Doktryny polityczno-prawne

prof. UAM dr hab. Maria Zmierczak

Podrcznik: Olszewski, Chojnicka Historia doktryn polityczno-prawnych

Wykad 1
17 lutego 2010

Przedmiot wykadu
Doktryny pogldy na temat spoeczeostwa, jego organizacji, paostwa oraz prawa. Sformuowanie pogld jest dosyd niejasny, std mona to zrwnad z histori m y l i polityczno-prawnej. Termin doktryna oznacza zwarty i caociowy pogld na temat funkcjonowania paostwa i prawa w spoeczeostwie. Czsto w doktrynach znajdujemy elementy opisu rzeczywistoci; czasem jej krytyk; projekt, opis podanych zachowao, czy konstrukcji paostwa i prawa.

Doktryna a filozofia polityczna podrczniki amerykaoskie, uywajce tego drugiego okrelenia mwi waciwie o tym samym. Nie mwi si wic o doktrynie politycznej Lockea, ale o filozofii politycznej Lockea. Termin doktryna ma w historii raczej negatywne zabarwienie (od terminu indoktrynacja). Termin doktryna bywa uywany w bardzo wskim znaczeniu, jak doktryna Breniewa (kraje wyzwolone przez Zwizek Radziecki s od niego uzalenione). Nie to znaczenie jest przedmiotem naszego wykadu. Takie doktryny zawierajce krytyk rzeczywistoci i projekty na przyszod wyraali bardzo czsto filozofowie, ktrzy nie byli ani dziaaczami politycznymi, ani organizatorami ycia politycznego, ale teoretykami i ich pogldy polityczne - w znaczeniu organizacji spoeczeostwa byy cile zwizane z ich filozofi jako tak. Bardzo wyranie widad ten trend u Platona elitaryzm w jego pogldach politycznych wywodzi si z filozofii idealistycznej. Im bliej naszych czasw jednak filozofia specjalizowaa si (w przeciwieostwie do oglnych zainteresowao antycznych filozofw przykadem Arystoteles). Dlatego np. filozof zajmujcy si sprawiedliwoci w spoeczeostwie nie musi w ogle zajmowad si natur wszechwiata. Istnieje te trend, w ktrym pogldy na systemy gospodarcze, ekonomiczne uoglnia si na pogldy dotyczce paostwa w ogle (np. Keynes i jego doktryna paostwa dobrobytu). Doktryny polityczno-prawne zajmuj si dosyd konkretnymi problemami, np. gdy istnieje spoeczne zapotrzebowanie na sprawiedliwe paostwo, to naley odpowiedzied sobie na pytanie, czym jest sprawiedliwod i jak odnied j do instytucji paostwowych. Funkcjonalna rnica midzy ideologi a doktryn Dlaczego przedmiot nie nazywa si ideologi polityczn naszych czasw? Wszystkie ideologie dostarczaj od razu idealny obraz wiata i wskazuj suszn ciek do tego wiata s skierowane na dziaanie polityczne. Rzadko kiedy mamy do czynienia z sytuacj, gdy ideologia jest oparta na jednej doktrynie, lub idei, filozofii politycznej. Praktyka pokazuje, e ideologie czerpi z rnych rde doktrynalnych, np. cz solidaryzm z rasizmem. Rnica jest wic funkcjonalna. Politycy lub myliciele wykorzystuj rne filozofie, doktryny polityczne tworzc ideologi. Doktryn nie mona oczywicie analizowad w oderwaniu od ich skutkw, zajmujc si nimi jako zamknitym systemem. Rnica funkcjonalna, nawet jeeli jedyna, jest bardzo istotna. Analiza doktryn Podstawowym warunkiem jest rekonstrukcja danej doktryny. Dotarcie do sensu pogldw danego autora z uwzgldnieniem kontekstu spoeczno-politycznego. Naley te wykazad ewentualny brak konsekwencji okrelonej doktryny. Jest to o tyle trudne zadanie, e bardzo czsto, i pogldy te s rozproszone w rnych dzieach (przykad Lockea). Nastpnie dokonuje si pewnych ocen i klasyfikacji. Umieszczaj one poszczeglnych mylicieli wg rozmaitych kryteriw, jak np. modne niegdy postpowy-reakcyjny, ktre s dosyd pynne. Inne kryteria s cakiem wyrane, np. kryterium doktryn egalitarystycznych-elitarystycznych. Istnia te podzia prawicowe-lewicowe, ktrego rdo historyczne tkwi w obradach konstytuanty, gdzie gosowao si wychodzc przez jedne, albo drugie drzwi zwolennicy krla przechodzili przez drzwi na prawo, a jego przeciwnicy na lewo; jest to symbol obrosy treci. Podzia ten w XX w. skomplikowa si pojawiy si takie twory jak rewolucja prawicowa. Mona te uznad, e podstawowym kryterium jest stosunek do rwnoci.

