej lokalizacji nie byy konkurencyjne w skali globalnej. Dowodem na rosnce znaczenie wymiaru terytorialnego s badania dotyczce dynamiki przestrzennej prowadzone od lat 70. XX wieku, ktre dowodz, e w nowych uwarunkowaniach rozwoju sukces odnosz regiony generujce dwa nastpujce rodzaje aglomeracji (skupisk podmiotw), a mianowicie: - due metropolie (korzyci wsplnej lokalizacji rnych rodzajw dziaalnoci), - terytorialne systemy produkcyjne (TSP; geograficzna aglomeracja pokrewnych rodzajw dziaalnoci). [Pietrzyk, s.14] Sukces metropolii to rwnie w duej mierze zasuga globalizacji. Wymaga ona od podmiotw gospodarczych i ludzi wczenia si w globalne rynki wymiany dbr oraz wiedzy. Umoliwiaj to metropolie oferujce najwyszej jakoci infrastruktur, tak jak: midzynarodowe porty lotnicze, rodki nowoczesnej komunikacji zapewniajce szybk czno z caym wiatem, dostp do wielkich centrw biznesu, blisko politycznych i finansowych orodkw decyzyjnych, obfito kadr o najwyszych kwalifikacjach oraz, co nie ma wcale drugorzdnego znaczenia, wysokiej jakoci ycie kulturalne26. Drugim rodzajem terytoriw odnoszcych sukcesy s wymienione przez I. Pietrzyk lokalne systemy produkcji - to francuski odpowiednik dystryktw przemysowych nazywanych rwnie klastrami lub gronami 27, ktre mona zdefiniowa jako koncentracje geograficzne przedsibiorstw nalecych do tego samego przemysu i dziedzin wspomagajcych. [Pietrzyk, s.14-15] M. Porter twierdzi, e dzisiejsza mapa ekonomiczna zdominowana jest przez klastry, ktre odnosz niezwyke sukcesy na polach swojej specjalizacji. Wedug niego s one charakterystyczn cech kadej narodowej, regionalnej a nawet miejskiej gospodarki. Klastry s zjawiskiem wrcz typowym, chocia kady z osobna stanowi struktur o unikalnych waciwociach. Porter wskazuje na paradoks globalizacji, ktra stawiajc bardzo wysokie wyma26
Postpujcy obecnie proces metropolizacji, jako jeden ze skutkw globalizacji opisuje szerzej rwnie Jewtuchowicz w [Jewtuchowicz, s.45-54] 27 Sprawa nazewnictwa dystryktw przemysowych oraz ich definiowania jest rozwinita w kolejnych podrozdziaach
25
gania przedsibiorstwom, niejako wymusza na nich korzystanie z przewag konkurencyjnych, ktrych trwao osadzona jest na tym, co lokalne: wiedzy, relacjach oraz motywacji, a wic na tym, do czego nie maj dostpu odlegli konkurenci. [Porter 1998, s.78] Wedug M. Portera czynnik lokalizacji jest wci fundamentem przewagi konkurencyjnej, ale jego rola zmienia si. Konkurencyjno nie wynika ju z posiadania przewag komparatywnych niejako danych lokalnym przedsibiorstwom w formie dostpu do lokalnych bogactw naturalnych lub zasobw taniej siy roboczej. Konkurencyjno zmienia obecnie swoje podoe. Przewagi komparatywne maj znikom warto z uwagi na to, e globalizacja umoliwia sprowadzanie potrzebnych wej do produkcji z miejsc, gdzie s dostpne po niszej cenie. Przewaga konkurencyjna ley obecnie w stopniu efektywnoci wykorzystania dostpnych zasobw i produktywnoci na poziomie wyszym ni konkurencja. To wymaga od przedsibiorstw dokonywania cigych innowacji tak, by pozostawa na czele globalnej stawki konkurentw. Dlatego szczeglnego znaczenia nabiera jako lokalnego rodowiska gospodarczego, ktre wpywa na innowacyjno przedsibiorstw. Std te sukces klastrw jedynie w czci moe by wytumaczony indywidualnymi zdolnociami przedsibiorstwa do innowacji wyrwanymi z lokalnego kontekstu. [Porter 1998, s.77-80] Podsumowujc, dla przedsibiorstw zgromadzonych w dystryktach przemysowych czynnikiem tworzenia trwaej przewagi konkurencyjnej jest wysza produktywno zasobw wynikajca z wikszego ni u konkurencji tempa dokonywania innowacji. To ostatnie gwarantuje wysoka jako rodowiska biznesowego wytwarzanego wycznie lokalnie. Dla przedsibiorstw czynnikiem przewagi konkurencyjnej jest posiadanie dostpu do tego rodowiska. Mechanizm ten dowodzi, e postpujce procesy globalizacji powoduj to, e czynnik lokalny zyskuje na znaczeniu, a co za tym idzie, koncepcja dystryktw przemysowych zyskuje na atrakcyjnoci.
1.3. Pojcie przestrzeni, terytorium, bliskoci i okolicy.

Oglnie pojty wymiar przestrzenny zyskuje na znaczeniu w ostatnich dziesicioleciach naznaczonych procesami globalizacji, co jest istotn zmian, bo, jak stwierdza A. Jewtucho-
26
wicz, czynnik ten by w ekonomii czsto ignorowany28. Autorka ta wskazuje w sposb szczeglny na zmian wartociowania tego czynnika w kontekcie rozwoju lokalnego. Jest to spowodowane pojawieniem si istotnego rozrnienia dwch poj przestrzeni oraz terytorium. [Jewtuchowicz, s.64] W ekonomii wymiar przestrzenny by czsto traktowany jako przestrze, ktra jest statyczna, neutralna oraz bierna w stosunku do dziaalnoci gospodarczej w niej umiejscowionej. Przestrze w tym znaczeniu jest jedynie miejscem dziaania mechanizmw rynkowych. Zwizek pomidzy przestrzeni a przedsibiorstwem, ktre w niej dziaa, jest wtedy jednokierunkowy, poniewa odnosi si jedynie do korzyci, jakie wynikaj dla firmy z dostpu do wystpujcych w przestrzeni czynnikw (cechy fizyczne i naturalne danej lokalizacji). Tak ujmowana przestrze, po wyczerpaniu si dostpnych w niej czynnikw, nie ma moliwoci przycigania nowych przedsibiorstw i staje si aren delokalizacji istniejcych podmiotw. [Jewtuchowicz, s. 64] Pojcie terytorium 29 powstao w oparciu o odmienny sposb postrzegania przestrzeni, bdcy konsekwencj zaobserwowania takich zjawisk, jak midzy innymi sukcesy lokalnych zgrupowa przedsibiorstw opartych na nowym modelu dziaania kooperacji i wsppracy. Terytorium, w przeciwiestwie do przestrzeni jest dynamiczne, czynne i aktywne wzgldem przedsibiorstw w nim dziaajcych. Terytorium integruje bd przyczynia si do integracji podmiotw. Zwizek przedsibiorstwa z terytorium ma charakter wzajemny, zoony oraz wymaga czasu, aby si pojawi. Tylko w przypadku terytorium mona mwi o zakorzenieniu si podmiotu. [Jewtuchowicz. s. 64] Naley zauway, e w przypadku wyksztaconego terytorium wyczerpanie czynnikw danej przestrzeni nie spowoduje automatycznej delokalizacji, poniewa zakorzenienie przedsibiorstwa stanowi wartoci wygenerowane przez przedsibiorstwa niezalenie od zastanych czynnikw w danej przestrzeni. W dystryktach przemysowych czsto bywa tak, e nie mona wskaza istotnego powodu tkwicego w czynnikach skadajcych si na dan przestrze, ktry tumaczyby powstanie i funkcjonowanie lokalnego zgrupowania przedsibiorstw. Nawet w dystryktach powstaych na zastanej bazie surowcowej, w miar ich rozwoju, pierwotne zasoby przestrzeni trac na znaczeniu i nie stanowi warunku dalszego jego istnienia.
28
Autorka ta dokonuje szerokiego przegldu takich poj jak rozwj lokalny, terytorium w [Jewtuchowicz, s. 55-71] 29 A. Jewtuchowicz opisywany sposb rozumienia pojcia terytorium w opozycji do dotychczasowej przestrzeni nazywa nawet nowym paradygmatem. [Jewtuchowicz, s. 64]
27
Pojcie terytorium staje si kluczowe w rozumieniu mechanizmw rozwoju lokalnego oraz powstawania i funkcjonowania lokalnych zgrupowa przedsibiorstw. Jest ono definiowane w sposb rnorodny30, jednak na plan pierwszy wydaj si wysuwa: socjologiczny punkt widzenia, kadcy nacisk na relacje midzyludzkie oraz procesy spoeczne, ktre determinuj terytorium. Badacze eksponuj wizi spoeczne, lokaln histori i kultur. Na przykad G. Garofoli definiuje terytorium jako obszar, w ktrym dochodzi do spotkania wymiany rynkowej i spoecznych form regulacji; obszar, ktry determinuje rne formy organizacji produkcji i zdolnoci innowacyjne, prowadzce do dywersyfikacji produkcji oferowanej na rynku nie tylko w oparciu o relatywne koszty czynnikw31. Natomiast u C. Dupuy i J.P. Gilly terytorium to system przestrzennie skoncentrowanych i historycznie uksztatowanych dziaalnoci technicznych, produkcyjnych, instytucjonalnych wykonywanych i skoordynowanych w rny sposb przez rnorodne organizacje: firmy, centra badawcze, spoecznoci lokalne, organizacje gospodarcze, jak rwnie zasobw ludzkich mniej lub bardziej specyficznych w zalenoci od dziaalnoci rozwijanych lokalnie 32.[Jewtuchowicz, s.64-66] Wydaje si, e ta ostatnia definicja ju w niewielkim stopniu odbiega pojciowo od dystryktu przemysowego, co potwierdza wzajemn zaleno tych dwch poj. Dystrykt przemysowy, jako jedna z wielu moliwoci rozwoju lokalnego, jest zronity w pewien sposb z terytorium i razem z nim wzrasta tworzc now jako w przestrzeni. Dystrykt przemysowy pozostaje wzgldem terytorium w dynamicznej relacji tak jak przedsibiorstwa, ktre s zarwno w dystrykcie przemysowym, jak i w terytorium osadzone (lub zakorzenione). Kolejnym pojciem obecnym w literaturze rozwoju lokalnego istotnym dla wyjanienia terminu dystryktu przemysowego jest pojcie bliskoci - samo w sobie zoone i niejednolite. A. Jewtuchowicz dokonuje przegldu rnorodnych sposobw rozumienia tego terminu w literaturze i wskazuje na istnienie wielu jej rodzajw. S nimi [Jewtuchowicz, s.66-69]: - blisko geograficzna (podstawowy wymiar bliskoci, ale rozumiany szerzej ni tylko przestrze fizyczna, bo cznie z wymiarem spoecznym blisko przyczynia si do powstania ukadu spoecznego), - blisko przemysowa (podobiestwo i/lub komplementarno technologiczna), - blisko kulturowa (podobiestwo wartoci, postaw, norm)
30 31
A. Jewtuchowicz podaje wiele definicji pojcia terytorium [Jewtuchowicz, s.65] G. Garofoli, Economic Development, Organisation of Production and Territory, Revue dEconomie Industrielle, vol. 64, 1993 s.24 za [Jewtuchowicz, s.65] 32 C. Dupuy i J.P. Gilly, Les strategies territoriales des grands groupes industriels, [w:] Economie industrielle et economie spatiale, ed A. Rallet, A. Torre, Economica, Pariss 1995 s. 138 za [Jetuchowicz, s.65-66]
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych - blisko organizacyjna (podobiestwo zasad koordynowania dziaa organizacji),
28
- blisko instytucjonalna (przynaleno aktorw do okrelonej wsplnoty stosujcej si do tych samych regu dziaania). Tak opisana blisko moe rwnie suy wytumaczeniu dynamiki przemysowej dystryktu przemysowego. Ta ostatnia wydaje si by zalena od wielowymiarowej bliskoci wytworzonej lokalnie. Podsumowujc, tak nakrelone pojcia terytorium oraz bliskoci w sposb znaczcy zmieniaj rozumienie przestrzeni w dziaalnoci czowieka, w tym w dziaalnoci przedsibiorstw przez niego kierowanych. Ju nie jest ona statycznym zbiorem danych czynnikw determinujcych bezwzgldnie dziaalno gospodarcz na danym terenie, lecz dynamicznie zmieniajcym si rodowiskiem podlegajcym przemianom z inicjatywy lokalnej spoecznoci, a wic czowieka, na przestrzeni lat. Rozdzielenie poj przestrzeni oraz terytorium wydaje si nader suszne. rde takiego mylenia mona dopatrze si w filozofii M. Heideggera, a szczeglnie w jego sposobie pojmowania relacji rzecz-miejsce33. Wprowadzone przez niego pojcie bycia-w-wiecie zapocztkowuje nowy sposb rozumienia przestrzeni przez pokazanie, e bycie wiata/rzeczy/czowieka nie zakada istnienia przestrzeni, lecz j dopiero wytwarza. Przestrze nie jest miejscem dla wiata, lecz bycie wiata wytwarza przestrzenno. U Heideggera kategoria w, potocznie rozumiana jako przestrzenna (w sensie fizycznym), zamiast okrela pooenie dwch cia wzgldem siebie, wskazuje na nierozdzielne wspistnienie wiata/rzeczy/czowieka i przestrzeni. Na przykad domostwo nie jest miejscem mieszkajcego w nim czowieka, lecz to wanie czowiek, zamieszkujc u siebie, wrd przyswojonych, dobrze znanych rzeczy, konstytuuje domostwo stanowice jego przestrze 34. Zwizek czowieka ze wiatem nie polega, wedug Heideggera, na relacji zawierania si jednego w drugim, lecz jest interakcj, wspksztatowaniem zachodzcym midzy czowiekiem a otaczajcymi go rzeczami. [Buczyska-Garewicz, s.85-91] Przestrze u Heideggera jest zapocztkowywana przez czowieka uywajcego bdcych w jego dyspozycji narzdzi. Jest konstytuowana przez interakcj czowieka i rzeczy. Te ostatnie nie s definiowane przez przestrze, lecz przez czowieka, ktry niejako nadaje im uyteczno dla wasnego istnienia, a tym samym w pewnym sensie (intencjonalnym) je wytwarza. wiat jest zakorzeniony w jestestwie (czowiek), jest jego otoczeniem. Przestrze
33 34
Martin Heidegger, Bycie i czas, prze. Bogdan Baran, Warszawa 2004 za [Buczyska-Garewicz] [Buczyska-Garewicz, s.89]
29
natomiast nie jest jak wypenian pustk, lecz moe by zdefiniowana jako otoczenie czowieka ksztatowane przez niego samego. Miejsce nie poprzedza rzeczy, lecz odwrotnie: to rzecz tworzy, bo okrela, miejsce. [Buczyska-Garewicz, s.92-104] Podobnie mona rozumie relacj okrelonych wczeniej poj czowiek-przestrzeterytorium w kontekcie rozwoju regionalnego. To nie przestrze stanowi determinant rozwoju lokalnego, lecz to czowiek wytwarza wok siebie terytorium, ktrego znaczenie jest skrajnie rne wzgldem tradycyjnego kartezjaskiego rozumienia przestrzeni w wymiarach fizycznych. Heidegger, aby podkreli subiektywny zwizek miejsca z czowiekiem, wprowadza termin okolica, ktra jest wynikiem obcowania czowieka z rzeczami. Istotnym elementem tego pojcia jest stosunek zayoci, bliskoci, poufaoci, nieobcoci, w jakim pozostaj one wobec czowieka, jednego lub wielu. Zakres okolicy jest wyznaczony przez zdolno zadomowienia, zakorzenienia, czyli przyswojenia sobie obcoci. To nie materialno obiektw wyznacza okolic, lecz sposb jej rozumienia przez czowieka. Okolic stanowi to wszystko, co znajduje si w zasigu rki czowieka, czego moe on atwo uywa. Waciwoci okolicy jest blisko i naturalna zayo z rzeczami udzielajcymi przestrzeni okolicy. [Buczyska-Garewicz, s. 105-108] Heidegger definiuje rwnie zwizek bliskoci, ktry ujawnia si w wyniku obcowania z rzeczami to, co pod rk i uyteczne, to, co jest rzecz w okolicy, staje si znane i swojskie. Bliskie jest to, co w otoczeniu, z czym wiadomo, jak si obchodzi. Naley zauway, e blisko taka nie ma nic wsplnego z odlegoci. Rnica pomidzy swojskim (bliskim) i obcym (dalekim) nie jest obiektywna i mierzalna, lecz jest z gruntu subiektywna, ustanawiana w relacji do czowieka, nie absolutna. [Buczyska-Garewicz, s.120-121] Okolica ogranicza to, co bliskie. Okolica (blisko) s jednoczenie zupenie pozbawione takich wymiarw jak czas i przestrze bliskie mog by rzeczy odlege fizycznie oraz oddalone w czasie (przysze i przesze), tak jak obce mog rzeczy bliskie fizycznie i teraniejsze. [Buczyska-Garewicz, s.121-122] Wedug autora niniejszej rozprawy subiektywne rozumienie okolicy i bliskoci, jakie zaproponowa M. Heidegger, jest zbiene z rozumieniem terytorium i bliskoci opisywanych przez A. Jewtuchowicz. Stanowi rwnie porednio podstaw do lepszego rozumienia samych dystryktw przemysowych dziki temu, e (zdaniem autora) rozwizuje to wany problem ontologiczny sygnalizowany w literaturze precyzyjnoci okrelenia granic dystryktu przemysowego.
30
Cho dystrykt przemysowy realizuje si w wymiarze geograficznym tak definiuj go wszystkie rda (patrz definicje w nastpnym podrozdziale) - adna z definicji nie okrela w sposb obiektywny takich charakterystyk dystryktu jak jego wymiary fizyczne, liczby podmiotw we zaangaowanych, ram czasowych jego dziaania itp. Problem jest wci otwarty i, wedug autora niniejszej rozprawy, taki pozostanie, dopki rozwizania bd poszukiwane przez badaczy, posugujcych si wymiarami geometrii kartezjaskiej, miar czasu o naturze rozcigej oraz statyczn miar liczby czonkw dystryktu przemysowego. Poszukiwanie statycznych i obiektywnych miar do okrelenia zoonego i dynamicznego zjawiska, jakim jest dystrykt przemysowy, ju u podstaw wydaje si skazane na porak. W wietle rozwaa Heideggera naley raczej pogodzi si z tym, e obiektywne miary nigdy nie zostan znalezione. Badacz nie pozostaje jednak z pustymi rkoma. Zamiast szuka obiektywnych charakterystyk, moe zaakceptowa subiektywizm zjawiska i przyj definicj, ktra pozostajc w zgodzie z filozofi przestrzeni Heideggera, tumaczyaby istot dystryktu przemysowego jako subiektywnie stwarzan przez rozumiejcego czowieka (spoeczno) okolic zoon z ludzi i rzeczy bliskich. W tym znaczeniu dystrykt przemysowy koczy si tam, gdzie okolica tworzcego dystrykt czowieka (spoeczestwa). Jego granica przebiega tam, gdzie kocz si relacje bliskoci a zaczyna obco. Do przestrzeni dystryktu przemysowego nale te rzeczy, ktre s zwizane z aktorami (ludmi go tworzcymi) i ktre pozostaj w relacji uytecznoci wzgldem czowieka/spoecznoci dystryktu przemysowego. Podejcie zaprezentowane powyej przez autora pracy w pewien sposb zrywa z tradycyjnie, bo fizycznie, pojmowanymi granicami dystryktu przemysowego. Moe si to wydawa zaskakujce w przypadku pojcia opartego w sposb zasadniczy (dotychczas) o wymiar lokalny rozumiany czysto fizycznie. Autor wyraa jednak przekonanie, e rozumienie poj przestrzeni, bliskoci, okolicy przedstawione przez Heideggera moe by uyteczne dla opisu i bada lokalnego rozwoju w sensie ekonomicznym, co mona wywnioskowa ze zbienoci w wielu punktach jego wywodu i myli przedstawionych w opracowaniu A. Jewtuchowicz. Rozumowanie to prowadzi rwnie do podniesienia znaczenia czowieka/spoecznoci w ksztatowaniu wasnego otoczenia. W przypadku dystryktu przemysowego spoeczno lokaln naley uzna za kluczowy czynnik jego rozwoju bdcy czynnikiem pierwotnym wzgldem innych.
31
1.4. Dystrykty przemysowe w literaturze przedmiotu (na wiecie) ewolucja i rda koncepcji
1.4.1.
Terytorialne formy organizacji produkcji

W nauce opisywane byy wielorakie formy terytorialnej produkcji, ktrych cechy s
zbiene z koncepcjami dystryktu przemysowego. Nie jest celem niniejszej pracy dokadny opis tej wielowtkowej dyskusji, bowiem istnieje w literaturze dostpnych jest wiele opracowa syntetyzujcych, ktre ten cel osigaj 35. Dla peniejszego ogldu omawianego zjawiska autor pragnie jedynie zasygnalizowa koncepcje teoretyczne, bdce prb opisu terytorialnego rozwoju, ktre zestawia w poniszej tabeli. Tabela 1.1. Pojcia pokrewne do dystryktu przemysowego
Badacz Dahmen 1950 Fridh (Szwecja) Drejem, Kristensen, Laursen (Dania) Publikacja NUTEK (szwecja) J. Whalley, Pim den Hertog Koncepcja Strefy wzrostu (ang. development blocks) bloki kompetencji kompleks przemysowy system technologiczny klastry regionalne acuchy produkcyjne rodowisko inowacyjne biegun wzrostu Dystrykt technologiczny Technopolia Terytorialny System Produkcyjny
Perroux (Francja) Stoper
rdo: Opracowanie wasne na podstawie [Olesiski, s.14-16], [Grycuk, s.8], [Szultka ed, s.8-9], [Brodzicki et al, s.2-3]
Koncepcje wskazywane w literaturze s zrnicowane. Przykadowo A. Jewtuchowicz, ktra wymienia wiele terytorialnych form organizacji produkcji36, wskazuje nie tylko na komplementarno koncepcji, ale rwnie na konkurencj i alternatywno podej. W jej przekonaniu rozmaito poj i koncepcji wskazuje na to, e znalezienie modelu lub wzorca
35
Mona tu wymieni nastpujcych autorw: A. Jewtuchowicz [Jewtuchowicz, s.72-100], Z. Olesiski [Olesiski], S. Szultka [Szultka ed, s.8-9] 36 Wymienia ona: dystrykty przemysowe, mikrosystemy innowacji, zlokalizowane systemy lub kompleksy przemysowe, skupiska przemysowe (clusters), bieguny rozwoju, technopole i technopolie, lokalne i terytorialne systemy produkcji [Jewtuchowicz, s.72].
32
terytorialnego zorganizowania produkcji o cechach uniwersalnych i powszechnie stosowanego jest bardzo trudnym zadaniem, o ile w ogle moliwym. [Jewtuchowicz, s. 72] Autor niniejszej rozprawy przychyla si do tego pogldu i stawia sobie za cel jedynie uwypuklenie poj i koncepcji, ktre wywary szczeglny wpyw na badania dystryktw przemysowych. Przedstawi pojcie dystryktu przemysowego, na przykadzie woskich dystryktw przemysowych tzw. Trzecich Woch wywodzce si do koncepcji A. Marshalla oraz pojcie gron (klastra) przedstawione przez M. Portera. Badania majce na celu poznanie genezy woskich dystryktw przemysowych stay si inspiracj do przeprowadzenia wielu prac badawczych w zakresie terytorialnych form organizacji produkcji w wielu krajach. Prace Portera w pniejszym okresie wywary bardzo duy wpyw na badaczy na wiecie oraz w Polsce, gdzie pojcie dystryktu przemysowego wanie jemu zawdzicza swoj popularyzacj.
1.4.2.
Koncepcja dystryktu przemysowego w literaturze przedmiotu Alfred Marshall, Giacomo Beccatini, Michael Porter
Dyskusja majca na celu cise zdefiniowanie pojcia dystryktu przemysowego po-
siada wiele wtkw czerpicych z wielu nurtw nauki. Obecnie wydaje si, e gwny ciar wysikw majcych na celu naukowe poznanie dziaania dystryktw przemysowych spoczywa na barkach ekonomistw i specjalistw z dziedziny nauk o zarzdzaniu. Nie mona jednak zapomina, jak znaczcy wkad w rozwj obszaru bada nad dystryktami przemysowymi wniosa socjologia, a szczeglnie ta jej cz, ktra powicona jest badaniom spoecznoci obszarw przemysowych37. W niniejszym rozdziale zostanie przedstawiony zarys ksztatowania si pojcia dystrykt przemysowy oraz wybrane koncepcje naukowe, ktre - powizane z oglnie pojt teori dystryktw przemysowych - pomagaj wyjania jego fenomen. Za pioniera bada nad dystryktami przemysowymi uwaa si A. Marshalla - ekonomist, ktry dziaa na przeomie XIX i XX wieku. Obserwowa on skupianie si dziaalnoci gospodarczej zarwno w aspekcie geograficznym (podmioty lokuj si blisko siebie), jak i w aspekcie sektorowym (podmioty o podobnym profilu produkcji dziaaj obok siebie) oraz
37
Pocztkowe badania nad dystryktami przemysowymi we Woszech w sposb zdecydowany akcentoway zarwno aspekt ekonomiczny, jak i socjologiczny tego pojcia [Beccatini]
33
fakt, e nie pozostaje to bez wpywu na funkcjonowanie dziaajcych w taki sposb przedsibiorstw. Skupiska takie nazwa dystryktami przemysowymi oraz zdefiniowa je jako koncentracj wyspecjalizowanego przemysu w pewnej lokalizacji38. Marshall twierdzi, e dziaaniu tak zdefiniowanej aglomeracji podmiotw gospodarczych towarzyszy szereg pozytywnych skutkw, z ktrych istnienia korzystaj zgrupowane przedsibiorstwa i ktre s wynikiem aglomeracji w sensie geograficznym i sektorowym. S nimi ekonomiki zewntrzne, ktre pojciowo mona przeciwstawi ekonomikom wewntrznym, takim jak ekonomika skali czy zakresu 39. Po pierwsze, Marshall zauway, e aglomeracja powoduje powstanie rezerwy siy roboczej o kwalifikacjach odpowiadajcych potrzebom lokalnych przedsibiorcw. Po drugie, stwierdzi, e koncentracja firm o podobnym profilu produkcji skutkuje pojawieniem si wyspecjalizowanych dostawcw zaopatrujcych ich procesy produkcyjne w surowce oraz pfabrykaty. Po trzecie, wywnioskowa, e skupienie geograficzne uatwia rozpowszechnianie si nowych pomysw i idei zwizanych z prowadzeniem biznesu w danym sektorze. Dwie pierwsze ekonomiki to ekonomiki zewntrzne statyczne, trzecia to ekonomika zewntrzna dynamiczna40. W koncepcji Marshalla najistotniejsze wydaj si: zmiana postrzegania atrakcyjnoci przestrzeni i odejcie od jej oceny tylko ze wzgldu na jej wyposaenie w zasoby naturalne. Badacz ten wskaza na korzyci zewntrzne, ktre generowane dynamicznie przez przedsibiorstwa staway si zasobami decydujcymi o sukcesie wszystkich zgrupowanych przedsibiorstw i kadego z osobna. Nazwa dystrykt przemysowy nie bya czona z pojciem zdefiniowanym przez Marshalla i nie pojawiaa si w opracowaniach naukowych a do lat 70-tych XX wieku, kiedy zapocztkowane zostay badania nad zgrupowaniami podmiotw gospodarczych przemysu w pnocno-wschodnich Woszech. Teoria dystryktw przemysowych Marshalla staa si we Woszech podbudow teoretyczn do interpretacji wynikw obserwacji poczynionych midzy innymi przez G. Beccatiniego, ktry uzna, e badane przez niego woskie aglomeracje przemysowe mona uzna za byty odpowiadajce definicji Marshalla, a wic mog ujawnia si w nich wyrnione przez Marshalla pozytywne efekty aglomeracji.
38 39
A. Marshall Principles of economics za [Alberti, s.17] W przeciwiestwie do tradycyjnych ekonomik skali i zakresu ekonomiki zewntrzne nie s wynikiem wzrostu wielkoci produkcji w obrbie pojedynczego przedsibiorstwa lub poszerzenia jego oferty asortymentowej, lecz s wynikiem tego, e w jego najbliszym geograficznym otoczeniu pojawiaj si przedsibiorstwa o podobnym lub takim samym profilu produkcji w obrbie tego samego sektora gospodarki. 40 [Guerrieri et al, s.3-4]
34
Badania woskie miay swoj genez w do zaskakujcej dla wczesnych badaczy sytuacji gospodarczej Woch. Kryzys gospodarczy, jaki dotkn gospodark Woch w tamtym okresie, by szczeglnie widoczny w przeywajcym dotychczas rozkwit przemyle cikim i w rejonach najsilniej uprzemysowionych pnocno-zachodnich Woch (Piemont i Lombardia). Byy jednak obszary, ktre nie do, e nie zostay objte powszechnym regresem gospodarczym, to jeszcze wykazyway si pozytywnymi wskanikami rozwojowymi w najgorszych latach kryzysu. Byy to obszary pnocno-wschodnie Woch: Od Toskanii po Veneto. Tereny te w przeciwiestwie do rejonw ulegajcych kryzysowi (na ktrych wystpoway due pionowo zintegrowane firmy) charakteryzoway si istnieniem skupisk wielu maych i wyspecjalizowanych mikroprzedsibiorstw w dojrzaych tradycyjnych sektorach przemysu lekkiego, maszynowego, ceramicznego. Byy to sektory kojarzce si w wikszym stopniu z rzemielnictwem ni z nowoczesn produkcj. Tereny te prosperoway dziki branom, w ktrych si specjalizoway41, opanowujc wiatowy handel w - zdawaoby si - niesprzyjajcych warunkach makroekonomicznych. Rozpoznane dystrykty przemysowe we Woszech w nastpnych latach doczekay si szczegowych bada w zakresie ich identyfikacji oraz analizy praw i mechanizmw odpowiedzialnych za ich funkcjonowanie. Dystrykty przemysowe we Woszech uznaje si za ograniczone przestrzennie systemy charakteryzujce si42: specjalizacj w produkcji okrelonej rodziny produktw; w praktyce przewaajcy sektor jest integraln czci regionu, w jakim znajduje si rejon przemysowy (na przykad jedwab z Como), produkcj w rejonie wykonywan gwnie przez mae i rednie firmy a od strony wasnoci przez ogromn ilo podmiotw, wyranym podziaem pracy wrd firm, ktre staraj si specjalizowa w jednej fazie procesu produkcyjnego, obecnoci wydajnej sieci publicznych i prywatnych usug, ktre pozostaj w bezporednim kontakcie z producentami, silnym zwizkiem pomidzy aktywnoci w biznesie a yciem spoecznym mieszkacw. Dystrykty przemysowe we Woszech od samego pocztku bada nad nimi byy traktowane jako pojcie spoeczno-ekonomiczne industrial districts as a socio-economic no41
Wicej o genezie dystryktw przemysowych we Woszech oraz ich znaczeniu dla tamtejszej gospodarki w opracowaniu [Rynik] 42 [IBS]
35
tion43. Obszary te wyrniay si nie tylko pod wzgldem ekonomicznym (czego ilustracj mog by cztery pierwsze cechy dystryktw przemysowych wrd wymienionych powyej), ale rwnie pod wzgldem spoecznym. Ich oryginalno wynikaa nie tylko z innego modelu prowadzenia biznesu, ale te ze specyfiki relacji, jakie wystpuj w grupie spoecznej przedsibiorcw dziaajcych w dystrykcie przemysowym. Przykadowo G. Beccatini dokona szeregu spostrzee natury socjologicznej, zauwaajc pewne charakterystyczne cechy miejscowych spoeczestw oraz wywodzcych si z nich przedsibiorcw. Badania woskich dystryktw przemysowych day pocztek szerokiemu nurtowi badawczemu powiconemu ich funkcjonowaniu najpierw we Woszech, a pniej na caym wiecie. Obecnie badania woskich dystryktw przemysowych to bardzo szerokie pole badawcze, ktre zdominowao w duej mierze dyskusje dotyczce czynnikw rozwoju gospodarczego Woch. Rwnie badania w zakresie socjologii gospodarki woskiej zostay podporzdkowane dwm nurtom: badania nad dystryktami przemysowymi oraz badania spoecznych regulacji gospodarki44. Woskie badania dystryktw przemysowych zasuguj na szczegln uwag. Ich wyniki w zakresie identyfikacji dystryktw przemysowych oraz poznania mechanizmw ich funkcjonowania stay si punktem odniesienia dla wikszoci bada tego typu prowadzonych na dystryktach przemysowych na caym wiecie, rwnie w Polsce. Wedug autora rozprawy jest ku temu, co najmniej, kilka powodw. Najwaniejsze z nich to: bardzo wyraziste cechy woskiego dystryktu przemysowego, ktre czyni ze oryginalny, uwaany ju obecnie za kanoniczny model gospodarowania lokalnego45, powielenie wielokrotne modelu dystryktu przemysowego na terytorium Woch, co pozwolio na przeprowadzenie studiw porwnawczych i dao modelowi teoretycznemu mocne oparcie w empirii46, woskie dystrykty przemysowe maj wysoki udzia w tworzeniu produktu gospodarki narodowej oraz wpywaj istotnie na polepszenie jej wskanikw makroekonomicznych 47.
43 44
[Beccattini, s.37-38] [Barbera, s.145] 45 Okrelenie takiego uy Alberti, opisujc dystrykt przemysowy w Como From tradition to fragmentation? The silk industry of Como w [Alberti, s.154] 46 Wedug rnych szacunkw, w zalenoci od przyjtej metody identyfikacji dystryktw przemysowych (szerokoci definicji pojcia), ich podawana ich liczba nie jest staa (praca mag): - wedug prawa 317 115 dystryktw przemysowych [Bianchi et al, s.37-39 (appendix1)] - 238 dystryktw przemysowych wedug [Biggiero, s.78] - 199 wedug danych ISTAT za [Bianchi et al., s.8] 47 Traktuj o tym m. in. Nastpujce pozycje literaturowe: - [helg] w ktrej opisane jest makroekonomiczne znaczenie dystryktw przemysowych w zakresie wkadu, jaki wnosz do eksportu Woch oraz praca [Sforzi], w ktrej opisana jest dynamika zatrudnienia w dystryktach
36
Szczeglnie wany wkad do koncepcji dystryktw przemysowych wnosz prace M. Portera. Autor ten rozpowszechni w literaturze termin cluster, ktre bywa w rnorodny sposb tumaczony na jzyk polski uywa si miana grono lub fonetycznego klaster48. Ponadto Porter przedstawi model wpywu lokalizacji na przewag konkurencyjn firm dziaajcych w jej obrbie. Wedug tej teorii lokalizacja, a dokadnie obecne w niej rodowisko biznesowe, za pomoc systemu czynnikw wpywa na efektywno firm, w szczeglnoci przez podnoszenie poziomu konkurencji w obrbie lokalizacji. Wysza konkurencja wpywa z kolei na innowacyjno i podnoszenie wydajnoci w firmach. Model ten to cztery wzajemnie powizane grupy czynnikw charakteryzujce rodowisko biznesowe danej lokalizacji (zob. rysunek 1.1.): 1) warunki czynnikw produkcji, 2) warunki popytu, 3) sektory pokrewne i wspomagajce, 4) strategia, struktura i rywalizacja firm49. Model poniszy ma charakter systemowy - romb to system, a jego elementy wzajemnie na siebie wpywaj, wzmacniajc si lub wygaszajc. [Porter, s.227] Teoria wyjania wysok wydajno i efektywno dystryktu przemysowego tak konfiguracj systemu modelowych czynnikw, ktra wzmaga konkurencj wrd lokalnych przedsibiorstw, zmuszajc je do innowacji. Poniewa presji takiej nie odczuwaj firmy pozostajce poza lokalnym rodowiskiem, przedsibiorstwa z dystryktw przemysowych wytwarzaj wystarczajc przewag konkurencyjn, aby konkurowa na rynku globalnym.
przemysowych (wysza ni w innych systemach o charakterze aglomeracyjnym oraz wysza ni rednia krajowa) - mikroekonomiczne znaczenie dystryktw przemysowych dla firm badane byo midzy innymi w pracach [Fabiani et al.] (firmy w dystryktach przemysowych charakteryzuj si wyszym ROI, ROE oraz wskanikiem produktywnoci siy roboczej) oraz w pracy [Bagella et al.], gdzie autorzy zauwaaj relatywnie wysze wskaniki opisujce intensywno eksportow firm dystryktu przemysowego. 48 Autor pisze szerzej na temat funkcjonujcego nazewnictwa terminu dystryktu przemysowego w dalszej czci pracy 49 Szerokie omwienie modelu wraz z przykadem zastosowania modelu wzgldem dystryktu przemysowego znajduje si w [Porter, s.206-227]
37
Miejscowy kontekst zachcajcy do odpowiednich rodzajw inwestycji i cigego podnoszenia poziomu Nasilona konkurencja midzy miejscowymi rywalami
Kontekst strategii i rywalizacji firm
Warunki czynnikw produkcji (nakadw)

Jako i koszt czynnikw produkcji (nakadw) zasobw naturalnych zasobw ludzkich zasobw kapitaowych infrastruktury materialnej infrastruktury administracyjnej infrastruktury naukowej i technicznej
Warunki popytu
Sektory pokrewne i wspomagajce
Obecno na miejscu zdolnych dostawcw Obecno konkurencyjnych pokrewnych sektorw
Wyrafinowani i wymagajcy klienci miejscowi Potrzeby klientw wyprzedzajce takie, ktre pojawiaj si gdzie indziej Niezwyky miejscowy popyt w sektorach wyspecjalizowanych, ktre mona obsugiwa w skali globalnej
Rysunek 1.1. Teoria rombu

rdo: [Porter, s.263]
Teoria ta przedstawiona zostaa w kontekcie pojcia dystryktu przemysowego nieprzypadkowo, poniewa czynniki zawarte w modelu tumacz powstawanie skupisk przemysowych.
1.4.3.
Koncepcja dystryktu przemysowego w literaturze przedmiotu w kontekcie innych koncepcji polaryzacji dziaalnoci gospodarczej
Mona odnie mylne wraenie, e badania nad dystryktami przemysowymi zostay
zaniechane w okresie nastpujcym po badaniach Marshalla oraz przed ponownym odkryciem jego teorii przez Beccatiniego. W okresie tym rzeczywicie nie funkcjonowaa nazwa dystrykt przemysowy odnoszca si do pojcia zgrupowa geograficzno-sektorowych przemysu. Nie mona jednak zapomina o wielu obszarach pokrewnych, ktre w tyme czasie rozwijajc si dostarczay wiedzy na temat praw, jakimi rzdz si dystrykty przemysowe. Efekty tych bada maj wedug autora niniejszej rozprawy istotny wkad do eklektycznej teorii dystryktw przemysowych. Obszarami tych bada byy midzy innymi:
38
teoria lokalizacji (badanie czynnikw, ktre decyduj o powstawaniu przedsibiorstw w danej lokalizacji geograficznej bd temu sprzyjaj), teoria polaryzacji rozwoju gospodarczego (badanie czynnikw, ktre powoduj aglomeracj dziaalnoci gospodarczej zarwno w aspekcie geograficznym, jak i sektorowym), teoria aglomeracji (badanie czynnikw powodujcych powstawanie skupisk ludzkich w ogle). Mona zaryzykowa twierdzenie, e dziedziny te niewiadomie pracoway nad budow teorii dystryktw przemysowych. W zakresie teorii lokalizacji mona mwi o badaniach ju w pierwszej poowie XIX wieku. Obrazuje to ponisza tabela. Tabela 1.2. Teorie nawizujce do teorii lokalizacji
Badacz J.H. von Thunen 1826 A. Weber 1909 W. Christaller 1933 A. Losch 1944 W. Isard 1956 E. von Boventner Koncepcja Teoria zrnicowania uytkowania gruntw rolnych Teoria lokalizacji zakadu przemysowego Koncepcja miejsc centralnych Teoria sieci rynkowej Regional space (przestrzenie regionalne) Teoria przestrzeni gospodarczej
rdo: Opracowanie wasne za [Lisowski, s.304] Teoria lokalizacji50 rozwaa kwesti znaczenia geografii dla prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Gwnym problemem badawczym jest poznanie najbardziej podanych cech
50
Szerokie omwienie teorii lokalizacji znajduje si w pracy Lokalizacja przedsibiorstw W. Budnera, ktry dokona przegldu podstawowych koncepcji w tym zakresie. Opisuje nastpujce podejcia: - przestrzenna organizacja produkcji rolnej J. H. Thnen (powstawanie renty wynikajcej z pooenia); - lokalizacja przedsibiorstwa przemysowego A. Weber (kontynuacja bada W. Launhardt; pojawienie si czynnika aglomeracji (korzyci aglomeracji, wynikajcej ze skupienia producentw i konsumentw na pewnym obszarze)); - lokalizacja przedsibiorstw A. Lsch (wzbogacenie koncepcji Webera (poszukiwanie minimalnych kosztw) o czynnik popytu); - teoria lokalizacji W. Isard (wczenie do teorii produkcji wymiaru przestrzennego - powizanie teorii lokalizacji z teori produkcji). - teoria lokalizacji G. Trnquista i D. Ramstrma (wczenie zagadnie socjologii i psychologii do teorii lokalizacji), - teoria biegunw wzrostu (teoria polaryzacji) F. Perroux (wyjanienie niezrwnowaenia wzrostu w wymiarze geograficznym i braku rwnowagi pomidzy poszczeglnymi obszarami i zlokalizowanymi tam gaziami; rol jednostki napdowej odgrywa przedsibiorstwo lub ich grupa); - koncepcja G. Myrdala (zasada okrnej i kumulatywnej przyczynowoci procesw spoeczno ekonomicznych rwnie rozwoju lokalnego uznajca rozwj i zrnicowanie przestrzenne jako skutek pozytywnej zmiany wywoujcej sprzenia zwrotne o wikszej intensywnoci); - koncepcja A. Hirschmana (wzrost gospodarczy jest definiowany jako acuch nierwnowag sektorowych, ktry przenosi impulsy wzrostu na inne rodzaje dziaalnoci gospodarczej; model dwuregionalny np. bogata pnoc- biedne poudnie),
39
miejsca geograficznego z punktu widzenia prowadzenia w nim dziaalnoci gospodarczej oraz odpowied na pytanie, co wpywa na lokowanie si przedsibiorstw w danym miejscu. W przypadku teorii dystryktw przemysowych pytania te maj znaczenie kluczowe z uwagi na geograficzne zdeterminowanie takich bytw. Dystrykt przemysowy jest z definicji ograniczonym terytorialnie obszarem, ktry zosta wybrany przez przedsibiorcw do prowadzenia biznesu, a wic posiada wiele cech przycigajcych przedsibiorcw. Teoria polaryzacji rozwoju gospodarczego moe by uznana za drug wan podpor teoretyczn koncepcji dystryktw przemysowych. Za pioniera tej dziedziny uznaje si J. Schumpetera, ktrego rozwaania na temat procesw powstawania innowacji i adaptacji skoniy do wniosku, e procesy te ostatecznie prowadz do akceleracji procesw rozwojowych w wybranych branach, a w konsekwencji do polaryzacji sektorowej rozwoju gospodarczego (specjalizacji w pewnej brany). F. Perroux w latach 50-tych rozwijajc teori Schumpetera, twierdzi, e innowacja prowadzi do wyksztacania si jednostek motorycznych rozwoju, a one powoduj powstawanie tak zwanych biegunw wzrostu, co rwnie prowadzi do sektorowej polaryzacji rozwoju gospodarczego51. Zjawisko polaryzacji rozwoju gospodarczego nie przebiega jedynie w aspekcie sektorowym, ale rwnie geograficznym52 - polaryzacja regionalna rozwoju gospodarczego. Zagadnienie to znalazo swoje miejsce w rozwaaniach G. Myrdala, ktry zauway, e wynikiem innowacji po stronie podaowej lub popytowej jest zjawisko skumulowanego wzrostu w danej lokalizacji, co z kolei wyksztaca orodki wzrostu szybszego ni w innych miejscach. Wzrost ten ma tendencj do kumulacji w pewnych orodkach, co sprawia, e inne pozostaj w tyle53.
- teoria bazy ekonomicznej W. Christallera (podzia funkcji miasta na endogeniczn (zaspokojenie potrzeb wasnych) i egzogeniczn (zaspokojenie potrzeb otoczenia), - teoria orodkw centralnych W. Christallera (istnienie miejsc centralnych wiadczcych usugi na rzecz otaczajcego obszaru stref obsugi).[Budner, s.50-67, 69,78-82, 93-103] 51 [Lisowski, s.309] 52 Polaryzacja, rozumiana jako integracja przestrzeni, przyjmuje rwnie inne formy jakociowe. Budner wymienia cztery nastpujce ich typy [Budner, s. 82]: 1. Polaryzacja techniczna (korzyci wynikajce z wyposaenia danego bieguna wzrostu w infrastruktur i rodki trwae - polaryzacja inwestycyjna). 2. Polaryzacja dochodw (korzyci wynikajce ze wzrostu dochodw i wydatkw konsumpcyjnych w obrbie bieguna wzrostu pobudzenie innych dziedzin gospodarki ni napdowe). 3. Polaryzacja psychologiczna (ukierunkowanie postaw i decyzji inwestycyjnych przedsibiorcw jako efekt naladownictwa jednostek wiodcych/napdowych). 4. Polaryzacja geograficzna (polega na rozmieszczeniu w danej przestrzeni jednostek napdowych i jednostek drugiego rzdu utworzenie bieguna wzrostu). 53 [Lisowski, s.304]
40
Naturalnym rozwiniciem teorii polaryzacji sektorowej oraz teorii polaryzacji regionalnej jest ich fuzja, czyli jednoczesna polaryzacja rozwoju gospodarczego zarwno w aspekcie sektorowym, jak i geograficznym jednoczenie. J.R. Lasuea w latach 70- tych szczegln rol w procesie tworzenia innowacji przypisuje orodkom aglomeracyjnym, w ktrych regionalne i sektorowe bieguny wzrostu nakadaj si na siebie. W jego publikacjach pojawia si sowo cluster. J. Friedmann w swojej teorii centrum i peryferii niejako rozszerza spostrzeenia J.R. Lasuea, wskazujc na istotno dla polaryzacji sektorowej i geograficznej takich czynnikw jak polityka i socjologia. [Lisowski, s. 311-313] Zagadnienia z zakresu socjologii i psychologii pojawiy si w pracach szwedzkich teoretykw G. Trnquista i D. Ramstrma. Ten pierwszy w roku 1963 zwrci uwag na malejc rol transportu jako czynnika lokalizacji przemysu, powoujc si na badania przeprowadzone wrd zakadw przemysowych w Szwecji, z ktrych trzecia cz zatrudniajca okoo poowy wszystkich pracownikw przemysu, nie przywizywaa adnego lub prawie adnego znaczenia do czynnika transportu. Badacz ten przeanalizowa problem przepyww informacji oraz uzna bezporednie kontakty personalne przedstawicieli organizacji za jeden z najwaniejszych czynnikw lokalizacji dziaalnoci ludzkiej. Drugi z badaczy prezentowa pogldy podobne. [Budner, s. 69] Koncepcjami wyjaniajcymi determinanty odpowiedzialne za powstawanie i ksztatowanie si dystryktw przemysowych s - wedug S. Szultki i E. Wojnickiej - rwnie: wspzalena teoria innowacji (S.J. Kline, N. Rosenberg), teoria wzrostu endogenicznego, koncepcja systemw innowacyjnych (B.A. Lundvall), geografia ekonomiczna (P. Krugman), koncepcja organizacji (A.J. Scott, B. Harrison) oraz strategiczna koncepcja M.E. Portera [Szultka et al, s.521].
41
1.4.4.
Koncepcje komplementarne wzgldem koncepcji dystryktu przemysowego w literaturze przedmiotu

Istnieje szereg koncepcji w naukach o zarzdzaniu, ekonomii i socjologii gospodar-
czej, ktre istotnie przybliaj nauk do wyjanienia zasad, jakimi rzdz si dystrykty przemysowe. G. Beccatini wskazuje na to, e koncepcja dystryktu przemysowego niejako rozpocza dyskusj wok problemu formy, jak przybieraj rynki oraz organizacje w rnych warunkach54. Ze szczegln uwag ledzony jest problem odpowiednioci struktur organizacyjnych w danych warunkach otoczenia. Przykadem takiego podejcia moe by przedstawiona przez M. Trockiego koncepcja rozwoju problematyki struktur dziaalnoci gospodarczych. Badacz w swoich rozwaaniach opiera si na postulacie odejcia od wskiego rozumienia ksztatowania struktur organizacyjnych przedsibiorstwa i proponuje przejcie do szeroko rozumianego ksztatowania struktur dziaalnoci gospodarczej wykraczajcej poza struktury pojedynczego przedsibiorstwa i obejmujcej rwnie jego otoczenie. Autor ten przedstawia klasyfikacje podstawowych form dziaalnoci gospodarczej (zob. tab. 1.3.) oraz model rozwoju problematyki struktur dziaalnoci gospodarczej (patrz rys. 1.2.).
54
Beccatini G. Mercato e forze locali: il distretto industriale. Bologna: Il Mulino 1987 za [Boschma et al, 293]
42
Tabela 1.3. Podstawowe formy dziaalnoci gospodarczej.

Rodzaje struktur Elementy struktury Niesamodzielne prawnie podmioty gospodarcze: jednostki komrki i stanowiska organizacyjne rnych szczebli i rnego rodzaju organizacji gospodarczych Samodzielne prawnie podmioty gospodarcze w postaci spek kapitaowych: spki komandytowej, spki z o.o., spki akcyjnej Samodzielne prawnie i niezalene podmioty w dowolnej formie organizacyjnej: osb fizycznych, przedsibiorstw indywidualnych, spek osobowych i kapitaowych, spdzielni, przedsibiorstw pastwowych itd. Relacje pomidzy elementami Relacje Relacje porzdkowania oddziaywania Podporzdkowanie orga- Oddziaywanie organizacyjnizacyjne wynikajce z ne polegajce na wydawaniu podziau zada obowizu- przez podmiot nadrzdny jcego w organizacji bezporednich i porednich gospodarczej, ktrej dyspozycji co do dziaania czci skadow s ele- podmiotw podrzdnych, menty struktury przydziale zasobw, wynagradzania i karania Podporzdkowanie kapi- Oddziaywanie wacicieltaowe wynikajce z skie polegajce na wykorzyposiadania przez podmiot staniu przez podmiot nadnadrzdny udziaw lub rzdny uprawnie wacicielakcji w podmiotach pod- skich z udziaw lub akcji porzdkowanych zgodnie z prawem handlowym Podporzdkowanie kon- Oddziaywanie kapitaowe traktowe wynikajce z polegajce na egzekwowaniu zawartych umw na przez podmiot nadrzdny wiadczenie przez pod- warunkw i wynikw umw mioty podporzdkowane od podmiotw gospodarokrelonej dziaalnoci na czych rzecz podmiotu nadrzdnego Posta Przedsibiorstwo
Struktury organizacyjne
Grupa kapitaowa
Struktury kapitaowe
Sie powiza gospodarczych
Struktury kontraktowe
rdo [Trocki, s.48] za [Rynik]
Struktury dziaalnoci gospodarczej
kontraktowe
Rozw j form w sppracy kontraktow ej

Make or buy Outsourcing kontraktowy Wspdziaanie przedsibiorstwa z otoczeniem Fuzje i przejcia
Organizacja wirtualna Sieci powiza gospodarczy ch Alianse strategiczne Sojusze strategiczne
Teoria kosztw transakcy jny ch i model transakcy jny
kapitaowe
Rozpowszechnienie struktur kapitaowy ch
Doskonalenie struktur kapitaowy ch -holdingi operacy jne -holdingi zarzdcze -holdingi f inansowe Outsourcing kapitaowy
Corporate gov ernance Nadzr wacicielski
Insourcing Usprawnienia struktur organizacy jny ch wielkich przedsibiorstw - centra inwesty cji - struktury - struktury macierzowe dy wizjonalne
organizacyjne
Badanie struktur organizacy jny ch przedsibiortswa - struktury f unkcjonalne - struktury przedmiotowe i tery torialne
Okrelanie opty malnej wielkoci organizacji Badanie ef ekty wnoci struktur przedsibiorstwa Business migration Strategie rozwoju przedsibiorstwa Integracja wok acucha tworzenia wartoci
Racjonalizacja struktur organizacy jny ch przedsibiorstwa -lean management - business reengineering -downsizing -delay ering Koncentracja na umiejtnociach kluczowy ch
1900
1925
1950
1975
2000
Rysunek 1.2. Rozwj problematyki struktur dziaalnoci gospodarczej. rdo: [Trocki, s.46] za [Rynik] Wskazywany jest silny zwizek koncepcji dystryktu przemysowego z nurtem nowej ekonomii instytucjonalnej (R. Coase, O. Williamson i D. North) oraz z now teori wzrostu
43
(m.in. K. Arrow i P. Romer). Ta ostatnia kadzie nacisk na znaczenie wiedzy i innowacji we wspczesnej gospodarce, podkrelajc rwnie wano procesw uczenia si i naladownictwa. [Grycuk, s.9] Nurt pierwszy wskazuje na to, e zawieranie transakcji nastpuje w otoczeniu pewnych instytucji wytworzonych w danej spoecznoci, ktre wpywaj na wzrost przewidywalnoci zachowa stron transakcji, a przez to uatwiaj ich dokonywanie (nastpuje spadek kosztw transakcyjnych). Nisze koszty transakcyjne wpywaj wedug tej teorii na innowacyjno gospodarki. Na gruncie teorii ekonomiki kosztw transakcyjnych, ktra bazuje na dokonaniach R. Coasea oraz O. Williamsona, bya rozwijana koncepcja ksztatowania rynkw. Wynika z niej spostrzeenie, e przedsibiorstwa zmieniaj niejako swoje granice wybierajc midzy rnymi (odpowiednimi w danym momencie) mechanizmami koordynacji transakcji. Jednostki organizacyjne s doczane do wewntrznych struktur organizacyjnych przedsibiorstwa lub z nich wyodrbniane (zwizki reguluje rynek) zalenie od poziomu generowanych kosztw transakcyjnych towarzyszcych wymianie produktw midzy przedsibiorstwem i t jednostk. [Boschma et al. , s.293] Ekonomia instytucjonalna jest podejciem, ktre skupia si na relacjach pomidzy podmiotami ycia gospodarczego a jego rodowiskiem instytucjonalnym. Instytucje s rozumiane jako zestawy zasad, kolektywna pami o dziaaniach oraz wartociach, z ktrej ludzie korzystaj dziaajc. Istniej one w formie ukrytej (rodzina, kultura organizacyjna) oraz jawnej (prawo pastwowe, prawa religijne). Instytucje takie s zdeterminowane regionalnie regiony posiadaj specyficzne instytucje, w ktrych przechowywane s lokalna wiedza i wartoci. Dlatego regionalne struktury dziaalnoci gospodarczej (rwnie dystrykty przemysowe) s zrnicowane zostay uksztatowane wedug innych cieek rozwoju (innych regu dziaania). Koncepcja ta jest niejako kolejnym krokiem ku nawietleniu determinantw ksztatowania si relacji midzy firmami, dodajc do ceny (podstawowy czynnik wyboru w ekonomii), struktury i poziomu kosztw transakcyjnych (koncepcja kosztw transakcyjnych) trzeci element relacje spoeczne wyraone normami, wartociami oraz konwencjami. [Boschma et al. , s.293-295]
44
Szczeglnie istotn koncepcj teoretyczn pozwalajc na lepsze zrozumienie dystryktw przemysowych jest rwnie koncepcja kapitau spoecznego 55, ktra wyrnia spoecznoci o wysokim poziomie kapitau spoecznego charakteryzujce si wystpowaniem: poczucia grupowej tosamoci, wsplnych wartoci, rozbudowanej sieci nieformalnych powiza pomidzy czonkami spoecznoci, wysokiego poziomu zaufania (w tym take do instytucji publicznych), intensywnej komunikacji, zaangaowania obywatelskiego oraz gotowoci do aktywnego uczestniczenia w yciu wsplnoty.[Grycuk, s.9] Dystrykty przemysowe wi si rwnie z efektami sieci (network externalities), o ktrych mona mwi wtedy, gdy warto danego dobra zwiksza si wraz ze wzrostem liczby jego uytkownikw56. Efekty sieci maj szczeglne znaczenie tam, gdzie kluczowe s powizania midzyorganizacyjne oraz efekty skali osigane wsplnie przez wszystkich uczestnikw sieci, gdzie doczenie kolejnego uytkownika do sieci (np. dystryktu przemysowego) przynosi korzyci temu (najnowszemu) uytkownikowi oraz korzyci zewntrzne dla wszystkich pozostaych uytkownikw. Efekty sieci wystpuj regionalnie z uwagi na to, e blisko geograficzna podmiotw pozwala na lepsz kooperacj i dzielenie si wiedz. Wwczas pojawiaj si efekty skali i zakresu nie zdeterminowane ju dziaaniem jedynie pojedynczego przedsibiorstwa, ale ich sieci, ktra dostarcza finalny produkt57. Garncarczyk przywouje pogld, e efekty sieci s waciwym narzdziem opisu procesw rozwoju we wszystkich dziedzinach ycia gospodarczego58. W klasycznym znaczeniu koncepcja efektw sieci tumaczy zjawiska w sektorach okrelanych jako sieciowe (transport, komunikacja) 59, jednak wspczenie s one istotne dla zrozumienia procesw innowacyjnych we wszystkich dziedzinach dziaalnoci. Ekonomika sieci wykazuje szczegln przydatno w badaniach sieciowych procesw innowacyjnych, w ktrych istotn rol, jako rdo innowacji oraz jako podwykonawcy, odgrywaj firmy mae i rednie60. Zjawisko sieci znalazo zastosowanie w wyjanianiu rde konkurencyjnoci dys-
55
Koncepcj kapitau spoecznego rozwin James Coleman :kapita spoeczny (social capital) to umiejtno wsppracy midzyludzkiej w obrbie grup i organizacji w celu realizacji wsplnych interesw za [Fukuyama, s.20] 56 ODCE.L. Katz, OECD. Shapiro, Network externalities, Competition and Compatibility, American Economic Reviev 1985, Nr 75, vol. 3, s.115-117 za [Garncarczyk, s.79] 57 [Garncarczyk, s.79] 58 C. Antonelli, The economics of Innovation Networks, North-Holland, Amsterdam, s.15, za [Garncarczyk, s.79] 59 Znaczenie, korzyci oraz potencjalne niekorzyci wynikajce z efektw sieci opisuje Garnczarczyk w [Garncarczyk] 60 W.J. Baumol, Entrepreneurial Enterprises, Large Established firms and Other Components of Free-Market Growth Machine, Small Business Economics 2004, vol.23, Nr 1, sierpie 2004, za [Garncarczyk,s.82]
45
tryktw przemysowych 61, o ktrej nie decyduj pojedyncze firmy, ale ilo i jako powiza sieciowych midzy przedsibiorstwami. Wszystkie kluczowe i wymieniane przez badaczy dystryktw przemysowych korzyci dla przedsibiorstw 62, regionw oraz gospodarki narodowej wynikaj z sieciowych powiza wewntrznych oraz zewntrznych (z otoczeniem). Naley w tym miejscu zaznaczy, e dystrykty przemysowe s traktowane przez badaczy jako organizacje o sieciowej strukturze organizacyjnej63. Mechanizmy dziaajcego dystryktu przemysowego mog by wyjaniane rwnie za pomoc teorii sieci, struktur organizacji sieciowej i powiza sieciowych opisanych przez teori organizacji i zarzdzania64. Niektrzy badacze przestrzegaj jednak przed utosamianiem dystryktw przemysowych z sieciami przedsibiorstw. W tych ostatnich wsppraca pomidzy czonkami jest sankcjonowana umow formaln, podczas gdy w dystryktach przemysowych funkcjonowanie wsppracy jest oparte raczej na normach danej spoecznoci ni na formalnych umowach. Ponadto w dystryktach przemysowych kooperacji towarzyszy konkurencja. Rnice pomidzy sieci a klastrem wyrni zesp badawczy IBnGR (patrz tab.). [Szultka ed, s.12-13] Tabela 1.4. Rnice pomidzy sieci a klastrem.
Determinanty Czonkostwo Relacje, zwizki Podstawa porozumienia Warto dodana Gwne korzyci Podstawa korzyci zewntrznych Wsplne cele Blisko geograficzna Sieci Zamknite Wsppraca Kontrakt Moliwoci skoncentrowania si na kluczowych kompetencjach Wzrost zyskw i sprzeday Podzia funkcji i zasobw Korzyci biznesowe Mao istotna Klastry Niewymagalne Kooperacja i konkurencja Normy spoeczne Korzyci zewntrzne Dostp do dostawcw, usug oraz rynku prac Lokalizacja/blisko Brak Niezbdna
rdo: Opracowanie IBnGR na podstawie: A hoen, Clusters: Determinants and Effects, CPB, Nether5lands Buremu for Economic Policy Analisis, Den Haag 2001; S. Rosenfeld, Creating Smart Systems a Guide to Cluster Strategies in Less Favoured Regions, Brussels 2002 za [Szultka ed, s.13]
61
Garncarczyk przywouje ten pogld za nastpujcymi autorami: A. Saxenian, A. Markusen, F. Pyke i W. Sengenberger, OECD, Porter [Garncarczyk, s.82] 62 Garncarczyk wymienia nastpujce korzyci wskazywane kolejno na przestrzeni czasu w trakcie bada nad dystryktami przemysowymi [Garncarczyk, s83-84]: - korzyci zwizane z pionowym podziaem pracy, dostp do rde innowacji i finansowania, dostp do wykwalifikowanych kadr (Marshall) - elastyczna specjalizacja, dzielenie ryzyka i finansowania innowacji (Piore i Sable) - synergia wynikajca z pionowych powiza midzy sektorami i midzy firmami acucha wartoci (Porter) - relacje dugoterminowe i powizania wewntrz dystryktu przemysowego (umocowanie embededness) (Markusen) 63 Porter: Dystrykt przemysowy jest odmian sieci, wystpujc w okrelonej lokalizacji geograficznej, w ktrej bliskie ssiedztwo firm i instytucji zapewnia istnienie pewnego rodzaju wsplnoty oraz zwiksza czstotliwo i znaczenie interakcji. [Porter, s.282-284] Biggiero: dystrykty przemysowe to hyper-sieci, a dokadnie: sieci midzyorganizacyjnych sieci na okrelonym terytorium. [Biggiero, s.74] 64 Autor niniejszej dysertacji przedstawi dystrykt przemysowy jako typ organizacji sieciowej w [Rynik]
46
Pomocny w badaniach nad dystryktami przemysowymi jest nurt nauk o zarzdzaniu powicony badaniu kooperacji przedsibiorstw. Przykadem w tym wzgldzie moe by koncepcja przedsibiorstwa kooperatywnego (zob. rys. 2.2.), ktre M. Trocki i M. Romanowska zdefiniowali jako poszukujce wspdziaania a nie konkurencji, zawizujce liczne umowy z dostawcami i nabywcami oraz alianse z konkurentami w celu budowy konkurencyjnej oferty rynkowej bez koniecznoci posiadania wasnych zasobw. Autorzy ci wskazuj na potrzeb ograniczania konkurencji i wspierania wspdziaania, co najlepiej odzwierciedla nowo utworzone sowo co-opetition. Wedug nich przykadem praktycznej realizacji koncepcji przedsibiorstwa kooperatywnego jest pojcie grona prezentowane przez Portera65, organizacje ekologiczne (lub inaczej odpowiedzialne lub suce otoczeniu) oraz alianse strategiczne. [Romanowska et al. ,s 15]
organizacje proekologiczne
organizacje konsumenckie
organizacje naukowe(eksperci)
dostawcy nabywcy
Przedsibiorstwo - waciciele - menedment - pracownicy
konkurenci
wadze samorzdowe
instytucje finansowe
rzd parlament
rodki masowego przekazu
Rysunek 1.3. Model przedsibiorstwa kooperatywnego rdo:[Romanowska et al. , s.17] za [Rynik] Pokrewn koncepcj pozwalajc na lepsze wyjanienie funkcjonowania dystryktw przemysowych jest koncepcja systemw innowacyjnych. Jest ona wynikiem obserwacji waciwoci procesu powstawania innowacji nieliniowoci oraz sieciowoci. Zgodnie z t koncepcj gospodark naley postrzega jako sie wzajemnie powizanych podmiotw gospo65
por [Porter]
47
darczych i instytucji, pomidzy ktrymi zachodzi wsppraca prowadzca do efektu synergicznego. Szczeglne znaczenie w tworzeniu innowacji przypisywane jest interakcjom zachodzcym pomidzy podmiotami66, takimi jak przedsibiorstwa, sfera badawczo rozwojowa oraz instytucje poredniczce w transferze innowacji, ktre samodzielnie generuj wiedz i innowacje. System innowacyjny to kompleks instytucji i czcych je powiza, dziki ktrym dana gospodarka stanowi sprawny mechanizm generowania wiedzy67. Narodowe systemy innowacji skadaj si z systemw regionalnych, w ktrych wicej interakcji bdzie zachodzi midzy jego elementami ni midzy elementami systemu i jego otoczeniem (o ile granice regionalnego systemu innowacyjnego nie zostan wyznaczone wedug innego kryterium, na przykad granic administracyjnych, ktre moe zmieni granice systemu innowacyjnego). W ramach regionalnych systemw innowacyjnych mog wystpowa pewnego rodzaju bieguny innowacji, gdzie szczeglnie silne s wspzalenoci czce skoncentrowane przestrzennie podmioty i instytucje. Tymi biegunami innowacji mog by klastry innowacyjne (dystrykty przemysowe). Dystrykty przemysowe to zatem systemy innowacyjne oparte gwnie o transfer wiedzy poprzez bezporednie kontakty ludzi. W dystryktach przemysowych jako systemach innowacyjnych najwiksz uwag skupiaj przedsibiorstwa i ich innowacyjno. Szczegln rol odgrywa dyfuzja wiedzy pomidzy przedsibiorstwami systemu innowacyjnego zachodzca dziki mobilnoci pracownikw. W mniejszym stopniu koncentruje si uwag na aspektach instytucjonalnych. [klastry.pl] B. Gruchman twierdzi nawet, e w sposb najbliszy ideaowi cechy lokalnych systemw innowacyjnych wystpuj w dystryktach przemysowych, jakie spotyka si w pnocnych Woszech (tzw. trzecia Italia) 68.[Gruchman, s.21] Podsumowujc, pojcie dystryktu przemysowego posiada silne oparcie w koncepcjach wielu dziedzin nauki zarwno ze strony ekonomii i zarzdzania, jak i z punktu widzenia socjologii gospodarczej. Wynika to z interdyscyplinarnoci tego pojcia oraz, std e stanowi ono pewnego rodzaju syntez wielu rozwijanych dotychczas koncepcji teoretycznych. Niewtpliw zalet koncepcji dystryktu przemysowego jest zamanie dotychczasowych ram analizy zjawisk ekonomicznych poprzez wskazanie nowego obiektu analizy stanowicy go dystrykt przemysowy jest wyjciem poza ujcie sektorowe, ktrego wad byo odcinanie istot66
OECD wyrnia cztery formy powiza w systemie innowacyjnym: powizania przedsibiorstwoprzedsiebiorstwo; powizania przedsibiorstwo-sfera nauki i bada oraz instytucje transferu technologii; rynkowy transfer technologii; mobilno pracownikw oraz transfer wiedzy ukrytej za [klastry.pl] Klastry przemysowe a regionalne systemy innowacyjne 67 [klastry.pl] Klastry przemysowe a regionalne systemy innowacyjne 68 Autor ten uywa tumaczenia sfery przemysowe nazwy angielskiej industrial districts
48
nych, z punktu widzenia dziaajcych w nim firm, wizi z podmiotami nalecymi do innych bran. Zastosowanie analizy opartej na dystryktach przemysowych pozwala na skuteczniejsze oddzielenie firm otoczenia bliszego oraz otoczenia dalszego firm, a przez to skuteczniejsze zarzdzanie. Pozwala na wyrnienie z wiksz precyzj acuchw tworzenia wartoci w gospodarce narodowej.
1.5. Pojcie dystryktu przemysowego

1.5.1. Podstawowe definicje pojcia
Pojcie dystryktu przemysowego wystpuje w literaturze naukowej na wiecie oraz w Polsce pod wieloma nazwami uywanymi zamiennie. Nazwa dystrykt przemysowy (ang. industrial district) jest najstarszym okreleniem pojcia wprowadzonym przez A. Marshalla. Okrelenie to znalazo uznanie w nurcie bada woskich (gdzie nazwa ta jest powszechnie uywana - w. distretto industriale), ktry zaczerpn z dokona A. Marshalla, aby opisa fenomen skupisk gospodarczych pnocno-wschodnich Woch. Szeroko stosowan nazw pojcia w literaturze anglojzycznej jest cluster69, rozmaicie tumaczony w literaturze polskiej. Funkcjonujce tumaczenia to: klaster, grono70, ki71, skupisko72. W literaturze polskiej nazwa dystrykt przemysowy jest mao rozpowszechniona i czsto uznawana jedynie za jeden z typw pojcia szerszego kojarzonego z nazw klaster, grono. Tak rozumiana relacja nazw funkcjonuje np. w pracach Portera (dystrykt przemysowy jest wosk odmian grona 73). Podobnie organizacja UNIDO uznaje nazw cluster za miano pojcia szerszego ni dystrykt przemysowy, odpowiadajcego wikszemu zbiorowi zgromadze przestrzennych przedsibiorstw74.
69 70
z ang. : grupa, gromada, skupisko, pk [Porter] 71 E. Oko Horodyska za [Szultka et al. , s.521] 72 T. Markowski 1999 za [Szultka et al, s. 521] 73 [Porter, s.258] 74 W jednej z publikacji firmowanej przez UNIDO tak definiuje si oba pojcia [Humphrey et al. , s.8]: Cluster - sektorowa i geograficzna koncentracja przedsibiorstw. Taka koncentracja korzysta z ekonomik zewntrznych - pojawienie si dostawcw, ktrzy zapewniaj surowce i pfabrykaty, nowe i uywane maszyny oraz czci zamienne, pojawienie si rezerw pracownikw najemnych ze specyficznymi dla sektora umiejtnociami. Cluster moe skusi podmioty, ktre sprzedaj na oddalonych rynkach zewntrznych i zachca do powstawania wyspecjalizowanych usug technicznych, finansowych i ksigowych.
49
Z takim rozumieniem pojcia nie zgadza si A. Markusen, ktry optuje za rozszerzeniem terminu dystrykt przemysowy (co widoczne jest w szerokiej definicji przytoczonej w tabeli 1.5.) rwnie na obiekty nazywane w innych miejscach pojciem cluster75. W literaturze polskiej funkcjonuj rwnie inne nazwy pojcia bdce pewn hybryd tumaczenia sw cluster i industrial district: grono przedsibiorczoci76, grono przemysowe77, klaster przemysowy. W literaturze wyrnione nazwy stosuje si zamiennie. W pracy niniejszej autor nie podejmuje si jednoznacznego wskazania, ktra z nazw powinna by uznana za standard. Jego zdaniem uywanie nazwy dystrykt przemysowy jest rwnie uprawnione jak kadej innej wymienionej powyej. Niemniej jednak nazwa dystrykt przemysowy posiada dugie tradycje sigajce prac Marshalla, a jej znaczenie w nauce zostao potwierdzone poprzez badania woskich dystryktw przemysowych uznanych za szczeglnie wyran, wrcz kanoniczn, egzemplifikacj pojcia. W dalszej czci podrozdziau przedstawione zostan niektre definicje dystryktu przemysowego na podstawie literatury. Pojcie to byo ju wielokrotnie definiowane w sposb bardzo rnorodny. Wynika to z trudnoci jednoznacznego okrelenia kryteriw istnienia dystryktu przemysowego w rzeczywistoci gospodarczej. Istotnym problemem jest na przykad okrelenie jego granic w sposb ostry oddzielajcych podmioty gospodarcze zaliczajce si do niego i pozostajce niejako na zewntrz. Trzeba jednak zauway, e dystrykt przemysowy uwaany za przykad organizacji sieciowej 78, tak jako ona zrywa z podstawow regu tradycyjnej koncepcji struktur organizacyjnych to jest regu precyzyjnoci okrelenia granic przedsibiorstwa jako wyodrbnionej jednostki organizacyjnej 79. Mona zaoy, e kada definicja dystryktu przemysowego, ze wzgldu na swoj zoon natur, nie rozstrzygnie do koca kwestii, ktre relacje wsppracy i konkurencji dotycz uczestnikw dystryktu przemysowego, a ktre maj miejsce midzy elementami dystryktu przemysowego a jego otoczeniem. W poniszej tabeli przytoczono wybrane definicje dystryktu przemysowego.
Dystrykt przemysowy - powstaje on wtedy, gdy cluster rozwinie si bardziej ni tylko w dziedzinie specjalizacji i podziau pracy pomidzy firmy; gdy powstan ukryte i jawne formy wspdziaania pomidzy lokalnymi podmiotami gospodarczymi w obrbie dystryktu, ktre rozwijaj lokaln produkcj i moliwoci innowacyjne, a take gdy powstan silne powizania w sektorze. 75 Dystrykt przemysowy jest stosunkowo pokanym, przestrzenie ograniczonym, obszarem aktywnoci zorientowanej na handel, ktry posiada wyrniajc si specjalizacj gospodarcz, bazujc na surowcach, wytwarzaniu lub usugach (A. Markusen za [Guerrieri et al b,s.17]) 76 [Szultka et al] 77 por. [Nowak] 78 patrz definicja M. Portera oraz definicja L. Biggiero w tabeli 1.5. 79 [Strategor, s.387]
50
Tabela 1.5. Definicje dystryktu przemysowego

l.p. Definicja 1. koncentracja wyspecjalizowanego przemysu w pewnej lokalizacji Dystrykt przemysowy moe by zdefiniowany przez nastpujce trzy cechy: dua liczba niezalenych jednostek produkcyjnych, geograficzna blisko intensywna rynkowa i nierynkowa wymiana publicznych i prywatnych towarw i usug pomidzy jednostkami produkcyjnymi, co generuje pozytywne rozszerzanie si regionu 3. Spoeczno terytorialna jednostka, ktra charakteryzuje si aktywn obecnoci obojga: spoecznoci ludzi i populacji firm na jednym naturalnie i historycznie ograniczonym obszarze 4. Dystrykt przemysowy to rodowisko spoeczne oraz silna i dynamiczna forma organizacji, gdzie blisko lokalizacji i zwizki kulturowe firm pozwalaj osiga im korzyci aglomeracji w postaci obnienia kosztw i wzajemnego pozytywnego wzmocnienia. 5. Dystrykt przemysowy to autonomiczna struktura powstaa na bazie znajomoci techniki i technologii wytwarzania rozwijajca si chaotycznie i spontanicznie. 6. Dystrykt przemysowy jest stosunkowo pokanym, przestrzenie ograniczonym, obszarem aktywnoci zorientowanej na handel, ktry posiada wyrniajc si specjalizacj gospodarcz, bazujc na surowcach, wytwarzaniu lub usugach. 7. Grona s to geograficzne skupiska wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych dostawcw, jednostek wiadczcych usugi, firm dziaajcych w pokrewnych sektorach i zwizanych z nimi instytucji (na przykad uniwersytetw, jednostek normalizujcych i stowarzysze branowych) w poszczeglnych dziedzinach, konkurujcych midzy sob, ale take wsppracujcych 8. Grono jest to znajdujca si w geograficznym ssiedztwie grupa przedsibiorstw i powizanych z nimi instytucji zajmujcych si okrelon dziedzin, poczona podobiestwami i wzajemnie si uzupeniajca. 9. System wzajemnie powizanych firm i instytucji, ktrego warto jako caoci jest wiksza ni suma wartoci poszczeglnych jego czci 10. Grono jest odmian sieci, wystpujc w okrelonej lokalizacji geograficznej, w ktrej bliskie ssiedztwo firm i instytucji zapewnia istnienie pewnych rodzajw wsplnoty oraz zwiksza czstotliwo i znaczenie interakcji 11. Grona (clusters) s geograficzn koncentracj wzajemnie powizanych przedsibiorstw i instytucji w konkretnej dziedzinie. 12. Dystrykty przemysowe s koncentracjami firm zaangaowanych we wspzaleny proces produkcyjny, czsto w tym samym przemyle bd segmencie przemysu, ktry jest zakorzeniony w lokalnej spoecznoci i ograniczony dystansem codziennej drogi do pracy. 2. rdo Marshall za [Alberti, s.17] Marshall za [Bagella et al, s.22]
Becatini za [Guerrieri et al. ,s5] Becattini80 Rullani81 Markusen za [Guerrieri et al. B ,s.17] Porter [Porter, s.246]
Porter [Porter, s.248] Porter [Porter, s.266] Porter [Porter, s.283]
Porter [Porter 1998, s.78] Brusco, Piore Sabel, Becattini, Pyke, Becattini Sengenberger, Sforzi, [IBS] 13. Dystrykty (przemysowe) to geograficznie zdefiniowane systemy produkcyjne, charak- Pyke, Sengenteryzujce si du liczb firm zaangaowanych na rnych etapach, w rny sposb w berger produkcj homogenicznych produktw. Znaczc cech jest bardzo wysoki udzia ma- [Pyke et al , s.2] ych i bardzo maych firm. 14. Dystrykt przemysowy jest generalnie pojmowany jako sie maych i rednich firm Bagella, skoncentrowanych na ograniczonym terenie, poczonych przez stosunki typu odbiorca- Becchetti, dostawca i spoeczne organizacyjne zasady, w ktrej blisko geograficzna poszczegl- Sacchi [Bagella nych jednostek generuje oba: pozytywne i negatywne przepywy. et al, s.96]
c.d. tabeli 1.5. na stronie 51
80
Beccatini G., Introduzione: il disteretto industrialne marshalliano: cronaca di un ritrovamento, in Beccattini G. (a cura di) Mercato e forze locali, Il Mulino, Bologna 1987, za [Figua, s.46] 81 Rullani E., Distretti industrialni e economia globalne, Ostre il Ponte 1995, nr 50 za [Figua, s.46]

15. System firm i lokalnych instytucji o nastpujcych cechach: - dystrykt jest systemem: stosunki pomidzy niezalenymi aktorami w dystrykcie s rzdzone przez zestaw norm generalnie nieformalnych - ktre nadaj charakter i ksztat spoecznoci i natur dystryktu, - aktorzy wewntrz dystryktu s niezalenymi przedsibiorcami, ktrzy maksymizuj ich zyski przez zewntrzn i wspzalen specjalizacj w zadaniach. Kada firma specjalizuje si w jednej lub kilku fazach cyklu produkcyjnego i posiada dobrze rozwinite relacje z innymi wspzalenymi firmami, - stosunki wewntrz dystryktu s wprowadzane i rozszerzane przez instytucje, ktre wspomagaj wzrost caego dystryktu. Firmy i instytucje wsppracuj midzy sob za pomoc systemu nieformalnych relacji, co pozwala na wykorzystanie elastycznej produkcji osignitej daleko posunitym podziaem pracy, - dystrykt ma rozmiary lokalne, geograficznie ograniczone, w ktrym konkretny cykl produkcyjny jest przeprowadzany przez mnogo aktorw nalecych do dystryktu. 16. Dystrykt przemysowy to taki model uprzemysowienia, ktry moe by zdefiniowany jako organizacja procesu produkcyjnego, oparta na pojedynczych wyspecjalizowanych przemysach, ktra jest wprowadzana w ycie przez koncentracje zoone z wielu maych firm o podobnym charakterze w konkretnej lokalizacji, osigajc ekonomiki produkcji o duej skali przez zewntrzne raczej ni wewntrzne ekonomiki, zawierajc rodowiska spoeczne, ktre cechuj si spoecznoci ludzi przywizan do stosunkowo homogenicznego systemu wartoci oraz sieciami scalajcych si miejskich i wiejskich osiedli wewntrz terytorium zjednoczonego przez produkcj i powizania midzyludzkie. 17. Mamy do czynienia z dystryktem przemysowym, gdy: produkcja jest elastyczna i stara si sprosta potrzebom klienta, wystpuj mae i bardzo mae firmy na danym terytorium, ktre charakteryzuj si tym samym typem elastycznej produkcji, wrd tych maych, bardzo maych i rednich przedsibiorstw niektre sprzedaj ich produkty bezporednio na rynku, podczas gdy inne zajmuj si konkretnymi procesami lub produkuj komponenty produktu finalnego, podzia pomidzy te firmy, ktre sprzedaj, a te, ktre dziaaj jak poddostawcy dla innych nie jest sztywny: ta sama firma moe by w rnym czasie poddostawc lub sprzedawc produktw finalnych, relacje pomidzy firmami, ktre sprzedaj na rynku, przybiera form przeplatania si konkurencji oraz wsppracy: co oznacza (firmy nie zwalczaj si nawzajem, lecz staraj si znale miejsca na rynku dla nowej produkcji bez wywierania destrukcyjnego wpywu w dystrykcie przemysowym), strefa jest tak zdefiniowana, poniewa odnosi si do bardzo ograniczonego geograficznie terenu, ktry szczeglnie charakteryzuje si pewn dominujc produkcj, wystpuj silne powizania pomidzy dystryktem jako rzeczywistoci produkcyjn, a lokalizacj jako mieszank ycia rodzinnego, politycznego i spoecznego. 18. Grono przedsibiorczoci to przestrzennie skoncentrowane skupisko przedsibiorstw z sektorw pokrewnych bd powizanych ze sob w ramach acucha produkcyjnego jednoczenie konkurujcych i kooperujcych w pewnych aspektach dziaalnoci oraz instytucji i organizacji powizanych rozbudowanym systemem wzajemnych relacji o formalnym i nieformalnym charakterze opartych na specyficznej trajektorii rozwoju (np. technologia, rynki zbytu). 19. Grono to grupa firm, ich dostawcw, klientw oraz orodkw wiedzy (uczelnie wysze, jednostki badawcze, firmy konsultingowe) posiadajcych komplementarne kompetencje oraz uczestniczcych w jednym acuchu tworzenia wartoci (procesie produkcyjnym), ktrych celem dziaania jest poprawa jakoci procesw oraz dbr finalnych. Mog one tworzy midzy sob powizania sieciowe umoliwiajce dyfuzje innowacji i wsplne rozwijanie nowych technologii. -
51
C. Pietrobelli [Pietrobelli, s.4]
Beccatini 1978 za [Sforzi, s.75]
[Capecchi, s.2122]
[Szultka et al, s .522]
Den Hertog, Bergman, Charles82
82
Den Hertog P., Bergman E.M., Charles D., In Pursuit of Innovative Clusters, [w:] Measuring and Evaluating Industrial R&D and Innovation in the Knowledge based Economy, Taipei, Sierpie 2001 za [Grycuk , s.5]

20. Grono to geograficzne skupisko firm dziaajcych w pokrewnych sektorach, kooperujcych lub w inny sposb powizanych ze sob lub te wiadczcych wobec siebie komplementarne usugi i korzystajcych z tej samej infrastruktury, a take z wyspecjalizowanych dostawcw. Operuj one na tym samym lokalnym rynku pracy, napotykajc w swoich dziaaniach na podobne szanse i zagroenia 21. Geograficznie skupione firmy, powizane pionowo i poziomo, zwizane z lokaln infrastruktur wspierania przedsibiorczoci, podzielajce wizj nakierowan na wzrost biznesu, opart na konkurencji i wsppracy na okrelonym rynku 22. Grono to geograficzne skupisko firm dziaajcych w pokrewnych sektorach, ich dostawcw oraz innych organizacji (stowarzyszenia branowe, orodki wiedzy takie jak uczelnie wysze oraz centra naukowo-badawcze) wsppracujcych ze sob w procesie produkcyjnym i w acuchu tworzenia wartoci, pomidzy ktrymi istniej powizania sieciowe i dla ktrych czonkostwo w gronie moe by wanym czynnikiem wpywajcym na ich indywidualn konkurencyjno 23. Klastry to lokalne systemy produkcyjne bdce skupiskami firm powizanych ze sob sektorw, midzy ktrymi wystpuje wymiana wiedzy i wsppraca Rosenfeld 83
52
Cooke84
Grycuk [Grycuk, s.7]
Wojnicka [Wojnicka, s.34] 24. Klaster ekonomiczny to sie silnie wzajemnie zalenych od siebie firm (cznie z wy- Jagieo [Jagiespecjalizowanymi dostawcami) powizanych ze sob w acuchu tworzenia wartoci o, s.10] dodanej. 25. Klastry to regionalne zgrupowania maych i rednich przedsibiorstw, ktre wsppra- Stachowicz cujc dla realizacji okrelonego celu biznesowego, d do wypracowania i utrzymania [Stachowicz, dodatkowej ponadprzecitnej konkurencyjnoci jako indywidualnych podmiotw konku- s.3] rujcych na rynku" 26. Dystrykt przemysowy stanowi terytorialn form organizacji przemysowej, tworzc Pietrzyk [Piesystem zoony z bardzo duej liczby maych przedsibiorstw, wsppracujcych ze sob trzyk, s.16 i dziaajcych w sprzyjajcym rodowisku lokalnym, w ramach ktrego relacje midzyludzkie (zarwno w produkcji, jak i poza ni) skadaj si na jedn, nierozerwaln cao.
rdo: Opracowanie wasne na podstawie rde wymienionych w tabeli Przytoczone definicje charakteryzuj si dalece posunit rnorodnoci. Poszczeglni badacze wymieniaj cechy charakterystyczne dla danego pojcia, jednak wydaje si, e nie mona stworzy uniwersalnej listy cech dystryktu przemysowego odpowiadajcej kademu przypadkowi rzeczywistoci. Poszczeglne definicje i zestawy cech wynikaj z subiektywnego osdu danego badacza a porednio z cech badanych przez nich obiektw. Te ostatnie za odznaczaj si wysokim stopniem rnorodnoci, co zostao zasygnalizowane w kolejnym podrozdziale zajmujcym si ich typologi. Przykadowo A. Grycuk na podstawie wielu definicji wymienia nastpujce cechy/wymiary grona. S to: - koncentracja geograficzna (przestrzenna), - wsppraca (konkurencja), - koncentracja sektorowa,
83
Rosenfeld S.A., Bringing Business Clusters Into The Mainstream of Economic Development, European Planning Studies Vol5, No1, 1997 za [Grycuk, s.6] 84 P. Cooke., Knowledge economics. Clusters, learning and cooperative advantage, Routledge, 2002, s.121 za: [Moszkowicz et al , s.226]
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych - specjalizacja, - wspzaleno.[Grycuk,s.4] C. Brasilini i R. Fanfani85 za gwne cechy dystryktw przemysowych uznaj:
53
1) wystpowanie silnych zalenoci socjoekonomicznych midzy firmami i rodzinami, ktre rozwijaj si wsplnie w procesie adaptacji do zmian w otoczeniu, 2) geograficzn koncentracj przedsibiorstw o wyspecjalizowanej produkcji na okrelonym obszarze (powiatu, zespou gmin), 3) koncentracj niezalenych MSP wok firm wyspecjalizowanych w jednym elemencie procesu produkcyjnego lub w kocowym produkcie, 4) stosunki w sieciach midzy przedsibiorstwami i instytucjami wywodzce si ze wsplnych wartoci szanowanych przez rodziny i instytucje, takich jak warto pracy, oszczdzanie, ograniczanie ryzyka oraz wymiana informacji i technologii. G. Nowak i M. Moszkowicz wskazuj na nastpujce cechy grona przemysowego86: 1) odpowiednia ilo przedsibiorstw, 2) wsplna lokalizacja, 3) wzajemne interakcje, 4) powizania sieciowe, 5) komplementarno i podobiestwo produktu, 6) wsppraca i konkurencja, 7) wykorzystanie ekonomii zewntrznych i wewntrznych, 8) pewna masa krytyczna zasobw, 9) wspdziaanie z instytucjami wspierajcymi, 10) odpowiednie zasoby wiedzy, 11) efekt synergicznych sprawiajcy, e cao grona jest wiksza ni suma wartoci poszczeglnych czci, 12) wsplna wizja, poczucie lokalnej tosamoci, 13) dua ilo kontaktw, 14) wzajemne zaufanie, 15) lojalno jako podstawa zaufania.
85
C.Brasilini, R. Fanfani, Agri-food districts: theory and evidence, Referat na X Konkresie EAAE, Zaragoza (Hiszpania) 28-31 sierpnia 2002, s.3-4,26-27, za [Skawiska, s.95-96] 86 [Moszkowicz et al, s.227]
54
Mwic o cechach dystryktw przemysowych nie mona pomin ich woskich przykadw, ktrych najwaniejsze cechy zostay wymienione w podrozdziale 1.4.2. Autor niniejszej dysertacji skania si do szerokiego ujmowania pojcia dystryktu przemysowego i na podstawie wielu definicji stwierdza, e mona wyrni ich cechy wsplne, ktre stanowi rdze pojcia. S to: - geograficzne skupienie, - mnogo firm dziaajcych w tej samej brany, - powizania pomidzy elementami, ktre powoduj powstawanie efektw niemoliwych do zaobserwowania, gdyby podmioty te dziaayby w oddaleniu od siebie (np. efekty synergiczne).
1.5.2.
Definicje pojcia dystryktu przemysowego jako procesu
Powyej przytoczone definicje podkrelaj systemowy charakter dystryktw przemysowych. Przyjmujc podejcie systemowe i traktujc dystrykt przemysowy jako zoony system spoeczno-gospodarczy o charakterze sieci, mona wyrni elementy tworzce: wzy oraz relacje midzy nimi. Te pierwsze to uczestnicy dystryktu przemysowego, czyli: - podmioty gospodarcze z brany specyficznej dla danego dystryktu przemysowego, - lokalni dostawcy specyficznych dla brany towarw i usug, - instytucje wspierajce dziaanie brany takie jak jednostki ksztacce kadry (uniwersytety i szkoy), stowarzyszenia branowe, instytuty badawcze, wadze lokalne i inne jednostki wspomagajce dziaanie firm rdzenia dystryktu przemysowego. Relacje natomiast to dynamiczne powizania o charakterze relacji ekonomicznych oraz spoecznych zachodzcych w zbiorze uczestnikw. Wedug autora niniejszej pracy, o istnieniu dystryktu przemysowego mona mwi wtedy, gdy pojawia si jego caociowa systemowa struktura, a wic wtedy, gdy w zgrupowaniu podmiotw firm pojawiaj si wzajemne dynamiczne zalenoci. Niektrzy badacze szczeglnie podkrelaj ich znaczenie. Przykadowo J. Stachowicz87 zauwaa, e klaster to nie tyle struktura, ale gwnie proces dlatego naley [] postrzega klaster jako form dynamicznego, sprawczego procesu jako procesu budowy klastra kla87
[Stachowicz, s.16]
55
strowania. Badacz proponuje nastpujc definicj klastra jest nastpujca: klaster (a raczej klastrowanie) to zarzdzanie kapitaem spoecznym dla osigania i osignicia skutecznoci tego procesu i efektywnego zrealizowania celu (celw) przedsiwzicia przedsibiorstw i organizacji, budujcych klaster. Proces ten wymaga wic, wedug cytowanego autora, wiadomego zarzdzania nim. Twierdzi on dalej, e struktura lokalna przedsibiorstw i organizacji, ktra ma jaki wsplny cel, wizj, bez nadania jej charakteru zarzdzanego procesu, w ktrym ten wsplny cel staje si uwiadomionym wsplnym przedsiwziciem, nie stanowi jeszcze klastra88. J. Stachowicz zdefiniowa na tej podstawie rwnie bardzo dobry klaster, w ktrym musz zosta spenione dwa warunki: - zgrupowanie przedsibiorstw uzyskuje znacznie wiksz przewag konkurencyjn anieli poziom dotychczasowej konkurencyjnoci indywidualnie funkcjonujcych firm, - wytworzone zostaj wizi do denia wsplnymi siami, wspln wiedz do rozwizywania problemw rozwoju sposobami innowacyjnymi.
Tabela 1.6. Definicje klastra rozumianego jako proces.

l.p. Definicja 1. Klaster (a raczej klastrowanie) to zarzdzanie kapitaem spoecznym dla osigania i osignicia skutecznoci tego procesu i efektywnego zrealizowania celu (celw) przedsiwzicia przedsibiorstw organizacji, budujcych klaster 2. Klaster to zgrupowanie organizacji na danym terytorium wraz z ca sieci ich wewntrznych i zewntrznych relacji i powiza o uwiadomionej wizji oraz wsplnym celu biznesowym, dla urzeczywistnienia ktrych rozpoczyna proces budowy i rozwoju relacji wsppracy i wspdziaania opierajcego si o ksztatowanie i rozwj wizi zaufania midzy ludmi, ktrzy konstytuuj te przedsibiorstwa i organizacje. 3. Bardzo dobry klaster to zgrupowanie uzyskujce znacznie wiksz przewag konkurencyjn anieli poziom dotychczasowej konkurencyjnoci indywidualnie funkcjonujcych firm oraz w ktrym wobec wytworzonego wysokiego poziomu kapitau spoecznego, wytworzone zostan wizi do denia wsplnymi siami, wspln wiedz do rozwizywania problemw rozwoju sposobami innowacyjnymi. 4. Bardzo dobry klaster to klaster, w ktrym wysoki poziom kapitau spoecznego jest czynnikiem konstytuujcym skuteczn strategi rozwoju przedsibiorstwa sieciowego klastra.
rdo: Opracowanie wasne na podstawie [Stachowicz, s.15]. Podsumowujc, wystpowanie statycznych elementw dystryktu przemysowego nie przesdza o jego istnieniu, a jest tylko jednym z warunkw jego powstawania. Konieczne jest rwnie dynamiczne dopenienie systemu, by zacz on funkcjonowa i rozwija si. E. Wojnicka twierdzi podobnie piszc, e jeli mamy do czynienia jedynie z koncentracj podmiotw oraz bliskoci geograficzn, a nie z wystpowaniem powiza wsppracy i konkurencji,
88
[Stachowicz, s.15-16]
56
to nie mona mwi o klastrze, a zaledwie o aglomeracji89. S. Szultka i E. Wojnicka utrzymuj, e niezbdne jest jednoczesne kooperowanie i konkurowanie podmiotw, aby mona mwi o istnieniu czy powstawaniu grona przedsibiorczoci. Ostatecznie jednak wskazuj na to, e wsppraca i konkurencja su wytworzeniu synergii ze wspistnienia na danym obszarze90.
1.5.3.
Definiowanie pojcia przez instytucje polityczne
Definiowaniem pojcia dystryktu przemysowego zajy si rwnie instytucje rzdowe oraz ponadrzdowe, ktre odgrywaj niema rol w kreowaniu odpowiednich warunkw do dziaania dystryktw przemysowych. Czyni to z uwagi na potrzeb wyranego sprecyzowania docelowego podmiotu korzystajcego z oferowanych rodkw pomocowych.
Tabela 1.7. Definicje instytucji politycznych

l.p. Definicja 1. Grona to sieci produkcyjne skadajce si ze wspzalenych firm, wyspecjalizowa2. 3.
nych dostawcw, orodkw wiedzy (uniwersytety, instytuty badawcze), organizacji wspierajcych (porednicy, konsultanci) oraz ich klientw Cluster - sektorowa i geograficzna koncentracja przedsibiorstw
rdo
Bank wiatowy za [Grycuk, s.5] UNIDO [Humphrey et al. , s.8] UNIDO91 Rozporzdzenie ministra gospodarki w sprawie udzielania przez Polsk Agencj Rozwoju Przedsibiorczoci pomocy finansowej niezwizanymi z programami operacyjnymi. 92
4.
Grono to sektorowe i geograficzne skupisko firm, ktre dziki wyspecjalizowanym dostawcom, dostpnoci surowcw i komponentw oraz lokalnym rynkom pracy osigaj korzyci aglomeracji. S one wspierane przez sie instytucji z sektora prywatnego i publicznego, promujcych kolektywne uczenie si oraz procesy dyfuzji innowacji Klaster to przestrzenna i sektorowa koncentracja co najmniej dziesiciu podmiotw dziaajcych na rzecz rozwoju gospodarczego lub innowacyjnoci, wykonujcych dziaalno gospodarcz na terenie jednego lub kilku ssiednich wojewdztw, konkurujcych i wsppracujcych ze sob w tych samych lub pokrewnych branach oraz s powizane rozbudowan sieci relacji o formalnym i nieformalnym charakterze, przy czym poow podmiotw funkcjonujcych w ramach kastra stanowi przedsibiorcy.
5. 6. 7.
Grono to grupa skoncentrowanych przestrzennie, wspzalenych, kooperujcych i UK Departament of Trade konkurujcych ze sob przedsibiorstw i instytucji, tworzcych wsplnie system poand Industry za [Grycuk, s.6] wiza o charakterze rynkowym i pozarynkowym. Klastery to miniaturowe narodowe systemy innowacji (reduced-scale national innovaOECD93 tion system) Klaster to skupione przestrzennie zespoy wsppracujcych i wspierajcych si Sownik Regionalny Polskiej przedsibiorstw gwnie maych i rednich danej brany przemysowej, powizanych z Agencji Rozwoju Przedsireguy z Uniwersytetem lub inn jednostk naukowo badawcz. biorczoci za [Surmacz, s153]
rdo: Opracowanie wasne na podstawie podanych rde.

89 90
[Wojnicka, s.34] [Szultka et al., s.524-525] 91 Boosting Innovation The Cluster Approach, OECD, Paris 1999, s.270 za [Grycuk,s.6] 92 DzU z 2006 nr 226, poz.1651 z pon. Zm. za [Kotuniak, s.8] 93 Boosting Innovation The Cluster Approach, OECD, Paris 1999, za [Jagieo, s.10]
57
Z punktu widzenia Polski istotne s dziaania OECD oraz UE. W obu organizacjach dyskusja na temat roli dystryktw przemysowych jest obecna w kontekcie systemw innowacji na rnym poziomie przestrzennym oraz konkurencyjnoci w gospodarce globalnej94. Obie organizacje promuj grona z powodw praktycznych dostrzegaj w nich skuteczne narzdzie podnoszenia zdolnoci konkurencyjnych danych lokalizacji (szczeglnie poprzez wsparcie wymiany innowacji i transfer technologii), co moe stymulowa rozwj gospodarczy i zwikszenie zatrudnienia. [Szultka ed, s. 28] Gwnym nurtem dziaa OECD jest promocja idei gron poprzez identyfikacj i promocj najlepszych praktyk w krajach czonkowskich z zakresu analizy i wspierania gron. OECD ogranicza si do promowania idei gron oraz polityki wspierania ich w krajach czonkowskich poprzez inicjowanie debaty o gronach na poziomie krajowym, organizowanie seminariw i konferencji, kojarzenie partnerw krajowych (biznes, instytucje badawcze i administracj publiczn) i midzynarodowych (przedstawicieli gron z rnych krajw). [Szultka ed, s.28] W przypadku struktur Unii Europejskiej koncepcja dystryktw przemysowych uwaana jest za atrakcyjne narzdziem wspierania rozwoju, poniewa sprowadza pomoc wadz do roli pomocniczej w przeciwiestwie do tradycyjnego subsydiowania bran lub sektorw (kosztownego i konfliktogennego dla firm, poniewa jest gr o sumie zerowej). Mona wyrni kilka pl dziaania Unii Europejskiej w zakresie propagowania idei klastrw: - prowadzenie coraz bardziej regularnego monitoringu wspierania gron (proste zestawienia oraz analiza porwnawcza w skali caej Unii; wychodzenie z analiz poza krajowe podziay grona europejskie), - wspieranie tworzenia wsplnej metodologii (promowanie najlepszych w skali europejskiej technik analizy, wspierania i rozwoju gron), - bezporednie wspieranie sieci i gron (udzia w tworzeniu gron poprzez finansowanie inicjatyw praktycznych: kojarzenie partnerw, wspieranie sieci wsppracy na przykad z funduszy strukturalnych). [Szultka ed,s.28] Analizujc dziaania obu instytucji, mona stwierdzi, e OECD dziaa bardziej jako pewnego rodzaju instytucja badawcza dostarczajca materiau do debaty w zakresie nowych narzdzi rozwoju. UE posiada natomiast wytyczone cele polityczne i gospodarcze, do realiza-
94
Szersze omwienie dziaa opartych o koncepcj klastra organizacji midzynarodowych OECD oraz UE znajduj si midzy innymi w [Szultka ed, s.18-29]
58
cji ktrych siga po wiele narzdzi, midzy innymi po ide tworzenia i wpierania klastrw. [Szultka ed, s.29]
1.5.4.
Definicja pojcia podsumowanie
Podsumowujc rozwaania na temat definiowania pojcia dystryktu przemysowego w literaturze, trzeba przyzna, e istnieje pewien chaos terminologiczny i znaczeniowym. Pojcie to czerpie z rnych koncepcji naukowych (niektre z nich zostay wymienione w niniejszej pracy) i z tego powodu jest koncepcj eklektyczn. Ponadto nie zostao dotychczas jednoznacznie zdefiniowane na przykad w zakresie zasigu przestrzennego (czy dystrykt przemysowy koczy si wraz z granicami gminy czy te powiatu?) czy te w zakresie minimalnej liczby podmiotw, ktre musz go tworzy. Stan ten ma jednak kilka nastpujcych zalet 95: - unikanie nadmiernego przywizania do jednej definicji, co wykluczaoby wiele regionw z dyskusji o wspieraniu innowacji i konkurencyjnoci, - unikanie tendencji do tworzenia jedynie susznych koncepcji analizy i dziaa wspierania gron (kade grono to wyjtkowa struktura), - mieszanie si rnych teorii, rnych tradycji i wpyww wzbogacaj dyskusj i poszerzaj j o nowe nurty. W literaturze przedmiotu zosta sformuowany problem, czy poszczeglne lokalne skupiska firm kwalifikuj si do miana dystryktu przemysowego. E. Skawiska formuuje na przykad wtpliwo, czy skupiska firm w krajach sabo rozwinitych mona nazwa dystryktami przemysowymi w znaczeniu takim, jakie przypisuje im teoria (na przykad prace M. Portera). Autorka przywouje rwnie myl M.H. Besta96, e Porter nie podaje zaoe brzegowych okrelajcych model grona ani kryteriw ilociowo-wartociujcych, ktre pozwoliyby na zaliczenie przedsibiorstwa do grona. Porter przedstawia jedynie oglny opis zjawiska i klasyfikacj czynnikw, ktre go ksztatuj (model rombu). W tym samym miejscu Best zauwaa, e przyjmowanie sabych kryteriw powoduje rozszerzenie liczby gron (wicej skupisk spenia warunki do bycia tak nazwanym), wskutek czego koncepcja traci na wartoci.[Skawiska, s. 92-93]
95 96
[Szultka ed, s.28] M.H. Best, The competitive Advantage. The Renewal of American Industry, Oxford University Press 2001, s.69, za [Skawiska, s.92]
59
Spostrzeenia te wedug autora niniejszej rozprawy s uzasadnione, lecz nie stanowi powanego zarzutu wzgldem samej koncepcji dystryktu przemysowego. Naley zauway, e jest on tworem o charakterze sieci, przez wielu badaczy zakwalifikowanym jako jedna z odmian organizacji o strukturze sieciowej. W przypadku tego typu organizacji ogromn trudno sprawia postawienie wyranej granicy pomidzy sam organizacj a jej otoczeniem. Wspczenie mwi si wrcz o zerwaniu z paradygmatem tradycyjnych struktur organizacyjnych z precyzyjnoci okrelenia granic przedsibiorstwa jako wyodrbnionej jednostki organizacyjnej97. Std wedug autora postulat nakrelenia wyranych kryteriw wyrniania dystryktw przemysowych nie jest konieczne. Koncepcja grona rozwijana przez Portera prawdopodobnie nie powstaaby, gdyby nie pewnego rodzaju przekroczenie granic tradycyjnych sektorw przemysu przez model rombu. W obecnym ksztacie wyrnia on czynniki, ktre ksztatuj si konkurencji w ramach grona, ktre powstaj niejako ponad dotychczasowymi klasyfikacjami dziaalnoci gospodarczej i granicami administracyjnymi. W nurcie bada nad dystryktami przemysowymi we Woszech pojawia si wrcz twierdzenie, e nie mona zdefiniowa dystryktu woskiego jako okrelonej liczby firm o danej cznej sprzeday98. Spr dotyczcy definicji dystryktw przemysowych toczy si rwnie w zakresie wsplnoty celu przedsibiorstw dystryktu przemysowego. Z jednej strony, daje istnieje pogld, e firmy s dystryktem przemysowym, jeeli czy je uwiadomiony i wyranie okrelony wsplny cel dziaania, a ponadto ich wsppraca w tym zakresie podlega zarzdzaniu, a wic jest w pewnym sensie emanacj pewnej wyranie okrelonej struktury organizacyjnej nadrzdnej wzgldem grupujcych si przedsibiorstw. Jeeli tak nie jest, przedsibiorstw tych nie mona nazwa dystryktem przemysowym 99. Z drugiej strony, s badacze zwizani z nurtem woskich dystryktw, ktrzy zauwaaj szerokie pole dla spontanicznoci, a wrcz chaosu, ktrego wspln wypadkow jest autonomiczna struktura dystryktu przemysowego100. Dyskusja przytoczona (stanowica jedynie wycinek sporw majcych na celu precyzyjne zdefiniowanie pojcia) oraz zbir definicji podanych w poprzednim podrozdziale wskazuj na wielk rnorodno w ujmowaniu pojcia dystryktu przemysowego. Wynika to rwnie z kontekstu praktycznego, w jakim poruszaj si poszczeglni badacze. Inaczej definiuj dys97 98
[Strategor, s.387] [Figua, s.46] 99 [Stachowicz] 100 Patrz definicja dystryktu przemysowego Rullani w tabeli (definicje)
60
trykt przemysowy znawcy ich woskich egzemplifikacji. Inaczej znw charakteryzuj pojcie badacze technopolii typu Krzemowa Dolina. Nie zwalnia to jednak z poszukiwania prawidowoci uniwersalnych, wanych nie tylko w konkretnych warunkach punktowych. Korzystajc z wczeniejszych ustale, autor proponuje wyznaczy uniwersalne ramy pojcia dystryktu przemysowego. Definiujc je naley mie na uwadze nastpujce elementy: - podmiot dystryktu przemysowego (przedsibiorcy, pracownicy, lokalna spoeczno, interesariusze dystryktu przemysowego), - przedmiot dystryktu przemysowego (dziaalno gospodarcza, w ktrej realizacj zaangaowany jest podmiot dystryktu przemysowego), Mwic o przedmiocie dystryktu przemysowego, jakim jest dziaalno gospodarcza, naley okreli cechy szczeglne sposobu, w jaki jest on realizowany i ktry wyrnia go na tle innych przejaww inicjatywy gospodarczej. Wedug autora pracy takimi cechami s: - wystpowanie ekonomik zewntrznych (specjalizacji, uczenia si, innowacji)101, - skupienie dziaalnoci gospodarczej wok okrelonego acucha tworzenia wartoci oraz dziaalnoci pomocniczej wspierajcej ten proces (np. wyspecjalizowane firmy otoczenia biznesu), Ostatni element, na ktry autor pracy chciaby zwrci uwag ze szczegln moc, odnosi si zarwno do podmiotu dystryktu przemysowego, jak i jego przedmiotu. Jest nim blisko rozumiana w taki sposb, jak czyni to M. Heidegger oraz A. Jewtuchowicz (patrz podrozdzia 1.3.). Blisko charakteryzuje podmiot dystryktu przemysowego, poniewa ludzie, ktrzy stanowi dystrykt przemysowy (przedsibiorcy, lokalna spoeczno, interesariusze dystryktu), pozostaj nawzajem w okolicy, stwarzajc wzajemne subiektywne relacje bliskoci tak, jak to rozumie M. Heidegger. Blisko ponadto wystpuje w dystrykcie przemysowym w wielu wymiarach (geograficznym, spoecznym, przemysowym, kulturowym, organizacyjnym, instytucjonalnym) przytaczanych przez A. Jewtuchowicz. Blisko tak rozumian mona uwaa za cech wyrniajc podmiotu oraz przedmiotu dystryktu przemysowego na tle innych form gospodarowania. Wykorzystujc wyrnione powyej elementy skadajce si na pojcie dystryktu przemysowego autor definiuje ten termin nastpujco: Dystrykt przemysowy to zbir podmiotw zoony z przedsibiorcw, czonkw spoecznoci oraz przedstawicieli in-
101
patrz podrozdzia 3.1.3.
61
nych organizacji (wadz, jednostek naukowo-badawczych, szkolnictwa), ktre s bezporednio lub porednio zaangaowane w dziaalno gospodarcz skupion na realizacji okrelonego acucha wartoci z wykorzystaniem ekonomik zewntrznych, przy czym zarwno elementy skadajce si na podmiot dystryktu przemysowego, jak i jej przedmiot cechuje wielowymiarowa blisko geograficzna, spoeczna, przemysowa, kulturowa, organizacyjna oraz instytucjonalna.
1.6. Typy dystryktw przemysowych
1.6.1.
Typologie oparte o charakterystyki dystryktw przemysowych
Dystrykty przemysowe w szerokim rozumieniu wystpuj w rzeczywistoci gospodarczej w bardzo rnych formach. Autor niniejszej pracy skania si do obejmowania tym mianem szerokiego spektrum terytorialnych form organizacji przemysu. W tym wzgldzie jego pogld jest zbieny z A. Markusenem, ktry rozszerza pojcie dystryktu przemysowego na formy daleko rnice si od wsko rozumianych dystryktw przemysowych Marshalla (patrz typologia przytoczona poniej) oraz z pogldami badaczy osadzonych w kontekcie woskich dystryktw przemysowych. Autor nieniejszej rozprawy przyznaje, e w literaturze rozpowszechni si pogld przeciwny, wedug ktrego dystrykt przemysowy (traktowany bardzo wsko) ogranicza si jedynie do zgrupowa maych i rednich firm nazwanych przez A. Markusena typem dystryktu przemysowego Marshalla102. Co wicej, woskie dystrykty przemysowe s uwaane za reprezentantw tego jednego typu. Wedug autora ostatni pogld jest niesuszny z uwagi na wyniki najnowszych bada rzeczywistoci woskiej, ktre wykazay jej ewolucj w kierunku hierarchicznej i kreujcej miejscowych liderw struktury, co jest odejciem od wspomnianego typu 103. Jednoczenie autor niniejszej pracy nie stara si przekona do stosowania wycznie nazwy dystrykt przemysowy z uwagi na rozpowszechnienie innych nazw (grono, klaster) w literaturze i ich ugruntowaniu (patrz podrozdzia powicony definiowaniu pojcia). Autor w niniejszej pracy uywa wielu terminw zamiennie przytacza-
102 103
Typologia opracowana przez Markusena opisana jest w dalszej czci podrozdziau [Albino et al, s. 57-58]
62
jc oryginalne nazewnictwo stosowane przez poszczeglnych badaczy. Wielo nazewnictwa nie utrudnia prowadzenia dyskursu - jedynie moe pomc w zauwaeniu rnych odcieni tego pojcia. Przechodzc do omawiania typw dystryktw przemysowych, naley zauway, e ich zbir mona rnicowa pod ktem okrelonych cech. Szereg kryteriw, jakich uywa si do rozrniania wielu rodzajw dystryktw przemysowych, zebra zesp badaczy z Instutu Bada nad Gospodark Rynkow (IBnGR) (patrz tabela 1.8.). Tabela 1.8. Kryteria podziau klastrw
Kryterium podziau Stadium rozwoju Zdolno do kreowania miejsc pracy Zasig terytorialny klastra Liczba horyzontalnie powizanych sektorw Liczba stadiw acucha produkcyjnego Pozycja konkurencyjna Pomiar zaawansowania technologicznego Typy klastrw Klastry embrionalne, wzrostowe, dojrzae oraz schykowe Klastry o rosncym, stabilnym bd malejcym zatrudnieniu Klastry o zasigu lokalnym, regionalnym, krajowym, ponadnarodowym Klastry wskie bd szerokie Klastry gbokie obejmujce zazwyczaj wszystkie etapy acucha produkcyjnego; klastry pytkie obejmujce jeden lub kilka etapw Klastry bdce liderami wiatowymi czy krajowymi lub majce przecitn bd sab pozycj konkurencyjn Klastry wysokich, rednich lub niskich technologii. Klastry wysoko innowacyjne lub nisko innowacyjne.
rdo: Opracowanie zespou IBnGR104 w [Szultka ed, s.14] G. Becattini uywa kryterium rozczonkowania procesu produkcyjnego twierdzc, e rzeczywisto dystryktw przemysowych mona zawrze pomidzy dwoma nastpujcymi ekstremami: 1. proces produkcyjny kompletnie zintegrowany pionowo w jednej lub kilku duych firmach, ktry nie jest dzielony z adnym innym przedsibiorc, 2. proces produkcyjny realizowany przez miriady mikro-jednostek produkcyjnych, z ktrych kada pozostaje na wasnym rozrachunku w zakresie zysku z produkcji koordynowanej wsplnie.[Becattini, s.49] Inne kryterium stosuje L. De Propis, wyrniajc dystrykty przemysowe ze wzgldu na poziom niezalenoci podmiotw i umiejscowienie orodka decyzyjnego. Wyrnia: - zgrupowania firm zdominowanych przez jednego kupca lub sprzedajcego (dystryktmonopson lub dystrykt-monopol),
104
Na podstawie nastpujcych rde: M.J. Enright, Regional clusters: what we know and what should we know, materiay na seminarium: Innovation Clusters and Interregional Compoetition, 12-13 November 2001, Kiel; Business clusters in the UK a first assessment, Ministry of Science, London 2001; D. Jacobs, Knowledge-intensive innovation: the potential of the cluster approach, IPTS Report 16, European Commission, Brussels 1997.
63
- dystrykty, w ktrych proces podejmowania decyzji jest rozprzestrzeniony pomidzy du liczb maych firm (dystrykt przemysowy zbliony do jego kanonicznego rozumienia). [De Propis, s.740-741] Wedug M.H. Besta mona podzieli dystrykty dychotomicznie na statyczne i dynamiczne. Kryterium tego podziau stanowi korzystanie przez firmy dystryktu przemysowego z dynamicznych ekonomik lokalizacji. W przypadku dystryktw statycznych innowacje zachodz w ograniczonym zakresie, a firmy korzystaj jedynie ze statycznych ekonomik lokalizacji. Dystrykty przemysowe dynamiczne s wynikiem procesu cigego doskonalenia bdcego wynikiem dyfuzji wiedzy i uczenia si. [Skawiska 2003, s.232] Niektrzy badacze zwracaj uwag na rnic pomidzy podziaem dystryktw na innowacyjne i nieinnowacyjne a podziaem na dystrykty w sektorach tradycyjnych i sektorach nowej techniki, co niekiedy powoduje nieporozumienia. Autor przychyla si do pogldu, e wytwarzanie w obrbie kadego sektora (rwnie tradycyjnego) moe by rwnoczenie wysoce innowacyjne. Jest to rwnie pogld zgaszany przez P. den Hertog, ktry zwraca uwag105 na konieczno uznawania za innowacyjne take klastrw nisko i redniotechnologicznych odnoszcych sukcesy na globalnym rynku dziki stosowaniu wysokotechnologicznych innowacji procesowych a dziaajcych w sektorach uznawanych za tradycyjne (przykadem mog by dystrykty przemysowe we Woszech, ktre w duej mierze specjalizujc si w produkcji dbr przemysu lekkiego uznawanych za pracochonne a nie kapitaochonne obuwie, biuteria, odzie). W podobny sposb wypowiada si M. Porter, ktry zauwaa, e dystrykty przemysowe mog wystpowa w najrozmaitszych sektorach i w rnorodnych obszarach geograficznych, zarwno w sektorach wysokiej techniki, jak i tych tradycyjnych, na terenach miejskich i wiejskich. Jednoczenie stawia mia tez, e nie ma przemysw niskiej techniki, lecz jedynie przedsibiorstwa niskiej techniki, ktre nie stosuj nowoczesnych metod produkcji. Wedug niego w kadym sektorze przedsibiorstwa mog wygrywa z konkurencj pod wzgldem produktywnoci, stosujc skomplikowane metody i technologie produkcji oraz oferujc unikalne produkty. M. Porter wnioskuje, e kady sektor moe by nasycony wiedz (knowledge intensive). [Porter 1998; s.80,85]
105
Pim den Hertog Boosting Innovation The Cluster Approach OECD raport 1999 oraz Innovative Clusters, 2001 za [Wojnicka, 35]
64
Inne przytaczane typologie nie s oparte o pojedyncze kryterium, lecz pewne ich wizki. Na podstawie woskich przypadkw dystryktw przemysowych G. Garofioli106 zaproponowa typologi modeli lokalnego rozwoju opierajc si na nastpujcych zmiennych strukturalnych: struktura systemu produkcyjnego, wielko przedsibiorstw i relacji midzy nimi, to przedsibiorczoci, cechy lokalnego rynku pracy, rda innowacji, struktura spoeczna, lokalne instytucje i prawo gospodarcze. Wyrni on trzy moliwe systemy regionalne: 1) obszary o specjalizacji produkcyjnej (ang. areas of productive specialization), 2) lokalne systemy produkcyjne (ang. local production systems), 3) obszary systemowe (ang. system areas). Obszar o specjalizacji produkcyjnej skupia firmy, pomidzy ktrymi relacje s ograniczone. Konkuruj one na tym samym rynku, dziaajc w tych samych fazach acucha wartoci. W obszarach tych nie lokuj si gwne siedziby firm, lecz ich oddziay w celu wykorzystania sprzyjajcych warunkw lokalizacji (np. rynku pracy). Ten model rozwoju lokalnego jest uzaleniony od zewntrznych aktorw. [Guerrieri et al. b, s.13-14] Lokalne systemy produkcyjne charakteryzuj si obecnoci przedsibiorstw nalecych do tego samego sektora (konkurencja), midzy ktrymi wystpuj silne wzajemne relacje. Ponadto istnieje tradycja miejscowej kultury technicznej i zawodowej zakorzeniona w historii lokalnej. Spoeczno-kulturowa homogeniczno obszaru stwarza due moliwoci dla rozwoju lokalnej polityki gospodarczej. W tym modelu rozwj jest powodowany przez lokalnych przedsibiorcw. [Guerrieri et al. b, s.14] Obszary systemowe (ang. system areas) s relatywnie najbardziej skomplikowanymi i zoonymi formami zgrupowa przedsibiorstw o specjalizacji produkcyjnej. Bazuj na maych i rednich przedsibiorstwach. Wyrany jest podzia pracy pomidzy firmami. Powizania wystpuj zarwno w obrbie wiodcego sektora, jak i z innymi sektorami (komplementarnymi i wspomagajcymi), przez co aktywa trwae potrzebne do produkcji mog by wytwarzane lokalnie. Ten model w przeciwiestwie do poprzednich dwch okrela si jako intensywny, poniewa nie prowadzi do wzrostu zatrudnienia, lecz bazuje na lepszym wykorzystaniu miejscowych zasobw. G. Garofoli tej grupie przypisuje przykady wiodcych woskich dystryktw przemysowych: Biella, Vigevano, Prato, Carpi, Sassulo. [Guerrieri et al. b, s.14]
106
Garofoli G., Modelli locali di sviluppo, Milan:Franco Angeli 1991 za [Guerrieri et al. b, s.13]
65
Kolejna klasyfikacja dystryktw przemysowych jest oparta o kryterium formy relacji, jakie powstaj w obrbie dystryktu pomidzy jego uczestnikami a lokaln firm-liderem. Wok niej tworzy si konstelacja innych podmiotw z ni powizanych. Formy tych konstelacji, bdce rwnie typami dystryktw przemysowych, s nastpujce107: 1) nieformalna konstelacja (ang. informal constellation) 2) formalna konstelacja (ang. formal constellation) 3) konstelacja planowana (ang. planned constellation) 4) sie przedsibiorstw (ang. enterprise network) 5) grupa przedsibiorstw (ang. enterprise group) Typy te s scharakteryzowane w tabeli (patrz tabela 1.9.). Tabela 1.9. Typy dystryktw przemysowych
Cechy Nieformalna konstelacja
Statyczna efektywno przez redukcj kosztw
Formalna konstelacja
Statyczna efektywno take przez popraw jakoci i krtsze czasy dostaw Jest wci liderem, ale inne firmy nabieraj wanoci waniejsza; uwiadamiaj sobie, e ich struktura i zachowanie wpywa na ca konstelacj Blisze interakcje Dugoterminowe, bazujce na zaufaniu stosunki; cena traci na znaczeniu
Konstelacja planowana
Dynamiczna efektywno przez adaptacj, innowacj i konkurencyjno Nie tylko ostateczny monta; odpowiedzialna za koordynacj, planowanie strategiczne, zaopatruje konstelacj w kluczowe usugi i inwestycje Bardziej aktywna; blisze i czstsze relacje pomidzy nimi; niektre mog gra rol porednika pomidzy firm-liderem a innymi firmami konstelacji Koordynacja
Sie przedsibiorstw
Dynamiczna efektywno przez adaptacj, innowacj i konkurencyjno
Grupa przedsibiorstw
Konkurencyjna efektywno, ktra jest czym wicej ni efektywno Zaopatruje w usugi o strategicznym znaczeniu i zabezpiecza konstelacj finansowo Aktywna; nie wypenia jedynie w prosty sposb polece firmylidera; rozproszona przedsibiorczo wspiera innowacyjno Strategiczne interakcje pod kierownictwem firmy-lidera
Cel
Dziaalno firmy-lidera
Projektowanie, monta, sprzeda
Zaopatrywanie w usugi o strategicznym znaczeniu
Rola innych firm
pasywna
Aktywna
Relacje liderinne firmy
Lider dominuje
Koordynacja Silna identyfikacja z sieci: wsplna kultura i pogldy, wyrana rnica wzgldem firm z zewntrz; atwiej wybra orientacj na zewntrz, by redukowa uzalenienie od kontekstu lokalnego Sia ley po stronie zwizkw konstelacji z otoczeniem globalnym
Zasady rzdzce relacjami
Kontrakty krtkoterminowe; cena jest gwn zmienn
Dugoterminowe kontrakty, niewielkie obroty stron; rutyna w stosunkach uatwia porozumienie
Finansowy udzia (kontrola) firmy lidera w grupie firm
Czynniki rozwoju i konkurencyjnoci
Obecno ekonomik lokalizacji; lepsze spoecznoekonomiczne rodowisko ulepszyoby wydajno
Dynamiczne zewntrzne ekonomiki odgrywaj rol centraln
Ekonomiki lokalizacji i urbanizacji maj wpyw na wyniki organizacji
rdo:[Guerrieri et al. b,s16] za [Rynik]
107
Lorenzoni G., Larchitettura di sviluppo delle imprese minori, Bologna: Il Mulino, 1990 za [Guerrieri et al. b,s15]
66
Kolejne typy konstelacji oznaczaj wzrost konkurencyjnoci i dynamicznej efektywnoci (zdolnoci do innowacji) oraz silniejsze relacje pomidzy uczestnikami dystryktu. Rwnie rola firmy-lidera zmienia si z projektowania i skadania wkadw poszczeglnych firm w kierunku koordynacji, strategicznego planowania i inwestycji w obrbie konstelacji. [Guerrieri et al. b, s.15] Szeroko znan i przytaczan klasyfikacj przedstawi A. Markusen. Rwnie w tym przypadku kryterium jest wielowymiarowe i bierze pod uwag wielko firm, charakter midzy-organizacyjnych relacji wewntrz dystryktu oraz kierunek orientacji podmiotw (na zewntrz lub do wewntrz dystryktu). Klasyfikacja uwypukla rwnie rol duych firm i pastwa w stwarzaniu warunkw do rozwoju i powstawania nowych przedsibiorstw w regionie. Klasyfikacja zawiera cztery nastpujce typy dystryktw przemysowych [Guerrieri et al. b,s.17]: Dystrykt przemysowy Marshalla wariant woski( ang. Marshallian ID (italian variant)), Dystrykt typu Centrala -kooperanci (ang. Hub-and-spoke district), Platforma przemysowa dla firm-satelit (ang. Satellite industrial platform), Pastwowo zakotwiczony dystrykt przemysowy (ang. State-anchored industrial district). Tabela poniej prezentuje charakterystyk wymienionych typw dystryktw przemysowych. Obrazem opisywanych relacji jest rysunek (zob. rysunek 1.4.). Tabela 1.10. Cechy rnych typw dystryktw przemysowych.
Cechy Przewaajca struktura przedsibiorstw Ekonomika skali Poziom aktywnoci firm lokalnych Handel wewntrz dystryktu (pomidzy jego podmiotami) Kluczowe inwestycje Wsppraca Kupujcyproducent Instrument regulujcy relacje Wsppraca z firmami z zewntrz dystryktu Dystrykt przemysowy Marshalla (woski wariant) Lokalne mae i rednie przedsibiorstwa Niska Wysoki Bardzo rozwinity Decyzje podejmowane lokalnie Wana Kontrakty dugoterminowe Maa Dystrykt typu Centrala kooperanci Jedna/kilka duy firm i dostawcw Wysoka Niski, oprcz usug Pomidzy duymi firmami i dostawcami Lokalne decyzje lecz rozproszone globalnie Maa Kontrakty dugoterminowe Dua Platforma przemysowa dla firm-satelit Due firmy z centralami na zewntrz dystryktu Wysoka Niski lub redni Minimalny Decyzje podejmowane na zewntrz dystryktu Maa lub adna Kontrakty krtkoterminowe Dua z przedsibiorstwami-matkami Pastwowo zakotwiczony dystrykt przemysowy Jedna/kilka instytucji rzdowych zapewniajcych infrastruktur Wysoka Niski lub aden Wysoki pomidzy instytucjami i dostawcami Decyzje na szczeblu wadz lokalnych lub poza dystryktem Maa Kontrakty krtkoterminowe Dua z przedsibiorstwamimatkami (instytucjami)

Dystrykt przemysowy Marshalla (woski wariant) Wewntrz dystryktu; Bardzo elastyczny Czste I. Dystrykt P. II. MP
67
Cechy
Dystrykt typu Centrala kooperanci Wewntrz dystryktu; Elastyczny rednio czste I. Dua firma II. Dystrykt P. III. MP
Platforma przemysowa dla firm-satelit
Pastwowo zakotwiczony dystrykt przemysowy
Rynek pracy Wymiany personelu Zaangaowanie pracownikw (hierarchia wanoci podmiotw) Imigracja siy roboczej
Wysoka
Wysoka
Emigracja siy roboczej Kulturalna tosamo lokalna rda finansowania i technicznej pomocy Cierpliwy kapita (dugoterminowy) Lokalne stowarzyszenia handlowe Rola lokalnych wadz Dugoterminowe perspektywy
Niska
rednia
Na zewntrz dystryktu, Wewntrzny (kapita rzdowewntrz wielkich wy), krajowy (z innych instyprzedsibiorstw tucji) Czste (nowy personel rednio czste/czste (zawoz zewntrz) dowa) I. Dua firma I. Instytucja II. Dystrykt P. II. Dystrykt P. III. MP III. MP Wysoka dla wysoko kwalifikowanych i kadr zarzdzajcych/ Wysoka niska dla nisko kwalifikowanych Wysoka dla wysoko kwalifikowanych i Niska, chyba e instytucja kadr zarzdzajcych / rzdowa opuszcza lokalizacj niska dla nisko kwalifikowanych Praktycznie nieobecna Zewntrzne Rozwinita Zewntrzne (krajowe lub lokalne wadze, jednostki wojskowe, uniwersytety pastwowe, centra badawcze) Nie istnieje sabe Saba w regulacji i promocji przemysu. Wana w infrastrukturze. Zalene od instytucji rzdowych
Rozwinita Wewntrzne wzgldem DP Istnieje Silna obecno Istotna Dobre perspektywy
Rozwinita Due firmy Rzadki dla innych ni due firmy Praktycznie nieobecne Istotna Zalene od duych firm i dynamiki przemysu
Nie istnieje Nieobecne Istotna Zagroone zmian lokalizacji firm
rdo:[Guerrieri et al. b, s.18-19] za [Rynik]
W dystrykcie przemysowym Marshalla realizuj si zewntrzne ekonomiki skali. Wykazuje on podobiestwo do rzeczywistoci woskich dystryktw przemysowych. Wana w nim jest lokalna atmosfera przemysowa, lokalne dugoterminowe spoecznoekonomiczne relacje pomidzy firmami, wzajemne zaufanie oraz mieszanka konkurencji ze wspprac. [Guerrieri et al. b,s.17-19] W dystrykcie Centrala-kooperanci jedna lub wicej firm (zwykle duych, pionowo zintegrowanych) odgrywa rol koordynujcej centrali wzgldem innych podmiotw lokalnych (dostawcw i dostarczycieli czynnoci powizanych). Dominuje ona nad kooperantami lokalnymi oraz posiada zdecydowanie lepsze relacje z podmiotami z zewntrz dystryktu przemysowego ni inne podmioty dystryktu. Dziki temu, e tylko ona utrzymuje kontakty z otoczeniem, pozyskuje wiedz z zewntrz dystryktu przemysowego i jest zdolna do wdraania innowacji. [Guerrieri et al. b,s.19-20]
68
Platforma przemysowa dla firm-satelit jest pewnego rodzaju zbiorem oddziaw, filii bd dywizji przedsibiorstw, ktrych gwne siedziby ulokowane s poza dystryktem. Podmioty te utrzymuj nike relacje midzy sob, ich procesy nierzadko s cakowicie rne, tak, jak sektory, w ktrych dziaaj. Typ ten rozwija si dziki dostpowi do istniejcej lokalnie infrastruktury (rda finansowania, techniczna pomoc, cierpliwy kapita, stowarzyszenia handlowe itp.). [Guerrieri et al. b,s.20-21]
Rysunek 1.4. Typologia dystryktw przemysowych.

rdo: [Guerrieri et al. b,s.22]
Pastwowo zakotwiczony dystrykt przemysowy jest efektem oddziaywania instytucji publicznej lub non-profit, takiej jak jednostka badawcza, uniwersytet, lub koncentracja administracji rzdowej (podmiot ten lub podmioty stanowi kotwic). Znaczcym czynnikiem jego rozwoju jest decyzja polityczna o zainicjowaniu takich dziaa jak: parki biznesu, parki naukowe, centra transferu technologii, centra badawczo-rozwojowe i tym podobne. Rozwj dystryktu uzaleniony jest od moliwoci transferu technologii instytucji stanowicej kotwic do innych podmiotw. [Guerrieri et al. b,s.21]
69
Podobn typologi przedstawia J. Meyer-Stamer. Wyrnia si w niej trzy z czterech typw przedstawionych przez A. Markusena z wyczeniem ostatniego (Pastwowo zakotwiczonych dystrykt przemysowy)108. Biorc pod uwag kryterium hierarchicznoci relacji w dystryktach przemysowych, P. Guerrieri i C. Pietrobelli dokonuj podsumowania istniejcych w literaturze typologii i wprowadzaj trzy gwne typy dystryktw przemysowych. [Guerrieri et al. b, s23] 1) (Przypadkowe) geograficzne skupisko firm (okazjonalne powizania pomidzy firmami, niewielkie dowiadczenie we wsppracy, nieistniejce lub sabo rozwinite lokalne instytucje), 2) Dystrykt przemysowy Marshalla (sprawniejsze midzyorganizacyjne transakcje, lepiej rozwinita wsppraca i lokalne instytucje, ekonomika skali na poziomie dystryktu jest osigana dziki znaczcej specjalizacji przedsibiorstw), 3) Sie przedsibiorstw z pewn form przywdztwa (lider dostarcza usugi o strategicznym znaczeniu oraz jest impulsem do dywersyfikacji produktw i sektorw, reorganizacji produkcji i stosunkw z firmami, instytucjami i rynkami (zbytu i wej). Typologia ta jest o tyle dyskusyjna, e wprowadza moliwo kwalifikacji kadego zbioru geograficznego firm (nawet niepowizanych relacjami) do miana dystryktu przemysowego. Wydaje si to by ryzykown tez, ktra moe doprowadzi do dewaluacji koncepcji dystryktw przemysowych. Autor niniejszej pracy nie zgadza si z ni. Kolejna typologia terytorialnych systemw produkcji, o ktrej warto wspomnie, przedstawiona zostaa przez D. Maillat109. Wprowadzono w niej dwa kryteria podziau: stopie zintegrowania rnych rodzajw dziaalnoci w regionie (integracja) oraz intensywno relacji midzy przedsibiorstwami (terytorializacja). Stopie zintegrowania dotyczy istnienia acuchw wartoci dodanej. Pozwala to na rozrnienie systemw terytorialnych, w ktrych koncentruje si wiele ogniw acucha wartoci (badania, produkcji, sprzeda), od obszarw, w ktrych dziaaj przedsibiorstwa wyspecjalizowane jedynie w poszczeglnych fazach acucha. Kryterium intensywnoci relacji w regionie pozwala na wskazanie systemw terytorialnych, w ktrych interakcja wystpuje oraz tych, w ktrych wsppraca i komplementar-
108 109
[Klastry] Maillat D., Globalizacja, terytorialne systemy produkcyjne i rodowiska innowacyjne, Rectors Lectures, no. 52, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Krakw 2002, s. 5 za [Jewtuchowicz, s.95]
70
no nie istniej. cznie mona wskaza cztery rodzaje systemw terytorialnych. S to systemy o cechach nastpujcych [Jewtuchowicz, s.94-100]: A. brak integracji i brak terytorializacji, B. obecno integracji, brak terytorializacji, C. obecno integracji i terytorializacji, D. terytorializacja bez integracji.
Obecno relacji wymiany w regionie
Obecno zintegrowanego wewntrznie acucha wartoci dodanej w regionie
Typ C
Typ D
Brak zintegrowanego wewntrznie acucha wartoci dodanej w
Typ B
Typ A
regionie
Brak relacji wymiany w regionie Rysunek 1.5. Typologia terytorialnych systemw produkcyjnych rdo: D. Maillat za [Jewtuchowicz, s. 97] W przypadku sytuacji A przedsibiorstwa dziaaj w wyranej izolacji od siebie i lokalnych aktorw, skupiajc si na niewielkim wycinku acucha wartoci. Moe by to sytuacja podobna do opisanej przez typ platforma przemysowa dla firm satelit, w ktrej firmy nie s zintegrowane z danym terytorium i pozostaj w cisej zalenoci od centrali z zewntrz. W takim przypadku terytorium jest jedynie rezerwuarem siy roboczej o niskich kwalifikacjach. Wystpuje ponadto ciga groba delokalizacji istniejcych firm, co stanowi zagroenie dla rozwoju regionu. [Jewtuchowicz, s.97] W sytuacji B w regionie dominuje jedno lub kilka duych pionowo zintegrowanych podmiotw, od ktrych w duej mierze zaley rozwj terytorium. W takiej sytuacji firmy te uzaleniaj dalsz pomylno regionu od swoich decyzji groc delokalizacj swoich operacji. [Jewtuchowicz, s.97-98]
71
W sytuacji C dominujce w regionie przedsibiorstwo, ktre koncentruje w sobie cao acucha wartoci, wsppracuje z innymi podmiotami w regionie, szczeglnie z maymi i rednimi firmami. Przedsibiorstwo i jego partnerzy wspdziaaj w sposb komplementarny poprzez wymian wiedzy, umiejtnoci, technologii. Mae firmy wsppracuj midzy sob niezalenie od wsppracy z du firm liderem. [Jewtuchowicz, s. 98] Przypadek D to terytorialny system zoony z maych niezalenych i wyspecjalizowanych w kolejnych etapach produkcji przedsibiorstw, utrzymujcych ze sob liczne relacje. Nie istnieje w tym przypadku lider integrujcy acuch wartoci. System oparty jest o komplementarno przedsibiorstw. Zagroeniem dla takich systemw s nowe wyzwania otoczenia, ktre wymagaj radykalnych zmian wprowadzonych przez wybranego lidera. Problemem moe by wytworzenie w warunkach konkurencji zaufania potrzebnego, aby wsppracowa. [Jewtuchowicz, s. 100] Kryterium rozrnienia dystryktw przemysowych ze wzgldu na faz rozwoju (ycia), w jakiej znajduje si to lokalne zgrupowanie firm, zastosowaa organizacja UNIDO wyodrbniajc [Bianchi et al., s.11]: dystrykt przemysowy embrionalny, dystrykt przemysowy skonsolidowany, dystrykt przemysowy dojrzay.
Wedug tej organizacji w fazie embrionalnej podmioty dystryktu s zdolne w wikszoci jedynie do obsugi lokalnego rynku. Etap konsolidacji oznacza zdolno do zdobywania szerszego rynku, pogbienie specjalizacji firm oraz pojawienie si swoistej tosamoci lokalnej. Dojrzao oznacza zdolno do innowacji, oferowanie produktw o podwyszonej wartoci dodanej oraz pocztek procesw internacjonalizacji. [Bianchi et al. , s.11] Podobne kryterium podziau zastosowali Guerrini i Iammarino, ktrzy wyrniaj nastpujce fazy ycia dystryktu przemysowego [Guerrieri et al. c, s.38]: narodziny, ekspansja, dojrzao.
Wedug nich wraz z rozwojem dystryktu zmienia si jego stopie specjalizacji. O ile w fazie narodzin i konsolidacji daleka specjalizacja jest korzystna, o tyle dojrzao wymagajca konkurencyjnoci i innowacyjnoci na najwyszym poziomie wymaga powiza z innymi dziedzinami a przez to dostpu do innowacji. Aby osign dojrzao, dystrykty musz rozszerzy profil dziaalnoci o sektory pokrewne i w ten sposb unikn zamknicia na innowacje z zewntrz. [Guerrieri et al. c, s.38]
72
Poza przytoczonymi typologiami istnieje w literaturze kilka opracowanych przez instytucje rzdowe lub ponadrzdowe. OECD przyjo za kryterium klasyfikacji sposb ksztatowania si procesw innowacyjnych wewntrz klastrw. Wedug tego kryterium mona wyrni 110: - klastry oparte o wiedz (dla firm kluczowe znaczenie ma dostp do wynikw bada podstawowych realizowanych przez instytucje badawcze oraz uniwersytety, dlatego tworz zgrupowania wok silnych instytucji badawczych np. farmaceutyka, przemys lotniczy, chemia, elektronika), - klastry oparte o korzyci skali (zoone systemy oparte o du skal produkcji, dla ktrych gwnymi zewntrznymi rdami technologii s wyspecjalizowani dostawcy sprztu i komponentw ich efektywno innowacyjna zaley od zdolnoci do importowania i budowania na wiedzy wytworzonej gdzie indziej w zakresie usprawnie procesu produkcyjnego produkcja artykuw spoywczych, przetwrstwo materiaw masowych, przemys samochodowy), - klastry uzalenione od dostawcy (importuj technologi w formie dbr kapitaowych i pproduktw; ich dziaalno innowacyjna zaley od zdolnoci do wspdziaania z dostawcami rolnictwo, lenictwo, tradycyjny przemys przetwrczy (meblarstwo)), - klastry wyspecjalizowanych dostawcw (przedsibiorstwa o duej intensywnoci B+R kadce nacisk na innowacje produktowi wytwarzajce wejcia do zoonych systemw produkcyjnych w postaci maszyn, instrumentw i oprogramowania). Brytyjski Departament Handlu i Przemysu wprowadzi typologi dzielc klastry (clusters) wedug nastpujcych rodzajw111: - acuch wartoci dodanej (rdze klastra stanowi przedsibiorstwa nastpujce po sobie w acuchu tworzenia wartoci dodanej powizane pionowo), - agregacja powizanych sektorw (typ klastra wyodrbniony przez Portera, ktry skada si z nastpujcych elementw: (1) segmentu produkcji dbr finalnych, (2) produkcji maszyn i urzdze (uywanych w procesie produkcji dbr finalnych), (3) wyspecjalizowanych nakadw, (4) wspierajcych usug), - klastry regionalne (agregacja powizanych sektorw skoncentrowana przestrzennie w ramach regionu, co warunkuje jego globaln konkurencyjno),
110 111
National Innovation Systems OECD 1997 za [Szultka ed, 13-14] [Klastry]
73
- dystrykty przemysowe (lokalne skupiska maych i rednich przedsibiorstw wyspecjalizowanych w poszczeglnych etapach procesu produkcyjnego, silnie powizane ze rodowiskiem lokalnym w oparciu o zaufanie i wizi kooperacyjne), - sie (specyficzna forma powiza pomidzy aktorami gospodarczymi oparta na wspzalenociach, kooperacji i zaufaniu), - rodowisko innowacyjne (synergia czynnikw ekonomicznych i instytucjonalnych na obszarze koncentracji przemysw wysokotechnologicznych prowadzca do efektywnej kreacji i dyfuzji wiedzy oraz wydajnego procesu uczenia si). Typologia ta wydaje si by nieostra. Poszczeglne typy zachodz na siebie. Przykadowo dystrykt przemysowy moe by jednoczenie sieci, rodowiskiem innowacyjnych, acuchem wartoci dodanej oraz klastrem regionalnym. To samo spostrzeenie mona odnie do przedstawionej wczeniej klasyfikacji OECD. D. Jacobs i A.P. De Man112 twierdz, e wszystkie opisywane w literaturze przedmiotu przykady klastrw mona zaliczy do jednej z trzech kategorii. S to: 1) Klaster bdcy skoncentrowan geograficznie form dziaalnoci ekonomicznej grupy firm z pokrewnych sektorw, czsto zwizanych i orodkami wiedzy (uniwersytety, centra B+R). 2) Klastry rozumiane jako zintegrowane pionowo acuchy produkcyjne wsko zdefiniowane sektory, w ktrych ssiadujce ze sob etapy procesu produkcyjnego tworz jdro klastra. Do tej grupy mona zaliczy sieci tworzone przez najwiksze firmy dziaajce na pewnym wyodrbnionym obszarze geograficznym. 3) Klastry jako cae sektory lub brane (np. klaster chemiczny). Typologia ta rwnie nie stanowi wedug autora niniejszej rozprawy podstawy do wyranego podziau dystryktw przemysowych. Typy wyrnione powyej stanowi raczej trzy rne punkty widzenia na ten sam obiekt, podobnie jak w typologii Brytyjskiego Departamentu Handlu i Przemysu.
112
Jacobs D, De Man A.P., Clusters, Industrial Policy and Firm Strategy. A Menu Approach., Technology Analysis & Strategic Management Vol.8. No 4, 1996, s.426, za [Grycuk, s.5]
74
1.6.2.
Typologie oparte o charakterystyki organizacji sieciowych
Niektrzy badacze podkrelaj rnice pomidzy dystryktami przemysowymi oraz organizacjami o sieciowej strukturze organizacyjnej np. zesp IBNGR przestrzega przed utosamianiem tych dwch poj (patrz podrozdzia 1.4.4.). Autor rwnie nie stawia midzy tymi dwoma obiektami znaku rwnoci, jednak ma na uwadze take gosy stwierdzajce, e dystrykty przemysowe s jednym z wielu moliwych typw organizacji sieciowej, ktr naley uwaa za pojcie szersze. Porter twierdzi, e dystrykt przemysowy jest odmian sieci, wystpujc w okrelonej lokalizacji geograficznej, w ktrej bliskie ssiedztwo firm i instytucji zapewnia istnienie pewnego rodzaju wsplnoty oraz zwiksza czstotliwo i znaczenie interakcji113. L. Biggiero natomiast nazywa dystrykty przemysowe hyper-sieciami, a dokadnie: sieciami midzyorganizacyjnych sieci na okrelonym terytorium 114. A. Jewtuchowicz przedstawia podzia sieci przedsibiorstw za A. Sallezem, wedug ktrego dystrykt przemysowy jest jednym z trzech ich typw115. E. Skawiska przedstawia grona jako form strukturaln sieci. Dokonawszy przegldu wielu definicji sieci organizacji, podsumowuje wywd twierdzeniem, e grona firm stanowi tylko jedn z wielu istniejcych form struktur sieciowych przedsibiorstw, a ich szczegln cech jest skupienie geograficzne, tzw. umocowanie w okrelonym rodowisku lokalnym 116. Rwnie autor niniejszej dysertacji w pracy magisterskiej wykaza, e dystrykt przemysowy moe by rozumiany jako przykad organizacji sieciowej117. Skoro fenomen dystryktu przemysowego moe by wyjaniany rwnie za pomoc teorii sieci przedsibiorstw, struktur organizacji sieciowej i powiza sieciowych, wydaje si zasadne, aby kryteria zaproponowane dla opisu struktur organizacji sieciowej uy take dla opisu i kategoryzacji dystryktw przemysowych. Poniewa dystrykt przemysowy moe by rwnie rozumiany jako pewien rodzaj organizacji sieciowej lub sieci, autor niniejszej pracy
113 114
[Porter, s.282-284] [Biggiero, s.74] 115 A. Sallez wyrnia trzy rodzaje sieci przedsibiorstw: dystrykt przemysowy (opartych na koncepcji Marshalla), sieci komplementarne przedsibiorstw (oparte na stosunkach partnerskich i podwykonastwie, w ktrych dominuj relacje pionowe), sieci wspdziaania i wsppracy (oparte na przepywie informacji technicznej, naukowej, finansowej z przewaga relacji poziomych) [A. Sallez, Reseaux denterprisess, [in:] Encyklopedie deconomie spatiale, Economica 1994, s.315-323] za [Jewtuchowicz 1997, s.14] 116 [Skawiska 2006, s.373-376] 117 por. [Rynik]
75
proponuje przyj punkt widzenia badaczy, ktrzy ujmuj struktur organizacji sieciowej w trzech nastpujcych wymiarach118: spjno (stopie nasilenia relacji pomidzy poszczeglnymi elementami sieci), potencja kombinacyjny (pochodna iloci elementw i moliwoci pocze pomidzy nimi), sposb aktywizacji (sposb rozmieszczenia uprawnie do aktywizowania sieci). (zobacz rysunek 1.6.).
Aktywizowanie
(+)sterowanie(-)
(+)homogeniczno(-)
+) ie( an w go gre a (-)z
Spjno
Potencja kombinacyjny
Rysunek 1.6. Wymiary struktur sieciowych
rdo: [Strategor , s. 396]
Wedug potencjau kombinacyjnego mona wskaza kontinuum dystryktw przemysowych, ktre rozpoczyna si od obiektw o niewielkiej iloci skupionych podmiotw z niewielk iloci powiza a koczy na dystryktach przemysowych o bardzo duej iloci podmiotw i bardzo skomplikowanych relacjach rzeczywistych i potencjalnych. Wedug wymiaru spjnoci mona wyrni dystrykty przemysowe o bardzo silnych relacjach midzy przedsibiorstwami oraz takie, midzy ktrymi relacje s bardzo sabe (podobne kryterium stosuje m. in. Markusen patrz typologie w poprzednim podrozdziale). Szczeglnie wane wydaje si jednak kryterium ostatnie sposb aktywizacji - wedug ktrego mona przed118
[Strategor, s.393, s.396] za [Krupski et al., s.197]
76
stawi rzeczywisto dystryktw przemysowych na kontinuum zaczynajcym si od zbioru firm w zupenej niezalenoci decyzyjnej wzgldem siebie, a koczcym si na hierarchii firm, w ktrej rol wierzchoka decyzyjnego peni firma lider. Tabela 1.11. Typologia dystryktw przemysowych wedug kryterium wymiarw sieci
Wymiar (kryterium) Potencja kombinacyjny Spjno Sposb aktywizacji sieci Pocztek kontinuum Niewielka liczba firm oraz powiza pomidzy podmiotami Relacje bardzo sabe pomidzy podmiotami Aktywizacja sterowana hierarchia firm z firm-liderem posiadajcym prawo do aktywizacji sieci przedsibiorstw Koniec kontinuum Bardzo dua liczba firm oraz powiza midzy podmiotami Relacje bardzo silne pomidzy podmiotami Aktywizacja rozproszona sie moe by inicjowana przez kad jednostk sieci.
rdo: Opracowanie wasne Podobnie mona postpi z propozycja typologii przedstawion przez D.Maillat, M. Quevit i L. Senn119, ktrzy opisuj pi wymiarw sucych do charakteryzowania i analizowania sieci. S to: - wymiar organizacyjny (sie jest to specyficzna organizacja alternatywna do rynku i zhierarchizowanych organizacji ekonomicznych pozwalajca na redukcj kosztw transakcji) - wymiar czasowy (stabilne relacje pomidzy aktorami, opierajce si na znajomoci i zaufaniu rozwijaj si ewolucyjnie w czasie), - wymiar poznawczy (poziom wiedzy i umiejtnoci dziaania w sieci; sposb organizacji pozwalajcy na nabywanie wiedzy zbiorowej), - wymiar normatywny (sie charakteryzuje si posiadaniem wasnych regu postpowania mniej lub bardziej sformalizowanych; reguy okrelaj zakres i przestrze wsplnych dziaa, pozwalaj na zachowanie wikszej stabilnoci w stosunku do zmian w otoczeniu), - wymiar terytorialny (blisko terytorialna partnerw w sieci szczeglnie wana dla firm, gdy potrzebuj atwego dostpu do informacji technologicznej). Rwnie w tym przypadku mona przedstawi w sposb analogiczny osie, ktre wyznaczaj rzeczywisto dystryktw przemysowych, co obrazuje ponisza tabela (patrz tabela).
119
D.Maillat, M. Quevit i L. Senn (ed.), Reseax dinnovation et milieux innovateuts:un pari pour le developpement regional, IRER, EDES, Neuchatel 1993, s.7-8 za [Jewtuchowicz, s.35]
77
Tabela 1.12. Typologia dystryktw przemysowa oparta o wymiary sieci

Wymiar (kryterium) wymiar organizacyjny Pocztek kontinuum Sie podmiotw dziaajcych w relacjach zalenoci opartych na hierarchii i jednoci kierowania Sie dugotrwaych i stabilnych relacji opartych na zaufaniu Bardzo wysoki poziom wiedzy i umiejtnoci dziaania w sieci (wsppracy) Wyksztacone reguy i normy postpowania wsplne dla podmiotw sieci Sie podmiotw zlokalizowanych w bezporedniej bliskoci geograficznej Koniec kontinuum Sie zupenie niezalenych podmiotw Sie podmiotw o relacjach opartych na krtkotrwaych i okazjonalnych transakcjach Brak wiedzy i umiejtnoci wsppracy Brak jednolitych regu i norm postpowania podmiotw sieci Sie podmiotw pozostajcych w duym rozproszeniu
wymiar czasowy wymiar poznawczy wymiar normatywny wymiar terytorialny
rdo: Opracowanie wasne. Naley jednak mie na uwadze, e niektre z obiektw mieszczcych si w dwch przedstawionych typologiach z trudnoci mona zakwalifikowa do miana dystryktu przemysowego (np. obiekty znajdujce si na kocu wymiaru terytorialnego).
1.6.3.
Typy dystryktw przemysowych podsumowanie
Przytoczone typologie wskazuj na du pojemno opisywanego pojcia oraz na wci nierozwizany problem jednolitego nazewnictwa. Pojcie dystryktu przemysowego odnosi si do organizacji ycia gospodarczego analizowanego pod ktem acucha tworzenia wartoci, a wic wymykajcego si tradycyjnym spojrzeniom na gospodarowanie z punktu widzenia pojedynczej firmy, sektora, gospodarki lokalnej lub narodowej. Badacze IBnGR pisz, e klaster jest pewn koncepcj/filozofi funkcjonowania przedsibiorstw (konkurujcych i wsppracujcych w pewnej strukturze instytucjonalnej, organizacyjnej i kulturowej120). Cytowany ju Porter twierdzi, e grona s zjawiskiem w gospodarce zupenie typowym. Wedug autora niniejszej rozprawy ogromna rnorodno wyrnianych form dystryktw przemysowych potwierdza to przekonanie w tym sensie, e mechanizmy zidentyfikowane przez Marshalla i kolejnych teoretykw znajduj swoje urzeczywistnienie w bardzo szerokim wyborze struktur gospodarczych. Gospodarka skada si z wielu wspzalenych acuchw tworzenia wartoci. To one s jej tworzywem. Istniej pewne jej czci - fragmenty acuchw tworzenia wartoci, ktre
120
[Szultka ed, s.14]
78
grupuj si geograficznie. Te zgrupowane fragmenty to wanie byty, ktre, zgodnie z dotychczasowymi ustaleniami teoretycznymi, mog by nazywane dystryktami przemysowymi. Nie ulega wtpliwoci, e to wanie geografia pomoga zaobserwowa zasady i mechanizmy dziaajce w dystryktach przemysowych. Przybliya obiekt badawczy oraz nadaa mu szczeglnej wyrazistoci. Geografia katalizuje rwnie procesy gospodarcze, a szczeglnie te, ktre wymagaj bezporedniego kontaktu ludzi. Zdecydowanie atwiej obserwowa acuch tworzenia wartoci zgrupowany przestrzennie ni ten, ktry tworz podmioty rozrzucone po caym kraju. Zdecydowanie jaskrawiej rysuj si procesy zachodzce pomidzy wsppracujcymi i konkurujcymi przedsibiorstwami wtedy, gdy firmy te s zgrupowane przestrzennie. Dystrykt przemysowy jest miejscem przypominajcym tygiel, w ktrym znajduje si skoncentrowana gospodarka (acuchy wartoci) pod wzgldem iloci podmiotw i dynamiki zachodzcych midzy nimi procesw. W innych lokalizacjach geograficznych mona zauway te same czstki elementarne gospodarki (dostawcw, odbiorcw, instytucje wspierajce) oraz jej procesy (wsppraca, konkurencja, wprowadzanie innowacji), lecz w stanie niejako rozrzedzonym (mniejsza gsto podmiotw na jednostk powierzchni oraz niszy stopie zdynamizowania oglnie rozumianych procesw zachodzcych midzy podmiotami). Naley zauway, e obserwacja dystryktw przemysowych pozwolia na sformuowanie wielu wytycznych majcych na celu wspieranie ich rozwoju. Wiele z nich po niezbdnym przeskalowaniu moe znale zastosowanie rwnie we wspieraniu dziaalnoci podmiotw nieskupionych przestrzennie.
1.7. Znaczenie dystryktw przemysowych w gospodarce wiatowej w warunkach globalizacji

Porter przedstawiajc koncepcj gron zauway, e skutki ich dziaania ujawniaj si na trzy sposoby, poprzez nastpujce korzyci [Porter, s.265]: 1) zwikszanie wydajnoci nalecych do nich firm, 2) zwikszanie zdolnoci do innowacji nalecych do nich firm (a porednio wydajnoci), 3) zachcanie do tworzenia nowych firm, co rwnie sprzyja efektywnoci i powikszaniu rozmiarw dystrykt przemysowego.
79
Inne korzyci, jakie moe da konkretnemu przedsibiorstwu zlokalizowanie jego dziaalnoci w dystrykcie przemysowym, przedstawia tabela poniej. Tabela 1.13. Korzyci dla przedsibiorstw wynikajce z dziaania w dystrykcie przemysowym.
Zasb (czynnik) Lokalny acuch podaowy Korzyci twarde Wyspecjalizowana sia robocza Specjalistyczne usugi Moliwo wyboru dostawcy Dua liczba firm Stowarzyszenia Zaufanie Uczenie si Nieformalny rynek pracy Korzy Zwikszenie efektywnoci szybszy dostp do materiaw i podzespow Wysza produktywno Szybszy i atwiejszy dostp Niszy koszt, wysza jako Moliwo wsplnych przedsiwzi, pracy w sieciach Wsplna wizja, planowanie Wsppraca midzy firmami, sieci Transfer technologii i innowacji; tacit knowledge i know-how Efektywno, moliwo kariery
Korzyci mikkie
rdo: A Governors Guide to Cluster-Based Economic Development, National Governors Association, Washington 2002 za [Szultka et al, s.523]
Korzyci ujawniaj si na rnych poziomach. Powysze zestawienia dotycz bezporednio przedsibiorstw dziaajcych w zasigu dystryktu przemysowego. Korzyci ujawniaj si dla terytorium dystryktu przemysowego (zwykle regionu) a porednio rwnie dla gospodarki narodowej, w ktrej dystrykt funkcjonuje. Przykadem jest gospodarka Woch, ktra swj rozwj zawdzicza w duej mierze tym formom zgrupowania przedsibiorstw. Wedug szacunkw ISTAT, w 1996 roku istniao we Woszech 199 dystryktw przemysowych, ktrych udzia w eksporcie gospodarki narodowej wynosi ponad 43%, a liczba osb w nich zatrudniona wynosia prawie 43% w dziale wytwarzania [Bianchi et al, s.8]. W tabeli 1.14. pokazano liczb dystryktw przemysowych w rozbiciu na regiony i liczb zatrudnionych w nich pracownikw. Tabela 1.14. Liczba dystryktw przemysowych we Woszech
Cz Woch Pnocno-zachodnia Pnocno-wschodnia Centralna Poudniowa cznie we Woszech Liczba dystryktw przemysowych 59 65 60 15 199 Zatrudnienie w dystryktach przemysowych (osb) 922 140 835 521 405 613 58 970 2 222 244 Udzia zatrudnienia dystryktw przemysowych w oglnym zatrudnieniu w wytwarzaniu (%) 44,0 60,6 43,7 7,2 42,5
rdo: [Bianchi et al. , s.8] Badania przeprowadzone przez F. Sforzi dowiody, e w latach 1971-1981 dystrykty przemysowe we Woszech rozwijay si szybciej pod wzgldem zatrudniania ni rednia kra-
80
jowa121. M. Bagella, L. Becchetti, S. Sacchi wykazali, e przedsibiorstwa wewntrz dystryktu przemysowego w sposb bardziej intensywny eksportuj swoje wyroby, a szczeglnie dotyczy to maych firm122. Wyniki bada przeprowadzonych przez S. Fabiani, S. Pellegrini, G. Romagnano, L.F. Signorini, ktrzy analizowali wskaniki123 ROI i ROE, a take efektywno techniczn mierzon produktywnoci siy roboczej, wykazay istotnie wysz warto tych wskanikw w przedsibiorstwach dystryktw przemysowych wzgldem innych przedsibiorstw124. Pozytywne skutki opisane powyej nie ograniczaj si jedynie do Woskich przypadkw. M. Porter wie pozytywne skutki gospodarcze wynikajce z funkcjonowania dystryktw przemysowych z nastpujcymi przyczynami [Porter, s.265-278]: dostpno wyspecjalizowanych nakadw i pracownikw, dostp do informacji, komplementarno czynnoci uczestnikw, dostp do instytucji i dbr publicznych zachty do podnoszenia efektywnoci i atwy jej pomiar, dostp do innowacji.
Wrd nich na szczegln uwag wydaj si zasugiwa te, ktre odnosz si do wprowadzania innowacji. Znaczca rola tych ostatnich jako narzdzia do podnoszenia produktywnoci w realiach burzliwego otoczenia zostaa omwiona w pierwszych podrozdziaach niniejszej pracy,. rodowisko dystryktu przemysowego moe sprzyja125 kreowaniu i wdraaniu innowacji. Firma dziaajca w dystrykcie przemysowym podlega cigym naciskom zarwno ze strony swoich kooperantw, jak i licznej konkurencji, a nieustajcy konflikt interesw pomidzy aktorami dystryktu przemysowego sprawia, e system produkcji znajduje si w stanie cigej adaptacji do nowych wymaga odbiorcw oraz w stanie ustawicznego rozwoju majcego na celu przewyszenie swoj ofert oferty konkurencji. [Malara et al. 2004, s.12] Mechanizmy tworzenia, rozprzestrzeniania si i akumulacji wiedzy, ktre wyksztacaj si w dystryktach przemysowych, stanowi jego najwiksze bogactwo decydujce o jego
121 122
[Sforzi, s.98-101] [Bagella et al., s. 108-110] 123 ROI (ang. Return on investment) Zwrot z inwestycji (zysk operacyjny/majtek), ROE (ang. Return on equity) Rentowno kapitau wasnego (zysk netto/kapita wasny) 124 [Fabiani et al., s.65-66] 125 Istniej rwnie uwarunkowania, w ktrych rodowisko dystryktu przemysowego moe sta si prz yczyn lokalnego zamknicia na informacje z zewntrz oraz doprowadzi do schyku lokalnego zgrupowania firm.
81
innowacyjnoci, a zarazem o konkurencyjnoci w dugim okresie. Jest to tym bardziej istotne, e gwnym problemem obecnego spoeczestwa nazywanego nawet spoeczestwem wiedzy126 jest wanie - wedug I. Nonaki127- tworzenie nowej wiedzy oraz usprawnianie procesw jej tworzenia. W przekonaniu H. Takeuchi i I. Nonaki wiedza w organizacjach funkcjonuje w dwch odmianach: utajonej (wiedza cicha ang. tacit knowledge) oraz artykuowanej (jawna, skodyfikowana ang. codified knowledge)128. Utajona wiedza to wiadomoci specjalistyczne i trudno uchwytne, bazujce na intuicji i dowiadczeniu pracownikw, i zapisane czsto jedynie w ich pamici. Wiedza artykuowana jest wiedz ogln w danej dziedzinie i dziki jej sformalizowaniu jest atwo dostpna rwnie dla osb niemajcych dowiadczenia w jej stosowaniu. Dla generowania nowej wiedzy wana jest przede wszystkim ciga jej wymiana pomidzy tymi, ktrzy mog by potencjalnymi dawcami innowacji a wic pomidzy pracownikami przedsibiorstw. I. Nonaka wyrnia cztery moliwe sposoby interakcji, dziki ktrym zasb wiedzy podlega konwersji (knowledge conversion) - przeksztaceniu i powikszaniu. S to129: przystosowanie (ang. socialization; wiedza utajona tworzy wiedz utajon) uzewntrznienie (ang. externalization; wiedza utajona tworzy wiedz artykuowan) czenie (ang. cobination; wiedza artykuowana tworzy wiedz artykuowan) uwewntrznienie (ang. internalization; wiedza artykuowana tworzy wiedz utajon). Tworzenie wiedzy odbywa si poprzez budowanie wiedzy cichej i jawnej, ale najwaniejsza jest wzajemna wymiana pomidzy tymi dwoma typami poprzez procesy uzewntrznienia i uwewntrznienia. Wedug I. Nonaki najistotniejsza w przedstawionym modelu tworzenia organizacyjnej wiedzy jest dynamiczna interakcja pomidzy poszczeglnymi sposobami konwersji wiedzy130. Potwierdzaj to wyniki bada, ktre dokumentuj, e kluczowym czynnikiem dla tworzenia wiedzy staje si pozyskiwanie i wykorzystanie skomplikowanej
126 127
I. Nonaka przywouje to okrelenie za P. Druckerem, D. Bellem i A. Tofflerem [Nonaka, s.14]. [Nonaka, s.14] 128 Nonaka I., Takeuchi H. Kierowanie wiedzy w organizacji Warszawa 2000 za: [Baruk, s.227] 129 [Nonaka, s.18-19], tumaczenie terminw za [Baruk] 130 [Nonaka, s.20]
82
wiedzy utajonej, ukrytej w wiadomoci pracownikw codziennie jej uywajcych (proces uzewntrzniania konwersji wiedzy cichej w jawn)131. Dystrykt przemysowy posiada cechy, ktre mog sprzyja powstawaniu nowej wiedzy i innowacji. Jest on bowiem aren cigej interakcji i wymiany wiedzy w relacjach dostawcaodbiorca, sprzedawca-klient oraz pomidzy konkurentami. Relacje te nie ograniczaj si wycznie do ycia zawodowego, ale maj miejsce rwnie na stopie prywatnej opartej na zaufaniu. Taka forma interakcji sprzyja kreowaniu nowej wiedzy ukrytej, ktra powstaje w codziennym jej uywaniu oraz osobistych kontaktach umoliwiajcych komunikacj niesformalizowanych wiadomoci132. Dlatego wanie dystrykt przemysowy oferuje firmom z jego wntrza potencja innowacyjny, ktry moe by wykorzystany w celu budowania przewagi konkurencyjnej. W warunkach postpujcych procesw globalizacji powstaje wtpliwo, czy procesy uatwiajce wiatowe przepywy materialne, finansowe oraz informacyjne w tym rwnie wiedzy, nie zniweluj tak uzyskiwanej przewagi. Zgodnie z modelem I. Nonaki, wiedza skodyfikowana rzeczywicie moe z coraz wiksz atwoci podlega transferowi. Dobrze opisane i skodyfikowane (zawarte w wiedzy jawnej) fazy acucha wartoci firm (np. nieskomplikowane fazy produkcyjne) ulegaj delokalizacji i przenoszone s w miejsca o niskich kosztach pracy. Nie zauwaa si jednak takich dziaa w przypadku wiedzy utajonej (na przykad dziay B+R koncernw), a wic kluczowej dla innowacji. Jest ona wysoce niemobilna i zwizana z unikalnym rodowiskiem wzajemnych interakcji wyksztaconego na przykad wewntrz dystryktu przemysowego 133. Podobnie zlokalizowane s procesy konwersji pomidzy wiedz jawn i niejawn. Lokalizacja pozostaje zatem fundamentem konkurencyjnoci, jakkolwiek powody ku temu ulegaj zmianom wraz ze zmianami zachodzcymi w otoczeniu. Lokalizacja ma znaczenie drugorzdne, gdy wiedza jest nieskomplikowana i dobrze skodyfikowana134. Podobnie dystrykty przemysowe w globalizujcej gospodarce postrzega M. Porter. Mwi, e dzisiejsze konkurencyjne grona bazuj na sprawnociach dynamicznych, czyli na innowacji oraz na tempie uczenia si. Wskazuje na paradoks polegajcy na tym, e trwaa przewaga konkurencyjna w gospodarce globalnej ma charakter lokalny. [Porter, s.259,297]
131
Badania A. Rajana wrd 6000 przedsibiorstw za Nonaka I., Takeuchi H. Kreowanie wiedzy w organizacji Warszawa 2000 za [Baruk, s.229] 132 [Ernst et al. , s.133] 133 [Ernst et al., s.133] 134 [Guerrieri et al b, s.26]
83
E. Oko-Horodyska stwierdza, e regiony staj si punktem ogniskowania si umiejtnoci kreowania wiedzy i uczenia si w nowej, globalnej, opartej na intensyfikowaniu wiedzy w gospodarce kapitalistycznej135. [Oko-Horodyska, s.13]
1.8. Rekapitulacja potrzeba bada dystryktw przemysowych w Polsce

Zainteresowanie koncepcj dystryktu przemysowego w Polsce wynika z jasnego przekazu pyncego z bada nad nimi na wiecie: dystrykty przemysowe s typem organizacji dziaalnoci gospodarczej, ktry pozwala na uzyskiwanie przedsibiorstwom przewagi konkurencyjnej umoliwiajcej rywalizacj na arenie globalnej. Porednio wpywa to na zwikszenie wzrostu gospodarki narodowej i wpywa na polepszenie charakteryzujcych j wskanikw makroekonomicznych. W istocie stwierdzenia te s pewnego rodzaju witym graalem zarwno dla ekonomistw zajmujcych si gospodark w skali makro, jak i osb zarzdzajcych przedsibiorstwami w skali mikro. J. Stachowicz pisze, e klastry stay si kategori wytrychem do obfitoci bogactwa regionw gospodarczych; stay si wyrnikiem wysokiego rozwoju regionw gospodarczych a take strategi dochodzenia denia do wysokiej konkurencyjnoci przedsibiorstw funkcjonujcych i rozwijajcych si w okrelonych, lokalnych systemach gospodarczych i w lokalnych systemach spoecznych 136. wiat nauki jednoznacznie odnosi si do tej koncepcji w sposb pozytywny, widzc w niej moliwe narzdzie do wsparcia gospodarek rozwijajcych si i podlegajcych procesom transformacji. B. Despiney-ochowska podkrela odpowiednio koncepcji dystryktu przemysowego w warunkach polskiej transformacji. Jest typem industrializacji szczeglnie dobrze adaptujcym si do potrzeb elastycznoci oferty, a w okresie zapaci duych zakadw pracy w Polsce lat transformacji moe sta si drog do powtrnej industrializacji kraju. Dodatkowym bodcem do tworzenia dystryktw przemysowych opartych na maych i rednich przedsibiorstwach jest wanie wysoka dynamika tworzenia maych i rednich przedsibiorstw w Polsce pomimo tendencji spadkowej w sektorze duych przedsibiorstw. Jako konkretny - zlokalizowany przykad tych procesw autorka podaje d i jej przemys wkienniczy, gdzie ma-
135
Badaczka ta stawia takie twierdzenie jako wniosek wynikajcy z bada nad Regionalnymi Systemami Innowacji, ktre w duej mierze koresponduj pojciowo z dystryktem przemysowym. 136 [Stachowicz, s.3]
84
jtek upadajcych zakadw jest przejmowany przez byych pracownikw zakadajcych nowe niewielkie zakady pracy. [Despiney-Zochowska, s.7-11] M. Jagieo powoujc si na badania A.M. Warnera137 czynnikw-motorw wzrostu gospodarczego (wyrniono 20 czynnikw) przeprowadzonych w 75 krajach, pokazuje szczeglne znaczenie rozwoju klastrw dla wzrostu i zwikszania konkurencyjnoci gospodarki rozwijajcej si. W publikacji sygnowanej przez OECD klastry definiowane s jako miniaturowe narodowe systemy innowacji (reduced-scale national innovation systems), ich rozwj natomiast uwaa si za niezbdny warunek innowacyjnoci firm, a w efekcie warunek zwikszania konkurencyjnoci gospodarki. Przywoywana autorka pokazuje rwnie, e analizowanie klastrw moe by traktowane jako rzetelne rdo informacji o rozwoju innowacyjnoci gospodarki narodowej. Wiedza o istnieniu klastrw na pewnym polu wydaje si by warunkiem wystarczajcym do sformuowania wniosku o wysokim poziomie konkurencyjnoci gospodarki narodowej w tej dziedzinie. [Jagieo, s.10-12] Rozmaici autorzy s zgodni, co do tego, e analiza gospodarki z punktu widzenia dystryktw przemysowych, zrywajca z tradycyjnym sektorowym podejciem przynosi szereg korzyci. M. Porter twierdzi138, e dystrykty rzadko podporzdkowuj si standardom klasyfikacji dziaalnoci przemysowej, ktra po prostu uniemoliwia uchwycenie wanych podmiotw oraz relacji w danej dziedzinie wytwrczoci (konkurencji). Z tego powodu wiele dystryktw czsto pozostaje niezauwaalnymi przez wadze oraz samych przedsibiorcw. M. Jagieo przytacza nastpujce korzyci z analizowania gospodarki wedug kryterium wyrniania dystryktw przemysowych: - lepsze odzwierciedlenie zmieniajcego si charakteru konkurencji i rde przewagi komparatywnej (ujmuje wane zwizki pomidzy technologi, umiejtnociami, informacj, marketingiem i potrzebami klientw), - dystrykty przemysowe stanowi dobr podstaw do formuowania polityki przemysowej (pokazuj nowe moliwoci dziaania dla przedsibiorstw, rzdu, zwizkw zawodowych, instytucji naukowo-badawczych).[Jagieo, s12] E. Skawiska, majc na uwadze pozytywne przykady dystryktw przemysowych stwierdza, e pilna staje si w Polsce identyfikacja gron podmiotw gospodarczych, ktre
137
Warner Andrew M., Twenty Growth Engines for European Transition Countries [w:] The European Competitiveness and Transition Report 2001-2002. Ratings of Accession Progress, Competitiveness, and Economic Restructuring of European and Transition Economies, (ed.) K. Schwab, J.D. Sachs, World Economic Forum and Center for International Development Harvard University, New York-Oxford, Oxford University Press, 2002 za [Jagieo, s.10-11] 138 [Porter 1998, s.79]
85
powstaj, rozwijaj si i wykazuj schyek oraz wskazanie dla polityki naszego kraju narzdzi stymulujcych ich rozwj. Dalej pisze, e uwzgldnienie teorii gron w rozwoju gospodarki polskiej moe stwarza szanse wzrostu ofensywnoci konkurencji przedsibiorstw na zrnicowanych rynkach w kraju i za granic.[Skawiska, s.92] Autor niniejszej pracy zgadza si z pogldem, dystrykt przemysowy jest koncepcj atrakcyjn dla wspczesnego przedsibiorstwa, poniewa dziaanie w jego strukturach wspomaga w istotny sposb jego innowacyjno. Dystrykt przemysowy oferuje uczestnikom nadzwyczajne moliwoci w zakresie tworzenia, przekazywania i akumulacji wiedzy. Podmiot dziaajcy w ramach dystryktu przemysowego zwiksza swoje szanse na to, e bdzie uczestniczy w procesach wytwarzania dbr lub usug na najwyszym wiatowym poziomie i bdzie mia moliwo konkurowania globalnego rwnie w burzliwym otoczeniu 139.
139
Pogld ten ujto w kontekcie globalizacji w [Malara et al., s.504]
86
2. Z bada nad dystryktami przemysowymi

2.1. Badania dystryktw przemysowych - klasyfikacja
Badania dystryktw przemysowych mona systematyzowa. Jedn z klasyfikacji bada przedstawia F. Alberti. Wedug niego mona wyrni dwie perspektywy analizy dystryktu przemysowego, przyjmujc kryterium rnicujce przedmiot analizy. Wybr jednej z wyrnionych perspektyw okrela, odmienne dla kadej z nich, spektrum problemw badawczych. Wedug przywoywanego autora zmienia si rwnie czynnik spajajcy, ktry stabilizuje tak badany system. Ilustruje to tabela 2.1. przedstawiona poniej. Tabela 2.1. Perspektywy badawcze dystryktu przemysowego.
Perspektywa Dystryktu Przemysowego Przedmiot Analizy Problemy Dystrykt przemysowy jako Czarna skrzynka - ekonomiki aglomeracji zewntrzne - zarzdzanie dystryktem przemysowym Ekonomiki zewntrzne Perspektywa Sieci Pojedyncze podmioty (firmy i inne) oraz wizi midzy nimi - zarzdzanie przedsibiorstwem dystryktu przemysowego, - zarzdzanie relacjami pomidzy podmiotami, Relacje pomidzy podmiotami
Czynnik spajajcy
rdo: Opracowanie wasne na podstawie [Alberti, s.30-34] Przyjcie perspektywy dystryktu przemysowego pozwala na poruszenie problemw badawczych, ktre nie dotycz jego wewntrznej struktury, lecz relacji dystryktw przemysowych (jako pewnej caoci) z otoczeniem, w jakim dziaaj. Celem tych bada jest rozpoznanie warunkw skutecznego oraz sprawnego dziaania dystryktw przemysowych, czyli warunkw uzyskiwania maksymalnych pozytywnych efektw dla gospodarki. Przykadowe problemy w perspektywie dystryktu przemysowego to: - problem tworzenia i rozwoju dystryktw przemysowych (wsparcia ich rozwoju, kreowania korzystnych dla ich rozwoju warunkw w otoczeniu), - problem zarzdzania dystryktami przemysowymi poprzez budow odgrnych cia zarzdzajcych dystryktem przemysowym, - pomiar efektw dystryktu przemysowego jako caoci (np. ich wkadu do gospodarki narodowej). Wybrane przykady bada w zakresie perspektywy dystryktu przemysowego zawiera tabela 2.2. przedstawiona poniej.
87
Tabela 2.2. Badania nad dystryktami przemysowymi w perspektywie dystryktu przemysowego.

Dzia bada Badania nad funkcjonowaniem dystryktw przemysowych w gospodarce narodowej Identyfikacja dystryktw przemysowych Przedmiot bada Badania nad przedsibiorczoci i wsparciem instytucjonalnym dystryktw [Alberti] Badania nad przewag konkurencyjn dystryktw przemysowych [Bagella et al.] Prby uycia dowiadcze woskich do wsparcia rozwoju krajw rozwijajcych si [Bianchi et al.] Makroekonomiczne znaczenie dystryktw przemysowych dla gospodarki woskiej [Helg] Porwnanie dystryktw przemysowych we Woszech oraz w Meksyku [Rabellotti] Metoda input-output do wykrywania klastrw [Feser et al.]
rdo: Opracowanie wasne na podstawie podanych w tabeli rde. Przykadami bada w perspektywie dystryktu przemysowego byy prace prowadzone midzy innymi przez takich badaczy jak Porter oraz Enright. Ich analizy - prowadzone na duej liczbie dystryktw przemysowych - dostarczyy materiau empirycznego do bada porwnawczych (zob. tabela 2.3.). Tabela 2.3. Badania w perspektywie dystryktu przemysowego.
Badajcy Porter Enright
1
Przedmiot bada 700 klastrw na caym wiecie. Robocza nazwa projektu Meta Study 160 klastrw z caego wiata
rdo: Opracowanie wasne na podstawie [Brodzicki et al. , s.4] Perspektywa sieci wyrniona przez Albertiego jest otwarciem czarnej skrzynki i poddaniem analizie elementw skadajcych si na system dystryktu przemysowego oraz warunkw jego skutecznoci i efektywnoci. Analizie podlega funkcjonowanie przedsibiorstw i innych podmiotw (wadz, stowarzysze, uczelni itp.) oraz charakterystyka powiza pomidzy poszczeglnymi aktorami dystryktu przemysowego. Przykadami bada w perspektywie s: - szukanie typologii dystryktw ze wzgldu na ich struktur wewntrzn, - poszukiwanie rnic pomidzy firmami (typologie firm), - badanie relacji pomidzy aktorami, - badanie mechanizmw budowania sieci relacji, - badanie spoecznoci dystryktw.
1
Enright M.J., Regional Clusters:What we know and what should we know, paper prepared for the Kiel Institute International Workshop on Innovation Clusters and Interregional Competition, Kilonia 12-13 listopad 2001 za [Brodzicki et al, s.4]
88
Przykady bada pozostajcych w perspektywie sieci podane s w poniszej tabeli (zob. tabela 2.4.). Tabela 2.4. Badania nad dystryktami przemysowymi w perspektywie sieci.
Dzia bada Zastosowanie metod badania przemysowymi Przedmiot bada Podejcie cybernetyczne i sieciowe do bada [Biggiero] sieci do bada nad dystryktami Badania nad sieciami powiza midzy uczestnikami dystryktw przemysowych [Staber] Model teoretyczny tworzenia sieci i adaptacji [Zeleny] Badania dotyczce elastycznej specjalizacji w dystryktach przemysowych [Capecchi] Badania dotyczce podziau pracy Elastyczno, podzia pracy oraz zarzdzanie dystryktem przemysowym [De Propis] Badanie struktury powiza w klastrze (elastycznoci) i tworzenia sieci [Carbonara] O dywersyfikacji aktorw w sieci dystryktw przemysowych [Andriani] Dyfuzja wiedzy w dystryktach przemysowych [Ernst et al.] Dyfuzja wiedzy Procesy uczenia si w dystryktach przemysowych [Brown et al.], [Ash], [Albertini] Metody zdobywania wiedzy w dystryktach przemysowych [Sennet] Zarzdzanie strategiczne Badania dotyczce strategicznych wyborw firm w dystrykcie przemysowym Salvato w [Alberti]2
Zjawisko otwarcia/zamknicia Zamknicie otwarcie dystryktw na zewntrz [Coro et al.], [Hendry et al.] na otoczenie Zarzdzanie finansami firm w dystryktach przemysowych Badanie zdolnoci kredytowej firm w ID [Russo et al.]
rdo: Opracowanie wasne na podstawie rde podanych w tabeli. Badania w perspektywie sieci (w perspektywie zblionej do poziomu mikro), a wic skupionej na poznawaniu wewntrznych relacji pomidzy aktorami dystryktu przemysowego, wynikaj z chci poznania przyczyn efektywnoci dystryktw przemysowych dowiedzionej na poziomie makro. Innym podejciem do klasyfikacji bada nad dystryktami przemysowymi (zbiene z prac M. Caniels i H. Romijn3 oraz H. Brdulak, G. Gobiowski4) jest podzia nurtw badawczych na trzy moliwe poziomy analizy: - analiza makro (analiza oddziaywania dystryktw przemysowych na funkcjonowanie gospodarki narodowej w skali makro)
Salvato C. Beyond the crossroads: dynamic capabilities and the agency structure dialectic in industrial district research 3 Autorka w pracy dotyczcej procesw uczenia si w dystryktach przemysowych wyrnia trzy poziomy analizy: micro (analiza pojedynczej firmy w dystrykcie przemysowym), mezo (analiza dystryktu przemysowego), makro (analiza na poziomie kraju). [Caniels et al., s.131] 4 [Brdulak, Gobiowski, s.19]
89
- analiza mezo (analiza oddziaywania dystryktu przemysowego na gospodark lokaln bd bran, w ktrej dystrykt przemysowy jest osadzony) - analiza mikro (analiza funkcjonowania podmiotw nalecych do dystryktu przemysowego). Podzia zaproponowany przez Albertiego pomaga w jasny sposb okrela przedmiot badawczy w badaniach naukowych dotyczcych dystryktw przemysowych. Obie wyrnione perspektywy s w nauce stosowane. Na przykad w zakresie problematyki identyfikacji dystryktw przemysowych mona zauway stosowanie nastpujcych metod5: - metody przepyww midzygaziowych (metoda wej/wyj - Input/Output; Opiera si na analizie powiza pomidzy sektorami), - metody badania skupie (metoda wspczynnika koncentracji - wzgldnej koncentracji zatrudnienia w sektorach)6, - case study (metoda analizy poszczeglnych podmiotw dystryktu na poziomie mikro). Pierwsze dwie metody stosowane s wobec obiektw, bdcych dystryktami przemysowymi. Ostatni naley zaliczy do metod operujcych w perspektywie sieci, w ktrej objanianiu podlegaj elementy sieci dystryktu przemysowego oraz relacje midzy tymi elementami (patrz tabela 2.5.). Tabela 2.5. Metody identyfikacji klastrw.
Metoda Input/Output Opis Opiera si na analizie powiza pomidzy sektorami. W tradycyjnym podejciu wykorzystuje macierze przepyww produkcji Zalety Pena i obiektywna identyfikacja powiza pomidzy sektorami Pozwala na identyfikacj danych przemysw i w zwizku z tym moe posuy do wstpnej analizy potencjalnych klastrw Wady Brak dostpnoci odpowiednich danych.
WspczynLQ= (Eij/Ej)(Ein/En) nik koncen- Eij- zatrudnienie w przemyle i (mona rwnie wykorzytracji sta inne kategorie ekonomiczne, np. warto dodan, dochody, liczb firm) w regionie j, Ein krajowe zatrudnienie w przemyle i, En cakowite zatrudnienie w kraju, LQ = 1 oznacza, e region posiada taki sam udzia w przemyle jak gospodarka narodowa. LQ wikszy ni 1,25 zazwyczaj wiadczy o regionalnej specjalizacji w danym sektorze Case study Analiza danych jakociowych. Informacje zbierane za pomoc Tania i atwa do (metoda wywiadw z kluczowymi aktorami, paneli, biaego wywia- przeprowadzenia ekspercka) du... Wykorzystywana w badaniach klastrw na poziomie mikro
LQ nie mwi niczego o klastrze oraz o powizaniach pomidzy sektorami. Oparcie si wycznie o ten wskanik jest niewystarczajce do identyfikacji klastrw. Subiektywne i nieuoglnione wyniki bada. Bazuje tylko na opiniach.
rdo: [Brodzicki et al. , s. 9].
5 6
[Brodzicki et al. , s.7-9] Metoda wspczynnika korelacji bya zastosowana w Polsce przez IBnGR w celu identyfikacji klastrw w Polsce por. [Brodzicki]
90
Wydaje si rwnie, e w wielu badaniach obecne s obie rozpatrywane perspektywy badawcze, nakadajc si na siebie. Problematyk identyfikacji klastrw zastosowano w meta study Portera, ktrego celem bya zarwno identyfikacja dystryktw przemysowych, jak i bardziej szczegowy opis zjawisk spoeczno-ekonomicznych wewntrz dystryktu, co dao moliwo porwnywania wynikw pomidzy poszczeglnymi skupiskami firm7.
2.2. Naukowy kontekst bada dystryktu przemysowego w Polsce

Badania nad dystryktami przemysowymi s polem badawczym stosunkowo modym. Jednak zarwno wiedza teoretyczna, jak i badania praktyki gospodarczej dotyczce dystryktw przemysowych nie pozostaj w naukowej prni. Na gruncie polskim stanowi rozwinicie, bd dopenienie innych koncepcji naukowych funkcjonujcych wczeniej. Teoria dystryktu przemysowego rozwija si wielowtkowo, poniewa stanowi eklektyczny twr zoony z wielu koncepcji naukowych. Naley wymieni przynajmniej kilka nurtw badawczych w dziedzinie zarzdzania, ekonomii oraz socjologii, ktrych rozwj w nauce polskiej w znaczcy sposb uatwi, wedug autora niniejszej rozprawy, zrozumienie i wyjanienie fenomenu dystryktw przemysowych. S to: - badania nad strukturami niehierarchicznymi przedsibiorstw (szczeglnie nad strukturami sieciowymi i wirtualnymi), - badania nad wspprac przedsibiorstw, - badania nad rozwojem regionalnym, - badania nad szeroko pojt innowacyjnoci, - badania nad kapitaem spoecznym. Wiedza na temat organizacji sieciowej jest o tyle pomocna badaczowi dystryktw przemysowych, o ile one same s przykadem funkcjonujcej struktury sieciowej. Podobnie jak one sprawnie funkcjonuj w dynamicznie zmieniajcych si warunkach prowadzenia biznesu, przejawiajc takie cechy jak wysoki stopie elastycznoci funkcjonowania (zmiana profilu dziaania poprzez dynamiczn zmian struktury) oraz innowacyjnoci polegajcej na
7
Badania meta study Portera opieraj si na metodzie eksperckiej, do ktrej wprowadzono standardow struktur pozwalajc na skwantyfikowanie wynikw. Subiektywnym, jakociowym danym przypisano skwantyfikowane wartoci ilociowe. W ten sposb w projekcie META STUDY badano metod eksperck ponad 700 klastrw w rnych krajach. Dziki takiemu zabiegowi metodyka, cho opiera si na danych jakociowych, pozwala na porwnanie wynikw pomidzy poszczeglnymi obiektami bada [Brodzicki et al. , s.4]
91
wprowadzaniu ulepszonych produktw i procesw wytwarzania 8. Pod wzgldem podstawowych charakterystyk blisk wzgldem struktury sieciowej jest te struktura wirtualna, ktrej cechy mona znale w praktyce dystryktw przemysowych 9. W tym miejscu naley wspomnie o impannatore10, czyli o specyficznym typie firmy, ktry dziaa w rodowisku dystryktu, nazywanego te integratorem systemw11. Nie jest to firma posiadajca wasny majtek produkcyjny. Peni ona rol konsultacyjn i handlow, szczeglnie w gestii wyposaenia firm w maszyny produkcyjne. Posiada ona odpowiednie dowiadczenie techniczne, by przeprowadzi proces zaprojektowania wytwrni i zorganizowa system biznesu w obszarze dystryktu przemysowego, korzystajc z jego zasobw (firm i ludzi). Sia takiego przedsibiorstwa jest tym wiksza, im bardziej zrnicowanymi i zoonymi sieciami wzajemnych powiza charakteryzuje si rodowisko dystryktu przemysowego. Wedug autora niniejszej rozprawy, dziaanie firmy integratora przypomina dziaanie firmy - brokera w organizacjach wirtualnych. Badania dotyczce wsppracy firm wpisuj si w badania dystryktw przemysowych, ktre s zbiorowiskiem firm wsppracujcych ze sob. acuch wartoci realizowany wewntrz dystryktu przemysowego dzieli si na kolejne fazy, ktre w dystryktach przemysowych s wykonywane w oddzielnych podmiotach. Wsppraca prowadzi do ponownego zoenia kolejnych faz w jeden produkt. Opisany proces dzielenia i skadania acucha wartoci
8
W nauce polskiej badaniami nad strukturami sieciowymi oraz wirtualnymi zajmuj si midzy innymi Kwiatkowska, L. Grudzewski W.M., Hejduk I., Perechuda K., Skonieczny J., Dwojacki P., Nogalski B., Krupski R. Przybya M. 9 por. [Malara et al. 2006, s.291-300] 10 Impannatore jest to nazwa, jaka zostaa nadana pewnemu typowi przedsibiorcy dziaajcemu w dystryktach przemysowych, ktrego dziaanie w sposb szczeglnie wyrany jest widoczne w dystrykcie przemysowym Prato specjalizujcym si w wyrobach tekstylnych. Becattini nazywa ten typ mianem czystego przedsibiorcy (pure entrepreneur). Impannatore charakteryzuje si doskona znajomoci sytuacji i trendw, jakie panuj na rynku produktw, ktre s produkowane przez dystrykt przemysowy. Z drugiej strony, wspaniale orientuje si w dziaaniu, strukturze i relacjach panujcych wewntrz dystryktu przemysowego. Sam jednak nie posiada wasnej wytwrni ani fabryki. Nie zatrudnia rwnie pracownikw poza kilkoma wsppracownikami. Jedynym jego majtkiem trwaym moe by magazyn, w ktrym przechowuje zakupione przez siebie surowce oraz gotowe produkty. To dystrykt przemysowy jest dla niego narzdziem sucym do produkcji wyr obw, na ktre jest zbyt na rynku. Na podstawie oceny trendw rynkowych i perspektywy sukcesu dla konkretnego produktu, on i jego pomocnicy, wsppracujc z firmami wytwarzajcymi, s w stanie stworzy projekt produktu. Nastpnie impannatore prosi niektrych z wytwrcw w kolejnych fazach procesu produkcyjnego o przeksztacenie surowcw i projektu w gotowy produkt. [Beccattini, s.42-43] 11 Alberti wymienia nastpujce typy firm wystpujcych w obrbie dystryktw przemysowych [Alberti, s. 36]: - firma lider (leading firm), - dua firma (large firm), - koordynator (coordinating agent), - integrator systemw (system integrator), - firma-wagon (wagon firm), - firma zaklinowana (stuck firm), - firma wyspecjalizowana (specialized firm).
92
nazywany jest elastyczn specjalizacj, ktr opisano w dalszej czci rozprawy. Wsppraca ma miejsce rwnie pomidzy podmiotami realizujcymi te same fazy acucha wartoci, cho ograniczeniem jest w takim przypadku natenie konkurencji pomidzy tymi podmiotami. Odnosi si to przede wszystkim do przedsiwzi, ktre mocno dotykaj efekty skali, takie jak badania naukowe, nakady na marketing lub nowe inwestycje. Dystrykty przemysowe s skupiskiem, w ktrym napotka mona rozmaite konfiguracje sieci wsppracy, nawet pomidzy podmiotami bezporednio konkurujcymi ze sob. Dlatego wiedza o dystryktach przemysowych czerpie z nurtu bada dotyczcych wsppracy midzy przedsibiorstwami12. Zagadnienie rozwoju regionalnego w momencie przenikania do nauki polskiej zagadnienia dystryktw przemysowych, byo ju obecne w literaturze13. W latach 90-tych XX wieku oraz na pocztku XXI wieku badania w zakresie rozwoju regionalnego zyskay jeszcze bardziej na znaczeniu z powodu procesw integracji pastwa polskiego ze strukturami Unii Europejskiej14. Kolejnym polem badawczym rozwijanym w nauce polskiej, ktre pozwala na peniejsze rozumienie istoty dystryktw przemysowych, jest zagadnienie innowacji, a dokadnie badanie procesw tworzenia si innowacji w przedsibiorstwach i w wyniku ich wsppracy. Wedug autora rozprawy szczeglnie istotny jest nurt powicony tak zwanym Regionalnym Systemom Innowacji, ktry innowacje uzalenia od systemowego dziaania lokalnej gospodarki. Istnieje wiele analogii pomidzy pojciem dystryktu przemysowego, a pojciem Regionalnego Systemu Innowacji (RSI). W tym zakresie najbardziej znaczce wydaj si prace E. OkoHorodyskiej15. Ostatnim polem badawczym, na ktre autor chciaby zwrci uwag, s badania na gruncie socjologii. W niniejszej pracy autor stara si przedstawi dystrykt przemysowy nie tylko jako zbir przedsibiorstw podporzdkowanych reguom ekonomii. Przedsibiorstwa te to rwnie ludzie, ktrzy wchodz w interakcje z innymi uczestnikami lokalnie realizowanego acucha wartoci. Interakcje te s zdecydowanie bardziej skomplikowane ni proste zalenoci dostawca-odbiorca, sprzedajcy-klient, konkurent-konkurent. Ludzie z natury rzeczy
12
Mona tu wymieni takich badaczy jak J. Cygler ([Cygler]), M. Romanowska ([Romanowska 1997]), w zakresie aliansw strategicznych oraz prac zbiorow o oglniejszym charakterze M. Romanowskiej i M. Trockiego [Romanowska et al.] 13 Mona tu wymieni midzy innymi prace R. Domaskiego 14 Std publikacje o charakterze objaniajcym wspczesne rozumienie rozwoju regionalnego na przykad I. Pietrzyk ze szczeglnym naciskiem objania formy jego wsparcia ze strony instytucji w Brukseli. [Pietrzyk] 15 [Oko-Horodyska] oraz praca: Oko-Horodyska E., Narodowy System Innowacji, Wydawnictwo Uczelniane Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 1998
93
peni w spoeczestwie wiele rl spoecznych, ktre nie pozostaj bez wpywu na siebie nawzajem. Z tego powodu rzeczywisto dystryktu przemysowego moe by wyjaniana poprzez relacje spoeczne i ich jako, co z kolei wie si z zagadnieniem kapitau spoecznego16. Zdajc sobie spraw, e powyszy spis nie wyczerpuje wszystkich nurtw badawczych majcych istotny zwizek z badaniami dystryktw przemysowych, autor rozprawy chciaby jedynie uwypukli wielowtkowo teorii dystryktu przemysowego. Jednoczenie nasuwa si refleksja, e teoria dystryktu przemysowego, cho uwaana jest za nowoczesn, zawiera elementy ju opisane. W dalszej czci pracy zostan zasygnalizowane przykady bada, jakie prowadzone byy w latach 90-tych XX wieku oraz XXI wieku w Polsce w zakresie funkcjonowania dystryktw przemysowych.
2.3. Pola badawcze w zakresie bada nad dystryktami przemysowymi