Wybr mylicieli. Naley przedstawid to, co najwaniejsze w myli polityczno-prawnej najbardziej oddziaujce na Europ. Naley zaznaczyd, e wykad ogranicza si do kultury rdziemnomorskiej, Europy, w mniejszym stopniu kultury anglosaskiej. Doktryna europejska wyrasta z kultury antycznej i chrzecijaostwa, w drugiej kolejnoci z judaizmu may jest wpyw myli z naszej perspektywy egzotycznej dalekiego wschodu, afrykaoskiej. Obcym np. jest dla XVIII w. Amerykanw problem stosunkw paostwa i Kocioa. Std ograniczenie obszarowe.

Antyk
Do tej epoki odwoywali si niemal wszyscy wielcy myliciele (chodby Machiavelli). Zacz si ok. VIII w. p.n.e., gdy Grecy zajli pwysep albaoski. Pocztkowo ich organizacja bya monarchi patrymonialn opart na wsplnocie plemiennej, gdzie wadca yje relatywnie skromnie, chod cieszy si powszechnym szacunkiem. Zmienia si to za Homera, gdzie wok krla gromadzi si silna arystokracja, zabiegajca o wadz. Nieliczne z paostewek stay si demokracjami, tak jak Ateny (od V w. p.n.e.). Midzy VIII a V w. dokonaa si wielka praca mylowa. Podstaw tych procesw ideowych byo polis paostwo-miasto, ktre tworzy caod polityczn. Grecy stworzyli cay zbir okreleo, ktrego do dzisiaj uywamy demokracja, arystokracja, oligarchia, anarchia pochodzenie tych sw jest jednoznacznie greckie i przyjo si we wszystkich jzykach europejskich. Pocztkowo powstanie polis byo wizane z ideologi Grecy nie znali monoteizmu i istnia cisy zwizek midzy jakim bogiem lub herosem a powstaniem danej polis. Mieszkaocy danej polis byli przekonani, e ich prawa byy wynikiem nakazu ktrego z bogw. Z tego wzgldu pocztkowo nie byo debaty dotyczcej tych systemw prawnych, dlatego wczesna filozofia zajmowaa si gwnie przyrod i poznaniem (filozofia jooska i teoria czterech ywiow Heraklit z Efazu, materializm Demokryta). Refleksja spoeczna pojawia si dopiero po reformach, kiedy nastpio przejcie do demokracji. Pojawio si pytanie o demokracj i jej cele.

Sofici
Sofici (Sophia gr. mdrod, przedstawiciele: Gorgiasz z Longinoi, Kipiasz, Antyfon, Kalikles, Trazymach) byli nauczycielami mdroci, bya to specyficzna grupa filozofw, ktrych mniej interesowao powstanie wiata (co jest bytem), byli raczej humanistami antyku. Popper stwierdzi, e czasy sofistw byy greckim owieceniem, sofici wg niego wyrwali z mylenia plemiennego. Sofici starali si dociec istoty wsplnoty politycznej, chod drugiej strony robili to pod cinieniem nowego ustroju. Racjonalizacja sza w parze z laicyzacj Protagonas z Abdery stwierdzi, e o bogach nie mona niczego powiedzied, bo jeeli s bogami, to nie mona ich poznad, wic nie mog byd przedmiotem jego zainteresowania. Dlatego centrum zainteresowania staje si czowiek a wic czowiek jest miar wszechrzeczy. Ich pogldy znamy z dzie, w ktrych zajmuj si krytyk Platona (on z kolei take z nimi dyskutowa jeden z jego dialogw ma tytu Gorgiasz). Podstawowym zaoeniem sofistw by fakt, i paostwo i prawo jest dzieem ludzi (nie bogw, istot wyszych). Pojawia si pytanie o cel sofici odpowiadali, e ludzie musz wsplnie yd, chod nie potrafili odpowiedzied, jak stworzenia doszo do powstania paostw. o Jedni twierdzili, e zdecydowaa o tym wikszod (Gorgiasz) i dlatego ustrojem waciwym jest demokracja, o a inni uwaali, e najsilniejsi narzucili wol reszcie (Trazymach i Kalikles). Mona powiedzied, e z tymi zaoeniami wiza si relatywizm nie ma jednego wzorca dobrego prawa, ale wsplnota ustalaa odpowiednie dla siebie prawa. Wsplnota polityczna skaniaa si ku akceptacji okrelonych norm to, jakie prawa ustanawiamy jest kwesti konwencji. Wiedza praktyczna sza w parze z przekonaniem, e skoro tak powstaje prawo, to wskazanym jest, aby nauczyd si argumentowad (std sztuka dialektyki i retoryki), aby osignd odpowiedni wikszod. Ksztacili wic za pienidze - ludzi do demokracji, wanie w sztuce przemowy, co byo przedmiotem krytyki ze strony Platona i innych, twierdzcych, e wiedza nie moe byd sprzedawana. Niektrzy sofici uznajc obowizujce w paostwie podkrelali, e s elementy, ktre musz obowizywad stworzyli wic pewne zrby prawa natury, ktre wyrasta z biologii, przyrody. Do takich mylicieli naleeli Antyfon i Kipiasz. Prawo dla wikszoci jest wic kwesti konwencji, chod istniej pewne podstawowe prawa naturalne. Sofici nie stworzyli nowego systemu, podkrelali wzgldnod rnych rozwizao raczej skaniali do mylenia. Uczyli podstawowych umiejtnoci liczcych si w demokracji. Wykazywali swoisty globalizm moralnoci na pytanie co jest moralne, dobre, a co ze twierdzili szczeglnie Gorgiasz e nie ma jednego rozstrzygnicia. Nie ma wic zasad moralnych, ktrych w pewnych okolicznociach nie wymagaby odstpienia dla wikszego dobra, lub uniknicia za.