Zagadnienie dystryktw przemysowych zaznaczyo swoj obecno w nauce polskiej na pocztku lat 90-tych XX wieku. Wczeniej, do Polski docieray wyniki badaczy francuskich i opracowane przez nich takie pojcia jak rodowiska innowacyjne (fr. innovative milieux) oraz lokalne systemy produkcji (fr. Les systemes productifs locaux) o znaczeniu zblionym do pojcia dystryktu przemysowego 17. Zagadnienia te byy rozpatrywane wtedy gwnie od strony teoretycznej i byy zwizana z nurtem bada rozwoju regionalnego. Wydaje si, e momentem, w ktrym zainteresowanie zagadnieniem dystryktu przemysowego przekroczyo pewn mas krytyczn i wyszo z krgu zainteresowania jedynie wskiej grupy badaczy, by przeom XX i XXI wieku. Wtedy dotary do Polski opracowane przez Portera teorie grona (ang. cluster) oraz rozpoczy si badania praktyczne na gruncie polskim. Koncepcja grona Portera staa si dla wielu autorw swoistym standardem rozumienia pojcia dystryktu przemysowego 18. Zostay wtedy dostrzeone przykady istniejcych ju dystryktw przemysowych w Polsce bd lokalnych zgrupowa firm posiadajcych wiele cech takich obiektw. Wiedza czysto teoretyczna rozpocza wzbogaca si o pierwsze cenne opracowania empiryczne. Naley w tym miejscu wymieni wielowtkowe dziaania gda16
W tym zakresie naley wymieni prace P. Sztompki [Sztompka], J. Stachowicza [Stachowicz], E. Bojar [Bojar et al. b], [Bojar et al. a], 17 por. [Pietrzyk], [Jewtuchowicz], [Gruchman], [Skawiska] 18 [Porter]
94
skiego Instytutu Bada nad Gospodark Rynkow, ktrych gwnym celem s badania polskich dystryktw przemysowych, a wic ich identyfikacja i poznanie zasad ich dziaania. Orodek ten jako pierwszy rozpocz starania majce na celu identyfikacj dystryktw przemysowych w Polsce oraz podj dziaania majce na celu analiz wybranych przykadw. Ponadto zapocztkowa szereg cennych inicjatyw propagujcych wiedz na temat dziaania dystryktw przemysowych w innych krgach ni forum akademickie 19. Pocztek XXI wieku to czas, kiedy ilo prowadzonych bada nad dystryktami przemysowymi oraz grono zaangaowanych we osb i instytucji dynamicznie wzrasta. Wedug autora niniejszej pracy, mona wyrni ju pewne klasy tematw prowadzonych bada. S nimi: - identyfikacja dystryktw przemysowych, - tworzenie dystryktw przemysowych, - rozwj regionalny i innowacyjno w kontekcie dystryktw przemysowych, - analiza relacji midzy aktorami dystryktw przemysowych. Powyszy spis jedynie sygnalizuje grup problemw, jakie poruszane s w literaturze polskojzycznej. W dalszej czci podrozdziau zostan przedstawione przykady bada w zakresie wymienionych pl badawczych.
2.3.1.
Identyfikacja dystryktw przemysowych
Pionierskie badania majce na celu pen identyfikacj dystryktw przemysowych w Polsce zapocztkowa IBnGR stosujc metod opart o wspczynnik lokalizacji. Metoda ta, cho jest obiektywna, dostarcza jedynie wiedz o tym, gdzie w Polsce (w jakich jednostkach terytorialnych) mona spodziewa si wystpowania dystryktu przemysowego w danej brany ze wzgldu na relatywnie wysokie zatrudnienie w danej brany20. Metoda ta otrzymaa wsparcie od bada typu case study, majcych na celu naoczne sprawdzenie, czy w danym miejscu rzeczywicie dystrykt przemysowy dziaa. Metod case study, polegajc na wybo-
19
Dziaania IBnG na rzecz dystryktw przemysowych mona ledzi na stronie internetowej www.klastry.pl. Gwnie dziaania te to: identyfikacja dystryktw przemysowych, uycie modelu klastra do pobudzenia lokalnej gospodarki, wspieranie inicjatyw klastrowych, wypracowanie metodologii identyfikacji klastrw. Na stronie s rwnie wymienieni badacze, ktrzy zajmuj si tym projektem. 20 [Brodzicki]
95
rze potencjalnej lokalizacji dystryktu przemysowego i jej gruntownym przebadaniu metodami typu wywiad, ankieta, posugiway si osoby zwizane z IBnGR. E. Wojnicka, S. Szultka i inni przeprowadzili badania klastra automatyki w Gdasku 21, W. Dziemianowicz, K. Olejniczak natomiast zajli si klastrem poligraficznym w Warszawie22. Oprcz IBnGR zaistniay oczywicie inne orodki bada w zakresie identyfikacji dystryktw przemysowych. Z. Olesiski i A. Predygier (Akademia witokrzyska) zajli si identyfikacj i badaniem klastra budowlanego w witokrzyskim 23 oraz identyfikacj grona pytek Koskie-Przysucha-Opoczno-Tomaszw Mazowiecki24. E. Bojar, J. Bis (Politechnika Lubelska) zidentyfikowali klaster Dolina Ekologicznej ywnoci (DE) na Lubelszczynie 25. Z inicjatywy E. Bojar i J. Bis powsta spis inicjatyw klastrowych w Polsce26. Wedug autora, badania dotyczce identyfikacji dystryktw przemysowych przeszy pozytywn ewolucj. Od podejcia odgrnego polegajcego na sprawdzeniu pewnych wycinkowych danych makroekonomicznych (wymienione badania IBnGR) do podejcia oddolnego polegajcego na badaniach terenowych bezporednio w miejscu, ktre jest uwaane za dystrykt przemysowy. To drugie podejcie, cho mniej obiektywne i dostarczajce danych, ktre trudno odnie do bada w innych lokalizacjach ze wzgldu na brak standaryzacji bada (prowadz je rne osoby, rnymi narzdziami badawczymi), owocuje jednak moliwoci zaprzeczenia lub stwierdzenia z duym prawdopodobiestwem, e dana lokalizacja jest dystryktem przemysowym.
2.3.2.
Tworzenie dystryktw przemysowych
Istnienie dystryktw przemysowych wie si zwykle z lepszymi wskanikami makroekonomicznymi lokalnej gospodarki wzgldem innych miejsc tego samego kraju, a zatem jest zjawiskiem podanym. Istnieje szereg bada prowadzonych w Polsce majcych na celu po21
por. [Szultka et al.] oraz praca pt. Uwarunkowania Rozwoju Nowoczesnych Technologii w Gdasku, IBnGR, Gdask 2002 opracowana przez zesp w skadzie: T. Brodzicki, P. Rot, S. Szultka, P. Tamowicz, S. Umiski, E. Wojnicka, M. Porowski 22 [Dziemianowicz et al] 23 [Olesiski et al] oraz [Olesiski] 24 [Olesiski et al. 2006, s.399] 25 [Bojar et al. a], [Bojar et al. b] 26 Wersja spisu na marzec roku 2006 jest doczona do niniejszej pracy jako zacznik. E. Bojar i J. Bis identyfikuj w nim 43 inicjatywy klajstrowe. Spis te nie obejmuje wszystkich dystryktw przemysowych, jakie mona zidentyfikowa w Polsce. Zawiera przede wszystkim te zgrupowania, ktre podjy dziaania majcych na celu wsparcia klastra jako caoci.
96
szukiwanie metod i technik tworzenia dystryktw przemysowych oraz wspierania ich rozwoju (co mona rozumie jako rozwj przedsibiorstw je tworzcych oraz wzrost ich iloci w danej lokalizacji). B. Szymoniuk badaa rozwj klastrw wiejskich na Lubelszczynie. W swojej pracy wymienia wizk celw, jakie towarzysz takim dziaaniom (cele nadrzdne i czstkowe tworzenia klastrw), opisuje, jak przebiega tworzenie klastrw wiejskich i ich animacja oraz podaje marketingowe czynniki sukcesu klastrw gospodarczych27. M. Greta oraz K. Lewandowski formuuj model procesu tworzenia klastra, wymieniajc jego fazy28. M. Grzybowski mwi nawet o projektowaniu klastrw przemysowousugowych w konkretnych miejscach. Autor ten proponuje tworzenie klastrw w regionach nadmorskich o wysokim bezrobociu strukturalnym 29. J. Pasieczny (Uniwersytet Warszawski) wymienia czynniki i uwarunkowania procesu tworzenia klastrw30. J. Wrblewska-Jachna przeanalizowaa instytucjonalne wsparcie dla klastrw na lsku 31 (przez wsparcie instytucjonalne autor rozumie wszelkie ustanowione przez wadze organizacje bd instrumenty prawne, ktre wspieraj tworzenie i rozwj dystryktw przemysowych). Sukcesy dystryktu przemysowego na wiecie inspiruj polskich badaczy, ktrzy widz w nich narzdzie rozwoju regionalnego szczeglnie obszarw o relatywnie gorszych wartociach wskanikw makroekonomicznych. Wedug autora jest rzecz dyskusyjn, czy mona utworzy dystrykt przemysowy w sposb sterowany odgrnie w wyniku zaplanowanych dziaa, na przykad lokalnych wadz. Istnieje pogld, ktry mwi, e proces tworzenia si dystryktw przemysowych jest zbyt skomplikowanym procesem, by zbudowa jego model i jednoczenie przedstawi skuteczne narzdzia do jego wdroenia. W literaturze znajduje si wiele tzw. historii sukcesu, w ktrych opisane s pocztki dystryktw32. Jednake za kadym razem sukces ten jest na tyle wyjtkowy, e wci brakuje uniwersalnego zestawu warunkw pozwalajcych na jego powielenie.
27 28
[Szymoniuk, s. 113-115] oraz [Szymoniuk 2004, s. 276-278 Badaczka ta wymienia 6 etapw: 1. Narodziny klastra, 2. Narastanie pozytywnych efektw zewntrznych, 3. Tworzenie organizacji wpierajcych dziaanie przedsibiorstw klastra, 4. Pozyskanie nowych firm dziki wzrastajcej atrakcyjnoci klastra, 5. Tworzenie wizi o charakterze nierynkowym, 6. Okres schykowy. [Greta et al., 97-98] 29 Pogld wyraony w materiaach konferencyjnych Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, Naczw 2006 30 [Pasieczny, s. 90-95] 31 [Wrblewska-Jachna] 32 Por. studia przypadkw w [Alberti]
97
2.3.3.
Rozwj regionalny i innowacyjno
Zagadnienie rozwoju regionalnego wie si z zagadnieniem dystryktw przemysowych. Pojawianie si i rozwj dystryktw przemysowych niekiedy s rozumiane jako kolejna faza rozwoju gospodarczego kraju bd regionu. Nie wydaje si przypadkiem to, e w najbardziej rozwinitych gospodarczo regionach mona zaobserwowa najsilniejsze przykady dystryktw przemysowych. Jednym z powodw szerokiego zainteresowania koncepcj dystryktw przemysowych jest przekonanie, e tak zorganizowana dziaalno gospodarcza charakteryzuje si wysok innowacyjnoci tzn., e proces produkcyjny realizowany w ten sposb bdzie owocowa relatywnie wiksz iloci innowacji (lepsze produkty i procesy produkcji) ni produkcja realizowana w duych, pionowo zintegrowanych firmach realizujcy cao acucha wartoci samodzielnie. Tym tropem poszo wielu badaczy dystryktw przemysowych. Mona wymieni badania A. Jewtuchowicz, ktra wniosa duy wkad od strony teoretycznej obu wymienionych zagadnie zazbiajcych si w jej publikacjach 33. Od strony teoretycznej problemem tym zajmuje si te E. Skawiska34. Rwnie I. Pietrzyk w swoich pracach dotyczcych rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej dostrzega koncepcj dystryktw przemysowych, nadajc dziaaniom zmierzajcym do ich rozwoju priorytet35. Wielu autorw przeprowadza badania na temat innowacyjnoci, rodowiska innowacyjnego bd regionalnych systemw innowacyjnych. Wrd przykadw mona wymieni. G. Duche przeprowadzi badania na temat przedsibiorczoci, rodowiska innowacyjnego i analizy lokalnego systemu produkcyjnego w odzi36. B. Gruchman i E. Gluglewicz prowadzili badania nad innowacyjnoci firm w systemie produkcyjnym w Poznaniu37. Podobnie B. Wawrzyniak analizowa wpyw kooperacji na proces innowacyjny w przedsibiorstwach, a dokadnie na to, jakie zachowania przedsibiorstw maj miejsce w procesach innowacyj33 34
[Jewtuchowicz] oraz [Jewtuchowicz 1997] [Skawiska], [Skawiska 2003], [Skawiska 2006] 35 [Pietrzyk] 36 G. Duche, Lokalny system produkcyjny w odzi i regionie dzkim (czyli sabo skoordynowane rodowisko przedsibiorczoci) [w:] A. Jewtuchowicz, rodowisko przedsibiorczoci, innowacje a rozwj terytorialny, Wyd. UK, d 1997 za [Olesiski, s.18] 37 Gruchman B., Gluglewicz E., The Role of Innovation in Regional Economic Restructuring in Eastern Europe, [w:] High Technology Industry and Innovative Environments: The European Experience, (red.) Aydalot, Keeble, Toutledge, London-New York 1988, w [Szultka et al., s.526]
98
nych38. W kontekcie rozwoju regionalnego klastrami zajmuj si rwnie W. Putkiewicz , D. Stokowska39 oraz W. Woniak, B. Zikowski, ktrzy badali tzw. Dolin Lotnicz w kontekcie RSI wojewdztwa podkarpackiego40.
2.3.4.
Analiza relacji midzy podmiotami
O kondycji dystryktu przemysowego nie decyduje jedynie wolumen firm w nim uczestniczcych, ale rwnie ilo i jako powiza pomidzy poszczeglnymi podmiotami. Badania w zakresie rozpoznania istniejcych powiza w dziaajcych dystryktach przemysowych s obecne rwnie w polskiej nauce. Z. Olesiski i A. Predygier przeprowadzili badanie klastra budowlanego w witokrzyskim pod ktem analizy relacji pomidzy zaangaowanymi podmiotami. Dokonali klasyfikacji wizi midzyorganizacyjnych pomidzy rnymi aktorami rodowiska lokalnego, nie tylko pomidzy przedsibiorstwami41. S. Szultka i E. Wojnicka badaa powizania pomidzy nauk i biznesem w RSI Pomorskim42. B. Piontek przyja zaoenie, e mona mierzy gospodarowanie oparte na sieciach i z pomoc narzdzi (ilo przepyww, jako przepyww, czstotliwo) przeprowadzia pomiar gospodarki sieciowej swoisty pomiar sieciowoci. Ma to zastosowanie dla dystryktw przemysowych43. J. Staszewska (Politechnika lska) zajmuje si zagadnieniem komunikacji w klastrach44. R. Galar bada zjawisko zakorzenienia w regionie w RIS na lsku 45. L. Knop przeanalizowaa potencja relacyjny w procesie tworzenia klastrw46. Badane jest rwnie zagadnie38 39
Wawrzyniak B., Regionalny system innowacji na Mazowszu, WSZiP, Warszawa 2000, w [Szultka et al., s.526] Putkiewicz W., Stokowska D. Klastry Naczw rozwj regionalny. Wzajemne uwarunkowania, [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Lublin 2006 40 Woniak W.., Zikowski B., Klastry regionalnej strategii innowacyjnej wojewdztwa podkarpackiego na przykadzie Doliny Lotniczej, [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Lublin 2006 41 [Olesiski et al.], Dokadne wyniki bada wraz z opisan metodologi znajduj si w [Olesiski] 42 [Szultka et al] 43 [Piontek] 44 Staszewska J. Komunikacja w klastrach, [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Lublin 2006 45 Galar R., Innowacyjno przedsibiorstw regionu Dolny lsk, Master of Business Administration 1998, 4(34) za [Szultka et al.] 46 Knop L. Potencja relacyjny w procesie tworzenia klastrw [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Lublin 2006
99
nie kapitau spoecznego w klastrach (w badaniach E. Bojar i J. Bis47, J. Stachowicza48 oraz P. Pachury i M. Kozaka49). Dokonany tu przegld przykadowych bada prowadzonych w Polsce pozwala wysnu wniosek, e problematyka dystryktw przemysowych osigna pewn dojrzao. Pojcie to jest ju szeroko znane i analizowane. Potencja dostrzegany w koncepcji dystryktu przemysowego sprawia, e poszukuje si w niej praktycznych rozwiza problemw rozwoju regionalnego oraz innowacyjnoci regionw. W tym miejscu autor niniejszej rozprawy dokonuje pewnego wyboru. Po pierwsze, spord dwch perspektyw badawczych wyodrbnionych przez F. Albertiego wybrana zostaa perspektywa sieci, ktra skupia si na problematyce wzajemnych powiza przedsibiorcw w dystrykcie przemysowym, wiadomie rezygnujc z identyfikacji dystryktu przemysowego w Dobrodzieniu (istniej ju naukowe opracowania tego problemu50), i skupiajc uwag przede wszystkim na charakterystyce firm, ktre dziaaj w istniejcym zgrupowaniu.
47 48
[Bojar et al a], [Bojar et al. b] Autor ten przedstawi propozycj wymiarw kapitau spoecznego klastra w [Stachowicz] 49 Pachura P., Kozak M., Kapita spoeczny elementem podejcia systemowego w zarzdzaniu rozwoje regionu, [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Lublin 2006 50 por. [Nowak]
100
3. Czynniki funkcjonowania dystryktu przemysowego

3.1. Funkcjonowanie dystryktu przemysowego
3.1.1. Powstawanie i rozwj dystryktw przemysowych
Niezaprzeczalne walory dystryktw przemysowych ujawniajce si w ich korzystnym wpywie na rozwj gospodarki lokalnej oraz porednio narodowej, pokazay, e tworzenie i wspieranie rozwoju dziaajcych dystryktw przemysowych jest dziaaniem susznym, a wedug autora - podanym. Z tego powodu gwnym nurtem badawczym dotyczcym dystryktw przemysowych staje si rozpoznanie warunkw ich powstawania. Problem ten ley rwnie u podstaw problematyki poruszanej w niniejszej pracy. W tym podrozdziale zostanie przeprowadzony przegld literatury pod ktem wyrnianych w niej warunkw oraz barier dla powstawanie i funkcjonowania dystryktw przemysowych. ledzc poszczeglne przypadki powstawania dystryktw przemysowych na wiecie, badacze natrafiaj na du rnorodno uwarunkowa oraz splotw wydarze, ktre wpyny na powstawanie w danej lokalizacji dystryktw przemysowych. O ich narodzinach moe zdecydowa lokalna dostpno rzadkiego czynnika produkcji, wykwalifikowanej siy roboczej albo bogactwo miejscowej infrastruktury. W literaturze opisano przypadki powstawania firm, ktre stworzyy dystrykt przemysowy na bazie majtku duej, pionowo zintegrowanej firmy, ktra przestaa istnie (przypadek Biella) 1. Dystrykt moe si tworzy w wyniku dziaania silnej i innowacyjnej firmy lub prnej instytucji (uniwersytet, orodek badawczy) w regionie, ktre to podmioty pobudzaj inne do rozwoju, tak jak to byo w przypadku Krzemowej Doliny tworzonej w otoczeniu silnego orodka uniwersyteckiego przez kilka innowacyjnych firm2. Innym czynnikiem moe by silny i wyrafinowany lokalny popyt na wyspecjalizowane sektorowo produkty. Ponadto, istniejce sektory pokrewne (najlepiej pokrewne wobec dystryktw przemysowych) rwnie s silnymi czynnikami sprawczymi3. Czasami historia powstania dystryktu jest odlega o setki lat wstecz (Como)4.
1 2
Opisano w pozycji [Alberti, s.159] [Wojnicka, s.39] 3 [Porter, s.298]. 4 [Alberti, s.135]
101
Literatura przedmiotu dostarcza wielu przykadw pomylnych splotw wydarze, ktre doprowadziy do powstania dystryktw przemysowych, czyli lokalnego ilociowego wzrostu populacji firm oraz ich cznego ekonomicznego potencjau. Porter twierdzi, e istnieje pewna pocztkowa masa krytyczna, ktrej przekroczenie wyzwala samonapdzajcy si proces, w ktrym: pojawiaj si wyspecjalizowani dostawcy, gromadz si zasoby informacji, lokalne instytucje organizuj wyspecjalizowane szkolenia i badania, tworz infrastruktur oraz odpowiednie przepisy 5. Piszc o masie krytycznej, Porter ma zapewne na myli pewne brzegowe wartoci charakteryzujce takie zmienne jak ilo firm, wielko firm oraz ilo i jako powiza pomidzy podmiotami dystryktu przemysowego (nie tylko firm). W dalszej perspektywie czasowej (po zaistnieniu struktury dystryktu przemysowego) warunkiem istnienia i rozwoju dystryktu przemysowego jest poszerzanie rynkw zbytu na jego produkty oraz cige utrzymywanie sieci powiza pomidzy aktorami wewntrznymi i zewntrznymi. [Becattini, s.44] Przykady opisane w formie konkretnych studiw przypadkw stanowi bardzo interesujc lektur, dostarczajc informacji na temat moliwych cieek rozwoju i programw postpowania. S one jednak obarczone wad wynikajc z ich cisego zwizku z konkretn sytuacj, trudno powtarzalnymi warunkami, a czsto nawet szczliwymi zbiegami okolicznoci6. Std trudno jest mwi o powtarzalnym sposobie tworzenia dystryktw przemysowych, cho prby ich formuowania s obecne w literaturze przedmiotu7. Z drugiej strony, istnieje pogld, e nie jest moliwe sztuczne stworzenie dystryktu przemysowego, a odgrne inicjatywy prowadzce do tego maj niewielkie szanse powodzenia 8. Dystrykty przemysowe okazuj si bowiem procesem oddolnym, ktrego nie sposb zaprogramowa. Wniosek ten nie zwalnia jednak z denia do poznania czynnikw funkcjonowania dystryktw przemysowych poprzez poznanie oglnych warunkw, zarwno ekonomicznych, jak
5 6
[Porter, s.302] przypadek dystryktu przemysowego Mirandola [Alberti, s. 115] 7 McKinsey przedstawia pewnego rodzaju przepis na klaster, podajc list dziaa dla osb tworzcych klaster, ktre s zebrane w nastpujcych punktach: 1. Sformuowa atrakcyjn wizj;2. Ustali mierzalne cele;3. Wzmocni si ekonomiczn lokalizacji;4.Pozyska specjalistw na wiatowym poziomie; 5.Zapewni przepywy wiedzy; 6. Przycign kapita; 7. Stworzy sie cznoci midzy instytucjami dziaajcymi w klasterze;8.Powierzy kierowanie klasterem niezalenemu podmiotowi skadajcemu si z przedstawicieli sektorw prywatnego i publicznego.[McKinsey, s.7-15] 8 Porter widzi rol pastwa bardziej jako aktora wspierajcego dziaanie istniejcych dystryktw przemysowych ni inicjatora zupenie nowych dystryktw [Porter, s.310]. Rwnie dowiadczenia Woskie pokazay, e rozwj tamtejszych dystryktw przemysowych nie by uzaleniony od dziaa odgrnych (wadz), ktre przede wszystkim nastawione byy na wspieranie regionw poprzez industrializacj na wielk skal.
102
i pozaekonomicznych, w ktrych dystrykty przemysowe powstaj i rozwijaj si. Dokonania w tej dziedzinie zostan przedstawione w dalszej czci tego rozdziau.
3.1.2.
Pojcie funkcjonowania dystryktw przemysowych
Funkcjonowanie dystryktu przemysowego rozumiane jest w niniejszej pracy jako jego istnienie i dziaanie. W tym znaczeniu obejmuje ono wszelkie przejawy dziaalnoci dystryktu przemysowego oraz wszystkich jego uczestnikw. Funkcjonowanie dystryktu przemysowego w danej lokalizacji to aktywno meta-struktury gospodarczej, a wic stosowanie takich sposobw funkcjonowania pojedynczych przedsibiorstw, ktre skadaj si na pewn wiksz cao rozpoznawan przez badaczy jako dystrykt przemysowy. Odwracajc tok rozumowania mona powiedzie, e to okrelone dziaania lub sposoby dziaania pojedynczych przedsibiorstw sprawiaj, e owe pojedyncze podmioty staj si czci wikszej caoci i mona mwi wtedy o istnieniu dystryktu przemysowego. To przedsibiorcy stwarzaj poprzez swoje dziaania dystrykt przemysowy, w okrelony sposb ksztatujc prowadzon przez siebie dziaalno gospodarcz i nawizujc okrelone relacje z otoczeniem. Nastpuj wtedy zmiany systemu zorganizowania przedsibiorstwa i jego relacji z otoczeniem, ktry to proces mona nazwa za J. Stachowiczem procesem klastrowania 9, cho miano to dotyczy raczej tworzenia dystryktu przemysowego jako caoci. Jeeli pojcie to odnosi si ma do pojedynczego przedsibiorstwa, to kierujc si przyjt logik mona uy nastpujcych nazw: uklastrowienie przedsibiorstwa, czy udystryktowienie przedsibiorstwa. Ze wzgldu na brak precyzyjnego terminu wydaje si, e mona zastosowa rwnie wyraenia zoone takie jak wczenie przedsibiorstwa w dystrykt przemysowy, wczenie w klaster, przy czym niekoniecznie musi to wyraenie oznacza doczenie si przedsibiorstwa do dystryktu przemysowego, ktry istnieje, ale rwnie moe oznacza tworzenie zupenie nowej struktury dystryktowej. Std, wydaje si, e istnieje szereg warunkw, ktre musz speni przedsibiorstwa, by mona byo mwi o zaistnieniu, a wic funkcjonowaniu, dystryktw przemysowych. Warunki to okrelone stany czynnikw funkcjonowania dystryktw przemysowych, po przekroczeniu ktrych pojedyncza firma staje si czci dystryktu przemysowego.
9
Termin ten jest omawiany w rozdziale pierwszym.
103
Celem niniejszego rozdziau pracy nie jest przeanalizowanie wszystkich czynnikw majcych wpyw na funkcjonowanie dystryktu przemysowego jest to niemoliwe i przekracza moliwoci pojedynczego badacza. Zamiarem autora jest wykazanie, e peny zbir czynnikw mona podzieli na dwie grupy: czynniki ekonomiczne oraz czynniki pozaekonomiczne. W dalszej czci rozdziau zamierza si omwi i usystematyzowa grup czynnikw pozaekonomicznych.
3.1.3.
Procesy dystryktu przemysowego
Tak, jak powstanie organizacji jest wynikiem tego, e jej poszczeglne elementy zaczynaj wspprzyczynia si do powodzenia caoci 10, tak powstanie dystryktu przemysowego uzalenione jest od tego, czy istnieje moliwo wyrnienia podmiotu wyszego rzdu (dystrykt przemysowy), ktry skupia niezalene podmioty gospodarcze wspprzyczyniajce si do powodzenia caoci. Mona powiedzie, e takie wyrnienie caoci (dystryktu przemysowego) moe nastpi pod warunkiem zaistnienia relacji pomidzy powodzeniem podmiotw niszego rzdu (firm) a powodzeniem caoci, jakim jest dystrykt przemysowy, na zasadzie wspprzyczyniania si do niego. Jeeli firmy rozwijaj si pomylnie to rwnie dystrykt przemysowy uzyskuje dobre wyniki i odwrotnie - poniewa wymieniona relacja pomidzy powodzeniem elementu systemu, a powodzeniem caoci posiada obustronny kierunek oddziaywania. Jeeli na przykad marka meble z Dobrodzienia zdobdzie odpowiednio wysok ocen, wszystkie firmy skupione w tym zgrupowaniu firm meblarskich mog liczy na zwikszone zamwienia. Poszukiwanie czynnikw powstania i rozwoju dystryktu przemysowego to przede wszystkim poszukiwanie przyczyn i warunkw brzegowych pojawiania si wzajemnych zalenoci, ktre powoduj, e dziaanie dystryktu przemysowego to nie tylko prosta suma dziaa poszczeglnych firm. Dziaanie w dystrykcie przemysowym oznacza czciowe uzalenienie powodzenia podmiotu od powodzenia caoci.
10
Prafraza definicji organizacji T. Kotarbiskiego pewien szczeglny rodzaj stosunkw czci do caoci, ktrej wszystkie skadniki wspprzyczyniaj si do powodzenia caoci za Encyklopedia organizacji i zarzdzania pod red. L. Pasieczny Pastwowe Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 1981, s.321
104
Relacje, ktre generuje proces powstawania i rozwoju dystryktw przemysowych, mona przedstawi w formie procesw wymienionych przez M. Bellandi i F. Sforzi11, ktrzy zauwayli, e dziaanie kolektywne (wsplne dziaanie firm) moe by zachowane w dystryktach przemysowych dziki trzem procesom generujcym ekonomiki zewntrzne. S to: postpujcy i wzgldnie zlokalizowany podzia procesw produkcyjnych zarwno tych kluczowych, jak i komplementarnych dla dystryktu przemysowego; lokalnie rozproszona edukacja; generowanie okazji do innowacji poprzez interakcje pomidzy dopeniajcymi si umiejtnociami uywanymi w przedsiwziciach dotyczcych projektowania produktu. Zauwaaj oni, e procesy te mona przypisa do nastpujcych odpowiednich ekonomik zewntrznych: ekonomiki specjalizacji, ekonomiki uczenia si, ekonomiki innowacji. S to efekty, ktre oddziaywaj na uczestnikw dziaajcego dystryktu przemysowego i ktre nie mog by wytransferowane do konkurencyjnych organizacji zewntrznych wzgldem dystryktu przemysowego.
System czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktu przemysowego opisujcych procesy spoeczne Procesy dystryktu przemysowego: - ekonomiki specjalizacji, - ekonomiki uczenia si System czynnikw ekonomicznych funkcjonowania dystryktu przemysowego opisujcych procesy ekonomiczne - ekonomiki innowacji
Rysunek 3.1. Model dziaania dystryktu przemysowego

11
[Bellandi et al. , s.211 - 212
105
Podobnie ujmuje to G. Beccattini mwic, e dystrykt przemysowy wytwarza ekonomiki zewntrzne wzgldem pojedynczej firmy oraz wzgldem sektora przemysowego zdefiniowanego uywan w nim technologi. Ekonomiki te s jednak wewntrzne dla sieci terytorialno-sektorowo-spoecznej. 12 Dziaanie procesw, ktre wymieniaj Bellandi i Sforzi, a w konsekwencji pojawienie si odpowiednich ekonomik, to wanie powstanie i dziaanie dystryktu przemysowego. Natomiast przyjcie przez czynniki powstawania i rozwoju dystryktw przemysowych odpowiednich wartoci powoduje, e wymienione procesy zaczynaj funkcjonowa. Przedstawia to diagram (patrz rysunek 3.1.).
3.2. Czynniki ekonomiczne i pozaekonomiczne

Dystrykt przemysowy jest zbiorem samodzielnych organizacji, ale rwnoczenie moe by traktowany jako pewna meta-organizacja o sieciowej strukturze, bdca systemem wielu organizacji poczonych relacjami o charakterze ekonomicznym i spoecznym. Niezalenie od punktu widzenia, jaki wybierze badacz, organizacja (zarwno ta, ktra wchodzi w skad dystryktu przemysowego, jak i ta, ktra jest dystryktem przemysowym) podlega dziaaniu czynnikw, zarwno wewntrznych, pochodzcych z podsystemw organizacji, jak i zewntrznych, pochodzcych z bliszych i dalszych poziomw otoczenia. Literatura uwzgldnia wiele modelowych koncepcji opisujcych systemy czynnikw wpywajcych na dziaanie przedsibiorstw. Punktem wyjcia czsto jest organizacja przedstawiona jako system zoony z podsystemw w modelu Leavitta. Wedug jego twrcy model organizacji skada si z nastpujcych podsystemw13: podsystem celw i wartoci okrelajcy cel nadrzdny organizacji, czyli jej misj zarwno wzgldem otoczenia, jak i jej wntrza oraz strategi, podsystem psychospoeczny zawierajcy uczestnikw organizacji, ich cele, motywacje, postawy, wartoci, kultur oraz wizi spoeczne midzy nimi,
12 13
[Beccattini 2003, s.17 Leavitt H.J., Applied Organizational Change in Industry: Structural and Humanistic Approaches, [w:] J.G. March, Handbook of Organizations, Rand McNally and Co., Chicago 1965 za: [Komiski 2006, s., s.30]
106
podsystem struktury, czyli zasady podziau zada, uprawnie, informacji oraz wadzy i odpowiedzialnoci w organizacji, podsystem techniczny, ktry zawiera stosowane w organizacji technologie, umiejtnoci techniczne (know-how), maszyny, budynki, wyposaenie, podsystem zarzdzania, obejmujcy mechanizmy koordynacji i uzgodnienia pozostaych podsystemw w procesach podejmowania decyzji. (zobacz rysunek 3.2.)
O c e ie to z n
P d y te o ss m c l i e w w rto c a i Nk d n a a y a w j iu yc P d y te o ss m z rz d a ia a zn
P d y te o ss m p yh sc o s o cn p e z y Wn y ik d ia n z a ia o a iz c rg n a ji
P d y te o ss m te h ic n cn zy
P d y te o ss m s k ry tru tu
Rysunek 3.2. Organizacja jako system spoeczno-techniczny

rdo: na podstawie L. Krzyanowski, O podstawach kierowania organizacjami inaczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s.34-35, za: [Komiski 2006, s. 31]
Ponadto wpyw na organizacj wywiera jej otoczenie. Na przykad M.J. Hatch dzieli elementy otoczenia na trzy grupy14: - sie wsppracujcych ze sob organizacji (agencje rzdowe, klienci, partnerzy, konkurenci, grupy nacisku, dostawcy, zwizki zawodowe i profesjonalne), - otoczenie oglne (prawne, ekonomiczne, technologiczne, spoeczne, polityczne, kulturowe, sektor rodowiska fizycznego), - otoczenie midzynarodowe i globalne.
14
Hatch M.J., Organization Theory, Oxford University Press, Oxford-New York 1994, za: [Komiski 2006, s.34-37]
107
Skoro czynniki te wpywaj na dziaanie organizacji, warunkujc jej istnienie, to per analogia- nie bdzie naduyciem zastosowanie tego modelu rwnie do zobrazowania systemu czynnikw wpywajcych na dziaanie dystryktu przemysowego zbioru organizacji. Wedug autora pracy ten i kady inny zestaw czynnikw wpywajcy na dziaanie organizacji mona podzieli na dwie grupy: - ekonomiczne, ktre s podstaw do opisu warunkw ekonomicznych dziaania danej organizacji (w ktrej oglnym warunkiem dziaania podmiotu jest zysk w dugim okresie), - pozaekonomiczne, ktre s podstaw do opisu warunkw, jakie musz speni procesy spoeczne towarzyszce wspomnianym procesom ekonomicznym. Ten dychotomiczny podzia wydaje si by uprawniony, poniewa wielu badaczy stosowao go w swoich pracach. Ju klasyczni ekonomici (A. Smith, D. Ricardo, J.S. Mill, Th. Malthus) tumaczyli rozwj gospodarczy nie tylko siami ekonomicznymi, ale rwnie kulturowymi, politycznymi i historycznymi. Podobnie T. Veblen stwierdza, e rozwj spoecznogospodarczy jest uwarunkowany nie tylko zjawiskami rynkowymi, ale rwnie pozaekonomicznymi rejonami wpywajcymi na podejmowane decyzje ekonomiczne. [Sekua, s. 90] Na zasadzie analogii mona wyrni dwie grupy czynnikw warunkujcych dziaanie przedsibiorstw w dystryktach przemysowych. Mona mwi o: - czynnikach ekonomicznych (warunkuj ksztatowanie si rachunku ekonomicznego uczestnika dystryktu przemysowego), - czynnikach pozaekonomicznych (warunkuj ksztatowanie si relacji spoecznych wystpujcych pomidzy podmiotami dystryktw przemysowych). Podzia taki wynika z faktu, e funkcjonowanie dystryktu przemysowego przejawia si w powstawaniu dwojakiego rodzaju relacji pomidzy jego podmiotami. Zwracaj na to uwag M. Mistri i S. Solari wyrniajc [Mistri et al., s.223]: - relacje ekonomiczne polegajce na wymianie pomidzy jego czonkami dbr i usug na lokalnych rynkach, - relacje spoeczne, ktre polegaj na powstawaniu pomidzy czonkami dystryktu przemysowego rnego rodzaju wizi spoecznych. F. Pyke i W. Sengenberger podkrelaj, e dystrykt przemysowy posiada charakterystyk, ktra powinna by pojmowana jako spoeczno-ekonomiczna cao. Bliskie wzajemne relacje pomidzy sferami ekonomicznymi, spoecznymi oraz politycznymi, sprawiaj, e kada z wymienionych jest zalena od pozostaych. Z tego powodu badacze ci twierdz, e sukces dystryktw wynika nie tylko z realiw ekonomicznych (..) szersze, spoeczne oraz instytucjonalne aspekty s nie mniej wane. [Pyke et al., s.2]
108
Przywoywani autorzy zwracaj uwag, e dystrykty przemysowe s wypadkow lokalnych procesw spoecznych oraz lokalnych procesw gospodarczych. Ponadto zauwaaj, e fenomen dystryktu przemysowego posiada dualn, to znaczy spoeczn oraz ekonomiczn natur. Przy czym wymienione dwa rodzaje relacji nie s wzgldem siebie obojtne i pozostaj we wzajemnej zalenoci. Podkrelaj oni, e na system relacji ekonomicznych zasadniczy wpyw ma system relacji spoecznych15. Pogld ten formuowa rwnie G. Beccattini w swoich pracach podkrelajc spoeczno-ekonomiczny wydwik pojcia dystryktu przemysowego, ktrego kapitalistyczny rdze jest zanurzony w medium spoecznych relacji 16. Z punktu widzenia zaoe niniejszej pracy istotne jest to, e zarwno w paszczynie ekonomicznej, jak i pozaekonomicznej mona wyrnia czynniki, ktre warunkuj powstawanie i funkcjonowanie firm w dystryktach przemysowych. W paszczynie ekonomicznej i pozaekonomicznej istniej pewne warunki brzegowe powstawania oraz funkcjonowania dystryktu przemysowego. Zarwno przestrze ekonomiczna, jak i przestrze spoeczna musi osign pewne wartoci w obrbie swoich charakterystyk, aby dystrykt przemysowy mg dziaa. Poprzez analogi do zespow ludzkich mona stwierdzi, e tak jak grupa osb, by skutecznie wykonywa pewne zadania, musi sta si zespoem, tak firmy musz speni szereg warunkw, aby dziaa jak dystrykt przemysowy. Wrd uczestnikw dystryktu przemysowego wyrniamy rnego rodzaju podmioty. Najistotniejszymi z punktu widzenia jego istnienia i rozwoju s przedsibiorstwa dziaajce w brany specyficznej dla danego dystryktu przemysowego oraz obecne na miejscu firmy dziaajce w branach pokrewnych. Mona je nazwa swoistym rdzeniem dystryktu przemysowego. Inne podmioty dystryktu przemysowego, takie jak uniwersytety, izby gospodarcze, firmy doradcze oraz wadze lokalne i tym podobne (jakkolwiek ich rola moe by wana) maj charakter wspierajcy w stosunku do wspomnianego wczeniej rdzenia. Poniewa funkcjonowanie dystryktu przemysowego to w duej mierze dziaanie rdzenia dystryktu przemysowego (jego przedsibiorstw), gwny akcent w rozprawie jest pooony na badanie uwarunkowa funkcjonowania firm dystryktu przemysowego. Autor niniejszej rozprawy skupia si na czynnikach pozaekonomicznych z uwagi na fakt, e ten kierunek bada jest jak dotd nie do rozpoznany. O ile czynniki ekonomiczne determinujce dziaanie dystryktu wydaj si dobrze poznane i opisane w literaturze (take z powodu swojej namacalnoci i realnoci) o tyle czynniki pozaekonomiczne wymagaj wci
15 16
[Mistri et al. , s.223-224] [Becattini, s.37-38, s. 49]
109
identyfikacji, systematyzacji oraz empirycznych bada. Jest to tym bardziej uzasadnione, e w literaturze podkrela si znaczenie mikkiego ta twardych procesw gospodarczych obecnych w dystryktach przemysowych wynikajcych z ich natury opierajcej si na wsppracy przedsibiorstw. Wedug J. Stachowicza i J. Machulika17 procesy realne przedsibiorstw mona podzieli na dwie sfery: przedmiotow (materialn) i podmiotow (spoeczno-kulturow), z ktrych ta pierwsza (materiay, technika, i technologia) zmienia si w tempie szybszym ni druga (organizacja, wiedza, umiejtnoci, postawy i zachowania, wartoci i normy). Autorzy ci przy tym jednoznacznie stwierdzaj, e przemiany w sferze spoeczno - kulturowej maj duo wiksze znaczenie i konsekwencje dla efektywnoci procesw gospodarowania. Literatura przedmiotu podkrela ogromn rol innowacji i wiedzy specjalistycznej jako elementw, ktre stoj u podstaw przewagi konkurencyjnej dystryktw przemysowych. Akcenty zostay przeniesione z tradycyjnych, czysto ekonomicznych jej przesanek (nisze koszty transakcji, transportu, blisko bazy surowcowej) na czynniki zwizane z dynamicznymi ekonomikami, czyli uatwione wytwarzanie i kumulacj wiedzy oraz zwizan z tym zdolno przedsibiorstw dystryktw przemysowych do wprowadzania innowacji. Wanie te cechy pozwalaj wychodzi naprzeciw wyzwaniom, jakie przynosz zmiany w otoczeniu. Intensywno technologicznych przemian stanowi swoisty miernik ich wzrostu lub schyku. [Guerrieri et al. c, s.36-38] Szczeglne znaczenie czynnikw pozaekonomicznych na tle ekonomicznych potwierdza rwnie M. Porter, mwic o zmieniajcym si charakterze konkurencji w globalizujcej si gospodarce. Badacz ten, opisujc grona zauwaa, e wikszo tradycyjnych, statycznych przesanek istnienia i rozwoju dystryktw przemysowych nie ma ju obecnie znaczenia w wyniku dziaania procesw globalizacji. Tradycyjne korzyci aglomeracji (nisze koszty transportu, nisze koszty surowcw, specjalizacja), cho nadal wane, utraciy swoje znaczenie. Na wanoci relatywnie zyskuj natomiast czynniki dynamiczne konkurencji takie jak cige doskonalenie oraz innowacje. M. Porter zauwaa, e obecnie konkurencyjno gron opiera si w wikszym stopniu nie na sprawnoci statycznej, lecz dynamicznej skupiajcej si na innowacji oraz tempie uczenia si. [Porter, s.259] Przedstawione wnioski pozwalaj zaoy, e coraz wiksze znaczenie zyskuj szeroko pojte czynniki pozaekonomiczne i spoeczne, w duym stopniu warunkujce dynamiczn
17
[Stachowicz et al. 2001, s. 8]
110
sprawno konkurowania. Z tych powodw autor podj si bada czynnikw pozaekonomicznych wpywajcych na funkcjonowanie przedsibiorstw rdzenia dystryktu przemysowego.
3.3. Czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania firm dystryktw przemysowych na podstawie wybranych definicji pojcia
Wedug autora rozprawy, ju pocztkowe prace opisujce funkcjonowanie dystryktw przemysowych ujawniaj ich dualny (spoeczno-ekonomiczny) charakter. Pionierskie prace A. Marshalla mwi, po pierwsze, o bliskoci podmiotw przeprowadzajcych transakcje ekonomiczne zarwno w aspekcie geograficznym, jak i sektorowym. Jest to warunek kluczowy, by w ogle mwi o dziaalnoci gospodarczej typu dystrykt przemysowy. Po drugie, Marshall wyrnia ekonomiki zewntrzne dziaania dystryktw wskazujce na dwa wane czynniki ekonomiczne powstawania dystryktu przemysowego: - dostpno rezerw siy roboczej o kwalifikacjach odpowiadajcych potrzebom lokalnych przedsibiorcw - koncentracja firm o podobnym profilu produkcji skutkujca pojawieniem si wyspecjalizowanych dostawcw zaopatrujcych ich procesy produkcyjne w surowce oraz pfabrykaty. Wymienione czynniki warunkuj powstawanie pozytywnego efektu dla firm dziaajcych w dystrykcie przemysowym w postaci obnionych kosztw dziaalnoci biznesowej poprzez obnienie kosztw dostpu do potrzebnych zasobw (koszty transakcyjne oraz koszty transportu). Trzecia ekonomika zewntrzna wyrniona przez A. Marshalla - uatwione rozpowszechnianie si nowych pomysw i idei zwizanych z prowadzeniem biznesu w danym sektorze wykracza poza grup czynnikw ekonomicznych. Blisko geograficzna podmiotw nie jest prostym gwarantem przenikania pomysw i idei. Ich transmisja warunkowana jest charakterystyk wizi spoecznych pomidzy przedsibiorcami dziaajcymi lokalnie. A. Marshall wie ponadto zmniejszenie kosztw dziaalnoci podmiotw zgrupowanych w formie dystryktu przemysowego z okrelonym uksztatowaniem relacji spoecznych wytworzonych lokalnie, ktre nazywa atmosfer przemysow. Dziaa ona niczym klej (ang. social glue), ktry dodatkowo stabilizuje zawierane relacje ekonomiczne. Relacje spo-
111
eczne (rodzina, przyja, znajomo) trwaj o wiele duej ni krtkotrwae relacje ekonomiczne i s dodatkowym gwarantem zawieranych zwizkw ekonomicznych ich stabilizatorem. Atmosfer przemysow definiuje P. Bianchi18 jako: zestaw niematerialnych zasobw, ktre maj zarwno natur dobra publicznego, ktre wspiera dynamiczn efektywno wszystkich elementw dystryktu, jak i kolektywnie utopionych kosztw, ograniczajcych szybkie zmiany w organizacji i samym dystrykcie.[Pietrobelli,s.6] M. Bellandi i F. Sforzi pisz19, e definicje dystryktw przemysowych zawieraj mniej lub bardziej dokadne cechy dystryktw przemysowych, ktre mona zgrupowa na dwch osiach (wymiarach). Pierwsza grupa cech opisuje sposb, w jaki zorganizowana jest produkcja czyli system wyspecjalizowanych przedsibiorstw i lokalny podzia pracy. Druga grupa cech ujmuje charakterystyki lokalnego spoeczno-instytucjonalnego rodowiska gste wzajemne relacje pomidzy spoecznoci, instytucjami oraz podmiotami gospodarczymi. Podzia ten jest zbieny z proponowanym przez autora podziaem determinantw dziaania dystryktu przemysowego. W sposb analogiczny mona dokona podziau, analizujc dokonania innych badaczy dystryktw przemysowych, ktrzy wraz z rozwojem teorii dystryktw przemysowych oraz na podstawie bada empirycznych wyrnili zestawy cech charakterystycznych, jakie powinny posiada przedsibiorstwa, aby moliwe byo powstanie i funkcjonowanie dystryktu przemysowego. Poniej przedstawiona jest tabela przedstawiajca rne sposoby definiowania pojcia dystryktu przemysowego, a take wyrniania warunkw ich funkcjonowania. W tabeli dokonano ponadto podziau przedstawianych charakterystyk na dwie grupy zgodne z proponowanym przez autora tokiem rozumowania (patrz tabela 3.1.).
18
19
za [Pietrobelli, s.6] [Bellandi et al, s.212-213]
112
Tabela 3.1. Czynniki ekonomiczne i pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktu przemysowego wedug definicji dystryktu przemysowego.
Definicja dystryktu przemysowego Autor Czynniki ekonomiczne (organizacja produkcji) Czynniki pozaekonomiczne (relacje spoecznoinstytucjonalne)
koncentracja wyspecjalizowanego przemysu w pewnej A. Marshall lokalizacji Dystrykt przemysowy moe by zdefiniowany przez nastpujce trzy cechy: dua liczba niezalenych jednostek produkcyjnych, geograficzna blisko intensywna rynkowa i nierynkowa wymiana publicznych i prywatnych towarw i usug pomidzy jednostkami produkcyjnymi, co generuje pozytywne rozszerzanie si regionu Spoeczno terytorialna jednostka, ktra charakteryzuje si aktywn obecnoci obojga: spoecznoci ludzi i populacji firm na jednym naturalnie i historycznie ograniczonym obszarze Dystrykt przemysowy jest stosunkowo pokanym, przestrzenie ograniczonym, obszarem aktywnoci zorientowanej na handel, ktry posiada wyrniajc si specjalizacj gospodarcz, bazujc na surowcach, wytwarzaniu lub usugach.
Grona s to geograficzne skupiska wzajemnie powizanych firm, wyspecjalizowanych dostawcw, jednostek wiadczcych usugi, firm dziaajcych w pokrewnych sektorach i zwizanych z nimi instytucji (na przykad uniwersytetw, jednostek normalizujcych i stowarzysze branowych) w poszczeglnych dziedzinach, konkurujcych midzy sob, ale take wsppracujcych
Grono jest to znajdujca si w geograficznym ssiedztwie grupa przedsibiorstw i powizanych z nimi instytucji zajmujcych si okrelon dziedzin, poczona podobiestwami i wzajemnie si uzupeniajca.
System wzajemnie powizanych firm i instytucji, ktrego warto jako caoci jest wiksza ni suma wartoci poszczeglnych jego czci Grono jest odmian sieci, wystpujc w okrelonej lokalizacji geograficznej, w ktrej bliskie ssiedztwo firm i instytucji zapewnia istnienie pewnych rodzajw wsplnoty oraz zwiksza czstotliwo i znaczenie interakcji
koncentracja geograficzna specjalizacja przemysu A. Marshall wzgldnie dua ilo intensywna niepodmiotw gospodarrynkowa wymiana czych publicznych i geograficzna blisko prywatnych towa intensywna rynkowa rw i usug wymiana publicznych i prywatnych towarw i usug pomidzy jednostkami produkcyjnymi G. Beccatini ograniczone terytorium ograniczony aktywno gospodarzasig spoeczny cza podmiotw gospo- aktywno spoedarczych czestwa determinacja historyczna A. Markusen ograniczono geograficzna aktywno gospodarcza zorientowana na handel specjalizacja podmiotw gospodarczych Porter geograficzne skupienie wsppraca popodmiotw gospodarmidzy podmioczych tami wzajemne powizania firm konkurencja pomidzy podmiotami wsppraca pomidzy podmiotami obecno lokalna wyspecjalizowanych dostawcw usug i produktw M. Porter geograficzne ssiedztwo specjalizacja w obrbie pewnej dziedziny podobiestwo podmiotw uzupenianie si podmiotw M. Porter warto caoci systemu dystryktu przemysowego jest wiksza ni suma wartoci jego czci M. Porter Okrelona lokalizacja istnienie pewnego geograficzna rodzaju wsplnoty bliskie ssiedztwo due znaczenie interakcji
113
Czynniki pozaekonomiczne (relacje spoecznoinstytucjonalne) zakorzenienie dziedziny dziaania w lokalnej spoecznoci
Definicja dystryktu przemysowego
Autor
Czynniki ekonomiczne (organizacja produkcji)
Dystrykty przemysowe s koncentracjami firm zaangaowa- P. Brusco, koncentracja geogranych we wspzaleny proces produkcyjny, czsto w tym M.J. Piore, ficzna Sabel, G. samym przemyle bd segmencie przemysu, ktry jest zako wspzaleno procerzeniony w lokalnej spoecznoci i ograniczony dystansem Becattini, F. sw produkcyjnych Pyke, W. codziennej drogi do pracy. firm Sengenberge r, F. Sforzi ta sama dziedzina dziaania Dystrykty (przemysowe) to geograficznie zdefiniowane sys- F. Pyke, W. determinacja geogratemy produkcyjne, charakteryzujce si du liczb firm zaan- Sengenberficzna ger gaowanych na rnych etapach, w rny sposb w produkcj dua liczba firm homogenicznych produktw. Znaczc cech jest bardzo zaangaowanie w wysoki udzia maych i bardzo maych firm. produkcj na rnych etapach procesu produkcyjnego produkcja homogenicznych produktw znaczcy udzia maych i bardzo maych firm Dystrykt przemysowy jest generalnie pojmowany jako sie M. Bagella, koncentracja na maych i rednich firm skoncentrowanych na ograniczonym L. Becchetti, ograniczonym terenie, terenie, poczonych przez stosunki typu odbiorca-dostawca i S. Sacchi poczenia typu spoeczne organizacyjne zasady, w ktrej blisko geograficzodbiorca dostawca na poszczeglnych jednostek generuje oba: pozytywne i negatywne przepywy. C. System firm i lokalnych instytucji o nastpujcych cechach: niezaleno dystrykt jest systemem: stosunki pomidzy niezalenymi Pietrobelli przedsibiorstw aktorami w dystrykcie s rzdzone przez zestaw norm maksymalizacja generalnie nieformalnych - ktre nadaj charakter i ksztat zyskw przez spoecznoci i natur dystryktu, przedsibiorstwa aktorzy wewntrz dystryktu s niezalenymi przedsibior zewntrzna i wspzacami, ktrzy maksymizuj ich zyski przez zewntrzn i lena specjalizacja w wspzalen specjalizacj w zadaniach. Kada firma spezadaniach cjalizuje si w jednej lub kilku fazach cyklu produkcyjne relacje s nawizywane go i posiada dobrze rozwinite relacje z innymi wspzai rozwijane przez instylenymi firmami, tucje wspomagajce stosunki wewntrz dystryktu s wprowadzane i rozszerzawzrost dystryktu przene przez instytucje, ktre wspomagaj wzrost caego dysmysowego tryktu. Firmy i instytucje wsppracuj midzy sob za rozmiary lokalne pomoc systemu nieformalnych relacji, co pozwala na wykorzystanie elastycznej produkcji osignitej daleko posunitym podziaem pracy, dystrykt ma rozmiary lokalne, geograficznie ograniczone, w ktrym konkretny cykl produkcyjny jest przeprowadzany przez mnogo aktorw nalecych do dystryktu. Dystrykt przemysowy to taki model uprzemysowienia, ktry Beccatini obecno acucha moe by zdefiniowany jako organizacja procesu produkcyjprodukcyjnego nego, oparta na pojedynczych wyspecjalizowanych przemy specjalizacja sach, jest wprowadzana w ycie przez koncentracje zoone z wiele maych firm wielu maych firm o podobnym charakterze w konkretnej podobiestwo firm lokalizacji, osiga ekonomiki produkcji o duej skali przez konkretna geograficzna zewntrzne raczej ni wewntrzne ekonomiki, zawiera rodolokalizacja wiska spoeczne, ktre cechuj si spoecznoci ludzi przy osiganie ekonomik wizan do stosunkowo homogenicznego systemu wartoci wewntrznych oraz oraz sieciami scalajcych si miejskich i wiejskich osiedli zewntrznych skali wewntrz terytorium zjednoczonego przez produkcj i powizania midzyludzkie.
podmioty s poczone przez spoeczne organizacyjne zasady stosunki pomidzy niezalenymi aktorami w dystrykcie s rzdzone przez zestaw norm generalnie nieformalnych ktre nadaj charakter i ksztat spoecznoci i natur dystryktu, wsppraca ma czsto charakter nieformalny
homogeniczny system wartoci lokalnej spoecznoci zjednoczenie przez produkcj i powizania midzyludzkie
114
Czynniki pozaekonomiczne (relacje spoecznoinstytucjonalne) elastyczno produkcji silne powizania mae i bardzo mae pomidzy rzerozmiary firm czywistoci propodobiestwo firm dukcyjn a dan istnieje grupa poddolokalizacj rozustawcw oraz istnieje mian jako system grupa firm dostarczajycia rodzinnego, cych produkty bezpopolitycznego, sporednio na rynek koecznego cowy zmienno zajmowanej pozycji w acuchu wartoci dystryktu przemysowego firmy staraj si nie konkurowa bezporednio, ale poprzez wyszukiwanie nowych segmentw rynku ograniczone terytorium specjalizacja sektorowa firm
Definicja dystryktu przemysowego
Autor
Czynniki ekonomiczne (organizacja produkcji)
V. Capecchi Mamy do czynienia z dystryktem przemysowym, gdy: produkcja jest elastyczna i stara si sprosta potrzebom klienta, wystpuj mae i bardzo mae firmy na danym terytorium, ktre charakteryzuj si tym samym typem elastycznej produkcji, wrd tych maych, bardzo maych i rednich przedsibiorstw niektre sprzedaj ich produkty bezporednio na rynku, podczas gdy inne zajmuj si konkretnymi procesami lub produkuj komponenty produktu finalnego, podzia pomidzy te firmy, ktre sprzedaj, a te, ktre dziaaj jak poddostawcy dla innych nie jest sztywny: ta sama firma moe by w rnym czasie poddostawc lub sprzedawc produktw finalnych, relacje pomidzy firmami, ktre sprzedaj na rynku, przybiera form przeplatania si konkurencji oraz wsppracy: co oznacza (firmy nie zwalczaj si nawzajem, lecz staraj si znale miejsca na rynku dla nowej produkcji bez wywierania destrukcyjnego wpywu w dystrykcie przemysowym), strefa jest tak zdefiniowana, poniewa odnosi si do bardzo ograniczonego geograficznie terenu, ktry szczeglnie charakteryzuje si pewn dominujc produkcj, wystpuj silne powizania pomidzy dystryktem jako rzeczywistoci produkcyjn, a lokalizacj jako mieszank ycia rodzinnego, politycznego i spoecznego.
rdo: Opracowanie wasne20
Na podstawie definicji przedstawionych przez rnych autorw mona wyrni szereg czynnikw wpywajcych na dziaanie dystryktu przemysowego. Zapewne mona je rnicowa na wiele sposobw. W niniejszej pracy zastosowano podzia na czynniki pozaekonomiczne oraz ekonomiczne wpisujce si tym samym w zaoenia pracy. Dokonujc syntezy mona na podstawie powyszej tabeli stwierdzi, e procesy ekonomiczne, w ktrych uczestnicz firmy dystryktu przemysowego, powinny spenia nastpujce warunki: koncentracja geograficzna (geograficzna blisko podmiotw) (Marshall, Beccatini, Markusen, Porter, Pyke, Sengenberger, Brusco, Piore Sabel, Sforzi, Pietrobelli, Capecchi) specjalizacja przemysu (Marshall) specjalizacja podmiotw gospodarczych (Markusen, Beccattini, Capecchi) wzgldnie dua ilo podmiotw gospodarczych (Marshall, Pyke, Sengenberger, Beccattini)
20
rda wymienione w rozdziale pierwszym w tabeli 1.5.
115
intensywna rynkowa wymiana publicznych i prywatnych towarw i usug pomidzy jednostkami produkcyjnymi (Marshall, Markusen) wzajemne powizania firm (Porter) poczenia typu odbiorca - dostawca (Bagella, Becchetti, Sacchi) konkurencja pomidzy podmiotami gospodarczymi (Porter) wsppraca pomidzy podmiotami (Porter) obecno lokalna wyspecjalizowanych dostawcw usug i produktw (Porter) podobiestwo podmiotw gospodarczych (Porter, Beccattini, Capecchi) uzupenianie si podmiotw gospodarczych (Porter) osiganie ekonomik wewntrznych oraz zewntrznych skali (Beccattini) zewntrzna i wspzalena specjalizacja w zadaniach (Pietrobelli) wspzaleno procesw produkcyjnych firm (Brusco, Piore Sabel, Becattini, Pyke, Becattini Sengenberger, Sforzi) zaangaowanie w produkcj na rnych etapach procesu produkcyjnego (Pyke, Sengenberger, Beccattini) istnieje grupa poddostawcw oraz istnieje grupa firm dostarczajcych produkty bezporednio na rynek kocowy (Capecchi) zmienno zajmowanej pozycji w acuchu wartoci dystryktu przemysowego (Capecchi) firmy staraj si nie konkurowa bezporednio, ale poprzez wyszukiwanie nowych segmentw rynku (Capecchi) produkcja homogenicznych produktw (Pyke, Sengenberger) znaczcy udzia maych i bardzo maych firm (Pyke, Sengenberger, Beccattini, Capecchi) warto caoci systemu dystryktu przemysowego jest wiksza ni suma wartoci jego czci (Porter) niezaleno przedsibiorstw (C. Pietrobelli) elastyczno produkcji (Capecchi) Natomiast procesy spoeczne powinny spenia nastpujce warunki: intensywna nierynkowa wymiana publicznych i prywatnych towarw, i usug (Marshall) ograniczony zasig spoeczny (Beccatini) aktywno spoeczestwa (Beccatini) determinacja historyczna (Beccatini)
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych istnienie pewnego rodzaju wsplnoty (Porter) due znaczenie interakcji (Porter)
116
zakorzenienie dziedziny dziaania w lokalnej spoecznoci (Brusco, Piore Sabel, Becattini, Pyke, Becattini, Sengenberger, Sforzi) podmioty s poczone przez spoeczne organizacyjne zasady (Bagella, Becchetti, Sacchi) stosunki pomidzy niezalenymi aktorami w dystrykcie s rzdzone przez zestaw norm generalnie nieformalnych - ktre nadaj charakter i ksztat spoecznoci dystryktu (Pietrobelli) wsppraca ma czsto charakter nieformalny (Pietrobelli) homogeniczny system wartoci lokalnej spoecznoci (Beccattini) zjednoczenie przez produkcj i powizania midzyludzkie (Beccattini) silne powizania pomidzy rzeczywistoci produkcyjn a dan lokalizacj rozumian jako system ycia rodzinnego, politycznego, spoecznego (Capecchi) Wydaje si, e mimo wszechstronnych bada dystryktw przemysowych lista czynnikw funkcjonowania dystryktw przemysowych nie jest skoczona i jednolita. Niektre z czynnikw wymieniane s czciej, inne wystpuj w literaturze rzadko. Mona j, wedug autora niniejszej pracy, skrci, dokonujc agregacji tosamych lub podobnych czynnikw. W obrbie czynnikw ekonomicznych, kierujc si zasada agregacji, autor proponuje wyrni nastpujce czynniki bd grupy czynnikw: geograficzne skupienie, specjalizacja, dua ilo firm, mae rozmiary firm, niezaleno podmiotw, elastyczna realizacja produkcji w obrbie jednego procesu tworzenia wartoci. Geograficzne skupienie jako warunek funkcjonowania dystryktw przemysowych jest najczciej eksponowan ich cech. To w wyniku bliskoci geograficznej podmiotw gospodarczych pojawia si moliwo wsppracy na sposb opisany przez kolejnych badaczy dystryktw przemysowych. Geograficzne skupienie ma bezporednie znaczenia dla przebiegajcych w dystrykcie przemysowych procesw ekonomicznych polegajcych na zawieraniu transakcji kupna i sprzeday. Blisko kupujcego i sprzedajcego nie tylko prowadzi do obnienia kosztw transakcyjnych przy zawieraniu umw, ale rwnie obnia koszty ich realizacji, dajc zacht do dugofalowej wsppracy. Przedsibiorstwa majce na celu w peni
117
wczenie si w struktury dystryktu musz speni warunek bliskiego pooenia wzgldem innych przedsibiorcw w nim dziaajcych. Specjalizacja jako czynnik powstawania dystryktw przemysowych ma dwojakie znaczenie. Po pierwsze, mona mwi o specjalizacji sektorowej lokalnej gospodarki, a wic generalnie o wyrnianiu si grupy przedsibiorstw dziaajcej w jednej brany lub w branach pokrewnych w danej lokalizacji. Tak rozumiana specjalizacja prowadzi do sytuacji, w ktrej lokalne procesy gospodarcze zdominowane s przez jeden sektor. O specjalizacji jako warunku dziaania dystryktu przemysowego mona mwi rwnie z perspektywy pojedynczych przedsibiorstw, ktre w dystryktach przemysowych specjalizuj si w obrbie wykonywania wycinka acucha tworzenia wartoci i realizuj w ten sposb zewntrzny podzia pracy nazywany rwnie elastyczn specjalizacj 21. Kluczowym czynnikiem jest rwnie ilo firm w tworzeniu oraz funkcjonowaniu dystryktu przemysowego. Mona si domyla, e istnieje pewna liczba podmiotw gospodarczych, ktrej przekroczenie powoduje pojawienie si efektw dystryktu przemysowego, ale w literaturze brakuje tak ryzykownie postawionej konkretnej liczby. Mae rozmiary funkcjonujcych w dystrykcie przemysowym firm wskazuje si przede wszystkim w kontekcie dziaania dystryktu przemysowego typu woskiego, poniewa jest to jego cecha wyrniajca. Generalnie mae rozmiary firm s uwaane za jeden z warunkw elastycznoci meta-strultury lokalnie zgrupowanych firm. Niezaleno podmiotw wyzwala procesy oddolnej samoregulacji w sieci ustanowionej przez firmy dystryktu przemysowego. Niezaleno pozwala na szybsze podejmowanie strategicznych decyzji oraz warunkuje dziaanie tak zoonej struktury jak dystrykt przemysowy pomimo braku jednego centrum decyzyjnego. Ostatni wymieniony czynnik - elastyczna realizacja produkcji w obrbie jednego procesu tworzenia wartoci - jest agregatem kilku charakterystyk opisujcych sposb realizacji procesu produkcyjnego dystryktu przemysowego. Mona do nich zaliczy: - intensywn rynkow wymian publicznych i prywatnych towarw i usug pomidzy jednostkami produkcyjnymi, - powizania typu dostawca odbiorca, - wspprac i konkurencj pomidzy podmiotami gospodarczymi, - obecno lokaln wyspecjalizowanych usug i produktw,
21
por. [Capecchi]
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych - podobiestwo podmiotw gospodarczych, - uzupenianie si podmiotw, - zaangaowanie w produkcje na rnych etapach procesu produkcyjnego, - zmienno pozycji w acuchu wartoci.
118
Powysze czynniki skadaj si na czynnik/agregat -elastyczna specjalizacja 22, ktry pozostaje w opozycji do systemu wielkoskalowej produkcji w pionowo zintegrowanych duych firmach. V. Capecchi porwna oba systemy pod ktem wybranych aspektw, co obrazuje tabela poniej (zob. tab. 3.2.). Tabela 3.2. Porwnanie systemw pracy:fordowskiego oraz elastycznej specjalizacji. System fordowski Elastyczna specjalizacja
masowa produkcja lub bardzo due partie produkcyjne mae partie produkcyjne, produkowanie prototypw oraz produktw i maszyn (wyposaenia) na miar taylorowska organizacja pracy podzia na pracowni- trjpoziomowa wsppraca pomidzy kierownictwem, kw wykonawczych i kierowniczych pracownikami wykwalifikowanymi i pracownikami niewykwalifikowanymi Maa mobilno pomidzy grupami pracownikw Dua mobilno pomidzy grupami pracownikw (pracownicy wykwalifikowani maj tendencj, po osigniciu pewnego poziomu profesjonalizmu i dowiadczenia, do otwierania wasnych firm) Procedury produkcyjne ustandaryzowane tak jak pro- Procedury produkcyjne wymagaj cisej wsppracy dukt. Najwaniejszym elementem jest cena. pomidzy firm a klientem, co powoduje tworzenie produktw na miar. Produkcja w jednej lub kilku duych fabrykach Produkcja odbywa si w wielu maych i rednich wytwrniach zorganizowanych w dystrykt przemysowy rdo: Opracowanie wasne na podstawie [Capecchi, s20-21] za [Rynik]
W dystrykcie przemysowym podzia pracy nie nastpuje jedynie wewntrz struktury organizacyjnej pojedynczego przedsibiorstwa. acuch tworzenia wartoci dzielony jest rwnie na poziomie caego dystryktu przemysowego pomidzy poszczeglne niezalene firmy. Implikuje to pojawienie szeregu skutkw dla dziaania procesu tworzenia wartoci w dystrykcie przemysowym, z ktrych szczeglnie wane jest zachowanie elastycznoci w zakresie doboru poszczeglnych ogniw tego acucha. Specjalizacja, ktra w duej zintegrowanej pionowo firmie jest powodem usztywnienia struktury, w dystrykcie przemysowym nie powoduje spadku elastycznoci dziaania.
22
Opis systemu elastycznej produkcji skonfrontowany tzw. fordyzmem zamieszcza Capecchi w [Capecchi]. Rwnie tacy badacze jak L. De Propis w [De Propis], N. Carbonara [Carbonara], P. Andriani [Andriani] zajli si badaniem podziau pracy w dystrykcie przemysowym, ktry wedug nich charakteryzuje si odmiennoci wzgldem klasycznego fordowskiego podziau pracy w przedsibiorstwie.
119
Analogicznie jak w przypadku czynnikw ekonomicznych mona przeprowadzi syntez w obrbie czynnikw pozaekonomicznych, wyrniajc list zagregowanych czynnikw. Lista taka moe wedug autora niniejszej pracy zawiera nastpujce elementy: geograficzna determinacja wzmoona aktywno spoeczestwa zakorzenienie dziedziny dziaalnoci w lokalnej spoecznoci przestrzeganie przez przedsibiorstwa spoecznych organizacyjnych zasad (funkcjonujcych lokalnie) W tabeli poniej znajduje si zestawienie, przedstawiajce logik agregacji tosamych czynnikw. Tabela 3.3. Agregacja czynnikw pozaekonomicznych.
Czynnik zagregowany geograficzna determinacja Czynniki elementarne ograniczony zasig spoeczny (geograficznie zdeterminowana) (Beccatini)
wzmoona aktywno spoecze- intensywna nierynkowa wymiana publicznych i prywatnych towarw i usug stwa (Marshall) aktywno spoeczestwa (Beccatini) due znaczenie interakcji (Porter) zakorzenienie dziedziny dziaalno- determinacja historyczna (Beccatini) ci w lokalnej spoecznoci istnienie pewnego rodzaju wsplnoty (Porter) zakorzenienie dziedziny dziaania w lokalnej spoecznoci (Brusco, Piore Sabel, Becattini, Pyke, Becattini, Sengenberger, Sforzi) przestrzeganie przez przedsibior- podmioty s poczone przez spoeczne organizacyjne zasady (Bagella, Becstwa spoecznych organizacyjnych chetti, Sacchi) zasad (funkcjonujcych lokalnie) stosunki pomidzy niezalenymi aktorami w dystrykcie s rzdzone przez zestaw norm generalnie nieformalnych - ktre nadaj charakter i ksztat spoecznoci (Pietrobelli) homogeniczny system wartoci lokalnej spoecznoci (Beccattini) silne powizania spoeczne na silne powizania pomidzy rzeczywistoci produkcyjn a dan lokalizacj bazie zwizkw nieformalnych rozumian jako system ycia rodzinnego, politycznego, spoecznego (Capecchi) zjednoczenie przez produkcj i powizania midzyludzkie (Beccattini)
rdo: Opracowanie wasne. Powysza lista stanowi punkt wyjcia do dyskusji na temat pozaekonomicznych czynnikw funkcjonowania dystryktw przemysowych, a wic ksztatu relacji nie mieszczcych si kategoriach ekonomicznych, ktre wytwarzaj przedsibiorstwa dziaajce w dystrykcie przemysowym.
Geograficzna determinacja Dystrykt przemysowy jest przykadem organizmu gospodarczego o zasigu lokalnym. Rozpatrujc jego funkcjonowanie nie mona pomin takich poj jak "lokalno" i "skala
120
lokalna". Wedug autora nie powinno si jednak zapomina o pewnej wtrnoci bliskoci rozumianej w sposb kartezjaski czysto fizyczny. Przedstawione w pierwszym rozdziale rozrnienie pomidzy przestrzeni a terytorium zaproponowane przez A. Jewtuchowicz oraz rdo tego podziau, ktre autor niniejszej pracy widzi w filozofii przestrzeni M. Heideggera, przekonuj do tego, aby blisko rozumie w relacji do konkretnego czowieka i spoeczestwa23. Wedug A. Sekuy lokalno jest traktowana jako kryterium wyrniajce i odnoszce si do stosunkowo maego obszaru nie tylko w sensie przestrzeni fizycznej, ale rwnie w kontekcie przeszoci historycznej, specyficznych cech spoeczno-ekonomicznych, kulturowych i geograficznych. Skala lokalna oznacza terytorium charakteryzujce si jednolitoci ekonomiczn, spoeczn, kulturow i polityczna oraz wspln szeroko rozumian tosamoci. [Sekua, s.89] Zaliczenie geograficznej determinacji w poczet pozaekonomicznych czynnikw funkcjonowania dystryktw przemysowych wydaje si zasadne. Wpywa ono w sposb zasadniczy jak ksztat szeregu charakterystyk spoecznych, jak przeszo historyczna, cechy kulturowe, polityczne oraz tosamo miejsca. Geograficzna determinacja rozumiana jako lokalno wpywa zatem rwnie na powstawanie i funkcjonowanie dystryktw przemysowych. Nie mona jednak zapomina o tym, e czowiek i jego relacje z otoczeniem s pierwotne wzgldem przestrzeni.
Silne powizania spoeczne na bazie zwizkw nieformalnych Bardzo wielu autorw podrela rol relacji spoecznych (w szczeglnoci zwizkw nieformalnych) pomidzy podmiotami dystryktu przemysowego jako czynnika, ktry ma istotny wpyw na jego funkcjonowanie. Odnoszc si bezporednio do dziaania dystryktw przemysowych, M. Porter mwi o nieformalnych zwizkach z dostawcami i klientami, ktre powoduj zwikszenie elastycznoci relacji ekonomicznych "przd-ty". Nieformalne zwizki powoduj powstawanie nieformalnych kanaw obiegu informacji, zarwno tej dotyczcej sfery prywatnej, jak i sfery zawodowej podmiotw w nich uczestniczcych. [Porter, s.268,s.270,s.276, s.279,s.281-284]
23
patrz podrozdzia 1.3. pracy
121
W modelu GEM M. Portera w grupie czynnikw strukturalnych (Enterprises - determinanty strukturalne) budowania strategii konkurencyjnej, ktre wynikaj z wewntrznej struktury dystryktu przemysowego, znajduj si midzy innymi "jako relacji pomidzy kupujcymi i zaopatrywujcymi w regionie" oraz istnienie formalnych i nieformalnych powiza pomidzy firmami i klastrem jako caoci. [Oko-Horodyska, s.23] Z. Olesiski i A. Predygier twierdz, e istotnym czynnikiem funkcjonowania dystryktu przemysowego s wizi pomidzy lokalnymi podmiotami. Z ich bada wynika, e s one czynnikiem niedocenianym przez same firmy dziaajce wewntrz dystryktu. [Olesiski et al. , s. 96] T. Brodzicki i S. Szultka podkrelaj, e interakcje to jeden z trzech czynnikw, ktre musz zaistnie, by mona byo mwi o dziaajcym dystrykcie przemysowym (inne czynniki to: koncentracja jednego sektora i ponadsektorowy wymiar klastra) [Brodzicki et al., s.45] W. Dziemianowicz i K. Olejniczak wskazuj na to, e spojrzenie na lokalne zgrupowania przedsibiorstw przez pryzmat teorii dystryktw przemysowych pozwala wytumaczy "si lokalnych ukadw". Wskazuje tym samym na istotno kwestii nieformalnych ukadw (wizi) dla badania funkcjonowania dystryktw przemysowych. [Dziemianowicz et al, s.1] Wano relacji spoecznych ujawnia si szczeglnie wyranie w kontekcie procesw zwizanych z tworzeniem i akumulacj wiedzy oraz wprowadzaniem innowacji w obszarze dziaania dystryktu przemysowego. Grupa badawcza GREMI badajca wpyw lokalnego rodowiska innowacyjnego24 na rnicowanie si gospodarcze regionw, poziomu konkurencyjnoci, a co za tym idzie dynamiki wzrostu i zmian strukturalnych poszczeglnych regionw, wymienia "specyfik wzajemnych relacji i intensywno procesw wzajemnego uczenia" jako wany element tego rodowiska. Specyfika wzajemnych relacji wynika wedug tych badaczy z systemu zasad, norm kulturowych i zaufania oraz z dziaania innych instytucji, ktre wspomagaj innowacyjno i elastyczno. [Gorzelak et al. , s.128] J. Baruk zakada, e tak kluczowy proces, jakim jest zarzdzanie wiedz, a dokadnie przeksztacanie wiedzy ukrytej w wiedz jawn, jest w sposb istotny wspierany przez dziaanie kultury organizacyjnej (wspieranie dzielenie si wiedz z innymi uczestnikami organi-
24
rodowisko innowacyjne definiuje si jako "spjny ukad przestrzenny charakteryzujcy si specyficznymi wzorcami zachowa i kultur techniczn, rozumian jako wypracowanie i akumulowanie praktyk dziaania, wiedzy, standardw i wartoci zwizanych z dziaalnoci gospodarcz" [Gorzelak et al., s.128]
122
zacji). Odpowiednie uksztatowanie si kultury organizacyjnej moe sprzyja interakcjom midzyludzkim. [Baruk, s.229] Potwierdza to Chepa, ktry twierdzi, e przekazywanie wiedzy ukrytej jest wspomagane przez zaufanie, przyja, blisko. [Chepa, s.89] W. Szymczak stwierdza wprost, e warunkiem wykorzystania innowacji i ich wspierania w organizacji, a wic wewntrz dystryktu przemysowego rwnie, jest stworzenie nieformalnych struktur pomidzy kooperantami. Mona zatem podejrzewa, e struktura dystryktu przemysowego wspiera w ten sposb innowacje. [Szymczak, s. 104] Dystrykty przemysowe s pod tym wzgldem specyficznym rodowiskiem. Dziaanie w jego wntrzu pozwala na tworzenie i utrzymywanie wielu mniej lub bardzie nieformalnych zwizkw midzyludzkich i midzyorganizacyjnych, co moe sprzyja dzieleniu si wiedz midzy jego uczestnikami. W kontekcie powiza spoecznych nie sposb pomin kwestii zaufania. W dystryktach przemysowych stopie zaufania pomidzy podmiotami w nim dziaajcymi jest wspierany przez czsto i blisko kontaktw midzy nimi. Mona oczekiwa, e zaufanie wzmaga si wraz z rozwijaniem kontaktw natury nieformalnej midzy uczestnikami dystryktu. Rwnie M. Porter [Porter 1998] czyni spostrzeenie, e klastry sprzyjaj zaufaniu i nieformalnym ukadom pomidzy firmami. Wedug niego wzrost zaufania w relacjach midzyorganizacyjnych zwiksza elastyczno dziaania podmiotw dystryktu przemysowego.
Jednolite normy - przestrzeganie przez przedsibiorstwa spoecznych organizacyjnych zasad (funkcjonujcych lokalnie) Wsplne korzenie wywodzce si z tej samej lokalizacji geograficznej mog powodowa pojawianie si spoeczestwa przestrzegajcego podobnych norm, kierujcego si w swoich wyborach podobnymi wartociami oraz przestrzegajcego tych samych tradycji. Lokalna spoeczno dystryktu przemysowego, dziki skupieniu geograficznemu rozoonemu w czasie, charakteryzuje si posiadaniem stosunkowo jednolitej kultury. Wedug G. Beccattiniego25 przejawia si to w homogenicznym systemie wartoci i pogldw, podobnych wykadniach etycznym dotyczcych wielu dziedzin ycia dystryktu przemysowego takich jak: dziaalno gospodarcza, rodzina, wzajemne relacje midzyludzkie. Systemowi temu towa-
25
[Becattini, s.39]
123
rzysz instytucje, takie jak firmy, rynek miejsce spotka, koci, szkoa, lokalne wadze, struktury partyjne i zwizkowe i inne. Su one rozpowszechnianiem wartoci wyksztaconych lokalnie wrd uczestnikw dystryktu przemysowego i przekazuj kolejnym generacjom. [Becattini, s.39] Wedug R. Rabelotti tak instytucj jest te rodzina, ktra peni rol postawotwrcz. [Rabellotti, s. 30] Mwic o normach funkcjonujcych w dystrykcie przemysowym, wskazuje si na istnienie kultury dystryktu przemysowego, ktr mona bada podobnie, jak kultur organizacyjn pojedynczego przedsibiorstwa. Z punktu widzenia dynamiki dystryktu przemysowego w zakresie wprowadzania zmian i innowacji w literaturze mwi si o otwartoci bd zamkniciu dystryktu na otoczenie. Badacze podejmuj dyskusj na temat tego, jaki wpyw na funkcjonowanie dystryktu ma homogeniczno kultury przedsibiorstw. Czy jest to cecha pozytywna z racji tego, e wyjtkowo miejsca moe okaza si czynnikiem sukcesu, czy te ma to skutki negatywne, takie jak niedostatecznie szybka reakcja na zmiany w otoczeniu dystryktu przemysowego z uwagi na brak dywersyfikacji strategii dziaania. Na przykad G. Beccattini podkrela istotno pocze ze wiatem zewntrznym w zakresie przepywu siy roboczej26. W wyniku globalizacji ronie presja na pozyskiwanie wiedzy z zewntrznych (wzgldem dystryktu przemysowego) rde27.
Tosamo - zakorzenienie dziedziny dziaalnoci w lokalnej spoecznoci A. Sekua28 wskazuje na istnienie w systemach lokalnych wsplnej tosamoci, ktra jej zdaniem nie powinna by rozumiana tylko jako "powizania kulturowe, poniewa odnosi si rwnie do analogicznych zachowa (tosamych) w zakresie postaw, aktywnoci, nawykw i zainteresowa". Wedug tej badaczki wsplna tosamo tumaczy rwnie silne wizi midzy mieszkacami. Spotyka si pogld, e w dystrykcie przemysowym poczucie przynalenoci do organizacji jest rozumiane w specyficzny sposb. W duych, pionowo zintegrowanych przedsibiorstwach czstym zadaniem sub personalnych jest wzbudzenie w pracownikach poczucia przynalenoci do zatrudniajcej ich firmy. W dystryktach przemysowych natomiast, wedug
26 27
[Becattini, s.39] [Guerrieri et al, s.9] 28 [Sekua, s.89]
124
G. Beccattiniego29, pojawia si poczucie przynalenoci do miejscowej spoecznoci zajmujcej si specyficzn produkcj. Dystrykt przemysowy jest postrzegany wtedy jako podstawa miejscowego dobrobytu a nie pojedyncza firma miejsce zatrudnienia. A. Floysand i S. Jakobsen badali zagadnienie zmian w dystryktach przemysowych w zalenoci od ich osadzenia w spoecznoci lokalnej, narodowej, globalnej. Okazao si, e w zalenoci od tego, ktre relacje s najsilniejsze, dystrykty przemysowe zmieniaj si z rn dynamik. Wyniki bada sugeruj, e lokalne spoecznoci mog zarwno uatwi koordynacj firm, jak i doprowadzi do zmowy i ekonomicznego zamknicia.[Floysand et al., s.52] Przedstawione powyej listy czynnikw ekonomicznych oraz pozaekonomicznych na pewno nie wyczerpuj dyskusji nad warunkami funkcjonowania oraz powstawania dystryktw przemysowych. Rozpoznane warunki funkcjonowania firm w dystryktach przemysowych na podstawie niektrych definicji pojcia autor traktuje jako krok pierwszy. W dalszej czci rozdziau kwerendzie literaturowej bd podlega czynniki warunkujce oraz bariery powstawania i rozwoju dystryktw przemysowych wyrniane w badaniach dystryktw przemysowych w Polsce i na wiecie
3.4. Czynniki funkcjonowanie dystryktw przemysowych - analiza
3.4.1.
Modele czynnikw funkcjonowania dystryktu przemysowego
Literatura przedmiotu dostarcza wielu zestawie czynnikw powstawania i rozwoju dystryktw przemysowych opartych na obserwacji rzeczywistoci gospodarczej. Znanym ju szeroko podejciem identyfikujcym system czynnikw wpywajcych na funkcjonowanie dystryktw przemysowych jest model rombu M Portera30. Jego logika wskazuje na powizania pomidzy rozwojem gron a cechami charakterystycznymi danej lokalizacji opisanej z pomoc czterech grup determinantw: warunki czynnikw produkcji, warunki popytu sektory pokrewne i wspomagajce
29 30
[Becattini, s.49] Model zosta omwiony w rozdziale pierwszym. Zobacz rysunek 1.1.
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych strategia, struktura i rywalizacja firm31
125
Porter zauway, e przewag konkurencyjn tworzy si i utrzymuje w wyniku procesu w znacznym stopniu umiejscowionego" [Porter, s.191]. Wedug niego przedstawiony system wzajemnie powizanych czynnikw charakteryzujcych rodowisko biznesowe danej lokalizacji wpywa na przewag konkurencyjn znajdujcych si w niej firm. Lokalizacja poprzez uksztatowany przez to rodowisko poziom konkurencji oddziauje na innowacyjno i podnoszenie wydajnoci w firmach. Generalnie, im wyszy poziom konkurencji w regionie, tym wiksze prawdopodobiestwo pojawienia si w nim dystryktw przemysowych. Koncepcja rombu Portera wyjania powstawanie oraz pniejsz wysok wydajno i efektywno dystryktu przemysowego korzystn konfiguracj systemu modelowych czynnikw. W podejciu tym uwaga jego twrcy jest w mniejszym stopniu skupiona na czynnikach wynikajcych z kontekstu spoecznego. M. Porter jednak ma wiadomo jego znaczenia. W swoich publikacjach powiconych funkcjonowaniu klastrw wielokrotnie podkrela, e wrd przyczyn pojawienia si efektw dystryktu przemysowego mona znale rwnie charakterystyki dotyczce relacji spoecznych pomidzy jego uczestnikami. M. Porter wymienia przyczyny pojawiania si gron w nastpujcych punktach: dostpno wyspecjalizowanych nakadw i pracownikw (zwizki nieformalne), dostp do informacji (nieformalne), komplementarno czynnoci uczestnikw, dostp do instytucji i dbr publicznych, zachty do podnoszenia efektywnoci i atwy jej pomiar, dostp do innowacji (nieformalne). W wielu przypadkach Porter wskazuje na ukryte przyczyny powstawania gron w lokalnym rodowisku. Waciwie wszystkie wedug wymienionych powyej efektw wedug niego zwizek z umiejscowionymi lokalnie wiziami nieformalnymi pomidzy podmiotami. Wizi te s powodem powstawania otwartych i wydajnych kanaw przepywu informacji. Std dostp do poddostawcw, pracownikw oraz informacji o najnowszych tendencjach w brany niezbdnych do dynamicznego konkurowania, o czym mwi M. Porter. Koncepcja rombu
31
Szerokie omwienie modelu wraz z przykadem zastosowania modelu wzgldem dystryktu przemysowego znajduje si w [Porter, s.206-227]
126
znajduje pozytywne przyjcie rwnie w Polsce, gdzie wydaje si by najpopularniejszym modelem czynnikw determinujcych dziaanie dystryktw przemysowych 32. Modyfikacj podejcia M. Portera do pomiaru czynnikw odpowiedzialnych za tworzenie warunkw gron jest ujcie przedstawione przez T. Padmore i H. Gibson. Wyrniaj oni sze determinantw w trzech grupach. Tabela 3.4.Podejcie GEM wedug T. Padmore i H. Gibson
G Groundings (determinanty poday) Zasoby - naturalne - odziedziczone - rozwinite - fizyczna - instytucje pomocnicze Czynniki sukcesu: - rnorodno - jako - koszt - biego dostawcw - jako relacji dostawca-odbiorca (koszt, zaufanie, obustronny interes) - ilo jako takich firm -istnienie formalnych nieformalnych wizi - ilo wielko firm - wspczynnik narodzin i upadkw - typ wasnoci - sia finansowa - jak firma jest zorganizowana (integracja pionowa czy outsourcing) - wielko rynku - udzia w rynku - wzrost rynku - standard i oczekiwana jako - unikalno lokalnego popytu - dostpno - odlego od rynkw - wielko rynkw - wzrost rynkw - globalny udzia klastra w rynku
Infrastruktura
Dostawcy oraz przemysy pokrewne E Enterprises (determinanty strukturalne)
Struktury firm, strategie i rywalizacja
Lokalne rynki M Markets (Rynki) Dostp do rynkw zewntrznych
[Padmore et al, s.629-631] Podobnie jak M. Porter, T. Padmore i H. Gibson skupiaj si przede wszystkim na wysikach nakierowanych na pomiar pewnych charakterystyk procesw biznesowych. Znaczenie procesw spoecznych nie zostao uwypuklone, cho jest obecne w formie miernika jako relacji dostawca-odbiorca, ktry zoperacjonalizowano jako: koszt, zaufanie, obustronny interes. Zaufanie jest tu istotnym czynnikiem pozaekonomicznym powstawania, utrzymywania i
32
Na przykad E. Skawiska w [Skawiska, s.90-92] zgadza si z teori rombu M. Portera i jego klasyfikacj czynnikw ksztatujcych grona. Uksztatowanie si jak najkorzystniejszych warunkw rombu sprzyja powstawaniu skupisk firm. Rwnie E. Oko-Horodyska powouje si na podejcie M. Portera [Oko-Horodyska, s.23]
127
rozwoju relacji odbiorca-dostawca. Innym czynnikiem jest rwnie istnienie nieformalnych zwizkw [Padmore et al, s.630]. Podejcie M. Portera i jego modyfikacje odpowiadaj oglnej zasadzie zalenoci pomidzy konfiguracj cech lokalnego rodowiska a zdobyciem przewagi konkurencyjnej. Przewaga konkurencyjna wynika ze zdolnoci do przedsibiorczoci i innowacji produktw, procesw, organizacji, technologii i rynku. Zdolnoci te natomiast s skutkiem rodowiska biznesowego. [Skawiska, s.91-92] Istnieje pogld, e powstawanie dystryktw przemysowych dziaa wedug tej samej reguy. Zdaniem autora mona rwnie wskaza dodatkowe sprzenie, z ktrego wynika, e przewaga konkurencyjna moe by przesank rozwoju rodowiska biznesowego. Wydaje si intuicyjnie, e obszar, w ktrym biznes odnosi sukcesy, rozwija si zarwno w wyniku tworzenia nowych firm dcych do powielenia wygrywajcego modelu biznesu, jak i wzbogacania zaplecza w formie dostawcw, firm usugowych, uczelni itp (patrz rysunek 3.3.).
rodowisko biznesowe
Zdolnoci innowacji
Przewaga konkurencyjna
Rysunek 3.3. Powizania przyczynowo-skutkowe pozytywne sprzenie zwrotne w rozwoju dystryktu przemysowego rdo: Opracowanie wasne Inny model czynnikw przedstawia R. Voyer - badacz ponad 60 klastrw w gospodarce wiatowej. R. Voyer zidentyfikowa 8 grup skadnikw, ktre w praktyce musz by okrelone i wykreowane by zapewni klastrom sukces. Na tej podstawie dokonuje porwna gron
128
opartych na tych samych technologiach w rnych krajach. Do decydujcych wyznacznikw sukcesu wedug tego badacza nale: rozpoznanie przez liderw regionalnych i lokalnych istniejcego przemysu bazujcego na wiedzy, identyfikacja i wspieranie regionalnych tzw. mocnych stron i zasobw, katalizowanie lokalnych liderw i kreowanie lobby na rzecz innowacji technologicznych, potrzeba rozwoju przedsibiorczoci i rozpowszechniania najlepszych praktyk, moliwoci wykorzystania zrnicowanych zasobw kapitau finansowania inwestycji, wspdziaanie sieci sformalizowanej i nieformalnej informacji, potrzeba instytucji badawczych i edukacyjnych, posiadanie dugookresowej siy stabilizacji i trwania przy swoim [OkoHorodyska, s.26] Wrd omiu wymienionych znajduj si dwa, ktre mona uzna za czynniki dotyczce bezporednio relacji spoecznych dystryktw przemysowych. S to: - wspdziaanie sieci sformalizowanej i nieformalnej informacji, - posiadanie dugookresowej siy stabilizacji i trwania przy swoim. Oba czynniki mona powiza z koncepcj atmosfery przemysowej A. Marshalla, ktrej istot jest istnienie pewnego spoecznego spoiwa social glue wzgldnie staego (relacje spoeczne zmieniaj si wolniej ni relacje biznesowe i ekonomiczne), ktre stabilizuje dziaanie dystryktu przemysowego w dugim okresie33. Lista determinant odpowiedzialnych za powstawanie (ksztatowanie si) gron przedsibiorczoci34 zostaa przedstawiona przez E. Wojnick i S. Szultk. Przedstawiaj oni systematyczny ich spis na podstawie rde wtrnych. Wedug nich od czasu koncepcji Marshalla
33
Natur i efekty praktyczne atmosfery przemysowej dystryktu przemysowego zbada empirycznie Pietrobelli [Pietrobelli]. Prbowa on znale przeoenie na efektywno ekonomiczn dystryktw przemysowych (ich skonno do eksportu) rnych elementw zaliczajcych si do atmosfery przemysowej. Oto jego wnioski dotyczce uwarunkowa ekonomicznej efektywnoci: - dostpno wykwalifikowanej siy roboczej jest czynnikiem kluczowym dla wynikw DP(jednak wyksztacenie rednie jest waniejsze ni wysze), - rola firm rodzinnych jest wana jedynie w pocztkowej fazie wzrostu dystryktu przemysowego, za w fazie dojrzaoci ju nie jest wana, - dostpno lokalna usug finansowych jest rwnie pozytywnie skorelowana z wynikami dystryktu, - rozwinita sie zwizkw midzyorganizacyjnych rwnie jest wana, cho pozytywna korelacja nie znalaza poparcia w poziomie ufnoci testu. 34 nazwa ta uywana jest przez tych badaczy w miejsce nazwy dystrykt przemysowy
129
lista ta wci si rozszerza wraz z nowymi teoriami naukowymi wyjaniajcymi powstawanie i rozwj gron przedsibiorczoci. Determinantami tymi s wedug nich [Szultka et al., s. 521]35: korzyci skali i zakresu, nisze koszty transportu materiaw i towarw do konsumenta, nisze koszty transakcyjne, wiksza dostpno czynnikw produkcji lub dbr porednich w specyficznej lokalizacji efekt rozlewania (spillovers) wiedzy, informacji i technologii, lepszy rozwj i wykorzystanie innowacji, kooperacja pomidzy firmami, np. przy projektach innowacyjnych lub na zasadzie dostawca/odbiorca, niszy poziom niepewnoci. Powysze czynniki s bezporednimi efektami funkcjonowania dojrzaych dystryktw przemysowych, ktre mog zachca przedsibiorstwa do dziaania w ramach struktury dystryktu przemysowego. Sytuacja alternatywna dziaanie w lokalizacji odlegej geograficznie od sieci dystryktu przemysowego nie daje takich skutkw. Wedug autora rozprawy,. Ujawnienie si powyszych efektw to wynik dojrzaoci osignitej w wyniku spenienia przez grup przedsibiorstw szeregu warunkw brzegowych innych ni powysza lista. Podobne przekonanie odnajdujemy w publikacji IBnGR36, w ktrej S. Szultka, T. Brodzicki i E. Wojnicka przedstawiaj czynniki stymulujce rozwj klastrw wraz z przyczynami ich powstawania. Odpowiednio s to: - rozszerzenie oferty klastra (powstawanie i przenoszenie si nowych firm), - wzrost interakcji (wsppraca przy powstawaniu produktw lub technologii, wsplne zaopatrzenie, marketing, lobbying), - wiksza specjalizacja (dekoncentracja, dusze serie), - nisze koszty transakcyjne (wynik tworzenia si kapitau spoecznego wzrost zaufania do partnerw, szybszy przepyw wiedzy), - ograniczenie niepewnoci (wsppraca umoliwia rozpatrzenie wikszej liczby czynnikw, a w efekcie - trafniejsze decyzje).
35 36
Czynniki te wymienia rwnie A. Surmacz w [Surmacz,s. 153] [Szultka ed, s.11]
130
Wspomniani autorzy zauwaaj, e powysze efekty posiadaj gbsze przyczyny. Wydaje si, e mona powiza przedstawiane w powyszych wyliczeniach korzyci z czynnikami/warunkami ich pojawiania si w dystryktach przemysowych. Autor niniejszej rozprawy w poniszej tabeli przedstawia prb ich zestawienia. Tabela 3.5. Efekty dystryktu przemysowego
Efekt dystryktu przemysowego Korzyci skali i zakresu, Przyczyny pojawiania si danego efektu Specjalizacja podmiotw (wystarczajca liczba podmiotw, podzielny proces produkcyjny, moliwo koordynacji podmiotw)
Nisze koszty transportu materiaw i towarw do konsu- Wzgldnie niewielka odlego pomidzy dostawca i odmenta, biorc (blisko geograficzna) Wsppraca w zakresie dostaw (obnienie kosztw jednostkowych) Nisze koszty transakcyjne, Niewielka odlego Zaufanie Bezporednie kontakty Niska formalizacja wsppracy
Wiksza dostpno czynnikw produkcji lub dbr porednich w specyficznej lokalizacji
Istnienie lokalnej bazy: surowcowej pproduktw (poddostawcw) wykwalifikowanej siy roboczej
Efekt rozlewania (spilloverrs) wiedzy, informacji i techno- Wysoka wydajno kanaw przepywu informacji logii, Zaufanie Bezporednie kontakty, Niska formalizacja wsppracy Blisko geograficzna Lepszy rozwj i wykorzystanie innowacji Wysoka wydajno kanaw przepywu informacji Zaufanie Bezporednie kontakty, Niska formalizacja wsppracy Wysoka wydajno kanaw przepywu informacji Zaufanie Bezporednie kontakty, Niska formalizacja wsppracy
Kooperacja pomidzy firmami, np. przy projektach innowacyjnych lub na zasadzie dostawca/odbiorca,
Niszy poziom niepewnoci37
Zaufanie
rdo: Opracowanie wasne Powysza tabela nie wyczerpuje z pewnoci wszystkich moliwych przyczyn i nie stanowi kompletnego i ostatecznego zestawu. Nasuwa si jednak wniosek, e poszczeglne przyczyny wymienione po prawej stronie tabeli odpowiadaj za pojawianie si rnych efektw po jej stronie lewej. Pojawianie si i rozwj dystryktw przemysowych jest zatem procesem zdeterminowanym wieloma czynnikami, ktre nie s w prosty sposb przyporzdkowane jednemu z efektw dziaajcych na przedsibiorstwa. Powizania przyczynowo - skutkowe
37
[Szultka et al. , s. 521]
131
zobrazowane w powyszej tabeli nie s ponadto skierowane jedynie z prawej strony w lew. Przykadowo, wrd przyczyn kooperacji pomidzy firmami wymienione jest zaufanie. Jednak wiadomo rwnie, e owocna kooperacja firm moe by z duym prawdopodobiestwem przyczyn pojawienia si i wzrostu wzajemnego zaufania. Innym zwizkiem jest domniemany wpyw niewielkich odlegoci na zmniejszanie si kosztw transakcyjnych w dystryktach przemysowych. Mona jednak rwnie wyobrazi sobie zwizek odwrotny. Wzrost kosztw transakcyjne prowadzi do zmniejszania si odlegoci pomidzy podmiotami, w wic pojawienia si pewnego rodzaju siy cienia wzgldem centrum dystryktu przemysowego, ktre oferuje przedsibiorstwom najnisze koszty transakcyjne. Z uwagi na multidyscyplinarno pojcia dystryktu przemysowego autor pragnie rozszerzy zakres poszukiwa o kilka nurtw dyskusji naukowej, ktrych rozwj pozwala na lepsze zrozumienie uwarunkowa powstawania i wzrostu dystryktw przemysowych. S to midzy innymi: - problem poszukiwania czynnikw powstawania i sprawnego funkcjonowania struktur sieciowych, - problem innowacyjnoci dystryktw przemysowych, - czynniki wspierajce oraz bariery powstawania i rozwoju dystryktw przemysowych w Polsce. W zakresie powyszej problematyki wymieniane s poszukiwane uwarunkowania z zakresu relacji spoecznych.
3.4.2.
Czynniki powstawania i rozwoju organizacji o strukturze sieciowej
Wydaje si wysoce uzasadnione traktowanie dystryktw przemysowych jako jednej z moliwych form organizacji sieciowej. Twierdz tak midzy innymi M. Porter38 oraz M. Bagella, L. Becetti, S. Sacchi39.
38
Grono jest odmian sieci, wystpujc w okrelonej lokalizacji geograficznej, w ktrej bliskie ssiedztwo firm i instytucji zapewnia istnienie pewnych rodzajw wsplnoty oraz zwiksza czstotliwo i znaczenie interakcji [Porter, s.283] 39 Dystrykt przemysowy jest generalnie pojmowany jako sie maych i rednich firm skoncentrowanych na ograniczonym terenie, poczonych przez stosunki typu odbiorca-dostawca i spoeczne organizacyjne zasady, w ktrych blisko geograficzna poszczeglnych jednostek generuje: pozytywne i negatywne przepywy. [Bagella et al., s.96]
132
Ju R. Likert sformuowa nastpujce personalne przesanki40, ktre umoliwiaj funkcjonowanie bocznych struktur kooperacyjnych, a wic rwnie organizacji sieciowych. S to: dua gotowo do wsppracy (wzajemne zaufanie zamiast wrogoci i konkurencji) taki klimat pracy i taka kultura przedsibiorstwa, aby konflikty i problemy koordynacyjne ujawniay si i mogy by rozwizywane w drodze bezporedniego komunikowania si, wywieranie wpywu musi by take moliwe bez autorytetu formalnego (autorytet merytoryczny), procesy decyzyjne i zalenoci interpersonalne tak uksztatowane, aby osoba dobrze wykonywaa swoje zadania take wtedy, gdy podlega dwu lub wicej przeoonym. Innymi czynnikami dziaania struktur sieciowych s: dobrowolno przystpowania do niej uczestnikw (kooperacja wymuszona nie pozwala na pene zaangaowanie si jej czonkw, ich wzajemne zaufanie i budowanie prawidowych partnerskich relacji). zwrcenie ku otoczeniu (niekoncentrowanie si na wewntrznych stosunkach wadzy, lecz czerpanie dynamiki z partnerstwa; nikt nie moe dyktowa swoich praw innym), pynno i przejrzysto informacji (rola systemu informacyjnego jest kluczowa, poniewa tylko dziki bardzo wydajnemu (szybkiemu i penemu) przekazywaniu informacji uczestnicy organizacji mog bez przeszkd rozwija i kultywowa wzajemne kontakty). [Strategor, 403-404] Zdaniem autora obecno rde dotyczcych organizacji sieciowych w dyskursie na temat przesanek powstawania i rozwoju dystryktw przemysowych w sposb istotny wzbogaca dyskusj i czy j z szerokim nurtem bada nad adekwatnoci struktur organizacyjnych przedsibiorstw.
40
Likert R., The human organization, New York, 1967 za: [Steinmann et al., 302]
133
3.4.3.
Czynniki funkcjonowania dystryktw przemysowych we Woszech
Ze wzgldu na szczeglny wkad bada nad dystryktami przemysowymi we Woszech w wyjanianie mechanizmw dziaania dystryktw przemysowych na caym wiecie, naley wedug autora powici rwnie nieco uwagi uwarunkowaniom, w jakich powstaway zgrupowania przemysu tzw. Trzeciej Italii. F. Pyke i W. Sengenberger, ktrzy zajmowali si dystryktami przemysowymi we Woszech, wrd warunkw powstania dystryktw przemysowych wymieniaj [Pyke et al., s.56]: ducha przedsibiorczoci, ktry sprawia, e wiele osb po nabyciu odpowiedniego dowiadczenia w wytwarzaniu lub sprzeday zakada wasne firmy, elastyczno, ktra polega na zdolnoci uycia miejscowych spoecznych zasobw (zasobw rodziny i znajomych) oraz atwego uzyskania funduszy ze rodkw wasnych i osb zwizanych z przedsibiorc, lokalny konsensus (wrd rnych grup spoecznych odnonie wsplnych wartoci), ktry umoliwia wspprac, dostp do pewnego zasobu umiejtnoci wyksztaconego lokalnie. Wartoci przez nich wskazane opisuj relacje spoeczne we woskich dystryktach przemysowych. Badacze tych ostatnich akcentuj znaczenie spoecznego kontekstu funkcjonowania. Powysze uwarunkowania mog by traktowane jako czynniki warunkujce ich dziaanie. J. Figua opisujc system woskiej przedsibiorczoci, przytacza przyczyny rozwoju dystryktw przemysowych we Woszech za P. Botto (przedstawiciel Club Distretti Italiani). Wedug niego do ich rozwoju przyczyniy si [Figua, s.50]: specyficzny popyt na wyroby dystryktu i jego zogniskowanie na obszarze DP (rynek pproduktw) silna kooperacja szybkie przemieszczanie si informacji technologicznej (innowacji) szeroka i silna konkurencja elastyczno brak biurokracji (czsto jednoosobowe firmy)
134
W innym rdle dotyczcym woskich dystryktw przemysowych i generalizujcym ich najistotniejsze cechy badacze wymieniaj [IBS]: specjalizacj w produkcji okrelonej rodziny produktw; w praktyce przewaajcy sektor jest integraln czci regionu, w jakim znajduje si rejon przemysowy (na przykad jedwab z Como), produkcj w rejonie wykonywan gwnie przez mae i rednie firmy, od strony wasnoci przez ogromn ilo podmiotw, wyrany podzia pracy wrd firm, ktre staraj si specjalizowa w jednej fazie procesu produkcyjnego, obecno wydajnej sieci publicznych i prywatnych usug, ktre pozostaj w bezporednim kontakcie z producentami. Cechy te charakteryzuj rodowisko biznesowe woskich dystryktw przemysowych. Oprcz tego wymienia si rwnie czynniki, ktre opisuj kontekst spoeczny. S to: zwikszona cywilna wraliwo, ktra charakteryzuje przedsibiorcw, miejscow kultur oraz administracj, silny zwizek pomidzy aktywnoci w biznesie a yciem spoecznym mieszkacw. [IBS] Wedug G. Beccattiniego41 jednym z kluczowych warunkw rozwoju i cigej reprodukcji dystryktu przemysowego jest wyksztacony lokalnie homogeniczny system wartoci i pogldw, ktry zawiera zasady dotyczce pracy (rwnie dziaalnoci gospodarczej) oraz ksztatowania wzajemnych relacji. Homogeniczno systemu wartoci wydaje si pojciem bliskim temu, co L. Biggiero nazywa tosamoci dystryktu przemysowego. Mwi on o tosamoci dziaajcej, stabilnej organizacji sieciowej, jakim jest dystrykt przemysowy i definiuje j jako: zestaw wzajemnych porozumie pomidzy uczestnikami dystryktu, znajdujcych si pod wpywem centralnej, trwaej i unikalnej charakterystyki miejsca. Tosamo jest wic wynikiem powtarzalnoci oraz wieloci midzyorganizacyjnych relacji. [Biggiero, s.79] Niezalenie jednak czy mwimy o homogenicznoci systemw wartoci uczestnikw, czy te o istnieniu zbiorowej tosamoci dystryktu przemysowego zdefiniowanej jak wyej, mamy na myli pewien abstrakt, ktrego zadaniem jest stabilizacja systemu relacji w dystrykcie przemysowym zarwno na paszczynie powiza biznesowych, jak i relacji spoecz-
41
[Becattini, s.39]
135
nych. Wedug I. Pannicci42 stabilizacja ta wynika z pojawiajcego si w takim rodowisku zaufania, ktre z kolei jest konsekwencj czstych kontaktw handlowych oraz powiza na paszczynie prywatnej. Podsumowujc, mamy do czynienia z systemem poj oddziaywujcych na siebie. Jak ju to zauway R. Likert, zaufanie umoliwia dziaanie sieciowej organizacji. W zgrupowaniu firm podobiestwo wyznawanych wartoci, utosamianie si z miejscem i lokaln spoecznoci oraz czste kontakty zarwno na paszczynie prowadzenia biznesu, jak i paszczynie relacji spoecznych (znajomi, rodzina) prowadz do wyksztacenia si wzajemnego zaufania. Zaufania rozumianego jako poczucie pewnoci wzgldem poczyna drugiej strony relacji w biznesie. Zaufanie peni funkcj pewnego rodzaju porczenia zawieranych umw, ktre moe by brane pod uwag w momencie wyboru kontrahenta jako istotny czynnik porwnywany z takimi zmiennymi jak cena, jako43. Wano pierwiastka spoecznego w powstawaniu dystryktw przemysowych we Woszech potwierdzaj wyniki bada R. Putnama44 nad spoeczestwem obywatelskim we Woszech przeprowadzone w latach 70-tych i 80tych XX wieku. R. Putnam wraz ze wsppracownikami bada przyczyny istotnych rnic pomidzy gospodark i samorzdami pnocnej i poudniowej czci Woch. Wykaza w nich to, e pnocna cz Pwyspu Apeniskiego zdecydowanie przewysza cz poudniow pod wzgldem efektywnoci badanych struktur. Badania wykluczyy prost zaleno pomidzy lepszym stanem gospodarki regionalnej a efektywnoci samorzdw. Przyczyn istotnie rnicujc poszczeglne jednostki administracyjne Woch s wedug R. Putnama rnice w stanie spoeczestwa obywatelskiego, ktre zostay zinterpretowane w ten sposb, e silniejszy stopie obywatelskoci spoeczestwa regionu wpywa na wyszy stopie rozwoju gospodarki oraz wyszy stopie efektywnoci samorzdw. Oczywicie, dla niniejszej rozprawy najistotniejszym jest jednak to, e to wanie w regionach o wyszym stopniu rozwoju spoeczestwa obywatelskiego rozwiny si dystrykty przemysowe. Mona z tego wycign wniosek, e dystrykty przemysowe nie s nieuniknionym kolejnym etapem rozwoju gospodarki, ale jedn ze cieek jej rozwoju uzalenion nie tylko wystarczajcego kapitau materialnego, ale take od odpowiedniej konfiguracji kapitaw ludzkich.
42 43
[Paniccia, s.3] Zobacz badania metod ASWO w rozdziale 4 niniejszej pracy. 44 [Putnam]
136
F. Fukuyama w badaniach nad zagadnieniem zaufania w rnych regionach Woch powiza wystpowanie dystryktw przemysowych ze stopniem nasycenia lokalnych spoecznoci cech wzajemnego zaufania jej czonkw. W regionach o mniejszym stopniu wystpowaniu tej cechy lokalna gospodarka nie wyksztacia takich skupisk przedsibiorstw. Nasuwa si zatem konstatacja, e dystrykty przemysowe powstaj z wikszym prawdopodobiestwem bd te rozwijaj si lepiej w spoeczestwach cechujcych si wikszym stopniem wzajemnego zaufania pomidzy jego czonkami45. M. Lorenzen46 bada wpyw zaufania na poziom koordynacji w dystryktach przemysowych. Autor bazujc na rnych opracowaniach teoretycznych, wyjania, dlaczego koordynacja jest szczeglnie efektywna w ID. Sugeruje, e firmy w dystryktach s zdolne do obnienia kosztw koordynacji i sieci przy pomocy zaufania, podczas gdy firmy spoza dystryktu musz polega na innych bardziej kosztownych mechanizmach koordynacji. [Lorenzen] N. Dayasindhu, ktry analizowa wpyw takich czynnikw jak zaufanie i dowiadczenie na poziom osadzenia w dystrykcie przemysowym, ktre z kolei wpywa na jego konkurencyjno. Wykaza przy tym relacje pozytywn. Zaufanie jest zatem wanym czynnikiem, porednio wpywajcym na konkurencyjno firm w dystrykcie przemysowym. [Dayasindhu]
3.4.4.
Innowacyjno jako czynnik funkcjonowania dystryktw przemysowych
W kontekcie problemu powstawania i funkcjonowania dystryktw przemysowych bardzo czsto poruszana jest kwestia ich innowacyjnoci rozumianej jako zdolno do kreowania nowych i ulepszonych produktw oraz tworzenia nowych technologii ich wytwarzania. W przypadku dystryktw przemysowych za gwn przyczyn ich powstawania uwaa si wysok efektywno mechanizmw wymiany idei, pomysw, nowinek technicznych w zakresie nowych produktw i technologii ich wytwarzania. Wymiana ta moe przebiega w sposb bardzo dynamiczny dziki zawizywaniu si licznych relacji midzy pracownikami firm, co uatwia blisko geograficzna.
45 46
[Fukuyama] Do podobnych wnioskw doszli B. Christerson i C. Lever-Tracy, ktry bada wpyw zaufania na poziom kosztw transakcyjnych w chiskich dystryktach przemysowych. Zauway, e nie tyle blisko kontrahentw zmniejsza koszty transakcyjne, ale zaufania midzy nimi. [Christerson et al.]
137
B. Gruchman piszc o lokalnych sieciach innowacyjnych, ktrych najlepszym przykadem wedug niego s dystrykty przemysowe we Woszech, twierdzi, e ich powstawanie wie si z pewnymi uwarunkowaniami. Stwierdzi, e lokalne sieci innowacyjne to wynik rozwinitej gospodarki rynkowej, cho zauway rwnie odwrotne dziaanie tej relacji powstawanie lokalnych sieci innowacyjnych (dystryktw przemysowych) prowadzi do umacniania gospodarki rynkowej i podnosi j na wyszy poziom. Badacz ten zdaje sobie spraw, e nie wystarczy istnienie i powstanie na danym obszarze maych i rednich przedsibiorstw. Aby powstaa lokalna sie innowacyjna musz wystpi nastpujce zjawiska [Gruchman, s.22-24]: przedsibiorstwa musz nawizywa i zagszcza horyzontalne kontakty midzy sob, przedsibiorstwa podejmuj przedsiwzicia w duszym horyzoncie czasowym, zrwnowaony i dynamiczny rynek pracy, ktry pozostaje w akceptowalnej przez spoeczestwo rwnowadze pomidzy poda i popytem oraz ktrego uczestnicy stale podnosz swoje kwalifikacje (spoeczny proces uczenia si), zasadnicz rol w rozwoju lokalnych sieci innowacji, a w szczeglnoci w budowaniu dynamicznego i zrwnowaonego lokalnego rynku pracy odgrywaj regionalne wadze publiczne (autor zwraca uwag na samorzdno). Czynniki spoeczne funkcjonowania dystryktu przemysowego nie byy gwnym przedmiotem analiz dla B. Gruchmana. Zrozumiae jest, e skupia si na czynnikach ekonomicznych, ktre stanowiy palcy problem dla wczesnej (1992 rok) gospodarki w Polsce. E. Wojnicka piszc o klastrach, wskazuje na dwa istotne wedug niej czynniki, ktre decyduj o ich powstaniu i dalszym rozwoju. S to: wsppraca w ramach regionu/rejonu oraz innowacyjno. W kontekcie wsppracy wskazuje na istotn rol kapitau spoecznego, czyli na relacje midzy podmiotami. Wedug niej powstawanie wsppracy/relacji jest zalene od ludzi, ktrzy zajmuj si budow relacji w regionie, architektami ktrych nazywa architektami klastrw. Drugi czynnik - innowacyjno - jest wedug E. Wojnickiej determinantem ich midzynarodowej konkurencyjnoci i czynnikiem przetrwania. [Wojnicka, s.34] Autorka ta podaje przykady klastrw, ktre zgodnie z jej rozeznaniem funkcjonuj gwnie dziki innowacjom. Wedug niej Krzemowa Dolina opiera si na innowacjach powstajcych w wyniku dynamicznej wymiany idei pomidzy firmami j tworzcymi. W miejscu takim recept na kryzysy jest wedug niej jeszcze wiksza innowacyjno - zwikszenie dynamiki procesw wymiany wiedzy. W tabeli poniej znajduje sie zestawienie bezporednich czynnikw sukcesu opisywanych przez ni klastrw.
138
Tabela 3.6. Czynniki sukcesu Doliny Krzemowej, Cambridge, Leuven