Zasug sofistw byo rozbudzenie debaty w nurcie filozofii spoecznej w przeciwieostwie do filozofw ze szkoy jooskiej. Sofici wywarli ogromny wpyw na ca myl europejsk, debata przez nich zapocztkowana toczya si w warunkach rozkwitu demokracji ateoskiej. Wrd wszystkich polis dominoway Ateny, chod otaczay j paostwa-miasta o innych ustrojach. Grecy wytworzyli pewn filozofi demokracji, ktra staa si przedmiotem wielkiej krytyki ze strony Platona i Arystotelesa, ale te staa si podstaw pewnych porwnao, przywizania do idei demokracji ateoskiej, ktre przetrwaa przez wiele wiekw wszyscy pniejsi demokraci odwoywali si do tego wyidealizowanego modelu.

Co ciekawe, nie zachowao si adne pismo z czasw greckich, w ktrych pojawia si otwarta pochwa demokracji raczej znajdujemy j w relacjach antycznych historykw, czy przemwieniach politykw. Istniay pewne zaoenia, ktre towarzyszyy temu pojciu demokracji: 1. Rwnod obywateli wobec prawa obywatele tworz demos (lud, ktry jest zgromadzeniem obywateli Aten w znaczeniu politycznym). Termin ten wszed do naszego jzyka. Obywatele s rwni w swoich prawach politycznych. Oczywicie do demosu nie naleeli niewolnicy, kobiety i nieobywatele (Arystoteles, ktry dugo mieszka w Atenach, nie by obywatelem). Rwne traktowanie odnosio si wic wycznie do obywateli. Praworzdnod naley przestrzegad prawa, a z drugiej strony prawo musi traktowad wszystkich obywateli tak samo. Isonomia oznaczaa rwnod wobec prawa. Rwnod wobec prawa polegaa te na rwnoci szans. Wolnod sowa w ktrej skad wchodzia wolnod przemawiania w zgromadzeniu nie mona byo karad za wypowied na Zegorii. Wolnod w demokracji ateoskiej polegaa na tym, e podlegao si prawu, w ktrego stanowieniu mona byo brad udzia. Wolnod dla nich polega na tym, e bdc wsplnoty politycznej nikt nie wada nad jednostk. Jest to nowe pojcie wolnoci do dzisiaj pytanie o wolnod, prowadzi do odpowiedzi albo dotyczcej posiadania prawa do stanowienia prawa, albo dotyczcej braku zwierzchnictwa.

2. 3. 4.

Ateoczycy byli przekonani o wyjtkowoci swojego ustroju. Perykles zostawi po sobie przemwienie wspominajcej polegych w wojnie peloponeskiej, w ktrym podkrela, e ustrj nie jest naladownictwem innych praw, ale raczej wzorem dla innych paostwowoci. W demokracji rzdzi wikszod, a nie mniejszod. Status polityczny jednostki okrelaj jej umiejtnoci. Ateoczycy nie boj si te obcych, pozwalaj. Wobec demokracji podnosili krytyk zarwno Platon, jak i Arystoteles. Okres powstania demokracji przebieg w momencie triumfu Aten w wojnie peloponeskiej, ogromnego bogactwa i dobrobytu. Inne polis nie odnosiy si ju tak yczliwie do demokracji. Ponadto pomimo podkrelania przez Peryklesa prawa do prywatnoci, to istniaa swoista religia paostwowa brak czego, co nazywamy dzi wolnoci sumienia i wyznania. Podobnie naley przypomnied o skazaniu na mierd Sokratesa przez wypicie cykuty za jego pogldy i stawianie niewygodnych pytao o bogw (zgromadzenie uznao, e gorszy maluczkich). Sokrates zrezygnowa z moliwoci ucieczki i podczas ostatniej uczty przed mierci podkrela, e jest przede wszystkim obywatelem. Platon na tej podstawie zbudowa swoj krytyk demokracji.