Dolina Krzemowa - obecno innowacyjnych i kreatywnych przedsibiorcw posiadajcych moliwe do urynkowienia pomysy i produkty - istnienie zespow zarzdzania jakoci - obecno licznych uniwersytetw i centrw akademickiej doskonaoci - dostp do zewntrznych rde finansowania (business angels, venture capital) - dostp do rynkw kapitaowych - rozbudowana infrastruktura wsparcia biznesu - dostpno przestrzeni dla ekspansji - atrakcyjne warunki ycia - atrakcyjne warunki mieszkaniowe - obecno duych zyskownych przedsibiorstw Cambridge - rda innowacji uniwersytet o wiatowej renomie, znaczce centra badawcze oraz instytuty naukowe, - globalne zdolnoci marketingowe i sprzeday, - doskonae zarzdzanie rozwojem miasta - dostpno zewntrznych rde finansowania - dogodne warunki fiskalne - dziedzictwo historyczne i kulturowe - zbilansowany wzrost w oparciu o wasne zasoby i inwestycje z zewntrz Leuven - znaczcy potencja naukowy w zrnicowanych dziedzinach od ICT, przez biotechnologi po zaawansowane technologie materiaowe - wysoko wykwalifikowani absolwenci potencjalni przedsibiorcy lub pracownicy - obecno kilkunastu centrw badawczych sprzyjajcych kreowaniu powiza midzy sfer B+R a sfer biznesu, efektywny proces dyfuzji wiedzy i technologii, - obecno instytucji finansowych bankw, funduszy venture capital oraz business angels, - korzystne pooenie geograficzne linie kolejowe, autostrady oraz blisko midzynarodowego lotniska, - sprzyjajce warunki ycia (wysoki poziom ycia w tym konkretnym miecie)
rdo: Opracowanie IBnGR na podstawie J.Larousse Clusters in Flanders: Co-operation in innovation in the New Network Economy IWT Observatory, 2001 za [Wojnicka, s.39] E. Skawiska47 przytacza teori C.H. Best'a, ktry postrzega innowacyjno gron jako skutek dziaa innowacyjnej firmy. Firma taka cechuje si tym, e: rekonstruuje rynek i produkt, identyfikuje moliwoci rynkowe i oferuje produkty o znakomitych wasnociach rozwija zdolnoci produkcyjne (wdraa nowe produkty i zarzdza technologi) rozwija nowe produkty cigle usprawnia proces i poszukuje doskonaoci wykonania. Firma taka niejako wymusza tworzenie si zaplecza dostawcw, odbiorcw w lokalnym rodowisku biznesowym oraz innych instytucji wspierajcych dziaanie grona. Rwnie B. Szymoniuk zwraca uwag na48 innowacyjno klastrw jako warunek ich funkcjonowania. Wskazuje jednoczenie jej determinanty. S to: obecno rywali, bliskie relacje, blisko innych uczestnikw rynku, obecno kadr. Obecno rywali zmusza firmy do wyrniania si w sposb twrczy, co z kolei podtrzymuje procesy innowacyjne. Bliskie relacje sprzyjaj utrzymaniu w rodowisku specyficz-
47 48
[Skawiska, s.93-94] [Szymoniuk 2003, s.230]
139
nej proinnowacyjnej atmosfery przemysowej. Wsppraca firm w ramach klastra w oczywisty sposb sprzyja ich grupowej innowacyjnoci (przekazywanie formalnej i nieformalnej informacji). Firmy funkcjonuj blisko innnych uczestnikw rynku i dokonuj oceny poczyna konkurencji w zakresie wprowadzania nowych produktw (szybkie zauwaanie potrzeb nabywcw). Dokonywany jest swoisty zbiorowy i wzajemny proces quasi benchmarkingu. Obecno fachowych kadr, czyli pracownikw, ktrzy znaj potrzebny w dystrykcie przemysowym fach i ktrzy wiedz, jak wdroy innowacj, gdy pojawia si nowa technologia bd produkt. Szymoniuk wskazuje rwnie na istotn barier, ktra hamuje procesy innowacyjne. Jest ni mylenie grupowe, czyli zamknicie na pojawiajce si nowoci poza umownymi granicami dystryktu przemysowego. Podobnie G. Gorzelak i A. Olechnicka49 omawiajc zagadnienia wzrostu regionalnego oraz zagadnienie funkcjonowania gron stwierdzili, e jednym z gwnych czynnikw rnicowania si gospodarczego profilu, poziomu konkurencyjnoci, a co za tym idzie dynamiki wzrostu i zmian strukturalnych regionw w otwartej gospodarce globalnej napdzanej innowacjami jest lokalne rodowisko innowacyjne 50. Opisuj oni takie rodowisko jako spjny ukad przestrzenny charakteryzujcy si specyficznymi wzorcami zachowa i kultur techniczn, rozumian jako wypracowanie i akumulowanie praktyk dziaania, wiedzy, standardw i wartoci zwizanych z dziaalnoci gospodarcz. Gwne elementy tego rodowiska to51: zbir uczestnikw dysponujcych swobod podejmowania decyzji strategicznych i dokonywania niezalenych wyborw (m.in. przedsibiorstwa, instytuty badawcze, instytucje szkoleniowe, wadze loklane) elementy fizyczne (infrastruktura) elementy niefizyczne (know-how), elementy instytucjonalne, specyfika wzajemnych relacji, intensywne procesy wzajemnego uczenia si. Z punktu widzenia niniejszej pracy warto skupi si na wspomnianej przez tych autorw wzajemnoci relacji oraz uczenia si. Twierdz oni, e wzajemno wynika z systemu
49 50
[Gorzelak et al , s. 128] Pojcie wprowadzne przez grup badawcz GREMI (Groupe de Recherche Europeen sur les Milieux Innovateurs), ktra zajmowaa si badaniem lokalnego rodowiska innowacyjnego w rnych regionach. [Gorzelak et al., s. 128] 51 [Gorzelak et al., s.128]
140
zasad, norm kulturowych i zaufania oraz z innych instytucji, ktre wspomagaj innowacyjno i elastyczno. Wzajemno w procesach uczenia si mona rozumie jako wzajemne otwarcie si na wymian informacji o nowociach. S to pozaekonomiczne czynniki powstawania innowacji w dystryktach przemysowych. Podsumowujc mona przytoczy osd F. Molina-Morales52, ktry zauwaa, e czynnik ludzki jest czynnikiem krytycznym dla rozprzestrzeniania si wiedzy w dystryktach przemysowych.
3.4.5.
Czynniki wspierajce i bariery dla powstawania dystryktw przemysowych w Polsce
Analizujc zjawisko dystryktw przemysowych nie sposb pomin coraz bogatszego dorobku bada prowadzonych przez polskich naukowcw na rodzimym gruncie praktyki gospodarczej. B. Szymoniuk badaa klastry rolne na Lubelszczynie i dosza do wnioski, e ugrupowanie producentw mona uwaa za klaster dopiero wwczas, gdy53: potrafi stworzy swoj tosamo rynkow i wewntrzn kultur biznesow, jest mocno zwizane z lokalnym rodowiskiem i jego instytucjami, jest nastawione na podnoszenie efektywnoci poprzez ciage procesy innowacyjne. Jednoczenie badaczka wskazuje na szereg barier, jakie przeszkadzaj w tworzeniu klastrw. S nimi54: brak tradycji i woli wsppracy pomidzy firmami, duy opr przed dzieleniem si z konkurencj wasnymi informacjami, duy opr przed dzieleniem si z kooperantami wasnymi informacjami, bierna postawa spoecznoci, niekorzystne przepisy podatkowe (wysze podatki od grupy ni od zsumowanych podatkw pojedynczych podmiotw), niedostatek programw pomocowych, niedostosowanie oferty szkolnictwa do potrzeb przedsibiorstw w klastrach,
52 53
[Molina-Morales] [Szymoniuk, s. 116] 54 [Szymoniuk, s. 119-121]
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych uzalenienie decyzji gospodarczych od sytuacji politycznej.
141
Wnioski B. Szymoniuk w duej mierze dotycz sfery spoecznej, w ktrej znalazy si takie czynniki jak istnienie kolektywnej tosamoci podmiotw, posiadanie wsplnej kultury organizacyjnej, poczucie zwizku z miejscem prowadzenia biznesu. Rwnie cz barier, na ktre uwag zwraca ta badaczka ma podoe w procesach spoecznych. Brak tradycji i woli wsppracy, opr przed dzieleniem si informacjami z kooperantami i konkurencj mona zinterpretowa jako pochodn niskiego poziomu wzajemnego zaufania w lokalnej spoecznoci. Dokonano rwnie rozpoznania czynnikw lokalizacji wrd przedsibiorcw zgrupowania przemysu meblarskiego w Wielkopolsce55. W badaniach szukano odpowiedzi na pytanie, dlaczego przedsibiorcy prowadz swoj firm w tym a nie w innym rejonie. Najwaniejszymi czynnikami wymienianymi w badaniach byy: miejsce pochodzenia zaoyciela firmy, dobrze rozwinita infrastruktura komunikacyjna, zasoby taniej i wykwalifikowanej siy roboczej. Wedug bada wikszo, bo a 55% przedsibiorstw, wsppracowao z innymi firmami w brany. Zidentyfikowano jednak take bariery we wsppracy, to jest: sprzeczne interesy i cele, brak wzajemnego zaufania, ze dowiadczenie z przeszej wsppracy, obawa przed imitowaniem wasnych produktw przez konkurencj. Autorzy bada stwierdzaj wprost, e usposobienie do wsppracy i dziaania w ramach sieci musi by rozpatrywane jako gwna przeszkoda dla efektywnego powstawania klastra oraz jego dalszego rozwoju. Nie oznacza to braku wsppracy. W badanym zgrupowaniu firm meblarskich wsppraca z innymi przedsibiorstwami lokalnymi dotyczy: szkolenia pracownikw, zaopatrywania w materiay i magazynowania, dystrybucji produktw, marketingu i udziau w targach. Istniej tu zatem zarwno powizania w przd, jak i wstecz oraz powizania wertykalne. Naukowcy ci przeprowadzili analogiczne badania rwnie w innych zgrupowaniach w ramach projektu tworzenia mapy klastrw na terenie Polski. Zidentyfikowano wwczas, w znacznym stopniu podobne, nastpujce bariery wsppracy56:
55 56
[Wojnicka et al. , s.20] [Wojnicka et al. , s.27]
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych sprzeczne cele, brak zaufania, groba imitacji, braki kapitaw, brak odczuwanej potrzeby wsppracy.
142
Pozytywne jest jednak to, e badania wykazay istnienie wiadomoci wymiernych efektw pyncych ze wsppracy: 60% twierdzi, e wsppraca rodzi nowe kontakty biznesowe, 45% twierdzi, e dostarcza informacji na temat rynku oraz technologii, ponad jedna trzecia twierdzi, e kooperacja podwysza poziom zaufania, przyspiesza rozwj firmy, obnia koszty dziaania. Inne badania przeprowadzone zostay przez J. Bis i E. Bojar. Miay one na celu identyfikacj czynnikw stymulujcych powstanie i rozwj DE (Doliny Ekologicznej ywnoci) 57 dystryktu przemysowego producentw ekologicznej ywnoci. Wrd rozpoznanych uwarunkowa wymieniaj: - wsplny pogld na podstaw konkurencyjnoci przedsibiorstw (efektywno i innowacje), - identyfikacja klientw Doliny i oferowanych im wartoci, - bazowanie na miejscowych zasobach, - uczestnictwo i budowa wzajemnych stosunkw (kapita spoeczny i zaufanie, osobiste kontakty), - przywdztwo sektora prywatnego, - strategiczne mylenie i nastawienie na dziaanie kadego uczestnika Doliny, - instytucjonalizacja, - koncentracja na usuwaniu przeszkd w powstawaniu Doliny (mylenie i solidarno grupowa, naladownictwo). Autorzy ci zalecaj, aby czynniki te rozwija i wykorzysta w procesie rozwoju Doliny. Dla niniejszej pracy istotne jest pojawienie si w wynikach tych bada czynnikw pozaekonomicznych, ktre opisuj miejscowe procesy spoeczne takie jak: zaufanie, kapita spoeczny, identyfikacja z grup przedsibiorstw i solidarno grupowa.
57
[Bojar et al. a, s.2]
143
Dystrykt przemysowy moe by traktowany jako podmiot posiadajcy wasn kultur58, ktr mona scharakteryzowa wymieniajc nastpujce cechy: silne nieformalne wizi midzyorganizacyjne na bazie wizi midzyludzkich pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym, niski stopie formalizacji wizi pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym, istnienie dronych kanaw informacyjnych pomidzy podmiotami dystryktu przemysowego, identyfikacja pracownikw z dystryktem przemysowym (pracownicy dystryktu przemysowego identyfikuj si ze zgrupowaniem przemysu (jestem stolarzem z Dobrodzienia), a nie z konkretn firm (jestem stolarzem w firmie X)), silna motywacja do dorwnywania i przecigania innych uczestnikw dystryktu przemysowego (przedsibiorcy dystryktu przemysowego ledz z uwag poczynania lokalnej konkurencji, a jej dziaania s bodcem do dziaania), kultura przedsibiorczoci (istnieje denie pracownikw dystryktu przemysowego do zaoenia wasnej firmy), wzajemne zaufanie uczestnikw dystryktu przemysowego,, homogeniczny system wartoci lokalnej spoecznoci, Wszystkie te elementy pojawiaj si w opisach dziaajcych dystryktw przemysowych i mona je uwaa za warunki ich funkcjonowania. Spenienie tych warunkw wrd grupy przedsibiorcw dziaajcych lokalnie w jednej brany moe umoliwia powstanie i wydajne funkcjonowanie dystryktu przemysowego. W pracach powiconych klastrom bardzo czsto przywoywana jest take koncepcja kapitau spoecznego. A. Grycuk, stwierdza e dystrykt przemysowy moe by uwaany za wsplnot o wysokim poziomie kapitau spoecznego o nastpujcych cechach [Grycuk, s.9]: poczucie grupowej tosamoci, wsplne wartoci, rozbudowana sie nieformalnych powiza pomidzy czonkami spoecznoci, wysoki poziom zaufania, intensywna komunikacja, zaangaowanie obywatelskie,
58
por. [Malara et al. 2006b]
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych gotowo do aktywnego wspuczestnictwa w yciu wsplnoty.
144
Wymienione uwarunkowania s niezwykle istotne dla dziaania dystryktu przemysowego, poniewa opiera si ono na wsppracy przedsibiorstw. Propozycj systematyzacji czynnikw powstawania klastrw przedstawi J. Pasieczny59. Podzieli klastry na te, ktre powstay endogenicznie (jako efekt sprzyjajcej konfiguracji historycznie uksztatowanych czynnikw w danej lokalizacji) oraz egzogenicznie (ktre s efektem wiadomych zabiegw okrelonych podmiotw to jest: wadz szczebla centralnego lub lokalnego, instytucji naukowych, organizacji wsparcia przedsibiorczoci). Czynniki endogeniczne to wedug tego badacza: - korzystne pooenie, - dobre poczenie komunikacyjne, - wysoki poziom infrastruktury technicznej, - wysoka kultura pracy, - tradycja wytwarzania okrelonych produktw lub usug na danym obszarze, - wysoki poziom wiedzy z danej dziedziny, - baza naukowo- badawcza i inne. Piszc o klastrach powstaych wyniku dziaania czynnikw endogenicznych J. Pasieczny podkrela ich trwao i wzgldn odporno na kryzysy. Wymienia te ich przykady w brany meblarskiej: Kalwari Zebrzydowsk i Dobrodzie. Autor ten stwierdza, e im wicej takich sprzyjajcych czynnikw, tym wiksze prawdopodobiestwo powstania, przetrwania i rozwoju klastra. Przywoywany autor wrd czynnikw egzogenicznych wyrnia: - zwarto przestrzenn, - istnienie wizi pomidzy podmiotami, - istnienie podmiotu wiodcego, ktry koordynuje tworzenia klastra i dysponuje zasobami. Takie wanie - wedug J. Pasiecznego - s warunki pomylnoci procesu tworzenia klastrw i wspierania ich rozwoju przez zewntrzne podmioty animujce ich powstawanie. [Pasieczny, s.95] Oprcz rozrnienia na endo i egzogeniczne J. Pasieczny dzieli czynniki powstawania klastrw take na twarde i mikkie (patrz tabela 3.7.). Do tego podziau nawizuje sposb
59
[Pasieczny, s.90-93]
145
rozdzielenia czynnikw funkcjonowania dystryktw przemysowych na czynniki ekonomiczne oraz pozaekonomiczne zaproponowany przez autora niniejszej pracy. Tabela 3.7. Twarde i mikkie czynniki sprzyjajce i utrudniajce powstawanie klastrw w Polsce.
Czynniki Endogeniczne Egzogeniczne twarde Sprzyjajce - Jako infrastruktury technicznej i telekomunikacyjnej w wybranych lokalizacjach - zachty dla przedsibiorcw - blisko duych rynkw zbytu - liczne inkubatory przedsibiorczoci Tradycja prowadzenia wytwrczoci w danych lokalizacjach, zrnicowany regionalnie dostp do kadr - dobra infrastruktura techniczna wybranych lokalizacji, - blisko chonnych rynkw - SSE - liczna obecno duych przedsibiorstw (dostawcw, odbiorcw) - atrakcyjne ceny nieruchomoci Dua aktywno niektrych samorzdw w przyciganiu inwestorw, - wysoka kultura i due tradycje w wybranych lokalizacjach Niesprzyjajce - niewystarczajca polityka wspierania przedsibiorczoci, - biurokratyzm, - wysokie koszty uruchamiania dziaalnoci - brak wsparcia dla dziaalnoci innowacyjnej Niski poziom zaufania spoecznego w Polsce Preferowanie dziaalnoci dydaktycznej przez instytucje naukowo badawcze - fatalna infrastruktura transportowa - nieczytelna struktura wasnoci - brak planw zagospodarowania - liczne utrudnienia biurokratyczne
mikkie
twarde
Mikkie
- tradycyjny brak wsppracy midzy sfer naukowo-badawcz i przedsibiorstwami - nieufno wobec zewntrznych inwestorw
rdo:[Pasieczny, s.95] Pasieczny zdaje sobie spraw, e powyszy podzia jest nieostry. Czynniki maj struktur mieszan, co utrudnia zakwalifikowanie ich do konkretnej grupy. Wszystkie czynniki wchodz midzy sob w interakcje. Na przykad czynniki egzogeniczne pojawiaj si wycznie pod warunkiem wystpienia wybranych czynnikw endogenicznych. [Pasieczny, s.93]
146
3.5. Czynniki funkcjonowania dystryktw przemysowych - synteza

3.5.1. Agregacja czynnikw
Powyszy przegld stanowi na pewno jedynie wybr spord wielu istniejcych w literaturze sposobw identyfikowania czynnikw powstawania i rozwoju dystryktw przemysowych. Wydaje si jednak, e ju na podstawie kwerendy przedstawionej w pierwszej czci tego podrozdziau, w ktrym autor szczeglny nacisk pooy na poszukiwanie czynnikw pozaekonomicznych, zauwaalna jest kompletno a nawet pewien nadmiar wymienionych czynnikw, co przejawia si w powtarzaniu niektrych z nich przez wielu badaczy. Celem autora w dalszych rozwaaniach na temat wyrnionych czynnikw pozaekonomicznych jest systematyzacja obrazu poprzez wyprowadzenie z przedstawionego nieuporzdkowanego zbioru - jednolitego, kompletnego i uporzdkowanego konstruktu czynnikw pozaekonomicznych, czyli cech charakteryzujcych procesy spoeczne, w ktrych zanurzona jest firma uczestnik dystryktu przemysowego. Wedug autora pracy, wrd wymienionych czynnikw daje si zaobserwowa istnienie pewnych obszarw zagadnie, ktre mona uczyni podstaw podziau tego zbioru na podklasy. Autor, kierujc si wspomnian wczeniej zasad agregacji, wyrnia cztery kategorie czynnikw. S to: I. II. III. IV. dziaanie kanaw informacyjnych, zakorzenienie lokalne uczestnikw dystryktu przemysowego, ksztat relacji pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego, ksztatowanie si postawy przedsibiorczej wrd uczestnikw dystryktu przemysowego. Kategoriom tym mona przyporzdkowa wszystkie spord wymienionych we wczeniejszych czciach rozdziau czynniki. Obrazuje to tabela poniej.
147
Tabela 3.8. Czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktw przemysowych pogrupowane wedug kategorii
Kategoria czynnikw Czynnik Drono nieformalnych i formalnych kanaw przekazu informacji Dostp do informacji Dostp do innowacji Wspdziaanie sieci sformalizowanej i nieformalnej informacji, Istnienie dronych kanaw informacyjnych pomidzy podmiotami dystryktu przemysowego Przedsibiorcy dystryktu przemysowego ledz z uwag poczynania lokalnej konkurencji, a jej dziaania s bodcem do dziaa reaktywnych Dziaanie kanaw informacyjnych pynno i przejrzysto informacji (wydajno rozumiana jako szybko i kompletno przekazu informacji) szybkie przemieszczanie si informacji technologicznej (innowacji) dynamiczna wymiany idei i pomysw Otwarcie na pojawiajce si nowoci poza umownymi granicami dystryktu przemysowego. Wzajemno uczenia si wynikajca z zaufania Brak obaw przed imitowaniem wasnych produktw przez konkurencj. Posiadanie dugookresowej siy stabilizacji i trwania przy swoim. Zakorzenienie lokalne uczestnikw dystryktu przemysowego Ksztat relacji pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego, Identyfikowanie si pracownikw dystryktu przemysowego ze zgrupowaniem przemysu (jestem stolarzem z Dobrodzienia), a nie z konkretn firm (jestem stolarzem w firmie X) Pochodzenie zaoyciela firmy z miejsca dziaania dystryktu przemysowego rdo M. Porter, A. Jewtuchowicz, R. Voyer Z. Malara, J. Rynik
A. Grycuk P. Botto E. Wojnicka B. Szymoniuk G. Gorzelak, A. Olechnicka E. Wojnicka, T. Brodzicki, S. Szultka R. Voyer Z. Malara, J. Rynik E. Wojnicka, T. Brodzicki, S. Szultka J. Pasieczny T. Padmore H. Gibson Z. Malara, J. Rynik
Tradycja prowadzenia wytwrczoci w danych lokalizacjach, zrnicowany regionalnie dostp do kadr Wysoka jako relacji dostawca-odbiorca Istnienie silnych wizi pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym Niski stopie formalizacji wizi pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym Lokalni przedsibiorcy darz siebie nawzajem zaufaniem Istnienie tradycji i woli wsppracy Wysoki poziom zaufania Gotowo do wsppracy (wzajemne zaufanie zamiast wrogoci i konkurencji) Rozwizywanie konfliktw i problemw w drodze bezporedniego komunikowania si Wywieranie wpywu moliwe bez autorytetu formalnego (autorytet merytoryczny) Dobrowolno przystpowania do wsppracy jej uczestnikw Zdolno uycia miejscowych spoecznych zasobw (zasobw rodziny i znajomych) atwo uzyskania funduszy ze rodkw wasnych i osb zwizanych z przedsibiorc,
B. Szymoniuk R. Likert
A. Grycuk F. Pyke, W. Sengenberger F. Pyke, W. SengenbergerBotto P.
Homogeniczno systemu wartoci wrd rnych grup spoecznych, co umoliwia wspprac Silna kooperacja Szeroka i silna konkurencja Elastyczno Brak biurokracji

Kategoria czynnikw Czynnik Wyksztacony lokalnie system wartoci i pogldw, ktry zawiera zasady dotyczce pracy oraz ksztatowania wzajemnych relacji Dua gsto horyzontalnych kontaktw pomidzy przedsibiorstwami Podejmowanie przez przedsibiorstwa przedsiwzi w duszym horyzoncie czasowym Wsppraca w ramach regionu/rejonu Obecno rywali, Blisko relacji Wzajemno relacji wynikajca z zaufania rdo G. Becattini B. Gruchman E. Wojnicka B. Szymoniuk G. Gorzelak, A. Olechnicka E. Wojnicka, T. Brodzicki, S. Szultka J. Bis, Bojar E.
148
Wsplne interesy i cele Wzajemne zaufanie Dobre dowiadczenia z wczeniejszej wsppracy Uczestnictwo i budowa wzajemnych stosunkw (kapita spoeczny i zaufanie, osobiste kontakty), Ksztatowanie si postawy przedsibiorczej wrd uczestnikw dystryktu przemysowego. Wysoki poziom zaufania spoecznego Istnienie denia pracownikw dystryktu przemysowego do zakadania wasnej firmy, Duch przedsibiorczoci, ktry sprawia, e wiele osb po nabyciu odpowiedniego dowiadczenia w wytwarzaniu lub sprzeday zakada wasne firmy, Istnienie zrwnowaonego i dynamicznego rynku pracy, ktrego uczestnicy stale podnosz swoje kwalifikacje (spoeczny proces uczenia si),
J. Pasieczny Z. Malara, J. Rynik F. Pyke, W. Sengenberger GruchB. man
rdo: Opracowanie wasne na podstawie rde. Powysz tabel mona podda dalszej agregacji, poniewa wiele z wymienionych czynnikw jest tosamych w obrbie tej samej kategorii. Skutki tego zabiegu obrazuje tabela poniej, ktra przedstawia list czynnikw pozaekonomicznych warunkujcych dziaanie dystryktu przemysowego jako caoci (zobacz tabela 3.9.). Czynniki te mona rwnie odnie do pojedynczego przedsibiorstwa. Okae si wtedy, e stanowi determinanty wczenia si pojedynczego podmiotu w struktury dystryktu i czerpania korzyci z tego faktu pyncych.
149
Tabela 3.9. Zagregowane czynniki pozaekonomiczne dziaania dystryktu przemysowego

Kategoria czynnikw Czynnik Wspdziaanie kanaw sformalizowanej i nieformalnej informacji Rzetelno przekazu informacyjnego kanaw nieformalnych Dziaanie kanaw informacyjnych Szybko przemieszczania si informacji kanaami nieformalnymi Otwarcie kanaw informacyjnych na rda poza umownymi granicami dystryktu przemysowego. Wzajemno uczenia si wynikajca z zaufania Dugoterminowo planw wzgldem dziaalnoci w danej lokalizacji Identyfikacja z miejscem prowadzenia dziaalnoci Tradycja rodzinna prowadzenia wytwrczoci w danej lokalizacji i danym profilu Sia wizi pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym Niski stopie formalizacji wizi pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym, Tradycja wsppracy Postawa zaufania zamiast wrogoci i konkurencji Ksztat relacji pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego, Omawianie i rozwizywanie konfliktw w drodze bezporedniego komunikowania si Dobrowolno wsppracy Partnerskie relacje wsppracy Umiejtno pozyskania zasobw (pracownicy, fundusze) z lokalnej sieci osb zwizanych z przedsibiorc (rodzina, znajomi) Dugoterminowo wsppracy Ksztatowanie si postawy przedsibiorczej wrd uczestnikw dystryktu przemysowego. Aktywne dziaanie na rzecz budowy wzajemnych stosunkw Denie pracownikw do zakadania wasnej firmy (duch przedsibiorczoci) Lokalny konsensus, wrd rnych grup spoecznych odnonie wsplnych wartoci takich jak cika praca, inicjatywa gospodarcza
Zakorzenienie lokalne uczestnikw dystryktu przemysowego
3.5.2.
Podsumowanie kwerendy literaturowej w zakresie czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktw przemysowych
Podsumowujc ustalenia z wykonanych przez autora rozprawy bada literaturowych mona stwierdzi, e czynniki pozaekonomiczne maj kluczowe znaczenie dla powstawania i rozwoju dystryktw przemysowych. To spoeczne ich dziaania jest dostrzegane i niewtpliwie jego ksztat determinuje cechy dziaalnoci gospodarczej, jakie w danej spoecznoci powstaj i s rozwijane. Cytujc: jest rzecz niesychanie oczywist, e gospodarka moe rozwija si wycznie w rodowisku ludzkim, a to oznacza, e moe mie miejsce tylko w
150
spoeczestwie, ktre wytwarza bodce, ale te bariery w rozwoju gospodarczym60. Innymi sowy, dystrykty przemysowe mona uwaa za wytwr systemu spoecznego, w jakim zaistniay. Naley w tym miejscu zaznaczy, e w literaturze powiconej socjologii gospodarczej dziaalno gospodarcza jest postrzegana jako jeden z podsystemw systemu spoecznego, jakim jest spoeczestwo, niezalenie czy chodzi o spoeczestwo w obrbie narodowym, czy te lokalnym61.. Spoeczestwo jako pewna cao wydzielona umownymi granicami (granice pastwowe, jednostek samorzdowych, historycznych itp.), charakteryzujca si okrelonymi wsplnymi cechami i realizujca pewne funkcje, racje i interesy bywa ujmowane jako system spoeczny, w ktrym mona wydzieli nastpujce podsystemy: gospodarczy, polityczny, kulturowy. Nie umniejsza to oczywicie roli podsystemu gospodarczego. Gospodarka jest podstaw kadego systemu spoecznego w tym sensie, e jakiekolwiek spoeczestwo musi stale zapewnia sobie rodki do ycia 62. Pozostaje jednak wzgldem systemu spoecznego czym wtrnym i mu podporzdkowanym. W podobnym duchu wypowiada si ju J. Schumpeter, ktry uwaa, e ycie spoeczne jest niepodzieln caoci i tylko w sposb sztuczny wyodrbnia si fakty gospodarcze w celu sprecyzowania przedmiotu bada.63 Wydaje si zatem, e suszne jest poznanie procesu powstawania dystryktu przemysowego w kontekcie ta spoecznego, ktre ten proces wspiera i determinuje. W pierwszej czci rozdziau zosta dokonany przegld literatury w zakresie tego, co poszczeglni badacze dystryktw przemysowych uznaj za czynniki pozaekonomiczne warunkujce powstawanie i rozwj dystryktw przemysowych. Nastpnie autor dokona agre60 61
[Siewierski, s.39] System spoeczny zbir elementw powizanych w sposb, ktry umoliwia funkcjonowanie systemu jako caoci. Charakteryzuje si on nastpujcymi cechami: - elementy systemu (instytucje, normy kulturowe, role spoeczne, wzory zachowa) oddziaywaj na siebie - powizania elementw polegaj na tym, e zmiana ktego z nich wpywa na pozostae - kady system realizuje okrelone funkcje - kady system posiada zdolno samoregulacji w nastpstwie zmiany pewnych elementw; - zasadniczo system spoeczny charakteryzuje si tendencj do zachowania wasnej struktury a nie jej zmiany; system jest otwarty, gdy wcza (instytucjonalizuje) zmian i zamknity, gdy j eliminuje; - da si wyrni takie elementy systemu, ktre same speniaj zaoenia systemu; s to podsystemy [Siewierski, s.40] 62 [Siewierski, s.40] 63 [Mikosik, s.42]
151
gacji rnych podej, w celu wypracowania spjnej wizji w zakresie istotnych determinantw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktu przemysowego. W dalszej czci rozdziau autor przedstawi hipotezy odnonie kierunkw ich oddziaywania na dynamik rozwoju dystryktw przemysowych.
3.5.3.
Logika dziaania modelu czynnikw pozaekonomicznych - hipotezy
W poprzednich rozdziaach dokonano, na podstawie bada literaturowych oraz syntezy dokonanej przez autora, wyodrbnienia i skategoryzowania czynnikw pozaekonomicznych. W oparciu o dotychczasowe ustalenia nadano ich zbiorowi struktur czteroelementow (patrz rysunek 3.4.).
Dziaanie kanaw informacyjnych
Zakorzenienie lokalne uczestnikw
Relacje pomidzy uczestnikami
Postawa przedsibiorcza uczestnikw
Rysunek 3.4. Czteroelementowy system czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania firm dystryktu przemysowego. rdo: Opracowanie wasne
152
System powyszy, wedug autora stanowi okrelony model si oddziaujcych na przedsibiorstwo dystryktu przemysowego. W modelu tym mona wskaza szereg zaoe odnonie: a) struktury czynnikw, b) natenia czynnikw, c) zwizkw pomidzy czynnikami. Struktura modelu czynnikw jest w istocie zaoeniem wskazujcym, ktre z czynnikw charakteryzujcych procesy spoeczne dystryktu przemysowego s istotne dla jego funkcjonowania. Na tym etapie rozwaa struktura zaprezentowanego modelu jest hipotez opart o badania rde literaturowych. Hipoteza ta przyjmuje, e wprowadzone do modelu czynniki mog warunkowa funkcjonowanie firm w ramach dystryktw przemysowych tj. ich wczanie si w struktury klastrowe oraz dziaanie w ich obrbie. Przedstawiony model opiera si dodatkowo na zaoeniu, e opisywane charakterystyki procesw spoecznych rzeczywicie maj miejsce w przypadku funkcjonujcego dystryktu przemysowego. Jest to zaoenie odnonie stopnia natenia danych charakterystyk cechujcych procesy spoeczne, ktre mona sprowadzi do szeregu nastpujcych hipotez zbiorczych dotyczcych kadej z kategorii czynnikw wymienionych w modelu: H1: W dystrykcie przemysowym kanay informacyjne pomidzy jego uczestnikami charakteryzuj si otwartoci; H2: W dystrykcie przemysowym uczestnicy dystryktu s osadzeni lokalnie; H3: W dystrykcie przemysowym relacje pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego charakteryzuj si duym nateniem (nisk formalizacj, s dugotrwae, opieraj si na zaufaniu itd.); H4: W dystrykcie przemysowym istnieje postawa przedsibiorcza uczestnikw. Hipotezy te mona podda dekompozycji poprzez rozbicie ich na hipotezy odnoszce si do natenia czynnikw zawartych wewntrz poszczeglnych kategorii. W kadym wypadku przytaczana hipoteza jest stwierdzeniem takiego stanu natenia danego czynnika, ktry w sposb pozytywny wpywa na funkcjonowanie dystryktu przemysowego, umoliwiaj firmie dziaanie w ramach jego struktur. Postawione w modelu zaoenie natenia zawartych w nim czynnikw pozaekonomicznych zostanie sprawdzone poprzez weryfikacj postawionych hipotez odnonie stopnia natenia badanych charakterystyk w przedsibiorstwach dziaajcego dystryktu przemysowego. Suy temu bd badania ankietowe oraz analiza rozkadu uzyskanych odpowiedzi i przypisanych im wartoci.
153
Tabela 3.10. Dekompozycja hipotez wzgldem natenia czynnikw pozaekonomicznych

Kategoria czynnikw Czynnik Wspdziaanie kanaw sformalizowanej i nieformalnej informacji Rzetelno przekazu informacyjnego kanaw nieformalnych Dziaanie kanaw informacyjnych Szybko przemieszczania si informacji kanaami nieformalnymi Otwarcie kanaw informacyjnych na rda poza umownymi granicami dystryktu przemysowego. Wzajemno uczenia si wynikajca z zaufania Dugoterminowo planw wzgldem dziaalnoci w danej lokalizacji Zakorzenienie lokalne uczestnikw dystryktu przemysowego Identyfikacja dziaalnoci z miejscem prowadzenia Przejcie na formu hipotezy W dziaajcym dystrykcie przemysowym Kanay nieformalne wspomagaj przekazywanie informacji dotyczcej prowadzenia biznesu Rzetelno przekazu informacyjnego kanaw nieformalnych jest na wysokim poziomie Szybko przemieszczania si informacji kanaami nieformalnymi jest wysoka wzgldem kanaw oficjalnych Otwarcie kanaw informacyjnych na rda poza umownymi granicami dystryktu przemysowego jest faktem Przedsibiorcy ucz si od siebie nawzajem. Przedsibiorcy wi dugoterminowe plany wzgldem dziaalnoci w danej lokalizacji Przedsibiorcy identyfikuj si z miejscem prowadzenia dziaalnoci Przedsibiorcy s spadkobiercami dugiej tradycji rodzinnej w zakresie wytwrczoci w danej lokalizacji i danej brany Wizi przedsibiorstwa z innymi podmiotami dystryktu przemysowego s bardzo silne Stopie formalizacji wizi przedsibiorstwa z innymi podmiotami dziaajcymi w dystrykcie jest niski Istnieje tradycja wsppracy Postawa zaufania przewaa nad postaw wrogoci Omawianie i rozwizywanie konfliktw odbywa si w drodze bezporedniego komunikowania si Wsppraca jest samodzielnym wyborem przedsibiorcy Rozkad korzyci ze wsppracy jest zrwnowaony Przedsibiorca posiada moliwo pozyskiwania zasobw (pracownicy, fundusze) z lokalnej sieci powizanych osb Wsppraca ma charakter dugoterminowy Przedsibiorca aktywnie dziaa na rzecz budowy wzajemnych stosunkw Pracownicy firm d do zakadania wasnych firm Przedsibiorcy odczuwaj przyjazny klimat towarzyszcy prowadzeniu dziaalnoci gospodarczej
Tradycja rodzinna prowadzenia wytwrczoci w danej lokalizacji i danym profilu Sia wizi pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym Stopie formalizacji wizi pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym, Istnienie tradycji wsppracy Postawa zaufania zamiast wrogoci i konkurencji
Ksztat relacji pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego,
Sposb omawiania i rozwizywania konfliktw Dobrowolno wsppracy Partnerskie relacje wsppracy Umiejtno pozyskania zasobw (pracownicy, fundusze) z lokalnej sieci osb zwizanych z przedsibiorc (rodzina, znajomi) Dugoterminowo wsppracy Aktywne dziaanie na rzecz budowy wzajemnych stosunkw Denie pracownikw do zakadania wasnych firm (duch przedsibiorczoci) Lokalny konsensus, wrd rnych grup spoecznych odnonie wsplnych wartoci takich jak cika praca, inicjatywa gospodarcza
Ksztatowanie si postawy przedsibiorczej wrd uczestnikw dystryktu przemysowego.
rda: Opracowanie wasne Kolejne zaoenia dotycz zwizkw pomidzy zawartymi w modelu czynnikami. W tym miejscu naley zaznaczy, e operacjonalizacja wymienionych w modelu charakterystyk
154
oraz kodowanie zostay przeprowadzone w taki sposb, aby wyszy stopie zmierzonego czynnika (teoretycznie pozytywny wpyw na dziaanie dystryktw przemysowych) odpowiada wyszej wartoci w piciostopniowej skali Likerta. Std odpowiedzi bd kodowane w jednolity sposb zgodnie z nastpujc logik: - 1 - natenie zjawiska niekorzystne z punktu widzenia teorii dystryktw przemysowych, - 5 - natenie zjawiska korzystne z punktu widzenia teorii dystryktw przemysowych. Zgodnie z przyjtym systemem kodowania zawarte w modelu czynnikw relacje pomidzy jego poszczeglnymi elementami powinny ksztatowa si zawsze w formie dodatnich korelacji poszczeglne czynniki powinny wspiera si nawzajem. Przykadowo mona wyrni 10 moliwych relacji pomidzy czynnikami zawartymi w modelu, co zostao przedstawione w poniszej tabeli (patrz tabela 3.1.1.). Kademu zwizkowi korelacyjnemu towarzyszy oglna hipoteza wskazujca na: istnienie zwizku, kierunek zwizku (dodatni, ujemny). Tabela 3.11. Hipotezy odnonie relacji pomidzy elementami modelu
Kategoria czynnika X 1 1 1 2 2 3 1 2 3 3 Kategoria czynnika Y 2 3 4 3 4 4 1 2 3 3 Hipoteza odnonie zwizku korelacyjnego pomidzy X i Y dodatni dodatni dodatni dodatni dodatni dodatni dodatni dodatni dodatni dodatni
rdo: Opracowanie wasne Ujawniajce si dodatnie korelacje 64 pomidzy zoperacjonalizowanymi czynnikami oznaczaj zgodno z powyszymi hipotezami. Korelacje ujemne naley interpretowa jako sprzeczne z hipotezami. Wynika std, e: - dodatnie korelacje potwierdzaj zaoon teoretycznie logik modelu, - ujemne korelacje osabiaj model.
64
Istnienie zwizku testowane jest za pomoc hipotezy zerowej: H0 - brak istotnej rnicy wspczynnika rho od zera (H1: rho jest rne od zera). Na poziomie istotnoci 0,05 sprawdzano, czy mona odrzuci hipotez o braku zwizku midzy zmiennymi. [Wieczorkowska, s. 240]
155
Schemat postpowania majcego na celu weryfikacj opracowanego modelu teoretycznego przedstawiono w poniszej tabeli.
Tabela 3.12. Schemat procesu weryfikacji modelu

Problem: 1. Jaka jest struktura czynnikw pozaekonomicznych? 2. Czy zjawiska opisane w powstaym modelu czynnikw pozaekonomicznych zachodz w rzeczywistoci dystryktu przemysowego? 3. Czy zakadane na podstawie teorii relacje midzy czynnikami maj miejsce w rzeczywistoci? Rozwizanie Znalezienie i kategoryzacja czynnikw Sprawdzenie natenia badanych czynnikw w przedsibiorstwach w istniejcym dystrykcie przemysowym Sprawdzenie zwizkw pomidzy nateniami badanych czynnikw w istniejcym dystrykcie przemysowym. Metoda badawcza Kwerenda literaturowa Badania ankietowe Analiza rozkadu Statystyka opisowa Analiza korelacji
rdo Opracowanie wasne
3.6. Operacjonalizacja czynnikw

Wyrnione czynniki funkcjonowania dystryktw przemysowych mona zoperacjonalizowa w celu pomiaru stopnia ich natenia wrd firm dystryktu przemysowego. W tym celu stworzono definicj wyrnionych czynnikw oraz zaproponowano sposb ich pomiaru za pomoc odpowiednich pyta ankietowych.
3.6.1.
Kategoria czynnikw I: Dziaanie kanaw informacyjnych
Czynniki tej kategorii charakteryzuj oglnie pojt skuteczno i efektywno przekazywania informacji w dystrykcie przemysowym. Informacja jest wykorzystywana w celu prowadzenia przez firmy wsppracy w ramach dystryktu przemysowego przy tworzeniu nowych produktw oraz przy wprowadzaniu innowacji. W poniszej tabeli znajduje si definicja kadego czynnika omawianej kategorii oraz proponowany sposb pomiaru (zobacz tabela 3.13.).
156
Tabela 3.13. Definicja i sposb pomiaru zidentyfikowanych czynnikw w kategorii I.

Czynnik Wspdziaanie kanaw sformalizowanej i nieformalnej informacji Opis Jeeli firmy zdobywaj potrzebne do ich funkcjonowania informacje kanaami takimi jak kontakty rodzinne, znajomi, mona mwi o istnieniu oprcz kanaw formalnych (oglnodostpnych) rwnie kanaw nieformalnych, do ktrych dostp gwarantuj niesformalizowane relacje w spoecznoci lokalnej. Proponowany sposb pomiaru Czy informacje pozyskiwane nieformalnie maj jakikolwiek wpyw na powodzenie przedsibiorstwa? 5 stopniowa skala Likerta 1 nie maj adnego wpywu na dziaanie firmy 2 nie maj prawie adnego wpywu na dziaanie przedsibiorstwa 3 maj czasami wpyw na decyzje podejmowane w firmie 4 regularnie s brane pod uwag i maj wpyw na dziaanie przedsibiorstwa 5 informacje takie maj kluczowe znaczenie dla firmy i maj decydujce znaczenie dla podejmowanych decyzji Jak czsto przedsibiorstwo korzysta z nieformalnych kanaw informacji (rodzina, przyjaciele, znajomi) aby pozyska informacje o: - kontrahentach (dostawcw, odbiorcw) - nowych produktach wytwarzanych przez konkurencj - nowych technologiach produkcji - najnowszych tendencjach na rynku (zmiana gustw klientw) - przyjmowanych nowych pracownikach Dla kadego obiektu 5 stopniowa skala Likerta: 1 nie korzystam z takich rde 2 korzystam z nich bardzo rzadko 3 korzystam z nich 4 korzystam z nich czsto 5 korzystam z nich bardzo czsto Czy informacje pozyskiwane drog kontaktw nieformalnych (rodzina, przyjaciele, znajomi) s informacjami na ktrych mona polega? 5 stopniowa skala Likerta 1- nie mona w ogle na nich polega 5- na informacjach tych mona w zupenoci polega Czy informacj pozyskan przy pomocy nieformalnych rde weryfikuje si bezporednio u rda, ktrego dotycz. 5 stopniowa skala Likerta 1 informacja taka na pewno wymaga weryfikacji 5 informacja taka na pewno nie wymaga weryfikacji Czy kanay nieformalne dziaaj zdecydowanie szybciej ni oficjalne rda informacji? 5 stopniowa skala Likerta 1 kanay nieformalne dostarczaj informacji, ktre wczeniej mona zdoby rdami oficjalnymi 5 kanay nieformalne s rdem najwieszych branowych informacji Czy w obrbie Dobrodzienia mona zdoby informacj na temat pozalokalnych przedsibiorstw z bray meblarskiej i ich dziaa (najnowszych produktw, najnowszych technologii, posuni konkurentw) 5 stopniowa skala likerta 1- do Dobrodzienia nie docieraj adne nowinki. 5- mona przy pomocy lokalnych rde zdoby informacje o najwieszych wiatowych trendach w brany. Czy ledz pastwo poczynania konkurencji poza Dobrodzieniem? 5 stopniowa skala Likerta 1- nie interesuj si tym, co robi konkurencja poza Dobrodzieniem 5- ledz regularnie i uwanie dziaania firm meblarskich poza Dobrodzieniem
Rzetelno przekazu informacyjnego kanaw nieformalnych
Cecha ta oznacza, e informacje przekazywane drog nieformaln s rzeczywicie uyteczne dla przedsibiorcw i wspomagaj dziaania ich firm. Przedsibiorcy mog polega na takiej informacji i mie pewno co do tego, e jest prawdziwa.
Szybko przemieszczania si informacji kanaami nieformalnymi
Cecha ta mwi o tym, e informacje przekazywane drog nieformaln nie s przeterminowane i umoliwiaj podejmowanie decyzji odnonie np. nowych produktw bd nowych technologii. Jeeli taka sytuacja ma miejsce, do lokalnych kanaw informacyjnych przedostaj si informacje powstae poza umownymi granicami dystryktu przemysowego w zakresie wprowadzania na rynek nowych produktw, innowacji technologicznych oraz posuni konkurentw w brany.
Otwarcie kanaw informacyjnych na rda poza umownymi granicami dystryktu przemysowego.

Wzajemno Taki stan rzeczy ma miejsce uczenia si wyni- jeeli przedsibiorcy dziel kajca z zaufania si informacjami przy pomocy kanaw nieformalnych. Nie tylko pozyskuj, ale rwnie sami przekazuj informacje osobom, ktre ich poszukuj t drog. Czy obawiaj si pastwo imitacji produktw przez konkurencj ? 5 stopniowa skala Likerta 5. Nie obawiam si tego w ogle. 1. Bardzo si obawiam
157
Jak traktuj pastwo firmy konkurencyjne poszukujce informacji o pastwa przedsibiorstwie? 5. przyjanie, majc nadziej na wspprac 1. wrogo, widzc zagroenie przejcie najlepszych pomysw firmy
3.6.2.
Kategoria II: Zakorzenienie lokalne uczestnikw dystryktu przemysowego
Celem pomiaru wartoci czynnikw w tej kategorii jest okrelenie siy zwizku przedsibiorcy z dan lokalizacj a zarazem okrelenie, w jakim stopniu jest on zainteresowany dalsz dziaalnoci gospodarcz w danej lokalizacji oraz czy zaley mu na pomylnoci caej lokalnej spoecznoci. Tabela 3.14. Definicja i sposb pomiaru zidentyfikowanych czynnikw w kategorii II
Czynnik Dugoterminowo planw wzgldem dziaalnoci w danej lokalizacji Identyfikacja z miejscem prowadzenia dziaalnoci Opis Opisuje skonno przedsibiorcy do dalszego prowadzenia dziaalnoci gospodarczej w tym samym miejscu i nieprzenoszenia jej do innej lokalizacji. Opisuje istnienie emocjonalnego zwizku z miejscem zamieszkania i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej polegajcego na zainteresowaniu lokalnymi wydarzeniami w lokalnej spoecznosci i poczuciu odpowiedzialnoci za jej pomylno. Sposb pomiaru Czy przedsibiorca zamierza przenie dziaalno do innej lokalizacji? Likert 5 stopni: 5 zdecydowanie nie chc zmienia miejsca dziaania firmy 1 jestem zdecydowany zmieni lokalizacj dziaalnoci na inn poza Dobrodzieniem Czy przedsibiorca bierze udzia w lokalnym yciu politycznym? Likert 5 stopni: 1. w ogle si tym nie interesuj 5. aktywnie uczestnicz w yciu politycznym i chc mie wpyw na decyzje wadz Czy przedsibiorca wspiera swoimi rodkami (wasnym zaangaowaniem, rodkami finansowymi itp) lokalne inicjatywy wadz lub stowarzysze? Likert 5 stopni: 1 nie wspieram takich dziaa 5 bardzo czsto wspieram takie dziaania Czy przedsibiorca pochodzi z Dobrodzienia lub jego najbliszej okolicy? Tak, Nie Moje miasto jest moj ma ojczyzn - Czy si zgadzasz? Likert 5 stopni: 1.Nie zgadzam si z tym stwierdzeniem 2 raczej si nie zgadzam 3 trudno powiedzie 4. raczej si zgadzam 5.Zgadzam si cakowicie

Tradycja rodzinna prowadzenia wytwrczoci w danej lokalizacji i danym profilu Opisuje zakorzenienie dziedziny wytwarzania mebli w historii rodziny oraz obecne zaangaowanie rodziny w dziaalno gospodarcz. Od ilu pokole meblarstwo/stolarstwo jest tradycj rodzinn? Likert 5 stopni 1. jestem pierwszym stolarzem w rodzinie 2. od pokolenia rodzicw 3. od pokolenia dziadkw 4. od pokolenia pradziadkw 5.wczeniej ni pokolenie dziadkw
158
Jak ocenisz zaangaowanie rodziny w dziaalno w brany meblarskiej? Likert 5 stopni 1 Nikt oprcz mnie nie angauje si w prowadzon przeze mnie dziaalno 5 Caa blisza i dalsza rodzina jest zaangaowana w dziaalno przedsibiorstwa
3.6.3.
Kategoria III: Ksztat relacji pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego
Ta kategoria skupia w sobie charakterystyk relacji pomidzy uczestnikami wymiany gospodarczej w dystrykcie przemysowym. Tabela 3.15. Definicja i sposb pomiaru zidentyfikowanych czynnikw w kategorii III
Czynnik Sia wizi pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym Opis Opisuje si zwizkw przedsibiorcy z innymi uczestnikami dystryktu przemysowego, a dokadnie ich dwch cech: postrzeganej wanoci dla przedsibiorcy oraz iloci kontaktw. Sposb pomiaru Okrel, jak wane s dla firmy relacje z kontrahentami: - dostawcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach - dostawcami spoza okolic Dobrodzienia - odbiorcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach - odbiorcami spoza okolic Dobrodzienia Kadorazowo odpowiedzi w skali 5-stopniowej: 1 nie s wane 2 wane w niewielkim stopniu 3. - wane 4 bardzo wane 5 kluczowe dla firmy Okrel, jak czste s kontakty z kontrahentami: - dostawcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach - dostawcami spoza okolic Dobrodzienia - odbiorcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach - odbiorcami spoza okolic Dobrodzienia Kadorazowo odpowiedzi w skali 5-stopniowej: 1- brak 2- rzadkie 3- powtarzajce si kontakty 4 czste kontakty 5 Bardzo czste kontakty

Czynnik Niski stopie formalizacji wizi pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym, Opis Opisuje stopie, w jakim relacje midzy kontrahentami w obrbie dystryktu przemysowego s sformalizowane. Sposb pomiaru
159
Okrel stopie formalizacji zawieranych umw z kontrahentami: - dostawcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach - dostawcami spoza okolic Dobrodzienia - odbiorcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach - odbiorcami spoza okolic Dobrodzienia 5- umowy ustne (ucisk doni) 1 bardzo szczegowe umowy pisemne Jak oceniasz ukadanie si wsppracy z lokalnymi kontrahentami teraz na tle przeszoci? 5-stopniowa skala: 1. zdecydowanie jest gorzej 2. raczej jest gorzej 3. jest tak samo 4. raczej jest lepiej 5. jest zdecydowanie lepiej Okrel swoj postaw wzgldem konkurentw w Dobrodzieniu: 5 stopniowa skala: 5. zaufanie, 4. umiarkowane zaufanie 3. obojtno 2. nieufno 1. wrogo Jak rozwizywane s konflikty pomidzy przedsibiorc a kontrahentem w obrbie Dobrodzienia? 5 - stopniowa skala: 1. wysyanie pism (np. ponaglajcych zapat lub dostaw) 2. poczta elektroniczna 3. kontakt telefoniczny 4. bezporednie spotkanie 5. nieformalne kontakty Oce swoj niezaleno w zawieranych z innymi przedsibiorstwami zwizkach wsppracy: 5 stopniowa skala: 1- firma jest czsto zmuszana do wsppracy na niekorzystnych warunkach 2- firma jest czasami zmuszana do wsppracy na niekorzystnych warunkach 3- firma rzadko jest przymuszana do wsppracy na niekorzystnych warunkach 5- firma nigdy nie bya zmuszona do wsppracy na niekorzystnych warunkach Kto zyskuje zwykle wicej korzyci ze wsppracy naszej firmy z inn? Zdecydowanie firma-wsppracownik Raczej firma-wsppracownik Korzyci rozkadaj si mniej wicej rwno Raczej nasza firma Zdecydowanie nasza firma
Tradycja wsppracy,
Czynnik ten opisuje jako wsppracy w przeszoci w porwnaniu ze stanem obecnym. Jest to czynnik ukazujcy dynamik zmian w danej lokalizacji i nastawienie na wspprac jej uczestnikw.
Postawa zaufania zamiast Opisuje charakter postawy wrogoci i konkurencji wzgldem bezporednich konkurentw przedsibiorstwa - czy jest ona wroga, czy te pena zaufania, czyli umoliwiajca wspprac przedsibiorstw.
Omawianie i rozwizywanie konfliktw w drodze bezporedniego komunikowania si,
Opisuje sposb, w jaki przedsibiorcy rozwizuj konflikty czy s to bezporednie nieformalne kontakty, czy te bardziej oficjalne formy.
Dobrowolno wsppra- Opisuje niezaleno przedsicy biorstw podejmujcych wspprac bd istnienie si, ktre zmuszaj przedsibiorstwo do zawierania kontaktw.
Partnerstwo we wsp- Opisuje rwnowag si w zawiepracy ranych relacjach wsppracy uzewntrzniajc si w rozkadaniu si korzyci pyncych ze wsppracy pomidzy jej strony.

Czynnik Umiejtno pozyskania zasobw (pracownicy, fundusze) z lokalnej sieci osb zwizanych z przedsibiorc (rodzina, znajomi) Opis Opisuje stopie posiadania przez badane firmy umiejtnoci pozyskiwania potrzebnych zasobw, takich jak sia robocza, finansowanie przy pomocy nieformalnej sieci kontaktw (wrd rodziny i znajomych). Sposb pomiaru
160
Elastyczno Czy w przypadku nagych brakw kadrowych przedsibiorca moe liczy na pomoc rodziny lub znajomych? 5 stopniowa skala 1- zdecydowanie nie mona liczy na ich pomoc 2- raczej nie mona liczy na ich pomoc 3- trudno powiedzie 4- raczej mona liczy na ich pomoc 5- zdecydowanie mona liczy na ich pomoc Czy w przypadku nagych potrzeb finansowych przedsibiorca moe liczy na pomoc rodziny lub znajomych? 5 stopniowa skala 1- zdecydowanie nie mona liczy na ich pomoc 2- raczej nie mona liczy na ich pomoc 3- trudno powiedzie 4- raczej mona liczy na ich pomoc 5- zdecydowanie mona liczy na ich pomoc
Dugoterminowo wsppracy
Opisuje skonno przedsibior- Jak okrelisz swoje relacje z kontrahentami? cw do dugoterminowej i trwaej - dostawcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach wsppracy z kontrahentami. - dostawcami spoza okolic Dobrodzienia - odbiorcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach - odbiorcami spoza okolic Dobrodzienia Skala 5 stopniowa 5- dugoterminowe (wieloletnia wsppraca) 1 krtkoterminowa wsppraca ograniczajca si do pojedynczych transakcji Jak oceniaj pastwo swoje zaangaowanie w budowanie przyjaznych relacji z innymi przedsibiorcami w brany w najbliszej okolicy (np. organizowanie spotka nieformalnych)? 5 stopniowa skala 1- nie podejmujemy adnych takich inicjatyw 2- rzadko podejmujemy takie inicjatywy 3- trudno powiedzie 4- dosy regularnie podejmujemy takie inicjatywy 5- staramy si jak najczciej podejmowa takie inicjatywy.
Aktywne dziaanie na Opisuje zaangaowanie przedsirzecz budowy wzajem- biorcy w budow przyjaznych nych stosunkw relacji z innymi przedsibiorcami z danej lokalizacji.
3.6.4.
Kategoria IV: Ksztatowanie si postawy przedsibiorczej wrd uczestnikw dystryktu przemysowego
Czynniki zawarte w tej kategorii maj za zadanie opisywa postawy przedsibiorcze w spoecznoci dystryktu przemysowego. Chodzi tu zarwno o postawy przedsibiorcze pracownikw, ktrzy posiadajc takowe, mog by skonni do zakadania wasnych firm w brany, jak i o nastawienie spoecznoci lokalnej wzgldem osb prowadzcych dziaalno gospodarcz w brany meblarskiej.
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych Tabela 3.16. Definicja i sposb pomiaru zidentyfikowanych czynnikw w kategorii IV
Czynnik Opis Sposb pomiaru Denie pracownikw do Opisuje skonno pracownizakadania wasnych firmy kw do zakadania dziaalno(duch przedsibiorczoci) ci na wasny rachunek po odbyciu pewnej praktyki w lokalnych przedsibiorstwach.
161
Czy pracownicy pastwa przedsibiorstwa zakadaj wasn dziaalno w brany meblarskiej na wasny rachunek? 5stopniowa skala 1- nie byo takich przypadkw 2- bardzo rzadko 3- trudno powiedzie 4- jest to dosy czsta praktyka 5- jest to bardzo czste Jak pastwo oceniaj nastawienie spoecznoci lokalnej wzgldem osb zakadajcych dziaalno gospodarcz i rozwijajcych miejscowy biznes? 1- wrogo 2- raczej wrogie 3- trudno powiedzie 4- raczej przyjazne 5- raczej przyjazne Czy lokalni pracownicy szanuj swoj prac i przykadaj si do niej? 1- zdecydowanie nie 2- raczej nie 3- trudno powiedzie 4- raczej tak 5- zdecydowanie tak
Lokalny konsensus, wrd Opisuje cz lokalnego rnych grup spoecznych systemu wartoci i pogldw, odnonie wsplnych wartoci ktry zawiera midzy innymi zasady dotyczce pracy (rwnie dziaalnoci gospodarczej)
rdo: Opracowanie wasne Przedstawione propozycje pomiaru czynnikw opracowanego modelu s baz dla skonstruowania kwestionariusza ankietowego uytego w badaniach pilotaowych przeprowadzonych wrd przedsibiorcw dystryktu przemysowego w Dobrodzieniu (patrz zacznik 2). W kolejnej czci pracy przedstawiono przebieg bada majcych na celu weryfikacj postawionych w niniejszym rozdziale hipotez wzgldem opracowanego modelu czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktu przemysowego.
162
4. Badania empiryczne dystryktu przemysowego w Dobrodzieniu

4.1. Kontekst bada
4.1.1. Meblarstwo na wiecie
Produkcja mebli jest znaczcym sektorem wytwarzania w skali globalnej. Pomidzy rokiem 1985 a 2000 handel wiatowy w tej brany wzrosa o 36%, czyli w tempie wyszym ni cao handlu wiatowego (26,5%). W roku 2000 by to najwikszy sektor niskiej technologii (wedug klasyfikacji OECD) o obrotach w skali wiatowej w wysokoci 57,4 mld. USD 1. Potentatem w brany byy Wochy, ktre uplasoway si na pierwszym miejscu wrd eksporterw netto (tabela 4.1.1.). Tabela 4.1.1. Globalny handel meblami 15 najwikszych eksporterw netto (mln. USD)
Kraj Wochy Chiny Kanada Polska Indonezja Malezja Dania Meksyk Tajlandia Hiszpania Sowenia Czechy Rumunia Szwecja Brazylia Pozostae Razem Eksport brutto 2000 8359 4582 5179 2191 1518 1596 1900 3315 949 1453 586 780 445 1298 496 22 742 57 338 Eksport Netto 1995 7595 1671 685 1180 819 826 1687 468 712 523 409 148 472 510 212 Eksport netto 2000 7395 4412 2044 1815 1498 1491 1209 1173 909 531 461 445 377 338 333 Zmiana eksportu netto (%) 1995-2000 -3 164 198 54 83 80 -28 151 28 2 13 201 -20 -34 57
rdo: [Kaplinsky et al. , s.2]

1
Inne sektory tradycyjne osigny odpowiednio nastpujce wyniki: - odzie: + 32% (1995-2000) do 51 mld. USD, - obuwie: +1% (1995-2000) do 36,5 mld USD.[Kaplinsky et al. , s.1] za [Nowak, 73]
163
Powysza tabela (tabela 4.1.1.) ilustruje trendy na mapie wiatowego wytwarzania mebli. Kraje rozwinite, w tym lider brany, przeyy w latach 1995-2000 stagnacj pomimo wzrostu rynku jako caoci. Na wzrocie rynku najwicej skorzystay kraje rozwijajce si, wrd ktrych istotne znaczenie ma pozycja polskiego sektora meblarskiego. Pewien wyjtek stanowi sytuacja Kanady, ktra bdc krajem rozwinitym, dynamicznie zwikszya warto eksportu. W roku 2005 okoo 30% wytwarzanych na wiecie mebli byo przedmiotem obrotu midzynarodowego. Okoo 48% wiatowego handlu przypadao na Uni Europejsk, 32% na kraje Azji i 12% na kraje NAFTA. czny eksport w roku 2005 osin warto blisko 96 mld USD, z czego na Chiny przypadao ponad 17%, na Wochy 11%, Niemcy prawie 8%, a na Polsk 6%. Dla polskiej gospodarki szczeglnie wana jest bardzo wysoka relacja eksportu w stosunku do produkcji krajowej wynoszca wtedy 88%, co jest drugim wynikiem na wiecie, gdzie liderem s Chiny (93%). [Morgo et al.,s. 24] Konkurencja na wiatowej arenie nasila si wraz z wchodzeniem na rynek nowych producentw oraz obnianiem ceny wyrobw. W opracowaniu branowym UNIDO zauwaono nastpujce wiatowe trendy [Kaplinsky et al. , s.2-3]: a) we wszystkich podsektorach rynku 2 ceny jednostkowe w imporcie z krajw obejmujcych ich cztery kategorie 3 ceny ulegaj procesowi konwergencji tworzy si jedna globalna cena, b) cena jednostkowa w imporcie do krajw UE (12 krajw tzw. starej Unii) zmniejszya si, c) W czasie, gdy ceny w imporcie z krajw o wysokich dochodach spaday, ceny w imporcie z krajw o rednim dochodzie rosy (producenci z krajw o rednim dochodzie, takich jak Czechy, Polska, Rumunia oraz Sowenia, zmieniali profil oferty w kierunku produktw dotychczas zdominowanych przez producentw z krajw o wysokim dochodzie), d) W latach 1995-97 ceny w imporcie z krajw o wysokim dochodzie pozostaway wyranie wysze od cen w imporcie z krajw o dochodzie rednio wyszym, e) Eksportujc relatywnie niewielkie iloci, kraje o niskim dochodzie oferoway cen blisk cenom w eksporcie z krajw o wysokim dochodzie (producenci z krajw o niskim dochodzie koncentruj si gwnie w segmentach rynku o wysokiej wartoci, niskiej wielkoci produkcji opartej na rzemiole.
2
HS (ang. Harmonized System) wyrnia cztery podsektory: meble biurowe, meble kuchenne, meble sypialne, meble do jadalni, salonw oraz sklepw [Kaplinsky, 2-3] 3 UNIDO uywa podziau Banku wiatowego na cztery kategorie: kraje o niskim dochodzie, rednio-niszym, rednio-wyszym oraz wysokim)
164
Opisana sytuacja rysuje pozytywne tendencje dla krajw rozwijajcych si, takich jak Polska. Jednoczenie mona zauway, e rynek ten podlega silnej globalizacji, to znaczy, e wytwarza si jeden globalny rynek, co dodatkowo nasila konkurencj. Badacze zauwaaj rwnie oglny trend w organizacji przemysu meblarskiego stwierdzajc, e organizuje si on w dystrykty przemysowe. Pomimo narastajcej globalnej konkurencji struktura europejskich producentw opiera si trendowi pionowej integracji. W firmach meblarskich wewntrzne ekonomiki skali i zakresu moliwe do realizacji s ograniczone z uwagi na potrzeb zrnicowania oferty wymuszanej przez coraz bardziej wymagajce rynki. W dalszym cigu sektor meblarski tworz gwnie mae i rednie przedsibiorstwa (wyspecjalizowani dostawcy, kocowi wytwrcy poczeni relacjami rynkowymi wzdu acucha wartoci oraz relacjami poziomymi). Konkurencyjno jest oparta o zdolno firm do dostarczania coraz szerszej palety zrnicowanych produktw przy utrzymaniu wysokiej efektywnoci wykorzystania zasobw oraz efektywnoci czasowej (krtki czas realizacji zamwie). Firmy sektora meblarskiego dokonuj tego poprzez utrzymywanie portfela relacji z wyspecjalizowanymi dostawcami oraz poprzez moliwo polegania na ich szybkiej reakcji w przypadku pojawienia si zamwienia. Pozwala to na dostarczenie wyrobu meblarskiego o zrnicowanych cechach w czasie krtszym ni w przypadku duego, pionowo zintegrowanego konkurenta. [Lorenzen et al., s. 15] Powyej wymienione cechy przemysu meblarskiego w skali globalnej oraz europejskiej pozwalaj spojrze na ten sektor jako szczeglnie predestynowany do tego, by w jego obrbie znalazy si obiekty badawcze potrzebne do przeprowadzenia bada empirycznych zaplanowanych dla niniejszej rozprawy. Sektor pomimo, e uznawany za sektor niskiej technologii4, znaczco si rozwija oraz przejawia tendencj do organizacji dziaalnoci gospodarczej w formie dystryktw przemysowych. Realia sektora w Polsce rwnie to potwierdzaj, co pokazano w nastpnym podrozdziale.
4.1.2.
Meblarstwo w Polsce
Przemys meblarski w Polsce zatrudnia ponad 110 tys. osb. Wytwarza ok. 2% PKB przy redniej dla Unii Europejskiej na poziomie 0,9% PKB (dane na rok 2006). Okoo 80%
4
Klasyfikacja OECD
165
produkcji w sektorze meblarskim trafia na eksport, chocia w latach 2005 2006 sytuacja zacza ulega zmianie w zwizku z bardzo dobr koniunktur gospodarcz w Polsce, a przede wszystkim ze wzgldu na obserwowan w tych latach bardzo dobr koniunktur w budownictwie.[Rzecz1] Badania przeprowadzone wrd najwikszych producentw mebli w Polsce dowiody, e ich sprzeda urosa w roku 2006 o 8%-9%, co jest wynikiem lepszym ni wzrost caej gospodarki w tym okresie. Liczba zatrudnionych w brany dynamicznie si powiksza (10% w skali dwch lat). W roku 2007 produkcj mebli w Polsce zajmowao si okoo 20 tys. podmiotw, z czego tylko 80 firm to due przedsibiorstwa zatrudniajce ponad 250 osb, a 1800 podmiotw miao wicej ni 9 pracownikw5. Jednoczenie na najwikszych graczy przypadao 60% sprzeday. [Cabaj] Sprzeda trafia przede wszystkim do odbiorcw za granic. rednie wydatki Polakw na meble s duo mniejsze ni np. mieszkacw Europy Zachodniej (Polska 30 euro, Austria, Niemcy 250-280 euro rocznie). Jednak rynek rodzimy staje si coraz atrakcyjniejszy ze wzgldu na wzrost siy nabywczej spoeczestwa spowodowany dobr koniunktur ostatnich lat oraz coraz silniejsz polsk walut (lata 2006-2008 to systematyczne umacnianie si zotego wzgldem euro i dolara) oraz, co nie bez znaczenia w sektorze meblowym, nisze koszty transportu, a co za tym idzie, moliwymi do osignicia wyszymi marami ni na rynkach zagranicznych. [Cabaj] Tabela 4.1.2. Najwiksi polscy producenci mebli
Nazwa Black Red White Nowy Styl Forte Paged Adriana Christianapol Szynaka Meble ProfiM Matkowski Meble F.M. Gawin Mebelplast Przychody w 2006 r. w mln z 1233,3 655,0 439,2 318,0 296,0 269,2 160,7 136,2 105,0 92,1 84,2 Zmiana wobec 2005r. (%) 6,7 37,7 8,4 4,4 -20,5 -11,9 10,1 19,0 32,6 21,0 -4,8 Zysk netto w 2006 r. w mln z 78,7 22,3 12,6 11,7 1,4 3,7 4,3 b.d. 0,5 3,8 1,2 Zmiana wobec 2005 r. (%) 24,7 b.d. -24,6 -36,1 55,6 b.d. -14,0 b.d. 455,0 -9,5 0 Zatrudnienie na koniec 2006 r. 810 6500 2400 2000 1491 1430 799 930 580 712 601
rdo: [Cabaj]
5
[Rzecz2, s.2]
166
Dane dotyczce brany pochodzce ze rde GUS mwi, e warto produkcji sprzedanej duych podmiotw brany meblarskiej w okresie trzech kwartaw 2007 bya o 12,3% wysza ni w analogicznym okresie 2006. [Holz] Tabela 4.1.3. Produkcja sprzedana przemysu meblarskiego
Produkcja sprzedana przemysu meblarskiego (firmy due) Warto produkcji sprzedanej (mln z) I-III kwarta roku poprzedniego = 100 (ceny stae) I-III kwarta 2006 14 549,8 112,0 I-III kwarta 2007 16 394,8 112,3
rdo: GUS za [Holz,s.15] Wskaniki te s wysze od wskanikw wzrostu wartoci produkcji sprzedanej dla caego przemysu (10,7%), co pozwala wnosi, e segment ten rozwija si szybciej ni inne sektory przemysu. W caym sektorze przetwrczym przemysu wskanik ten jednak ksztatuje si na wyszym poziomie 13%. Rwnie warto eksportu mebli notuje cigy wzrost (patrz tabela 4.1.4.). Tabela 4.1.4. Eksport i import mebli w pierwszych trzech kwartaach 2007
Warto w mln z Eksport ogem Import ogem 15 155,7 2 479 I-III kw. 2006=100 106,7 110,2 Warto w mln USD 5291,4 865,5 I-III kw. 2006=100 118,0 121,8 Warto w mln EUR 3957,1 647,3 I-III kw. 2006=100 109,0 112,6
rdo: [Holz1, s.15] Dla porwnania, globalna warto polskiego eksportu za I-III kwarta 2007 roku bya o 10,8% (a w euro o 13,4%) wysza ni rok wczeniej. Udzia mebli w cznej wartoci polskiego eksportu wyrazi si wskanikiem 5,4% (za cay rok 2006 5,5%). Jednoczenie przypieszyo tempo wzrostu importu mebli (10,2%). W tym czasie warto polskiego importu wzrosa o 13,4 % (w euro o 16,1%).[Holz] W caym roku 2007 nadwyka eksportowa szacowana jest na ok. 19 mld zotych. Meble stay si 3 najwaniejsz grup produktw eksportowanych z Polski (patrz tabela 4.1.5.). [OIGPM]
167
Tabela 4.1.5. Warto eksportu gwnych grup produktw w 2006r. wedug klasyfikacji midzynarodowej SITC, na podstawie GUS.
Grupa produktw Pojazdy drogowe Aparatura, maszyny i urzdzenia elektryczne Meble i ich czci Produkty metalowe Maszyny i urzdzenia energetyczne Warto eksportu w mld z 46,13 28,228 19,818 18,871 16,856
rdo: [OIGPM] Negatywn tendencj jest pogorszenie wskanikw rentownoci w pierwszych kwartaach roku 2007 (patrz tabela 4.1.6.). Tabela 4.1.6. Rentowno obrotu
Wskanik rentownoci obrotu brutto (meblarstwo) netto (meblarstwo) brutto (przemys) netto (przemys) brutto (przetwrstwo przemysowe) netto (przetwrstwo przemysowe) I-III kw. 2006 5,1 4,4 2006 cay rok 4,4 4,2 I pr. 2007 5,1 4,3 8,1 6,6 7,5 6,2 I-III kw. 2007 4,4 3,6 7,7 6,3 7,3 6,1
*dane dla podmiotw, w ktrych liczba pracujcych przekracza 49 osb
rdo: [Holz] Zatrudnienie przecitne w duych podmiotach brany w pierwszych trzech kwartaach 2007 zwikszyo si do 4,9%. Wielko bezwzgldna wyniosa 118 tys. osb. Wiksz dynamik ni przyrost zatrudnienia charakteryzuje wzrost wynagrodze 10,7%. Wskanik ten jest wyszy od przecitnego dla duych podmiotw w caym polskim przemyle (8,4%) oraz w sektorze przetwrstwa przemysowego (9,4%). [Holz, s. 15-16] Szereg czynnikw wpywa na to, e rynek polski staje si w ostatnim okresie coraz bardziej atrakcyjny dla brany z uwagi na pogarszajce si relacje kursw walut (spadek wartoci euro i dolara) oraz dobr koniunktur w kraju, a szczeglnie hoss na rynku budownictwa mieszkaniowego6.
6
Koniunktur w budownictwie charakteryzuj nastpujce bardzo pozytywne wskaniki: - ilo mieszka oddanych do uytku w I-III kwartale 2007 roku wzrosa o 13,9% (w tym w budownictwie indywidualnym o 20,8%), - ilo mieszka oddanych do uytkowania w caym roku 2007 16% (23,7% w budownictwie indywidualnym).
168
Powysze dane wiadcz o tym, e przemys meblowy sta si wan dziedzin gospodarki oraz cechuje si wysok konkurencyjnoci na globalnych rynkach. Z tego powodu wzrost produkcji mebli ley w interesie Polski. Wedug OIGPM7 mona wyrni szereg szans i zagroe dla dalszego rozwoju przemysu meblarskiego w Polsce 8 (patrz tabela 4.1.7.) Tabela 4.1.7. Szanse i zagroenia dla rozwoju przemysu meblarskiego w Polsce
Szanse zwikszenie popytu krajowego zwizane ze wzrostem wynagrodze oraz deniem Polakw do poprawy komfortu i jakoci ycia, rosnca wydajno pracy, nowoczesno wzornictwa, technik wytwarzania i stosowanych materiaw, rozwj wsppracy producentw mebli, zakadw kooperujcych i rosnce zrozumienie koniecznoci prezentowania wsplnej postawy i zabiegania o interesy tego sektora, silna promocja marek polskich mebli w kraju i za granic, poczenie dziaa promocyjnych z promocj Polski jako nowoczesnego kraju europejskiego o rozwinitej kulturze i cywilizacji. Zagroenia globaln konkurencj, szczeglnie ze strony producentw z niskimi kosztami pracy i korzystn struktur podatkow, rosnce koszty kapitau przeznaczonego na innowacje i inwestycje, rosnce koszty wynagrodze w Polsce, zwizane m.in. z emigracj pracownikw, brak siy roboczej, rosnc koncentracj producentw pyt drewnopochodnych oraz dostawcw drewna skutkujc utrzymywaniem wysokiego poziomu cen materiaw produkcyjnych, brak dugofalowej strategii sprzeday drewna przez Lasy Pastwowe, wywoujcy niedobr surowcw na rynku, rozwj przemysu meblarskiego w Azji, rosnce koszty transportu materiaw, silne, skoncentrowane organizacje dystrybutorw mebli, narzucajce producentom niskie ceny, niekorzystne relacje kursowe.
rdo: Na podstawie [OIGPM] Ten ostatni czynnik moe by jednak postrzegany pozytywnie, o czym wiadczy przypadek firmy Com40, ktra za 36 mln dol. uruchamia w Danville w Wirginii produkcj materacy i sof. Prac znajdzie przy niej ponad 800 osb9. Przedsibiorcy przenoszcy produkcj za ocean mog tanio kupi fabryki, biura, maszyny i ziemi oraz dostp do wci ogromnego rynku meblarskiego USA. Podsumowujc, sektor meblarski w Polsce z pozytywnym skutkiem przeszed okres transformacji ustrojowej oraz pniejsze wahania koniunktury, cznie z tzw. kryzysem rosyjskim w roku 1997 roku. Jest obecnie wiodc domen gospodarki o wysokim poziomie konkurencyjnoci.
O przyszym popycie mog wiadczy nastpujce wskaniki: - wskanik wzrostu liczy mieszka, ktrych budow rozpoczto 34,2% (cay rok 2007) - ilo, na realizacje ktrych wydano pozwolenia 47,1% (w tym w budownictwie indywidualnym 43,5%).[Holz] 7 Oglnopolska Izba Gospodarcza Producentw Mebli 8 [OIGPM] 9 Koniec mitu dolara - Polacy kupuj fabryki w USA Dziennik 01.07.2008
169
Do powyszego obrazu mona doda rwnie kolejn cech. Przemys meblarski grupuje si geograficznie. IBnGR w badaniach majcych na celu identyfikacj klastrw wymienia 3 lokalizacje charakteryzujce si istotnie wyszym wskanikiem zatrudnienia w brany meblarskiej. S to okolice Olsztyna, lokalizacja na pnoc od Poznania10 oraz okolice Kpna i Olenicy11. W wiadomoci spoecznej istniej ponadto orodki o ugruntowanej reputacji w dziedzinie wytwarzania mebli bdce zgrupowaniami lokalnymi firm meblarskich. S to midzy innymi takie miejsca jak: Swarzdz, Kpno, Olenica, Kalwaria Zebrzydowska, Dobrodzie, Radomsko.
4.1.3.
Dystrykt przemysowy w Dobrodzieniu charakterystyka
Zgrupowanie firm przemysu meblarskiego w Dobrodzieniu zostao wybrane do bada z kilku powodw: - jest reprezentantem brany meblarskiej, ktrej sukcesy w skali gospodarki narodowej pozwalaj przypuszcza, e przedsibiorstwa w niej dziaajce s przedsibiorstwami konkurencyjnymi, a wic stanowicymi przykad skutecznej praktyki zarzdzania, - posiada cechy pozwalajce twierdzi, e spenia wymogi definicji dystryktu przemysowego jest dziaajc egzemplifikacj teorii dystryktw przemysowych, - organizacj bada umoliwia blisko miejsca zamieszkania autora rozprawy, - dystrykt przemysowy w Dobrodzieniu by ju badany przez doktoranta Politechniki Wrocawskiej Grzegorza Nowaka w czerwcu 2005 roku12, co dawao nadziej na pomylne przeprowadzenie bada empirycznych (pozytywne nastawienie respondentw). Miasto i gmina Dobrodzie ley w poudniowej czci powiatu oleskiego w wojewdztwie opolskim. Ludno gminy liczy ok. 11 000 mieszkacw, z czego okoo 4 400 osb za-
10
Przedsibiorstwa dziaajce w klastrze meblowym badali rwnie M. Gorynia oraz B. Jankowska dc do identyfikacji sposobu wpywu istniejcych bd potencjalnych klastrw w Polsce na midzynarodow konkurencyjno polskich przedsibiorstw oraz na zachowania internacjonalizacyjne. Por. [Gorynia et al] 11 [Brodzicki] 12 por. [Nowak]
170
mieszkuje miasto Dobrodzie. Pozostaa ludno mieszka w 15 soectwach nalecych do gminy13. Druga wojna wiatowa zmienia w sposb istotny skad ludnoci w Dobrodzieniu. Po wojnie do pozostaych w miecie 1050 mieszkacw doczya liczna grupa repatriantw z podlwowskich Barszczowic oraz kilka rodzin z wojewdztw centralnych. W 1946 roku miasto liczyo ju 3277 mieszkacw. [UMiG] Na terenie gminy istnieje okoo 520 podmiotw gospodarczych, ktre prowadz dziaalno w zakresie handlu, usug i produkcji. Gmina Dobrodzie znana jest przede wszystkim z tradycji stolarskich. Dziaalno produkcyjn i usugow w tej dziedzinie prowadzi ponad 100 zakadw stolarskich, z czego najwiksze to KLER S.A., Meble RUST oraz Meble PYKA. [UMiG] Tradycje produkcji mebli sigaj XVI wieku. W 1858 roku najwikszym cechem by cech stolarski zrzeszajcy 11 stolarzy14. Wiele obecnie dziaajcych firm stolarskich datuje swoje powstanie na pocztek wieku XX, tradycje stolarskie w rodzinie sigaj wicej ni trzech, a nawet czterech pokole wstecz (patrz badania). Cech charakterystyczn lokalnej gospodarki jest utrzymujcy si na bardzo niskim poziomie wskanik bezrobocia wynoszcy na dzie 31 maja 2008 dla gminy Dobrodzie 2,44% przy stopie bezrobocia w caym powiecie oleskim na dzie 30 kwietnia 2008r. wynoszcej 6,2 %. [UMiG] W 1955 powstay Dobrodzieskie Fabryki Mebli (przedsibiorstwo pastwowe) przejte przez firm Kler S.A. Dobrodzieskie stolarstwo opiera si gwnie na zakadach rzemielniczych, ktre powstaway przez cay okres powojenny, rwnie w okresie PRL. Zmiany ustrojowe nie wpyny znaczc na liczb podmiotw gospodarczych, ktra systematycznie rosa, ale ju nie tak dynamicznie jak w latach poprzednich (patrz tabela 4.1.7.).
13
Soectwa te to: Bzinica Stara, Bzinica Nowa, Gwczyce-Zwz, Gosawice, Klekotna, Kocury-Malichw, Kolejka, Ligota Dobrodzieska, Makowczyce, Mylina-Turza, Pietraszw, Pludry, Rzdowice, Szemrowice, Warw. 14 [Nowak, s.78]
171
Tabela 4.1.8. Liczba zakadw stolarskich w latach 1946-2003

Lata 1946-1950 1951-1955 1956-1960 1961-1965 1966-1970 1971-1975 Liczba zakadw 14 31 35 44 52 60 Lata 1976-1980 1981-1985 1986-1990 1991-1995 1996-2000 2001-2003 Liczba zakadw 63 70 74 92 94 98
rdo: UMiG Dobrodzie za [Nowak, s.78] Zmienia si natomiast liczba zatrudnionych w firmach meblarskich, co oznacza wzrost zatrudnienia w pojedynczych podmiotach (patrz tabela 4.1.8.).
Tabela 4.1.9. Zatrudnienie w firmach meblarskich

Rok 1990 1991 1998 1993 1994 1995 1996 Liczba zatrudnionych 521 548 624 691 742 960 1034 Rok 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Liczba zatrudnionych 1094 1167 1274 1355 1394 1483 1462
rdo: ZUS Olesno za [Nowak, s.79] W 11-tysicznej gminie znaczenie przemysu meblarskiego okazuje si zatem ogromne, poniewa jest on najwikszym miejscowym pracodawc. Rwnie dla budetu gminy meblarstwo, z racji paconych podatkw (75% wszystkich podatkw wpacanych przez podmioty gospodarcze15), istnienie i rozwj brany meblarskiej ma kluczowe znaczenie.
15
[Nowak, s.80]
172
4.2. Badania pilotaowe