Platon
Platon (427-347 p.n.e.) nie mia szans na karier polityczn w Atenach i zaj si filozofi. Zastanawia si nad poznaniem prawdy. Platon twierdzi, e nie moemy poznad bytu (tego, co jest) ogldajc rzeczy i przedmioty (empirycznie). Jego zdaniem wiat materialny jest jedynie niedoskonaym odbiciem wiata, ktry naprawd istnieje. Gdybymy sdzili, e dany czowiek lub uczynek jest pikny, a przez to dokonujemy ocen, to oznacza, e istnieje idea pikna, ktra si jedynie niedoskonale wyraa, w tym, co widzimy. To idee prawdy, dobry, pikna, sprawiedliwoci s doskonae, a to co widzimy i okrelamy za pomoc tych pojd jest zawsze niedoskonale. Std prawdziwe poznanie to poznanie wiata idei. Rozum jest rdem ich poznania, a nie dowiadczenie. Platon jest zatem idealist wg niego istnieje wiat idei, a wiat materialny jest jego odbiciem. Rzeczywisty wiat idei poznajemy za pomoc rozumu, std jest on idealist i racjonalist. o Platon zobrazowa swj pogld na poznanie przez metafor jaskini. Platon uwaa, egzystencja ludzi jest uwiziona w wiecie materialnym (jaskini) i widz jedynie odbicia prawdziwych bytw na cianie. Wyjd z jaskini nie mona, ale za pomoc rozumu mona poznad rzeczywiste byty. Tylko ten, kto uywa rozumu, moe dostpid takiej fazy poznania, e tak naprawd bytem istniejcym s idee. S nimi mdrcy, filozofowie, ludzie intelektualnie rozbudzeni nie zadowalaj si odbiciem na cianie.

Pastwo wg projektu Platona Wiedza, prawdziwa mdrod nie jest dostpna kademu to podstawowe zaoenie Platona. Filozofia bytu gdzie obiektywnie istnieje prawda, pikno, sprawiedliwod, dobra ley u podstaw rozwaao Platona o paostwie. Platon napisa Paostwo i Prawo. 3

Paostwo powstaje wwczas, gdy nikt nie jest w stanie dbad dostatecznie o zaspokojenie swoich potrzeb. Paostwo ma realizowad wsplne dobro, potrzebne wszystkim. Paostwo tworzy wic wzajemna potrzeba ludzi. Poniewa wyranym celem paostwa jest dobro wsplne, to musi ono byd sprawiedliwe i zmierzad do wsplnego dobra. Jedynymi osobami, ktre mog do tego dyd, s mdrcy, ktrzy poznali idee. Dlatego paostwo jest uporzdkowane wg cisej hierarchii, ktrej kryterium jest wiedza. o Na samym szczycie s mdrcy, lub jeden mdrzec, filozof. Wynika to z caej filozofii Platona. o Niej s wojownicy, zaspokajajcy potrzeb bezpieczeostwa. o Na dole znajduj si ludzie przywizani do materialnego wiata, zaspokajajcy potrzeby fizyczne. Selekcja wadcw. Platon powiada, e dopki filozofowie nie bd dzieryli wadzy, bd jeeli wadcy nie zajm si filozofi, nie mona osignd szczliwoci w paostwie. Paostwo musi wic byd rzdzone przez osoby znajce obiektywne idee. Platon zaoy akademi, z myl o ksztaceniu wadcw-filozofw, ale wiadomo, e aden z jego uczniw wadc nie zosta. Sam Platon na Sycylii prbowa doradzad tamtejszemu krlowi, co skooczyo si spiskowi wymierzonemu przeciwko filozofowi. Platon uwaa, e warstwa mdrcw powinna byd rekrutowana przez selekcj do tego mia suyd system wychowawczy. o Pocztkowo wychowanie miao opierad si na wychowaniu fizycznym. Mniej zdolni mieli zostad wojownikami, a zdolniejsi mieli studiowad filozofi, aby w koocu, mniej wicej w wieku 50 lat mieli byd gotowi do rzdzenia polis. Dla grupy mdrcw Platon przewidywa system pewnej komuny, wsplnoty. Nie mieli oni posiadad wasnoci prywatnej. Wszystkie ich potrzeby miay byd zaspokajane przez najnisz grup. Wsplnie miay byd wychowywane dzieci, a zwizki midzy mczyznami a kobietami miay byd losowane Platon uzna, e sprawy rodzinne odcigayby mdrca od spraw paostwowych. Platon jednak przyznawa mdrcom prawo do manipulacji w losowaniu kobiet. Platon uwaa dzieje ludzkoci za degrengolad spoecznoci ludzkie si degeneruj. Na pocztku rzdzili wojownicy o szczeglnych cechach (odwaga, dzielnod). Potem wadcy zaczli myled o bogactwie. Gdy pojawia si zawid wzgldem nich pojawia si znienawidzona przez Platona demokracja, ktra miaa zakooczyd si anarchi. Platon powiada, e jeeli istnieje jaka norma, ktra wszystkich dotyczy, moe si ona okazad wyjtkowo niesprawiedliwa (summum ius, summa iniuria). Natomiast jeeli orzeka bdzie mdrzec, ktry pozna ide sprawiedliwoci, to jego wyroki zawsze bd sprawiedliwe. W XX w. Fuller zauway, e to jest sposb mylenia monarchy. Platon by absolutnie przekonany, e mdrzec nie potrzebuje adnych norm. Co do demokracji twierdzi, e wikszod nie moe mied racji mdrcw jest przecie mniej. Znane jest synne stwierdzenie Platona, e jeeli kto pynie odzi, to nie bdzie wybiera sternika przez gosowanie, bo potrzeba fachowca.

Pod koniec ycia Platon uzna, e w takim paostwie obowizywad jednak powinno prawo. Wadz mieli sprawowad ju waciciele ziemscy. Obywatele mieli podlegad surowej reglamentacji, kultowi religii, systemu donosicielstwa, zaszczyty dla posusznych prawu, a dla nieposusznych kary. Miaoby to byd paostwo drugie co do dobroci, mniej doskonae, charakteryzujce si bardzo cis kontrol. Kady czowiek rozumia, e jest czci caoci, zaj swoje miejsce i myla o tym, aby paostwo trwao.

Platon spotka si z krytyk: z punktu widzenia jego zaoeo filozoficznych (nie jest tak, e moemy zignorowad dowiadczenie). W pismach Platona wszystko jest podporzdkowane polis i zaspokojeniu potrzeb; naley ludziom wytumaczyd, e gdy ich dusze powstaway, to Stwrca wla w serca jednych ludzi brz, w drugich srebro, a w innych zoto (miao to sankcjonowad hierarchi spoeczn). Te wszystkie twierdzenia doprowadziy mylicieli liberalnych, e Platon postulowa spoeczeostwo totalitarne, gdzie nie ma miejsca na konkurencj szczeglnie zwrci uwag na ten fakt Karl Popper w Spoeczeostwie doskonaym. Obroocy Platona twierdzili, e jednak istnieje dobro wsplne. Pojawia si tutaj take dylemat przedstawiony przez Sofoklesa w Antygonie prawo naturalne a wadza paostwowa. Jednak najwikszym mankamentem konstrukcji paostwa przedstawionej przez Platona jest problem kto bdzie pilnowa stranikw?

Wykad 2
24 lutego 2010
Arystoteles
Arystoteles (384-322 p.n.e.) by niewiernym uczniem Platona. Odcina si od wycznie racjonalnego, pozbawionego empiryzmu poznawania. Tak jak filozofia Platona miaa przeoenie na jego mylenie o paostwie, tak filozofia Arystotelesa rwnie miaa wpyw na pogldy polityczne.

Arystoteles zosta wychowawc modego Aleksandra Macedooskiego, odsun si od niego, poniewa sprzeciwia si ideom panhelleoskim. Wrci do Aten i zaoy liceum. Dziea Arystotelesa przechoway si do dzisiaj w duej liczbie. Badawcze dziel je na: Dziea logiczne; Pisma przyrodnicze; Pisma praktyczne (Etyka i Polityka).