4.2.1. Badania pilotaowe - ankieta
Przeprowadzony pilota polega na weryfikacji zaproponowanego narzdzia badawczego midzy innymi pod wzgldem trafnoci sformuowa uytych w pytaniach16 oraz jego wzgldem jego zrozumiaoci dla respondenta. Nie suy on natomiast weryfikacji tez i hipotez w zakresie istoty problematyki pracy doktorskiej. Autor przeprowadzi badania pilotaowe w grupie przedsibiorcw dziaajcych w dystrykcie przemysowym. Spektrum obserwacji poszerzaj wywiady przeprowadzone z czterema podmiotami, ktre mimo i nie s przedsibiorcami, wydaj si wane z punktu widzenia dziaania dystryktu przemysowego. W grupie tej znajduj si zarwno stosunkowo due firmy wytwarzajce meble (Pyka, Rust), jak i mae zakady (Kaczmarczyk, Meblonowak, Pielok). Ponadto badanie przedsibiorcw wzbogacia ankieta z firm handlujc komponentami meblowymi (Akces). Tabela 4.2.1. Poziom zatrudnienia w firmach, ktre wziy udzia w pilotau.
Firma Rust Kaczmarczyk Pyka Meblonowak Pielok Akces Poziom zatrudnienia 180 10 380 65 12 4
rdo: Opracowanie wasne W gronie firm znalazy si przedsibiorstwa, ktrych siedziba znajduje si kilka kilometrw poza miastem Dobrodzie oraz firma, ktra nie posiada dugiej tradycji wytwarzania mebli i ktrej waciciel jest lokalnym imigrantem. Na podstawie tych ustale mona przyj, e grupa przedsibiorcw jest zrnicowana, aczkolwiek nie jest to grupa reprezentatywna dla badanego dystryktu.
Trafnoci przejawiajcej si w sytuacji, w ktrej respondent poprzez odpowied opisuje to, o co pyta przeprowadzajcy badania.
16
173
Badanie przedsibiorcw polegao na bezporedniej rozmowie autora rozprawy z wacicielem przedsibiorstwa bd pracownikiem firmy posiadajcym wystarczajc wiedz na temat obszarw dziaalnoci stanowicych pole zainteresowa niniejszej pracy. W wikszoci przypadkw rozmawiano bezporednio z wacicielem firmy (Pyka, Kaczmarczyk, MebloNowak, Pielok). Wyjtek stanowi firma Rust (rozmowa z dugoletnim pracownikiem firmy na stanowisku kierowniczym) oraz firma Akces, bdca jedynie przedstawicielstwem wikszego podmiotu na Dobrodzie (rozmowa z szeregowym pracownikiem). W czasie rozmowy wypeniana bya ankieta, opracowana w wyniku procesu opisanego we wczeniejszych rozdziaach pracy. Sposb przeprowadzenia bada (wywiad ustrukturyzowany przeprowadzany bezporednio przez autora) mia na celu rwnie otrzymanie spontanicznych uwag dotyczcych przystawania pyta do rzeczywistoci lokalnej. Dodatkowo, bezporedni kontakt stworzy moliwo zdobycia informacji na temat pewnych faktw, ktre rozsadzay formu odpowiedzi zawartych w ankiecie, a ktre mogy okaza si wane z punktu widzenia istoty rozprawy. Pytania ankietowe staway si niejednokrotnie wprowadzeniem do poszerzonej rozmowy z przedsibiorc. Pilota by te okazj do wychwycenia redakcyjnych bdw w ankiecie, mogcych utrudnia zrozumienie jej treci. Badanie metod ASWO (adaptowana metoda Skali Wartoci Osobistych) zostao przeprowadzone rwnolegle do badania na podstawie opisanego powyej kwestionariusza. Miao ono za zadanie sprawdzi, czy jego wypenienie jest moliwe przez respondentw. Ostatecznie, kwestionariusz SWO, wbrew obawom o nadmiern uciliwo specyficznej metody, by przez respondentw wypeniany bez wikszych przeszkd. Nawet w przypadku osb bardzo niecierpliwych proces ten mona byo przeprowadzi po uprzednim umwieniu si na spotkanie.
4.2.2.
Badania pilotaowe - wywiady
Celem wywiadw byo poznanie kontekstu instytucjonalnego dystryktu przemysowego w Dobrodzieniu oraz poznanie opinii osb porednio z nim zwizanych na temat miejscowych problemw rozwojowych dystryktu (patrz tabela 4.2.2..)
174
Tabela 4.2.2. Lista wywiadw pilotau

Instytucja Zesp Szk Ponadgimnazjalnych (Technikum, Szkoa zawodowa) Stowarzyszenie Dobrodzie Potrzebujcym Cech rzemios rnych Urzd Miasta Dobrodzie Osoba Joachim Woczyk Ewa Piasecka Irena Swoboda Kaczmarczyk Marek Witek Stanowisko Wicedyrektor szkoy Czynny czonek Ksigowa cechu Starszy cechu Z-ca burmistrza miasta Dobrodzie
rdo: Opracowanie wasne Zamiarem autora byo przeprowadzenie rozmw z przedstawicielami lokalnych wadz, miejscowych stowarzysze oraz instytucji bezporednio wspierajcych dziaanie dystryktu. Wywiady byy przeprowadzane wedug z gry ustalonego planu. W tabeli zawarto ten plan wraz z przygotowanymi pytaniami (tabela 4.2.3.). Tabela 4.2.3. Plan wywiadw w zakresie Pilotau.
Cech 1. Jakie usugi wiadczy cech? 2. Jakie usugi ciesz si najwikszym uznaniem u przedsibiorcw? 3. Ilu czonkw? 4. Jaka jest dynamika liczby czonkw? 5. Najwiksze problemy brany meblarskiej w Dobrodzieniu? 1. Jakie usugi wiadczy Miasto przedsibiorcom? 2. Jakie usugi ciesz si najwikszym uznaniem u przedsibiorcw? 3. Ile jest przedsibiorstw w brany meblarskiej? 4. Jaka jest dynamika zmian liczby podmiotw gospodarczych? 5. Jakie s najwiksze problemy spoecznoci lokalnej? 6. Najwiksze problemy brany meblarskiej w Dobrodzieniu? 7. Jaka jest dynamika rozwoju miasta? 8. Czy urzd wsppracuje z przedsibiorcami? Czy animuje spotkania ludzi z brany? 9) A co z technikum? 10) Jakie s plany wzgldem brany? 11) Czy s inwestycje z zewntrz? 1. Jakie kierunki oferuje Technikum? 2. Jakie kierunki ciesz si najwikszym uznaniem uczniw? 3. Ile jest uczniw? 4. Jaka jest dynamika zmian liczby uczniw? 5. Najwiksze problemy brany meblarskiej w Dobrodzieniu? 1. Przedmiot dziaa stowarzyszenia? 2. Czy wsppracujecie bezporednio z miejscowymi przedsibiorstwami? 3. Jak oceniana jest wsppraca z miejscowymi przedsibiorstwami? 4. Najwiksze problemy brany meblarskiej w Dobrodzieniu?
Urzd Miejski
Technikum Drzewne
Stowarzyszenia Kulturalne Dobrodzie Potrzebujcym
rdo: Opracowanie wasne Wywiad w Cechu Rzemios Rnych Cech liczy ok. 70 czonkw, z czego 50 to miejscowi stolarze. Cech wsppracuje z przedsibiorcami gwnie w zakresie szkolenia pracownikw (uczniw), z czego korzystaj przede wszystkim mae firmy zatrudniajce np. 2 pracownikw staych oraz 2 uczniw. Cech
175
wiadczy usugi w zakresie pomocy w rozliczaniu si czonkw cechu z ZUS i US. Cech peni rwnie pewne funkcje socjalne dla swoich czonkw (m.in. opieka nad wdowami i sierotami, organizowanie spotka noworocznych oraz wycieczek). Liczba czonkw cechu jest od kilku lat niezmienna. Najwikszymi problemami brany meblarskiej stay si w ostatnim czasie braki kadrowe spowodowane masowymi wyjazdami fachowcw (rzemielnikw) do pracy za granic. Wywiad przeprowadzony ze starszym cechu (funkcja spoeczna oparta na wyborze przez Walne Zgromadzenie Czonkw Cechu), bdcym jednoczenie wacicielem jednego z dobrodzieskich przedsibiorstw, dostarczy dodatkowych informacji. Cech mona uzna za instytucj integrujc przedsibiorcw wok wsplnych inicjatyw. O ile w czasach permanentnego niedoboru by zaangaowany w organizowanie dostaw materiaw o tyle obecnie, kiedy wiksze problemy stwarza zbyt produktw, cech wiadczy pomoc w zakresie obsugi biurowej dziaalnoci reklamowej firm. Nie do przecenienia jest rwnie jego rola w organizowaniu wsplnych stoisk wystawienniczych w Dobrodzieniu (Agata), Katowicach (Al. Rozdzieskiego) oraz we Wrocawiu (Domar). Cech pomaga w organizacji spotka dotyczcych negocjacji umowy najmu, wystroju wntrz oraz organizacji obsugi stanowisk. Wywiad w Urzdzie Miasta Dobrodzie Rozmowa z przedstawicielem wadz dostarczya szeregu informacji dotyczcych stosunku wadz do problemw rozwojowych dystryktu przemysowego w Dobrodzieniu. Wadze s wiadome istnienia lokalnego zgrupowania brany meblarskiej, aczkolwiek w rozmowie stwierdzono, e dotychczas nie byo wsplnych spotka wadze-ludzie z brany, w czasie ktrych omawiane byyby perspektywy wsppracy. Zadeklarowano jedynie to, e planuje si rozpoczcie spotka przedsibiorcw w celu integracji rodowiska. Urzd bierze rwnie pod uwag moliwo obnienia lokalnego podatku od nieruchomoci, by w ten sposb zachci do zakadania dziaalnoci gospodarczej i do zwikszonych inwestycji ju istniejcych. Wytwarzanie mebli jest dziedzin, w ktrej powierzchnia zakadw jest stosunkowo dua w porwnaniu do moliwoci produkcji. Std koszty w formie podatkw od nieruchomoci s znaczc pozycj w rachunku wynikw firm. Z jednej strony wadze s wiadome narastajcego problemu braku napywu nowych pracownikw do miasta przy systematycznym ich odpywie spowodowanym wyjazdami za granic. Z drugiej za brakuje wyranego dziaania ze strony urzdu majcego na celu ocalenie miejscowej bazy szkolenia modych kadr w brany (zawodwka i technikum) komenta-
176
rzem w tej sprawie byo stwierdzenie, e za szkoy ponadpodstawowe odpowiedzialny jest starosta powiatowy. Wywiad z przedstawicielem Stowarzyszenia Dobrodzie Potrzebujcym Wywiad z przedstawicielem stowarzyszenia mona podsumowa nastpujcymi wnioskami: - lokalne przedsibiorstwa s mocno zaangaowane w dziaanie stowarzyszenia, powicaj czsto swoje rodki, by wesprze jego dziaania. - stowarzyszenie to zostao zaoone przez miejscowych przedsibiorcw w brany meblarskiej. Ponadto mona wycign wniosek odnonie do aktywnoci lokalnej spoecznoci Dobrodzienia. Istnieje miejscowa sie znajomych i rodzin, ktra uruchomiona pozwala na rozwizywanie problemw zapotrzebowania na rne dobra (np. uywana pralka dla wielodzietnej rodziny). Czonkini stowarzyszenia stwierdzia, e tu telefony zna si na pami i wszystko mona zaatwi bez pism. wiadczy to o istnieniu gstej sieci nieformalnych powiza wrd miejscowej spoecznoci. Wywiad z przedstawicielem Zespou Szk Ponadgimnazjalnych w Dobrodzieniu W zagbiu meblarskim po raz pierwszy w roku szkolnym 2007/2008 nie utworzono klasy technikum obrbki drewna oraz klasy zawodowej ksztaccej stolarzy, czyli miejscowej kadry dla licznych zakadw pracy. Stan ten mona uzna za alarmujcy. W obecnej sytuacji braku kadr dalsze ich ograniczanie nie bdzie miao pozytywnego wpywu na sektor. Jest to konsekwencj z jednej strony- tzw. niu demograficznego, z drugiej ruchw migracyjnych ludnoci w Dobrodzieniu i okolicach. Maj miejsce wyjazdy za granic powodowane chci uzyskania wyszych wynagrodze za prac 17. Naley zauway, e w Dobrodzieniu (gmina Dobrodzie) bezrobocie nigdy nie byo problemem. W stosunku do powiatu stopa bezrobocia wynosia ok. 3% (2.82% bezrobocia na dzie 31 lipca 2007; cay powiat Oleski 8,3%). Pracownicy nie s zatem zmuszani do wyjazdw wizj bezrobocia. Powoduje nimi jedynie ch uzyskania wyszych wynagrodze.
17
Rozmwca wskazywa na postaw modych ludzi streszczajc si w sowach: Skoczy szybko szko zawodow i jecha do pracy za granic. Wedug niego wynika ona z zawyonych wymaga pacowych.
177
Sytuacja, w ktrej brakuje dopywu wieych kadr do zasobu wykwalifikowanych pracownikw, z ktrego czerpi lokalne przedsibiorstwa, moe by sygnaem wiadczcym o moliwoci wygaszania dziaalnoci dystryktu przemysowego w przyszoci. W czasie wywiadu rozmwca wskazywa rwnie na istnienie sieci powiza pomidzy przedsibiorcami wynikajcej z ich wzajemnych znajomoci wyniesionych jeszcze ze szkoy, ktra peni zatem dodatkow funkcj integrujc rodowisko.
4.2.3.
Wnioski z pilotau
W efekcie bada pilotaowych udao si sformuowa oglne wnioski zarwno wzgldem samej metody (co byo gwnym celem pilotau), jak i wzgldem charakterystyki dystryktu przemysowego i jego problemw. W zakresie wnioskw odnoszcych si do metody badawczej mona stwierdzi, e: - przyjta metoda zbierania danych (wywiad ustrukturyzowany przeprowadzany z wacicielem przedsibiorstwa, ktremu towarzyszy wypenienie ankiety) jest skuteczna (respondenci dziki bezporedniemu kontaktowi nie unikaj kontaktw z badajcym), - kwestionariusz jest skonstruowany w taki sposb, e jego wypenienie (kwestionariusz wypeniany przez przeprowadzajcego wywiad) nie stanowio problemu, aczkolwiek w pewnych kwestiach istniaa potrzeba modyfikacji sposobu zadawania pytania, - rodowisko przedsibiorcw w Dobrodzieniu i okolicach jest otwarte na badania (badacz tylko raz (na dziewi prb) spotka si z problemem zupenej odmowy wzicia udziau w pilotau). Podsumowujc, przeprowadzenie pilotau pozwolio na rozpoczcie bada waciwych (na waciwej prbie badawczej) przy pomocy zmodyfikowanego kwestionariusza. Pilota pozwoli te wysnu pierwsze wnioski co do charakterystyki dystryktu przemysowego oraz jego gwnych problemw. Po pierwsze, pomidzy przedsibiorcami dziaajcymi w Dobrodzieniu i jego okolicach wystpuje rodzaj napicia, ktry ujawnia si w rnych stwierdzeniach respondentw. Jeden z nich narzeka na lokaln atmosfer, ktr nazwa woln amerykank, majc na myli dynamiczn konkurencj midzy przedsibiorstwami. Pewna osoba skarya si na niech innych przedsibiorcw spowodowan jej wasnym sukcesem biznesowym wikszym ni u lokalnych firm z duo wikszymi tradycjami w produkcji mebli. Jeszcze inna firma wyranie
178
okazywaa wrogo na myl o dzieleniu si specjalistyczn wiedz z konkurentami. To wszystko skada si na obraz, w ktrym by moe nie ma miejsca na bezgraniczne zaufanie i niczym nieskrpowan wspprac. Po drugie, w czasie rozmw zosta ujawniony problem dotykajcy wszystkich przedsibiorcw brak wykwalifikowanej siy roboczej chtnej do podjcia pracy. Wydaje si, e jest to jedna z najpowaniejszych barier rozwojowych dla dystryktu przemysowego, ktrej nasilenie wci wzrasta. Wynika ona z szerszego problemu spoeczno-ekonomicznego w skali makro tj. masowych wyjazdw do pracy za granic. Dobrodzie charakteryzuje si zadziwiajco nisk stop bezrobocia (2,81% - lipiec 2007) oznaczajc w praktyce osignicie poziomu bezrobocia naturalnego. Miejscowi przedsibiorcy nie potrafi jednak sprosta wymaganiom pracownikw, ktrzy porwnuj ich ofert pracy z ofertami pracodawcw z krajw obecnej emigracji zarobkowej w kierunku Europy Zachodniej (podwjne obywatelstwo oraz otwarcie granic UE). Co prawda, jeden z przedsibiorcw zauway, e problem ten zosta przez niego rozwizany, ale oznaczao to podniesienie paconych pracownikom stawek.
4.3. Populacja, prba oraz procedura badawcza

Zweryfikowane narzdzie badawcze (ankieta 18) zostao nastpnie uyte w badaniach na grupie przedsibiorcw w dystrykcie przemysowym brany meblarskiej w Dobrodzieniu. Populacja firm, ktre zostan poddane badaniom, zostaa okrelona na podstawie nastpujcych rde: - lista podmiotw, ktre wziy udzia w badaniach Grzegorza Nowaka19 - 50 pozycji, - lista podmiotw z ewidencji dziaalnoci gospodarczej w Urzdzie Miasta Dobrodzie zajmujcych si produkcj mebli lub stolarstwem (99 pozycji); - badania wasne prowadzone w terenie w obszarze dystryktu oraz w Internecie. Pena lista podmiotw, ktrych istnienie i dziaania autor zweryfikowa, powstawaa w trakcie procesu przeprowadzania wywiadw i jest wiksza ni lista przebadanych podmiotw. Oprcz 61 zbadanych firm (z czego 58 to firmy nadal dziaajce i zajmujce si produkcj mebli), lokalnie dziaao jeszcze 14 podmiotw, z ktrych wacicielami autor si spotka w celu wczenia ich firm do bada. Jednak ostatecznie z rnych przyczyn obiektywnych (w
18 19
Ankieta w wersji wykorzystanej w badaniach waciwych znajduje si w zaczniku nr 3 [Nowak]
179
wikszoci - niemono ustalenia jakiegokolwiek terminu spotkania przez respondenta z braku czasu, rzadko odmowa- pojedyncze przypadki) badanie nie zostao w nich przeprowadzone. Mona zatem, zachowujc pewn doz ostronoci, okreli badan populacj firm produkujcych meble w dystrykcie przemysowym w Dobrodzieniu na 72 podmioty. Przebadanie 56 z nich, oznacza wysoki stopie penetracji populacji badawczej (patrz tab. 4.3.1.).
Tabela 4.3.1. Populacja badanych firm

Ostatecznie przeprowadzono wywiadw (szt.) Odrzucono (szt.) Zakwalifikowano do analizy (szt.) Populacja firm zajmujcych si produkcj mebli (liczba podmiotw) % populacji zbadany (ankiety zakwalifikowane/ firmy o zweryfikowanym istnieniu) 61 5 56 73 77,7(7)%
rdo: Opracowanie wasne Pena lista podmiotw, ktre wziy udzia w przeprowadzonym badaniu zawiera tabela 4.3.2. Tabela 4.3.2. Podmioty, ktre wziy udzia w badaniu.
Pena nazwa 1 2 Mebel Rust Marian Rust "Meble Kaczmarczyk" Zakad Produkcyjno-HandlowoUsugowy Ryszard Kaczmarczyk 3 4 5 6 7 "Pyka" Sp.j. Zakad Produkcyjno-Usugowy "Meblonowak" Zakad Usugowo-Handlowy Jan Nowak Meble Pielok Zakad Stolarski "Akces" Przedsibiorstwo Produkcyjno-Handlowe Kamena Stolarstwo Meblowe, Karpiska-Koza Kornelia Usugi Stolarskie 8 9 10 11 12 Warsztat Stolarski Ga Krystyna "Meble Kuboth" Manfred Kuboth Meble Grabiski Tomasz Grabiski "Meble Jonczyk" Produkcja Mebli Przedsibiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usugowe Meble Adamski 13 14 15 "Badura" Produkcja Mebli Waldemar Badura Zakad Stolarski "MG" - Micha Gaj "Des" Przedsibiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usugowe Zakad Tapicerski D. i E. Szczygio Rok zaoenia 1970 1926 1979 1995 1900 1997 1968 1972 1976 1949 1893 1987 1957 1997 1990 Lokalizacja Pludry Dobrodzie Malichw Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Gwodziany Mylina Liczba pracownikw 180 10 380 65 12 4 10 2 1 15 24 8 10 12 80
c.d. tabeli 4.3.2. na stronie 180

Rok zaoenia 1950 1991 1989 1993 1968 1995 1991 1971 1976 1970 2001 1982 1976 1980 1980 1920/39 1975 1920 1995 1988 1920 1965 1992 2002 1981 1976 1987 1995 1989 1979 2005 2002 1998 Liczba
180
Pena nazwa 16 17 18 19 20 21 22 23 Paw Mebel Funk Jzef Zakad Stolarski Grupa Jasionek S.C. Jarosaw Jasionek Wojciech Maternowski Zakad Tapicerski Konrad Jaulich Zakad Stolarski Kopik Horst Zakad Stolarski Machula Krystian Zakad Stolarski Jan Czaja Zakad Produkcyjno - Handlowy Spka Cywilna Ernest Skorupa i Arnold Skorupa 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 Grohs Mebel Grohs Pawe Zakad Stolarski "JNP Meble Nowak" Piotr Nowak Zakad Stolarski Marcin Nieszwiec Zakad Stolarski Wiesaw Ptorak Kler S.A. Zakad Stolarski Paj Mebel Warsztat Stolarski Joachim Knop Zakad Stolarski Brysch Anna Zakad Stolarski Jonczyk Joachim Meble Badura Zakad Stolarski Claudius Badura "J.B." Meble Jacek Bujak Stolarstwo Meblowe Edmund Swoboda Zakad Stolarski Manfred Bry Warsztat Stolarski Herbert Myllek Stolarstwo Meblowe "Irena" Irena Bryka Vero sp. z o.o. Eko Meble Jan Koza Warsztat Tapicerski Piotr Bry Warsztat Stolarski Joachim Kalamorz Zakad Handlowy "Kolaceris" Eryk Cielak Warsztat Stolarski Eicchorn Bernard Nor Mebel Norbert Bhm Tapicerstwo Meblowe Grzegorz Irski Zakad Stolarski Adam Pastuch Jan Stol Janusz Krzyko Jen Stol Zakad Stolarski Leszek Jendrzej PPHU Lissy Zakad Tapicerski Kazior Piotr PPHU Marko - Monta Zakad Produkcyjno - Handlowy Joachim Grobosz Eincchorn Stefan Zakad Stolarski Zakad Stolarski Krzysztof Blochel
Lokalizacja Pawonkw Gwodziany Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Ligota Dobrodzieska Szemrowice Szemrowice Rzdowice Dobrodzie Dobrodzie Malichw Dobrodzie Mylina Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Pludry Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Jeowa Makowczyce Grodziec Dobrodzie Mylina Bachw Turza Warw Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie
pracownikw 6 1 56 1 4 6 6 6 9 20 3 2 760 10 2 5 2 8 4 1 5 4 40 12 18 25 1 5 2 3 2 5 2 3 40 4 5 4 3 2
1993 1979 2004 1972 1991 1969

Rok zaoenia 2007/1992 1996 2003 1982 1981 Liczba
181
Pena nazwa 56 57 58 59 60 61 Zakad Stolarsko - tapicerski Tomasz Otrzonsek Zakad Stolarski Henryk Gajda ZHU TC Zakad usugowy Stolarstwo Meblowe Gerard Brysch Stolarstwo Meblowe Korn Hubert PPHU "S.C." Sebastian Cembolista
Lokalizacja Dobrodzie Klekotna Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie Dobrodzie
pracownikw 2 1 7 10 4 2
rdo: Opracowanie wasne Badania polegay na przeprowadzeniu osobicie przez autora wywiadu, ktrego celem gwnym byo wypenienie ankiety (ankieta wypeniana przez prowadzcego wywiad). W trakcie wywiadu notowano rwnie istotne z punktu widzenia bada uwagi wnoszone przez respondenta. W 5 przypadkach dokonano odrzucenia materiau badawczego. W tabeli poniszej zamieszczono powd takiego dziaania (tabela 4.3.3.). Ostatecznie do analizy uzyskanych wynikw zakwalifikowano materia z 56 wywiadw.
Tabela 4.3.3. Odrzucone ankiety

Firma Powd Firma braa udzia we wczesnej fazie bada pilotaowych. Dane uzyskane t drog Mebel Rust Marian Rust wymagay weryfikacji. Firma zadecydowaa, e nie zweryfikuje danych oraz wyrazia prob o wycofanie materiau badawczego z bada w obawie przed wyciekiem wanych informacji o przedsibiorstwie. Warsztat Stolarski Joachim Kalamorz Zakad Produkcyjno - Handlowy Joachim Grobosz "Akces" Przedsibiorstwo Produkcyjno-Handlowe Warsztat Tapicerski Piotr Bry Nie przeprowadzono penej ankiety. Profil dziaalnoci nie zgadza si z kryterium doboru prby. Firma nie produkuje mebli a jedynie sklejk i oklein meblow. Profil dziaalnoci nie zgadza si z kryterium doboru prby. Firma handlujca komponentami. Firma zaprzestaa dziaalnoci.
rdo: Opracowanie wasne. W zdecydowanej wikszoci wywiad przeprowadzono z wacicielem, jednoczenie kierujcym dziaalnoci przedsibiorstwa. W nielicznych przypadkach (3 przypadki) wywiad przeprowadzono z on waciciela, przy czym weryfikowano za kadym razem, czy jest to osoba czynnie zaangaowana w dziaalno ma i czy jest zdolna odpowiedzie na pytania zawarte w ankiecie. W jednym przypadku rozmawiano z prezesem zarzdu firmy, a sprawa wasnoci nie zostaa zweryfikowana (firma nie chce udziela informacji na ten temat, a dane
182
uzyskane z innych rde, cho wiarygodne, nie zostay bezporednio u rda zweryfikowane). W trzech przypadkach rozmawiano z wysokim rang pracownikiem firmy, ktrego wiedza dotyczca dziaania firmy pozwalaa na wypenienie ankiety. Przeprowadzenie wywiadu trwao od okoo 20 min do 2 godzin. W wielu przypadkach przychylno respondenta pozwalaa przeduy rozmow, z czego przeprowadzajcy wywiad korzysta w celu zdobycia informacji dodatkowych zwizanych z funkcjonowaniem miejscowego dystryktu przemysowego. Wypenienie ankiety stanowio osnow prowadzonego wywiadu. Bezporedni kontakt stworzy moliwo zdobycia informacji na temat pewnych faktw, ktre rozsadzay formu odpowiedzi zawartych w ankiecie, a ktre mogy okaza si istotne z punktu widzenia istoty rozprawy. Std w zalenoci od nastawienia respondenta i okolicznoci (dysponowanie czasem) pytania ankietowe staway si niejednokrotnie wprowadzeniem do poszerzonej rozmowy z przedsibiorc na temat funkcjonowania firm meblarskich w Dobrodzieniu i jego okolicach. W szczeglnoci starano si rozszerzy rozmow o dwie istotne kwestie wane dla funkcjonowania dystryktu przemysowego w Dobrodzieniu: spraw niedoboru pracownikw oraz spraw moliwoci przeksztacania dystryktu przemysowego w kierunku modelu woskiego (specjalizacja zakadw oraz podzia procesw produkcji pomidzy przedsibiorstwa).
4.4. Uwagi metodyczne odnonie do analizy materiau badawczego

4.4.1. Analiza rozkadw zbioru danych
Podstawow metod badawcz bya analiza rozkadu odpowiedzi na poszczeglne pytania. Kada odpowied jest zaznaczana na piciostopniowej skali Likerta. Kodowanie odbywa si w taki sposb, aby wysza warto odpowiadaa zaoonej logice wystpowania danego zjawiska w stopniu pozytywnym w badanej populacji. Na przykad pytanie 1.2. rozpoznaje deklarowany wpyw informacji pozyskiwanych kanaami nieformalnymi. Odpowied nie maj adnego wpywu jest kodowana jako 1, jako najmniej korzystna z punktu widzenia zjawiska otwartoci kanaw informacyjnych w dystrykcie przemysowym. Odpowied trudno powiedzie interpretowana jest jako neutralna dla zjawiska i kodowana jest za pomoc 3, co odpowiada rodkowi skali. Odpowied Zdecydowanie maj wpyw na powodzenie firmy jest kodowana jako 5, jako odpowied najbardziej podana z punktu widzenia korzystnego dla dystryktu przemysowego wystpowania badanych zjawisk.
183
Rozkad odpowiedzi w populacji moe wskazywa na dominujcy pozytywny albo negatywny charakter badanych zjawisk oraz moe by interpretowany jako korzystny lub jako niekorzystny dla kategorii badanych czynnikw a porednio dla funkcjonowania dystryktu przemysowego.
4.4.2.
Analiza czynnikowa zbioru danych
Postawiony w rozprawie problem badawczy niniejszej pracy wymaga rozwaenia zastosowania analizy czynnikowej w celu rozpoznania wielowymiarowych powiza pomidzy poszczeglnymi zmiennymi ujtymi w teoretycznym modelu pozaekonomicznych czynnikw funkcjonowania firm dystryktw przemysowych. Z teoretycznego punktu widzenia zastosowanie tej metody jest jednak moliwe po spenieniu przez zbir danych szeregu warunkw. W przeciwnym razie praktyczna warto otrzymanych przy pomocy tego narzdzia wynikw moe by znaczco obniona. W badaniach zostao zastosowano podejcie eksploracyjne, ktrego celem jest sprawdzenie oglnych hipotez na temat struktury czynnikowej omawianego w pracy zagadnienia uwarunkowa pozaekonomicznych funkcjonowania firm dystryktw przemysowych. Podejcie takie wymaga zdefiniowania populacji zmiennych jak najszerzej obejmujcych badan dziedzin. [Zakrzewska, s.53] Zbir danych poddano analizie pod ktem adekwatnoci do modelu analizy czynnikowej poprzez wstpn analiz korelacji zmiennych oraz podane w literaturze przedmiotu metody: test Kaisera-Mayera-Olkina (KMO) oraz test Bartletta (patrz tabela 4.4.1.).
Tabela 4.4.1. Testy Kaisera-Mayera-Olkina i Bartletta

Nazwa statystyki Miara KMO adekwatnoci doboru prby Przyblione chi-kwadrat Test sferycznoci Bartletta df Istotno rdo: Opracowanie wasne (SPSS 14) Warto statystyki ,351 886,996 820 ,052
Miara KMO sugeruje, e przeprowadzenie analizy czynnikowej dla zebranych danych jest niewaciw drog postpowania. Miara KMO wykazuje niski poziom wiadczcy o tym, e korelacje pomidzy parami zmiennych nie mog by wyjanione poprzez inne zmienne.
184
Wynika to z tego, e suma kwadratw wspczynnikw korelacji czstkowej pomidzy wszystkimi zmiennymi jest dua20. Wynik testu Bartleta sugeruje, e nie mona odrzuci hipotezy, e macierz korelacji jest macierz jednostkow, cho gdyby przyj wyszy poziom istotnoci ni 0,052, byoby to moliwe. Dlatego mona uzna, e zmienne s niezalene wzgldem siebie i kada z nich bdzie definiowaa tylko jeden czynnik oraz nie bd istniay jakiekolwiek czynniki wsplne21. Kolejnym warunkiem otrzymania wysokiej jakoci wynikw jest odpowiednia wielko prby badawczej. Wielko prby N= 56 jest bardzo niska 22. Z literatury wynika, e badania na maych prbach powinny by interpretowane ze szczegln ostronoci (mog by potraktowane jako hipotezy wymagajce dalszych bada). [Zakrzewska, s.56] Inn miar dostosowania zbioru danych do wymaga analizy czynnikowej jest proporcja: liczba zmiennych/liczba badanych. Proporcja w zbiorze danych wyjciowych to 41/56, ktra to warto jest nisza ni minimum zalecane przez literatur23. Wszystkie te kryteria sugeruj, e uycie metody analizy czynnikowej na uzyskanym zbiorze danych nie rokuje dobrze dla jakoci zdobytych w ten sposb wnioskw. Autor wykona jedynie wstpn analiz, ktrej przebieg i wnioski z niej pynce zostay przedstawione w dalszej czci podrozdziau. Kluczowym etapem analizy czynnikowej jest wyodrbnienie czynnikw wsplnych. Wedug H. Kaisera liczba czynnikw wsplnych koniecznych i wystarczajcych do wytumaczenia interkorelacji grupy zmiennych obserwowalnych powinna by rwna liczbie skadowych posiadajcych wiksze od jednoci wartoci wasne. Liczba ta waha si od 1/6 do 1/3 oglnej liczby badanych zmiennych.[Zakrzewska, s.63] Takich czynnikw w przeprowadzonej analizie jest 15, co stanowi okoo 36% liczby wszystkich zmiennych. Wedug literatury, zbyt dua liczba czynnikw wyznaczonych do rotacji moe utrudni oraz skomplikowa interpretacj ostatecznej struktury. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku omawianego zbioru danych, w ktrym przewidywano pierwotnie cztery czynniki gwne.
20 21
KMO mniejszy ni 0,5 bardzo niski (nie do przyjcia) [Zakrzewska, s.55] [Zakrzewska, s. 55] 22 Najczciej przyjmuje si, e minimum, przy ktrym jest sprowadzany do wartoci nieistotnych bd standardowy korelacji to prba 100 (P. Barret i P. Kline) lub 200 (A. Comrey) [Zakrzewska, s.56] 23 Wedug rnych rde wspczynnik ten jest zalecany na poziomie od 2/1 do 10/1. [Zakrzewska, s.57]
185
Inny sposb wyznaczenia liczby czynnikw wsplnych wykorzystuje wielko wariancji tumaczonej przez czynniki. Do grupy czynnikw istotnych zostaj wczone te, ktre wyjaniaj cznie okrelony procent wariancji (najczciej 75%, 80 % lub 90%), a aden nastpny czynnik nie tumaczy wicej ni 5% (lub 2%) wariancji 24. Dla analizowanych danych kryterium 75% jest spenione dopiero dla 15 czynnikw wsplnych. Od sidmego czynnika wsplnego dodatkowa wyjaniana wariancja jest nisza ni 5%. Tabela 4.4.2. Cakowita wyjaniona wariancja
Skadowa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41
Pocztkowe wartoci wasne Ogem % wariancji % skumulowany 4,124 10,058 10,058 3,789 9,242 19,300 2,948 7,191 26,490 2,760 6,731 33,221 2,466 6,015 39,236 2,224 5,423 44,660 1,958 4,775 49,435 1,754 4,278 53,713 1,603 3,909 57,622 1,542 3,760 61,382 1,523 3,715 65,096 1,364 3,328 68,424 1,229 2,997 71,421 1,118 2,728 74,149 1,026 2,503 76,651
,975 ,919 ,846 ,706 ,686 ,662 ,579 ,519 ,487 ,446 ,422 ,330 ,319 ,286 ,245 ,219 ,185 ,173 ,125 ,112 ,084 ,069 ,067 ,054 ,032 ,025 2,379 2,242 2,064 1,723 1,674 1,615 1,412 1,265 1,188 1,089 1,028 ,804 ,778 ,698 ,598 ,534 ,451 ,422 ,304 ,274 ,204 ,170 ,163 ,132 ,077 ,061 79,030 81,272 83,336 85,059 86,732 88,348 89,759 91,025 92,212 93,301 94,329 95,133 95,912 96,610 97,209 97,743 98,194 98,616 98,919 99,193 99,397 99,567 99,730 99,861 99,939 100,000
Sumy kwadratw adunkw po wyodrbnieniu Ogem % wariancji % skumulowany 4,124 10,058 10,058 3,789 9,242 19,300 2,948 7,191 26,490 2,760 6,731 33,221 2,466 6,015 39,236 2,224 5,423 44,660 1,958 4,775 49,435 1,754 4,278 53,713 1,603 3,909 57,622 1,542 3,760 61,382 1,523 3,715 65,096 1,364 3,328 68,424 1,229 2,997 71,421 1,118 2,728 74,149 1,026 2,503 76,651
rdo: Opracowanie wasne (SPSS 14)
24
[Zakrzewska,s.65]
186
Inna metoda determinacji liczby czynnikw wsplnych test scree polega na analizie wzrokowej wykresu wartoci wasnej charakteryzujcej poszczeglne skadowe. [Zakrzewska, 66-67]
Wykres osypiska
Warto wasna
0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41
Numer skadowej
Rysunek 4.1. Wykres osypiska test scree rdo: Opracowanie wasne Na tej podstawie mona mwi o dwch czynnikach, dla ktrych wartoci wasne wygldaj jak kamienie spadajce z gry i nie tworz osypiska. Dwa czynniki tumacz, wedug tabeli wyjanianej wariancji, tylko 19,3 % wariancji. Na podstawie powyszych wynikw mona stwierdzi, e zbir analizowanych danych nie spenia adnego kryterium z podawanych w literaturze. Gwne zarzuty to: - zbyt maa wielko prby, - zbyt maa zmienno wsplna danych. Aby si tych zarzutw zniwelowa, zastosowano jeszcze jeden zabieg polegajcy na usuniciu ze zbioru danych zmiennych o maej zmiennoci25. Uczyniono tak kolejno, usuwa-
25
Warto odchylenia standardowego w odniesieniu do redniej rozkadu pozwala pozna wzgldne zrnicowanie zmiennych [Frankfurt-Nachmias et al., s. 394]
187
jc zmienne o zmiennoci mniejszej ni 5%, 10%, 15, 20%, 25% oraz 30%. Za kadym razem sprawdzano, czy waciwoci zbioru danych na tyle si zmieniy, aby kryteria opisywane powyej zmieniy si na korzy stosowania analizy czynnikowej. Jednake otrzymane wyniki nie day do tego podstaw. Ostatecznie stwierdzono, e zastosowanie analizy czynnikowej dla danych w takiej postaci nie gwarantuje silnego umocowania wnioskw i dlatego metoda ta nie bdzie uyta w badaniach.
4.4.3.
Analiza korelacji zbioru danych
W rozdziale przeanalizowano odpowiedzi na poszczeglne pytania pod ktem ustalenia ich wzajemnego zwizku. Ze wzgldu na ograniczon moliwo zastosowania analizy czynnikowej jako metody pozwalajcej na poznanie wielowymiarowej struktury powiza w badanym zbiorze danych z przyczyn opisanych w podrozdziale 4.4.2. zdecydowano si na uycie analizy korelacji oraz korelacji czstkowej. Wyniki ankiet poddano analizie statystyk Rho Spearmana. Przyjto, e statystyce Rho Spearmana powinien towarzyszy poziom istotnoci co najwyej 0.05. Tylko takie zwizki byy poddawane dalszej analizie z uyciem korelacji czstkowej oraz interpretacji. Korelacja czstkowa ma na celu zwikszenie pewnoci, e zwizek zmiennych nie jest zwizkiem pozornym26. Zmienne kontrolne dobierano si wedug kryterium istotnoci korelacji rzdu zerowego na poziomie co najwyej 0,05. Po zastosowaniu tych metod rozpoznano w zbiorze danych nastpujce trzy rodzaje zwizkw: 1) zwizki dwch zmiennych, ktre charakteryzuj si istotn korelacj prost oraz istotn korelacj czstkow przy kontroli zmiennych skorelowanych z nimi (w tym przypadku mona mie wiksz pewno, e zwizek midzy zmiennymi nie ma charakteru zwizku pozornego),
26
Zagadnienie korelacji czstkowej omwiono np. w [Wieczorkowska et al., s.289-291];[Frankfurt- Nachmias et al., s.442-455]
188
2) zwizki dwch zmiennych, ktre charakteryzuj si istotn korelacj prost oraz nieistotn korelacj czstkow przy kontroli zmiennych skorelowanych z nimi (w tym przypadku mona stwierdzi, e zwizek midzy zmiennymi ma charakter zwizku pozornego), 3) zwizki dwch zmiennych, ktre charakteryzuj si istotn korelacj prost oraz dla ktrych w zbiorze danych nie mona wyodrbni zmiennych kontrolnych. Interpretowaniu podlegaj korelacje, ktre nie zostay uznane za zwizki pozorne opisane w punktach 1 i 3.
4.4.4.
Badanie preferencji adaptowan metod Skali Wartoci Osobistych (SWO)
W celu dodatkowego potwierdzenia tezy o istotnoci czynnikw pozaekonomicznych do funkcjonowania dystryktu przemysowego na tle ekonomicznych oraz w celu peniejszego opisu relacji pomidzy przedsibiorstwami dystryktu przemysowego polegajcymi na wsppracy przedsibiorstw, zostay przeprowadzone badania preferencji przedsibiorcw w sytuacji wyboru dostawcy. Badanie to dao moliwo skorzystania z techniki triangulacji metod badawczych, tzn. zastosowanie wicej ni jednego sposobu zbierania danych w celu przetestowania tej samej hipotezy27. Wyodrbniono wane czynniki ekonomiczne (cena wyrobw, jako wyrobw, warunki patnoci) i pozaekonomicznych (zaufanie wzgldem dostawcy, powizanie rodzinne przedsibiorcy z dostawc, umiejscowienie siedziby dostawcy), i skonfrontowano je ze sob, stosujc zaadaptowan do potrzeb bada metod Skali Wartoci Osobistych (SWO)28. Metoda ta w pierwotnej postaci stosowana jest w celu ustalenia hierarchii wartoci osobistych29. W niniejszej pracy suya do zbadania hierarchii wartoci, jakie maj wpyw na decyzj o wyborze dostawcy w populacji przedsibiorcw dystryktu przemysowym w Dobrodzieniu. Wybr dostawcy jest kluczow kwesti w funkcjonowaniu dystryktw przemy27
Dziki czeniu rnych metod w jednym badaniu badacze mog czciowo pokona brak dokadnoci wynikajcy z zastosowania jednej tylko metody. Wicej na temat techniki triangulacji w: [Frankfurt-Nachmias et al., s. 222-223] 28 W dalszej czci rozprawy przyjmuje si, e gdy mowa o metodzie Skali Wartoci Osobistych stosuje si skrt SWO, a gdy mowa jest o metodzie bdcej jej adaptacj na potrzeby niniejszej rozprawy bdzie uywany akronim ASWO (Adaptowana Skala Wartoci Osobistych). 29 Metoda ta bya stosowana przez T. Kocowskiego w badaniu systemu wartoci osobistych pracownikw przemysu, studentw i mieszkacw Wrocawia (patrz [Kocowski])
189
sowych, z uwagi na decydujce znaczenie zwizkw wsppracy pomidzy przedsibiorstwami. W metodzie SWO ustala si zamknity zbir elementw (opinii, wartoci, czynnikw) a nastpnie elementy tego zbioru konfrontuje si ze sob parami na zasadzie kady z kadym. Osoba badana wskazuje preferowany element kadej pary. Wynikiem kocowym jest hierarchia elementw wynikajca z sum punktw uzyskanych przez kady element w konfrontacjach z innymi elementami. Technika ta posiada pewne ograniczenie dotyczce iloci konfrontowanych elementw. Kady nowy element zwiksza bowiem liczb koniecznych konfrontacji w postpie geometrycznym, co przedua czas samego badania, a tym samym moe powodowa uciliwo dla respondenta. [Kocowski, s. 253-255] Technika uyta w niniejszej pracy uwzgldnienia nastpujce zmiany wprowadzone przez T. Kocowskiego [Kocowski, s.256-257]: - pojcia oglne zastpione zostay opisami przedstawiajcymi w sposb konkretny wysoki stopie gratyfikacji poszczeglnych wartoci (w badaniu wybr polega na wskazaniu yczenia co do przyszoci respondenta), - wprowadzenie sytuacji dylematowej (sytuacje wyboru s komponowane w taki sposb, aby wybr gratyfikacji jednej wartoci by cile zwizany z cakowit dysgratyfikacj drugiej. Celem tej zmiany byo zmniejszenie wpywu aktualnego stanu zaspokojenia potrzeb na wybr respondenta). Kada konfrontacja dwch sytuacji owocowaa jednym z piciu moliwych stanw [Kocowski 258]: - zdecydowany wybr jednej z sytuacji (przypisanie wartoci wybranej 4 - punktw, odrzuconej - 0 punktw), - mniej zdecydowany wybr jednej z sytuacji (przypisanie wartoci sytuacji wybranej 3 punktw, odrzuconej 1 - punkt), - brak decyzji (przypisanie obu sytuacjom po 2 punkty). Suma uzyskanych punktw przez dan warto (lub opini, czynnik) jest wag wartoci i tworzy profil preferencji respondenta oraz rozpoznan hierarchi wartoci. Dla kadego respondenta otrzymano profil preferencji. Wszystkie profile przeanalizowano pod ktem wartoci statystyk opisowych oraz analizy korelacji w zbiorze czynnikw SWO oraz w zbiorze zmiennych zawartych w czterech kategoriach modelu czynnikw pozaekonomicznych.
190
4.5. Analiza i interpretacja danych empirycznych

4.5.1. Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych - analiza uzyskanego materiau badawczego
4.5.1.1 Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych - analiza rozkadu odpowiedzi
W niniejszym podrozdziale zostay przedstawione wyniki oraz ich interpretacje odnoszce si do poszczeglnych pyta zawartych w ankiecie z przyjtym wczeniej podziaem na kategorie czynnikw. Pytania 1.1.x dotyczyy kwestii, czy przedsibiorstwo korzysta z nieformalnych kanaw informacji (rodzina, przyjaciele, znajomi), aby pozyska informacje o: - 1.1.1. kontrahentach (dostawcach, odbiorcach) - 1.1.2. nowych produktach wytwarzanych przez konkurencj - 1.1.3. nowych technologiach produkcji - 1.1.4. najnowszych tendencjach na rynku (zmiana gustw klientw) - 1.1.5. przyjmowanych nowych pracownikach. Odpowiedzi zakodowano wedug nastpujcego klucza: - (1) nie korzystam z takich rde w ogle, - (2) raczej nie korzystam z nich, - (3) trudno powiedzie, - (4) raczej z nich korzystam, - (5) korzystam z nich czsto. Rozkad odpowiedzi przedstawiony jest na tabeli poniej (patrz tabela 4.5.1.1.). Tabela 4.5.1.1. Rozkad odpowiedzi na pytania 1.1.x
1.1.1. Kod Liczba Udzia (%) 42,86% 30,36% 1,79% 10,71% 14,29% 1.1.2. Liczba odpowiedzi 9 12 7 12 16 Udzia (%) 16,07% 21,43% 12,50% 21,43% 28,57% 1.1.3. Liczba odpowiedzi 15 17 2 9 13 Udzia (%) 26,79% 30,36% 3,57% 16,07% 23,21% 1.1.4. Liczba odpowiedzi 13 10 4 10 19 Udzia (%) 23,21% 17,86% 7,14% 17,86% 33,93% 1.1.5. Liczba odpowiedzi 31 6 3 3 13 Udzia (%) 55,36% 10,71% 5,36% 5,36% 23,21%
odpowiedzi odpowiedzi 5 4 3 2 1 24 17 1 6 8
191
Znamienne jest to, e pytanie o korzystanie z nieformalnych rde przy zdobywaniu informacji o nowociach rynkowych (1.1.4.) jest w praktyce tosame z pytaniem o korzystanie z nieformalnych rde przy zdobywaniu informacji o produktach konkurencji (1.1.2.). Pytanie 1.1.4. jest jednak postawione w sposb mniej krpujcy dla tych respondentw, ktrzy uwaaj podpatrywanie konkurencji za dziaanie naganne, do ktrego nie powinni si przyznawa. Mona zatem przypuszcza, e korzystanie z nieformalnych rde informacji w celu pozyskania danych o konkurencji jest stosowane na wiksz skal ni wskazuj na to wyniki bada. W przypadku nowoci produktowych (produkty, trendy) wskazywane byy w rozmowach inne rda: targi, czasopisma, katalogi (rda oficjalne). Fakt korzystania z informacji o pracownikach zatrudnianych w firmie potwierdzia wikszo z respondentw. Normaln praktyk rozpowszechnion wrd przebadanych przedsibiorcw jest zasiganie opinii o potencjalnym pracowniku u jego dotychczasowego pracodawcy, co odbywa si poprzez bezporedni kontakt szefw obu firm zazwyczaj znajcych si nawzajem. Wyjaniany jest wtedy przede wszystkim powd odejcia z dotychczasowego miejsca pracy. Wielu respondentw wskazywao na niepisan zasad niepodkupywania sobie nawzajem pracownikw, ktr kieruj si w takich sytuacjach przedsibiorcy. Stanowi ona zapewne istotny hamulec da pacowych miejscowych pracownikw. Niezalenie jednak od zasygnalizowanych przez respondentw zastrzee mona stwierdzi, e nieformalne kanay informacyjne w danym dystrykcie przemysowym istniej i dziaaj. Wymiana informacji t drog ma miejsce w nastpujcych kategoriach: informacje o dostawcach, informacje o technologii produkcji, informacje o pracownikach. Rzadziej dotyczy kategorii informacji o nowych produktach/trendach rynkowych. wiadomo wpywu informacji pozyskiwanych kanaami nieformalnymi na powodzenie przedsibiorstwa byo badane przy pomocy pytania 1.2. (patrz tabela 4.5.1.2.). Tabela 4.5.1.2. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.2.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi zdecydowanie maj wpyw na powodzenie firmy raczej maj wpyw trudno powiedzie raczej nie maj wpywu nie maj adnego wpywu Liczba (osb) 14 21 10 7 4 Udzia 25,00% 37,50% 17,86% 12,50% 7,14%
192
Wikszo respondentw (62,5%) udzielio odpowiedzi potwierdzajcej wpyw informacji pozyskiwanych drog nieformaln na powodzenie dziaania przedsibiorstwa. Oznacza to, e badani przedsibiorcy zdaj sobie spraw, e kontakty nieformalne maj due znaczenie dla rozwoju ich firm. Pytanie 1.3. dotyczy kwestii, czy informacje pozyskiwane drog kontaktw nieformalnych (rodzina, przyjaciele, znajomi) s informacjami, na ktrych respondenci mog polega. Rozkad odpowiedzi ksztatuje si tak jak w tabeli poniej (patrz tabela 4.5.1.3.). Tabela 4.5.1.3. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.3.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi zdecydowanie mona na niej polega raczej mona na niej polega trudno powiedzie raczej nie mona na niej polega nie mona w ogle na niej polega Liczba (osb) 10 29 12 3 2 Udzia 17,86% 51,79% 21,43% 5,36% 3,57%
rdo: Opracowanie wasne Wikszo odpowiedzi wskazuje na to, e kanay nieformalne s uwaane przez respondentw za wiarygodne (69,65%). Podnosi to pozytywnie ocen lokalnego systemu cyrkulacji nieformalnej informacji. W pytaniu 1.4. postanowiono dodatkowo zweryfikowa kwesti wiarygodnoci rde o charakterze nieformalnym i zapytano, czy informacj pozyskan z nieformalnych kanaw weryfikuje si bezporednio u rda, ktrego ona dotyczy (patrz tabela 4.5.1.4.). Tabela 4.5.1.4. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.4.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi na pewno nie jest potrzebna adna weryfikacja raczej nie jest potrzebna weryfikacja trudno powiedzie raczej jest potrzebna weryfikacja na pewno jest potrzebna weryfikacja Liczba (osb) 3 10 6 18 19 Udzia 5,36% 17,86% 10,71% 32,14% 33,93%
rdo: Opracowanie wasne W przypadku pyta 1.4. respondenci najczciej wskazywali, e informacje potrzebuj dodatkowej weryfikacji u rda, ktrego dotycz. Wedug badajcego, odpowiedzi na pytania 1.3. i 1.4. nie wykluczaj si nawzajem. Wskazuj jednak na to, e zaufanie wzgldem rde informacji nieformalnej ma swoje granice. Wniosek ten dodatkowo potwierdzaj re-
193
spondenci, ktrzy w swoich spontanicznych komentarzach wskazywali na to, e poleganie na informacjach nieformalnych oraz brak potrzeby weryfikacji danych zaley od tego, kto jest rdem informacji nieformalnych. Wskazywali te na istnienie osb przychylnie nastawionych, ktrzy s rdem wiarygodnym oraz osb nastawionych negatywnie, na ktrych opinii nie mona polega. Nieliczni respondenci mwili nawet o przypadkach, w ktrych byli celowo wprowadzani w bd. W wywiadach by te wielokrotnie przedstawiany pogld, e istniej przedsibiorcy, ktrzy nie wpuciliby innego stolarza do swojego warsztatu. Dziaanie kanaw informacyjnych dystryktu przemysowego badano rwnie pod ktem nastpujcych kwestii: - subiektywnej oceny szybkoci obiegu informacji kanaami nieformalnymi pomidzy podmiotami dystryktu przemysowego (pytanie 1.5.), - subiektywnej oceny cyrkulacji wiedzy zewntrznej w kanaach informacyjnych nieformalnych dystryktu przemysowego (pytanie 1.6.), - deklarowanego zaangaowania podmiotw w zdobywanie informacji branowej na zewntrz dystryktu przemysowego (pytanie 1.7.). Kwesti szybkoci obiegu informacji zbadano, pytajc o wzgldn ocen ich dziaania. Zadano pytanie, czy kanay nieformalne dziaaj szybciej ni oficjalne rda informacji (rozkad odpowiedzi 1.5. poniej w tabeli 4.5.1.5.). Tabela 4.5.1.5. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.5.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie tak (kanay nieformalne s rdem najwieszych branowych informacji) Raczej tak Trudno powiedzie Raczej nie Zdecydowanie nie (najwiesze informacje s dostpne oficjalnymi kanaami) Liczba (osb) 14 18 8 12 4 Udzia 25,00% 32,14% 14,29% 21,43% 7,14%
rdo: Opracowanie wasne Wikszo odpowiedzi wskazuje na relatywnie szybsze dziaanie kanaw nieformalnych (57,14% odpowiedzi). Mona zatem mwi o pewnej przewadze kanaw nieformalnych (kontaktw bezporednich, ktre s odpowiedzialne za obieg informacji wewntrz dystryktu przemysowego) nad kanaami formalnymi (rda oglnodostpne: Internet, czasopisma, ktre w wikszoci s oparte na rdach zewntrznych wzgldem dystryktu przemysowego w Dobrodzieniu). Jest to zjawisko pozytywne z punktu widzenia przewagi konku-
194
rencyjnej tego dystryktu przemysowego, ktre powinno opiera si na posiadanej unikalnej wiedzy niedostpnej w innych lokalizacjach. Przenikanie wiedzy zewntrznej poprzez kanay nieformalne dystryktu przemysowego badano poprzez pytanie: czy od innych przedsibiorcw z brany meblarskiej majcych swoje siedziby w Dobrodzieniu i okolicach mona uzyska informacj o krajowych i zagranicznych (pozalokalnych) przedsibiorstwach z brany meblarskiej i ich dziaaniach (najnowszych produktach, najnowszych technologiach, posuniciach konkurentw) (pyt. 1.6. rozkad w tabeli 4.5.1.6.). Tabela 4.5.1.6. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.6.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie tak Raczej tak Trudno powiedzie Raczej nie Zdecydowanie nie Liczba (osb) 12 14 3 18 9 Udzia 21,43% 25,00% 5,36% 32,14% 16,07%
rdo: Opracowanie wasne Dane z powyszej tabeli sugeruj, e w kwestii dzielenia si informacj o zewntrznych (wzgldem dystryktu przemysowego) konkurentach przedsibiorcy s podzieleni. Mniej wicej poowa respondentw wskazuje na to, e tak informacj mona od innych przedsibiorcw wydoby. Druga poowa udzielia odpowiedzi przeciwnej. Pytanie ankiety majce na celu zbadanie bezporedniego zaangaowania przedsibiorcw w zdobywanie najnowszych informacji o konkurentach w brany poza Dobrodzieniem (pytanie 1.7.): Czy ledz pastwo poczynania konkurencji poza Dobrodzieniem? - dostarczyo odpowiedzi o rozkadzie zawartym w tabeli poniej (tabela 4.5.1.7.). Tabela 4.5.1.7. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.7.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie tak (ledz regularnie i uwanie konkurencj spoza Dobrodzienia) Raczej tak Trudno powiedzie Raczej nie Zdecydowanie nie (nie interesuj si tym, co robi konkurencja poza Dobrodzieniem) Liczba (osb) 23 17 1 4 11 Udzia 41,07% 30,36% 1,79% 7,14% 19,64%
195
Powysze dane pozwalaj stwierdzi, e przedsibiorcy dystryktu przemysowego zdobywaj informacje o dziaaniu konkurencji z dalszych rejonw kraju, nie zdajc si wycznie na lokalne pomysy odnonie wzornictwa i nowych produktw. Byway jednak sytuacje, w ktrych przedsibiorca w rozmowie stwierdza, e nie interesuje go konkurencja zewntrzna, poniewa miejscowi przedsibiorcy stanowi dla niego wystarczajcy punkt odniesienia, gdy idzie o nowoci. Jakkolwiek wikszo przedsibiorcw zdobywa informacje o poczynaniach konkurencji zewntrznej, mniejsza ich cz jest skonna podzieli si tak informacj z innymi przedsibiorcami, na co wskazuj odpowiedzi udzielone w pytaniu 1.6. Nie zmienia to jednak faktu, e cyrkulacja tej wiedzy wewntrz dystryktu wystpuje. Kwestia dzielenia si wiedz z konkurentami zbadana zostaa z dwch punktw widzenia: obaw przed imitacj produktw (pytanie 1.8.) oraz deklarowanej postawy wzgldem dzielenia si wiedz z innymi (pytanie 1.9.). Pytanie 1.8. majce na celu zbadanie, czy przedsibiorcy obawiaj si imitacji produktw przez konkurencj, dostarczyo danych o rozkadzie ujtym w poniszej tabeli (patrz tabela 4.5.1.8.). Tabela 4.5.1.8. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.8.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie nie obawiam si imitacji naszych produktw Raczej nie Trudno powiedzie Raczej tak Zdecydowanie obawiam si tego Liczba (osb) 15 5 1 18 17 Udzia 26,79% 8,93% 1,79% 32,14% 30,36%
rdo: Opracowanie wasne W wikszoci respondenci deklarowali zdecydowan (30,36%) lub umiarkowan (32,14%) obaw przed imitacj swoich produktw przez konkurencj. Jest to wynik przewidywany z uwagi na bardzo intensywn konkurencj na rynku. W rozmowach pojawiy si rwnie liczne gosy, wskazujce na istnienie lokalnych firm, ktre niejednokrotnie bazoway na pomysach innych bez zgody osb zainteresowanych. Postawa taka bya jednak bardzo negatywnie oceniania przez otoczenie. Istnieje take grupa respondentw, ktrzy imitacji w ogle si nie obawiaj. Powody takiego stanu byy nastpujce:
196
- pozycja rynkowego lidera, ktrej konkurencja nie jest w stanie zagrozi pomimo pojawiajcych si imitacji, - produkcja oryginalnego, wyrniajcego si na tle konkurencji produktu. W lokalnej wiadomoci istniej rwnie pewne niepisane zasady konkurowania wpajane przez mistrzw zawodu. W pamici pozostaje np. mistrz o nazwisku Apteka (tapicer), ktry by nauczycielem kilku z dzisiejszych przedsibiorcw obecnie prowadzcych zakady w Dobrodzieniu i okolicach. Przekazywa on zasad, aby wytwarza wszystko, ale kady co innego, co mona odczyta jako zacht do wytwarzania niejednolitych produktw i poszerzania oferty dobrodzieskich stolarzy. Zalecenia te z perspektywy lat mona okreli jako wizjonerskie. Naley zauway, e w czasach ich wypowiadania meblarze dobrodziescy nie mieli absolutnie adnych problemw ze zbytem z uwagi na rynek producenta wytworzony przez poprzedni nierynkowy system gospodarczy30. Strategia rnicowania produktw sprawdza si szczeglnie po zmianie na system rynkowy oraz w warunkach obecnie panujcego rynku konsumenta. Z punktu widzenia dystryktu przemysowego jako caoci wysoki stopie obawy przed imitacj produktw moe by rozumiany negatywnie ze wzgldu na moliwo zablokowania wzajemnej wymiany wiedzy oraz powstawania barier nieufnoci pomidzy przedsibiorcami (szczeglnie tymi, ktrzy rzeczywicie dopucili si imitacji ze szkod dla innych). Pytanie 1.9. - Czy dziel si pastwo wiedz specjalistyczn z firmami konkurencyjnymi w Dobrodzieniu i okolicach, jeeli tego potrzebuj? dostarczyo danych bardziej optymistycznych w swojej wymowie (rozkad znajduje si w tabeli 4.5.1.9.).
30
W latach poprzedzajcych zmiany systemowe w Polsce zapocztkowane w roku 1988 roku oraz w latach nastpnych przedsibiorcy dobrodziescy organizowali coroczn wspln wystaw mebli w jednej z lokalnych szk. Byy to swego rodzaju miejscowe targi meblarskie obliczone na pozyskanie zamwie od klientw z rejonu polski poudniowej. Realia rynkowe tamtego okresu (niedobr wszelkich dbr konsumpcyjnych) oraz zalety takiej formuy wystawienniczej (dua liczba wystawcw to z reguy duy wybr i wygoda dla klienta) powodoway to, e w cigu kilku godzin miejscowi meblarze otrzymywali zamwienia, ktre gwarantoway produkcj przez nastpny rok a nierzadko duej. By to model dziaania bardzo wygodny i wci przez wielu respondentw wspominany z pewn doz alu, poniewa ju niemoliwy do odtworzenia.
197
Tabela 4.5.1.9. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.9.

Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie tak (zawsze udzielamy takiej pomocy) Raczej tak Trudno powiedzie Raczej nie Zdecydowanie nie, widzc zagroenie przejcia najlepszych pomysw firmy Liczba (osb) 18 15 4 11 8 Udzia 32,14% 26,79% 7,14% 19,64% 14,29%
rdo: Opracowanie wasne Wikszo respondentw zadeklarowao gotowo dzielenia si wiedz specjalistyczn z firmami konkurencyjnymi (32,14% zdecydowanie tak , 26,79% raczej tak). W rozmowie towarzyszcej nie brakowao jednak pewnych zastrzee, co do osoby, ktrej takiej informacji si udziela (zaley komu) oraz nielicznych gosw informujcych, e nikt nie zwraca si do przedsibiorcw z tak prob (mae zakady nie kooperujce z innymi). Poza tym nie mona pomin wpywu, jaki na tak dobre wyniki moga wywrze ch pokazania si w badaniach z jak najlepszej strony. Ostatecznie jednak, wynik mona interpretowa jako pozytywnie wiadczcy o obiegu informacji wewntrz dystryktu przemysowego.
4.5.1.2 Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych analiza korelacji.
W niniejszym podrozdziale przeanalizowano odpowiedzi na pytania pod ktem ich wzajemnego powizania. Zwizki opisane w kolejnych tabelach s nastpnie interpretowane.
198
Tabela 4.5.1.10. Korelacja pytania 1.2. z innymi zmiennymi31:

1.1.1. Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku
32
1.1.2. ,495(**) 0,000 56 ,329 ,015 52 1.3. & 1.1.3. 1
1.1.3. ,427(**) 0,001 56 ,251 ,067 52 1.1.1 & 1.1.2. 2
1.3. ,378(**) 0,004 56 ,220 ,110 52 1.1.1 & 1.1.2. 2
1.5. ,304(*) 0,023 56
,297(*) 0,026 56 -,024 ,864 52 1.1.3. & 1.3. 2
Brak 3
rdo: Opracowanie wasne Korelacja zmiennej 1.2. oraz 1.1.1. i 1.1.3. oznacza, e respondenci deklarujcy istnienie wpywu informacji nieformalnych na powodzenie ich przedsibiorstwa deklaruj rwnie korzystanie z nieformalnych rde informacji, aby pozyskiwa dane o nowych technologiach, w mniejszym za stopniu rwnie informacje o nowych dostawcach. Korelacja czstkowa tych zmiennych wykazaa, e zwizek moe by jednak pozorny, powodowany porednim wpywem zmiennych kontrolnych. Podobnie w przypadku korelacji 1.2. oraz 1.3. (osoby, dla ktrych informacja nieformalna jest istotna, deklaruj rwnie to, e polegaj na informacjach przekazywanych drog nieformaln). Rwnie ten zwizek moe by uznany za pozorny. Zwizki, ktre w zbiorze danych z duym prawdopodobiestwem oznaczaj zwizki bezporednie, to zwizek: 1.2. i 1.1.2 (deklarowanie znaczenia kanaw nieformalnych dla powodzenia firmy oraz pozyskiwanie kanaami nieformalnymi informacji o nowych produktach konkurencji) oraz 1.2. i 1.5. (znaczenie kanaw nieformalnych ma dodatni zwizek z szybkoci obiegu informacji w kanaach nieformalnych wzgldem kanaw formalnych).
31
Symbole: ** umieszczone przy statystyce oznaczaj, e korelacja jest istotna na poziomie 0.01 (dwustronnie). Symbol: * e korelacja jest istotna na poziomie 0.05 (dwustronnie). 32 Po zastosowaniu tej metody statystycznej rozpoznano w zbiorze danych nastpujce trzy rodzaje zwizkw: (1) zwizki dwch zmiennych, ktre charakteryzuj si istotn korelacj prost oraz istotn korelacj czstkow przy kontroli zmiennych skorelowanych z nimi (w tym przypadku mona mie wiksz pewno, e zwizek midzy zmiennymi nie ma charakteru zwizku pozornego) (2) zwizki dwch zmiennych, ktre charakteryzuj si istotn korelacj prost oraz nieistotn korelacj czstkow przy kontroli zmiennych skorelowanych z nimi (w tym przypadku mona stwierdzi, e zwizek midzy zmiennymi ma charakter zwizku pozornego) (3) zwizki dwch zmiennych, ktre charakteryzuj si istotn korelacj prost oraz dla ktrych w zbiorze danych nie mona wyodrbni zmiennych kontrolnych .
199
Na podstawie powyszego mona stwierdzi, e osoby, ktre widz wpyw pozyskiwanych nieformalnie informacji na funkcjonowanie przedsibiorstwa: - pozyskuj informacje nieformalnie o nowych produktach konkurencji, - zauwaaj wzgldnie wiksz szybko dziaania kanaw nieformalnych ni kanaw formalnych. W dalszej czci analizy autor rozprawy omawia tylko zwizki kategorii 1. i 2. czyli te, ktre nie mog by uznane za zwizki pozorne.
Tabela 4.5.1.11. Korelacja pytania 1.1.1. z innymi zmiennymi

1.2. # Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku ,297(*) 0,026 56 -,024 ,864 52 1.1.3. & 1.3. 2 1.1.3. ,463(**) 0,000 56 ,315 ,020 52 1.2. & 1.6. 1 1.3. ,273(*) 0,042 56 ,177 ,200 52 1.2. & 3.12. 2 1.6. ,306(*) 0,022 56 -,027 ,846 51 1.1.3. & 1.9. & 3.10 2 1.9. 3.10. 3.12. ,289(*) 0,031 56 ,156 ,254 53 1.3. 2 Brak 3 4.2. ,268(*) 0,046 56 ,407(**) ,274(*) 0,002 56 ,295 ,030 52 3.10. & 1.6. 1 0,041 56 ,246 ,074 52 1.6. & 1.9. 2
# Analizowano wczeniej33 rdo: Opracowanie wasne Korelacja odpowiedzi na pytania 1.1.1. i 1.1.3. oznacza, e respondenci korzystajcy z nieformalnych rde informacji o dostawcach zdobywali rwnie t drog informacj o nowych technologiach produkcji (pyt 1.1.3.). Istotna korelacja pytania 1.1.1. i 1.9. oznacza, e respondenci deklarowali rwnie dzielenie si informacj specjalistyczn z firmami konkurencyjnymi, co dodatkowo potwierdza ich otwarcie na wymian informacji w tych kwestiach. Korelacja 1.1.1. oraz 4.2. oznacza, e przedsibiorcy korzystajcy z nieformalnych rde informacji o dostawcach wyej oceniali rwnie stopie przychylnoci lokalnej spoecznoci wzgldem przedsibiorcw.
33
W niniejszej pracy zidentyfikowane obustronne zwizki dwch zmiennych s interpretowane raz - od strony jednej ze zmiennej (w dalszej czci analizy korelacji zwizki ju wczeniej interpretowane oznaczono symbolem #)
200
Tabela 4.5.1.12. Korelacja pytania 1.1.2.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.2.# ,495(**) 0,000 56 ,329 ,015 52 1.3. & 1.1.3. 1 1.1.3. ,287(*) 0,032 56 ,030 ,827 52 1.2. & 1.6. 2 Brak 3 1.1.4. ,270(*) 0,044 56 1.3. ,312(*) 0,019 56 ,222 ,103 53 1.2. 2 1.6. ,267(*) 0,047 56 ,189 ,166 53 1.1.3. 2 Brak 3 3.8. -,299(*) 0,025 56
rdo: Opracowanie wasne Zwizek 1.1.2. i 1.1.4. mona logicznie wyjani obie zmienne mierz mniej wicej to samo zjawisko: korzystanie z kanaw nieformalnych przy poszukiwaniu informacji o nowociach produktowych. Zmienne te mog by zatem skorelowane. Zwizek 1.1.2. i 3.8. nie jest atwo interpretowalny i nie przynosi wedug autora uytecznych wnioskw.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) Df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.2.# ,427(**) 0,001 56 ,251 ,067 52 1.1.1 & 1.1.2. 2 1.1.1.# ,463(**) 0,000 56 ,315 ,020 52 1.2. & 1.6. 1 1.1.2.# ,287(*) 0,032 56 ,030 ,827 52 1.2. & 1.6. 2 Brak 3 1.1.5. ,385(**) 0,003 56 1.6. ,388(**) 0,003 56 ,266 ,052 52 1.1.1 & 1.1.2. 1
34
2.2. ,307(*) 0,021 56
Brak 3
rdo: Opracowanie wasne Powizanie 1.1.3. z 1.1.5. znaczy, e respondenci pozyskujcy nieformalnie informacje o nowych technologiach pozyskiwali rwnie t drog informacje o nowych pracownikach. Powizanie 1.1.3. z 1.6. mwi, e pozyskiwanie nieformalnie informacji o nowych technologiach idzie w parze z przekonaniem, e od innych przedsibiorcw w Dobrodzieniu mona uzyska informacje o konkurentach zewntrznych. Zwizek 1.1.3. z 2.2. jest dyskusyjny.
34
Istotno bardzo bliska obranego kryterium kwalifikacji zwizku do kategorii 1 (0,05)
201
Oznacza zwizek pozyskiwania informacji o nowych technologiach drog nieformaln z aktywnoci w polityce.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 3 1.1.2.# ,270(*) 0,044 56
rdo: Opracowanie wasne Korelacja odpowiedzi na pytanie 1.1.4. bya ju interpretowana.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Brak 3 1.1.3.# ,385(**) 0,003 56 1.7. ,385(**) 0,003 56 ,063 ,654 51 1.8., 3.12., 4.1. 2 1.8. -,268(*) 0,046 56 -,178 ,194 53 1.7. 2 Brak 3 3.1.2. ,307(*) 0,021 56 3.12. ,499(**) 0,000 56 ,340 ,012 52 1.7. & 4.1. 1 Brak 3 4.1. ,269(*) 0,045 56
rdo: Opracowanie wasne Powizanie 1.1.5. z 3.12. pozwala wysnu wniosek, e osoby korzystajce z nieformalnych informacji o nowych pracownikach s zaangaowane w organizowanie spotka nieformalnych z innymi przedsibiorcami. Pozostae powizania s na niskim poziomie statystycznej istotnoci. Zwizek 1.1.5. z 3.1.2. oznacza zwizek pomidzy korzystaniem z informacji nieformalnej o pracownikach oraz przewag klienta zewntrznego. Zwizek 1.1.5. z 4.1. oznacza, e korzystanie pracodawcy z informacji nieformalnej dotyczcej pracownikw idzie w parze ze wzmoonym zjawiskiem usamodzielniania si pracownikw firmy. Pracodawcy pozostajcy w krgach obiegu informacji wewntrz dystryktu prowadz firmy, z ktrych wychodz samodzielni pracownicy.
202
Tabela 4.5.1.16. Korelacja pytania 1.3.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) Persona Czstkowa Istotno (dwustronna) Df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.2.# ,378(**) 0,004 56 1.1.1.# ,273(*) 0,042 56 1.1.2.# ,312(*) 0,019 56 2.3. ,275(*) 0,040 56 2.4. ,265(*) 0,048 56 Nowa ,220 ,110 52 1.1.1 & 1.1.2. 2 ,177 ,200 52 1.2. & 3.12. 2 ,222 ,103 53 1.2. 2 ,137 ,319 53 3.12. 2 ,115 ,405 53 2.1. 2 ,206 ,134 52 2.3. & 1.1.1 2 3.12. ,367(**) 0,005 56
rdo: Opracowanie wasne aden ze zwizkw ujtych w tabeli (tabela 4.5.16.) nie wykaza si odpowiednim poziomem istotnoci po kontroli przeprowadzonej za pomoc korelacji czstkowej. Natomiast dla odpowiedzi na pytanie 1.4. nie zaobserwowano adnych korelacji na ustalonym minimalnym poziomie istotnoci.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Brak 3 1.2.# ,304(*) 0,023 56 2.1. -,374(**) 0,005 56 -,228 ,094 53 3.11.4. 2 2.6. -,301(*) 0,024 56 -,188 ,170 53 3.1.1 2 3.1.1. -,375(**) 0,004 56 -,247 ,072 52 3.11.4. & 2.6. 2 3.11.4. ,294(*) 0,028 56 ,095 ,493 52 3.1.1 & 2.1. 2
rdo: Opracowanie wasne aden ze zwizkw ujtych w tabeli powyej nie wykaza si odpowiednim poziomem istotnoci po kontroli przeprowadzonej za pomoc korelacji czstkowej. Zwizki proste okazay si zwizkami pozornymi.
203

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) Df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.1.1.# ,306(*) 0,022 56 -,027 ,846 51 1.1.3. & 1.9. & 3.10 2 1.1.2.# ,267(*) 0,047 56 ,189 ,166 53 1.1.3. 2 1.1.3.# ,388(**) 0,003 56 ,266 ,052 52 1.1.1 & 1.1.2. 1 1.9. ,301(*) 0,024 56 ,187 ,189 49 1.1.1 & 3.10. & 3.11.2. 2 3.10. ,278(*) 0,038 56 ,158 ,254 52 1.1.1 & 1.9. 2 3.11.2. ,298(*) 0,028 54 ,145 ,299 51 1.9. 2
rdo: Opracowanie wasne Wikszo zwizkw ujtych w tabeli powyej okazaa si zwizkami pozornymi. Zwizek warunkowo zakwalifikowany do kategorii 1 powizanie 1.6. i 1.1.3. byo ju interpretowane wczeniej w niniejszym podrozdziale. Tabela 4.5.1.19. Korelacja pytania 1.7.
Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) Df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.1.5.# ,379(**) 0,004 56 ,063 ,654 51 1.8. & 3.12. & 4.1. 2 1.8. -,442(**) 0,001 56 -,346 ,010 53 1.1.5. 1 3.12. ,433(**) 0,001 56 ,249 ,070 52 1.1.5. & 4.1. 2 4.1. ,401(**) 0,002 56 ,381 ,004 53 1.1.5. 1
rdo: Opracowanie wasne Powizanie 1.7. oraz 1.8. nasuwa spostrzeenie, e ledzeniu konkurencji zewntrznej towarzyszy obawa o imitacj wasnych produktw (i odwrotnie). Kto wie, co robi konkurencja, bardziej obawia si imitacji swoich produktw. Powizanie 1.7. z 4.1. oznacza, e osoby pozyskujce informacje o zewntrznej konkurencji deklaruj rwnie wystpowanie sytuacji, w ktrych ich pracownicy podejmuj samodzieln dziaalno gospodarcz. Powizanie 1.7. z 3.12. oznaczaj, e respondenci ledzcy konkurencj zewntrzn byli rwnie zaangaowani w utrzymywanie przyjaznych relacji z innymi przedsibiorcami w Dobrodzieniu i okolicach (np. poprzez spotkania z nimi). Z du doz ostronoci mona
204
uzna t korelacj za istotn (wedug testu korelacji czstkowej powizanie jest bliskie uznania za powizanie pozorne).

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.1.5.# -,268(*) 0,046 56 -,178 ,194 53 1.7. 2 1.7.# -,442(**) 0,001 56 -,346 ,010 53 1.1.5. 1 Brak 3 Brak 3 Brak 3 3.3.4. ,264(*) 0,049 56 3.4. ,291(*) 0,030 56 3.6. -,279(*) 0,037 56
rdo: Opracowanie wasne Oprcz powizania, ktre byo ju interpretowane (1.8. i 1.7.), z danych powyszych wynika, e zmniejszenie obaw przed imitacj koreluje z pozytywn ocen lokalnej bazy dostawcw (korelacja 1.8. i 3.4.) i ze sposobem rozwizywania konfliktw z kontrahentami polegajcym na bardziej bezporednim kontakcie (korelacja 1.8. i 3.6.). S to jednak korelacje na niskim, bliskim wykluczeniu poziomie.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.1.1.# ,407(**) 0,002 56 ,295 ,030 52 3.10. & 1.6. 1 1.6.# ,301(*) 0,024 56 ,187 ,189 49 1.1.1 & 3.10. & 3.11.2. 2 Brak 3 Brak 3 2.7. ,291(*) 0,029 56 3.6. ,314(*) 0,018 56 3.10. ,266(*) 0,047 56 ,107 ,439 52 1.1.1 & 1.6. 2 3.11.2. ,284(*) 0,037 54 ,257 ,063 51 1.6. 1
rdo: Opracowanie wasne Gotowo do dzielenia si wiedz z innymi przedsibiorcami mona zaobserwowa w odpowiedziach respondentw: - ktrzy deklaruj rwnie wiksze zaangaowanie rodziny w prowadzenie przedsibiorstwa (2.7.),
205
- nastawionych na bezporedni kontakt przy rozwizywaniu konfliktw z kontrahentami (powizanie z 3.6.) - posiadajcych dugotrwae relacje z dostawcami spoza Dobrodzienia (3.11.2.).
4.5.2.
Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw analiza zbioru danych
4.5.2.1 Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw analiza rozkadu danych
Pytania dotyczce tej kategorii s prb rozpoznania oraz pomiaru zwizku respondenta z miejscem prowadzenia dziaalnoci gospodarczej oraz lokaln spoecznoci, w ktrej porusza si na co dzie. Pytanie 2.1. dotyczyo kwestii planw biznesowych respondenta w zakresie lokalizacji wasnej dziaalnoci gospodarczej (to jest, czy zamierza zmieni miejsce dziaania firmy). Rozkad odpowiedzi prezentuje ponisza tabela (tabela 4.5.2.1.). Tabela 4.5.2.1. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.1.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie nie chc zmienia miejsca dziaania firmy Raczej nie Trudno powiedzie Raczej tak Zdecydowanie chc zmieni miejsce dziaania firmy Liczba (osb) 46 6 2 1 1 Udzia 82,14% 10,71% 3,57% 1,79% 1,79%
rdo: Opracowanie wasne Zdecydowana wikszo respondentw deklaruje brak chci przenoszenia firmy do innej lokalizacji. Nieliczne osoby, ktre wyraay inne zdanie, argumentoway swoj odpowied na rne sposoby. Dla jednej z (wikszych) firm wejcie z produkcj za wschodni granice pozwolio na obnienie kosztw osobowych. Dla innej byoby to rozwizanie kopotw z brakami w personelu, o ktry w Dobrodzieniu w trakcie prowadzenia bada byo bardzo trudno. Pytaniem 2.2. sprawdzono zaangaowanie przedsibiorcw w lokalne lokaln polityk. Pytano, czy bior w niej aktywny udzia, kandydujc bd wspierajc czynnie konkretnych kandydatw (rozkad odpowiedzi w tabeli 4.5.2.2.).
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych Tabela 4.5.2.2. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.2.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie tak Raczej tak Trudno powiedzie Raczej nie Zdecydowanie nie Liczba (osb) 2 7 2 11 34 Udzia 3,57% 12,50% 3,57% 19,64% 60,71%
206
rdo: Opracowanie wasne Odpowiedzi na pytania wskazuj na to, e przedsibiorcy w wikszoci nie bior aktywnego udziau w yciu politycznym Dobrodzienia. S jednak wrd nich osoby, ktre byy (1 osoba) lub s radnymi (1 osoba) oraz taka, ktra kandydowaa na radnego. Generalnie jednak przedsibiorcy z Dobrodzienia odegnuj si od polityki, co mocno podkrelane byo w rozmowie towarzyszcej ankiecie. Kolejne pytanie (2.3.) dotyczyo kwestii, czy przedsibiorcy wspieraj swoimi rodkami (wasnym zaangaowaniem, rodkami finansowymi itp.) lokalne inicjatywy wadz lub stowarzysze (rozkad odpowiedzi w tabeli 4.5.2.3.). Tabela 4.5.2.3. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.3.
Kod odpowied 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie tak (bardzo czsto wspieram takie dziaania) Raczej tak Trudno powiedzie Raczej nie Zdecydowanie nie (nie wspieramy takich dziaa) Liczba (osb) 21 18 0 5 12 Udzia 37,50% 32,14% 0,00% 8,93% 21,43%
rdo: Opracowanie wasne Przedsibiorcy w wikszoci deklaruj swoje wsparcie dla lokalnych inicjatyw, wymieniajc przy tej okazji dziaalno lokalnych stowarzysze oraz mniejsze dorane inicjatywy gwnie o charakterze pomocy socjalnej dla mniej zamonych lub wspierajce lokalne jednostki uytku publicznego (szkoy, przedszkola, koci, kluby sportowe, policja). Pomoc czsto polega na przekazywaniu stronie potrzebujcej gotowych mebli wasnego wyrobu. Istniej wrd przedsibiorcw jednostki, ktre stay si zaoycielami prnie dziaajcych stowarzysze pomocowych. Std, mona wycign wniosek, e lokalna spoeczno przedsibiorcw jest zaangaowana w inicjatywy majce suy szeroko rozumianemu dobru oglnemu.
207
Cz przedsibiorcw zadeklarowaa brak zaangaowania w takie inicjatywy. Niektre z tych osb usprawiedliwiay si zbyt ma skal ich dziaalnoci, ktra nie pozwala na wspieranie takich inicjatyw. Inne stwierdzay, e wystarczajcym wsparciem z ich strony s (ich zdaniem zbyt wysokie) podatki lokalne (od nieruchomoci). Pytanie 2.4. ma na celu rozpoznanie osadzenia respondenta w lokalnej rzeczywistoci czy pochodzi on z Dobrodzienia lub jego najbliszych okolic (rozkad odpowiedzi w tabeli 4.5.2.4.). Tabela 4.5.2.4. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.4.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Moja rodzina yje tu od wicej ni trzech pokole Tak, urodzili si tu moi dziadkowie Tak, urodzili si tu moi rodzice Tak, mieszam tu od urodzenia Nie, pochodz z innej czci kraju Liczba (osb) 34 8 7 5 2 Udzia 60,71% 14,29% 12,50% 8,93% 3,57%
rdo: Opracowanie wasne Zdecydowana wikszo przedsibiorcw s to autochtoni. A 60,71% zadeklarowao, e ich rodziny yj w Dobrodzieniu lub jego najbliszych okolicach od wicej ni trzech pokole. Tylko 3,57% zadeklarowao pochodzenie z innego regionu. Pytanie 2.5. sprawdzao kwesti utosamiania si z miejscem poprzez pytanie, czy respondent zgadza si z nastpujcym stwierdzeniem: moje miasto jest moj ma ojczyzn (patrz tabela 4.5.2.5.). Tabela 4.5.2.5. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.5.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zgadzam si cakowicie Raczej zgadzam si Trudno powiedzie Raczej nie zgadzam si Zdecydowanie nie zgadzam si Liczba (osb) 35 12 5 2 2 Udzia 62,50% 21,43% 8,93% 3,57% 3,57%
rdo: Opracowanie wasne Przedsibiorcy w wikszoci deklaruj zgodno ze stwierdzeniem moje miasto jest moj ma ojczyzn. Mona zatem oceni, e w wikszoci utosamiaj si z miastem, w ktrym mieszkaj i pracuj.
208
Pytanie 2.6. dotyczy kwestii, od ilu pokole meblarstwo/stolarstwo jest tradycj rodzinn (rozkad odpowiedzi w tabeli 4.5.2.6.). Tabela 4.5.2.6. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.6.
Kod odpowied 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi wczeniej ni pokolenie pradziadkw od pokolenia pradziadkw od pokolenia dziadkw od pokolenia rodzicw jestem pierwszym stolarzem w rodzinie Liczba (osb) 1 5 14 14 22 Udzia 1,79% 8,93% 25,00% 25,00% 39,29%
rdo: Opracowanie wasne Najwiksza grupa to przedsibiorcy, ktrzy zadeklarowali w ankiecie, e s pierwszym pokoleniem stolarzy w rodzinie (39%). Dua cz jednak posiada dusz lub krtsz tradycj swojej rodziny w produkcji mebli (cznie przeszo 60%). Jedna osoba zadeklarowaa nawet histori meblarstwa w rodzinie sigajc ponad 4 pokolenia wstecz. Pytanie 2.7. suyo rozpoznaniu kwesti zaangaowania rodziny w dziaalno gospodarcz przedsibiorstwa (rozkad odpowiedzi w tabeli 4.5.2.7.). Tabela 4.5.2.7. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.7.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie jest zaangaowana w dziaalno przedsibiorstwa Raczej jest zaangaowana Trudno powiedzie Raczej nie jest zaangaowana Zdecydowanie nie jest zaangaowana Liczba (osb) 40 11 0 2 3 Udzia 71,43% 19,64% 0,00% 3,57% 5,36%
rdo: Opracowanie wasne Wikszo respondentw deklaruje due zaangaowanie rodziny w dziaalno przedsibiorstwa. W przewaajcej mierze (nawet w przypadku najwikszych podmiotw) firmy dobrodzieskie maj zatem charakter firm rodzinnych. Wacicielem i gwnym zarzdzajcym jest jedna osoba, ktrej pomagaj pozostali czonkowie rodziny. Znalazo to rwnie potwierdzenie w przeprowadzanych rozmowach. Jest jeden temat przy obiedzie35.
35
Wypowied jednego z respondentw.
209
4.5.2.2 Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw analiza korelacji danych
W zbiorze danych stwierdzono pewn ilo powiza korelacyjnych w danej kategorii czynnikw. Zostay one opisane poniej (patrz tabela 4.5.2.8.).

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) Df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.5.# -,374(**) 0,005 56 -,228 ,094 53 3.11.4. 2 2.4. ,290(*) 0,030 56 ,041 ,774 49 3.11.3. 2 Brak 3 3.3.4. -,280(*) 0,036 56 3.11.3. -,406(**) 0,003 52 -,142 ,324 48 2.4. & 3.11.4. 2 3.11.4. -,435(**) 0,001 56 -,262 ,066 48 2.4. & 3.11.3. 2 (1 ostronie)
rdo: Opracowanie wasne Powizania odpowiedzi na pytania 2.1. z 3.3.4 oraz 3.11.4. prowadz do konkluzji, e im bardziej zdecydowany brak chci zmiany lokalizacji firmy u respondentw: - tym bardziej sformalizowane s ich relacje z odbiorcami zewntrznymi (powizanie z 3.3.4.), - tym bardziej krtkoterminowe relacje utrzymuj z odbiorcami pozalokalnymi (powizanie 3.11.4.) Wnioski te nie daj penego obrazu. Mimo statystycznego uzasadnienia upraszczaj rzeczywisto. Populacja badana to dua liczba firm, ktre, co prawda, nie chc zmienia lokalizacji, ale stosuj formalne umowy ze wzgldu na to, e ich odbiorcami w wikszoci s klienci indywidualni, nieznani przedsibiorcom. Populacja w Dobrodzieniu jest zdominowana przez firmy, dla ktrych kontakt z odbiorc to jednorazowy kontakt z nabywc/uytkownikiem mebla. Przedsibiorcy tacy przewaaj wrd firm mocno zakorzenionych lokalnie.
210

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 3 1.1.3.# ,307(*) 0,021 56
rdo: Opracowanie wasne Korelacja pytania 2.2. z 1.1.3. bya ju analizowana z racji rozpatrywania korelacji pytania 1.1.3. Innych zwizkw nie stwierdzono.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.3.# ,275(*) 0,040 56 ,137 ,319 53 3.12. 2 Brak 3 Brak 3 2.5. ,307(*) 0,021 56 2.7. ,288(*) 0,032 56 3.12. ,437(**) 0,001 56 ,427 ,001 53 1.3. 1
rdo: Opracowanie wasne Silna korelacja wystpuje w przypadku zmiennych 2.3. oraz 3.12. (patrz tabela powyej), co oznacza, e respondenci zaangaowani w wikszym stopniu w akcje wspierania lokalnych inicjatyw wadz lub stowarzysze czciej byli otwarci na budowanie przyjaznych relacji z innymi przedsibiorstwami i odwrotnie. Podobnie silne powizanie 2.3. oraz 2.5. oznacza, e respondenci zaangaowani we wsparcie lokalnych inicjatyw utosamiaj si ze swoim miejscem zamieszkania. Ostatni stwierdzony zwizek - 2.3. i 2.7. oznacza, e wspieranie lokalnych inicjatyw pojawia si wwczas, gdy wystpuje silniejsze zaangaowanie rodziny w dziaalno przedsibiorstwa.
211

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.3.# ,265(*) 0,048 56 ,115 ,405 53 2.1. 2 2.1.# ,290(*) 0,030 56 ,041 ,774 49 3.11.3. 2 Brak 3 Brak 3 2.5. ,330(*) 0,013 56 2.6. ,375(**) 0,004 56 3.11.3. -,380(**) 0,005 52 -,327 ,019 49 2.1. 1
rdo: Opracowanie wasne Powizania (tabela 4.5.2.12.) oznaczaj, e respondenci, ktrych rodzina mieszka w Dobrodzieniu lub okolicach od wikszej liczby pokole: - w wikszym stopniu utosamiaj si z miejscem zamieszkania (2.4. i 2.5.), - posiadaj rwnie dusz tradycj w brany meblarskiej (2.4. i 2.6.), - utrzymuj bardziej krtkoterminowe relacje z lokalnymi odbiorcami (3.11.3).