Metafizyk definiowa jako sfer najpierwsz, poprzedzajc fizyk, fizyka opisywaa dziaanie wiata, a etyka sposb, w jaki czowiek powinien yd. Oglny pogld na wiat i poznanie Arystoteles mia przygotowanie biologiczne jego ojciec by lekarzem. Fakt ten sprawi, e spojrzenie na wiat Arystotelesa rnio si od platooskiego, poniewa wiedza biologiczna wymuszaa podejcie bardziej empiryczne. Poznanie dowiadczalne odgrywao wielk rol w filozofii Arystotelesa. Chod nie by sensualist, to twierdzi, e trzeba zetknd si z rzeczywistoci, by co o niej wiedzied wrodzonych pojd w czowieku nie ma. Wiedza umysowa jest celem, ale wiedza empiryczna jest podstaw bez poznania zmysowego do poznania racjonalnego nie mona dojd. Arystoteles dzieli wiedz na teoretyczn i praktyczn. Rozum ma poznad zasad dziaania bytu (wiedza teoretyczna), ale z drugiej strony jego zadaniem jest poznanie, jak yd (wiedza praktyczna). Twierdzi, e bytem s realne rzeczy dzieli je na materi i form. Na przykad: czowiek moe byd ysy, gruby, niski, wysoki (co jest materi), natomiast jego caoksztat jest taki sam (forma). Std te waniejsza dla poznania jest forma odnosi to do polityki. Dochodzi jednak do idealizmu, mwic, e forma i materia s nierozdzielne przy czym na pocztku istniaa czysta forma, poprzedzajca materi o Rozrnienie materii i formy Arystoteles wyjania na przykadzie pomnika: majc pojcie, czym jest pomnik czyli znajc form pomimo rnorodnoci poszczeglnych przejaww tego pomnika a wic materii rozpozna go Forma jest pierwotna: rzebiarz posiada pewn ide, ktr przekuwa w materi. Pierwotnod formy Arystoteles bya dowodem kosmologicznym na istnienie Istoty pierwszej co przej Tomasz z Akwinu. Pastwo Arystoteles zastanawia si nad czowiekiem: co jest form okrelajc czowieka odpowiedzia, e czowiek jest istot spoeczn, stworzon do ycia w paostwie, w polis. Wyznawa sposb mylenia zwanym teleologicznym wszystko ma jaki sens i czemu suy: natura wic nie czyni nic bez celu, a wic skoro natura daa wycznie czowiekowi mow, to jzyk ma suyd do okrelania tego, co tworzy rzeczy szkodliwe, jak rwnie tego, co sprawiedliwe. Jedynie czowiek ma zdolnod odrniania dobra i za, wsplnota takich istot staje si podstaw paostwa. Wg Arystotelesa, jakkolwiek fizycznie i materialnie jestemy zwierztami yjcymi w gromadzie (jak pszczoy i inne zwierzta stadne), jednak podstaw funkcjonowania spoeczeostwa jest rozdzielenie rzeczy sprawiedliwych i niesprawiedliwych. To ycie w rodzinie i w paostwie pozwala nam osignd peni czowieczeostwa: sprawiedliwod moe istnied tylko midzy ludmi czowiek sam nie moe byd niesprawiedliwy wzgldem siebie, to pojcie odnosi si zawsze w relacji z drugim czowieka. Z natury wic najpeniej to czowieczeostwo mona osignd w paostwie. Paostwo jest pojciem pierwotnym polis jest instytucj, dziki ktrej najpeniej dochodzimy do czowieczeostwa. Arystoteles uwaa zatem, e bycie czowiekiem dopiero w spoecznoci umoliwia nam peni czowieczeostwa, natomiast odnosi si do tego jak polis jest zorganizowana przez swoje dowiadczenia. Arystoteles i jego uczniowie spisali ponad 150 konstytucji rnych paostw, ktre porwnywali. Arystoteles zwrci uwag na to, e ksztat instytucji polis zaley od materialnych uwarunkowao: klimatu, geografii, itd. (na co pniej powoa si Monteskiusz). Arystoteles dokona klasyfikacji ustrojw: o Pierwszym kryterium by podzia na dobre i ze Dobre d do sprawiedliwoci i do osignicia peni czowieczeostwa przez obywateli Ze, ktre nie przejawiaj tego denia; ich celem jest dobro rzdzcych o Drugim liczba osb majcych udzia we wadzy

1 Grupa Og

Dobry Monarchia Arystokracja Politea

Zy Tyrania Oligarchia Demokracja

Arystoteles twierdzi, e rzadko kiedy nadmiernie bogaci i nadmiernie biedni s cnotliwi. Biedni okazuj si zbyt przewrotnymi zoczyocami w drobnych rzeczach a wic biedni nie s w stanie myled w kategoriach paostwowych. Bogacze natomiast nie s zainteresowani trwaniem polis. A wic optymalnym ustrojem jest ten, w ktrym przewaa klasa rednia. Arystoteles gboko zakorzeni si w rozwaaniach politologw m.in. Huntingtona. Najbardziej niebezpieczn tyrani jest ta, gdzie zabrako lub upada klasa rednia. W dzisiejszej literaturze politologicznej podkrela si, e najbardziej zainteresowana trwaniem paostwa jest wanie middle class. Std wynika aktualnod obserwacji Arystotelesa. Paostwo z natury jest pewn wieloci nie moe powstad z jednakich osb (Paostwo, to co innego ni zwizek sprzymierzeocw dla celw wojennych). Pojawia si w jego dzieach take krytyka komunizmu ustroju wykluczajcego istnienie wasnoci. To, co jest wspln wasnoci bardzo wielu, jest najmniej otoczone staraniem, ludzie bowiem zwykli troszczyd si o swoj wasnod. Wynika to z mioci samego siebie, ktre jest czym innym ni naganne samolubstwo. Ponadto w takim wypadku nie ma mowy o szczodrobliwoci skoro wszystko jest wsplne, to nie mona mwid o dzieleniu si. Paostwo jest wsplnot, w ktrej musimy yd, ale jego celem jest szczcie poszczeglnych obywateli.