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa@ Istotno (dwustronna) Df Zmienne kontrolne @ Kategoria zwizku Brak 3 Brak 3 2.3.# ,307(*) 0,021 56 2.4.# ,330(*) 0,013 56 3.1.2. ,283(*) 0,035 56 ,111 ,425 52 3.3.3. 2 Brak 3 3.3.3. -,275(*) 0,042 55 3.11.1. ,316(*) 0,018 56 ,192 ,169 51 3.11.2. 2 3.11.2. ,297(*) 0,029 54 ,176 ,207 51 3.11.1. 2
rdo: Opracowanie wasne Zwizek 2.5. i 3.3.3. oznacza, e osoby bardziej utosamiajce si z miastem Dobrodzie ksztatuj relacje z odbiorcami lokalnymi w sposb bardziej sformalizowany.
212

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa@ Istotno (dwustronna) Df Zmienne kontrolne @ Kategoria zwizku 1.5.# -,301(*) 0,024 56 -,188 ,170 53 3.1.1 2 3 2.4.# ,375(**) 0,004 56 3.1.1. ,271(*) 0,043 56 ,203 ,136 53 1.5. 2
rdo: Opracowanie wasne Korelacje pytania 2.6. byy ju analizowane we wczeniejszej czci wczeniejsze rozdziau.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa@ Istotno (dwustronna) Df Zmienne kontrolne @ Kategoria zwizku Brak 3 Brak 3 1.9.# ,291(*) 0,029 56 2.3.# ,288(*) 0,032 56 3.5. ,342(**) 0,010 56 ,183 ,180 53 4.3. 2 4.3. ,287(*) 0,032 56 ,265 ,051 53 3.5. 1
rdo: Opracowanie wasne Wiksze zaangaowanie rodziny koreluje z wysz ocen jakoci pracy lokalnych pracownikw (zwizek 2.7. i 4.3.).
213
4.5.3.
Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami
4.5.3.1 Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami analiza rozkadu Pytanie ankietowe 3.1.1 brzmiao: Prosz o okrelenie wzgldnej czstoci kontaktw z dostawcami (materiaw, komponentw) z Dobrodzienia i okolic na tle innych dostawcw. Rozkad odpowiedzi znajduje si w poniszej tabeli (tabela 4.5.3.1.). Tabela 4.5.3.1. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.1.1.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie czciej mam do czynienia z dostawcami ulokowanymi w Dobrodzieniu i okolicach Czciej mam raczej do czynienia z dostawcami ulokowanymi w Dobrodzieniu i okolicach Trudno powiedzie (tak samo czsto kontaktuj si tak z jednymi, jak i z drugimi) Raczej czciej kontaktuj si z dostawcami ulokowanymi poza Dobrodzieniem Zdecydowanie czciej kontaktuj si z dostawcami ulokowanymi poza Dobrodzieniem Liczba (osb) 21 13 8 6 8 Udzia 37,50% 23,21% 14,29% 10,71% 14,29%
Wikszo respondentw przyznaje, e czciej kontaktuje si z lokalnymi dostawcami. Pytanie 3.1.2. miao sprawdzi, ktra grupa klientw przewaa klienci spoza dystryktu przemysowego, czy klienci w obrbie dystryktu przemysowego (rozkad odpowiedzi w tabeli 4.5.3.2.). Tabela 4.5.3.2. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.1.2.
Kod odpowied 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie przewaaj klienci (odbiorcy) ulokowani poza Dobrodzieniem i jego okolicami Raczej przewaaj klienci (odbiorcy) ulokowani poza Dobrodzieniem i jego okolicami Trudno powiedzie (dziel si p na p) Raczej przewaaj klienci (odbiorcy) ulokowani w Dobrodzieniu i okolicach Zdecydowanie przewaaj klienci (odbiorcy) ulokowani w Dobrodzieniu i okolicach Liczba (osb) 42 5 0 4 5 Udzia 75,00% 8,93% 0,00% 7,14% 8,93%
W odpowiedzi na to pytanie wyania si jasny obraz klienta dystryktu przemysowego. Jest to przede wszystkim klient spoza Dobrodzienia i okolic, nierzadko z zagranicy. Przedsi-
214
biorcy potwierdzali to rwnie w rozmowach, w ktrych wskazywali na fakt, e miejscowy klient jest dla nich rzadkoci. W pytaniach serii 3.3.x (od 3.3.1. do 3.3.4.) zadaniem respondenta byo okrelenie stopnia sformalizowania kontaktw z dostawcami i z odbiorcami z podziaem na tych w obrbie dystryktu przemysowego oraz tych spoza dystryktu. Rozkad odpowiedzi znajduje si w tabeli poniej (tabela 4.5.3.3.). Kodowanie zostao przeprowadzone w nastpujcy sposb: 5 - Zdecydowanie przewaaj ustalenia ustne na ucisk doni 4 - Raczej przewaaj ustne ustalenia na ucisk doni 3 - Pisemne ustalenia towarzysz ustnemu umawianiu si 2 - Ustalenia s raczej spisywane na papierze 1 - Zdecydowana wikszo ustale jest spisywanych na papierze Tabela 4.5.3.3. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.3.x
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Relacje z dostawcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach (3.3.1.) Liczba (osb) 36 6 4 6 3 1 Udzia 64,29% 10,71% 7,14% 10,71% 5,36% 1,79% spoza okolic Dobrodzienia (3.3.2.) Liczba (osb) 13 3 12 7 17 4 Udzia 23,21% 5,36% 21,43% 12,50% 30,36% 7,14% Relacje z odbiorcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach (3.3.3.) Liczba (osb) 6 0 2 0 47 1 Udzia 10,71% 0,00% 3,57% 0,00% 83,9% 1,8% spoza okolic Dobrodzienia (3.3.4.) Liczba (osb) 3 0 1 0 52 Udzia 5,36% 0,00% 1,79% 0,00% 92,9%
Wnioskiem pyncym z powyszych odpowiedzi (pytania 3.3.1. oraz 3.3.2.) jest stwierdzenie, e przedsibiorcy z Dobrodzienia w duo mniej formalny sposb wsppracuj z lokalnymi dostawcami. Moe to mie zwizek z tym, e tych dostawcw znaj lepiej (czciej z nimi si kontaktuj ni z dostawcami spoza okolic Dobrodzienia). Natomiast wsppraca z dostawcami z zewntrz wymaga wikszej formalizacji interakcji. Odpowiedzi na pytania 3.3.3. i 3.3.4. sugeruj, e wsppraca z odbiorcami jest wysoce sformalizowana. Naley jednak przytoczy fakt, ktry by sprawdzany w trakcie wywiadw, e dla wikszoci przedsibiorcw klientem by ostateczny odbiorca mebli (uytkownik). W takim wypadku powszechnie stosowan praktyk jest spisanie pisemnej umowy na wykonanie danego mebla potwierdzonej rwnie przekazaniem zaliczki. Niemniej, badania wykazay, e odbiorcami mebli byy rwnie zlecajce podwykonawstwo. W takich przypadkach
215
deklarowano mniej sformalizowan wspprac, a relacje z odbiorcami okrelano jako relacje wrcz przyjacielskie. Kolejne pytanie (3.4.) dotyczy oceny zmian, jakie zachodz w relacjach respondentw oraz lokalnych dostawcw. Respondenci zostali zapytani, jak oceniaj wspprac z lokalnymi kontrahentami teraz w porwnaniu do przeszoci. Rozkad odpowiedzi zawiera tabela poniej (patrz tabela 4.5.3.4.). Tabela 4.5.3.4. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.4.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Jest zdecydowanie lepiej Raczej jest lepiej Tak samo Raczej jest gorzej Jest zdecydowanie gorzej Liczba (osb) 17 21 14 3 1 Udzia 30,36% 37,50% 25,00% 5,36% 1,79%
Zasadniczo respondenci oceniaj rozwj bazy lokalnych dostawcw jako zjawisko, ktre postpuje (67,86% respondentw). Zauwaaj oni wzrost ilociowy i jakociowy oferty miejscowych dostawcw36. Nie brakuje jednak pewnych gosw krytyki, wrd ktrych mona usysze nastpujce zarzuty: - rozwijajcy si dynamicznie lokalni dostawcy komplikuj sposoby obsugi klienta np. poprzez zwikszenie formalizacji, co, wedug niektrych respondentw, nazbyt wydua czas, jaki musz oni powici na zakup materiaw do produkcji (kiedy byo prociej i szybciej), - przedsibiorcy poszukujcy konkretnego nietypowego materiau w niewielkiej iloci nie s w stanie znale go u lokalnych dostawcw, co zmusza ich do szukania poza Dobrodzieniem, - przedsibiorcy skar si na wysokie ceny u lokalnych dostawcw (wysze ni poza Dobrodzieniem), - przedsibiorcy zauwaaj rwnie du zwyk cen podstawowych materiaw do produkcji mebli (drewna i materiaw drewnopochodnych takich jak na przykad pyty meblowe), co jest spowodowane dynamicznym rozwojem brany meblarskiej w Polsce.
36
Naley w tym miejscu zaznaczy, e nie chodzi tu o porwnanie tego, co byo przez zmianami w latach 1988/1989, lecz chodzi tu o najnowsze tendencje.
216
Celem rozpoznania zaufania respondentw do innych uczestnikw dystryktu przemysowego (innych podmiotw w brany) postawiono pytanie 3.5., w ktrym respondenci zostali poproszeni o okrelenie swojej postawy wzgldem konkurentw w Dobrodzieniu (rozkad odpowiedzi zawiera tabela 4.5.3.5.). Tabela 4.5.3.5. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.5.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi pene zaufanie umiarkowane zaufanie obojtno nieufno wrogo Liczba (osb) 4 34 11 7 0 Udzia 7,14% 60,71% 19,64% 12,50% 0,00%
Postawa przedsibiorcw wzgldem konkurentw okrelana bya w wikszoci jako umiarkowane zaufanie (60,71% respondentw). Niewielu okrelio swoj postaw jako pene zaufanie (7,14%). Pojawiy si rwnie odpowiedzi wskazujce na nieufno (12%). W trakcie przeprowadzania wywiadw respondenci zaznaczajcy odpowied umiarkowane zaufanie komentowali w swj wybr podobny sposb. Najczciej czynili zastrzeenie, e zaufaniem darz pewn grup przedsibiorcw w Dobrodzieniu, a wzgldem pozostaych zaufania po prostu nie maj. Mona zatem na tej podstawie twierdzi, e kady przedsibiorca ma swoje grono ludzi zaufanych oraz takich wzgldem ktrych odczuwa nieufno. Podobny wniosek pojawi si wczeniej przy okazji interpretowania odpowiedzi na pytania dotyczce dzielenia si wiedz specjalistyczn z innymi przedsibiorcami w Dobrodzieniu. Kolejn badan kwesti bya forma rozwizywania konfliktw z kontrahentami. Problem diagnozowano pytaniem o to, jaka forma kontaktw suy rozwizywaniu nieporozumie/konfliktw pomidzy przedsibiorc a miejscowym dostawc/odbiorc (w obrbie Dobrodzienia i okolic). Rozkad odpowiedzi zawiera tabela (tabela 4.5.3.6.). Tabela 4.5.3.6. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.6.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie przewaa bezporedni kontakt stron Raczej przewaa bezporedni kontakt Trudno powiedzie Raczej przewaa oficjalna komunikacja Zdecydowanie przewaa oficjalna komunikacja Liczba (osb) 40 8 8 0 0 Udzia 71,43% 14,29% 14,29% 0,00% 0,00%
217
Zdecydowana wikszo respondentw skania si ku metodzie rozwizywania konfliktw poprzez bezporedni kontakt ze stron zainteresowan (71% zdecydowanie + 14,29% mniej zdecydowanie). Potwierdza to niski stopie sformalizowania kontaktw przedsibiorcw z Dobrodzienia z lokalnymi dostawcami. Niezaleno podejmowania decyzji o wsppracy diagnozowao pytanie 3.7., w ktrym skierowano do respondentw prob, aby ocenili swoj niezaleno w zawieranych z innymi przedsibiorstwami zwizkach wsppracy. Rozkad odpowiedzi znajduje si w tabeli 4.5.3.7. Tabela 4.5.3.7. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.7.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi firma podejmuje decyzj o wsppracy niezalenie firma raczej podejmuje decyzj o wsppracy niezalenie trudno powiedzie firma raczej jest zmuszana do wsppracy firma jest zmuszana do wsppracy Liczba (osb) 48 8 0 0 0 Udzia 85,71% 14,29% 0,00% 0,00% 0,00%
rdo: Opracowanie wasne Spord respondentw wszyscy zadeklarowali swoj samodzielno w podejmowaniu decyzji o wsppracy z innymi przedsibiorcami. Zdiagnozowano rwnie rozkad korzyci pomidzy stronami wsppracy poprzez pytanie 3.8.: Kto zyskuje zwykle wicej korzyci ze wsppracy naszej firmy z inn? (rozkad odpowiedzi zawiera tabela 4.5.3.8.). Tabela 4.5.3.8. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.8.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Zdecydowanie firma-wsppracownik Raczej firma-wsppracownik Korzyci rozkadaj si mniej wicej rwno Raczej nasza firma Zdecydowanie nasza firma Liczba (osb) 0 3 51 0 2 Udzia 0,00% 5,36% 91,07% 0,00% 3,57%
rdo: Opracowanie wasne Prawie wszyscy respondenci okrelili rozkad korzyci midzy stronami wsppracy ich firmy z inn jako rwny. Dwch respondentw deklarujcych, e druga strona zyskuje wicej, byo poddostawcami dla wikszych firm dostarczajcych produkty kocowemu nabywcy.
218
Moliwo korzystania z lokalnych zasobw diagnozoway pytania 3.9. oraz 3.10. Pytanie 3.9. sprawdzao, czy w przypadku nagych brakw kadrowych przedsibiorca moe liczy na pomoc rodziny lub znajomych (rozkad odpowiedzi w tabeli 4.5.3.9.). Tabela 4.5.3.9. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.9.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi zdecydowanie mona liczy na ich pomoc raczej mona liczy na ich pomoc trudno powiedzie raczej nie mona zdecydowanie nie mona na to liczy Liczba (osb) 19 13 10 9 5 Udzia 33,93% 23,21% 17,86% 16,07% 8,93%
rdo: Opracowanie wasne Wikszo osb zadeklarowaa, e moe liczy na pomoc rodziny lub znajomych (33,93% zdecydowanie i 23.21% raczej). Osoby, ktre zadeklaroway odpowied trudno powiedzie (17,86%) lub jedn z dwch wyraajcych brak takiej moliwoci (16,07% i 8,93%) niekoniecznie oznaczaj, e rodzina nie pomaga w prowadzeniu zakadu. Respondenci czsto odpowiadali tak ze wzgldu na to, e ich rodziny ju byy mocno zaangaowane w przedsibiorstwo i dlatego niemoliwa byaby wiksza pomoc z ich strony. Std wynika, e odpowiedzi na pytania dodatkowo potwierdzaj to, i badane przedsibiorstwa s firmami rodzinnymi. Pytanie 3.10. sprawdzao natomiast, czy w przypadku nagych potrzeb finansowych przedsibiorca moe liczy na pomoc rodziny lub znajomych (rozkad odpowiedzi w tabeli 4.5.3.10.). Tabela 4.5.3.10. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.10.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi zdecydowanie mona liczy na ich pomoc raczej mona liczy na ich pomoc trudno powiedzie raczej nie mona zdecydowanie nie mona na to liczy Liczba (osb) 23 15 5 10 3 Udzia 41,07% 26,79% 8,93% 17,86% 5,36%
rdo: Opracowanie wasne Podobnie jak w poprzednim pytaniu respondenci w wikszoci deklarowali, e mog liczy rwnie w sprawach finansowych na pomoc rodziny. Pojawiy si take odpowiedzi
219
odwrotne. W przypadku niektrych wikszych firm respondenci nie kryli, e nie mog liczy na tak pomoc ze wzgldu na zbyt du skal dziaania ich przedsibiorstwa. Kolejne pytanie ankietowe diagnozowao relacje z kontrahentami pod wzgldem trwaoci w czasie. Respondenci byli proszeni o wskazanie odpowiedzi zawierajcej si w skali od 1 do 5, w ktrej: - 1 oznacza krtkoterminow wspprac ograniczajc si do pojedynczych transakcji, - 5 oznacza dugoterminow wieloletni wspprac. Rozkad odpowiedzi znajduje si w tabeli 4.5.3.11. Tabela 4.5.3.11. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.11.
Kod odpowiedzi Relacje z dostawcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach (3.11.1.) Liczba (osb) 44 10 2 0 0 Udzia 78,57% 17,86% 3,57% 0,00% 0,00% spoza okolic Dobrodzienia (3.11.2.) Liczba (osb) 29 9 9 3 4 Udzia 51,79% 16,07% 16,07% 5,36% 7,14% Relacje z odbiorcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach (3.11.3.) Liczba (osb) 6 0 1 1 44 4 Udzia 10,71% 0,00% 1,79% 1,79% 78,6% 7,1% spoza okolic Dobrodzienia (3.11.4.) Liczba (osb) 9 3 3 1 40 Udzia 16,07% 5,36% 5,36% 1,79% 71,43%
5 4 3 2 1 brak
rdo: Opracowanie wasne Respondenci w wikszoci deklarowali, e ich relacje z dostawcami maj charakter dugoterminowych relacji. Dla dostawcw lokalnych rozkad odpowiedzi skupi si w grnej czci skali (odpowiedzi od 3-5 100% odpowiedzi z wierzchokiem dla 5 78% respondentw). Dla dostawcw zewntrznych rozkad by bardziej spaszczony o siga rwnie dolnej czci skali. Oznacza to, e dla ogu respondentw wsppraca miaa charakter bardziej trway w przypadku, gdy druga strona bya dostawc lokalnym. Przewaga odpowiedzi wskazujcych na krtkotrwa wspprac z kontrahentami wynika std, e dla wikszoci badanych przedsibiorcw odbiorc jest indywidualny klient, z ktrym zazwyczaj37 kontakt ogranicza si do przeprowadzenia jednorazowej transakcji (zamwienie/wykonanie/sprzeda mebli).
37
Jeden z przedsibiorcw wskazywa jednak, e obsuguje jako klienta ju trzecie pokolenie tej samej rodziny (kupowali oni u niego meble rwnie w czasach, gdy przedsibiorstwo prowadzi jego dziadek a potem jego ojciec).
220
Pojawiy si rwnie odpowiedzi wskazujce na dugotrwae relacje z odbiorcami. Byy to przypadki, w ktrych klientami byli odbiorcy pfabrykatw, a przedsibiorca wystpowa w roli podwykonawcy lub sytuacje, w ktrych odbiorc bya rozwinita sie sprzeday. Dla pytania (3.11.3.) dotyczcego dugotrwaoci relacji z odbiorcami lokalnymi warto odnotowa, czego nie pokazuje tabela, e miay miejsce: - 3 przypadki, kiedy respondenci wskazywali, e posiadaj dugotrwae relacje z lokalnym odbiorc pfabrykatw, - w kilku przypadkach stwierdzona bardziej dugotrwaa wsppraca wynika z dugotrwaych relacji z sieci sprzeday (zwykle wasn), - w 4 przypadkach respondenci nie zaznaczyli adnej odpowiedzi, poniewa nie miay adnych lokalnych odbiorcw. Oprcz tego dla pytania dotyczcego dugotrwaoci relacji z odbiorcami pozalokalnymi (3.11.4.) miay miejsce 4 przypadki, kiedy respondenci wskazywali, e posiadaj dugotrwae relacje z pozalokalnym odbiorc pfabrykatw. Zauwaalne jest zatem, e przedsibiorcy z Dobrodzienia ksztatuj dugotrwae relacje z odbiorcami/wsppracownikami pod warunkiem, e nie s nimi klienci indywidualni. Pytanie 3.12. diagnozowao zaangaowanie w budowanie przyjaznych relacji z innymi przedsibiorcami w brany w najbliszej okolicy (np. organizowanie spotka nieformalnych). Respondenci zostali poproszenia o okrelenie swojego zaangaowania (rozkad odpowiedzi w tabeli 4.5.3.12.). Tabela 4.5.3.12. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.12.
Kod odpowied 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi czsto czynnie organizujemy takie inicjatywy biernie bierzemy w nich udzia, a czasami czynnie je organizujemy biernie bierzemy nich udzia czasami biernie bierzemy jestemy nich udzia nie jestemy zaangaowani w takie inicjatywy w ogle Liczba (osb) 3 6 29 6 12 Udzia 5,36% 10,71% 51,79% 10,71% 21,43%
rdo: Opracowanie wasne Z powyszych odpowiedzi wynika, e przedsibiorcy brany meblarskiej w Dobrodzieniu w zdecydowanej wikszoci angauj si w wikszym lub mniejszym stopniu w podtrzymywanie wizi pomidzy sob nawzajem. Zdecydowanie najwicej jest osb, ktre po prostu biernie uczestnicz w spotkaniach przedsibiorcw z Dobrodzienia i okolic (29 podmiotw 51%). Istnieje rwnie grupa, ktra deklaruje aktywny udzia w organizowaniu takich spotka
221
odpowiednio odpowied 4 (6 podmiotw - 10,71%) oraz odpowied 5 (3 podmioty 5,36%). Osby, ktre zadeklaroway zupeny brak zaangaowania w relacje z innymi przedsibiorcami wymieniay nastpujce powody takiego stanu: - bardzo maa skala dziaania (osoby te nie widz potrzeby, by spotyka si z innymi) idca czsto w parze z niewielkim oddaleniem siedziby przedsibiorstwa od Dobrodzienia, - brak widocznych dla respondenta profitw z takiego zaangaowania pomimo dziaania na terenie miasta Dobrodzie, - animozje na tle podziau autochton - obcy pomimo dziaania w miecie Dobrodzie.
4.5.3.2 Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami analiza korelacji
W zbiorze danych stwierdzono pewn ilo powiza korelacyjnych w danej kategorii czynnikw. Zostay one opisane poniej w kolejnych tabelach.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.5.# -,375(**) 0,004 56 -,247 ,072 52 3.11.4. & 2.6. 1 (ostronie) 2.6.# ,271(*) 0,043 56 ,203 ,136 53 1.5. 2 Brak 3 3.6. -,276(*) 0,039 56 3.11.4. -,294(*) 0,028 55 -,306 ,023 53 1.5. 2 Brak 3 4.3. -,299(*) 0,025 56
rdo: Opracowanie wasne Pytanie 3.1.1. powizane jest ujemnie z pyt. 4.3., a wic przedsibiorcy, ktrzy czciej kontaktuj si z lokalnymi dostawcami, gorzej oceniaj prac lokalnych pracownikw i odwrotnie lepiej oceniaj swoich pracownikw przedsibiorcy czerpicy dostawy spoza dystryktu przemysowego. Interesujcym zwizkiem jest rwnie korelacja 3.1.1. i 3.6., ktr mona zinterpretowa w nastpujcy sposb: gdy przedsibiorcy czerpi dostawy spoza dystryktu przemysowego, s w wikszym stopniu nastawieni na rozwizywanie konfliktw bezporednio. Jest to
222
wniosek przeczcy w pewnym stopniu utartym pogldom na funkcjonowanie dystryktu przemysowego. Ujemna korelacja 3.1.1. oraz 3.11.4. oznacza, e czerpanie od dostawcw lokalnych ma zwizek z krtkoterminow wspprac z odbiorcami spoza okolic Dobrodzienia (nastawienie na klienta indywidualnego).

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.1.5.# ,307(*) 0,021 56 ,111 ,425 52 3.3.3. 2 2.5.# ,283(*) 0,035 56 ,176 ,207 51 3.11.1. 2 Brak 3 2.5. 1 3.3.1. -,287(*) 0,033 55 3.3.3. -,516(**) 0,000 55 -,556 ,000 52 Brak 3 3.5. ,354(**) 0,007 56
rdo: Opracowanie wasne Powizania te mona zinterpretowa nastpujco: jeli wrd klientw przewaali odbiorcy z Dobrodzienia i okolic, przedsibiorcy deklarowali, e relacje respondentw z dostawcami (3.3.1.) i odbiorcami (3.3.3.) lokalnymi byy mniej sformalizowane. W Dobrodzieniu zachodzi pewna prawidowo zaobserwowana rwnie w czasie rozmw towarzyszcych ankietowaniu. Jeeli przewaaj odbiorcy lokalni, to najpewniej przedsibiorca jest poddostawc innego przedsibiorstwa, a zatem jego relacje z odbiorcami s dugoterminowe i charakteryzuj si niskim stopniem formalizacji. Jeeli natomiast wrd odbiorcw przewaaj klienci spoza okolic Dobrodzienia, to wtedy firma sprzedaje bezporednio klientowi kocowemu, z ktrym relacje maj krtkoterminowy charakter i opieraj si na sformalizowanych umowach (umowy na wykonanie mebla). Zaskakujc prawidowoci jest zaleno pomidzy przewag klientw z zewntrz dystryktu przemysowego a deklarowaniem postawy wzgldem konkurentw ukierunkowan bardziej na zaufanie ni nieufno i wrogo (korelacja z pytaniem 3.5.). Przedsibiorcy ukierunkowani na klienta wewntrz dystryktu przemysowego (przedsibiorcy dziaajcy jako poddostawcy) deklaruj postawy ukierunkowane bardziej na wrogo i nieufno.
223

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Brak 3 Brak 3 Brak 3 Brak 3 3.1.2.# -,287(*) 0,033 55 3.3.2. ,528(**) 0,000 51 3.6. ,307(*) 0,023 55 4.2. -,372(**) 0,005 55
rdo: Opracowanie wasne Interpretujc powysze korelacje, mona stwierdzi, e niszy stopie formalizacji relacji z dostawcami lokalnymi (3.3.1.) wie si z: - niszym stopniem formalizacji relacji z dostawcami pozalokalnymi (3.3.2.), - postrzeganiem nastawienia lokalnej spoecznoci jako bardziej wrogiej (4.2.). - tendencj do rozwizywania konfliktw poprzez bezporedni kontakt (3.6.). Pierwsze powizanie kae przypuszcza, e przedsibiorcy nie czyni duego rozrnienia pomidzy dostawcami lokalnymi i pozalokalnymi oraz, e traktuj ich w podobny sposb, jeeli chodzi o formalizacj wsppracy. Wymowa drugiego zwizku moe by przeciwna intuicji, ktra podpowiada, e mniejsza formalizacja relacji z dostawcami lokalnymi powinna i w parze z wikszym zaufaniem do lokalnej spoecznoci. Korelacja wskazuje na wniosek przeciwny. Ostatnia korelacja jest zgodna z oczekiwaniami. Nisza formalizacja to rwnie rozwizywanie konfliktw w sposb bezporedni.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) Df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku brak 3 brak 3 3.3.1.# ,528(**) 0,000 51 3.11.4. -,381(**) 0,005 52
224
Wedug powyszych danych nisza formalizacja relacji z dostawcami spoza okolic Dobrodzienia towarzyszy krtkoterminowym relacjom z odbiorcami pozalokalnymi (3.11.4.). Powizanie to jest charakteryzuje si niezgodnym z oczekiwaniami kierunkiem.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku brak 3 2.5.# -,275(*) 0,042 55 3.1.2.# -,516(**) 0,000 55 -,556 ,000 52 2.5. 1 brak 3 brak 3 3.3.4. ,678(**) 0,000 55 3.11.3. ,502(**) 0,000 51
rdo: Opracowanie wasne Korelacje opisane w tabeli 4.5.3.17. wskazuj na to, e nisza formalizacja relacji z odbiorcami lokalnymi wie si z: - nisz formalizacj relacji z odbiorcami zewntrznymi (3.3.4.). Powizanie to jest tak silne, poniewa zazwyczaj respondenci, dla ktrych odbiorc jest klient indywidualny (wikszo), na rwni traktuj klienta z Dobrodzienia i z dalszej okolicy. - dugoterminow wspprac z odbiorc lokalnym (3.11.3.). Przedsibiorcy, ktrzy wsppracuj nieformalnie i w sposb dugoterminowy z odbiorc lokalnym, s zwykle podwykonawcami.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) Df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 3 3 3 1.8.# ,264(*) 0,049 56 2.1.# -,280(*) 0,036 56 3.3.3.# ,678(**) 0,000 55
Tabela 4.5.3.19. Korelacje pytania 3.4.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa@ Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne @ Kategoria zwizku 3 1.8.# ,291(*) 0,030 56
225
Zwizki korelacyjne odpowiedzi na pytanie 3.3.4. zachodz jedynie w przypadkach ju wczeniej interpretowanych. Podobnie w przypadku odpowiedzi na pytanie 3.4. Zwizki korelacyjne zachodz jedynie w przypadkach ju wczeniej interpretowanych.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 2.7.# ,342(**) 0,010 56 ,183 ,180 53 4.3. 2 Brak 3 3.1.2.# ,354(**) 0,007 56 4.3. ,341(*) 0,010 56 ,288 ,033 53 2.7 1
rdo: Opracowanie wasne Zwizek 3.5. i 4.3. oznacza, e respondenci deklarujcy postaw blisz zaufaniu wzgldem konkurentw jednoczenie maj skonno do lepszego oceniania pracownikw w firmie. Moe to rwnie oznacza, e respondenci tacy generalnie przyjmuj pozytywne postawy wzgldem drugiego czowieka. Tabela 4.5.3.21. Korelacja pytania 3.6.
Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 3 3 3 1.8.# -,279(*) 0,037 56 1.9.# ,314(*) 0,018 56 3.1.1.# -,276(*) 0,039 56

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 3 1.1.2.# -,299(*) 0,025 56
Korelacje midzy pytaniem 3.6. a innymi byy ju wczeniej interpretowane. Natomiast korelacje z pytaniem 3.7. w obrbie modelu nie miay miejsca. Analogicznie w przypadku pytania 3.8.
226

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.1.1.# ,274(*) 0,041 56 ,246 ,074 52 1.6. & 1.9. 2 1.6.# ,278(*) 0,038 56 ,158 ,254 52 1.1.1 & 1.9. 2 1.9.# ,266(*) 0,047 56 ,107 ,439 52 1.1.1 & 1.6. 2
rdo: Opracowanie wasne Korelacje odpowiedzi na pytanie 3.10. byy ju wczeniej interpretowane.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 2.5.# ,316(*) 0,018 56 ,192 ,169 51 3.11.2. 2 3.11.2. ,375(**) 0,005 54 ,228 ,101 51 2.5. 2
rdo: Opracowanie wasne Korelacje midzy pytaniem 3.11.1. a innymi pytaniami byy ju wczeniej interpretowane (okazay si korelacjami pozornymi).

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) Df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.6.# ,298(*) 0,028 54 ,145 ,299 51 1.9. 2 1.9.# ,284(*) 0,037 54 ,257 ,063 51 1.6. 2? 2.5.# ,297(*) 0,029 54 ,176 ,207 51 3.11.1. 2 3.11.1.# ,375(**) 0,005 54 ,228 ,101 51 2.5. 2
227
Korelacje midzy pytaniem 3.11.1. a innymi pytaniami byy ju wczeniej interpretowane.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa@ Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne @ Kategoria zwizku 2.1.# -,406(**) 0,003 52 -,142 ,324 48 2.4. & 3.11.4. 2 2.4.# -,380(**) 0,005 52 -,327 ,019 49 2.1. 1 brak 3 3.3.3.# ,502(**) 0,000 51 3.11.4. ,511(**) 0,000 52 ,418 ,002 49 2.1. 1 brak 3 4.2. ,314(*) 0,024 52
rdo: Opracowanie wasne Powizania wykazane w powyszej tabeli pozwalaj na okrelenie zwizku pomidzy dugoterminowymi relacjami z odbiorcami lokalnymi (3.11.3.) a: - dugoterminowymi relacjami z odbiorcami pozalokalnymi (3.11.4.) i odwrotnie - wielokrotnie ju bya mowa o podziale przedsibiorcw na tych, ktrzy s poddostawcami innych lokalnych przedsibiorcw (dugoterminowe relacje z odbiorcami) oraz tych, ktrzy sprzedaj produkty bezporednio klientom ostatecznym (relacje krtkoterminowe z odbiorcami). Zwizek korelacyjny wskazuje w tym kontekcie na to, e w obu przypadkach odbiorcy s podobnie traktowani niezalenie od ich lokalizacji, - percepcj przyjaznego nastawienia lokalnej spoecznoci (4.2.).

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.5.# ,294(*) 0,028 56 ,095 ,493 52 3.1.1 & 2.1. 2 2.1.# -,435(**) 0,001 56 -,262 ,066 48 2.4. & 3.11.3. 2 (1 ostronie) 3.1.1.# -,294(*) 0,028 56 -,306 ,023 53 1.5. 2 Brak 3 3.3.2.# -,381(**) 0,005 52 3.11.3.# ,511(**) 0,000 52 ,418 ,002 49 2.1. 1*
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych Wszystkie wykazane korelacje odpowiedzi na pytanie 3.11.4. byy ju interpretowane. Tabela 4.5.3.28. Korelacja pytania 3.12.
Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.1.1.# ,289(*) 0,031 56 ,156 ,254 53 1.3. 2 1.1.5.# ,499(**) 0,000 56 ,340 ,012 52 1.7. & 4.1. 1 1.3.# ,367(**) 0,005 56 ,206 ,134 52 2.3. & 1.1.1 2 1.7.# ,433(**) 0,001 56 ,249 ,070 52 1.1.5. & 4.1. 2 1.3. 1 2.3.# ,437(**) 0,001 56 ,427 ,001 53 4.1. ,429(**) 0,001 56 ,269 ,049 52 1.1.5. & 1.7. 1
228
rdo: Opracowanie wasne Wartociowych poznawczo wnioskw dostarcza analiza powiza, ktrych pomiar korelacji znajduje si w powyszej tabeli (tabela 4.5.3.28.). Oprcz zwizkw wykazanych i zinterpretowanych uwag zwraca wyszy stopie zaangaowania w budowanie przyjaznych relacji z innymi przedsibiorcami (3.12.). Wie si to z deklarowaniem przez przedsibiorc wystpowanie sytuacji, w ktrych pracownicy firmy zakadaj wasn dziaalno gospodarcz (4.1.). Jest to ciekawy wniosek z punktu widzenia rozwoju dystryktu przemysowego. Osoby zaangaowane w spotkania prowadz zakady bdce wylgarni nowych firm.
4.5.4.
rodowisko przedsibiorcze firmy analiza danych
4.5.4.1 rodowisko przedsibiorcze firmy analiza rozkadu odpowiedzi
Diagnoz denia pracownikw do zakadania wasnej firmy przeprowadzono, zadajc pytanie przedsibiorcom, czy ich pracownicy zakadaj wasn dziaalno w brany meblarskiej na wasny rachunek pytanie 4.1. (rozkad odpowiedzi zawiera tabela 4.5.4.1.).
229
Tabela 4.5.4.1. Rozkad odpowiedzi na pytanie 4.1.

Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi Jest to normalna kolej rzeczy Czsto Od czasu do czasu Prawie nigdy Nigdy Liczba (osb) 0 0 17 6 33 Udzia 0,00% 0,00% 30,36% 10,71% 58,93%
rdo: Opracowanie wasne Wrd respondentw 58,93% zadeklarowao, e w ich przedsibiorstwie nie byo nigdy takiego przypadku, aby ich pracownik rozpocz wasn dziaalno gospodarcz. Natomiast pozostali zadeklarowali (41,07%), e zatrudniali pracownikw, ktrzy po pewnym czasie odeszli i zaoyli wasne samodzielne warsztaty pracy. Trudno zinterpretowa natenie tego zjawiska na przykad poprzez zrnicowanie odpowiedzi o kodzie 2 i 3, dlatego w niniejszej rozprawie wszystkie odpowiedzi rne od 1 bd traktowane jako deklaracja wystpowania zjawiska zakadania firm wrd byych pracownikw. Oglnie mona stwierdzi, e zjawisko to w Dobrodzieniu jest zauwaalne. Pytanie 4.2. suyo diagnozie poparcia lokalnej spoecznoci wzgldem inicjatywy gospodarczej. Poproszono w nim o ocen nastawienia spoecznoci lokalnej wzgldem osb zakadajcych dziaalno gospodarcz i rozwijajcych miejscowy biznes (rozkad odpowiedzi zawiera tabela 4.5.4.2.). Tabela 4.5.4.2. Rozkad odpowiedzi na pytanie 4.2.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi przyjazne raczej przyjazne obojtne raczej wrogie zdecydowanie wrogie Liczba (osb) 3 19 30 4 0 Udzia 5,36% 33,93% 53,57% 7,14% 0,00%
rdo: Opracowanie wasne Odpowiedzi na powysze pytanie wiadcz o tym, e przedsibiorcy odbieraj spoeczno lokaln jako obojtn wzgldem nich (53,57%) z przesuniciem rozkadu odpowiedzi w stron nastawienia raczej przyjaznego (33,93%). Wrd odpowiedzi s rwnie gosy wiadczce o negatywnej postawie ludnoci (7,14%). Stawiane jej zarzuty to odczuwalna przez
230
przedsibiorcw zawi oraz wybieranie do rady miasta kandydatw nie bdcych lokalnymi przedsibiorcami1. Ostatnie pytanie kategorii miao za zadanie diagnoz pozytywnego nastawienia pracownikw do wykonywanej pracy w ocenie przedsibiorcw. Zapytano respondentw, czy lokalni pracownicy szanuj swoj prac i sumiennie j wykonuj (rozkad odpowiedzi zawiera tabela 4.5.4.3.). Tabela 4.5.4.3. Rozkad odpowiedzi na pytanie 4.3.
Kod odpowiedzi 5 4 3 2 1 Znaczenie odpowiedzi zdecydowanie tak raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie Liczba (osb) 17 28 9 1 1 Udzia 30,36% 50,00% 16,07% 1,79% 1,79%
rdo: Opracowanie wasne Wikszo respondentw ocenia prac lokalnych pracownikw pozytywnie. Odpowiedzi zdecydowanie tak na powysze pytanie udzielio 30,36% badanych, odpowiedzi raczej tak 50% badanych. Osb, ktre zaznaczyy odpowied trudno powiedzie byo 16,07%. Jedna osoba zaznaczya odpowied raczej nie. Rwnie jedna zdecydowanie nie. Respondenci sygnalizowali jednak w swoich komentarzach brak reguy oraz zwracali uwag na fakt, e nie mona tego okreli statystycznie ze wzgldu na skomplikowan natur czynnika ludzkiego. Kilka razy pojawio si zastrzeenie, e nie ma prawidowoci, co do tego, e pochodzenie pracownika wpywa na jako jego pracy. Przy okazji tego pytania niejednokrotnie w sposb naturalny przywoywany by problem brakw kadr w Dobrodzieniu.
Pogld jednego z przedsibiorcw
231
4.5.4.2 rodowisko przedsibiorcze firmy analiza korelacji
W zbiorze danych stwierdzono pewn ilo powiza korelacyjnych w danej kategorii czynnikw. Zostay one opisane poniej.

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.1.5.# ,269(*) 0,045 56 1.7.# ,401(**) 0,002 56 ,381 ,004 53 1.1.5. 1 3.12.# ,429(**) 0,001 56 ,269 ,049 52 1.1.5. & 1.7. 1
brak 3
rdo: Opracowanie wasne Korelacje wice odpowiedzi na pytanie 4.1. z innymi zostay opisane w poprzednich podrozdziaach. Tabela 4.5.4.5. Korelacja pytania 4.2. nastpuje z odpowiedziami na nastpujce pytania:
Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku brak 3 brak 3 brak 3 brak 3 1.1.1.# ,268(*) 0,046 56 3.3.1.# -,372(**) 0,005 55 3.11.3.# ,314(*) 0,024 52 4.3. ,296(*) 0,027 56
rdo: Opracowanie wasne Z powyszej tabeli (tabela 4.5.4.5.) wynika zbieno ocen lokalnej spoecznoci oraz lokalnych pracownikw. Jeeli przedsibiorcy odbieraj spoeczno jako przyjazn, rwnie pozytywnie oceniaj pracownikw i odwrotnie (zwizek 4.2. i 4.3.).
232

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 2.7.# ,287(*) 0,032 56 ,265 ,051 53 3.5. 1 3 3.1.1.# -,299(*) 0,025 56 3.5.# ,341(*) 0,010 56 ,288 ,033 53 2.7 1 3 4.2.# ,296(*) 0,027 56
rdo: Opracowanie wasne Korelacja pytania 4.3. nastpuje tylko w przypadkach ju analizowanych wczeniej.
4.5.5.
Adaptowana metoda skali wartoci osobistych (ASWO) analiza danych
4.5.5.1 Uwagi metodyczne
W niniejszej pracy metoda ASWO jest traktowana jako narzdzie pomocnicze w weryfikacji gwnych tez rozprawy. Analiza rozkadu odpowiedzi (uzyskanych profilw preferencji) pozwala na rozpoznanie u respondentw hierarchii wartoci branych pod uwag w sytuacji wyboru dostawcy. Z punktu widzenia problematyki pracy interesujca poznawczo jest kwestia, czy wartoci, ktre mona zakwalifikowa do zbioru pozaekonomicznych (zaufanie do dostawcy, powizania rodzinne z dostawc, pochodzenie dostawcy), s w stanie konkurowa pod wzgldem wanoci z wartociami zaliczonymi do zbioru ekonomicznych (cena, jako, warunki patnoci). Analiza korelacji pozwala natomiast na rozpoznanie zwizkw pomidzy miarami wanoci poszczeglnych wartoci ujtych w badaniu adaptowan metod SWO oraz wartociami zmiennych ujtych w modelu czynnikw pozaekonomicznych. Interpretacja tych zwizkw pozwala sprawdzi, czy ksztatowanie si hierarchii wanoci pozostaje w zwizku z nateniem miar czynnikw pozaekonomicznych. Przykadowo, czy wiksze znaczenie wartoci ze zbioru pozaekonomicznych w hierarchii otrzymanej adaptowan metod SWO jest zwizane z wikszym nateniem miar zawartych w modelu czynnikw pozaekonomicznych. Autor
233
stawia hipotez, e zwizek ten ksztatuje si w formie istotnego zwizku korelacyjnego o dodatnim charakterze. Rozpoznane istotne zwizki, ktre s zgodne z t hipotez, mona uzna za dodatkowe potwierdzenie tezy gwnej pracy w myl zasady triangulacji metod badawczych.
4.5.5.2 Analiza rozkadu danych w badaniu ASWO
Dla kadego respondenta otrzymano profil preferencji. Skada si on z szeciu wartoci wyznaczajcych wag pojedynczego czynnika biorcego udzia w badaniu. Moe on przybiera wartoci od 0 do 20. Maksymalna ilo punktw oznacza otrzymanie przez dany czynnik w piciu konfrontacjach z pozostaymi czynnikami po 4 punkty. Suma wszystkich rozdzielonych punktw wynosia 60 (15 porwna po 4 punkty). Mona powiedzie, e dla przyjtej konfiguracji bada wartoci niejako neutraln, nie pozwalajc na uzyskanie hierarchii czynnikw, byoby przyjcie przez wszystkie czynniki wartoci rwnej 10. Wartoci powyej 10 mona interpretowa jako pewnego rodzaju wybicie si danego czynnika ponad redni w stron wzgldnie wyszej wartoci ni inne. Analogicznie, warto czynnika poniej 10 oznacza, e traci on wano na rzecz pozostaych. Statystyki opisujce rozkad uzyskanych zmiennych, ktrych wartoci tworz profile preferencji respondentw, przedstawia tabela 4.5.5.1. oraz rysunki od 4.2. 4.7. Tabela 4.5.5.1. Statystyki opisowe dla uzyskanych wag czynnikw
N=56 rednia Mediana Odchylenie standardowe Wariancja Minimum Maksimum Suma cena 10,38 11,00 2,813 7,911 4 16 581 jako 15,68 16,00 2,924 8,549 6 20 878 war pat 8,88 9,00 3,075 9,457 2 14 497 zaufanie 12,88 13,00 2,757 7,602 6 20 721 rodzina 5,34 5,00 3,423 11,719 0 14 299 miejsce 6,86 7,00 4,388 19,252 0 20 384
rdo: Opracowanie wasne Analiza wizualna histogramw pozwala przypuszcza, e rozkady s normalne (Patrz rys. od 4.2. do 4.7.).
234
cena
10
Czsto
0 5 10 15
rednia =10,38
OdchStd. =2,813 N =56
cena
Rysunek 4.2. Histogram rozkadu zmiennej Cena w badaniu ASWO rdo: Opracowanie wasne
jako
20
15
Czsto
10
0 7,5 10 12,5 15 17,5 20
rednia =15,68
OdchStd. =2,924 N =56
jako
Rysunek 4.3. Histogram rozkadu zmiennej Jako w badaniu ASWO rdo: Opracowanie wasne
235
war pat
12
10
Czsto
0 0 2 4 6 8 10 12 14
rednia =8,88
OdchStd. =3,075 N =56
war pat
Rysunek 4.4. Histogram rozkadu zmiennej Warunki patnoci w badaniu ASWO rdo: Opracowanie wasne
zaufanie
20
15
Czsto
10
0 7,5 10 12,5 15 17,5 20
rednia =12,87
OdchStd. =2,757 N =56
zaufanie
Rysunek 4.5. Histogram rozkadu zmiennej Zaufanie w badaniu ASWO rdo: Opracowanie wasne
236
rodzina
12,5
10,0
Czsto
7,5
5,0
2,5
0,0 0 2,5 5 7,5 10 12,5
rednia =5,34
OdchStd. =3,423 N =56
rodzina
Rysunek 4.6. Histogram rozkadu czynnika Powizanie dostawcy z rodzin przedsibiorcy w badaniu ASWO rdo: Opracowanie wasne
miejsce
12
10
Czsto
0 0 5 10 15 20
rednia =6,86
OdchStd. =4,388 N =56
miejsce
Rysunek 4.7. Histogram rozkadu czynnika Siedziba dostawcy w badaniu ASWO rdo: Opracowanie wasne
237
Test normalnoci potwierdza to przypuszczenie. Wszystkie zmienne w badaniu ASWO przybieraj wartoci, ktre w sposb istotny statystycznie s zblione do rozkadu normalnego (patrz wartoci testu Komogorowa Smirnowa oraz istotno w tabeli 4.5.5.2.). Tabela 4.5.5.2. Test Komogorowa-Smirnowa dla jednej prby dla zmiennych z badania ASWO
cena N Parametry rozkadu normalnego(a,b) 10,38 2,813 Najwiksze rnice ,111 ,081 -,111 Z Komogorowa-Smirnowa Istotno asymptotyczna (dwustronna) 56 15,68 2,924 ,133 ,071 -,133 ,832 ,494 jako 56 8,88 3,075 ,138 ,086 -,138 ,996 ,275 war pat 56 12,88 2,757 ,107 ,107 -,090 1,033 ,237 zaufanie 56 5,34 3,423 ,111 ,111 -,072 ,798 ,547 rodzina 56 6,86 4,388 ,094 ,094 -,059 ,830 ,496 miejsce 56 6,81 4,323 ,104 ,104 -,057 ,705 ,704
a Testowana jest zgodno z rozkadem normalnym. b Obliczono na podstawie danych.
rdo: Opracowanie wasne (przy pomocy pakietu SPSS 14) Metoda ASWO suy sprawdzeniu hierarchii czynnikw wpywajcych na decyzj respondenta. Hierarchia taka jest efektem pewnej typowej kombinacja kolejnoci otrzymanej jako rednia wszystkich profilw preferencji. Warunkiem istnienia hierarchii jest wykazana istotno statystyczna rnic pomidzy zmiennymi. Normalno rozkadw zmiennych pozwala przy rozpatrywaniu istotnoci rnic skorzysta z testu t dla prb zalenych. Rnice pomidzy wagami poszczeglnych czynnikw s istotnie rne od siebie (patrz ostatnie trzy kolumny tabeli 4.5.5.3.).
238
Tabela 4.5.5.3. Test dla prb zalenych dla zbioru danych uzyskanych w badaniu ASWO
Rnice w prbach zalenych Odchyrednia lenie standardowe Para 1 Para 2 Para 3 Para 4 Para 5 Para 6 Para 7 Para 8 Para 9 Para 10 Para 11 Para 12 Para 13 Para 14 Para 15 cena - jako cena - war pat cena - zaufanie cena - rodzina cena - miejsce jako - war pat jako - zaufanie jako - rodzina jako - miejsce war pat - zaufanie war pat - rodzina war pat - miejsce zaufanie - rodzina zaufanie - miejsce rodzina - miejsce -5,304 1,500 -2,500 5,036 3,518 6,804 2,804 10,339 8,821 -4,000 3,536 2,018 7,536 6,018 -1,518 3,954 4,204 4,014 4,969 6,153 4,371 3,961 5,431 5,988 3,766 5,215 6,563 5,212 6,080 5,124 Bd standardowy redniej ,528 ,562 ,536 ,664 ,822 ,584 ,529 ,726 ,800 ,503 ,697 ,877 ,696 ,812 ,685 95% przedzia ufnoci dla rnicy rednich Dolna granica -6,362 ,374 -3,575 3,705 1,870 5,633 1,743 8,885 7,218 -5,009 2,139 ,260 6,140 4,390 -2,890 Grna granica -4,245 2,626 -1,425 6,366 5,166 7,974 3,864 11,794 10,425 -2,991 4,932 3,775 8,931 7,646 -,146 -10,038 2,670 -4,661 7,584 4,279 11,648 5,297 14,245 11,024 -7,949 5,073 2,301 10,820 7,407 -2,217 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 55 ,000 ,010 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,000 ,025 ,000 ,000 ,031 t df Istotno (dwustronna)
Wartoci testu t pozwalaj na wycignicie wniosku, e rnice pomidzy wszystkimi rednimi s na istotnym statystycznie poziomie. Mona zatem mwi o urednionej hierarchii, ktra prezentuje si nastpujco, poczynajc od czynnika posiadajcego najwiksze znaczenie dla statystycznego respondenta (patrz tabela 4.5.5.4.). Tabela 4.5.5.4. Hierarchia wsplna dla wszystkich respondentw
Miejsce w hierarchii Zmienna rednia 1 jako 15,68 2 zaufanie 12,88 3 Cena 10,38 4 war pat 8,88 5 miejsce 6,86 6 rodzina 5,34
rdo: Opracowanie wasne Najistotniejszym czynnikiem dla przedsibiorcw z Dobrodzienia w podejmowaniu decyzji odnonie wyboru partnera biznesowego w charakterze dostawcy jest jako wyrobw oferowanych przez dostawcw. Jest to czynnik zaliczony przez autora do grona ekonomicznych. Inne z tej grupy zajmuj trzeci (czynnik cena) oraz czwart pozycj (warunki patnoci). Skumulowana warto dla tych trzech czynnikw wynosi 34,44 i wskazuje na to, e
239
cznie czynniki ekonomiczne zdobyy przewag w preferencjach respondentw i pozostaj decydujce w kwestii wyboru dostawcy (rozpoczcia wsppracy z dostawcami). Szczeglnie jest to widoczne w przypadku czynnikw cena i jako. Wysoko w hierarchii uplasowa si czynnik zaufanie, zajmujc drugie miejsce i, co istotne, wyprzedzajc inny kluczowy czynnik ekonomiczny cena. Prawidowo ta ma znaczenie dla formuowania wnioskw niniejszej pracy. Dystrykty przemysowe s oparte na wsppracy przedsibiorstw. Dlatego czynnik zaufanie (pozaekonomiczny) nabiera szczeglnego znaczenia. Niewielka znaczenie czynnika miejsce oraz rodzina jest w pewnym sensie niezgodne z intuicyjnym pojmowaniem funkcjonowania dystryktu przemysowego opartego na lokalizacji oraz w duej mierze na zaangaowaniu rodziny. Niska warto wag przypisanych tym czynnikom umoliwia sformuowanie wniosku, e w rodowisku tym spord czynnikw pozaekonomicznych najwaniejsze jest zaufanie. Respondenci rwnie dawali takiemu przekonaniu wyraz rwnie w czasie wywiadw (np. przy okazji wypeniania arkusza ASWO), podkrelali, e owszem rodzina jest wana, ale w biznesie liczy si przede wszystkim sprawdzony partner.
4.5.5.3 Analiza korelacji danych z badania ASWO
Oprcz analizy rozkadw zmiennych uzyskanych metod ASWO, dodatkowo przeprowadzono analiz ich korelacji ze zmiennymi modelu czynnikw pozaekonomicznych. Wedug autora niniejszej rozprawy, pozwala to na wyciagnicie dodatkowych wnioskw w oparciu o zasad triangulacji i wesprze pozytywn weryfikacj tezy gwnej niniejszej pracy. Analizujc korelacj autor postpuje analogicznie jak w przypadku analizy zmiennych modelu we wczeniejszych podrozdziaach pracy. Korelacja oceny wanoci czynnika Cena koreluje ze zmiennymi badawczymi zawartymi w modelu czynnikw pozaekonomicznych (tabela 4.5.5.5. ).
240
Tabela 4.5.5.5. Korelacja czynnika cena z innymi zmiennymi badanymi

Liczba Pytanie 1.6. 1.7. 3.3.2. 3.9. 3.10. 3.11.3. 3.12. Miejsce pracownikw Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) Df 0,010 56 -,256 ,062 52 0,044 56 ,152 ,273 52 Aktualna Zmienne kontrolne 1.7. & 3.10. liczba pracownikw & 3.12. Kategoria zwizku 2 2 3 3 0,046 52 0,002 56 0,013 56 -,283 ,038 52 1.6. & Aktualna liczba kw 1 0,029 52 ,127 ,381 48 miejsce & Aktualna liczba kw 2 0,011 56 ,272 ,047 52 1.7. & Aktualna liczba kw 1 0,002 56 -,407 ,002 53 Aktualna liczba pracownikw 0,021 56 -,175 ,238 45 1.7. & 3.10. & 3.11.3. & 3.12. & miejsce 2 -,340(*) ,270(*) -,278(*) -,403(**) -,331(*) ,303(*) ,339(*) -,400(**) ,308(*)
pracowni- pracowni- pracowni-
rdo: Opracowanie wasne Z ostronoci naley rozpatrzy powizanie odpowiedzi na pytanie 1.6. i wartoci zmiennej cena. Stanowi ono podstaw do sformuowania nastpujcego wniosku: respondenci, ktrzy deklarowali, e od innych przedsibiorcw mona uzyska informacje o konkurencji zewntrznej, rwnoczenie w badaniu preferencji metod ASWO okazali si osobami, dla ktrych cena miaa relatywnie mniejsze znaczenie ni dla innych respondentw. Std wiosek, e osoby, ktre w wikszym stopniu korzystaj z informacji innych przedsibiorcw, w wyszym stopniu korzystaj z rozwinitych kontaktw z innymi firmami, a to sprawia, e inne czynniki ni cena decyduj o rozpoczciu wsppracy z kontrahentem (w tym przypadku z dostawc). Kolejnym wykazanym zwizkiem jest korelacja: cena 3.3.2. Oznacza to, e nisza formalizacja relacji z dostawcami spoza okolic Dobrodzienia towarzyszy relatywnie niszej preferencji czynnika cena w sytuacji wyboru dostawcy (cena). Relacje z dostawcami, pozwalajce na nisz formalizacj, to relacje, w ktrych czynnik cena ju nie odgrywa tak duej roli.
241
Powizanie odpowiedzi na pytanie 3.9. oraz zmiennej cena ujtej w badaniu ASWO daje podstawy by, twierdzi, e osoby deklarujce wiksze zaangaowanie rodziny w dziaanie przedsibiorstwa przypisuj mniejsze znaczenie czynnikowi cena w sytuacji wyboru dostawcw. Kolejny zwizek mwi, e gdy stopie polegania na pomocy rodziny w przypadku nagych potrzeb finansowych wzrasta (3.10.) malaa waga czynnika cena w badaniu ASWO. Przedsibiorcy z lepsz rodzinn baz kapitaow mniejsze znaczenie przypisywali czynnikowi cena w sytuacji wyboru dostawcy. Wyszy stopie zaangaowania w budowanie przyjaznych relacji z innymi przedsibiorcami (3.12.) wie si z relatywnie wysz wag czynnika cena w sytuacji wyboru dostawcy (badanie ASWO). Dla osb angaujcych si w relacje z innymi przedsibiorcami cena jest relatywnie waniejszym czynnikiem wyboru dostawcy. W zbiorze danych mona zidentyfikowa ujemn korelacj preferencji cena oraz miejsce. Oznacza to, e, gdy wano czynnika cena ronie, jednoczenie maleje wpyw czynnika geograficznego siedziba dostawcy. Osoby preferujce niskie ceny mog poszukiwa dostawcw w dalszych rejonach kraju lub zagranic. Osoby, dla ktrych czynnik cena jest mniej istotny, w wikszym stopniu przykadaj wag do miejsca, czyli do bliskoci dostawcw. Zwizek ten dodatkowo mona uzasadnia przedstawian przez niektrych przedsibiorcw tez o wyszych cenach u dobrodzieskich dostawcw ni poza Dobrodzieniem. Tabela 4.5.5.6. Korelacja oceny wanoci czynnika jako
Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 3 1.9. ,373(**) 0,005 56 3.1.1. -,291(*) 0,029 56 -,108 ,431 53 miejsce 2 3 3 Rodzina -,368(**) 0,005 56 Miejsce -,317(*) 0,017 56
rdo: Opracowanie wasne Deklarowana gotowo do dzielenia si wiedz z innymi przedsibiorcami (1.9.) wystpuje w odpowiedziach respondentw, ktrzy relatywnie wyej ni inni oceniaj wano czynnika jako w badaniu preferencji metod ASWO.
242
Wyszczeglniona w powyszej tabeli korelacja ujemna z odpowiedziami na pytanie 3.1.1. kae sdzi, e przedsibiorcy, ktrzy czerpi od dostawcw lokalnych, w mniejszym stopniu s nastawieni na czynnik jako w badaniu ASWO. Ponadto wano czynnika cena koreluje negatywnie z czynnikami rodzina i miejsce. Przedsibiorcy stawiajcy na jako przy wyborze dostawcw mniejsz wag przykadaj do powiza rodzinnych oraz bliskoci geograficznej dostawcy. Tabela 4.5.5.7. Korelacja oceny wanoci czynnika warunki patnoci
Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 3 3 1.1.2. -,270(*) 0,044 56 1.7. -,365(**) 0,006 56 3.3.1. ,266(*) 0,049 55 ,041 ,775 48 3.3.2. 2 3.3.2. ,379(**) 0,006 52 ,307 ,030 48 3.3.1 1 3 3 3 3.5. ,271(*) 0,043 56 3.7. ,287(*) 0,032 56 Miejsce -,525(**) 0,000 56
rdo: Opracowanie wasne Saby zwizek z pytaniem 1.1.2. zmiennych uzyskanych w badaniu ASWO sugeruje, e osoby, ktre deklaroway korzystanie z informacji o nowych produktach, wykazyway mniejsze natenie zmierzonej preferencji czynnika ekonomicznego warunki patnoci. Istnieje rwnie korelacja z odpowiedziami na pytanie 1.7. Osoby, ktre wysoko oceniaj swoje zaangaowanie w ledzenie konkurencji zewntrznej, relatywnie (wzgldem innych respondentw) wysoko sobie ceni warunki patnoci przy zawieraniu transakcji z dostawcami. Wedug powyszych danych nisza formalizacja relacji z dostawcami spoza okolic Dobrodzienia (3.3.2.) towarzyszy wyszej, ni u innych respondentw, ocenie czynnika warunki patnoci (warunki patnoci). Jest to zwizek nieintuicyjny, w przypadku ktrego mona byo spodziewa si korelacji o znaku przeciwnym. Wano czynnika warunki patnoci w sposb silny koreluje ujemnie z wag czynnika miejsce. A wic osoby, dla ktrych wane s warunki patnoci, nie bd skupiay si na poszukiwaniu jak najbliszych dostawcw.
243
Tabela 4.5.5.8. Korelacja oceny wanoci czynnika zaufanie

Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 3 3 Rodzina -,401(**) 0,002 56 Miejsce -,380(**) 0,004 56
rdo: Opracowanie wasne Co ciekawe, wano czynnika zaufanie ujemnie koreluje z czynnikiem rodzina i miejsce. Osoby przykadajce du wag do czynnika zaufanie z mniejsz determinacj bd staray si znale dostawc powizanego z przedsibiorc wizami rodzinnymi oraz umiejscowionego lokalnie. Tabela 4.5.5.9. Korelacja oceny wanoci czynnika rodzina
Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 3 3 3 3 1.1.2. ,281(*) 0,036 56 3.10. ,322(*) 0,016 56 Jako# -,368(**) 0,005 56 Zaufanie# -,401(**) 0,002 56
rdo: Opracowanie wasne Saby zwizek z odpowiedziami na pytanie 1.1.2. oraz zmienn rodzina uzyskan w badaniu ASWO sugeruje, e osoby, ktre deklaroway korzystanie z informacji o nowych produktach, wykazyway wiksze natenie zmierzonej preferencji czynnika pozaekonomicznego rodzina. Ponadto, gdy stopie polegania na pomocy rodziny w przypadku nagych potrzeb finansowych wzrasta (3.10.), rosa waga czynnika rodzina w badaniu ASWO (firmy posiadajce moliwo czerpania zasobw finansowych od rodziny, wykazyway jednoczenie wiksze znaczenie czynnika rodzina w sytuacji wyboru dostawcy). Obie metody zbierania danych
244
(metoda ASWO, ankieta) przynosz zatem wnioski o podobnej wymowie (korzystanie z zasady triangulacji przynioso efekt pozytywny). Tabela 4.5.5.10. Korelacja oceny wanoci czynnika miejsce
Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) df 3.1.1. 3.11.4. Cena# Jako# Warunki patnoci# -,525(**) 0,000 56 Zaufanie# Liczba pracownikw -,299(*) 0,025 56 -,116 ,405 52 cena & 3.11.4. 3 3 3 2
,445(**) 0,001 56 ,329 ,015 52 jako & 3.11.4. 1
-,307(*) 0,021 56 -,217 ,112 53 Aktualna liczba pracownikw 2
-,400(**) 0,002 56 -,407 ,002 53 Aktualna liczba pracownikw 1
-,317(*) 0,017 56
-,380(**) 0,004 56
Zmienne kontrolne Kategoria zwizku
rdo: Opracowanie wasne Zachodzi bardzo silne powizanie pomidzy odpowiedziami na pytanie 3.1.1. a wag czynnika miejsce siedziby wynikajc z badania ASWO osoby, dla ktrych czynnik blisko siedziby dostawcy by wany (w wyborze dostawcy), w praktyce gospodarczej kontaktoway si relatywnie czciej z dostawcami lokalnymi. Jest to logiczne, a ponadto obie metody badawcze uyte do przeprowadzenia niniejszych bada (wywiad strukturalizowany i ASWO) w tym punkcie potwierdzaj si nawzajem (zasada triangulacji).
4.5.6.
Analiza zmiennych zawartych w metryczce
Dodatkowo przeprowadzono analiz zwizkw pomidzy modelem zmiennych pozaekonomicznych oraz zmienn pochodzc z tzw. metryczki - aktualnej liczby pracownikw, wanego czynnika opisujcego wielko przedsibiorstwa.
245
Tabela 4.5.6.1. Statystyki opisowe aktualna liczba pracownikw

Wane Braki danych rednia Mediana Odchylenie standardowe Wariancja Minimum Maksimum Suma 56 0 30,75 5,00 111,938 12530,082 1 760 1722
rdo: Opracowanie wasne Tabela 4.5.6.2. Korelacja oceny wanoci Liczba pracownikw
Pytanie Korelacja Rho Spearman Istotno (dwustronna) N Czstkowa Istotno (dwustronna) Df
,709 51 ,514 50 ,909 47 ,701 53 ,030 53 ,517 46 miejsce & cena 3.12. cena & 3.11.4. & 2.1. miejsce ,008 47 ,834 49 1.7. & cena & 1.7. & 1.1.5. & 3.12 ,873 51 ,238 45 1.7. & 3.10. & 3.11.3. & 3.12. & miejsce 2 2 2 cena & 3.11.4. ,405 52 0,017 56 ,053 0,029 56 ,093 0,033 56 ,017 0,010 56 -,053 0,008 56 -,292 0,026 52 ,096 0,000 56 ,374 0,003 56 ,030 0,041 56 -,023 0,021 56 -,175 0,025 56 -,116 ,319(*) ,293(*) -,286(*) ,342(**)
1.1.5.
1.7.
2.1.
2.3.
3.10.
,353(**)
3.11.3.
3.11.4.
3.12.
4.1.
Cena#
Miejsce #
-,299(*)
,309(*)
,751(**)
,385(**)
,274(*)
,308(*)
Zmienne kontrolne
1.7. & 4.1. & 3.12.
3.12. & cena & 4.1. & 1.1.5.
3.11.3. & 3.11.4. & 3.12.
& 2.1. & 1.1.5. & 3.11.3 2.3. & 4.1.
Kategoria zwizku
2 2 2 2 1 2 1 2
rdo: Opracowanie wasne W powyszej tabeli mona odszuka dwa istotne zwizki. Po pierwsze, im mniejsza skala dziaania przedsibiorstwa (mniejsza liczba pracownikw) tym stopie polegania na pomocy rodziny w przypadku nagych potrzeb finansowych by wyszy (3.10.). Firmy wiksze nie mog raczej liczy na pomoc rodziny z sytuacjach kryzysowych. Zwykle ma to zwizek z tym, e skala dziaania firmy jest zbyt dua w stosunku do moliwoci rodziny. Po drugie dugoterminowe relacjami z odbiorcami pozalokalnymi (3.11.4.) wie si z wiksz licz-
246
b pracownikw zatrudnionych w firmie (Liczba pracownikw). Dla wikszych firm odbiorc czciej zdarza si by inny przedsibiorca (poddostawy) lub sie sprzeday (salony firmowe). Std bardziej dugoterminowe relacje wykazane przez statystyk.
4.6. Wnioski z bada
4.6.1.
Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych podsumowanie rozkadu odpowiedzi.
Podsumowujc wyniki badania ankietowego dotyczcego kategorii czynnikw dziaanie kanaw informacyjnych w dystrykcie przemysowym, mona przedstawi nastpujce wnioski opisujce jego obraz: nieformalne rda informacji wspomagaj w istotny sposb oficjalne rda informacji (przedsibiorcy w wikszoci korzystaj z nieformalnych rde informacji w pozyskujc dane o dostawcach (73,22%2), nowych technologiach (57,15%) oraz nowych pracownikach (66,07%). W mniejszym stopniu deklaruj oni korzystanie z nieformalnych kanaw w przypadku pozyskiwania informacji o nowych produktach konkurencji (37,50%) oraz o najnowszych trendach w brany (41,07%). Ponadto przedsibiorcy uwaaj, e informacje nieformalne maj wpyw na powodzenie przedsibiorstwa (62,5%)), nieformalne rda informacji mona uwaa za rzetelne (wikszo respondentw podao, e ma informacjach ze rde nieformalnych mona polega (69,65%), przedsibiorcy widz jednak w wikszoci potrzeb weryfikacji danych ze rde nieformalnych (66,07%)), przekaz informacji kanaami nieformalnymi jest szybszy ni kanaami formalnymi (Tak uwaa 57,14% badanych), kanay informacyjne s otwarte na informacje z zewntrz, cho ich cyrkulacja w obrbie dystryktu napotyka bariery (przedsibiorcy ledz konkurencj poza Dobrodzieniem (71,43%). W kwestii moliwoci pozyskiwania od innych miejscowych stolarzy informacji o firmach pozalokalnych zdania s podzielone (46,43% na tak, 48,21% na nie). Informacja branowa o firmach z zewntrz wydaje si by szczeglnie cenna.),
2
Wartoci te oznaczaj udziay procentowe respondentw, ktrych odpowiedzi s zgodne z przytoczonymi interpretacjami.
247
zauwaalny jest proces wymiany wiedzy (uczenie si) i czciowe zaufanie wzgldem konkurentw (pomimo tego, e wikszo respondentw obawia si imitacji swoich produktw (62,5%), wikszo firm deklaruje udzielanie pomocy innym przedsibiorcom w formie przekazywania wiedzy specjalistycznej (58,93%)). Jednoczenie z rozmw towarzyszcych przeprowadzanemu badaniu ankietowemu mona wywnioskowa, e wrd uczestnikw dystryktu przemysowego w Dobrodzieniu (czyli midzy respondentami) istniej podziay i niejednolitoci. Objawiaj si one w wywiadach uywaniem sformuowa zaley z kim w kontekcie wymieniania si informacjami. Prowadzi to do wniosku, e badani przedsibiorcy dziel si na tych ktrych, z ktrymi mona wymienia informacje i tych, z ktrymi nie naley tego robi. Poszukujc kryterium takiego podziau, trzeba rozway nastpujce moliwoci: - podzia wedug kryterium zaufania (mona przekaza informacje zaufanemu kooperantowi, zaufanemu czonkowi rodziny oraz przyjacielowi, ktry nie wykorzysta informacji ze szkod dla ich rda). Krtko mwic kady ma swoich znajomych 3, - podzia wedug kryterium starzy modzi (istnieje grupa przedsibiorcw w Dobrodzieniu, zwykle w starszym wieku, ktrzy staraj si prowadzi swoje firmy samodzielnie, nie kooperujc z innymi oraz nie dzielc si posiadanymi informacjami, ktrzy ponadto nie rozwijaj si tak dobrze, jak niektre zakady prowadzone przez modsze pokolenie przedsibiorcw. Istnienie takiego podziau sygnalizuj domniemani modzi, wskazujc na zachowanie starych, a ci ostatni wspominaj dawne czasy, gdy konkurencja nie bya tak ostra), - podzia wedug kryterium stopnia bezporednioci konkurencji (wygodniej wymienia si informacj z przedsibiorcami nie bdcymi bezporedni konkurencj), - podzia na autochtonw i przyjezdnych (niektrzy przedsibiorcy nie posiadajcy swoich korzeni w Dobrodzieniu wskazywali na istnienie bariery oddzielajcej przyjezdnych od przedsibiorcw dziaajcych lokalnie duo duej. Powodowao to pewne realne przeszkody stawiane im w pocztkowej fazie dziaalnoci lub brak pomocy). Oglnie mona stwierdzi, e najwiksze prawdopodobiestwo tego, e przedsibiorcy bd wymienia si nieformalnie wiedz zachodzi wtedy, gdy nie znajduj si po przeciwnych stronach wymienionych powyej podziaw, a wic: - s bliskimi znajomymi (niekoniecznie rodzin), - s osobami nalecymi do modszego pokolenia przedsibiorcw,
Sformuowanie uyte przez jednego z respondentw.
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych - s przedsibiorcami niebdcymi bezporednimi konkurentami, - s autochtonami.
248
4.6.2.
Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych podsumowania analizy korelacji
W zakresie omawianej kategorii I czynnikw pozaekonomicznych, na podstawie stwierdzonych zwizkw opartych o korelacj obustronn, podlegajc kontroli korelacji czstkowej, mona przyj szereg wnioskw, ktre odzwierciedlaj prawidowoci wystpujce w zbiorze danych, a zatem opisuj zalenoci, jakie zachodz pomidzy miarami czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktu przemysowego. W zwizku z tym mona je traktowa jako zbir zasad, ktre determinuj ksztatowanie si czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktu przemysowego a porednio funkcjonowanie dystryktu przemysowego. Dokonujc syntezy uzyskanych zalenoci w poprzednim podrozdziale pracy mona wyrni nastpujce zasady funkcjonowania dystryktw przemysowych w dziedzinie czynnikw pozaekonomicznych4: 1. Im bardziej przedsibiorcy dystryktu przemysowego s przekonani o wpywie informacji nieformalnej na dziaanie przedsibiorstwa, w tym wikszym stopniu korzystaj z kanaw informacyjnych nieformalnych w celu pozyskiwania informacji o nowych produktach konkurencji. Dlatego mona uzna, e pozyskiwanie wanie tej klasy informacji nieformalnej ma szczeglnie istotny wpyw na powodzenie przedsibiorstwa w dystrykcie przemysowym. (Korelacja 1.2. i 1.1.2.) Przedsibiorcy pozyskuj informacje w mniejszym lub wikszym stopniu w obrbie wszystkich klas informacji ujtych w badaniach. Jednake tylko korzystanie z informacji dotyczcych nowych produktw koreluje istotnie z przekonaniem, e pozyskiwanie informacji nieformalnych ma wpyw na powodzenie przedsibiorstwa (1.2. i 1.1.2.). 2. Im bardziej przedsibiorcy dystryktu przemysowego s przekonani o wpywie informacji nieformalnej na dziaanie przedsibiorstwa, tym wyej oceniaj szybko dziaania kanaw informacyjnych nieformalnych. Aby kanay nieformalne mogy wpywa na powo4
W celu atwiejszego powoywania si na nie w dalszej czci pracy wnioski ponumerowano.
249
dzenie przedsibiorstwa musz przekazywa informacje wiesze ni kanay oglnodostpne (1.2. i 1.5.). 3. Pozyskiwanie informacji kanaami nieformalnymi w poszczeglnych klasach jest wzajemnie skorelowane. Przedsibiorcy pozyskujcy informacje o dostawcach, pozyskuj te informacje o nowych technologiach (1.1.1. i 1.1.3.). Pozyskujcy informacje o nowych technologiach pozyskuj informacje o nowych pracownikach (Korelacja 1.1.3. i 1.1.5.). Korzystanie z tych trzech klas informacji pozostaje ze sob w zwizku korelacyjnym. Pozyskiwanie informacji o produktach konkurencji oraz o najnowszych trendach na rynku (1.1.2., 1.1.4.) jest wzajemnie skorelowane, ale nie koreluje z poprzednimi trzema wymienionymi. Informacj dotyczc nowoci produktowych mona zatem uzna za odrbn klas, o ktrej pozyskiwaniu decyduj inne czynniki. Mona przypuszcza, e inne dziaania naley przedsiwzi, aby stymulowa pozyskiwanie drog nieformaln informacji o dostawcach, nowych technologiach oraz pracownikach, natomiast inne dziaania wpyn na pozyskiwanie informacji nieformalnych w zakresie nowych produktw oraz najnowszych trendw rynkowych. 4. Pozyskiwanie informacji kanaami nieformalnymi koreluje z deklarowanym dzieleniem si przez przedsibiorcw wiedz specjalistyczn z innymi przedsibiorcami (Korelacja 1.1.1. i 1.9.). Dziaanie nieformalnych kanaw informacyjnych w dystryktach przemysowych ma zatem charakter dwukierunkowy. Otwarcie przedsibiorcw na informacje z zewntrz (spoza firmy) towarzyszy zwikszonemu przekazywaniu informacji od przedsibiorcy na zewntrz (od przedsibiorcy do innych firm). Relacje komunikacji w dystrykcie przemysowym maj wic charakter wzajemny. Wymiana informacji o konkurentach to dobry sposb na wejcie przedsibiorcy w lokaln sie nieformalnych relacji. Dzieje si tak ze wzgldu na to, e informacje te s szczeglnie poszukiwane przez innych przedsibiorcw. Dziaania takie to te sposb na umocnienie dotychczasowych wizi. 5. Korzystanie z nieformalnej informacji o dostawcach koreluje z wysz ocen przychylnoci lokalnej spoecznoci wzgldem przedsibiorcw prowadzcych biznes (Korelacja 1.1.1. i 4.2.). Wczenie si w obieg nieformalnej informacji wie si z lepszymi relacjami przedsibiorcy z lokaln spoecznoci. 6. Korzystanie z informacji nieformalnej wie si ze specyficznymi preferencjami respondenta. Zwikszenie stopnia korzystania z informacji pozyskiwanych kanaami nieformalnymi (1.1.2.) wie si z nisz preferencj czynnika warunki patnoci oraz wysz preferencj czynnika rodzina. Czynniki uwaane za ekonomiczne trac na znaczeniu, a zyskuj czynniki pozaekonomiczne.
250
7. Im wiksze zaangaowanie rodziny w dziano przedsibiorstwa, tym wiksza skonno do dzielenia si informacjami (1.9. i 2.7.). 8. Pozyskiwanie nieformalnej informacji o nowych technologiach koreluje z przekonaniem o moliwoci uzyskania informacji od innych przedsibiorcw w Dobrodzieniu o konkurencji zewntrznej (przedsibiorstwa z brany spoza dystryktu przemysowego) (1.1.3. i 1.6.). Mona na tej podstawie twierdzi, e inni przedsibiorcy s bardzo wanym rdem informacji o najnowszych technologiach produkcji. 9. Korelacja pomidzy czstszym korzystaniem z nieformalnych informacji o pracownikach a wikszym zaangaowaniem w spotkania z innymi lokalnymi przedsibiorcami uwidacznia rda informacji o nowych pracownikach w firmach (1.1.3. i 1.6.). Inni przedsibiorcy stanowi naturalne rdo pozwalajce na weryfikacj kwalifikacji i umiejtnoci pracownikw. Przemawia to za rozwijaniem instytucje spotka przedsibiorcw sucych wymianie informacji. 10. Pozyskiwanie drog nieformaln informacji o pracownikach wzmaga zjawisko usamodzielniania si pracownikw (1.1.5. i 4.1.). Dobr poprzez konsultacje za pomoc kanaw nieformalnych pozwala pozyska najlepsze kadry. Firmy najlepiej ksztacce pracownikw przekazuj sobie nawzajem informacje o nich. 11. Szybko przekazu informacji kanaami nieformalnymi wie si z rodzajem dostawcw, u ktrych przedsibiorca si zaopatruje. Przeciwnie do zaoe, okazuje si, e przedsibiorstwa, ktre wsppracuj w wikszym zakresie z dostawcami zewntrznymi (majcymi swoje siedziby poza Dobrodzieniem i okolicami), oceniaj rwnie, e kanay nieformalne dziaaj szybciej ni oficjalne(1.5. i 3.1.1.). Przedsibiorcy czerpicy z zewntrznych rde zaopatrzenia charakteryzuj si wikszym otwarciem na nowoci z zewntrz oraz szerszym horyzontem postrzegania realiw rynkowych brany. Przedsibiorcy czerpicy jedynie z najbliszych, lokalnych rde charakteryzuj si mniejsz dynamik dziaania, do ktrej wystarczajce s lokalne rda zaopatrzenia posiadajce jednak swoje ograniczenia5. O ile korzystanie z lokalnych dostawcw ma wedug teorii pozytywny wpyw na rozwj tkanki dystryktu przemysowego poprzez rozbudow wyspecjalizowanych dostawcw, o tyle zamykanie na rda zewntrzne wedug wynikw bada przyczynia si do zmniejszenia przepyww informacyjnych.
Omawiano to analizujc wyniki odpowiedzi na pytanie o jako dostawcw lokalnych.
251
12. ledzenie konkurencji zewntrznej przez przedsibiorcw dystryktu przemysowego jest zwizane ze wzrostem obaw przed imitacj wasnych produktw (1.7. i 1.8.). Dynamiczne pozyskiwanie informacji rynkowej z zewntrz oraz od innych przedsibiorcw dobrodzieskich moe by podyktowane obaw przed imitacj wasnych produktw lub odwrotnie: ledzenie konkurencji jest powodem powstawania tych obaw. Swoist odwrotno stanowi przedsibiorstwa, pozostajce w mniejszoci6, ktre charakteryzuj si pewnego rodzaju niewiadomoci zagroenia ze strony konkurencji (brak obaw o imitacj), i ktre nie pozyskuj informacji o niej oraz nie przejawiaj zaangaowania w ycie rodowiska przedsibiorcw dystryktu przemysowego (spotkania przedsibiorcw). Obawy przed imitacj, oddech konkurencji wymuszaj na przedsibiorcach dziaania polegajce na dynamicznym pozyskiwaniu informacji rynkowych, a wic dziaaj mobilizujco na przedsibiorstwo. Wnioski te stanowi podstaw do formuowania postulatw w ostatnim rozdziale pracy.
4.6.3.
Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw podsumowanie analizy rozkadu danych
Podsumowujc wyniki badania dotyczcego tej kategorii funkcjonowania dystryktu przemysowego w Dobrodzieniu, mona sformuowa nastpujce wnioski: plany przedsibiorcw wzgldem Dobrodzienia s dugoterminowe (wikszo nie chce zmienia swojej siedziby (92,85%)), wikszo przedsibiorcw czuje wi z lokaln spoecznoci i nie s im obojtne miejscowe problemy (pomimo tego, e polityka nie cieszy si popularnoci wrd wacicieli firm i wikszo z niech si w ni nie angauje (80,35%), przedsibiorcy wspieraj lokalne inicjatywy (czciej stowarzysze ni wadz) (69,64%); ponadto zdecydowana wikszo przedsibiorcw to autochtoni (87,5% deklaruje, e co najmniej ich rodzice urodzili si na miejscu) oraz osoby identyfikujce si z Dobrodzieniem (83,93%)), tradycja rodzinnych firm stolarskich jest silnie zakorzeniona w lokalnej spoecznoci (Wikszo stolarzy kontynuuje rodzinn tradycj) chocia istnieje spora grupa, ktrzy s pierwszymi stolarzami w rodzinie (prawie 39,29%); firmy s przedsibiorstwami o charakterze rodzinnym (91,07% deklaruje zaangaowanie rodziny w firm)).
6
Patrz analiza rozkadu odpowiedzi na pytania 1.7., 1.8. i 3.12.
252
Biorc pod uwag uzyskane odpowiedzi mona stwierdzi, e populacja firm dobrodzieskich jest silnie zakorzeniona w lokalnym rodowisku i czuje si zwizana z tym geograficznym miejscem i lokaln spoecznoci. Zauwaalny jest rwnie silny zwizek pomidzy dziaalnoci lokalnych przedsibiorcw a lokalnym rodowiskiem.
4.6.4.
Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw podsumowanie analizy korelacji
Powizania korelacyjne w zakresie tej kategorii s podstaw do sformuowania szeregu wnioskw w zakresie zasad ksztatowania czynnikw skupionych w kategorii zakorzenienie lokalne przedsibiorstw. Brzmi one nastpujco: 1. Wspieranie lokalnych inicjatyw jest pozytywnie skorelowane z utosamianiem si z lokaln ma ojczyzn (Korelacja 2.3. i 2.5.) oraz z zaangaowaniem w spotkania przedsibiorcw (2.3. i 3.12.). Mona stwierdzi, e przejawem silnego utosamiania si z lokaln ma ojczyzn jest pene zaangaowanie w sprawy wasnej grupy zawodowej (spotkania stolarzy) oraz caej lokalnej spoecznoci (inicjatywy wadz lub stowarzysze). Przedsibiorcom zaangaowanym nie jest obojtny los spoecznoci, w ktrej przyszo im funkcjonowa. 2. Wspieranie lokalnych inicjatyw jest rwnie skorelowane z zaangaowaniem rodziny w prowadzenie dziaalnoci gospodarczej (zwizek 2.3. i 2.7.). Mona zatem powiedzie, e firmy rodzinne w wikszym stopniu s skonne wspiera lokaln spoeczno. 3. Utosamianie si z lokalizacj deklaruj osoby, ktrych rodzina jest bardziej zakorzeniona w danej lokalizacji (2.4. i 2.5.). 4. Nie wymagajcym komentarza jest rwnie zwizek bogatszych tradycji stolarskich z dusz lokaln histori rodziny (2.4. i 2.6.) 5. Mona zauway, e gbsze zakorzenienie rodziny oraz firmy w danej lokalizacji oraz utosamianie si z lokalizacj geograficzn niesie pewne negatywne konsekwencje. Zakorzenienie rodziny w Dobrodzieniu i okolicach koreluje z krtkoterminowoci relacji z odbiorcami lokalnymi (2.4. i 3.11.3.), a utosamianie si z miejscem ma zwizek z wikszym sformalizowaniem relacji (zwizek 2.5. i 3.3.3.). Podobne w swojej wymowie s zwizki pomidzy mniejsz chci zmiany siedziby a wysz formalizacj (2.1. i 3.3.4.) i krtkoterminowoci relacji z odbiorcami pozalokalnymi (2.1. i 3.11.4.).
253
Naley zauway, e formalizacja i krtkoterminowo relacji z odbiorcami lokalnymi oznaczaj nastawienie firmy przede wszystkim na obsug klienta indywidualnego wedug tradycyjnego schematu: zamwienie klienta ostatecznego - wykonanie. W ekstremalnych przypadkach tego modelu biznesu nie ma miejsca na podzia produkcji pomidzy przedsibiorcw. Produkcja jest wykonywana od pocztku do koca w jednym warsztacie. Jest to postrzegane jako pewien standard postpowania przez cz przedsibiorcw w dystrykcie przemysowym w Dobrodzieniu, a nawet jako powd do dumy, bowiem samowystarczalno i indywidualizm stanowi dla nich du warto. Z punktu widzenia teorii dystryktw przemysowych denie do samowystarczalnoci jest porzuceniem moliwoci wsppracy i prowadzi do zaprzepaszczania szans na podniesienie efektywnoci procesw produkcji wedug mechanizmw elastycznego podziau pracy. Wyniki bada pokazuj rwnie, e przedsibiorcy w mniejszym stopniu lokalnie osiedli (z zmniejszymi tradycjami rodzinnymi, nierzadko mylcy o zmianie siedziby) rozwijaj relacje z odbiorcami o charakterze dugoterminowym i mao sformalizowanym. Oznacza to wspprac z innymi przedsibiorstwami w charakterze poddostawcy, a w realiach dystryktu przemysowego - wykorzystanie moliwoci elastycznego podziau pracy. Wyniki obserwacji wskazuj, e to wanie indywidualizm starszego pokolenia oraz wynikajca z niego szeroka oferta dobrodzieskich meblarzy stanowiy podwaliny sukcesu Dobrodzieskich mebli. Niemniej jednak model biznesu stolarza usugodawcy napotyka obecnie bariery rozwoju ze wzgldu na wysokie koszty nowoczesnego parku maszynowego oraz braki wykwalifikowanej i jednoczenie taniej siy roboczej. Coraz trudniej bowiem utrzyma w niewielkim zakadzie park maszynowy o duej uniwersalnoci. Koszty w takim wypadku rosn, co przy niewielkiej skali dziaania musi oznacza spadek rentownoci. 6. Rodzinno firmy wydaje si mie rwnie zwizek z jakoci pracy zatrudnionych pracownikw. Waciciele firm, w ktrych zaangaowanie rodzin byo wiksze, lepiej oceniali jako lokalnych pracownikw. Zaangaowanie rodziny ma zwizek z lepsz ocen kadr.
254
4.6.5.
Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami podsumowanie analizy rozkadw
Wyniki badania dotyczcego funkcjonowania dystryktu przemysowego w kategorii relacji z innymi przedsibiorstwami, dostarczaj nastpujcych wnioskw: - relacje z dostawcami maj charakter niesformalizowany oraz dugoterminowy (wikszo przedsibiorcw deklaruje czstsze kontakty z dostawcami lokalnymi (60,71%); formalizacja kontaktw z dostawcami lokalnymi jest niska i relatywnie mniejsza ni w przypadku kontaktw z dostawcami spoza okolic Dobrodzienia; relacje z dostawcami lokalnymi s dugotrwae (maksymalna warto wskanika zaznaczana przez 78,57%) - podobnie jest, w przypadku relacji z dostawcami pozalokalnymi (maks. ocena zaznaczana przez 51,79%); baza lokalnych dostawcw jest oceniana jako coraz lepsza (67,86%)), - relacje z klientami indywidualnymi maj charakter sformalizowany i krtkoterminowy (jednorazowy), natomiast relacje z odbiorcami/uczestnikami dystryktu przemysowego (poddostawy) maj charakter niesformalizowany i dugoterminowy (wniosek z wywiadw oraz analizy korelacji danych) - relacje opieraj si na umiarkowanym zaufaniu (postawa przewaajca wzgldem konkurentw w Dobrodzieniu to umiarkowane zaufanie (60,71%) i obojtno (19,64%), tylko 7,14% - pene zaufanie; nieporozumienia rozwizywane s za pomoc bezporednich kontaktw (85,72%)) - firmy dziaaj niezalenie i nie s zmuszane do niekorzystnych dla siebie zwizkw (deklaruj swoj niezaleno we wsppracy z innymi (100%), jednoczenie twierdz, e korzyci ze wsppracy rozkadaj si mniej wicej rwno (91,07%)) - firmy bazuj czsto na zasobach rodziny (rodzina pomaga w przypadku brakw pracownikw (57,14%) i potrzeb finansowych (67,86%)) - przedsibiorcy s w wikszoci zaangaowani w ksztatowanie relacji pomidzy przedsibiorcami (bierny udzia w takich inicjatywach deklaruje 51,79%; czynny udzia (organizacja spotka) - 16,71%). Reasumujc, oglny obraz relacji pomidzy podmiotami dystryktu przemysowego jest zgodny z zaoeniami.
255
4.6.6.
Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami podsumowanie analizy korelacji
Powizania korelacyjne s podstaw do sformuowania szeregu wnioskw w zakresie zasad ksztatowania czynnikw skupionych w kategorii dotyczcej relacji pomidzy przedsibiorstwami dystryktu przemysowego. Mona zatem mwi o nastpujcych prawidowociach: 1. Podzia pracy realizowany w ramach struktur dystryktu przemysowego opiera si na wsppracy, ktrej towarzyszy niska formalizacja wzajemnych umw 7. Jeeli przewaaj odbiorcy lokalni, to najpewniej przedsibiorstwo jest poddostawc innego przedsibiorstwa, a zatem jego relacje z odbiorcami s dugoterminowe i charakteryzuj si niskim stopniem formalizacji. Jeeli natomiast wrd odbiorcw przewaaj klienci spoza okolic Dobrodzienia, to wtedy firma sprzedaje bezporednio klientowi kocowemu, z ktrym relacje maj krtkoterminowy charakter i opieraj si na sformalizowanych umowach (umowy na wykonanie mebli). Potwierdza to teori. Denie do tworzenia struktur wzajemnych powiza biznesowych w dystrykcie przemysowym musi opiera si na zaufaniu pozwalajcym na nisk formalizacj zwizkw. 2. Relacje z dostawcami charakteryzuj si wystpowaniem nastpujcych regu: 2.1. Wzrost formalizacji kontaktw z dostawcami lokalnymi zwizany jest pozytywnie z formalizacj kontaktw z dostawcami pozalokalnymi (3.3.1. i 3.3.2). U przedsibiorcy z tendencj do wyszej formalizacji kontaktw z dostawcami lokalnymi wystpuje rwnie tendencja do formalizacji kontakty z dostawcami spoza dystryktu przemysowego. 2.2. Przedsibiorcy deklarujcy nisz formalizacj zwizkw z dostawcami postrzegaj lokaln spoeczno jako bardziej wrogo nastawion wzgldem przedsibiorcw (3.3.1. i 4.2.). Przypuszczalnie integracja ludzi z brany dystryktu przemysowego stoi w opozycji do integracji przedsibiorcw z lokaln spoecznoci. Twierdzenie to jednak pozostaje w sprzecznoci z innymi wynikami bada (zwizek 3.11.1. i 4.2. ), w ktrych dugoterminowo wsppracy z lokalnymi dostawcami idzie w parze z postrzeganiem postawy ludnoci jako bardziej przyjaznej.
7
Zwizki korelacyjne: 3.1.2. i 3.3.1. oraz 3.1.2. i 3.3.3
256
2.3. Relacje z dostawcami oparte o nisz formalizacj charakteryzuje rwnie przypisywanie mniejszego znaczenia czynnikowi cena w sytuacji wyboru dostawcy (inne czynniki s waniejsze) (powizania 3.3.2. i cena). 3. Relacje z odbiorcami charakteryzuj si wystpowaniem nastpujcych regu: 3.1. Zwizki dostawca-odbiorca wrd badanych przedsibiorstw bdce wynikiem podziau produkcji s w niewielkim stopniu sformalizowane (3.3.3. i 3.3.4.) o dugotrwaym (3.3.3. i 3.11.3.), wrcz rodzinnym charakterze. 3.2. Przedsibiorcy ponadto godz si na ukad nierwnomiernego rozkadu korzyci, wiadomi tego, e brak wsppracy oznaczaby rezygnacj z korzyci, jakie nios dodatkowe zamwienia (wniosek nie wynika z analizy korelacji, lecz analizy rozkadw oraz z wywiadw). Wsppraca midzy przedsibiorcami moe by rozpoczta, jeeli w relacjach wzajemnych wystpuje zaufanie. 4. Zwizki korelacyjne ujawniaj rnice pomidzy przedsibiorstwami - poddostawcami oraz przedsibiorstwami, dla ktrych klientem jest odbiorca indywidualny (ostateczny). Przedsibiorcy poddostawcy charakteryzuj si: - dugoterminowymi relacjami z odbiorc (3.11.3. i 3.11.4.), - postrzeganiem lokalnej spoecznoci jako bardziej przyjaznej (3.11.3. i 4.2), - wikszymi rozmiarami przedsibiorstwa (3.11.4. i liczba pracownikw). 5. Odrbne reguy mona sformuowa wzgldem zjawiska czerpania lokalnych zasobw finansowych i kadr: 5.1. Firmy, ktre mona okreli mianem rodzinnych (moliwo korzystania z zasobw kadrowych i finansowych rodziny w przypadku wystpienia takiej potrzeby) mniejsz wag przypisuj czynnikowi cena (3.9. i cena oraz 3.10. i cena). W przypadku dostpu do pomocy finansowej ze strony rodziny dodatkowo wzrasta waga czynnika rodzina (zwizek 3.10. i rodzina). 5.2. Pomoc finansowa dla przedsibiorcy jest bardziej spodziewana, gdy firma jest mniejsza, a przedsibiorca modszy (zwizek 3.10. oraz liczba pracownikw). Waciciele wikszych przedsibiorstw nie mog spodziewa si pomocy rodziny, poniewa potencjalna skala potrzeb przewysza moliwoci finansowe bliskich. 6. Kolejna zaleno dotyczy ksztatowania si zaufania respondentw. Deklarowanie zaufania wzgldem konkurencji ma zwizek z lepsz ocen pracy pracownikw. Zaufanie przedsibiorcy jest budowane w szerszym kontekcie i nie dziaa wybirczo. Jeeli si poja-
257
wia dotyczy wszystkich podmiotw, z jakimi przedsibiorca ma styczno (3.5. i 4.3). Jest naturaln postaw czowieka w relacji do innych ludzi. 7. Zaangaowanie waciciela firmy w relacje z innymi przedsibiorcami dystryktu przemysowego ma pozytywny zwizek z przypadkami usamodzielniania si jego pracownikw i zakadania przez nich wasnych firm (3.12. i 4.1.).
4.6.7. ski
rodowisko przedsibiorcze firmy analiza rozkadu odpowiedzi wnio-
Wyniki badania ankietowego dotyczcego funkcjonowania dystryktu przemysowego w kategorii dotyczcej rodowiska przedsibiorczego, dostarczaj nastpujcych wnioskw: istnieje denie do zakadania wasnych przedsibiorstw (41,07% respondentw deklarowao przypadki, w ktrych ich pracownicy zostali przedsibiorcami), waciwie wszyscy respondenci s z wyksztacenia stolarzami bd tapicerami (wszyscy musieli przej przez system ksztacenia zawodowego zawierajcy jako immanentn cz - praktyki w innym zakadzie), lokalna spoeczno nie stawia trudnoci przedsibiorczoci swoj wrog postaw (lokalna spoeczno jest odbierana przez przedsibiorcw jako przyjazna (39,27%) lub obojtna (53,57%)), jako pracy lokalnych pracownikw jest wysoka (miejscowi pracownicy s pozytywnie odbierani przez pracodawcw pod ktem jakoci ich pracy (80,36%)). ostatnie zmiany na rynku pracy wydaj si zmienia warunki zatrudniania (pojawiy si niedobory pracownikw i spadek jakoci dostpnych kadr).
4.6.8.
rodowisko przedsibiorcze firmy podsumowanie analizy korelacji
Analiza korelacji w zakresie rodowiska przedsibiorczego firmy dostarczya oprcz stwierdzonych i opisanych wczeniej, nastpujcych wnioskw: 1. Respondenci deklarujcy przypadki podejmowania samodzielnej dziaalnoci przez pracownikw s firmami dynamiczniejszymi w zakresie interakcji z otoczeniem (pozyskuj
258
informacje o konkurencji, s zaangaowani w budowanie przyjaznych relacji z innymi przedsibiorstwami). 2. Zbieno oceny lokalnych pracownikw i lokalnej spoecznoci (4.2. i 4.3.) oznacza, e utrzymywanie dobrych relacji waciciel- pracownik jest zwizane z lepszymi relacjami przedsibiorca-lokalna spoeczno.
4.7. Weryfikacja hipotez

4.7.1. Hipotezy odnonie do natenia miar czynnikw
Model opisany w rozdziale trzecim, stanowicy podstaw do bada terenowych, opiera si na zaoeniu, e opisywane charakterystyki procesw spoecznych rzeczywicie maj miejsce w przypadku dziaajcego dystryktu przemysowego. Jest to zaoenie ktre mona sprowadzi do nastpujcych hipotez dotyczcych kadej z kategorii czynnikw wymienionych w modelu. H1: W dystrykcie przemysowym kanay informacyjne pomidzy jego uczestnikami charakteryzuj si otwartoci; H2: W dystrykcie przemysowym jego uczestnicy s zakorzenieni lokalnie; H3: W dystrykcie przemysowym relacje pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego charakteryzuj si duym nateniem (nisk formalizacj, s dugotrwae, opieraj si na zaufaniu); H4: W dystrykcie przemysowym istnieje postawa przedsibiorcza jego uczestnikw. W wyniku analizy uzyskanych wynikw (analizy rozkadu odpowiedzi) mona przyj, e opisywane zjawiska maj miejsce w badanej prbie przedsibiorstw. Natenie wystpowania poszczeglnych czynnikw, ktre komponuj si w cztery zawarte w modelu kategorie, zdaniem autora, pozwala na przyjcie powyszych hipotez. Podstaw do tego stanowi wnioski sformuowane na podstawie analizy rozkadw zawarte w podrozdziale 4.6.
259
4.7.2.
Hipotezy odnonie do zwizkw korelacyjnych midzy miarami czynnikw
Zakadana logika modelu czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania firm dystryktu przemysowego przedstawiona w rozdziale trzecim niniejszej pracy sprowadza si do pozytywnej korelacji poszczeglnych czynnikw. Std wszelkie stwierdzone korelacje dodatnie mog by interpretowane jako potwierdzenie zaoe, i hipotez dotyczcych wzajemnych relacji pomidzy elementami modelu. Korelacje ujemne mona natomiast interpretowa jako dowd na istnienie sprzecznoci pomidzy rzeczywistoci a modelem teoretycznym. Zdaniem autora warto skupi si w czci wnioskowej na interpretowaniu tych drugich z uwagi na nieintuicyjno oraz nierzadko sprzeczno z poczynionymi badaniami literaturowymi. W tabeli poniej przedstawiono zidentyfikowane zwizki zmiennych modelu, ktre przecz zaoeniom modelu teoretycznego. Przedstawiono niej tre hipotez, ktra dotyczy danego zwizku (teoria) oraz rozpoznany ksztat tego zwizku wynikajcy respondentw odpowiedzi respondentw (rzeczywisto).
Tabela 4.7.1. Korelacje przeciwne logice modelu

Korelacja Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku 1.5. i 2.1. -,374(**) 0,005 56 -,228 ,094 53 3.11.4. 2 1.5. i 3.1.1. -,375(**) 0,004 56 -,247 ,072 52 3.11.4. & 2.6. 2 Hipoteza szczegowa: Szybszy przekaz informacji kanaami nieformalnymi pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego wi si z przewag kontaktw z dostawcami lokalnymi Hipoteza szczegowa: Szybsze przekazywanie informacji kanaami nieformalnymi wie si z silniejszym przywizaniem do danej lokalizacji uczestnikw dystryktu Hipoteza oglna: Rosnca otwarto kanaw informacyjnych wie si z relacjami o bardziej partnerskim charakterze pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego Szybsze przekazywanie informacji kanaami nieformalnymi pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego wie si z przewag dostawcw spoza dystryktu przemysowego Hipoteza wynikajca z teorii Hipoteza oglna: Rosnca otwarto kanaw informacyjnych wie si z silniejszym zakorzenieniem lokalnym uczestnikw dystryktu przemysowego Rzeczywisto Szybsze przekazywanie informacji kanaami nieformalnymi wie si z mniejszym przywizaniem do danej lokalizacji
260
Korelacja Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Brak 3 2.1. i 3.11.4. -,435(**) 0,001 56 -,262 ,066 48 2.4. & 3.11.3. 2 (1 ostronie) 2.4. i 3.11.3. -,380(**) 0,005 52 -,327 ,019 49 2.1. 1 Brak 3 2.1. i 3.3.4. -,280(*) 0,036 56 1.7. i 1.8. -,442(**) 0,001 56 -,346 ,010 53 1.1.5. 1 1.8. i 3.6. -,279(*) 0,037 56
Hipoteza wynikajca z teorii Hipoteza oglna: czynniki w obrbie kategorii s skorelowane dodatnio Hipoteza szczegowa: Pozyskiwanie w wikszym stopniu informacji o konkurencji przez przedsibiorcw dystryktu przemysowego wie si ze zmniejszaniem ich obaw przed imitacj produktw
Rzeczywisto Wraz z wikszym zaangaowaniem w pozyskiwanie informacji o konkurentach przez przedsibiorcw dystryktu przemysowego rosn ich obawy przed imitacj produktw
Hipoteza oglna: Rosnca otwarto kanaw informacyjnych wie si z relacjami o bardziej partnerskim charakterze pomidzy czonkami dystryktu przemysowego Hipoteza szczegowa: Zmniejszenie obawy przedsibiorcw przed imitacj produktw wi si z rozwizywaniem konfliktw z kontrahentami na drodze bezporednich kontaktw Hipoteza oglna: Silniejsze zakorzenienie lokalne przedsibiorcw wie si z relacjami o bardziej partnerskim charakterze. Hipoteza szczegowa: Przedsibiorcy silniej zakorzenieni lokalnie (brak chci zmiany lokalizacji dziaalnoci gospodarczej) utrzymuj mniej sformalizowane relacje z odbiorcami (wsppraca)
Zmniejszenie obawy przedsibiorcw dystryktu przed imitacj wie si z rozwizywaniem konfliktw z kontrahentami w wikszym stopniu na drodze formalnych postpowa
Przedsibiorcy silniej zakorzenieni utrzymuj bardziej sformalizowane relacje z odbiorcami (nastawienie na klientw indywidualnych, nie na wspprac z innymi przedsibiorcami)
Hipoteza oglna: Silniejsze zakorzenienie lokalne przedsibiorcw wie si z relacjami o bardziej partnerskim charakterze. Hipoteza szczegowa: Przedsibiorcy silniej zakorzenieni lokalnie (brak chci zmiany lokalizacji dziaalnoci gospodarczej) utrzymuj bardziej dugoterminowe relacje z odbiorcami pozalokalnymi (wsppraca z klientami jako poddostawcy) Hipoteza oglna: Silniejsze zakorzenienie lokalne wie si z relacjami o bardziej partnerskim charakterze. Hipoteza szczegowa: Tradycje rodziny (zamieszkiwanie lokalnie od wikszej liczby pokole) wi si z utrzymywaniem dugotrwaych relacji z lokalnymi odbiorcami (wsppraca z innymi przedsibiorstwami)
Przedsibiorcy silniej zakorzenieni lokalnie (brak chci zmiany lokalizacji dziaalnoci gospodarczej) utrzymuj krtkoterminowe relacje z odbiorcami pozalokalnymi (wsppraca z klientami indywidualnymi)
Dusze tradycje rodziny (zamieszkiwanie lokalnie) wie si z utrzymywaniem bardziej krtkoterminowych relacji z lokalnymi odbiorcami (brak wsppracy z innymi przedsibiorstwami)
261
Korelacja Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku Brak 3 Brak 3 3.3.2 i 3.5. ,354(**) 0,007 56
8
Hipoteza wynikajca z teorii Hipoteza oglna: Silniejsze zakorzenienie lokalne przedsibiorcw wie si z relacjami o bardziej partnerskim charakterze. Hipoteza szczegowa: Osoby bardziej utosamiajce si z miastem Dobrodzie ksztatuj relacje z odbiorcami lokalnymi w sposb mniej sformalizowany (wsppraca)
Rzeczywisto Osoby bardziej utosamiajce si miastem Dobrodzie ksztatuj relacje z odbiorcami lokalnymi w sposb bardziej sformalizowany (brak wsppracy)
2.5. i 3.3.3. -,275(*) 0,042 55
Brak 3 3.1.1. i 3.6. -,276(*) 0,039 56
Hipoteza oglna: czynniki w obrbie kategorii s skorelowane dodatnio Hipoteza szczegowa: Czerpanie dostaw ze rde lokalnych wie si z nastawieniem przedsibiorcw na rozwizywanie konfliktw z kontrahentami w wikszym stopniu poprzez bezporedni kontakt
Jeeli przedsibiorcy czerpi dostawy spoza dystryktu przemysowego s w wikszym stopniu nastawieni na rozwizywanie konfliktw bezporednio
Brak 3 3.1.1. i 4.3. -,299(*) 0,025 56
Hipoteza oglna: Jako relacji i rodowiska przedsibiorczoci powinny by pozytywnie skorelowane Hipoteza szczegowa: Czerpanie w wikszym zakresie od dostawcw lokalnych z dystryktu przemysowego wie si z wysz ocen lokalnych pracownikw
Czerpanie w wikszym zakresie dostaw z dystryktu przemysowego wie si z nisz ocen lokalnych pracownikw
Hipoteza oglna: Czynniki w obrbie kategorii s pozytywnie skorelowane Hipoteza szczegowa: Jeeli przewaaj klienci z wntrza dystryktw przemysowych (wsppraca), to postawa wzgldem konkurentw opiera si w wikszym stopniu na zaufaniu
Jeeli przewaaj klienci z wntrza dystryktw przemysowych (wsppraca), to postawa wzgldem konkurentw ciy w kierunku nieufnoci i wrogoci
Wyjtkiem od oglnej reguy w interpretacji modelu s powizania korelacyjne z odpowiedziami na pytanie 3.3.2.. W tym konkretnym przypadku zaoono hipoteza odpowiada metematycznie korelacji ujemnej. Std ujawniona korelacja dodatnia jest interpretowana jako przeciwna zaoeniom.
262
Korelacja
Pytania Rho Spearman Istotno N Czstkowa Istotno df Zmienne kontrolne Kategoria zwizku
Hipoteza wynikajca z teorii Hipoteza oglna: Jako relacji i rodowiska przedsibiorczoci powinna by pozytywnie skorelowana Hipoteza szczegowa: Niszy stopie formalizacji relacji z dostawcami lokalnymi jest zwizany z postrzeganiem lokalnej spoecznoci jako bardziej przyjaznej
Rzeczywisto Hipoteza szczegowa: Niszy stopie formalizacji relacji z dostawcami lokalnymi jest zwizany z postrzeganiem lokalnej spoecznoci jako wrogiej
3.3.1. i 4.2. -,372(**) 0,005 55
Brak 3
rdo: Opracowanie wasne Wymienione zwizki pomidzy elementami modelu (patrz tabela 4.7.1.) ujawniy w badanej prbie charakter przeciwny do zaoe. W kadym przypadku mona mwi o odrzuceniu postawionych hipotez. Nie przesdza to jednak o odrzuceniu modelu w caoci, a jedynie wskazuje na osabienie pewnych jego zaoe. Zwizki te wydaj si, jako nieintuicyjne i sprzeciwiajce si utartym pogldom na funkcjonowanie firm dystryktu przemysowego, szczeglnie interesujce. Wszystkie wnioski, jakie pojawiy si w niniejszym rozdziale pracy, stanowi podstaw do formuowania postulatw w zakresie teorii i praktyki funkcjonowania firm dystryktw przemysowych w zakresie ksztatowania procesw spoecznych.
263
5. Ustalenia z bada oraz propozycje uzupenie metodycznych

5.1. Postulaty odnonie do teorii
Wedug autora rozprawy wnioski majce najwikszy wpyw na zmian paradygmatw funkcjonowania dystryktw przemysowych wypywaj z negatywnej weryfikacji niektrych hipotez omawianego w pracy modelu. Sformuowany model, ktry mona rozumie jako pewn dynamiczn gr si odwzorowujc relacje spoeczne pomidzy podmiotami dystryktu przemysowego, okaza si by niezgodny, w pewnych jego elementach, z zastan rzeczywistoci. Niezgodnoci te znajduj si w tabeli 1 ostatniego podrozdziau czwartego rozdziau pracy. Dotycz one nastpujcych zasadniczych kwestii: 1. pozytywnej roli osadzenia firm dla ksztatowania relacji z innymi przedsibiorstwami, 2. charakteru wsppracy pomidzy uczestnikami dystryktw przemysowych, 3. ksztatowania si obaw przed imitacj produktw przez konkurencj. Po pierwsze, wyniki bada wskazuj na to, e mona podda w wtpliwo pozytywny zwizek silniejszego osadzenia na danym terytorium z szybszym przekazywaniem informacji kanaami nieformalnymi oraz z lepszymi relacjami z lokalnymi przedsibiorstwami. Mona nawet mwi o negatywnych zjawiskach wicych si z silniejszym zakorzenieniem przedsibiorcw. S one nastpujce: - przedsibiorcy deklarujcy dugoterminowe zaangaowanie biznesowe w danej lokalizacji deklaruj rwnie swoj nisz ocen szybkoci dziaania lokalnych kanaw nieformalnych przekazywania informacji (dugoterminowe zaangaowanie powinno prowadzi do rozwoju kanaw nieformalnych wicych przedsibiorc z innymi uczestnikami dystryktu) 2; - ci sami przedsibiorcy deklaruj bardziej sformalizowane oraz krtkoterminowe relacje z odbiorcami pozalokalnymi, co oznacza w praktyce brak rozwijania wizi z innymi klientami ni tylko klienci indywidualni brak rozwijania wizi wsppracy z innymi przedsibiorcami3,
1 2
Patrz tabela 4.7.1. z korelacjami przeciwnymi logice modelu Korelacja 1.5. i 2.1. 3 zobacz korelacje 2.1. i 3.3.4. oraz 2.1. i 3.11.4.
264
- przedsibiorcy z wikszymi tradycjami rodzinnymi w brany utrzymuj z lokalnymi odbiorcami krtkoterminowe relacje (nastawienie bardziej na klienta indywidualnego)4, - przedsibiorcy w wikszym stopniu utosamiajcy si z miejscem ksztatuj relacje z odbiorcami lokalnymi w bardziej sformalizowany sposb (rwnie nastawienie gwnie na klienta indywidualnego)5. Zwizki te nie przesdzaj o negatywnej roli tradycji, utosamiania si z miejscem oraz nastawienia na dziaanie lokalne, co mona nazwa osadzeniem przedsibiorcw w danej lokalizacji (w dystrykcie). Wydaje si jednak, e te, uwaane za pozytywne, charakterystyki w prbie badanych firm wizay si z praktykami gospodarczymi, ktre mona okreli jako hamujce rozwj dystryktw przemysowych a dokadnie, rozwj wzajemnej wsppracy. Jednoczenie, odwracajc interpretacje powyszych zwizkw korelacyjnych, mona doj do przeciwnych wnioskw, a mianowicie: wystpowanie pewnych brakw w osadzeniu lokalnym przedsibiorcw (brak tradycji, brak utosamienia, brak skonnoci do wizania biznesu z dan lokalizacj) nie stanowi przeszkody w budowaniu struktur dystryktw przemysowych a nawet moe by pomocne w tworzeniu sieci wsppracy. Po drugie, pewne elementy charakteryzujce wspprac pomidzy przedsibiorstwami (na podstawie zebranych danych) przecz dotychczasowej wiedzy na temat dystryktw przemysowych. Mona tu wymieni nastpujce stwierdzenia negujce dotychczasowy ich obraz: - nastawienie w wikszym stopniu na wspprac z lokalnymi dostawcami (zjawisko podane z punktu widzenia rozwoju dystryktu przemysowego) wie si z deklarowaniem relatywnie mniejszej prdkoci przekazywania informacji kanaami nieformalnymi 6, skonnoci do rozwizywania konfliktw na drodze bardziej sformalizowanej 7 oraz z nisz ocen umiejtnoci lokalnych pracownikw, - nisza formalizacja wsppracy przedsibiorcw z lokalnymi dostawcami wie si ze skonnoci do oceny miejscowego spoeczestwa nie jako przyjaznego lecz wrogiego. Wynikajca z ustale charakterystyka nanosi pewne rysy na dotychczasowy obraz dystryktw, w ktrym wsppraca lokalna wie si z rozwinitymi lokalnymi kanaami nieformalnymi oraz bezporednimi relacjami midzy firmami. Ten arkadyjski obraz nie wytrzymuje prby konfrontacji z rzeczywistoci gospodarcz. Ponadto inaczej ni przewidywano, ksztatuj si relacje z klientami jeeli firmy deklaruj przewag klientw lokalnych (nastawienie
4 5
korelacja 2.4. i 3.11.3. korelacja 2.5. i 3.3.3. 6 korelacja 1.5. i 3.1.1. 7 korelacja 3.1.1. i 3.6.
265
na wspprac z innymi podmiotami), ich postawa wzgldem konkurentw przesuwa si od zaufania w kierunku jego braku i wrogoci8. Rwnie ten fakt wiadczy przeciwko pojmowaniu dystryktw przemysowych tylko jako wsppracy o charakterze sieci opartych na zaufaniu. W kocu po trzecie, rwnie twierdzenie o braku obawy przed konkurencj (ktry ma wspiera wspprac dystryktw przemysowych) natrafia na pewne fakty wiadczce, o innym ni w teorii opisywanej w literaturze przedmiotu, ksztatowaniu si relacji spoecznych pomidzy przedsibiorcami. Z bada wynika, e: - przedsibiorcy, ktrzy deklaruj mniejszy stopie natenia obaw przed imitacj ich produktw przez konkurencj, jednoczenie deklaruj mniejsze natenie ich dziaalnoci w zakresie poszukiwania informacji o konkurentach9, - ci sami przedsibiorcy s rwnie bardziej skonni do rozwizywania konfliktw na drodze w wikszym stopniu sformalizowanej10. Wedug wynikw bada przedsibiorcy nie obawiaj si konkurencji wtedy, gdy nie czerpi o niej wiedzy. Moe to prowadzi do nieprawidowej oceny warunkw otoczenia, a w konsekwencji do zych decyzji gospodarczych zagraajcych przedsibiorstwu. Brak obaw przed imitacj trudno rwnie pogodzi z deklaracjami rozwizywania konfliktw innymi drogami ni bezporedni kontakt nie obawiamy si konkurencji, ale wytaczamy procesy. Podsumowujc trzy podniesione tu kwestie mona odnie wraenie, e w pewnym sensie przeceniono ich rol, jako determinant rozwoju i funkcjonowania dystryktw przemysowych. Dystrykt przemysowy w Dobrodzieniu ze wzgldu na swoje dugie, ponad stuletnie tradycje mg by uwaany za typ dystryktu przemysowego, w ktrym czynniki te w sposb szczeglny wpyny na jego rozwj w czasie. Wyniki bada wskazuj jednak na to, e zakorzenienie w tradycji i wsppraca lokalna mog by rwnie hamulcem rozwoju dystryktw przemysowych. Wyniki bada nie pokrywaj si w niektrych elementach z teoretycznym obrazem dystryktw przemysowych. Autor nie skania si jednak do odrzucenia powszechnie przyjtych twierdze na rzecz ustale w jego badaniach empirycznych. Proponuje natomiast, aby twierdze tych nie przyjmowa bez adnych zastrzee i nie traktowa ich jako warunek koniecz-
8 9
korelacja 3.5. i 3.1.2. korelacja 1.7. i 1.8. 10 korelacja 1.8. i 3.6.
266
ny do powstania i rozwoju relacji przedsibiorstwa z innymi uczestnikami dystryktu przemysowego.
5.2. Postulaty wzgldem modelu

5.2.1. Kierunki zmian proponowanego modelu
Wyniki bada literaturowych oraz empirycznych dostarczyy szeregu wnioskw w zakresie ksztatowania si czynnikw pozaekonomicznych w przedsibiorstwach dziaajcych w dystryktach przemysowych. Umoliwio to sformuowanie szeregu postulatw zarwno w zakresie teorii, jak i praktyki dotyczcej opisywanego zagadnienia. Celem proponowanych w tym podrozdziale zmian jest peniejsze uchwycenie zoonej struktury czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania firm dystryktw przemysowych. Modyfikacje te odnosz si zatem bezporednio do zgaszanej przez autora koncepcji teoretycznej w zakresie struktury czynnikw pozaekonomicznych oraz metody ich pomiaru. Wyznaczaj odpowied na dwa dodatkowo postawione pytania, ktre stanowi rozwinicie podstawowego problemu badawczego: Czy wyrniony w obrbie kategorii zestaw czynnikw naley zmodyfikowa w celu lepszego wyjaniania badanych zjawisk? Czy zbir kategorii naley zmodyfikowa w celu lepszego wyjanienia badanych zjawisk? Postulaty zgoszone w zakresie zmian w strukturze modelu czynnikw pocigaj za sob zmiany w uytej metodzie badawczej.
5.2.2.
Postulaty w kategorii I czynnikw
Uzyskane wyniki bada pozwalaj stwierdzi, e zoperacjonalizowane czynniki (ich miary) koreluj ze sob11 i tworz pewnego rodzaju wizk zmiennych. Pozwala to sdzi, e kategoryzacja czynnikw zostaa przeprowadzona poprawnie. Kategoria ta jednak nie powin11
patrz analiza korelacji zmiennych kategorii I
267
na by uznana za zamknit i niepodlegajc dalszym modyfikacjom. Wedug autora, oprcz wymienionych czynnikw mona wskaza nowe charakterystyki, dziki ktrym obraz czynnikw pozaekonomicznych byby peniejszy. Badaniu rzetelnoci informacji branowych przekazywanych kanaami nieformalnymi (pytania 1.3. oraz 1.4.) niejednokrotnie towarzyszyo pojawiajce si ze strony respondentw zastrzeenie, e moliwo polegania na pozyskiwanych informacjach zaley od ich rda. Respondenci uywali sformuowania zaley od kogo informacja pochodzi. Naley zatem rozway wprowadzenie czynnika, ktry charakteryzowaby rzetelno informacji nieformalnej, a rwnoczenie uwzgldniaby zrnicowanie rde informacji. Proponuje si, aby badanie rzetelnoci przekazu nieformalnej informacji przeprowadzi z uwzgldnieniem nastpujcych rde: - czonkowie rodziny, - przedsibiorcy innych lokalnych firm wsppracujcy z respondentem, - przedsibiorcy innych lokalnych firm nie wsppracujcy z respondentem, - przedsibiorcy pozalokalni wsppracujcy z respondentem. Przykadowe pytanie ankietowe oraz kodowanie odpowiedzi wygldaoby wtedy nastpujco:
Czy rodzina jest rdem rzetelnych informacji branowych? 1 zdecydowanie nie 2 raczej nie 3 trudno powiedzie 4 raczej tak 5 zdecydowanie tak.
Analogicznie mona rozwin kwesti potrzeby zweryfikowania informacji nieformalnej w oparciu o powyszy podzia. Przewidujc potencjalne wyniki badania, mona zaoy, e sytuacj najkorzystniejsz jest moliwo zdobycia wiarygodnych informacji ze wszystkich wymienionych rde (kodowanie kadorazowo wartoci 5). Najmniej korzystnym zdiagnozowanym stanem byaby niemono uzyskania przez przedsibiorc rzetelnych informacji z adnego ze rde (kodowanie kadorazowo wartoci 1). Mogoby to wiadczy o zamknitych kanaach informacyjnych. Tak zarysowany czynnik mona nazwa dywersyfikacj rde informacyjnych przy rwnoczesnym zwikszeniu ich wiarygodnoci. Wprowadzenie go do modelu badawczego wniosoby dodatkowe istotne dane do wynikw bada.
268
Ten sam problem dotyczy nie tylko pozyskiwania informacji przez przedsibiorc, ale rwnie przekazywania informacji innym. W tej kwestii take pojawiy si komentarze wacicieli firm sugerujce, e nie kademu przedsibiorcy s skonni udziela takiej informacji. W czasie prowadzonego wywiadu kilku przedsibiorcw wymieniao osoby, z ktrymi dziel si informacj branow. Byli to ich stali wsppracownicy, z ktrymi czyy ich podzia produkcji lub wsppraca w zakresie sprzeday (np. wsplne punkty sprzeday). Dlatego rwnie w zakresie tego czynnika postuluje si przeprowadzanie pomiaru natenia przekazywania informacji dokonujc rozrniania ze wzgldu na ich odbiorc. Podobnie jak ma to miejsce w przypadku pozyskiwania informacji proponuje si pomiar przekazywania informacji z analogicznym podziaem na klasy odbiorcw. Rwnie w tym przypadku mona wskaza sytuacj korzystn przekazywanie informacji ma miejsce dla kadego odbiorcy oraz niekorzystn, gdy przedsibiorcy nie przekazuj informacji adnemu odbiorcy. Ostatecznie zbir czynnikw w kategorii pierwszej powinien ksztatowa si w sposb opisany w tabeli poniej (patrz tab. 5.1.) Tabela 5.1. Czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktw przemysowych wraz z postulowanymi zmianami w kategorii I
Kategoria Czynnik Wspdziaanie kanaw sformalizowanej i nieformalnej informacji Rzetelno przekazu informacyjnego kanaw nieformalnych Szybko przekazu informacji kanaami nieformalnymi Otwarcie kanaw informacyjnych na rda poza umownymi granicami dystryktu przemysowego. Wzajemno uczenia si wynikajca z zaufania Dywersyfikacja rde i odbiorcw przepyww informacyjnych
rdo: Opracowanie wasne.
5.2.3.
Postulaty w kategorii II czynnikw
W zakresie czynnikw kategorii II mona dostrzec wzajemne korelacje, co moe wiadczy o poprawnym ich zakwalifikowaniu w ramach jednej klasy. Wedug autora pracy naley rwnie zwrci uwag na to, e odpowiadajcy na pytanie 2.3. czsto czynili zastrzeenia, co do tego, czyje konkretnie inicjatywy wspieraj wadz czy stowarzysze. Dlatego pytanie to powinno by sformuowane jako dwa oddzielne, z ktrych jedno dotyczyoby wspierania inicjatyw wadz, natomiast drugie - wspierania inicjatyw od-
269
dolnych lokalnej spoecznoci (stowarzysze, parafii itp., inicjatyw spoecznych). Wnioskowanie z zebranego materiau badawczego dotyczy jedynie wspierania tych ostatnich. Dodatkowe pytanie uszczegawiajce (proba o wymienienie inicjatyw, ktre wspiera przedsibiorca) pokazao, e respondenci bez wyjtku wspierali organizacje tworzone oddolnie przez lokaln spoeczno (stowarzyszenia), instytucje kocielne i charytatywne oraz placwki owiatowe. Mona zatem sdzi, e pytanie 2.3. w przeprowadzonych badaniach sprawdzao jedynie zaangaowanie w inicjatywy inne ni dziaania wadz.
5.2.4.
Postulaty w kategorii III czynnikw
Na podstawie wynikw bada i pyncych z nich wnioskw autor rozprawy proponuje zmodyfikowanie listy czynnikw kategorii ksztat relacji pomidzy uczestnikami dystryktu w nastpujcych punktach: - doczenie nowego czynnika: rodzaj odbiorcy produkcji (klient ostateczny/kontraktor), - rozszerzenie czynnika postawa zaufania zamiast wrogoci i konkurencji, - rozszerzenie czynnika umiejtno pozyskiwania zasobw (pracownicy, fundusze) z lokalnej sieci osb zwizanych z przedsibiorc (rodzina, znajomi). Doczenie nowego czynnika rodzaj odbiorcy produkcji (klient ostateczny/kontraktor) moe okaza si szczeglnie istotne, poniewa kryterium to wyranie rnicuje badane przedsibiorstwa. To, czy dla firmy klientem jest ostateczny odbiorca, czy te inne przedsibiorstwo kontraktujce wykonanie pewnej partii wyrobw, ma zasadniczy wpyw na ksztat relacji z innymi przedsibiorcami dystryktu przemysowego. Zostao to wykazane porednio przy pomocy pyta o formalizacj, dugoterminowo oraz si relacji a take ustalone bezporednio w wywiadach z wacicielami przedsibiorstw. Niestety, w ankiecie nie zadano wprost pytania o rodzaj odbiorcy. Zauwaono jednak, e jeeli przedsibiorca jest dostawc innej lokalnej firmy na zasadzie poddostaw (dugoterminowo relacji z lokalnym klientem), wtedy od jego relacji mona z duym prawdopodobiestwem oczekiwa, i s: nisko sformalizowane, silne, polegaj na wzajemnym zaufaniu oraz s dugoterminowe. Mona mwi o partnerskich relacjach. Jeeli natomiast klientem jest odbiorca indywidualny, sytuacja ksztatuje si w sposb odwrotny. Dlatego zadanie pytania o odbiorc wprost moe w przyszoci istotnie uatwi zidentyfikowanie badanej rzeczywistoci.
270
Rozszerzenie czynnika postawa zaufania zamiast wrogoci i konkurencji jest konsekwencj zaobserwowanego skupienia odpowiedzi na pytanie 3.5. ankiety wok okrelenia - umiarkowane zaufanie opisujcego postawy wacicieli przedsibiorstw wzgldem innych firm dystryktu przemysowego. Zrodzio to pytanie, dlaczego badani przedsibiorcy nie s do koca pewni zachowania innych wacicieli firm we wzajemnych relacjach12. Sprawdzenie tego daoby moliwo wycignicia kapitalnych wnioskw na temat barier we wsppracy firm dystryktu przemysowego. Z informacji uzyskanych od przedsibiorcw w wywiadach bezporednich towarzyszcych ankietowaniu mona wydoby niektre przyczyny opisywanego stanu rzeczy zgaszane przez respondentw. S to nastpujce kwestie: - obawa przed imitacja produktw, - podzia autochtoni-przyjezdni, - podzia starzy-modzi. W praktyce istniej przypadki wzajemnego kopiowania wzorw pomimo prb ograniczania takich dziaa na drodze polubownej (rozmowa bezporednia stron) oraz administracyjnej (sd). Obawa przed imitacj produktw bya badana w zakresie kategorii I czynnikw. Sposb badania nie pozwoli jednak na rozrnienie stopnia obawy przed imitacj w zalenoci od tego, czy potencjalna firma-naladowca jest przedsibiorstwem lokalnym, czy te dziaa poza dystryktem przemysowym. Miara stopnia natenia obawy przed imitacj wasnych produktw przez firmy z wntrza dystryktu moe by jedn z miar zaufania w dystrykcie (lub jego braku). Podzia autochtoni-przyjezdni by sygnalizowany przez przedsibiorcw niepochodzcych z Dobrodzienia. Twierdzili oni, e w pocztkowej fazie dziaalnoci dowiadczali lub wci dowiadczaj odczuwalnej subiektywnie wrogoci ze strony przedsibiorcw osiadych. Przejawiao si to (ich zdaniem) w niechci tych ostatnich do wsppracy z nowymi przedsibiorstwami, na przykad przez dzielenie produkcji lub powierzchni wystawienniczej we wsplnych salonach sprzeday. Miar podziau autochtoni- przyjezdni mogaby by miar zaufania w dystrykcie przemysowym. Autor niniejszej pracy proponuje, by miar t uczyni stopie skonnoci przedsibiorcw do prowadzenia interesw w zalenoci od pochodzenia potencjalnego kontrahenta. Przykadowe pytanie ankietowe oraz kodowanie zgodne z zaoeniami modelu diagnozujce to zagadnienie mogoby wyglda nastpujco:
12
parafrazujc definicj zaufania wedug Sztompki [Sztompka, s.11]
271
Zaznacz zdanie, z ktrym zgadzasz si najbardziej: (5) zdecydowanie preferuj prowadzi interesy z przedsibiorc, ktry pochodzi z Dobrodzienia lub najbliszych okolic (4) raczej preferuj prowadzi interesy z przedsibiorc, ktry pochodzi z Dobrodzienia lub najbliszych okolic (3) jest mi obojtne, skd pochodzi przedsibiorca, z ktrym wsppracuj (2) raczej preferuj wspprac z przedsibiorc, ktry nie pochodzi z Dobrodzienia. (1) zdecydowanie preferuj wspprac z lokalnym przedsibiorc, ktry nie pochodzi z Dobrodzienia
W podobny sposb naley przebada respondentw w zakresie powstawania podziau starzy-modzi. W pewnych sytuacjach daje si zauway brak zaufania starszego pokolenia przedsibiorcw do modych wacicieli firm oraz ich metod dziaania. Ponadto, dla przedsibiorcw z wikszymi tradycjami szybki rozwj zakadw, ktre powstay duo pniej ni ich wasne, powoduje dyskomfort psychiczny. Modzi natomiast wskazuj na zamykanie si starych w schematach dziaania nieprzystajcych do najnowszej rzeczywistoci, osadzonych w realiach rynku producenta sprzed przeomu 1988/1989. Przykadowe pytanie diagnozujce te kwesti jest nastpujce:
Zaznacz zdanie, ktre najlepiej oddaje Twoje preferencje: (5) zdecydowanie preferuj prowadzi interesy z przedsibiorc, ktry posiada dug tradycj lokalnego dziaania. (4) raczej preferuj prowadzi interesy z przedsibiorc, ktry posiada dug tradycj lokalnego dziaania. (3) jest mi obojtne, czy przedsibiorca, z ktrym wsppracuj posiada dug tradycj lokalnego dziaania, czy te jest przedsibiorc, ktry dopiero zaoy swj biznes (2) raczej preferuj wspprac z przedsibiorc, ktry dopiero zaoy swj biznes (1) zdecydowanie preferuj wspprac z przedsibiorc, ktry dopiero zaoy swj biznes
Rozszerzenie czynnika umiejtno pozyskania zasobw (pracownicy, fundusze ) z lokalnej sieci osb zwizanych z przedsibiorc (rodzina, znajomi) polega na modyfikacji pytania ankietowego. Pytanie o moliwo pozyskiwania dodatkowych funduszy oraz pracownikw naley podzieli na co najmniej dwie grupy, z ktrych jedna diagnozuje moliwo uzyskiwania omawianych zasobw od rodziny, a druga od innych lokalnych przedsibiorcw z dystryktu przemysowego. Brak tego podziau w przeprowadzonych badaniach uniemoliwi uzyskanie dodatkowej informacji o wiziach midzy przedsibiorstwami.
272
Tabela 5.2. Czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktw przemysowych w kategorii III po zmianach.
Kategoria Czynnik Sia wizi pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym Niski stopie formalizacji wizi pomidzy podmiotami dziaajcymi w dystrykcie przemysowym, Tradycja wsppracy Postawa zaufania zamiast wrogoci i konkurencji Omawianie i rozwizywanie konfliktw w drodze bezporedniego komunikowania si Dobrowolno wsppracy Partnerskie relacje wsppracy Umiejtno pozyskiwania zasobw (pracownicy, fundusze) z lokalnej sieci osb zwizanych z przedsibiorc (rodzina, znajomi) Dugoterminowo wsppracy Aktywne dziaanie na rzecz budowy wzajemnych stosunkw Rodzaj odbiorcy produkcji (klient ostateczny/kontraktor)
Jako relacji pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego
rdo: Opracowanie wasne. Zmiany te umoliwi uzyskanie informacji istotnych dla zagadnienia czynnikw pozaekonomicznych, ktrych nie wykazaa opracowana na potrzeby bada ankieta. Przesanki dla powyszych zmian pojawiy si w rozmowach towarzyszcych wywiadowi. Dowodzi to przydatnoci wywiadu bezporedniego w podnoszeniu wartoci informacyjnej wynikw bada.
5.2.5.
Postulaty w kategorii IV czynnikw
Badania w obrbie czynnikw tej kategorii pozwoliy w oparciu o uzyskane wyniki na sformuowanie kilku spostrzee w zakresie modelu badawczego oraz metody badawczej. Analiza rodowiska przedsibiorczoci firm w dystrykcie przemysowym, przeprowadzona przez autora pracy, przedstawia punkt widzenia wacicieli firm. Postawa wacicieli firm wzgldem przedsibiorczoci swoich pracownikw moe by istotnym polem docieka ze wzgldu na to, e w badanym dystrykcie przemysowym typowa cieka kariery zaczyna si w zakadach innych przedsibiorcw z brany13. Waciciele zakadw maja zatem znaczcy wpyw na przygotowanie nowego pokolenia lokalnych kadr oraz na to, czy modzi pracowni13
Typowy rzemielniczy awans zawodowy polega w uproszczeniu na przejciu przez nastpujce szczeble kariery: szkoa zawodowa poczona z praktykami w zakadach rzemielniczych pod kierunkiem mistrza, egzamin czeladniczy, dalsza nauka zawodu, egzamin mistrzowski.
273
cy otrzymuj wiedz i umiejtnoci pozwalajce na usamodzielnienie. Zaobserwowano to w trakcie rozmw z wacicielami firm oraz na podstawie odpowiedzi respondentw na pytania o wyksztacenie. Dlatego postuluje si rozszerzenie omawianej kategorii o dodatkowe czynniki, ktre umoliwiaj diagnozowanie nastawienia przedsibiorcw wzgldem usamodzielniajcych si pracownikw. Interesujcymi kwestiami dla badacza mog by: - stopie intensywnoci udzielanej przez przedsibiorc pomocy w zakadaniu firmy przez pracownika (pomoc technologiczna, finansowa, w formie zlecanych zamwie), - fakt utrzymywania relacji wsppracy z byymi pracownikami, a obecnie samodzielnymi przedsibiorcami. Ostatecznie postuluje si diagnozowa rodowisko przedsibiorczoci firm zmodyfikowanym zestawem czynnikw (patrz tabela 5.3.).
Tabela 5.3. Czynniki kategorii IV po zmianach.

Kategoria rodowisko przedsibiorczoci firm dystryktu przemysowego Czynnik Denie pracownikw do zakadania wasnej firmy (duch przedsibiorczoci) Lokalny konsensus wrd rnych grup spoecznych odnonie wsplnych wartoci takich jak cika praca, poparcie dla inicjatywy gospodarczej Stopie intensywnoci udzielanej przez przedsibiorc pomocy w zakadaniu firmy przez pracownika Fakt utrzymywania relacji wsppracy z byymi pracownikami, a obecnie samodzielnymi przedsibiorcami
rdo: Opracowanie wasne. W przyszych badaniach, dotyczcych postaw przedsibiorczych uczestnikw dystryktu przemysowego mona rozway take badania obejmujce pracownikw firm, ktrych postawy i zachowania maj istotny wpyw na rodowisko przedsibiorczoci.
5.2.6.
Postulat rozszerzenia modelu o now kategori
Ostatnia propozycja zmian proponowanych w modelu teoretycznym czynnikw pozaekonomicznych dotyczy struktury modelu na poziomie kategorii czynnikw. W wyniku bada odnotowano, e w obrbie kategorii I (dziaanie kanaw informacyjnych) oraz III (Ksztat relacji pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego) mona wyrni czynniki, ktre s zdeterminowane stopniem zaufania okazywanego przez przedsibiorc innej osobie (innym przedsibiorcom, pracownikom, czonkom spoecznoci lokalnej, przedstawicielom wadz itp.). W zakresie kategorii pierwszej niejednokrotnie w badaniach
274
rzetelnoci, szybkoci oraz wzajemnoci przekazywania informacji pojawiay si zastrzeenia respondentw, e powysze czynniki zale od tego, kto jest po drugiej stronie komunikacji. Podobnie jest w przypadku kategorii III, gdy chodzi o partnerstwo w relacjach dostawcaodbiorca. W innych kategoriach modelu nie zauwaono tak wyranego zwizku z domnieman now kategori, lecz nie mona rwnie stwierdzi, e takich zwizkw w ogle nie ma. Stopie zakorzenienia lokalnego przedsibiorcy moe mie bardzo duy wpyw na to, jak ksztatuje si jego zaufanie wzgldem innych uczestnikw dystryktu przemysowego i odwrotnie. Podobnie zaufanie przedsibiorcy (np. do wasnych pracownikw) moe w sposb znaczcy wpywa na rodowisko przedsibiorcze w firmach dystryktu. Std nasuwa si wniosek o charakterze tezy, e zaufanie determinuje w sposb istotny wszystkie kategorie modelu. Z tego powodu wyodrbnienie osobnej kategorii czynnikw powiconych zaufaniu przedsibiorcy wzgldem innych uczestnikw dystryktu przemysowego wydaje si by ze wszech miar uzasadnione. Porzdkuje model i wydobywa istotny jego fragment, nadajc mu wysz rang. Tak zmodyfikowany, zaproponowany przez autora rozprawy model ilustruje poniszy rysunek (patrz rysunek 5.1.).
Poziom zaufania przedsibiorcy
Zakorzenienie lokalne uczestnikw
Relacje pomidzy uczestnikami
Postawa przedsibiorcza uczestnikw
Rysunek 5.1. Picioelementowy system czynnikw pozaekonomicznych dystryktu przemysowego rdo: Opracowanie wasne
275
Gwnymi czynnikami nowej kategorii powinny by nastpujce charakterystyki przedsibiorstw dystryktu przemysowego: - stopie zaufania przedsibiorcy do innych lokalnych przedsibiorcw, - stopie zaufania przedsibiorcy do pracownikw we wasnej firmie, - stopie zaufania przedsibiorcy do lokalnej spoecznoci, - stopie zaufania przedsibiorcy do czonkw wadz. Zaufanie jako kategoria ontologiczna w zarzdzaniu byo ju definiowane przez wielu autorw14. Niejednokrotnie podkrelano jego wano w organizacjach rnego typu, a szczeglnie w tych o strukturach niehierarchicznych, do jakich nale dystrykty przemysowe. W strukturach skoncentrowanych regionalnie granice firm oraz ich sposoby zarzdzania nie s tak atwe do identyfikacji, jak w wiecie czystej neoklasycznej ekonomii. W tym ostatnim zarzdzanie bazuje cakowicie na sygnaach cenowych, podczas gdy w pierwszych nie tylko cena, ale rwnie lokalne wartoci oraz zaufanie s brane pod uwag15. W dystryktach przemysowych zaufanie jest czynnikiem kluczowym przy zawieraniu wsppracy dostawca odbiorca, o czym wiadcz rwnie wyniki bada metod ASWO16. Zaufanie konkuruje z powodzeniem, pod wzgldem istotnoci, z kluczowymi czynnikami ekonomicznymi: cen produktw oraz ich jakoci. Potwierdza to rwnie postulat autora, aby wyodrbni w modelu czynnikw pozaekonomicznych osobn kategori czynnikw dotyczcych ksztatowania si zaufania wrd uczestnikw dystryktu przemysowego.
14
Na przykad Sztompka definiuje zaufanie jako swego rodzaju zakad, ktry podejmujemy na temat niepewnych, przyszych dziaa innych ludzi [Szopka, s.11]. Dogbnej analizy najnowszych nurtw bada tego pojcia dokonuj m.in. W. M. Grudzewski, I. Hejduk, Hajduk. Sankowska, M. Watuchowicz. Badacze ci rozpatrzyli 32 rne definicje zaufania formuowane przez Psychologi i Socjologi, Zarzdzanie, Marketing, Zachowania organizacyjne, Public Relations, Systemy Informacyjne [Grudzewski et al. 2007, s. 33-35] 15 Storper Stoper., The regional world: Territorial development in a global economy, New York, Guilford Press 1997, za: [Boschma et al., s.294] 16 W badaniach przeprowadzonych na tej samej prbie przedsibiorcw przez autora niniejszej dysertacji zostaa dokonana weryfikacja tezy o wanoci czynnika zaufanie do kontrahenta wzgldem innych czynnikw wyboru dostawcy. Zobacz opis badania ASWO w rozdziale 4 pracy.
276
5.3. Postulaty wzgldem praktyki

5.3.1. Oglne wskazania
W poprzednich rozdziaach pracy zidentyfikowano pozaekonomiczne czynniki funkcjonowania firm dystryktw przemysowych oraz przeprowadzono badania empiryczne, ktre pozwoliy na zdiagnozowanie ksztatowania si wartoci zoperacjonalizowanych czynnikw w firmach dziaajcych w dystrykcie przemysowym. Badania te umoliwiy na sformuowanie szeregu wnioskw diagnozujcych stanowicych charakterystyk badanej prby. Bazujc na ustaleniach z bada, w kolejnych podrozdziaach przedstawione zostan w sposb syntetyczny wnioski wartociujce ksztatowanie si czynnikw pozaekonomicznych w dystryktach przemysowych oraz zaproponowane zostan narzdzia zarzdzania pozwalajce na osignicie tych stanw w praktyce gospodarczej. W zamierzeniu podrozdziay te powinny wskaza moliwoci takiego zarzdzania dziaalnoci firmy dystryktu przemysowego, aby omawiane czynniki pozaekonomiczne przybieray podane stany pozwalajce na sprawne i efektywne dziaanie firmy w rodowisku dystryktu przemysowego. Autor wyraa nadziej, e postulaty umieszczone w tej czci pracy znajd zastosowanie w praktyce gospodarczej.
5.3.2.
Wskazania w zakresie kategorii I - Zarzdzanie dziaaniem kanaw informacyjnych w firmie dystryktu przemysowego
Oglnym postulatem sformuowanym dla tej kategorii czynnikw jest denie do tego, by kanay informacyjne czce przedsibiorstwo z innymi uczestnikami dystryktu przemysowego oraz przedsibiorstwo z otoczeniem dystryktu byy jak najbardziej otwarte. To oglne stwierdzenie przekada si na ksztat poszczeglnych czynnikw kategorii. Zweryfikowane empirycznie zalenoci teoretyczne pozwalaj na wskazanie kierunkw dziaa wraz z zestawem narzdzi z zakresu zarzdzania organizacjami. Kierunki te wyznaczaj nastpujce postulaty pozostajce w zwizku ze sformuowanymi wczeniej wnioskami: a) wspieranie przekazu informacji technologicznej oraz dotyczcej nowych produktw pomidzy firmami wewntrz dystryktu przemysowego oraz spoza jego umownych granic,
277
b) wspieranie komunikacji dwukierunkowej pomidzy firmami dystryktu przemysowego, c) wspieranie zaangaowania w spotkania przedsibiorcw dystryktu przemysowego, d) uatwianie kontaktw handlowych z przedsibiorcami spoza dystryktu przemysowego, e) utrzymywanie dobrych relacji ze spoecznoci lokaln. Naley wzi pod rozwag, e opisywana materia ma charakter zoony i przedstawiona lista nie jest zbiorem elementw rozcznych wzajemnie niepowizanych. Wzory postpowania wymienione w jednym z nich mog wspiera osiganie innych.
Ad a) Jest to postulat o charakterze oglnym, ktry znajduje pewne uszczegowienie w kolejnych wymienionych. Informacja dotyczca najnowszych technologii produkcji oraz nowoci produktowych jest dla badanych firm szczeglnie istotna (wniosek I.1.17). Jej przydatno w przedsibiorstwach dcych do unowoczeniania procesw produkcji i wprowadzania nowych produktw jest niezaprzeczalna. Naley zatem zarzdza dziaaniem kanaw informacyjnych w firmach dystryktu przemysowego w taki sposb, aby byy one w pierwszej kolejnoci nastawione na zdobywanie i przekazywanie wymienionych powyej informacji rwnie drogami nieformalnych kontaktw. Naley rwnie dy do tego, aby firma pozyskiwaa z zasobu cyrkulujcej w dystrykcie przemysowym wiedzy elementy aktualne (wniosek I.2.). Badania wykazay, e trudniej uzyska informacj o nowych produktach konkurencji i nowych trendach rynkowych ni o dostawcach, nowych technologiach i pracownikach kanaami nieformalnymi (wniosek I.3.). Tym bardziej naley wesprze dziaania pozwalajce na uatwienie pozyskiwania informacji o konkurentach i ich najnowszych posuniciach. Z drugiej strony, naley rwnie zwrci uwag na problem imitacji produktw. Obawy przed imitacj rosn wraz z pozyskiwaniem wiedzy o konkurentach (wniosek I.12.). Powysze postulaty s pewnego rodzaju list potrzeb informacyjnych firm dystryktu przemysowego. Wiedza staje si zasobem szczeglnie cennym, ale pozyskiwanie jej rwnie
17
Wniosek nr 1 z analizy korelacji czynnikw z zakresu kategorii I. Analogiczne oznaczenia zastosowano w dalszej czci podrozdziau w celu powizania wymienianych postulatw z wnioskami czci empirycznej pracy.
278
jest kosztowne. Wydaje si jednak, e pozyskiwanie wiedzy w dystryktach przemysowych mone by czynnoci podatn na zewntrzne efekty skali. Do pewnego stopnia to ogniwo acucha tworzenia wartoci pojedynczej firmy-uczestnika moe by wydzielone na zewntrz i realizowane przez zewntrzny podmiot obsugujcy wiksz liczb przedsibiorstw. Std pozyskiwanie wiedzy, o ktrej tu mowa, zdaniem autora moe by realizowane na rzecz wielu firm dystryktu przemysowego przez samodzielny, ale nie niezaleny od nich podmiotinstytucj. Jego dziaanie moe rwnie obejmowa swoim zakresem rwnie czynnoci wspierajce przedsibiorcw w zakresie zarzdzania wiedz chronion.
Ad b) Badania wykazay, e w dystryktach przemysowych wane jest, aby firma staa si liczcym si ogniwem lokalnych kanaw przekazu nieformalnego. Powinna niejako wej w nurt lokalnego obiegu informacji poprzez zdobywanie i przekazywanie informacji. Aktywno ta, szczeglnie w odniesieniu do informacji najistotniejszej (o nowociach technologicznych i produktowych), moe by dobrym sposobem na zjednanie innych uczestnikw dystryktu przemysowego, a przez to - zwikszenie moliwoci pozyskiwania takiej informacji w przyszoci od innych. Bez zaangaowania w relacje z przedsibiorstwami nie ma mowy o tworzeniu otwartych kanaw informacyjnych. Pozyskiwaniu informacji nieformalnej musi towarzyszy przekazywanie informacji innym przedsibiorstwom (wniosek I.4.). Podsumowujc, przedsibiorstwa chcc zwikszy otwarcie kanaw informacyjnych dystryktu przemysowego powinny same w wikszym stopniu dostarcza informacj do tyche kanaw (wniosek I.8.). Przedsibiorcy nie mog nastawia si jedynie na czerpanie wiedzy od innych. Firmy dystryktu przemysowego powinny rwnie by gotowe do aktywnego przekazywania innym wiedzy branowej. Mona domniemywa, e istnieje pewnego rodzaju rwnowaga pomidzy strumieniem wiedzy dopywajcej do firmy z dystryktu oraz strumieniem wiedzy pyncej od firmy do innych lokalnych jego uczestnikw. Zachowanie tej rwnowagi umoliwia zachowanie dobrych relacji z innymi lokalnymi firmami, a jednoczenie wpywa pozytywnie na funkcjonowanie procesw wymiany wiedzy, a wic rwnie na dziaanie ekonomik innowacji. Wyniki docieka innych badaczy dowodz ponadto, e dzielenie si informacj w dystryktach przemysowych czsto ma wyranie okrelony cel i, co najwaniejsze dla firm rynkowych, przynosi wymierne korzyci. Dziaania w tym zakresie s szczeglnie istotne dla
279
firm-liderw, ktre aby szybko rosn, napotykaj potrzeb wydzielenia czci procesw produkcyjnych na zewntrz, do podwykonawcw w celu sprostania zamwieniom. Mechanizm ten opisuj V. Albino, C. Garavelli i G. Schiuma18, ktrzy zauwaaj, e firma-lider rozwijajc operacje, potrzebuje podwykonawcw, co powoduje konieczno transferowania wiedzy firmy lidera do nowego poddostawcy. Aby unika problemw z dwuznacznoci i niejasnoci wiedzy niejawnej, ktra jest czci przekazywanej wiedzy, firmy staraj si w takich sytuacjach przeksztaca j w wiedz skodyfikowan (jawn), atwo transferowaln do firmy wsppracownika. Przytoczeni autorzy opisuj ten mechanizm, podajc przykad dystryktu przemysowego produkujcego skrzane sofy (distretto murgiano) bdcego wiatowym liderem w tym zakresie.19 Firma-lider, aby rozwin sie podwykonawcw, musi dzieli si z nimi wiedz. Potwierdzaj to rwnie S. Breschi i F. Lissoni20, ktrzy zauwayli, e przedsibiorstwa w dystryktach przemysowych tworz konkurujce ze sob sieci firm cile powizanych dugoterminowymi wizami dostaw. Sieci te s jednoczenie narzdziem przekazywania wiedzy wynikajcej ze wsplnego dziaania oraz wytworzenia si spoecznoci porozumienia technikw, naukowcw, inynierw i innych osb zaangaowanych w dziaanie wspomnianej sieci21. Naley jednak doda, e ci sami autorzy stwierdzaj, e sieci konkurujce staraj si nie przekazywa sobie nawzajem wiedzy. B. Asheim stwierdza ponadto, e midzyorganizacyjne sieci wsppracy s niezbdne w procesie uczenia si maych firm, poniewa te ostatnie nie maj zasobw finansowych, ludzkich oraz dostpu do rynku takich, jak due firmy liderzy dystryktw22. H. Hkansson natomiast twierdzi, e wsppraca jedynie z klientami prowadzi do niewielkich zmian o inkrementalnym charakterze. Dopiero wsppraca z partnerami na paszczynie kontaktw poziomych zwiksza prawdopodobiestwo zmian radykalnych23. Badania nad moliwymi scenariuszami rozwoju dystryktw przemysowych we Woszech przytoczone przez R. Boschma i J. Lambouy dowodz rwnie, e od tego, czy zacho18 19
[Albino et al , s. 61] [Albino et al , s.60-61] 20 [Breschi et al. s. 267-268] 21 epistemic community tworz osoby posugujce si argonem opisujcym szczegow wiedz techniczn zaangaowane na co dzie w jej stosowanie w praktyce. argon ten jest niezrozumiay dla osb z zewntrz, poniewa nie znaj one znaczenia argonu odnoszcego si cile do praktyki. Std wiedza techniczna nie moe by atwo transferowalna poza epistemic community. [Breschi et al. s.262] 22 Asheim B.T., Industrial districts as learning regions: Acondition for prosperity, European Planning Studies 4(4):379-400, za: [Boschma et al., s.298] 23 Hkansson H., Corporate technological behaviour. Co-operation and networks, Routledge, London 1992 za: [Asheim, s.11]
280
dzi wymiana wiedzy midzy dwoma wymienionymi rodzajami firm, zaley, czy dystrykt ewoluuje w stron skostniaej hierarchicznej struktury, czy te procesy uczenia si bd nadal lokalnym rdem tworzenia przewagi konkurencyjnej24. Zarwno due firmy dystryktu przemysowego, jak i firmy mae, aby si rozwija, musz tworzy sieci wsppracy w zakresie produkcji oraz sieci wymiany wiedzy, ktre pozwalaj maym przedsibiorstwom na kosztowne innowacje i przetrwanie, a duym przedsibiorstwom na elastyczne zwikszanie mocy produkcyjnych. Mona w tym miejscu przytoczy rwnie jedn z cech dyfuzji wiedzy w organizacjach sieciowych sformuowanych przez Perechud: im wicej dajesz (przekazujesz), tym wicej otrzymujesz25. Dla sformuowania zestawu dziaa pozwalajcych na uatwienie transferu wiedzy midzy firmami uzasadnione wydaje si wykorzystanie kryterium podziau zasobu wiedzy na wiedz jawn oraz niejawn 26. Inne narzdzia mog suy przekazywaniu kadego z wymienionych typw wiedzy.
Pozyskiwanie wiedzy jawnej W celu ulepszenia transferu informacji jawnej mona mwi o dziaaniach dwojakiego rodzaju: - wspomaganie dostpu uczestnikw dystryktu przemysowego do wiedzy jawnej z zewntrz, - wspomaganie wymiany wiedzy jawnej pomidzy przedsibiorstwami dystryktu przemysowego. Wiedza jawna (skodyfikowana w formie patentw, wzorw uytkowych konkurentw, publikacji branowych, publikacji naukowych zwizanych z bran, najnowszych maszyn i technologii produkcji), z powodu cigego wprowadzania coraz bardziej zaawansowanych i zoonych technologii, staje si coraz trudniej transferowalna ze wzgldu na rosnce koszty jej pozyskania. Decyduje o tym coraz wyszy koszt wytworzenia takiej wiedzy oraz coraz wysze koszty personelu, ktry byby zdolny wdroy tak technologi w przedsibior24
Asheim B.T., Industrial districts as learning regions: Acondition for prosperity, European Planning Studies 4(4):379-400, za: [Boschma et al., s. 303-308] 25 [Perechuda, s.58-60] 26 Wedug Takeuchi i Nonaka wiedza w organizacji funkcjonuje w dwch odmianach: utajonej (wiedza cicha tacit knowledge) oraz artykuowanej (jawna, skodyfikowana - codified knowledge), w: Nonaka I., Takeuchi H. Kierowanie wiedzy w organizacji Warszawa 2000 za [Baruk, s.227]
281
stwach27. Z tego powodu na nabywanie tego rodzaju wiedzy mog pozwoli sobie podmioty o odpowiednich zasobach ludzkich oraz finansowych na przykad firmy-liderzy. Dlatego, pomimo i wiedza skodyfikowana moe by relatywnie atwiej przekazywana ni wiedza niejawna, jej pozyskiwanie dla firm dystryktu przemysowego, szczeglnie tych o mniejszym potencjale finansowym, moe stanowi przeszkod w rozwoju. Firmy dystryktu przemysowego powinny wypracowa mechanizmy wsplnego pozyskiwania wiedzy skodyfikowanej z zewntrz w celu minimalizacji kosztw wraliwych na efekty skali. Wsppraca moe w sposb wymierny obniy koszt zakupu wiedzy dla pojedynczej firmy zarwno wtedy, gdy chodzi o publikacje zwizane z bran i informacj rynkow (stworzenie wsplnej jednostki powoanej do celu pozyskiwania dla firm wiedzy branowej), jak i wtedy, gdy firma zdobywa wiedz zawart w najnowszych technologiach produkcji (wsplny zakup maszyn i linii technologicznych). Dziaalno swoistego centrum pozyskiwania informacji branowej moe suy praktycznie wszystkim uczestnikom dystryktu przemysowego, zarwno firmom produkcyjnym zaangaowanym bezporednio w tworzenie lokalnego acucha wartoci, jak i podmiotom je wspierajcym - wyspecjalizowanym dostawcom, instytucjom edukacyjnym oraz wadzom. Nawet czciowe zamanie monopolu duych firm na pozyskiwanie przez nie zaawansowanej (drogiej) wiedzy skodyfikowanej (due firmy maj tendencje do zatrzymywania wiedzy dla siebie) moe przyczyni si do lepszej cyrkulacji najnowszej wiedzy z zewntrz dystryktu przemysowego oraz do rozwoju rwnie mniejszych podmiotw. Instytucja ta powinna ponadto skupia informacje w zakresie technologii uywanych w brany: nowych maszyn, badaniach prowadzonych w jednostkach naukowych. Ta funkcja wydaje si szczeglnie przydatna rwnie dla lokalnych instytucji edukacyjnych ksztaccych kadry na potrzeby lokalnego przemysu. Opisywana instytucja zwikszyaby te swoj rang, jeli oferowaaby rwnie pomoc w zakresie ochrony wasnoci intelektualnej, ktrej mniejsze podmioty dystryktu przemysowego nie s w stanie egzekwowa z tak skutecznoci, jak firmy o wikszym potencjale finansowym. Aktywnemu monitorowaniu produktw konkurencji powinna towarzyszy rwnie ochrona wasnych wzorw uytkowych przedsibiorcw w Dobrodzieniu. Wdroenie takiej instytucji w dystrykcie moe umoliwi wikszej liczbie firm pozyskiwanie aktualnej (czyli drogiej) wiedzy jawnej ze rde zewntrznych.
27
O tych oraz innych zmianach w przebiegu procesw uczenia si dystryktu przemysowego w: [Boschma et al., s. 300-302]
282
Kluczow kwesti dla istnienia takiego podmiotu jest sposb pozyskania pocztkowego kapitau i biecych przychodw. Rozwj firm dystryktu przemysowego ley przede wszystkim w interesie ich samych, ale rwnie innym lokalnym aktorom zaley (powinno zalee) na wsparciu takiej inicjatywy. S nimi: - lokalna spoeczno, ktra poprzez samorzd dysponuje pewnym zasobem rodkw finansowych, - instytucje edukacyjne (szkoy zawodowe, rednie, wysze) ksztacce kadry na potrzeby brany dystryktu przemysowego, - jednostki otoczenia biznesu (np. cech rzemios rnych), - wyspecjalizowani dostawcy brany dystryktu przemysowego. Oprcz wymienionych rde finansowania, rodki na rozpoczcie dziaania instytucji w celu transferu technologii na rzecz kooperujcych przedsibiorstw w ramach dystryktu mona uzyska ze rodkw strukturalnych oraz z budetu pastwa28. Reasumujc, firmy o ograniczonych moliwociach inwestycyjnych posiadaj przynajmniej dwie dodatkowe moliwoci moliwoci pozyskiwania wiedzy jawnej: poprzez instytucje wpierajce lokalny transfer innowacji albo poprzez sieci wsppracy z partnerami.
Pozyskiwanie wiedzy niejawnej Wiedza niejawna (utajona)29 to wiadomoci specjalistyczne i trudno uchwytne, bazujce na intuicji i dowiadczeniu pracownikw, i zapisane czsto jedynie w ich pamici. Wedug bada kluczowym czynnikiem dla tworzenia wiedzy staje si w obecnej rzeczywistoci gospodarczej pozyskiwanie i wykorzystanie wanie skomplikowanej wiedzy utajonej, ukrytej w wiadomoci pracownikw codziennie jej wykorzystujcych30. Perechuda twierdzi, e wiedza niejawna stanowi podstaw funkcjonowania i rozwoju przedsibiorstwa doskonaego, poniewa jest: hermetyczna, dla wybracw, trudno dostpna dla ludzi spoza przedsibiorstwa, elitarna, kreowana w dugim procesie. Jest te: ogniwem
28 29
Moliw pomoc z tych rodkw oraz sposb ich pozyskania opisuje M. Kotuniak w [Kotuniak] O rnicach pomidzy wiedz jawn oraz niejawn pisze midzy innymi K. Perechuda [Perechuda, s.88-95] oraz Z. Malara [Malara, s. 127 - 128] 30 [Baruk, s.229]
283
spajajcym, czynnikiem majcym silny wpyw na pracownikw, wiedz charakteryzujc si wysok efektywnoci oraz czynnikiem decydujcym o przewadze konkurencyjnej31. Wiedza niejawna moe by przekazywana wycznie na linii czowiek- czowiek32. Dlatego w dystryktach przemysowych przekazywanie wiedzy niejawnej wymaga cisej wsppracy poszczeglnych przedsibiorcw33 wacicieli firm oraz ich pracownikw. Wspieranie przekazywania wiedzy niejawnej polega na inicjowaniu oraz intensyfikowaniu wsplnego dziaania osb, na co dzie zwizanych z odrbnymi podmiotami gospodarczymi, zarwno tymi z wntrza dystryktu przemysowego, jak i spoza dystryktu przemysowego. Mona wymieni nastpujce sytuacje: - wsppraca w zakresie rnych faz acucha tworzenia wartoci (kady etap stwarza tak moliwo - od zakupw poprzez kolejne fazy technologiczne a do dziaa zwizanych ze sprzeda i marketingiem wyrobw), - wsppraca w procesie inwestycyjnym (wsplne inicjatywy w zakresie zakupu i wdraania zaawansowanych technologii produkcji; zakup maszyn, szkolenia pracownikw), - wsppraca w zakresie obsugi administracyjnej firm (obsuga ksigowa, doradztwo podatkowe), - wsppraca w inicjatywach z zakresu pozyskiwania pomocowych rodkw unijnych oraz budetowych, - wsppraca w zakresie poszukiwania i szkolenia pracownikw. We wszystkich powyszych sytuacjach ma miejsce wspdziaanie osb pochodzcych z rnych podmiotw gospodarczych dystryktu przemysowego. Przekazywanie wiedzy niejawnej w takich wypadkach jest naturalne, mona powiedzie nawet nieuniknione. Osoby zaangaowane maj okazj pozna codzienn praktyk swoich wsppracownikw zarwno od strony technicznej, jak i szeroko pojej kultury organizacyjnej. Daje to moliwo przenoszenia najlepszych organizacyjnych praktyk na grunt macierzystego przedsibiorstwa. Szczegln rol peni ostatni z wymienionych elementw - szkolenie pracownikw. W badanym dystrykcie normaln kolej rzeczy jest odbywanie praktyki czeladniczej u innego przedsibiorcy ni pniejszy pracodawca. Jest to klasyczny przykad przekazywania wiedzy niejawnej pomidzy przedsibiorstwami. Dla podtrzymania tego rodzaju wymiany wiedzy
31 32
[Perechuda, s.104-105] [Perechuda, s. 92] 33 Z. Malara pisze, e gwnym rdem dostarczania wiedzy s interesariusze (ang. stakeholders), z ktrymi przedsibiorstwo wchodzi w rozmaite relacje (). Najpowszechniejszym instrumentem sucym pozyskiwaniu wiedzy z otoczenia s alianse strategiczne, ktre pozwalaj na zawaszczanie umiejtnoci cichych, trudno imitowanych i cile chronionych przed konkurentem [Malara, s.149]
284
podane jest wspieranie takich praktyk (wymiana pracownikw) rwnie w sytuacjach wsplnych dziaa w zakresie produkcji (np. koordynacja dziaania poddostawcy). Naley zauway, e u podstaw tych dziaa le przyczyny natury ekonomicznej (minimalizacja kosztu dziaalnoci) - kada z wymienionych domen dziaania posiada potencja w zakresie podnoszenia efektywnoci gospodarowania. Najistotniejsze jest jednak to, e wsplne dziaanie wspiera organizacyjne uczenie si ludzi w firmach dystryktu przemysowego.
Ad c) Spotkania przedsibiorcw s nastpnym elementem, ktry wpywa pozytywnie na cyrkulacj wiedzy i informacji o wiedzy w dystrykcie przemysowym (wniosek I.9.). Uczestnictwo w takich spotkaniach koreluje pozytywnie z intensywnoci procesw pozyskiwania informacji od innych firm. Oglnym zaleceniem jest zatem, aby przedsibiorcy brali udzia w spotkaniach z innymi lokalnymi wacicielami firm. Wydaje si, e mona wyrni, co najmniej trzy nastpujce rodzaje spotka: - spotkania bdce artefaktami kultury organizacyjnej dystryktu przemysowego, - spotkania bdce artefaktami kultury lokalnej spoecznoci, - spotkania wynikajce z biecej dziaalnoci firm dystryktw przemysowych. Cz spotka przedsibiorcw moe wynika z wyksztaconej lokalnej kultury organizacyjnej dystryktu przemysowego. Przykadowo, w dobrodzieskim dystrykcie maj miejsce regularne spotkania wynikajce z bardziej lub mniej sformalizowanych tradycji branowych, to jest: spotkanie stolarzy dobrodzieskich z okazji wita ich patrona w. Jzefa, walne zebranie lokalnego oddziau cechu rzemios rnych zdominowanego przez bran stolarsk i jej problemy, spotkania niedzielne wacicieli stoisk w domu wystawowym Agata. Te instytucje ycia spoecznego miejscowej brany buduj jej tosamo oraz poczucie przynalenoci wacicieli zakadw do pewnej wikszej caoci, a ponadto uzmysawiaj si lokalnego lobby branowego. Z bada wynika, e ta forma spotka jest akceptowana nawet przez przedsibiorcw o bardziej tradycyjnym modelu dziaania w brany. Inne spotkania s powodowane faktem przynalenoci do lokalnych grup spoecznych (religia, rodzina, grono znajomych). Szczeglny rodzaj takich spotka wynika z zaangaowania przedsibiorcw dystryktu przemysowego w dziaalno lokalnych organizacji pozarzdowych, co jest wyrazem ich zakorzenienia lokalnego. Przykadowo, w Dobrodzieniu istniej
285
stowarzyszenia majce na celu pomoc charytatywna, stowarzyszenia wspierajce rozwj lokalny soectw oraz kluby sportowe. Niektre dziaaj przy aktywnym wsparciu przedsibiorcw branowych lub po prostu zostay przez nich utworzone34. Aktywne wsplne dziaanie nakierowane na pewien cel (niekoniecznie zwizany z biznesem) jest okazj do inicjowania i wzmacniania relacji spoecznych midzy przedsibiorcami. Ostatni z wymienionych rodzajw spotka dotyczy biecej dziaalnoci przedsibiorstw. W codziennej praktyce spotka powiconych koordynowaniu wsplnych dziaa przekazywana jest wiedza niejawna. Nastpuje wtedy niejako wnoszenie do wsplnych przedsiwzi najlepszych praktyk z macierzystych zakadw oraz poddawanie ich twrczej modyfikacji przez osoby posiadajce odmienne, a przez to wiee spojrzenie na dany element funkcjonowania firm. Naley zauway, e wsplne dziaanie przedsibiorcw dotyczy mog kadego elementu acucha tworzenia wartoci przedsibiorstwa. Przykadowo, mona wymieni dziaania w zakresie poniszych procesw wchodzcych w skad acucha wartoci firmy: - wsppraca w zakresie dostaw (wsplne zakupy, wsplny transport), - wsppraca w zakresie produkcji (podziaa produkcji wedug modelu elastycznego podziau produkcji), - wsppraca w zakresie dystrybucji (wsplny transport, monta, serwis), - wsppraca w zakresie marketingu produktw (wsplne punkty sprzeday, wsplne dziaania promocyjne), - wsppraca w zakresie administracji firm (wsplna obsuga ksigowa), - wsppraca w zakresie pozyskiwania pracownikw (wsplne akcje poszukiwania pracownikw, wsplne szkolenia). Powysze zalecenia w zakresie spotka przedsibiorcw wymagaj od nich samych zaangaowania zasobw w postaci czasu oraz nierzadko finansw. Stanowi to zapewne kopot dla wacicieli firm, ktrzy nierzadko s intensywnie zaangaowani w biec dziaalno. Niemniej jednak brak zaangaowania oznacza w istocie rezygnacj z moliwoci wymiany wiedzy z innymi przedsibiorcami, nie mwic o straconych wymiernych korzyciach finansowych ze wsppracy. Samodzielne dziaanie oznacza dla waciciela i jego przedsibiorstwa pozostawanie poza gwnym obiegiem informacji i wiedzy oraz ograniczenie okazji do uczenia si.
34
Stowarzyszenie Dobrodzie Potrzebujcym
286
Ad d) Szersze kontakty (o charakterze pozalokalnym) stanowi wsparcie dla przekazywania informacji kanaami nieformalnymi. Dlatego naley stwarza przedsibiorcom moliwoci zawierania kontaktw handlowych z dostawcami z zewntrz (wniosek I.11.). Wyspecjalizowani dostawcy s bowiem istotnym rdem wiedzy o najnowszych technologiach produkcji, a wic rwnie o produktach moliwych do wykonania. Optymaln sytuacj opisan w literaturze wydaje si by przypadek, kiedy wyspecjalizowani dostawcy lokuj swoj siedzib oraz operacje w dystrykcie przemysowym, na potrzeby ktrego produkuj. Daje to moliwo intensywnej interakcji midzy przedsibiorcami w zakresie wymiany wiedzy wiodcej do wzajemnego uczenia si i ulepszania produktw. Rzeczywisto odbiega czsto od optymalnego stanu. Przykadowo w Dobrodzieniu skupiaj si przedstawicielstwa i dystrybutorzy materiaw do produkcji mebli, ktrzy procesy produkcyjne realizuj w innej lokalizacji. Brakuje rwnie przedsibiorstw wytwarzajcych maszyny uywane w procesach produkcji mebli. Postuluje si, aby relacje z oddalonym geograficznie partnerem ksztatoway si w sposb jak najbardziej zbliony do partnerskich relacji moliwych do osignicia dziki bliskoci geograficznej w dystrykcie przemysowym. Liczy si bezporedni kontakt pomidzy przedsibiorstwami, nie tylko na poziomie wacicieli oraz pracownikw tzw. pierwszej linii (suby sprzedaowe i dzia zakupw), ale rwnie pomidzy innymi obszarami kreowania wartoci w firmach. J. wiatowiec, opisuj relacje partnerskie midzy przedsibiorstwami, wskazuje na istnienie dwch modeli komunikacji: modelu komunikacji tradycyjnej oraz modelu komunikacji rozszerzonej (patrz rysunek 5.2.).
287
Projektowanie Kontrola jakoci Kupno Planowanie produkcji Transport Sprzeda
Projektowanie Kontrola jakoci Planowanie produkcji Transport
Projektowanie Kontrola jakoci Kupno Planowanie produkcji Transport Sprzeda
Projektowanie Kontrola jakoci Planowanie produkcji Transport
Rysunek 5.2. Dwa modele komunikacji: a) tradycyjna, b) rozszerzona rdo: [wiatowiec, s. 153] Wedug tej autorki zasadnicz zmian w komunikacji w relacjach partnerskich, w stosunku do tradycyjnych, jest pojawienie si bezporedniej interakcji midzy analogicznymi obszarami obydwu organizacji. Jest to moliwe do osignicia, jeli pomidzy poszczeglnymi funkcjami zostan rozcignite mosty regularnych programw komunikacji. Te ostatnie za mog si sprowadza do: szkole pracownikw odpowiedzialnych za biece kontakty w obydwu organizacjach, okresowych spotka kierownictwa najwyszego szczebla, oddelegowania pracownikw do pracy w firmie partnera oraz rozwoju wizi osobistych, na przykad przez organizacj wsplnych imprez spoeczno towarzyskich35.
35
[wiatowiec, s. 152]
288
Ad e) Firmy powinny dziaa na rzecz utrzymywania pozytywnych relacji z lokaln spoecznoci. Dziaania takie, wedug wynikw bada, mog sprzyja pozyskiwaniu informacji ze rde nieformalnych (wniosek I. 5.). Czsto cech charakterystyczn dystryktu przemysowego jest jego dominacja w zatrudnieniu lokalnym. Ma to miejsce w Dobrodzieniu36, w ktrym w sposb bezporedni lub poredni w dziaalno firm zaangaowana jest dua cz lokalnej spoecznoci. To tumaczy konieczno utrzymywania z ni dobrych relacji i jednoczenie wpywa na moliwo wczenia si przedsibiorcy w obieg informacji kanaami nieformalnymi. Aby to osign, proponuje si nastpujce dziaania: - utrzymywanie dobrych relacji z pracownikami (s oni ambasadorami firmy w lokalnej spoecznoci; oferowanie dobrych warunkw pracy), - wspieranie inicjatyw lokalnej spoecznoci (zaangaowanie w pomoc stowarzyszeniom, klubom sportowym, wadzom, instytucjom publicznym), - ograniczanie kosztw osb trzecich prowadzonej lokalnie dziaalnoci (obnianie uciliwoci dla rodowiska i mieszkacw).
5.3.3.
Wskazania w zakresie kategorii II Zarzdzanie osadzeniem w regionie
W przypadku tej kategorii czynnikw autor proponuje nastpujce kierunki dziaa przedsibiorcw-uczestnikw dystryktu przemysowego: a) wspieranie zaangaowania rodzin przedsibiorcw b) wspieranie dziaalnoci stowarzysze, c) propagowanie wsppracy zamiast etosu samodzielnego przedsibiorcy,
Ad a) Wpyw rodziny na gospodark jest kwesti zoon. W literaturze wykazuje si zarwno pozytywne, jak i negatywne oddziaywanie wizw rodzinnych na organizacje i gospodar36
Zobacz: charakterystyka dystryktu przemysowego w Dobrodzieniu w rozdziale czwartym.
289
k. . Sukowski wymienia nastpujce pozytywne skutki istnienia silnych wizi rodzinnych: bycie podstawowym i jedynym punktem oparcia w spoeczestwach podlegajcym szybkim przemianom (w sytuacji osabienia alternatywnych wizi spoecznych) oraz sprzyjanie powstawaniu MSP o charakterze rodzinnym. Piszc o skutkach negatywnych, wskazuje na amoralny familizm, ktrego dziaanie polega na konserwatywnym oraz antymodernizacyjnym wpywie silnych wizi rodzinnych oraz na deniu do pomylnoci wasnej rodziny kosztem innych wizi spoecznych37. Stan bada na dzie dzisiejszy nie pozwala jednoznacznie rozstrzygn kwestii, ktre skutki (pozytywne czy negatywne) przewaaj. W niniejszej pracy, w wyniku bada zostaa ujawniona pozytywna korelacja rodzinnoci firmy (mierzonej stopniem zaangaowania czonkw rodziny we wspieraniu dziaania przedsibiorstwa) z innymi badanymi zmiennymi, ktre opisuj: - dziaanie kanaw informacyjnych dystryktu przemysowego zarwno w zakresie zbierania, jak i przekazywania informacji przez przedsibiorc (wniosek I.6.), - zaangaowanie firmy w dziaania wspierajce lokalne inicjatywy spoeczne (wniosek II. 2.), - postrzeganie jakoci pracy podwadnych (wniosek II.6.). Jednoczenie trzeba podkreli, e w trakcie bada nie zaobserwowano przejaww amoralnego familizmu. Mona natomiast stwierdzi, e silniejsze zaangaowanie rodziny w dziaanie przedsibiorstwa wpywa pozytywnie na rozwijane relacje z innymi przedsibiorstwami. Stanowi to zaprzeczenie istoty mechanizmu amoralnego familizmu. Nasuwa si rwnie wniosek, e firma rodzinna posiada bogatsze wizi z innymi przedsibiorstwami wiksza liczba czonkw rodziny oznacza rozleglejsz sie kontaktw oraz wicej kanaw przekazywania informacji. W rodowisku dystryktu przemysowego, gdzie w sposb szczeglny licz si dodatkowe wizi z innymi podmiotami, wiksza liczba osb, ktra takie wizi pielgnuje moe mie pozytywne znaczenie. W wietle powyszych wnioskw zasadny wydaje si postulat zwikszania poziomu zaangaowania rodziny w przedsibiorstwo skierowane zarwno do wacicieli firm, ktrzy ksztatuj polityk personaln, jak i czonkw ich rodzin. W takiej sytuacji wyrane staje si rwnie potrzeba podnoszenia kwalifikacji czonkw rodziny w kierunku zgodnym z wymogami przedsibiorstw.
37
[Sukowski, s. 53-57]
290
Ad b) Z punktu widzenia efektywnoci dziaania firm dystryktu przemysowego wane wydaje si wspieranie inicjatywy spoecznej w formie stowarzysze i uatwianie spotka przedsibiorcom. Oba rodzaje dziaalnoci s emanacj zaangaowania jednostek w tworzenie lokalnej spoecznoci (wniosek II. 1.). Stowarzyszenia oraz inne organizacje pozarzdowe s powoywane przede wszystkim do celw statutowych. Jednake, zaangaowanie przedsibiorcw w ich dziaanie przynosi im samym oraz ich przedsibiorstwom osadzonym lokalnie dodatkowe korzyci. S to midzy innymi: moliwo ksztatowania pozytywnego wizerunku przedsibiorcw dystryktu przemysowego wrd lokalnej spoecznoci, umocnienie relacji (ilo i jako) w lokalnej sieci kontaktw, moliwo wsplnego dziaania (wymiana dowiadcze - wiedzy). Lepsze relacje z lokaln spoecznoci posiadaj przeoenie na postawy pracownikw, wadz oraz innych interesariuszy organizacji osadzonych w dystrykcie przemysowym.
Ad c) Dusze tradycje przedsibiorstw (dusza historia dziaalnoci) oraz lokalne pochodzenie waciciela firmy bd jego przodkw w wietle bada nios pewne negatywne konsekwencje. Jest to wniosek generalizujcy (z pewnoci nie odnoszcy si do wszystkich przedsibiorcw), ale moliwy do wycignicia na podstawie danych 38. Cz przedstawicieli starszego pokolenia badanego dystryktu przemysowego przypisuje du warto indywidualizmowi oraz samodzielnoci w prowadzeniu dziaalnoci gospodarczej. Jest to postawa cenna u przedsibiorcy w szerokim znaczeniu, jednak moe by czynnikiem utrudniajcym zawieranie relacji wsppracy przedsibiorstw39. Istniej bariery w adaptacji modelu podziau produkcji przez przedsibiorcw reprezentujcych tradycyjne podejcie do prowadzenia biznesu. S oni wiadomi narastajcych problemw, jakie towarzysz prowadzeniu dziaalnoci gospodarczej wedug sprawdzonego sposobu dziaania, ale nie decyduj si na zmiany. Mod-
38 39
Zostao to opisane w pierwszej czci niniejszego rozdziau. Byo to wielokrotnie podkrelane przez przedsibiorcw w rozmowach oraz znalazo porednie potwierdzenie w analizie odpowiedzi ankietowych
291
sze pokolenie wydaje si by blisze rozumieniu korzyci modelu podziau produkcji, co znalazo potwierdzenie w przeprowadzonych wywiadach. Starsze pokolenie uwaa je za zaprzeczenie tradycyjnych wartoci i zasad dziaania w brany. Std opory przed zmianami. Zmiana gboko zakorzenionych postaw, bdcych dla wielu pewnego rodzaju emanacj etosu bycia kowalem wasnego losu, nie jest atwa. Nie o to jednak chodzi, aby je wykorzenia, ale aby wzbogaca osobisty zbir postaw rwnie o pozytywny stosunek do wsppracy z innymi przedsibiorcami. Najkorzystniejsz dla trwaoci procesu zmian postaw byaby sytuacja, w ktrej przedsibiorcy sami doszliby do wniosku, e wsppraca z innymi przedsibiorstwami nie jest dziaaniem zagraajcym istnieniu ich wasnych firm, lecz przynosi szereg korzyci: moe prowadzi do rozwoju dziaalnoci i uchroni j przed marginalizacj. W dystryktach przemysowych wspdziaanie w zakresie wybranych faz acucha tworzenia wartoci ma sens, poniewa moe przynie korzyci, na przykad wskutek efektw skali dziaalnoci. Zmiany te mona przyspieszy, jeli firmy bd miay dostp do przykadw wsppracy w ramach dystryktw przemysowych z praktyki gospodarczej. Namacalne przykady owocnej wsppracy spowodoway ju w przeszoci zainicjowanie podobnych dziaa na gruncie Dobrodzienia40. Autor daleki jest jednak od tego, aby postulowa cakowite zastpienie modelu biznesu indywidualnego stolarza modelem zewntrznego podziau pracy w dystryktach przemysowych. Ten ostatni moe jedynie stanowi istotne wsparcie dla pierwszego poprzez obnik kosztw staych dziaalnoci (np. poprzez wsplne wykorzystanie maszyn). Wspdziaanie tych modeli pozwala z jednej strony na pozostawienie szerokiej oferty produktowej na dotychczasowym poziomie, a z drugiej strony umoliwia obnik kosztw jednostkowych i zachowanie duego zakresu elastycznoci produkcji. Wedug autora rozprawy adaptacja przedsibiorcw bdcych przedstawicielami tradycyjnego modelu biznesu bdzie stopniowo nastpowa. Rachunek ekonomiczny towarzyszcy nowym inwestycjom oraz nacisk na obnik kosztw wymusi z pewnoci dalszy podzia dziaalnoci inwestycyjnej pomidzy przedsibiorstwa. W przeciwnym razie firmy bd eliminowane z gwnego nurtu lokalnego rynku i spychane do niszy niewielkich usugodawcw. W zwizku z powyszym postuluje si dziaania podejmowanie wsppracy w zakresie produkcji, jako sposobu na adaptacj przedsibiorstw do nowych realiw rynkowych (wnio40
Wsplne wystawianie produktw nie wywodzi si z Dobrodzienia, ale ze Swarzdza (rdo: wywiad z przedsibiorc)
292
sek II. 5.). Dzielenia produkcji oraz dziaa inwestycyjnych nie zagraa indywidualizmowi, tosamoci oraz marce poszczeglnego przedsibiorstwa.
5.3.4.
Wskazania w zakresie kategorii III zarzdzanie relacjami w firmie dystryktu przemysowego
Wyniki bada wskazuj na dwa kluczowe elementy budowania relacji pomidzy firmami w dystrykcie przemysowy. Po pierwsze, celowe jest, aby przedsibiorcy dyli do budowania partnerskich relacji opartych na zaufaniu (wniosek III.1., III. 3 i III. 4). Po drugie, postuluje si wzmacnianie procesw integracyjnych rodowisko przedsibiorcw oraz lokaln spoeczno (wniosek III. 2.2.). Drugie z wymienionych wskaza wynika z istotnej roli, jak odgrywa lokalna spoeczno w rozwoju dystryktu przemysowego. Cho przedsibiorcy postrzegaj nastawienie lokalnej spoecznoci raczej jako obojtne wzgldem dziaajcych lokalnie firm dystryktu przemysowego, nie pozostaje ono bez wpywu na jego dziaanie. Przedsibiorstwa dystryktu przemysowego zatrudniaj okoo 2000 pracownikw, co oznacza, e brana jest niekwestionowanym liderem zatrudnienia nie tylko w najbliszej okolicy. Biorc pod uwag liczb mieszkacw miasta Dobrodzie (4 400 osb miasta; 11 000 gmina), mona powiedzie, e caa lokalna gospodarka w sposb bezporedni zaley od kondycji meblarstwa. Z drugiej strony, stosunek spoecznoci wzgldem przedsibiorcw, stopie utosamiania si jej z bran ma wpyw na nastawienie wywodzcych si z niej pracownikw zatrudnionych w przedsibiorstwach dystryktu przemysowego. Std celowe jest wspieranie inicjatyw dcych do integracji rodowiska wacicieli przedsibiorstw oraz ich rodzin ze rodowiskiem lokalnym. Pierwszy z wymienionych kierunkw dziaa budowanie partnerskich relacji - wymaga szerszego omwienia. Wyzwaniem dla przedsibiorcw dystryktu przemysowego w zakresie tej kategorii czynnikw pozaekonomicznych jest takie ksztatowanie relacji firmy z innymi podmiotami dystryktu przemysowego, aby bya moliwa wsppraca z nimi w ramach acucha tworzenia wartoci. Na podstawie bada mona wskaza zalecenia, co do charakterystyki takich relacji. Powinny one cechowa si: - dugoterminowoci, - nisk formalizacj, - bazowaniem na zaufaniu.
293
Zdaniem autora charakterystyka tych relacji odpowiada obecnemu w literaturze pojciu wizi partnerskich przeciwstawianych relacjom bdcym czystymi transakcjami. Porwnanie takie czyni J. wiatowiec (w tabela 5.4.). Tabela 5.4. Porwnanie wymiany partnerskiej i transakcyjnej
Kryteria Porwania Gwny cel marketingowy Oglne podejcie Perspektywa Horyzont czasowy Fundamentalna strategia Rozwizywanie konfliktw Intensywno kontaktw Stopie wzajemnej zalenoci Pomiar satysfakcji klienta Dominujcy wymiar jakoci Wymiana informacji - komunikacja Jako Specyficzne inwestycje w relacje Cena Podzia zyskw i kosztw Koszty zamiany nabywcy/dostawcy Rola marketingu wewntrznego Koncentracja produkcji Wymiana partnerska Utrzymanie relacji Interakcja Ewolucyjna, dynamiczna Dugi Kreowanie wyszej wartoci dla klienta pozwalajcej na utrzymanie przewagi Proaktywne ukierunkowanie na zapobieganie Wysoka Oglnie wysoki Zarzdzanie baz klientw (podejcie bezporednie) Jako interakcji Zwizana z dugoterminowym planowaniem w zakresie produktu, produkcji i logistyki komunikacja zindywidualizowana Dotyczy wszystkich aspektw Umiarkowane do wszystkich Okrelona przez negocjacje i wsplne podejmowanie decyzji Zatarty podzia, zbieganie si celw Wysokie Podstawowe znaczenie strategiczne Masowa indywidualizacja Wymiana transakcyjna Dokonanie sprzeday Akcja Statyczna Krtki Zdobywanie nowych klientw Reaktywne, po fakcie Niska Oglnie niski Monitorowanie udziau rynkowego (podejcie porednie) Jako wysikw Ograniczona do transakcji 0komunikacja zorientowana na masowego klienta lub segmenty klientw Koncentracja gwnie na produkcji Brak lub niskie Okrelona przez konkurencyjne siy rynkowe Wyrany podzia Niskie Brak lub ograniczone znaczenie Produkcja masowa
rdo: [wiatowiec, s. 14] Partnerstwo definiowane jest jako forma wsppracy oparta na deniu partnerw do osigania wsplnego celu strategicznego, jakim jest relatywnie trwae, efektywne porozumienie, kreowanie i dostarczanie wartoci dla rynkw finalnych41. W procesie tym firmy wraz z upywem czasu tworz rozlege wizi spoeczne, ekonomiczne, i techniczne. Osignicie partnerstwa wymaga czasu i nie ustala si na przykad w chwili zawarcia formalnej umowy42. Ciekaw zbieno midzy rzeczywistoci partnerskich relacji oraz pojciem dystryktu przemysowego mona odczyta ze stwierdzenia G. Gundlach, R. Achrol i J. Mentzer, ktrzy
41 42
[wiatowiec, s.15] [wiatowiec, s. 15]
294
zauwaaj, e relacje partnerskie przypominaj minispoeczno z szerok list zasad wychodzcych poza sam wymian i biecy okres43. Partnerstwo mona kreowa i rozwija, a wic nim zarzdza 44. J. wiatowiec wskazuje na dwa podejcia do zarzdzania partnerstwem. S to45: - ustanowienie partnerstwa w wyniku formalnego kontraktu (partnerstwo rozwija si od momentu zawarcia umowy i dochodzenie do niego nastpuje z czasem), - zwizek jako dynamiczny proces (traktowanie partnerstwa jako dynamicznego procesu, w ramach ktrego, poprzez interakcje w trakcie typowej wsppracy handlowej, podmioty zwikszaj swoje wzajemne zaangaowanie w relacje, dochodzc ewolucyjnie do etapu partnerskiego). Wedug autora niniejszej pracy w dystryktach przemysowych druga forma partnerstwa, w ktrej relacje charakteryzuj si nisk formalizacj i powstaj na bazie wczeniejszych relacji spoecznych, bardziej przystaje do zastanej w badanym dystrykcie rzeczywistoci i zawiera potencja pozwalajcy na jego wdroenie. Przedsibiorcy w dystryktach przemysowych nie s prawie nigdy zupenie sobie obcymi osobami, a wic ich wsppraca zazwyczaj nie zaczyna si od formalnych umw, a ich partnerstwo nie startuje z poziomu zerowego, ale charakteryzuje si ju pewnym poziomem zaufania. Mona wyrni dwa kluczowe etapy ksztatowania partnerstwa46: - projektowanie relacji (okrelenie wzajemnych korzyci stron, kryteriw oceny relacji, wkadu kadej strony przed rozpoczciem wsppracy), - zarzdzanie przebiegiem relacji (dziaania operacyjne, ksztatowanie kooperacji oraz zaufania). W praktyce dystryktw przemysowych dy si raczej do rozwijania partnerstwa z pominiciem formalizacji umw, co nie oznacza, e pomijany jest powyszy etap projektowania relacji. Ustalenia dotyczce warunkw brzegowych wsppracy s okrelone, ale zabezpieczanie ich dotrzymania nie nastpuje w surowych formach pisemnych, gdy poziom wzajemnego zaufania nie wymaga tego.
43 44
Gundlach G.T., Achrol R.S., Mentzer J.T., The Structure of Commitment za [wiatowiec, s. 97 zarzdzanie partnerstwem to proces analizy i selekcji potencjalnych partnerw, planowania i wdraania partnerskich programw wsppracy oraz okresowej kontroli efektywnoci relacji partnerskiej, ktrej celem jest tworzenie i maksymalizowanie wartoci [wiatowiec, s. 128]. Kwestia ta zostaa rwnie ukazana w pierwszym rozdziale niniejszej pracy. 45 [wiatowiec, s. 128] 46 [wiatowiec, s. 131-133]
295
Faz o szczeglnym znaczeniu jest etap zarzdzania przebiegiem relacji. aden zwizek nie jest dany raz na zawsze. Relacja ewoluuje i wymaga na kadym etapie pewnych zabiegw majcych na celu jej przeduenie w czasie, wzmocnienie oraz uniknicie rozpadu relacji. Etapy te w literaturze pokazano w sposb analogiczny do cyklu ycia (np. produktu), w ktrym wystpuj fazy od chwili jego pojawienia si do zaniknicia. wiatowiec wyrnia nastpujce etapy ewolucji47: - uwiadomienie (rozeznanie moliwoci zaspokojenia potrzeb przez partnera), - odkrywanie (okres prbny z ograniczonymi zobowizaniami obu stron), - rozszerzanie (rozszerzanie wspdziaania; wzrost zobowiza oraz korzyci dla kadej ze stron zwizku), - zwizanie (zobowizania obydwu stron nabywcy i dostawcy tworz wi wyczajc innych partnerw), - rozpad (cakowity rozpad wizi). W dystryktach przemysowych faza uwiadomienia napotyka pewne uatwienia ze wzgldu na relatywnie niewielki dystans dzielcy strony relacji 48. Mona zaryzykowa tez, e w takim miejscu jak Dobrodzie potencjalni partnerzy po prostu znaj si nawzajem profil produkcji, technologi, zdolnoci produkcyjne. Posiadaj te wiedz na temat sieciowej struktury wasnego dystryktu przemysowego oraz potrafi oceni potencja poszczeglnych wzw (firm) w zakresie moliwoci wsppracy. Jest to o tyle istotne, o ile prowadzi do zmniejszenia ryzyka rozpadu relacji. Z tych samych powodw rwnie nastpne trzy fazy mog zosta osignite szybciej. Zacienianie wizi pomidzy firmami i ich wacicielami moe postpowa atwiej z uwagi na wzajemn znajomo swoich produktw oraz ich jakoci. Wszelkie okresy prbne, o ile istniej, mog trwa krcej. Etap zwizania kulminacji zwizku - pojawia si w wyniku konkretnych dziaa partnerw w zakresie rozszerzenia pl wsppracy oraz wzajemnego zaufania. Przykadowe dziaania w tym zakresie w przypadku wsppracy sprzedawcanabywca (takie relacje s podstaw sieci dystryktu przemysowego) ilustruje tabela poniej.
47 48
[wiatowiec, s. 128] Dystans midzy dwoma firmami przybiera rne formy: dystans spoeczny (odmienno ukadu wewntrz organizacji i akceptacja rnych stylw pracy), dystans kulturowy (odmienno norm, wartoci lub metod pracy), dystans technologiczny (rnice w zoonoci i stopniu zaawansowania wytwarzanych produktw), dystans czasowy (odcinek czasu midzy nawizaniem kontaktu a transferem wyrobw), dystans geograficzny (odlego fizyczna midzy firmami), [wiatowiec, s. 145]
296
Tabela 5.5. Strategie budowania relacji partnerskich z nabywc

Budzenie zaufania regularne wizyty u klienta zaangaowanie kadry wysokiego szczebla wspomaganie specjalnych wydarze klienta dotrzymywanie skadanych obietnic otwarta komunikacja dzielenie si wsplnymi problemami ostrzeganie przed zagroeniami elastyczno i empatia aktywno towarzyska (wsplne rozrywki) Wsplne przedsiwzicia z nabywc przydzielenie klientowi swoich pracownikw tworzenie wsplnych zespow projektowych wsppraca nad badaniami rynkowymi wsplna baza klientw wsplny dzia B+R Umacnianie barier wyjcia dla nabywcy uzalenienie klienta od wasnej pomocy technicznej stosowanie rabatw wypoyczanie (udostpnianie) wyposaenia dugoterminowe kontrakty pomoc finansowa zapewnienie profesjonalnych szkole i doradztwa Tworzenie barier wejcia dla konkurentw dbao o konkurencyjne ceny wysoka jako produktw elektroniczne wizi rozbudowana sie kontaktw udzia w planowaniu dugoterminowym uczestnictwo w zespoach nabywcy do spraw innowacji
rdo: [wiatowiec, s. 139] Powysze dziaania skupiaj si na realizacji zalecenia, aby komunikacja oraz wspdziaanie w przedsibiorstwach dotyczyy nie tylko pracownikw pierwszej linii (sprzeda i kupno), ale, o ile to moliwe, wszystkich procesw realizowanych w przedsibiorstwach. Faza rozpadu przypomina, e kada relacja charakteryzuje si pewnym prawdopodobiestwem wygaszenia wizi. W przypadku relacji w dystrykcie przemysowym przyczyny takiego rozwoju wydarze, upatrywane przede wszystkim w niedostatkach komunikacji pomidzy partnerami49, s niwelowane. Konkluzja jest zatem nastpujca: naley poszukiwa rozwiza, ktre posu budowie sieci poddostawcw w dystrykcie przemysowym oraz poza nim, aby byy one oparte na relacjach partnerskich na bazie wzajemnego zaufania.
49
Wrd przyczyn rozpadu relacji partnerskich wiatowiec wymienia: niedostatek informacji, niepewno posiadanych informacji, brak kontaktu z osobami wywierajcymi formalny i nieformalny wpyw na ostateczne decyzje zakupw, pojawienie si nowej osoby wpywajcej na decyzje zakupw, reorganizacja [wiatowiec, s. 141-142]
297
5.3.5.
Wskazania w zakresie kategorii IV
W zakresie czynnikw tej kategorii oglnym zaleceniem dla przedsibiorcw jest ksztatowanie rodowiska przyjaznego dla rozwoju przedsibiorczoci w dystrykcie przemysowym. W tym wzgldzie, na podstawie bada, mona stwierdzi, e do zada przedsibiorcy naley: a) rozwijanie zaufanie na linii przedsibiorca pracownicy, b) szkolenie pracownika, c) kreowanie przyjaznych relacji z lokaln spoecznoci (wniosek IV.4.). Normaln kolej rzeczy w badanej brany jest zdobywanie przez pracownikw oraz przyszych przedsibiorcw stopni rzemielniczych, co z reguy wie si ze zmienianiem miejsca zatrudnienia w czasie praktyk. Przekazywanie wiedzy pracownikowi uzalenione jest od zaufania do niego. Przedsibiorca musi posiada zaufanie, co do tego, e szkolony nie wykorzysta nabytej wiedzy ze szkod dla firmy. Zakadanie przedsibiorstwa przez odchodzcego pracownika wiadczy przede wszystkim o wysokiej jakoci wiedzy, jak posiad on, bdc zatrudnionym w innych firmach. Z bada wynika, e tego rodzaju wiedz (o wszechstronnym charakterze) modzi pracownicy otrzymuj w stosunkowo maych zakadach50. Jest to konsekwencj niskiej specjalizacji pracy w przedsibiorstwie, ktra stwarza warunki do zapoznania si z wiksz liczb operacji technologicznych, a nierzadko z caym procesem produkcji cznie z faz projektowania wyrobw. Due firmy stosujce wysok specjalizacj pracy szkol pracownikw mniej wszechstronnych, majcych due problemy ze zdaniem egzaminw czeladniczych. Autor rozprawy jest wiadom tego, e kwestia tworzenia rodowiska przedsibiorczego w firmach natrafia na przeszkod wynikajca z lokalnych oraz narodowych uwarunkowa makroekonomicznych niedoborw kadrowych51. Z tego powodu, w czasie przeprowadzania bada (koniec roku 2007) od adnego z przedsibiorcw nie naleao oczekiwa, aby by zainteresowany przechodzeniem jego pracownikw na wasny rozrachunek. Wci narastajcy
50
Wywiad przeprowadzony z przedsibiorc bdcym czonkiem komisji egzaminacyjnej na stopnie rzemielnicze 51 Najistotniejszymi przyczynami tego stanu byy emigracje zarobkowe modego pokolenia, ktre dotkny region opolski w dwch falach. Pierwsza wynikaa z emigracji do Niemiec dziki posiadaniu przez du cz ludnoci podwjnego obywatelstwa (polskiego i niemieckiego). Druga miaa miejsce po wstpieniu Polski do UE wraz z otwarciem wielu rynkw pracy pastw wsplnoty na si robocz z nowych pastw czonkowskich.
298
problem niedoborw wykwalifikowanych branowo kadr powoduje stosowanie przede wszystkim strategii zwikszania lojalnoci pracownikw. Nie jest to kierunek dziaa w peni zgodny z wymogami rozwoju dystryktw przemysowych, ale zbieny z wymogami zaistniaymi w populacji badawczej, ktra osadzona jest w takim, a nie innym kontekcie makroekonomicznym. Tworzenie firm przez odchodzcych pracownikw w duszej perspektywie czasowej jest podanym zjawiskiem w dystryktach przemysowych, jednak w krtkim okresie, w warunkach braku kadr, powoduje istotne problemy dla macierzystych firm. Problemy te niestety dotykaj przede wszystkim mae przedsibiorstwa, dla ktrych strata pracownika stanowi istotne zmniejszenie zdolnoci produkcyjnych. Mae podmioty s rwnie w wikszym stopniu podatne na odpyw pracownikw, ze wzgldu na ich relatywnie lepsze kwalifikacje, czego przyczyny wyjaniono powyej. W duych firmach obecny problem niedoborw kadrowych jest niwelowany poprzez specjalizacj pracy, a tym samym obnianie wymaganych kwalifikacji personelu. Wie si to jednak z duymi inwestycjami w mniej pracochonne technologie produkcji. Paradoksalnie mae firmy, ktre mog by inkubatorem wysokiej jakoci kadr zdolnych do otwierania nowych przedsibiorstw dystryktu przemysowego, s podmiotami, ktre mog najwicej straci oraz ktrym, w obecnych warunkach makroekonomicznych, zaley na tym, aby do odchodzenia pracownikw nie dopuszcza. Warunki opisane powyej nie wydaj si jednak problemem punktowym, ktry dotyka jedynie dystrykt przemysowy w Dobrodzieniu i jest ograniczony w czasie. Niedobory kadrowe pojawiaj si rwnie jako efekt charakterystyki systemu ksztacenia, w ktrym reakcja na pojawiajce si zapotrzebowanie ze strony rynku pracy nastpuje z duym opnieniem (rwnie w rozumieniu teorii dynamiki systemw52). Autor widzi na tym polu miejsce do dziaania uczestnikw dystryktu przemysowego, ktrzy powinni by ywo zainteresowani niezakconym dopywem wykwalifikowanych kadr na lokalny rynek pracy. Przedsibiorcy mog aktywnie wspiera ten proces poprzez: - szkolenie pracownika majce na celu podwyszanie jego kwalifikacji, - kreowanie przyjaznych relacji z lokaln spoecznoci w celu propagowania postaw przedsibiorczych w spoeczestwie wzgldem zatrudniania w brany,
Problem opnienia reakcji zoonych systemw wyjania m.in. P. Senge (por. P. Senge, The Fifth Dyscipline, The art. And practice of learning organization, Currency Doubleday, New York, London, Toronto, Sydney, Auckland 1994, s.27-54)
52
299
- pomoc w tworzeniu instytucji edukacyjnych ksztaccych nowe kadry na lokalny rynek (pomoc w tworzeniu programw i wyposaeniu, pomoc w organizacji praktyk). Ostatnie zalecenie jest szczeglnie aktualne z uwagi na du inercj systemu szkolnictwa publicznego, ktry nie dostosowuje swojej oferty wystarczajco szybko do wymaga przedsibiorcw dystryktu przemysowego. Przedsibiorstwa dysponuj coraz bardziej zaawansowanymi technologiami produkcji, ktrych uycie wymaga kadr o kwalifikacjach przewyszajcych kwalifikacje absolwentw szk. Wymienione dziaania mog prowadzi do zmniejszenia wpisanego w system szkolnictwa opnienia reakcji na potrzeby rynku pracy.
5.4. Podsumowanie
Dziaanie firmy w dystrykcie przemysowym jest uwarunkowane szeregiem czynnikw dotyczcych ksztatowania relacji spoecznych (czynnikw pozaekonomicznych) wicych przedsibiorstwo z innymi uczestnikami dystryktu przemysowego. W niniejszym rozdziale zaproponowano zbir dziaa, jakie przedsibiorcy dziaajcy lub zamierzajcy dziaa w dystrykcie przemysowym, mog wdraa w celu pozytywnego spenienia tyche warunkw. Dziaania te zostay sformuowane na podstawie wnioskw wynikajcych z analizy materiau empirycznego dokonanej w poprzednim rozdziale pracy. Ponadto zostay one przyporzdkowane czterem obszarom, w jakie autor sklasyfikowa czynniki pozaekonomiczne. Postulaty odnoszce si praktyki wraz z przyporzdkowanymi im zaproponowanymi narzdziami ich wdraania przedstawia tabela 5.6.
Tabela 5.6. Narzdzia adaptacji przedsibiorstwa do uwarunkowa pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktu przemysowego.
Kategoria Postulat wspieranie przekazu informacji technologicznej oraz dotyczcej nowych produktw pomidzy firmami wewntrz dystryktu przemysowego oraz spoza jego umownych granic Narzdzia Kreowanie zewntrznego podmiotu o charakterze usugowym majcego na celu pozyskiwanie wiedzy branowej na rzecz firm dystryktu przemysowego oraz ochron wiedzy nagromadzonej w dystrykcie (monitorowanie prasy branowej, dziaania instytucji naukowych, pozyskiwanie informacji rynkowej, pozyskiwanie informacji o konkurentach spoza dystryktu przemysowego, ochrona wiedzy wzorw uytkowych), Ogne zasady: - przekazywanie informacji o nowociach technologicznych i produktowych innym uczestnikom dystryktu przemysowego (im wicej dajesz, tym wicej otrzymujesz), - przekazywanie informacji technologicznej w sytuacji zlecania podwykonawstwa, - cisa wsppraca z partnerami biznesowymi, Odnonie do pozyskiwanie wiedzy jawnej: - wsppraca w zakresie pozyskiwania wiedzy zawartej w publikacjach, opracowaniach naukowych w celu rozoenia kosztw, - powoanie jednostki zewntrznej specjalizujcej si w pozyskiwaniu wiedzy branowej dla firm dystryktu przemysowego (centrum informacji branowej), - wsppraca w zakresie inwestycji (wsplny zakup i wykorzystanie maszyn i linii technologicznych), Odnonie do pozyskiwanie wiedzy niejawnej: Wsplne dziaanie przedsibiorcw oraz pracownikw firm pozwalajce na wymian najlepszych praktyk: - wsppraca w zakresie rnych faz acucha tworzenia wartoci (kady etap stwarza tak moliwo), - wsppraca w procesie inwestycyjnym (wsplne inicjatywy w zakresie zakupu i wdraania zaawansowanych technologii produkcji; zakup maszyn, szkolenia pracownikw), - wsppraca w zakresie obsugi administracyjnej firm (obsuga ksigowa, doradztwo podatkowe), - wsppraca w inicjatywach z zakresu pozyskiwania pomocowych rodkw unijnych oraz budetowych, - wsppraca w zakresie poszukiwania i szkolenia pracownikw, - uczestnictwo w spotkaniach bdcych artefaktami kultury organizacyjnej dystryktu przemysowego (wita patronalne; spotkania wadz i czonkw organizacji cechowych; spotkania na wsplnych stoiskach handlowych), - uczestnictwo w spotkaniach bdcych artefaktami kultury lokalnej spoecznoci (spotkania rodzinne; spotkania w krgu znajomych; spotkania towarzyszce praktykom religijnym), - wsplne dziaanie w lokalnych organizacjach pozarzdowych (wpieranie rozwoju lokalnego, dziaalno charytatywna), - uczestnictwo w spotkaniach wynikajcych z biecej dziaalnoci firm dystryktw przemysowych (wsppraca w zakresie poszczeglnych faz acucha wartoci), - pielgnowanie bezporednich kontaktw z przedsibiorstwami spoza dystryktu przemysowego w celu tworzenia partnerskich relacji (wykorzystanie modelu komunikacji rozszerzonej (patrz rys. 5.2.): wzajemne szkolenia pracownikw, spotkania kierownictwa, oddelegowanie pracownika do pracy w firmie partnera, rozwj wizi osobistych n.p. przez wsplne imprezy spoecznotowarzyskie), - utrzymywanie dobrych relacji z pracownikami poprzez stwarzanie atrakcyjnych warunkw pracy (s oni ambasadorami firmy w lokalnej spoecznoci; oferowanie dobrych warunkw pracy), - wspieranie inicjatyw lokalnej spoecznoci (zaangaowanie w pomoc stowarzyszeniom, klubom sportowym, wadzom, instytucjom publicznym), - ograniczanie kosztw osb trzecich prowadzonej lokalnie dziaalnoci (obnianie uciliwoci dla rodowiska i mieszkacw).
wspieranie komunikacji dwukierunkowej pomidzy firmami dystryktu przemysowego
wspieranie zaangaowania w spotkania przedsibiorcw dystryktu przemysowego
uatwianie kontaktw handlowych z przedsibiorcami spoza dystryktu przemysowego
utrzymywanie dobrych relacji ze spoecznoci lokaln.
301
Kategoria Zakorzenienie lokalne uczestnikw dystryktu przemysowego
Postulat wspieranie zaangaowania rodzin przedsibiorcw wspieranie dziaalnoci stowarzysze propagowanie wsppracy zamiast etosu samodzielnego przedsibiorcy
Narzdzia
- rozszerzanie sieci kontaktw personalnych poprzez angaowanie czonkw rodziny w dziaalno firmy, - wspieranie podnoszenia kwalifikacji rodziny w celu rozwoju przedsibiorstwa, Wspieranie dziaalnoci stowarzysze jest narzdziem majcym na celu porednio: - moliwo ksztatowania pozytywnego wizerunku przedsibiorcy wrd lokalnej spoecznoci, - umacnianie relacji w lokalnej sieci kontaktw przedsibiorcy z lokaln spoecznoci, - dostarczanie przykadw pozytywnej w skutkach wsppracy przedsibiorcw, - poszukiwanie moliwoci wsppracy z lokalnymi przedsibiorstwami w zakresie produkcji (specjalizacja, dzielenie zamwie), Denie do tego, aby relacje charakteryzoway si: dugoterminowoci, nisk formalizacj, bazowaniem na zaufaniu (denie do modelu relacji partnerskiej (patrz tab. 5.4.)), Zarzdzanie partnerstwem budowanie partnerskich relacji z kontrahentem1: - budzenie zaufania (regularne wizyty, zaangaowanie kierownictwa, dotrzymywanie obietnic, otwarta bezporednia komunikacja, dzielenie si wsplnymi problemami, ostrzeganie przed zagroeniami, aktywno towarzyska), - wsplne przedsiwzicia (przydzielanie kontrahentowi swoich pracownikw, tworzenie wsplnych zespow projektowych, wsppraca nad badaniami rynkowymi, wsplna baza klientw, wsplny dzia B+R), - umacnianie barier wyjcia (uzalenienie kontrahenta od wasnej pomocy technicznej, stosowanie rabatw, wypoyczanie rodkw produkcji, dugoterminowe kontrakty, pomoc finansowa, zapewnienie profesjonalnych szkole i doradztwa), - tworzenie barier wejcia dla konkurentw (konkurencyjne ceny, wysoka jako produktw, udzia w planowaniu dugoterminowym, uczestnictwo w zespoach kontrahenta do spraw innowacji), - wpieranie inicjatyw lokalnej spoecznoci oraz lokalnych instytucji przez przedsibiorcw (szk, parafii, stowarzysze, organizacji sportowych),
Ksztat relacji pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego
denie do budowania partnerskich relacji opartych na zaufaniu z przedsibiorcami
Ksztatowanie si postawy przedsibiorczej wrd uczestnikw dystryktu przemysowego
postuluje si wzmacnianie procesw integrujcych rodowisko przedsibiorcw oraz lokaln spoeczno Ksztatowanie rodowiska przyjaznego dla rozwoju przedsibiorczoci modego pokolenia Zaangaowanie w dopyw nowych wykwalifikowanych kadr na rynek pracy
- rozwijanie zaufania na linii przedsibiorca pracownicy (kreowanie atrakcyjnych warunkw zatrudnienia: godziwe wynagrodzenie, dobre warunki pracy), - propagowanie inicjatywy zakadania firm w brany, - pomoc w zakadaniu firm (przez udostpnianie rodkw produkcji oraz rozwijanie sieci poddostawcw), - szkolenie pracownika majce na celu podwyszanie jego kwalifikacji, - kreowanie przyjaznych relacji z lokaln spoecznoci w celu propagowania postaw przedsibiorczych w spoeczestwie wzgldem zatrudniania w brany, - pomoc w tworzeniu instytucji edukacyjnych ksztaccych nowe kadry na lokalny rynek (pomoc w tworzeniu programw i wyp osaeniu, pomoc w organizacji praktyk),