Sprawiedliwo a pastwo Arystoteles dostrzega zrnicowanie majtkowe i wyksztacenia. Nie potpia niewolnictwa, a nawet uwaa, e niewolnikiem jest si z natury: niewolnym jest ten, kto nie jest zdolny byd panem samego siebie. Dlatego lepiej jest dla nich pozostawad w stanie wasnoci. Rozwaania nad sprawiedlwioci. Arystoteles przypominajc skazanego na mierd Sokratesa mwi, e skoro najwiksza jednostka jest skazana przez demokracj na mierd, to kto jest sprawiedliwy? Arystoteles twierdzi, e sprawiedliwe jest to, co jest najlepsze dla paostwa. W Etyce Nikomachejskiej mwi, e sprawiedliwod jest to trwaa dyspozycja, w ktrej ludzie s zdolni czynid to co sprawiedliwe i pragn tego, co sprawiedliwe. Ale Arystoteles zdawa sobie spraw z niejednoznacznoci terminu sprawiedliwoci, wic wprowadzi dwa rozrnienia tego terminu: o Sprawiedliwod dystrybutywn (rozdzielcz) odnosi si do udziau w dobrach, ktre wsplnota moe rozdzielad. o Sprawiedliwod komutatywn (wyrwnawcz) - dotyczy przede wszystkim prawa karnego. Ma dwa rodzaje: Zaley od naszej woli np. transakcje kupna i sprzeday musi istnied arytmetyczna proporcja midzy korzyciami/stratami wszystkich stron (np. niesprawiedliwym jest sprzeda rzeczy poniej jej wartoci). Nie zaley od naszej woli np. uszkodzenie ciaa, itd. Midzy wyrzdzon krzywd a rekompensat musi zajd rwnie arytmetyczna proporcja przy czym nie jest to odwet na zasadzie talionu (oko za oko). Pojawia si pytanie o kryterium sprawiedliwoci midzy skrajn rwnoci (kademu tyle samo) a wzgldn nierwnoci. Co jest sprawiedliwe? Jeeli co jest zgodne z prawem, to trudno powiedzied, eby byo niesprawiedliwe. Sprawiedliwod jest pewnym ideaem, ale w przeciwieostwie do innych cnt dotyczy tego, co jest w rodku, natomiast niesprawiedliwod jest skrajnoci. Pojcie sprawiedliwoci i jej kryteria s przedmiotem czstych debat we wspczesnej filozofii. Przypomnijmy, e Arystoteles zwraca uwag na fakt, e pojcie sprawiedliwoci dotyczy tylko relacji midzy ludmi. Arystotelesowska krytyka demokracji nie bya tak kategoryczna, jak platooska. Arystoteles podwaa argument Platona o niedorzecznoci wybierania sternika na statku pyncym zaleed powinno przecie na tym, aby sternik by osob moliwie najbardziej kompetentn. Natomiast niepokoi go fakt, e demos stanowi w wikszoci ludzie biedni ktrym, jak dowodzi, nie zaley na dobru ogu.

Stoicyzm
Zaoycielem greckich stoikw by Zenon z Kition. Reprezentowali oni kultur hellenistyczn, trwajc do czasw rzymskich (nie helleosk z czasw polis). Epoka hellenistyczna miaa inny charakter polityczny. Brak byo ju polis, ktre zostay podbite przez Aleksandra. Nowopowstaa monarchia poczya dawne polis greckie, ktre do tego momentu adnej wsplnoty nie odczuway. Mieszkaocy przestali byd obywatelami, stali si poddanymi. Spowodowao to odwrcenie perspektywy ludzie przestali identyfikowad si ze swoim paostwem. Zaczto poszukiwad odpowiedzi na pytanie, jakie jest miejsce czowieka w takiej strukturze paostwa. Cynicy twierdzili, e s obywatelami wiata, yj wg natury jak pies: troszczyd si o swoje podstawowe potrzeby, prowadzid swobodne, niezwizane konwencjami ycie. Epikurejczycy twierdzili natomiast, e ycie ma zmierzad do przyjemnoci, z daleka od paostwa, ktre ma im jedynie zapewnid spokj; filozof nie interesuje si paostwem, chyba, e zagroony jest jego byt. Dbad o przyjemnoci przy czym bardziej intelektualne, ni cielesne.

Materializm, monizm Filozofia stoikw przetrwaa najduej i wywara ogromny wpyw na doktryn prawnicz. Byli materialistami, uwaali, e cay wiat jest materialny, cznie z bogami. Jeeli co nie istnieje, to jest niebytem. Nie tylko materia, ale te forma jest fizyczna. Mieli monistyczny obraz wiata, ktry przenika pneuma co, co przenika cay byt. Ta sama pneuma jest w kosmosie, jak i w czowieku. W Rzymie stoicyzm odegra ogromn rol w yciu politycznym i prawnym (cezar Marek Aureliusz, Cyceron). 6

Stoicy uwaali, e wiat nie jest bytem przypadkowym jest rozumny, istniej pewne reguy, ktre rzdz wiatem. Podkrelaj, e ich poznanie jest moliwe dla istot rozumnych. Szczliwy ten, kto jest mdry zna zasady rzdzce wiatem. Znajc te reguy nie bdzie z nimi walczy, a wic osignie szczcie. Mawiali, e najgorsza form niewoli jest niewola wasnej gupoty bo czowiek jest nieszczliwy dc do czego, czego nie moe osignd. Szczcie jest wic uniezalenieniem od zewntrznych okolicznoci std stoicki spokj, ktry kady moe osignd, bez wzgldu na kondycj osobist. Gupota moe dotknd wolnych i niewolnikw.