1
Na podstawie [wiatowiec, s. 139], zobacz rwnie tabela 5.5.
Zakoczenie
W niniejszej pracy poruszona zostaa problematyka dystryktw przemysowych oraz czynnikw decydujcych o ich powstawaniu i rozwoju. Ze szczegln uwag potraktowano czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktw przemysowych, ktrych ksztat warunkuje powstawanie zawierajcych si w nich relacji spoecznych. Gwn tez pracy jest twierdzenie, e prcz czynnikw ekonomicznych dziaanie dystryktu przemysowego jest determinowane rwnie przez okrelone ksztatowanie si czynnikw pozaekonomicznych. Czynniki te s mierzalne (poddaj si ocenie) oraz mog stanowi przedmiot zarzdzania w przedsibiorstwach dystryktu przemysowego. Zdaniem autora postawiona teza zostaa pozytywnie zweryfikowana w oparciu o wyniki bada oraz ich interpretacj.(zmieni) Na podstawie kwerendy literaturowej autorowi udao si ustali, e istniej czynniki pozaekonomiczne, ktrych ksztatowanie si determinuje dziaanie przedsibiorstw dystryktu. Ponadto zauwaono, e cay zbir czynnikw mona podzieli i pogrupowa w kategorie t.j.: dziaanie kanaw informacyjnych, zakorzenienie lokalne uczestnikw dystryktu przemysowego, ksztat relacji pomidzy uczestnikami dystryktu przemysowego, ksztatowanie si postawy przedsibiorczej wrd uczestnikw dystryktu przemysowego. Dokonujc syntezy i agregacji zidentyfikowanych czynnikw, autor zaproponowa jednolit i skategoryzowan list czynnikw pozaekonomicznych. Lista ta wraz z zaoeniami teoretycznymi dotyczcymi stopnia natenia miar poszczeglnych czynnikw oraz zwizkw o charakterze korelacji pomidzy nimi stanowi model teoretyczny czynnikw pozaekonomicznych. Na podstawie uzyskanych danych empirycznych autor dokona weryfikacji poprawnoci zaoe modelu teoretycznego bdcych jednoczenie hipotezami badawczymi. Byo to moliwe po przeprowadzeniu serii wywiadw ustrukturyzowanych wrd uczestnikw dystryktu przemysowego w Dobrodzieniu. W rozprawie rozwaono zastosowanie analizy czynnikowej w celu rozpoznania wielowymiarowych powiza pomidzy poszczeglnymi zmiennymi ujtymi w modelu pozaekonomicznych czynnikw funkcjonowania dystryktw przemysowych. Stwierdzono jednak, e
303
zastosowanie analizy czynnikowej dla uzyskanego w badaniach zbioru danych nie gwarantuje silnego umocowania wnioskw i dlatego metoda ta nie zostaa uyta jako podstawa do formuowania wnioskw niniejszej rozprawy. Uzyskane dane zostay wykorzystane do sformuowania szeregu wnioskw zarwno w zakresie teorii, jak i praktyki gospodarczej. W zakresie teorii ujawniono w pewnym stopniu systemowy charakter powiza pomidzy zidentyfikowanymi czynnikami pozaekonomicznymi charakteryzujcy si istnieniem szeregu zwizkw korelacji midzy poszczeglnymi elementami modelu. W wikszoci przypadkw zwizki te potwierdzay zaoenia teoretyczne wyraone w hipotezach badawczych. Byy jednak pojedyncze przypadki, ktre okazay si niezgodne z zakadanym kierunkiem zwizku (korelacje o znaku przeciwnym do zaoe). Rzuciy one w pewnym sensie nowe wiato na trzy nastpujce zagadnienia: 1. pozytywn rol osadzenia firm dla ksztatowania relacji z innymi przedsibiorstwami, 2. pozytywn rol wsppracy z lokalnymi firmami, 3. pozytywn rol braku obawy przed imitacj produktw przez konkurencj. Okazao si, e powysze stwierdzenia wartociujce mog by do pewnego stopnia zakwestionowane, poniewa wi si z wystpowaniem negatywnych skutkw w innych obszarach uwarunkowa pozaekonomicznych. Warto zauway, e trzy wymienione kwestie mog by uwaane za czynniki decydujce w pewnym stopniu o zamykaniu si firm dystryktu przemysowego na bodce z otoczenia i zakcaniu rytmu niezbdnych dostosowa. Autor nie rozstrzyga wszystkich kwestii w sposb ostateczny. Wedug niego potrzebne s dalsze badania, ktre na bazie zaproponowanego modelu lub przy uyciu innych narzdzi pomog w zrozumieniu czynnikw pozaekonomicznych, w zbiorze ktrych dziaaj przedsibiorstwa dystryktu przemysowego. Biorc pod uwag potrzeb kontynuowania bada, w rozdziale pitym pracy proponuje si szereg modyfikacji odnonie do zgaszanej przez autora koncepcji teoretycznej w zakresie struktury czynnikw pozaekonomicznych oraz metody ich pomiaru. Celem proponowanych zmian jest peniejsze uchwycenie zoonej struktury czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania firm dystryktw przemysowych w przyszych badaniach w tym zakresie. Autor ostatecznie przedstawia model zoony z piciu kategorii czynnikw pozaekonomicznych - model zoony z czterech kategorii, przeksztacono poprzez wyodrbnienie dodatkowej kategorii charakteryzujcej poziom zaufania przedsibiorcy wzgldem innych uczestnikw dystryktu przemysowego. Oprcz tego w obrbie istniejcych ju kategorii wprowadzono modyfikacje w strukturze zawartych w nich czynnikw.
304
Autor pracy widzi moliwoci wykorzystania algorytmu uytego w niniejszej pracy, wraz z zaproponowanymi modyfikacjami, poprzez przeprowadzenie bada na wikszej i bardziej zrnicowanej (np. geograficznie) prbie. Interesujce rezultaty mog przynie badania porwnawcze, ktre opierayby si na takich kryteriach rnicowania, jak: brana, region, kraj itp. Autor proponuje rwnie badania pogbione w zakresie kadej kategorii modelu. Ze wzgldu na potrzeb zachowania syntetycznoci podejcia nie byo to moliwe w niniejszej pracy. Dodatkowe pole badawcze, na ktrym autor widzi znaczcy potencja poznawczy i ktry proponuje podda dalszym dyskusjom naukowym, mieci si na pograniczu nauk zarzdzania i filozofii. Zbienoci w zakresie pojmowania przez obie dyscypliny takich poj jak blisko, przestrze, terytorium mog by zaczynem do wzajemnego uzupeniania si sztucznie, zdaniem autora, rozdzielonych nauk (patrz podrozdzia 1.3.). Na paszczynie praktyki, w rozdziale pitym pracy, autor stara si przedstawi szereg propozycji dziaa w zakresie poszczeglnych kategorii czynnikw, ktrych celem jest sprawna adaptacja przedsibiorstw funkcjonujcych w rodowisku dystryktu przemysowego. Wnioskiem oglnym stanowicym pewn klamr dla postawionych wskaza praktycznych jest twierdzenie, e czynniki pozaekonomiczne stanowi istotne wyzwanie dla przedsibiorstw, co wynika z istnienia duych rezerw sprawnoci i efektywnoci dziaania firm. Jednoczenie wydaje si, e uruchomienie tych rezerw moe by okupione niewielkimi, a czasem wrcz zerowymi nakadami. Na przykad bardzo niskie mog okaza si koszty zmiany postaw przedsibiorcw (m.in. wzgldem wsppracy w ramach faz acucha wartoci) w relacji do korzyci moliwych do osignicia t drog. Autor niniejszej rozprawy podj si jej wykonania z dwch powodw. Po pierwsze, koncepcja dystryktw przemysowych jest atrakcyjna dla teoretykw, dla ktrych moe stanowi swoisty model gospodarki narodowej. Nie bez powodu dystrykty przemysowe nazywa si narodowymi systemami innowacji o zredukowanej skali. Na poziomie dystryktu zachodz bowiem takie same procesy jak na poziomie gospodarki narodowej w zakresie innowacji oraz wsppracy w tworzeniu acucha wartoci. Zmniejszona skala uatwia ich naukow obserwacj. Przyciga to naukowcw poruszajcych si w wielu dziedzinach nauki i czyni teori dystryktw przemysowych koncepcj eklektyczn, a przez to, zdaniem autora niniejszej rozprawy, coraz peniej opisujc rzeczywisto. Dystrykty przemysowe mog stanowi swoisty trenaer zarzdzania procesami w skali wikszej ni one same. Po drugie, o wyborze tematu zadecydoway wzgldy praktyczne koncepcji dystryktw przemysowych. W przekonaniu autora niniejszej rozprawy dystrykty przemysowe s ele-
305
mentem podanym w gospodarce, a ich pojawienie si wpywa pozytywnie na dugofalowy rozwj i konkurencyjno przedsibiorstw. Omawiana koncepcja teoretyczna jest cile zorientowana na rozwizywanie rzeczywistych problemw gospodarek narodowych. Podsumowujc cao pracy autor chciaby podkreli, e pomimo procesw globalizacji oraz dynamicznego rozwoju techniki, to, co lokalne, determinuje przewag konkurencyjn firm. W obecnej rzeczywistoci zyskuj na znaczeniu czynniki pozaekonomiczne dziaalnoci gospodarczej. W przypadku dystryktw przemysowych czynniki te wymagaj specjalnej uwagi, jako e relacje spoeczne na poziomie poszczeglnych jednostek ludzkich okazuj si niezwykle istotne dla powodzenia firm i ich zgrupowa. Z uwagi na coraz wiksze zainteresowanie t form gospodarowania, jako sprzyjajc dynamizacji rozwoju gospodarek regionalnych oraz porednio narodowych, podane jest wdraanie dziaa, majcych na celu wiadome ksztatowanie relacji spoecznych na poziomie pojedynczych podmiotw (gwnie firm) oraz na poziomie dystryktw przemysowych.
306
Bibliografia
1) 2) 3) 4) 5) 6)
7) 8)
9)
10)
11)
12) 13) 14)
15)
[Alberti] Alberti F., Industrial districts; inter-firm networks, entrepreneurial agency and institutions, Edizioni Angelo Guerini e Associati Spa, Milano 2002 [Albino et al] Albino V., Garavelli C., Schiuma G. Knowledge transfer and Inter-firm relationships In industrial districts: the role of the leader firm, Technovation 19/1999 [Andriani] Andriani P., Diversity, Knowledge And Complexity Theory: Some Introductory Issues, International Journal of Innovation Management Vol. 5, No. 2, June 2001 [Ash] Ash A., The emilian model: Institutional Challenges, European Studies, Vol. 7, No. 4, 1999 [Asheim] Asheim B., Industrial districts as learning regions. A condition for prosperity? STEP rapport/report R-03/1995 Stiltelsen STEP 1998 [Bagella et al] Bagella M., Becchetti L., Sacchi S., The positive Link Between Geographical Agglomeration and Export Intensity: The engine of Italian Endogeneus Growth?, [w:], The competitive Advantage of Industrial Districts Theoretical and Empirical Analysis, (red.) Bagella M., Becchetti L., Phisica Verlag Heidelberg 2000 [Barbera] Barbera F., Economic Sociology in Italy: Past and Present, International Review of SociologyRevue Internationale de Sociologie, Vol. 12, No. 1, 2002 [Baruk] Baruk J., Zarzdzanie dziaalnoci innowacyjn - podejcie systemowe, [w:] Przedsibiorstwo na Przeomie Wiekw, (red.) Bohdan Godziszewski, Mirosaw Haffer, Marek J. Stankiewicz, Uniwersytet Mikoaja Kopernika Wydzia Nauk Ekonomicznych i Zarzdzania Toru 2001 [Becattini] Becattini G., The Marshallian industrial district as a socio-economic notion, [w:] Industrial Districts and Inter Firm Co-operation in Italy, (red.) Pyke F., Becattini G., Sengenberger W., International Institute for Labour Studies, Geneva 1990 [Becattini 2003] Becattini G., Industrial Districts in the development of Tuscany, [w:] From Industrial Districts to Local Development, An Itinerary of Research, (red.) Beccattini G., Bellandi M., Dei Ottati G., Sforzi F., Edward Elgar Publishing Limited 2003 [Bellandi et al] Bellandi M., Sforzi F., Local development in the experience of Italian industrial districts, [w:] From Industrial Districts to Local Development, An Itinerary of Research, (red.) Beccattini G., Bellandi M., Dei Ottati G., Sforzi F., Edward Elgar Publishing Limited 2003 [Bianchi et al] Bianchi P., Miller L.M., Bertini S., The italian SME experience and possible lessons for emerging countries, UNIDO March, 1997 [Biggiero] Biggiero L., Markets, hierarchies, networks, districts: A cybernetic approach, Human Systems Management, Vol. 18 Issue 2, p71, 1999 [Bojar et al. a] Bojar E., Bis J., Kapita intelektualny (spoeczny) w zgrupowaniu przedsibiorstw, na przykadzie klastra Doliny Ekologicznej ywnoci, [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 2006 [Bojar et al. b] Bojar E., Bis J., Czynniki zagraajce klasteringowi efektywnemu kreowaniu i funkcjonowaniu klastrw gospodarczych w Polsce, [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 2006
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych 16)
307
17)
18)
19) 20)
21)
22) 23) 24) 25)
26)
27) 28) 29) 30) 31) 32)
33) 34)
35)
[Boschma et al.] Boschma R. A., Lambooy J.G., Knowledge, Market Strukture, and Economic Coordination: Dynamics of Industrial Districts, Growth and Change, Vol. 33, pp. 291-311, 2002 [Brdulak et al.] Brdulak H., Gobiowski G., Rola innowacyjnoci w budowaniu przewagi konkurencyjnej, [w:] Wsplna Europa, innowacyjnoc w dziaalnoci przedsibiorstw, (red.) Brdulak H., Gobiowski T., Szkoa Gwna Handlowa 2003 [Breschi et al.] Breschi S., Lissoni F., Localised knowledge spillovers vs. innovative milieux: Knowledge tacitness reconsidered, Papers in Regional Science 80, 255277, 2001 [Brodzicki et al] Brodzicki T., Szultka S., Koncepcja klastrw a konkurencyjno przedsibiorstw, Organizacja i Kierowanie, nr 4 (110), Warszawa, 2002 [Brodzicki] Brodzicki T., Mapa polskich klastrw pierwsze wyniki bada, Prezentacja przygotowana na seminarium Klastry w Polsce szansa czy mrzonka Warszawa, 28 listopada 2002 [Brown et al] Brown J.E., Hendry Ch., Industrial Districts and Supply Chains as Vehicles for Managerial and Organizational Learning, Int. Studies of Mgt & Org., Vol.27, No 4, Winter 1997-98 [Buczyska-Garewicz] Buczyska-Garewicz H., Miejsca, strony, okolice. Przyczynek do fenomenologii przestrzeni, Universitas, Krakw 2006 [Budner] Budner W., Lokalizacja Przedsibiorstw. Aspekty ekonomiczno-przestrzenne i rodowiskowe, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 2004 [Cabaj] Cabaj J., Firmy sprzedaj wicej mebli, ale zarabiaj mniej, Rzeczpospolita 12 kwiecie 2007 [Caniels et al.] Caniels M.C.J., Romijn H.A. , Agglomeration Advantages and Capability Building in Industrial Clusters: The missing link, Journal of Development Studies, Vol 39, No. 3, February 2003 [Capecchi] Capecchi V., A history of flexible specialization and industrial districts in Emilia-Romagna, [w:] Industrial Districts and Inter Firm Co-operation in Italy, (red.) Pyke F., Becattini G., Sengenberger W., International Institute for Labour Studies, Geneva 1990 [Carbonara] Carbonara N., New models of inter-firm networks within industrial districts, Entrepreneurship & Regional Development, 14 (2002) [Chepa] Chepa S., Wiedza ukryta kierownikw - spojrzenie teoretyczne, Organizacja i Kierowanie, 2/2004 [Christerson et al.] Christerson B., Lever-Tracy C., The third China? Emerging Industrial Districts in rural China, Joint Editors and Blakcwell Publishers Ltd 1997 [Coro et al] Coro G., Grandinetti R., Evolutionary patterns of Italian industrial districts, Human Systems Management, Vol. 18 Issue 2, p117, 1999 [Cygler] Cygler J., Alianse strategiczne, Diffin, Warszawa 2002 [Dayasindhu] Dayasindhu N., Embeddedness, knowledge transfer, industry clusters and global competitiveness: a case study of the Indian software industry, Technovation 22, 551560, 2002 [De Propris] De Propris L., Systemic Flexibility, Production Fragmentation and Cluster Governance, European Planning Studies, Vol. 9, No. 6, 2001 [Despiney- Zochowska] Barbara A. Despiney-Zochowska, The enterprise between local development and globalisation, Ekonomika i Organizacja Przedsibiorstw 2/2002 [Dornish] DAVID DORNISCH The Evolution of Post-socialist Projects: Trajectory Shift and Transitional Capacity in a Polish Region Regional Studies, Vol. 36.3, pp. 307321, 2002
308
37) 38)
39)
40)
41)
42)
43) 44) 45) 46)
47)
48)
49)
50)
[Dziemianowicz et al] Dziemianowicz, W., K. Olejniczak, Grona przedsibiorczoci w aglomeracji warszawskiej, prezentacja z konferencji: Klastry w Polsce - Szansa czy mrzonka? zorganizowanej przez Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Warszawa 28 listopad 2002 [EOiZ] Encyklopedia organizacji i zarzdzania, Pastwowe Wydawnictwo Ekonomiczne PWE, Warszawa 1981 [Ernst et al] Ernst D., Guerrieri P., Iammarino S., Pietrobelli C., New Challenges for Industrial Clusters and Districts: Global Production Networks and Knowledge Diffusion, [w:] The global Challenge to Industrial Districts, Small and Medium-sized Enterprises in Italy and Taiwan, (red.) Guerrieri P., Iammarino S., Pietrobelli C., Edward Edgar Publishing Cheltenham, UK Northampton, USA 2001 [Fabiani et al] Fabiani S., Pellegrini G., Romagnano E., Signorini L.F., Efficiency and Localisation, [w:] The competitive Advantage of Industrial Districts Theoretical and Empirical Analysis, Bagella M., Becchetti L., Phisica Verlag Heidelberg 2000 [Feser et al] Feser E.J., Bergman E.M., National Industry Cluster Templates: A Framework for Applied Regional Cluster Analysis, Regional Studies, Vol. 34.1, pp. 1 19, 2000 [Figua] Figua J., Dystrykt przemysowy woski. Moliwoci zastosowania dowiadcze woskich dystryktw przemysowych w warunkach polskich, [w:] Regionalna strategia rozwoju wsplne dzieo spoecznoci Dolnego lska, Prace Naukowe, Seria Konferencje Nr 1.2005, Dolnolska Wysza Szkoa Przedsibiorczoci i Techniki, Polkowice 2005 [Floysand et al] Floysand A., Jakobsen S., Clusters, Social Fields, and Capabilities, Rules and Restructuring in Norwegian Fish-Processing Cluster, Int. Studies of Mgt.&Org., vol.31, no.4, Winter 2001-2002 [Frankfurt-Nachmias et al.] Frankfurt-Nachmias C., Nachmias D., Metody badawcze w naukach spoecznych, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2001 [Fukuyama] Fukuyama F., Zaufanie, Kapita spoeczny a droga do dobrobytu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Wrocaw 1997 [Garncarczyk] Gancarczyk M., Efekty sieci a zarzdzanie innowacjami w klasterach, Organizacja i kierowanie nr4, 2005 [Gorynia et al.] Gorynia M., Jankowska B., Klastry a midzynarodowa konkurencyjno i internacjonalizacja przedsibiorstw, Centrum Doradztwa i Informacji Difin Sp. z o.o., Warszawa 2008 [Gorzelak et al.] Gorzelak G., Olechnicka A., Innowacyjny potencja polskich regionw [w:] Wiedza a wzrost gospodarczy, (red.)Zienkowski L., Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR Warszawa 2003 [Greta et al ] Greta M., Lewandowski K., Euroregiony jako czynniki sprzyjajce tworzeniu klastrw, [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 2006 [Guerrieri et al c] Guerrieri P., Iammarino S., The Dynamics of Italian Industrial Districts: Towards a Renewal of Competetiveness?, [w:] The global Challenge to Industrial Districts, Small and Medium-sized Enterprises in Italy and Taiwan, Guerrieri P., Iammarino S., Pietrobelli C., Edward Edgar Publishing Cheltenham, UK Northampton, USA 2001 [Guerrieri et al] Guerrieri P., Iammarino S., Pietrobelli C., Introduction, [w:] The global Challenge to Industrial Districts, Small and Medium-sized Enterprises in Italy and Taiwan, Guerrieri P., Iammarino S., Pietrobelli C., Edward Edgar Publishing Cheltenham, UK Northampton, USA 2001
309
52) 53)
54) 55) 56)
57) 58) 59)
60) 61)
62)
63) 64) 65)
66)
67) 68)
[Guerrieri et al b]Guerrieri P., Pietrobelli C., Models of Industrial Clusters Evolution and Changes in Technological Regimes, [w:] The global Challenge to Industrial Districts, Small and Medium-sized Enterprises in Italy and Taiwan, Guerrieri P., Iammarino S., Pietrobelli C., Edward Edgar Publishing Cheltenham, UK Northampton, USA 2001 [Gruchman] Gruchman B., Nowy paradygmat rozwoju regionalnego, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, zeszyt 2/1992 [Grudzewski et al. 1999] Grudzewski W.M., Hejduk I., Kreowanie przedsibiorstwa przyszoci z wykorzystaniem teorii i praktyki organizacji inteligentnej, [w:] Przedsibiorstwo wobec wyzwa przyszoci, (red.) Haffer M., Sudo S., Komitet Nauk Organizacji i Zarzdzania PAN Uniwersytet Mikoaja Kopernika, Wydzia Nauk Ekonomicznych i Zarzdzania, Toru 1999 [Grudzewski et al. 2001] Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Konkurencyjno przedsibiorstw z Europy rodkowej na rynku europejskim, EiOP 2001 nr 9 [Grudzewski et al. 2001b] Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Przedsibiorstwo przyszoci, Diffin Warszawa 2001 [Grudzewski et al. 2007] Grudzewski W. M., Hejduk I. K., Sankowska A., Watuchowicz M., Zarzdzanie zaufaniem w organizacjach wirtualnych, Difin, Warszawa 2007 [Grycuk] Grycuk A. Koncepcja gron w teorii i praktyce zarzdzania, Organizacja i Kierowanie, nr 3, 2003 [Helg] Helg R., Italian districts in the international economy, Liuc Papers n. 68, Serie Economia e Impresa, 1999 [Hendry et al] Hendry C., Brown J., Defillippi R., Regional Clustering of High Technology-based Firms: Opto-electronics in Three Countries, Regional Studies, Vol. 34.2, pp. 129 144, 2000 [Holz] Nieznaczna poprawa wskanikw produkcji i eksportu, Gazeta Drzewna Luty 2008, s.15-16 [Humphrey et al] Humphrey J., Schmitz H., Principles for promoting clusters & networks of SMEs, Paper commissioned by the Small and Medium Enterprises Branch October 1995 [IBS] Materiay dydaktyczne kursu Italian Business and Society przeprowadzonego w semestrze zimowym roku akademiickiego 2001/2002 na Universytecie Carlo Cattaneo w castellanzy we Woszech: (Alberti F., Italian Industrial districts, Alberti F., Industrial district of Como - case discussion + answers) [Jagieo] Jagieo M., Rozwj klasterw a konkurencyjno gospodarki pastw kandydujcych do UE, Wsplnoty Europejskie Nr 9 (132) 2002 [Jewtuchowicz] Jewtuchowicz A., Terytorium i wspczesne dylematy rozwoju, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2005 [Jewtuchowicz 1997] Jewtuchowicz A., Przedsibiorczo, innowacje i konkurencyjno regionw (podstawowe pojcia i identyfikacja problemw), [w:] rodowisko przedsibiorczoci. Innowacje a rozwj terytorialny, (red.) Aleksandra Jewtuchowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1997 [Kaplinsky et al.] Kaplinsky R., Memedovic O., Morris M., Readman J., The Global Wood Furniture Value Chain: What Prospects for Upgrading by Developing Countries. The case of South Africa, UNIDO, Vienna 2003 [klastry.pl] www.klastry.pl [Kocowski] Kocowski T., Systemy wartoci osobistych pracownikw przemysu, studentw i mieszkacw Wrocawia, Prace Naukowe Instytutu Organizacji i Zarzdzania Politechniki Wrocawskiej Nr 18, 1977
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych 69) 70) 71)
310
72) 73)
74) 75) 76) 77)
78)
79)
80) 81) 82)
83) 84)
85)
86) 87) 88)
[Kotuniak] Kotunia M., Wsppraca w klastrach bdzie si opaca, Rzeczpospolita 6 listopada 2007, DF s.8 [Komiski] Komiski Andrzej K., Zarzdzanie w warunkach niepewnoci, Podrcznik dla zaawansowanych, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2005 [Komiski 2006] Komiski A.K., Organizacja, [w:] Zarzdzanie Teoria i Praktyka (red.) Kozminski A.K., Piotrowski W., Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2006 [Krupski et al.] Krupski R. Przybya M., Struktury organizacyjne przedsibiorstw i ich ugrupowa, Zakad Narodowy Imienia Ossoliskich, Wrocaw 1996 [Lisowski] Lisowski P., Innowacyjno w teoriach rozwoju regionw, [w:] Wiedza innowacyjno, przedsibiorczo a rozwj regionw, (red.) Jewtuchowicz A., Uniwersytet dzki, d 2004 [Lorenzen] Lorenzen Mark, Ties, Trust and Trade Elements of Theory of Coordination in Industrial Clusters, Int. Studies of Mgt.&Org., vol.31, no.4, Winter 2001-2002 [Lorenzen et al. ] Lorenzen M., Maskell P., The Cluster as Market Organization, Danish Research Unit For Industrial Dynamics DRUID Working Paper No 03-14 [Malara] Malara Z., Przedsibiorstwo w globalnej gospodarce. Wyzwania wspczesnoci, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2006 [Malara et al. 2004] Malara Z., Rynik J., Okrg przemysowy lokalna dzwignia globalnej konkurencyjnoci [w:] Przedsibiorstwo i region w zjednoczonej Europie (red.) Z. Olesiski, A. Szplit, Wydawnictwo Akademii witokrzyskiej imm. Jana Kochanowskiego w Kielcach Kielce 2004 [Malara et al 2006] Malara Z., Rynik J., Organizacja wirtualna a dystrykt przemysowy, [w:] Koncepcje i narzdzia zarzdzania strategicznego, (red.) Romanowska M., Wachowiak P., Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2006 [Malara et al. 2006b] Malara Z, Rynik J., Kultura organizacyjna dystryktu przemysowego, [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 2006 [McKinsey] Klastery - ratunek dla regionw, McKinsey&Company 2001 [Mikosik] Mikosik S., Teoria rozwoju gospodarczego Josepha A. Schumpetera, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993 [Mistri et al] Mistri M., Solari S., Social networks and productive connectance: modeling the organizational form of the industrial district, Human Systems Management, Vol. 20 Issue 3, p223, 2001 [Molina-Morales] Molina-Morales F.X., Human capital in the industrial districts, Human Systems Management 20 (2001) 319331 [Moszkowicz et al.] Moszkowicz M., Nowak G., Grona przemysowe w zarzdzaniu strategicznym, [w:] Krytyczna analiza szk i kierunkw zarzdzania strategicznego. Nowe koncepcje zarzdzania, (red.) Krupski R., Prace Naukowe Wabrzyskiej Wyszej Szkoy Zarzdzania i Przedsibiorczoci, Wabrzych 2004 [Morgo et al] Morgo Z., Adamowicz M., Strzelecki M., wiatowy sukces polskich mebli, [w:] Meblarstwo w liczbach. Wybr Materiaw, Oglnopolska Izba Gospodarcza Producentw Mebli, Warszawa 2008 [Nonaka] Nonaka I., A dynamic Theory of Organizational Knowledge Creation, Organization Science vol. 5, No. 1, February 1994 [Nowak] Nowak G., Uwarunkowania rozwojowe gron przemysowych, Praca Doktorska, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 2006 [OIGPM] Meble-polski przemys narodowy, Strona internetowa Oglnopolskiej Izby Gospodarczej Producentw Mebli, www.oigmp.pl
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych 89) 90) 91)
311
92)
93) 94)
95)
96)
97)
98)
99)
100) 101) 102)
103) 104)
105) 106)
[Oko-Horodyska] Oko-Horodyska E., Jak budowa regionalne systemy innowacji, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Warszawa 2000 [Olesiski] Olesiski Z., Zarzdzanie w regionie Polska Europa wiat, Diffin, Warszawa 2005 [Olesiski et al] Olesiski Z., Predygier A., Identyfikacja i analiza grona na przykadzie grona budowlanego w regionie witokrzyskim, Organizacja i Kierowanie, nr 3(109)/2002 [Olesiski et al 2006] Olesiski Z., Predygier A., Sabat A., Identyfikacja grona pytek ceramicznych Koskie- Opoczno- Przysucha Tomaszw Mazowiecki, [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 2006 [Padmore et al] Padmore T., Gibson H., Modelling systems of innovation: II. A farmework for Industrial cluster analysis in regions, Research Policy 26 (1998) [Paniccia] Paniccia I., One, a hundred, thousands of industrial districts. Organizational variety in local networks of small and medium-sized enterprises, Special Issue: The Organizational Texture of Inter-firm Relations) Organization Studies Fall, 1998 [Pasieczny] Pasieczny J., Czynniki i uwarunkowania procesu tworzenia i rozwoju klastrw, [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 2006 [Perechuda] Perechuda K. Dyfuzja wiedzy w przedsibiorstwei sieciowym. Wizualizacja i kompozycja, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im Oskara Langego we Wrocawiu Wrocaw 2005 [Pietrobelli] Pietrobelli C., Competitiveness and its Socio-Economic Foundations: Empirical Evidence on the Italian Industrial Districts, [w:] The competitive Advantage of Industrial Districts Theoretical and Empirical Analysis, Bagella M., Becchetti L., Phisica Verlag Heidelberg 2000 [Pietrzyk] Pietrzyk I., Globalizacja, Integracja Europejska a rozwj regionalny, [w:] Wiedza innowacyjno, przedsibiorczo a rozwj regionw (red.) Jewtuchowicz A., Uniwersytet dzki, d 2004 [Piontek] Piontek B., Pomiar gospodarki sieciowej jako podstawa dla tworzenia klastrw w ukadach lokalnych [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 2006 [Porter] Porter M. E., Porter a konkurencja, PWE, Warszawa 2001 [Porter 1998] Porter, M.E., Clusters and the new economics of competition, Harward Business School Press, 1998 [Potocka et al] Potocka A. Skonieczny J., Organizacja zintegrowana elektronicznie z rynkiem [w:] Strategie i konkurencyjno przedsibiorstw po dziesiciu latach transformacji, (red.) Moszkowicz M. Cz II, materiay konferencyjne Polanica Zdrj 2001, Wydawnictwo Wydziau Zarzdzania Politechniki Czstochowskiej 2001 [Putnam] Putnam R.D., Demokracja w dziaaniu, Tradycje obywatelskie we wspczesnych Woszech, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, Krakw 1995 [Pyke et al] Pyke F., Sengenberger W., Introduction [w:] Industrial Districts and Inter Firm Co-operation in Italy, (red.) Pyke F., Becattini G., Sengenberger W., International Institute for Labour Studies, Geneva 1990 [Rabellotti] Rabellotti R., Is there an Industrial District Model? Fotwear Districts in Italy and Mexico compared, World Development, Vol. 23, No.1, 1995 [Romanowska 1997] Romanowska M., Alianse strategiczne przedsibiorstw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997
312
107) [Romanowska et al.] Romanowska M., Trocki M. Przedmowa [w:] Przedsibiorstwo partnerskie (red.) Romanowska M., Trocki M., Warszawa 2002 108) [Russo et al.] Russo P.F., Rossi P., Credit constraints in Italian industrial Districts, Applied Economics, 33, 1469 1477, 2001 109) [Rynik] Rynik J., Dystrykty przemysowe we Woszech, Praca magisterska, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 2002 110) [Rzecz1] Kupujemy wicej mebli, Rzeczpospolita 14 grudzie 2006 111) [Rzecz2] Eksportowa ofensywa polskich firm meblarskich, Rzeczpospolita 7 listopad 2005 112) [Sekua] Sekua A., Koncepcje rozwoju lokalnego w wietle wspczesnej literatury polskiej - zarys problemu, Zeszyty Naukowe Politechniki Gdaskiej, Ekonomia XL nr 588 Politechnika Gdaska 2001 113) [Sennet] Sennett J., Clusters, Co-location and External Sources of Knowledge: The Case of Small Instrumentation and Control Firms in the London Region, Planning Practice & Research, Vol. 16, No. 1, pp. 2137, 2001 114) [Sforzi] Sforzi F., The quantitative importance of Marshallian industrial districts in Italian economy, [w:] Industrial Districts and Inter Firm Co-operation in Italy (red.) Pyke F., Becattini G., Sengenberger W., International Institute for Labour Studies, Geneva 1990 115) [Siewierski] Siewierski J., Determinanty Rozwoju Gospodarczego [w:] Socjologia Gospodarki, (red.) Gardawski J., Gilejko L., Siewierski J., Kowalski R., Difin, Warszawa 2006 116) [Skawiska] Skawiska E, Konkurencyjno przedsibiorstw - nowe podejcie, Polskie Wydawnictwo Naukowe Warszawa 2002 117) [Skawiska 2003] Skawiska E., Rola bezporednich inwestycji zagranicznych w ksztatowaniu lokalnej przewagi konkurencyjnej, [w:] Koncepcje Zarzdzania Przedsibiorstwem (w otoczeniu burzliwym i nieprzewidywalnym) red. Leszek M. Pacholski, Stefan Trzcieliski Politechnika Poznaska Instytut Inynierii Zarzdzania Pozna 2003 118) [Skawiska 2006] Skawiska E., Teoretyczno praktyczne aspekty rozwoju gron firm na przykadzie meblarstwa w powiecie poznaskim, [W:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego, (red.) Ewa Bojar, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 2006 119) [Staber] Staber U., The structure of Networks in Industrial Districts, International Journal of Urban and Regional Research Volume 25.3 September 2001 120) [Stachowicz et al.] Stachowicz J., Kordel P., Tosamo spoeczna aliansw strategicznych polskich przedsibiorstwa: wyniki bada empirycznych, Organizacja i Kierowanie nr 3, rok 2004 121) [Stachowicz] Stachowicz J., Zarzdzanie kapitaem spoecznym procesem organizowania i rozwoju klastrw, dowiadczenia z prac nad organizowaniem klastrw przemysowych w woj. lskim, Wyniki z prac projektu badawczego KBN Nr 2H02D 03225 pt.: Zarzdzanie kapitaem intelektualnym w regionalnych sieciach proinnowacyjnych. 122) [Stachowicz et al. 2001] Stachowicz J., Machulik J., Kultura organizacyjna przedsibiorstw przemysowych, Wydawnictwo Szumacher Kielce 2001 123) [Steinmann et al.] Steinmann H., Schreyogg G., Zarzdzanie, podstawy kierowania przedsibiorstwem, koncepcje, funkcje, przykady, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocawskiej Wrocaw 2001 124) [Stiglitz] Stiglitz J.E., Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006
313
125) [Strategor] Strategor, zarzdzanie firma. Strategie, struktury, decyzje, tosamo PWE, Warszawa 1995 126) [Sukowski] Sukowski ., Organizacja a rodzina, wizi rodzinne w yciu gospodarczym, Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Toru 2004 127) [Surmacz] Surmacz A. O., Klastering w dziaalnoci kooperacyjnej przedsibiorstw, [w:] Rola Kooperacji w rozwoju spoeczno-gospodarczym, (red.) Downar W., Wysza Szkoa zawodowa Oeconomicus PTE w Szczecinie, Szczecin 2004 128) [Sztompka] Sztompka P., Zaufanie: podstawa relacji spoecznych [w:] Krytyczna teoria organizacji, (red.) Kamiski M.B., Wydawnictwo Wyszej Szkoy Przedsibiorczoci i Zarzdzania im. Leona Komiskiego, Warszawa 1998 129) [Szultka ed] Klastry, Innowacyjne wyzwania dla Polski, (red.) Szultka S., Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask 2004 130) [Szultka et al] Szultka S., Wojnicka E., Skupiska dziaalnoci inwestycyjnej w Polsce. Przypadek przedsibiorstw automatyki przemysowej w regionie gdaskim., Ekonomista nr 4/2003 131) [Szymczak] Szymczak W., Innowacyjno maych i rednich przedsibiorstw, Ekonomika i Organizacja Przedsibiorstw 3/2004 132) [Szymoniuk] Szymoniuk, B., Klastry wiejskie na Lubelszczynie praktyka grupowej przedsibiorczoci, Organizacja i Kierowanie, nr 2 (112), Warszawa, 2003 133) [Szymoniuk 2003] Szymoniuk B., Innowacyjno jako warunke funkcjonowania klastrw. Porwnawcze studium przypadkw, [w:] Wsplna Europa, innowacyjnoc w dziaalnoci przedsibiorstw, (red.) Brdulak H., GobiowskiT., Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 2003 134) [Szymoniuk 2004] Szymoniuk B., Klastry na terenach wiejskich oraz ich wpyw na rozwj regionw [w:] Wiedza innowacyjno, przedsibiorczo a rozwj regionw, (red.) Jewtuchowicz A., Uniwersytet dzki, d 2004 135) [wiatowiec] wiatowiec J., Wizi partnerskie na rynku przedsibiorstw, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2006 136) [Trocki] Trocki M., Architektura biznesu nowe struktury dziaalnoci gospodarczej [w:] Przedsibiorstwo partnerskie (red.) Romanowska M., Trocki M., Warszawa 2002 137) [UMiG] Strona internetowa Urzdu Miasta i Gminy Dobrodzie 138) [Wieczorkowska et al.] Wieczorkowska G., Wierzbiski J., Statystyka. Analiza bada spoecznych, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2007 139) [Wojnicka] Wojnicka E., Rola klastrw innowacyjnych w unii europejskiej, Wsplnoty Europejskie Nr 5 (128) 2002 140) [Wojnicka et al.] Wojnicka E., Brodzicki T., Szultka S., Clusters in Poland. Report prepared for LEED/OECD Program on Clusters in Transition Economies, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Gdask 2003 141) [Wrblewska Jachna] Wrblewska-Jachna J., Ramy instytucjonalne ksztatowania i funkcjonowania klastrw w wojewdztwie lskim [w:] Klastry jako narzdzie lokalnego i regionalnego rozwoju gospodarczego (red.) Ewa Bojar, Wydawnictwo Politechniki Lubelskiej, Lublin 2006 142) [Zakrzewska] Zakrzewska M., Analiza czynnikowa w budowaniu i sprawdzaniu modeli psychologicznych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 1994 143) [Zeleny] Milan Zeleny, Autopoiesis (self-production) in SME Networks, Human Systems Management 20 (2001) 201207
314
Spis Tabel
Tabela W.1. Metody badawcze uyte w niniejszej pracy ................................................................................... 14 Tabela 1.1. Pojcia pokrewne do dystryktu przemysowego.............................................................................. 31 Tabela 1.2. Teorie nawizujce do teorii lokalizacji ........................................................................................ 38 Tabela 1.3. Podstawowe formy dziaalnoci gospodarczej. .............................................................................. 42 Tabela 1.4. Rnice pomidzy sieci a klastrem. .............................................................................................. 45 Tabela 1.5. Definicje dystryktu przemysowego ................................................................................................ 50 Tabela 1.6. Definicje klastra rozumianego jako proces. ................................................................................... 55 Tabela 1.7. Definicje instytucji politycznych .................................................................................................... 56 Tabela 1.8. Kryteria podziau klastrw ............................................................................................................ 62 Tabela 1.9. Typy dystryktw przemysowych .................................................................................................... 65 Tabela 1.10. Cechy rnych typw dystryktw przemysowych. ........................................................................ 66 Tabela 1.11. Typologia dystryktw przemysowych wedug kryterium wymiarw sieci ...................................... 76 Tabela 1.12. Typologia dystryktw przemysowa oparta o wymiary sieci.......................................................... 77 Tabela 1.13. Korzyci dla przedsibiorstw wynikajce z dziaania w dystrykcie przemysowym. ....................... 79 Tabela 1.14. Liczba dystryktw przemysowych we Woszech ........................................................................... 79 Tabela 2.1. Perspektywy badawcze dystryktu przemysowego........................................................................... 86 Tabela 2.2. Badania nad dystryktami przemysowymi w perspektywie dystryktu przemysowego. ...................... 87 Tabela 2.3. Badania w perspektywie dystryktu przemysowego......................................................................... 87 Tabela 2.4. Badania nad dystryktami przemysowymi w perspektywie sieci. ..................................................... 88 Tabela 2.5. Metody identyfikacji klastrw. ....................................................................................................... 89 Tabela 3.1. Czynniki ekonomiczne i pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktu przemysowego wedug definicji dystryktu przemysowego............................................................................................................................... 112 Tabela 3.2. Porwnanie systemw pracy:fordowskiego oraz elastycznej specjalizacji. ........................... 118 Tabela 3.3. Agregacja czynnikw pozaekonomicznych. .................................................................................. 119 Tabela 3.4.Podejcie GEM wedug T. Padmore i H. Gibson .......................................................................... 126 Tabela 3.5. Efekty dystryktu przemysowego .................................................................................................. 130 Tabela 3.6. Czynniki sukcesu Doliny Krzemowej, Cambridge, Leuven............................................................ 138 Tabela 3.7. Twarde i mikkie czynniki sprzyjajce i utrudniajce powstawanie klastrw w Polsce. ........ 145 Tabela 3.8. Czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktw przemysowych pogrupowane wedug kategorii ....................................................................................................................................................... 147 Tabela 3.9. Zagregowane czynniki pozaekonomiczne dziaania dystryktu przemysowego ............................... 149 Tabela 3.10. Dekompozycja hipotez wzgldem natenia czynnikw pozaekonomicznych ............................... 153 Tabela 3.11. Hipotezy odnonie relacji pomidzy elementami modelu ............................................................ 154 Tabela 3.12. Schemat procesu weryfikacji modelu ......................................................................................... 155 Tabela 3.13. Definicja i sposb pomiaru zidentyfikowanych czynnikw w kategorii I. .................................... 156
315
Tabela 3.14. Definicja i sposb pomiaru zidentyfikowanych czynnikw w kategorii II .................................... 157 Tabela 3.15. Definicja i sposb pomiaru zidentyfikowanych czynnikw w kategorii III ................................... 158 Tabela 3.16. Definicja i sposb pomiaru zidentyfikowanych czynnikw w kategorii IV ................................... 161 Tabela 4.1.1. Globalny handel meblami 15 najwikszych eksporterw netto (mln. USD) ............................. 162 Tabela 4.1.2. Najwiksi polscy producenci mebli ........................................................................................... 165 Tabela 4.1.3. Produkcja sprzedana przemysu meblarskiego .......................................................................... 166 Tabela 4.1.4. Eksport i import mebli w pierwszych trzech kwartaach 2007.................................................... 166 Tabela 4.1.5. Warto eksportu gwnych grup produktw w 2006r. wedug klasyfikacji midzynarodowej SITC, na podstawie GUS. ....................................................................................................................................... 167 Tabela 4.1.6. Rentowno obrotu .................................................................................................................. 167 Tabela 4.1.7. Szanse i zagroenia dla rozwoju przemysu meblarskiego w Polsce ........................................... 168 Tabela 4.1.8. Liczba zakadw stolarskich w latach 1946-2003...................................................................... 171 Tabela 4.1.9. Zatrudnienie w firmach meblarskich......................................................................................... 171 Tabela 4.2.1. Poziom zatrudnienia w firmach, ktre wziy udzia w pilotau. ................................................ 172 Tabela 4.2.2. Lista wywiadw pilotau .......................................................................................................... 174 Tabela 4.2.3. Plan wywiadw w zakresie Pilotau. ........................................................................................ 174 Tabela 4.3.1. Populacja badanych firm ......................................................................................................... 179 Tabela 4.3.2. Podmioty, ktre wziy udzia w badaniu. ................................................................................. 179 Tabela 4.3.3. Odrzucone ankiety ................................................................................................................... 181 Tabela 4.4.1. Testy Kaisera-Mayera-Olkina i Bartletta .................................................................................. 183 Tabela 4.4.2. Cakowita wyjaniona wariancja .............................................................................................. 185 Tabela 4.5.1.1. Rozkad odpowiedzi na pytania 1.1.x ..................................................................................... 190 Tabela 4.5.1.2. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.2. ....................................................................................... 191 Tabela 4.5.1.3. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.3. ....................................................................................... 192 Tabela 4.5.1.4. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.4. ....................................................................................... 192 Tabela 4.5.1.5. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.5. ....................................................................................... 193 Tabela 4.5.1.6. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.6. ....................................................................................... 194 Tabela 4.5.1.7. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.7. ....................................................................................... 194 Tabela 4.5.1.8. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.8. ....................................................................................... 195 Tabela 4.5.1.9. Rozkad odpowiedzi na pytanie 1.9. ....................................................................................... 197 Tabela 4.5.1.10. Korelacja pytania 1.2. z innymi zmiennymi: ......................................................................... 198 Tabela 4.5.1.11. Korelacja pytania 1.1.1. z innymi zmiennymi ....................................................................... 199 Tabela 4.5.1.12. Korelacja pytania 1.1.2. ...................................................................................................... 200 Tabela 4.5.1.13. Korelacja pytania 1.1.3. ...................................................................................................... 200 Tabela 4.5.1.14. Korelacja pytania 1.1.4. ...................................................................................................... 201 Tabela 4.5.1.15. Korelacja pytania 1.1.5. ...................................................................................................... 201 Tabela 4.5.1.16. Korelacja pytania 1.3. ......................................................................................................... 202 Tabela 4.5.1.17. Korelacja pytania 1.5. ......................................................................................................... 202 Tabela 4.5.1.18. Korelacja pytania 1.6. ......................................................................................................... 203 Tabela 4.5.1.19. Korelacja pytania 1.7. ......................................................................................................... 203
316
Tabela 4.5.1.20. Korelacja pytania 1.8. ......................................................................................................... 204 Tabela 4.5.1.21. Korelacja pytania 1.9. ......................................................................................................... 204 Tabela 4.5.2.1. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.1. ....................................................................................... 205 Tabela 4.5.2.2. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.2. ....................................................................................... 206 Tabela 4.5.2.3. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.3. ....................................................................................... 206 Tabela 4.5.2.4. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.4. ....................................................................................... 207 Tabela 4.5.2.5. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.5. ....................................................................................... 207 Tabela 4.5.2.6. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.6. ....................................................................................... 208 Tabela 4.5.2.7. Rozkad odpowiedzi na pytanie 2.7. ....................................................................................... 208 Tabela 4.5.2.8. Korelacja pytania 2.1. ........................................................................................................... 209 Tabela 4.5.2.9. Korelacja pytania 2.2. ........................................................................................................... 210 Tabela 4.5.2.10. Korelacja pytania 2.3. ......................................................................................................... 210 Tabela 4.5.2.11. Korelacja pytania 2.4. ......................................................................................................... 211 Tabela 4.5.2.12. Korelacja pytania 2.5. ......................................................................................................... 211 Tabela 4.5.2.13. Korelacja pytania 2.6. ......................................................................................................... 212 Tabela 4.5.2.14. Korelacja pytania 2.7. ......................................................................................................... 212 Tabela 4.5.3.1. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.1.1. .................................................................................... 213 Tabela 4.5.3.2. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.1.2. .................................................................................... 213 Tabela 4.5.3.3. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.3.x ..................................................................................... 214 Tabela 4.5.3.4. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.4. ....................................................................................... 215 Tabela 4.5.3.5. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.5. ....................................................................................... 216 Tabela 4.5.3.6. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.6. ....................................................................................... 216 Tabela 4.5.3.7. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.7. ....................................................................................... 217 Tabela 4.5.3.8. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.8. ....................................................................................... 217 Tabela 4.5.3.9. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.9. ....................................................................................... 218 Tabela 4.5.3.10. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.10. ................................................................................... 218 Tabela 4.5.3.11. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.11. ................................................................................... 219 Tabela 4.5.3.12. Rozkad odpowiedzi na pytanie 3.12. ................................................................................... 220 Tabela 4.5.3.13. Korelacja pytania 3.1.1. ...................................................................................................... 221 Tabela 4.5.3.14. Korelacja pytania 3.1.2. ...................................................................................................... 222 Tabela 4.5.3.15. Korelacja pytania 3.3.1. ...................................................................................................... 223 Tabela 4.5.3.16. Korelacja pytania 3.3.2. ...................................................................................................... 223 Tabela 4.5.3.17. Korelacja pytania 3.3.3. ...................................................................................................... 224 Tabela 4.5.3.18. Korelacja pytania 3.3.4. ...................................................................................................... 224 Tabela 4.5.3.19. Korelacje pytania 3.4. ......................................................................................................... 224 Tabela 4.5.3.20. Korelacja pytania 3.5. ......................................................................................................... 225 Tabela 4.5.3.21. Korelacja pytania 3.6. ......................................................................................................... 225 Tabela 4.5.3.22. Korelacja pytania 3.8. ......................................................................................................... 225 Tabela 4.5.3.23. Korelacja pytania 3.10. ....................................................................................................... 226 Tabela 4.5.3.24. Korelacja pytania 3.11.1. .................................................................................................... 226
317
Tabela 4.5.3.25. Korelacja pytania 3.11.2. .................................................................................................... 226 Tabela 4.5.3.26. Korelacja pytania 3.11.3. .................................................................................................... 227 Tabela 4.5.3.27. Korelacja pytania 3.11.4. .................................................................................................... 227 Tabela 4.5.3.28. Korelacja pytania 3.12. ....................................................................................................... 228 Tabela 4.5.4.1. Rozkad odpowiedzi na pytanie 4.1. ....................................................................................... 229 Tabela 4.5.4.2. Rozkad odpowiedzi na pytanie 4.2. ....................................................................................... 229 Tabela 4.5.4.3. Rozkad odpowiedzi na pytanie 4.3. ....................................................................................... 230 Tabela 4.5.4.4. Korelacja pytania 4.1. ........................................................................................................... 231 Tabela 4.5.4.5. Korelacja pytania 4.2. nastpuje z odpowiedziami na nastpujce pytania: ............................ 231 Tabela 4.5.4.6. Korelacja pytania 4.3. ........................................................................................................... 232 Tabela 4.5.5.1. Statystyki opisowe dla uzyskanych wag czynnikw ................................................................. 233 Tabela 4.5.5.2. Test Komogorowa-Smirnowa dla jednej prby dla zmiennych z badania ASWO .................... 237 Tabela 4.5.5.3. Test dla prb zalenych dla zbioru danych uzyskanych w badaniu ASWO ............................... 238 Tabela 4.5.5.4. Hierarchia wsplna dla wszystkich respondentw.................................................................. 238 Tabela 4.5.5.5. Korelacja czynnika cena z innymi zmiennymi badanymi ..................................................... 240 Tabela 4.5.5.6. Korelacja oceny wanoci czynnika jako ........................................................................ 241 Tabela 4.5.5.7. Korelacja oceny wanoci czynnika warunki patnoci....................................................... 242 Tabela 4.5.5.8. Korelacja oceny wanoci czynnika zaufanie ..................................................................... 243 Tabela 4.5.5.9. Korelacja oceny wanoci czynnika rodzina ...................................................................... 243 Tabela 4.5.5.10. Korelacja oceny wanoci czynnika miejsce..................................................................... 244 Tabela 4.5.6.1. Statystyki opisowe aktualna liczba pracownikw ............................................................... 245 Tabela 4.5.6.2. Korelacja oceny wanoci Liczba pracownikw ................................................................. 245 Tabela 4.7.1. Korelacje przeciwne logice modelu .......................................................................................... 259 Tabela 5.1. Czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktw przemysowych wraz z postulowanymi zmianami w kategorii I .................................................................................................................................. 268 Tabela 5.2. Czynniki pozaekonomiczne funkcjonowania dystryktw przemysowych w kategorii III po zmianach. ..................................................................................................................................................................... 272 Tabela 5.3. Czynniki kategorii IV po zmianach. ............................................................................................. 273 Tabela 5.4. Porwnanie wymiany partnerskiej i transakcyjnej ....................................................................... 293 Tabela 5.5. Strategie budowania relacji partnerskich z nabywc ................................................................... 296 Tabela 5.6. Narzdzia adaptacji przedsibiorstwa do uwarunkowa pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktu przemysowego............................................................................................................................... 300
318
Spis rysunkw
Rysunek W.1. Schemat rozprawy doktorskiej ................................................................................................... 17 Rysunek 1.1. Teoria rombu.............................................................................................................................. 37 Rysunek 1.2. Rozwj problematyki struktur dziaalnoci gospodarczej. ............................................................ 42 Rysunek 1.3. Model przedsibiorstwa kooperatywnego .................................................................................... 46 Rysunek 1.4. Typologia dystryktw przemysowych. ......................................................................................... 68 Rysunek 1.5. Typologia terytorialnych systemw produkcyjnych ...................................................................... 70 Rysunek 1.6. Wymiary struktur sieciowych ...................................................................................................... 75 Rysunek 3.1. Model dziaania dystryktu przemysowego ................................................................................. 104 Rysunek 3.2. Organizacja jako system spoeczno-techniczny .......................................................................... 106 Rysunek 3.3. Powizania przyczynowo-skutkowe pozytywne sprzenie zwrotne w rozwoju dystryktu przemysowego ............................................................................................................................................. 127 Rysunek 3.4. Czteroelementowy system czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania firm dystryktu przemysowego. ............................................................................................................................................ 151 Rysunek 4.1. Wykres osypiska test scree ..................................................................................................... 186 Rysunek 4.2. Histogram rozkadu zmiennej Cena w badaniu ASWO ........................................................... 234 Rysunek 4.3. Histogram rozkadu zmiennej Jako w badaniu ASWO ........................................................ 234 Rysunek 4.4. Histogram rozkadu zmiennej Warunki patnoci w badaniu ASWO ....................................... 235 Rysunek 4.5. Histogram rozkadu zmiennej Zaufanie w badaniu ASWO ..................................................... 235 Rysunek 4.6. Histogram rozkadu czynnika Powizanie dostawcy z rodzin przedsibiorcy w badaniu ASWO ..................................................................................................................................................................... 236 Rysunek 4.7. Histogram rozkadu czynnika Siedziba dostawcy w badaniu ASWO ....................................... 236 Rysunek 5.1. Picioelementowy system czynnikw pozaekonomicznych dystryktu przemysowego ................... 274 Rysunek 5.2. Dwa modele komunikacji: a) tradycyjna, b) rozszerzona ........................................................... 287
319
Zaczniki
Zacznik 1: Inicjatywy klastrowe oraz klastry gospodarcze w Polsce Zacznik 2: Ankieta w wersji skierowanej do Pilotau Zacznik 3: Ankieta wersja ostateczna
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych Zacznik 1

Tabela. Inicjatywy klastrowe oraz klastry gospodarcze w Polsce.
320
Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
Klaster Ceramika Bolesawiecka Granit strzegomski Brokuy-Kalafior Chmielaki Nadwilaskie Dolina Ekologicznej ywnoci Epoka Gryczoka! Klaster Brany Lotniczej w widniku (w fazie koncepcji) Klaster turystyczny Chem Owoce mikkie Dolina Lotnicza Zdrowie po przez ruch Klaster dzki Plastikowa Dolina Dolina Ekoprodukcji Klaster Poligraficzny w Warszawie Klaster przetwrstwa spoywczego Klaster Przemysowy Stowarzyszenie Producentw Komponentw Odlewniczych KOMCAST Podkarpacki klaster informatyczny Grupa drzewna Grupa mleczarska Grupa turystyczna eba Grupa Bursztynowa Beskidzki Klaster Turystyczny
Wojewdztwo woj. dolnolskie woj. dolnolskie woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie woj. lubelskie, podkarpackie, lskie woj. lubuskie woj. dzkie woj. maopolskie woj. mazowieckie woj. mazowieckie woj. podkarpackie woj. podkarpackie, woj. lubelskie, woj. witokrzyskie woj. podkarpackie woj. podlaskie woj. podlaskie woj. podlaskie i warmisko - mazurskie woj. pomorskie woj. pomorskie, zachodniopomorskie woj. lskie woj. lskie woj. lskie woj. lskie
rdo informacji http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl www.dolinaeko.lublin.pl/ http://klastry-efs.pl Informacja Regionalny Park Przemysowy w widniku http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://dolinalotnicza.pl Regionalna Strategia Innowacji woj. Lubuskiego http://www.klasterlodzki.pl http://www.tkp.com.pl http://klastry-efs.pl Szultka S. Klastry. Innowacyjne wyzwanie dla Polski, IbnGR, Gdask 2004 http://www.ig.wsiz.edu.pl/gro na/ www.pi.gov.pl
17
18 19 20
http://pki.klastry.org/ http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl Informacje z Politechniki lskiej www.silesia-region.pl Informacje z Politechniki lskiej www.silesia-region.pl
21 Grupa maszynowo-mechaniczna 22 23 24 25
Innowacyjny lski Klaster Czystych Technologii Wglowych Klaster Techniki i Aparatury Me26 dycznej 27 Klaster Transportu Szynowego
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych woj. witokrzyskie Organizacja i Kierowanie nr 3(109) 2002 r. http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://www.warp.org.pl http://www.warp.org.pl http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl http://klastry-efs.pl
321
28
Grono budowlane
29 Pomidor z Ziemi Sandomierskiej 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43
woj. witokrzyskie woj. witokrzyskie, Grono ceramiczne mazowieckie i dzkie woj. warmisko maKlaster producentw jachtw zurskie woj. warmisko maGrupa meblarska zurskie Klaster Bryczki z Biskupizny woj. wielkopolskie Klaster meblarski woj. wielkopolskie Klaster motoryzacyjny woj. wielkopolskie Klaster przetwrstwa spoywcze- woj. wielkopolskie go (w fazie koncepcji) Koty pleszewskie woj. wielkopolskie Rogal Marciski woj. wielkopolskie woj. zachodniopomorGrupa przetwrstwa rybnego skie Klaster Automatyki Przemysowej w Gdasku
Szultka S. Klastry. Innowawoj. zachodniopomorcyjne wyzwanie dla Polski, skie IbnGR, Gdask 2004 woj. zachodniopomorhttp://www.umKlaster turystyczny skie zachodniopomorskie.pl woj. zachodniopomorKlaster morski http://www.kigm.pl skie ICT Pomerania Klaster Informa- woj. zachodniopomorwww.ictpomerania.pl tyczny skie
rdo: Za [Bojar et al.] stan na pocztek marca 2006 roku.

Zacznik 2 Ankieta w wersji skierowanej do Pilotau
322
Jestem doktorantem w Instytucie Organizacji i Zarzdzania Politechniki Wrocawskiej. W ramach swojej pracy doktorskiej zajmuj si badaniem czynnikw spoecznych funkcjonowania zgrupowa wytwrcw przemysu meblarskiego. Bd wdziczny za powicenie ok. 30 minut na wypenienie poniszej ankiety. W zamian proponuj Pastwu przesanie wynikw badania, ktre mog Pastwu pomc w dziaalnoci Pastwa przedsibiorstwa.
Jakub Rynik
Zawarto ankiety: Ankieta skada si z czterech czci, dotyczcych nastpujcych obszarw badawczych:
1. 2. 3. 4.
Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych, Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw, Ksztat relacji pomidzy przedsibiorstwami, Ksztatowanie si postawy przedsibiorczej
oraz metryczki.
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych 1. Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych 1.1. Czy informacje pozyskiwane nieformalnie maj jakikolwiek wpyw na powodzenie przedsibiorstwa?

323
nie maj adnego wpywu raczej nie maj wpywu trudno powiedzie raczej maj wpyw zdecydowanie maj wpyw na dziaanie firmy
1.2. Jak czsto przedsibiorstwo korzysta z nieformalnych kanaw informacji (rodzina, przyjaciele, znajomi), aby pozyska informacje o:
Nie korzystam z takich rde kontrahentach (dostawcach, odbiorcach) nowych produktach wytwarzanych przez konkurencj nowych technologiach produkcji najnowszych tendencjach na rynku (zmiana gustw klientw) przyjmowanych nowych pracownikach 1 Raczej nie korzystam 2 Trudno powiedzie 3 Raczej z nich korzystam 4 Korzystam z nich czsto 5
1 1 1
2 2 2
3 3 3
4 4 4
5 5 5
1.3. Czy informacje pozyskiwane drog kontaktw nieformalnych (rodzina, przyjaciele, znajomi) s informacjami, na ktrych mona polega?

nie mona w ogle na niej polega raczej nie mona na niej polega trudno powiedzie raczej mona na niej polega zdecydowanie mona na niej polega
1.4. Czy informacj pozyskan przy pomocy nieformalnych rde weryfikuje si bezporednio u rda, ktrego dotycz?

na pewno jest potrzebna weryfikacja raczej jest potrzebna weryfikacja trudno powiedzie raczej nie jest potrzebna weryfikacja na pewno nie jest potrzebna weryfikacja
324
1.5. Czy kanay nieformalne dziaaj zdecydowanie szybciej ni oficjalne rda informacji?

zdecydowanie nie (najwiesze informacje s dostpne oficjalnymi kanaami) raczej nie trudno powiedzie raczej tak Zdecydowanie tak (kanay nieformalne s rdem najwieszych branowych informacji)
1.6. Czy w obrbie Dobrodzienia mona zdoby informacje na temat pozalokalnych przedsibiorstw z brany meblarskiej i ich dziaa (najnowszych produktw, najnowszych technologii, posuni konkurencji)

zdecydowanie nie (do Dobrodzienia nie docieraj adne nowinki) raczej nie trudno powiedzie raczej tak zdecydowanie tak (mona przy pomocy lokalnych rde zdoby informacje o najwieszych wiatowych trendach w brany)
1.7. Czy ledz Pastwo poczynania konkurencji poza Dobrodzieniem?

zdecydowanie nie (nie interesuj si tym, co robi konkurencja poza Dobrodzieniem) raczej nie trudno powiedzie raczej tak zdecydowanie tak (ledz regularnie i uwanie konkurencji spoza Dobrodzienia)
1.8. Czy obawiaj si Pastwo imitacji produktw przez konkurencj?

zdecydowanie obawiam si tego raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie obawiam si imitacji naszych produktw
1.9. Jak traktuj Pastwo firmy konkurencyjne poszukujce informacji o Pastwa przedsibiorstwie?

zdecydowanie przyjanie, majc nadziej na wspprac raczej przyjanie trudno powiedzie raczej wrogo zdecydowanie wrogo, w obawie przed przejciem najlepszych pomysw
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych 2. Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw 2.1. Czy zamierzaj Pastwo przenie dziaalno do innej lokalizacji?

325
zdecydowanie chc zmieni miejsce dziaania firmy raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie chc zmienia miejsca dziaania firmy
2.2. Czy bior Pastwo udzia w lokalnym yciu politycznym?

zdecydowanie nie (w ogle si tym nie interesuj) raczej nie trudno powiedzie raczej tak zdecydowanie tak (aktywnie uczestnicz w lokalnym yciu politycznym)
2.3.Czy wspieraj Pastwo swoimi rodkami (wasnym zaangaowaniem, rodkami finansowymi itp.) lokalne inicjatywy wadz lub stowarzysze?

Zdecydowanie nie (nie wpieram takich dziaa) Raczej nie Trudno powiedzie Raczej tak Zdecydowanie tak (bardzo czsto wpieram takie dziaania)
2.4.Czy pochodzi Pan/Pani z Dobrodzienia lub jego najbliszej okolicy?

Tak Nie
2.5.Czy si zgadza si Pan/Pani nastpujcym stwierdzeniem: moje miasto jest moj ma ojczyzn?

zdecydowanie nie zgadzam si raczej nie zgadzam si trudno powiedzie raczej zgadzam si zgadzam si cakowicie
2.6. Od ilu pokole meblarstwo/stolarstwo jest Pastwa tradycj rodzinn?

jestem pierwszym stolarzem w rodzinie od pokolenia rodzicw wczeniej ni pokolenie dziadkw
2.7.Jak oceniaj Pastwo zaangaowanie rodziny w dziaalno w brany meblarskiej?

Zdecydowanie adne (tylko ja angauj si w prowadzon przeze mnie dziaalno) Raczej adne Trudno powiedzie Raczej jest zaangaowana Zdecydowanie jest zaangaowana w dziaalno przedsibiorstwa
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych 3. Ksztat relacji pomidzy przedsibiorstwami 3.1. Okrel, jak wane s dla firmy relacje z kontrahentami:
(1) nie s wane w Dobrodzieniu i najRelacje z dostawcami bliszych okolicach spoza okolic Dobrodzienia w Dobrodzieniu i najRelacje z odbiorcami bliszych okolicach spoza okolic Dobrodzienia 1 (2) raczej nie s wane 2 (3) trudno powiedzie 3 (4) raczej wane 4
326
(5) zdecydowanie s wane 5
3.2. Okrel, jak czste s kontakty z kontrahentami:

(1) brak kontaktw Relacje z dostawcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach spoza okolic Dobrodzienia w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach spoza okolic Dobrodzienia 1 (2) bardzo rzadkie 2 (3) raczej rzadkie 3 (4) regularne kontakty 4 (5) regularne, bardzo czste 5
Relacje z odbiorcami
3.3. Okrel stopie formalizacji zawieranych umw z kontrahentami:

(1) Tylko umowy pisemne w Dobrodzieniu i najRelacje z dostawcami bliszych okolicach spoza okolic Dobrodzienia w Dobrodzieniu i najRelacje z odbiorcami bliszych okolicach spoza okolic Dobrodzienia 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 (2) Raczej tylko umowy pisemne 2 (3) mowy ustne towarzysz pisemnym 3 (4) Raczej umowy ustne 4 (5) Umowy ustne 5
3.4. Jak oceniaj Pastwo ukadanie si wsppracy z lokalnymi kontrahentami teraz na tle przeszoci?

zdecydowanie jest gorzej raczej jest gorzej trudno powiedzie raczej jest lepiej zdecydowanie jest lepiej
327
3.5 Prosz okreli swoj postaw wzgldem konkurentw w Dobrodzieniu:

pene zaufanie, umiarkowane zaufanie obojtno nieufno wrogo
3.6. Jak rozwizywane s konflikty pomidzy Pastwa firm a miejscowym kontrahentem (w obrbie Dobrodzienia i okolic)?

zdecydowanie przewaa oficjalna komunikacja (np. oficjalne pisma) raczej przewaa oficjalna komunikacja trudno powiedzie raczej przewaa bezporedni kontakt zdecydowanie przewaa bezporedni kontakt stron
3.7. Prosz oceni swoj niezaleno w zawieranych z innymi przedsibiorstwami zwizkach wsppracy:

firma jest zmuszana do wsppracy firma raczej jest zmuszana do wsppracy trudno powiedzie firma raczej podejmuje decyzj o wsppracy niezalenie firma podejmuje decyzj o wsppracy niezalenie
3.8. Kto zyskuje zwykle wicej korzyci ze wsppracy Pastwa firmy z inn?

zdecydowanie firma wsppracownik raczej firma wsppracownik korzyci rozkadaj si mniej wicej rwno raczej nasza firma zdecydowanie nasza firma
3.9. Czy w przypadku nagych brakw kadrowych mog Pastwo liczy na pomoc rodziny lub znajomych?

zdecydowanie nie mona na to liczy raczej nie mona trudno powiedzie raczej mona liczy na ich pomoc zdecydowanie mona liczy na ich pomoc
3.10. Czy w przypadku nagych potrzeb finansowych mog Pastwo liczy na pomoc rodziny lub znajomych?

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych 3.11. Jak okreli Pan/Pani rozpito w czasie swoich relacji z kontrahentami w skali 1-5?
(1) Krtkoterminowa wsppraca ograniczajca si do pojedynczych transakcji w Dobrodzieniu i najbliRelacje z dostawcami szych okolicach spoza okolic Dobrodzienia w Dobrodzieniu i najbliRelacje z odbiorcami szych okolicach spoza okolic Dobrodzienia 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 (2) (3) (4) (5) Dugoterminowa
328
wieloletnia wsppraca 5
3.12. Jak oceniaj Pastwo swoje zaangaowanie w budowanie przyjaznych relacji z innymi przedsibiorcami w brany w najbliszej okolicy (np. organizowanie spotka nieformalnych)?

nie jestemy zaangaowani w takie inicjatywy raczej nie jestemy w to zaangaowani trudno powiedzie raczej podejmujemy takie inicjatywy czsto podejmujemy takie inicjatywy
4. Ksztatowanie si postawy przedsibiorczej 4.1. Czy pracownicy Pastwa przedsibiorstwa zakadaj wasn dziaalno w brany meblarskiej na wasny rachunek?

nie raczej nie trudno powiedzie raczej tak tak
4.2. Jak Pastwo oceniaj nastawienie spoecznoci lokalnej wzgldem osb zakadajcych dziaalno gospodarcz i rozwijajcych miejscowy biznes?

zdecydowanie wrogie raczej wrogie obojtne raczej przyjazne przyjazne
4.3. Czy lokalni pracownicy szanuj swoj prac i sumiennie j wykonuj?

zdecydowanie nie raczej nie trudno powiedzie raczej tak zdecydowanie tak
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych 5. Czynniki zawierania wsppracy z dostawcami (SWO).

Spord dwch wariantw A i B wybierz w kadym wierszu jedn z nastpujcych odpowiedzi: 1- zdecydowanie wybieram wariant A 2- wariant A jest dla mnie raczej korzystniejszy ni wariant B 3- oba warianty s dla mnie tak samo korzystne 4- wariant B jest dla mnie raczej korzystniejszy ni wariant A 5- zdecydowanie wybieram wariant B A
1
329
Wybieram:
1 2 3 4 5
B
(2) Twj dostawca zaoferuje bardzo wysokie ceny swoich wyrobw, ale jego produkty bd doskonaej jakoci (4) Warunki patnoci zaproponowane przez Twojego dostawc bd bardzo korzystne, ale ceny tych wyrobw bd bardzo wysokie. (5) Twj dostawca zaoferuje bardzo wysokie ceny swoich wyrobw, ale bdziesz mia do niego pene zaufanie. (6) Twj dostawca zaoferuje bardzo wysokie ceny swoich wyrobw, ale bdzie powizany z Tob bliskimi wizami rodzinnymi. (8) Twj dostawca zaoferuje bardzo wysokie ceny swoich wyrobw, ale bdzie pochodzi z tej samej miejscowoci bd najbliszej okolicy. (4) Twj dostawca zaoferuje Ci produkty o bardzo niskiej jakoci, ale zaproponuje bardzo korzystne warunki patnoci. (5 Twj dostawca zaoferuje Ci produkty o bardzo niskiej jakoci, ale bdziesz mia do niego pene zaufanie. (6) Twj dostawca zaoferuje Ci produkty o bardzo niskiej jakoci, ale bdzie powizany z Tob bliskimi wizami rodzinnymi (8) Twj dostawca zaoferuje Ci produkty o bardzo niskiej jakoci, ale bdzie pochodzi z tej samej miejscowoci bd najbliszej okolicy. (5) Twj dostawca zaoferuje bardzo niekorzystne warunki patnoci, ale bdziesz mia do niego pene zaufanie. (6) Twj dostawca zaoferuje bardzo niekorzystne warunki patnoci, ale bdzie powizany z Tob bliskimi wizami rodzinnymi. (8) Twj dostawca zaoferuje bardzo niekorzystne warunki patnoci, ale bdzie pochodzi z tej samej miejscowoci bd najbliszej okolicy. (6) Twj dostawca nie bdzie darzony przez Ciebie adnym zaufaniem, ale bdzie powizany z Tob bliskimi wizami rodzinnymi (8) Twj dostawca nie bdzie darzony przez Ciebie adnym zaufaniem, ale bdzie pochodzi z tej samej miejscowoci bd najbliszej okolicy. (8) Twj dostawca bdzie osob spoza rodziny, ale bdzie pochodzi z tej samej gminy bd okolic.
10
11
12
13
14
15
(1) Twj dostawca zaoferuje bardzo niskie ceny swoich wyrobw, ale jego produkty bd bardzo niskiej jakoci. (1) Twj dostawca zaoferuje bardzo niskie ceny swoich wyrobw, ale warunki patnoci zaproponowane przez niego bd bardzo niekorzystne (1) Twj dostawca zaoferuje bardzo niskie ceny swoich wyrobw, ale nie bdziesz mia do niego w ogle zaufania. (1) Twj dostawca zaoferuje bardzo niskie ceny swoich wyrobw, ale bdzie on osob spoza Twojej rodziny (1) Twj dostawca zaoferuje bardzo niskie ceny swoich wyrobw, ale swoj siedzib bdzie mie w innej czci kraju lub za granic. (2) Twj dostawca zaoferuje produkty o doskonaej jakoci, ale warunki patnoci bd bardzo niekorzystne. (2) Twj dostawca zaoferuje produkty o doskonaej jakoci, ale nie bdziesz mia do niego w ogle zaufania. (2) Twj dostawca zaoferuje produkty o doskonaej jakoci, ale bdzie on osob spoza Twojej rodziny (2) Twj dostawca zaoferuje produkty o doskonaej jakoci, ale swoj siedzib bdzie mie w innej czci kraju lub za granic. (4) Twj dostawca zaproponuje bardzo korzystne warunki patnoci, ale nie bdziesz mia do niego w ogle zaufania. (4) Twj dostawca zaproponuje bardzo korzystne warunki patnoci, ale bdzie on osob spoza Twojej rodziny. (4) Twj dostawca zaproponuje bardzo korzystne warunki patnoci, ale swoj siedzib bdzie mie w innej czci kraju lub za granic. (5) Twj dostawca bdzie cieszy si Twoim penym zaufaniem, ale bdzie on osob spoza Twojej rodziny. (5 Twj dostawca bdzie cieszy si Twoim penym zaufaniem, ale swoj siedzib bdzie mie w innej czci kraju lub za granic. (6) Twj dostawca bdzie powizany z Tob bliskimi wizami rodzinnymi, ale swoj siedzib bdzie mie w innej czci kraju lub za granic.
1 1
2 2
3 3
4 4
5 5
1 1 1
2 2 2
3 3 3
4 4 4
5 5 5
1 1
2 2
3 3
4 4
5 5
330
Metryczka 1. 2. 3. 4. 5. 6. Nazwa firmy.. Rok zaoenia.. Lokalizacja, Adres.. Telefon kontaktowy Aktualna liczba pracownikw (penych etatw). Gwne produkty przedsibiorstwa Meble: kuchnie, sypialnie, wypoczynkowe, dziecice, biurowe, wyposaenie sklepw, inne) komponenty meblowe projektowanie mebli handel meblami transport mebli inne:.. 7. Odbiorcy - klienci indywidualni (wasne stoiska i sklepy) - sklepy i hurtownie obce, sieci handlowe, inne)
Dane przedsibiorcy: Wyksztacenie przedsibiorcy:.. Wczeniejsze zajcie przedsibiorcy
331
Zacznik 3 wersja ankiety ostateczna Jestem doktorantem w Instytucie Organizacji i Zarzdzania Politechniki Wrocawskiej. W ramach swojej pracy doktorskiej zajmuj si badaniem czynnikw spoecznych funkcjonowania zgrupowa wytwrcw przemysu meblarskiego. Bd wdziczny za powicenie ok. 30 minut na wypenienie poniszej ankiety. W zamian proponuj Pastwu przesanie wynikw badania, ktre mog pastwu pomc w dziaalnoci pastwa przedsibiorstwa.
Jakub Rynik
Zawarto ankiety: Ankieta skada si z piciu czci, dotyczcych nastpujcych obszarw badawczych: 1. 2. 3. 4. 5. oraz Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych, Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw, Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami, Ksztatowanie si postawy przedsibiorczej, Badanie czynnikw zawierania wsppracy z dostawcami (SWO) metryczki.
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych 1. Dziaanie lokalnych kanaw informacyjnych 1.1. Czy Pastwa przedsibiorstwo korzysta z nieformalnych kanaw informacji (rodzina, przyjaciele, znajomi), aby pozyska informacje o:
Nie korzystam z takich rde w ogle kontrahentach (dostawcach, odbiorcach) nowych produktach wytwarzanych przez konkurencj nowych technologiach produkcji najnowszych tendencjach na rynku (zmiana gustw klientw) przyjmowanych nowych pracownikach Raczej nie korzystam z nich Trudno powiedzie Raczej z nich korzystam Korzystam z nich czsto
332
1.2. Czy informacje pozyskiwane nieformalnie maj wpyw na powodzenie Pastwa przedsibiorstwa?

nie maj adnego wpywu raczej nie maj wpywu trudno powiedzie raczej maj wpyw zdecydowanie maj wpyw na powodzenie firmy
1.3. Czy informacje pozyskiwane drog kontaktw nieformalnych (rodzina, przyjaciele, znajomi) s informacjami, na ktrych mona polega?

nie mona w ogle na nich polega raczej nie mona na nich polega trudno powiedzie raczej mona na nich polega zdecydowanie mona na nich polega
1.4. Czy informacj pozyskan przy pomocy nieformalnych rde weryfikuje si bezporednio u rda, ktrego dotyczy?

na pewno jest potrzebna weryfikacja raczej jest potrzebna weryfikacja trudno powiedzie raczej nie jest potrzebna weryfikacja na pewno nie jest potrzebna adna weryfikacja
1.5. Czy kanay nieformalne dziaaj szybciej ni oficjalne rda informacji?

zdecydowanie nie (najwiesze informacje s dostpne oficjalnymi kanaami) raczej nie trudno powiedzie raczej tak zdecydowanie tak (kanay nieformalne s rdem najwieszych branowych informacji)
333
1.6. Czy od innych przedsibiorcw z brany meblarskiej majcych swoje siedziby w Dobrodzieniu i okolicach mona uzyska informacj o krajowych i zagranicznych (pozalokalnych) przedsibiorstwach z brany meblarskiej i ich dziaaniach (najnowszych produktach, najnowszych technologiach, posuniciach konkurentw)?

zdecydowanie nie (od stolarzy z Dobrodzienia nie mona si tego dowiedzie) raczej nie trudno powiedzie raczej tak zdecydowanie tak (mona przy pomocy lokalnych rde zdoby informacje o najwieszych wiatowych trendach w brany)
1.7. Czy ledz Pastwo poczynania konkurencji poza Dobrodzieniem?

zdecydowanie nie (nie interesuj si tym, co robi konkurencja poza Dobrodzieniem) raczej nie trudno powiedzie raczej tak zdecydowanie tak (ledz regularnie i uwanie konkurencj spoza Dobrodzienia)
1.8. Czy obawiaj si Pastwo imitacji produktw przez konkurencj?

zdecydowanie obawiam si tego raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie obawiam si imitacji naszych produktw
1.9. Czy dziel si Pastwo wiedz specjalistyczn z firmami konkurencyjnymi w Dobrodzieniu i okolicach, jeeli tego potrzebuj?

zdecydowanie nie, poniewa widz zagroenie, jakim jest przejcie najlepszych pomysw firmy raczej nie trudno powiedzie raczej tak zdecydowanie tak (zawsze udzielamy takiej pomocy)
2. Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw 2.1. Czy zamierzaj Pastwo przenie dziaalno do innej lokalizacji?

zdecydowanie chc zmieni miejsce dziaania firmy raczej tak trudno powiedzie raczej nie zdecydowanie nie chc zmienia miejsca dziaania firmy
334
2.2. Czy bior Pastwo aktywny udzia w lokalnym yciu politycznym, kandydujc bd wspierajc czynnie konkretnych kandydatw?

zdecydowanie nie (w ogle si tym nie interesuj) raczej nie trudno powiedzie raczej tak zdecydowanie tak (aktywnie uczestnicz w lokalnym yciu politycznym)
2.3. Czy wspieraj Pastwo swoimi rodkami (wasnym zaangaowaniem, rodkami finansowymi itp.) lokalne inicjatywy wadz lub stowarzysze?
zdecydowanie nie (nie wpieramy takich dziaa) raczej nie trudno powiedzie raczej tak zdecydowanie tak (bardzo czsto wpieramy takie dziaania) Jeeli tak, to jakie? .........................................................................................................................................

2.4. Czy pochodzi Pan/Pani z Dobrodzienia lub jego najbliszej okolicy?

nie, pochodz z innej czci kraju tak, mieszam tu od urodzenia tak, urodzili si tu moi rodzice tak, urodzili si tu moi dziadkowie moja rodzina yje tu od wicej ni trzech pokole
2.5. Czy zgadzaj si Pastwo z nastpujcym stwierdzeniem: moje miasto jest moj ma ojczyzn?

zdecydowanie nie zgadzam si raczej nie zgadzam si trudno powiedzie raczej zgadzam si zgadzam si cakowicie
2.6. Od ilu pokole meblarstwo/stolarstwo jest Pani/Pana tradycj rodzinn?

jestem pierwszym stolarzem w rodzinie od pokolenia rodzicw od pokolenia dziadkw od pokolenia pradziadkw wczeniej ni pokolenie pradziadkw
2.7. Jak oceniaj Pastwo zaangaowanie rodziny w dziaalno przedsibiorstwa?

zdecydowanie adne (tylko ja angauj si w prowadzon przeze mnie dziaalno) raczej adne trudno powiedzie raczej jest zaangaowana zdecydowanie jest zaangaowana w dziaalno przedsibiorstwa
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych 3. Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami
335
3.1.1 Prosz o okrelenie wzgldnej czstoci kontaktw z dostawcami (materiaw, komponentw) z Dobrodzienia i okolic na tle innych dostawcw:

zdecydowanie czciej mam do czynienia z dostawcami ulokowanymi w Dobrodzieniu i okolicach czciej mam raczej do czynienia z dostawcami ulokowanymi w Dobrodzieniu i okolicach trudno powiedzie (tak samo czsto kontaktuj si tak z jednymi ,jak i z drugimi) raczej czciej kontaktuj si z dostawcami ulokowanymi poza Dobrodzieniem zdecydowanie czciej kontaktuj si z dostawcami ulokowanymi poza Dobrodzieniem
3.1.2 Prosz okreli, jaka grupa klientw przewaa:

zdecydowanie przewaaj klienci (odbiorcy) ulokowani w Dobrodzieniu i okolicach raczej przewaaj klienci (odbiorcy) ulokowani w Dobrodzieniu i okolicach trudno powiedzie (dziel si p na p) raczej przewaaj klienci (odbiorcy) ulokowani poza Dobrodzieniem i jego okolicami zdecydowanie przewaaj klienci (odbiorcy) ulokowani poza Dobrodzieniem i jego okolicami
3.3. Prosz okreli stopie sformalizowania kontaktw z dostawcami/odbiorcami (zamwienia, zapytania ofertowe, zawierane transakcje itp.):
(1) Zdecydowana wikszo ustale jest spisywanych na papierze w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach spoza okolic Dobrodzienia w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach spoza okolic Dobrodzienia 1 (2) Ustalenia s raczej spisywane na papierze 2 (3) Pisemne ustalenia towarzysz ustnemu umawianiu si 3 (4) Raczej przewaaj ustne ustalenia na ucisk doni 4 (5) Zdecydowanie przewaaj ustalenia ustne na ucisk doni 5
Relacje z dostawcami Relacje z odbiorcami (inni ni klienci indywidualni)
1 1
2 2
3 3
4 4
5 5
3.4. Jak oceniaj Pastwo wspprac z lokalnymi kontrahentami teraz w porwnaniu do przeszoci?

jest zdecydowanie gorzej raczej jest gorzej tak samo raczej jest lepiej jest zdecydowanie lepiej
3.5 Prosz okreli swoj postaw wzgldem konkurentw w Dobrodzieniu:

pene zaufanie, umiarkowane zaufanie obojtno nieufno wrogo
336
3.6. Jakie formy kontaktw su rozwizywaniu nieporozumie/konfliktw pomidzy przedsibiorc a miejscowym dostawc/odbiorc (w obrbie Dobrodzienia i okolic)?

zdecydowanie przewaa oficjalna komunikacja (np. oficjalne pisma) raczej przewaa oficjalna komunikacja trudno powiedzie raczej przewaa bezporedni kontakt zdecydowanie przewaa bezporedni kontakt stron
3.7. Prosz oceni swoj niezaleno w zawieranych z innymi przedsibiorstwami zwizkach wsppracy:

firma jest zmuszana do wsppracy firma raczej jest zmuszana do wsppracy trudno powiedzie firma raczej podejmuje decyzj o wsppracy niezalenie firma podejmuje decyzj o wsppracy niezalenie
3.8. Kto zyskuje zwykle wicej korzyci ze wsppracy Pastwa firmy z inn?

zdecydowanie firma-wsppracownik raczej firma-wsppracownik korzyci rozkadaj si mniej wicej rwno raczej nasza firma zdecydowanie nasza firma
3.9. Czy w przypadku nagych brakw kadrowych mog Pastwo liczy na pomoc rodziny lub znajomych?

3.10. Czy w przypadku nagych potrzeb finansowych mog Pastwo liczy na pomoc rodziny lub znajomych?

3.11. Jak okrelaj Pastwo czas trwania swoich relacji z kontrahentami?

(1) Krtkoterminowa wsppraca ograniczajca si do pojedynczych transakcji Relacje z dostawcami Relacje z odbiorcami w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach spoza okolic Dobrodzienia w Dobrodzieniu i najbliszych okolicach spoza okolic Dobrodzienia 1 1 1 1 (2) (3) (4) (5) Dugoterminowa wieloletnia wsppraca 5 5 5 5
2 2 2 2
3 3 3 3
4 4 4 4
337
3.12. Jak oceniaj Pastwo swoje zaangaowanie w budowanie przyjaznych relacji z innymi przedsibiorcami w brany w najbliszej okolicy (np. organizowanie spotka nieformalnych)?

nie jestemy zaangaowani w takie inicjatywy w ogle czasami biernie bierzemy w nich udzia biernie bierzemy w nich udzia biernie bierzemy w nich udzia, a czasami czynnie je organizujemy czsto czynnie organizujemy takie inicjatywy
4. Ksztatowanie si postawy przedsibiorczej 4.1. Czy pracownicy Pastwa przedsibiorstwa zakadaj wasn dziaalno w brany meblarskiej na wasny rachunek?

nigdy prawie nigdy od czasu do czasu czsto jest to normalna kolej rzeczy
4.2. Jak Pastwo oceniaj nastawienie spoecznoci lokalnej wzgldem osb zakadajcych dziaalno gospodarcz i rozwijajcych miejscowy biznes?

zdecydowanie wrogie raczej wrogie obojtne raczej przyjazne przyjazne
4.3. Czy lokalni pracownicy szanuj swoj prac i sumiennie j wykonuj?

zdecydowanie nie raczej nie trudno powiedzie raczej tak zdecydowanie tak
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych 5. Czynniki zawierania wsppracy z dostawcami (SWO).

Spord dwch 678910wariantw A i B wybierz w kadym wierszu jedn z nastpujcych odpowiedzi: zdecydowanie wybieram wariant A wariant A jest dla mnie raczej korzystniejszy ni wariant B oba warianty s dla mnie tak samo korzystne wariant B jest dla mnie raczej korzystniejszy ni wariant A zdecydowanie wybieram wariant B A
1 2 (1) Twj dostawca zaoferuje bardzo niskie ceny swoich wyrobw, ale jego produkty bd bardzo niskiej jakoci. (1) Twj dostawca zaoferuje bardzo niskie ceny swoich wyrobw, ale warunki patnoci zaproponowane przez niego bd bardzo niekorzystne (1) Twj dostawca zaoferuje bardzo niskie ceny swoich wyrobw, ale nie bdziesz mia do niego w ogle zaufania. (1) Twj dostawca zaoferuje bardzo niskie ceny swoich wyrobw, ale bdzie on osob spoza Twojej rodziny (1) Twj dostawca zaoferuje bardzo niskie ceny swoich wyrobw, ale swoj siedzib bdzie mie w innej czci kraju lub za granic. (2) Twj dostawca zaoferuje produkty o doskonaej jakoci, ale warunki patnoci bd bardzo niekorzystne. (2) Twj dostawca zaoferuje produkty o doskonaej jakoci, ale nie bdziesz mia do niego w ogle zaufania. (2) Twj dostawca zaoferuje produkty o doskonaej jakoci, ale bdzie on osob spoza Twojej rodziny (2) Twj dostawca zaoferuje produkty o doskonaej jakoci, ale swoj siedzib bdzie mie w innej czci kraju lub za granic. (4) Twj dostawca zaproponuje bardzo korzystne warunki patnoci, ale nie bdziesz mia do niego w ogle zaufania. (4) Twj dostawca zaproponuje bardzo korzystne warunki patnoci, ale bdzie on osob spoza Twojej rodziny. (4) Twj dostawca zaproponuje bardzo korzystne warunki patnoci, ale swoj siedzib bdzie mie w innej czci kraju lub za granic. (5) Twj dostawca bdzie cieszy si Twoim penym zaufaniem, ale bdzie on osob spoza Twojej rodziny. (5 Twj dostawca bdzie cieszy si Twoim penym zaufaniem, ale swoj siedzib bdzie mie w innej czci kraju lub za granic. (6) Twj dostawca bdzie powizany z Tob bliskimi wizami rodzinnymi, ale swoj siedzib bdzie mie w innej czci kraju lub za granic. 1
338
Wybieram:
2 3 4 5
B
(2) Twj dostawca zaoferuje bardzo wysokie ceny swoich wyrobw, ale jego produkty bd doskonaej jakoci (4) Warunki patnoci zaproponowane przez Twojego dostawc bd bardzo korzystne, ale ceny tych wyrobw bd bardzo wysokie. (5) Twj dostawca zaoferuje bardzo wysokie ceny swoich wyrobw, ale bdziesz mia do niego pene zaufanie. (6) Twj dostawca zaoferuje bardzo wysokie ceny swoich wyrobw, ale bdzie powizany z Tob bliskimi wizami rodzinnymi. (8) Twj dostawca zaoferuje bardzo wysokie ceny swoich wyrobw, ale bdzie pochodzi z tej samej miejscowoci bd najbliszej okolicy. (4) Twj dostawca zaoferuje Ci produkty o bardzo niskiej jakoci, ale zaproponuje bardzo korzystne warunki patnoci. (5 Twj dostawca zaoferuje Ci produkty o bardzo niskiej jakoci, ale bdziesz mia do niego pene zaufanie. (6) Twj dostawca zaoferuje Ci produkty o bardzo niskiej jakoci, ale bdzie powizany z Tob bliskimi wizami rodzinnymi (8) Twj dostawca zaoferuje Ci produkty o bardzo niskiej jakoci, ale bdzie pochodzi z tej samej miejscowoci bd najbliszej okolicy. (5) Twj dostawca zaoferuje bardzo niekorzystne warunki patnoci, ale bdziesz mia do niego pene zaufanie. (6) Twj dostawca zaoferuje bardzo niekorzystne warunki patnoci, ale bdzie powizany z Tob bliskimi wizami rodzinnymi. (8) Twj dostawca zaoferuje bardzo niekorzystne warunki patnoci, ale bdzie pochodzi z tej samej miejscowoci bd najbliszej okolicy. (6) Twj dostawca nie bdzie darzony przez Ciebie adnym zaufaniem, ale bdzie powizany z Tob bliskimi wizami rodzinnymi (8) Twj dostawca nie bdzie darzony przez Ciebie adnym zaufaniem, ale bdzie pochodzi z tej samej miejscowoci bd najbliszej okolicy. (8) Twj dostawca bdzie osob spoza rodziny, ale bdzie pochodzi z tej samej gminy bd okolic.
1 1
2 2
3 3
4 4
5 5
6 7 8
1 1 1
2 2 2
3 3 3
4 4 4
5 5 5
10 11
1 1
2 2
3 3
4 4
5 5
12
13
14
15
Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych Metryczka respondenta: 1. Nazwa firmy.. 2. Rok zaoenia.. 3. Lokalizacja, Adres.. 4. Telefon kontaktowy 5. Aktualna liczba pracownikw (penych etatw). 6. Gwne produkty przedsibiorstwa Meble: kuchnie, sypialnie, wypoczynkowe, dziecice, biurowe, wyposaenie sklepw, inne) komponenty meblowe projektowanie mebli handel meblami transport mebli inne:.. 7. Odbiorcy - klienci indywidualni (wasne stoiska i sklepy) - sklepy i hurtownie obce, sieci handlowe, inne)
339
Dane przedsibiorcy: Wyksztacenie przedsibiorcy:.. Wczeniejsze zajcie przedsibiorcy

Ryśnik - Czynniki Pozaekonomiczne Funkcjonowania Dystrków Przemysłowych

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ryśnik - Czynniki Pozaekonomiczne Funkcjonowania Dystrków Przemysłowych

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

POLITECHNIKA WROCAWSKA

FUNKCJONOWANIA DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

1.5.1. 1.5.2. 1.5.3. 1.5.4. 1.6.

TYPY DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH ................................................................................. 61

1.6.1. 1.6.2. 1.6.3. 1.7.

2.3.1. 2.3.2. 2.3.3. 2.3.4.

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

3.1.1. 3.1.2. 3.1.3. 3.2. 3.3.

PODSTAWIE WYBRANYCH DEFINICJI POJCIA .............................................................................................. 110

3.4.1. 3.4.2. 3.4.3. 3.4.4. 3.4.5. 3.5.

CZYNNIKI FUNKCJONOWANIA DYSTRYKTW PRZEMYSOWYCH - SYNTEZA........................... 146

funkcjonowania dystryktw przemysowych .......................................................................................... 149 3.5.3. 3.6.

OPERACJONALIZACJA CZYNNIKW ..................................................................................... 155

3.6.1. 3.6.2. 3.6.3. 3.6.4. przemysowego 4.

4.1.1. 4.1.2. 4.1.3. 4.2.

BADANIA PILOTAOWE ....................................................................................................... 172

4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.3. 4.4.

4.4.1. 4.4.2. 4.4.3.

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

ANALIZA I INTERPRETACJA DANYCH EMPIRYCZNYCH ........................................................... 190

Zakorzenienie lokalne przedsibiorstw analiza zbioru danych ................................ 205

Charakter relacji pomidzy przedsibiorstwami ........................................................ 213

rodowisko przedsibiorcze firmy analiza danych .................................................. 228

Adaptowana metoda skali wartoci osobistych (ASWO) analiza danych.................. 232

WNIOSKI Z BADA ............................................................................................................. 246

4.6.1. 4.6.2. 4.6.3. 4.6.4. 4.6.5. 4.6.6. 4.6.7. 4.6.8. 4.7.

WERYFIKACJA HIPOTEZ ...................................................................................................... 258

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

5.2.1. 5.2.2. 5.2.3. 5.2.4. 5.2.5. 5.2.6. 5.3.

POSTULATY WZGLDEM PRAKTYKI ..................................................................................... 276

PODSUMOWANIE ................................................................................................................ 299

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

Por. [Gorynia et al.] [Mistri, s.223]

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych -

tabela. Tabela W.1. Metody badawcze uyte w niniejszej pracy

Sprawdzenie korelacji pomidzy nateniami badanych czynnikw w istniejcym dystrykcie przemysowym

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

Czynniki pozaekonomiczne dystryktw przemysowych

(1.5.) Definicja pojcia dystryktu przemysowego

Rozdzia 2. - Z bada nad dystryktami przemysowymi

( 2.1.) Klasyfikacja bada dystryktw przemysowych wedug F. Alberti'ego

Wybr perspektywy sieci (wedug klasyfikacji F. Alberti'iego)

Rozdzia 3. Determinanty funkcjonowania dystryktu przemyswoego

(3.1.) Zdefiniowanie pojcia "funkcjonowanie dystryktu przemysowego"

(3.2.) Zdefiniowanie pojcia "czynnik funkcjonowania dystryktu przemysowego"

(3.5.1.) Synteza czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktw przemysowych (Agregacja czynnikw)

(3.6.) Operacjonalizacja czynnikw zaproponowanego modelu

Rozdzia 4 Dystrykt przemysowy w Dobrodzieniu badania

Weryfikacja narzdzia badawczego poprzez badania pilotaowe (4.2.)

(4.3.) Okrelenie populacji i prby badawczej oraz przedstawienie procedury bada

(4.4.) Uwagi metodyczne odnonie do uytych metod zbierania i analizy danych

(4.5.) Analiza i interpretacja danych empirycznych

(4.6.) Wycignicie wnioskw na podstawie interpretacji wynikw danych empirycznych

(4.7.) Weryfikacja hipotez badawczych na podstawie interpretacji wynikw oraz wnioskw

Rozdzia 5 Ustalenia z bada oraz propozycje uzupenie metodycznych

(5.1.) Postulaty odnonie do teorii czynnikw pozaekonomicznych funkcjonowania dystryktw przemysowych

Rysunek W.1. Schemat rozprawy doktorskiej