Czowiek i pastwo Stoicy zwracali uwag, e czowiek ma pewne obowizki wobec krewnych, bliskich i paostwa. Istniej pewne reguy, ktrych naley przestrzegad jest nim prawo natury. U Cycerona dostrzegamy wyrane rozrnienie prawa natury od prawa stanowionego. W gwnym swoim dziele podkrela, e prawo naturalne nie rwna si prawu stanowionemu: nie z ustawy XII tablic, albo edyktu pretora, ale z najgbszej filozofii trzeba czerpad nauk prawa. Prawo stanowione nie moe decydowad o tym, co jest sprawiedliwe i rozumne, a co nie jest. Ludzie dobrzy, jeeli dokonuj dobrych czynw, to nie dlatego, e oczekuj tylko nagrody (co wiadczyoby raczej o wyrachowaniu). Dla stoikw paostwo byo z natury istniejc struktur. Jak dugo uznawali paostwo za twr rozumny, tak dugo wsppracuj z paostwem a wic w przeciwieostwie do cynikw i epikurejczykw. Stoicy popierali ustrj mieszany, panujcy w Rzymie. Jeeli paostwo nie jest rozumne, stoicy jako ludzie wolni mogli popenid samobjstwo. Stoicyzm by filozofi elastyczn da si take pogodzid z chrzecijaostwem, szczeglnie w kwestii akceptacji regu rzdzcych wiatem. Filozofia stoicka przetrwaa do VI w. n.e.

redniowiecze
Podstaw ideologiczn redniowiecza byo chrzecijaostwo. Std te redniowiecze o tyle silnie oddziauje, o ile chrzecijaostwo stworzyo dogmatyczne podstawy, ktre do dzisiaj znajduj swj wyraz w myleniu Europejczykw. Z problemw pojawiajcych si w tym okresie wynikao wiele kwestii szczegowych, take politycznych. o Po pierwsze stosunek chrzecijan do Imperium Romanum, a potem do paostw pogaoskich. o Potem w chrzecijaoskiej Europie spr o inwestytur, kto ma wiksz wadz: papie (jako przedstawiciel Chrystusa na Ziemi), czy cesarz (ktry take stawia siebie jako zwierzchnika chrzecijan). Spr ten wygas w XIII w. zarwno rola papiestwa, jak i cesarstwa zmalaa. Spr zakooczy si uznaniem suwerennoci monarchy. o Dopiero po redniowieczu nastpuje laicyzacja myli politycznej.

Naley pamitad o pewnym zrnicowaniu jakie wystpowao wok Europy: obok przecie funkcjonuje myl arabska, ktra porednio wpyna na filozofi redniowieczn.

w. Augustyn
Teologia idealista i racjonalista w. Augustyn twierdzi, e paostwo istnieje z powodu pierworodnego grzechu. Augustyn y w czasach Imperium Rzymskiego. Widzc niepewnod losu Imperium stworzy filozofi nawizujc w pewnym stopniu do racjonalizmu Platona. Twierdzi, e Boga nie sposb poznad przez dowiadczenie, poniewa Bg jest bytem doskonaym. Poznanie moe byd tylko rozumowe. Wycznie wiara, miod i myl o Bogu ukierunkuje nas na Niego std powiedzenie Augustyna Kochaj i rb co chcesz. Bg jako byt doskonay jest poza czasem czas jest kategori dotyczc ludzi (z tego wynika dogmat predestynacji u protestantw skoro Bg jest poza czasem, to w Jego oczach jest jasne, kto bdzie zbawiony, a kto potpiony). Pastwo

Ludzie nale o Albo do civitas Dei (paostwa Boego) a wic ci, ktrzy bd zbawieni; o Albo do paostwa Szatana ci, ktrzy bd potpieni. Istot czowieka jest jego dusza. Ciao jest ciarem duszy, przydanym na czas ziemskiej wdrwki (wynika to z idealizmu w. Augustyna prawdziwym bytem jest dusza czowieka). Ludzie musz w tej wdrwce brad udzia, bo popenili grzech pierworodny. Paostwo powstae w wyniku grzechu pierworodnego istnieje z woli Boga. Paostwo jest biczem Boym rodkiem karania grzesznikw. Nie decyduje o naszym yciu, ale ma prawo do karania, surowoci. Paostwo zapewnia na czas wdrwki pewien ad i spokj; trzeba si mu podporzdkowad jeli paostwo jest

pogaoskie, to naley ponied mierd mczeosk . Mylenie w. Augustyna o paostwie przetrwao do XIII w wadzy paostwa naley si poddad, chod nie doprowadzi ono nas do zbawienia.

Wadza kocielna a wadza wiecka

Std wynika uniwersalizm papieski (od VII w.) i wszyscy wadcy s poddani wadzy zwierzchniej papiea. Uniwersalizm papieski bazuje na rozmaitych argumentach: skoro wiat jest jeden, to potrzebny jest jeden wadca (tak jak kade ciao ma jedn gow); skoro istot czowieka jest dusza, celem czowieczeostwa zbawienie, to jeeli papie troszczy si sprawy zbawienia najbardziej, to musi mied wadz nad ludmi; argumenty oparte na Pimie witym wadza dana Piotrowi przez Chrystusa pod postaci dwch mieczy (wadza duchowa i wiecka) miecz wiecki papie oddaje poszczeglnym wadcom, na ktrych on ma wyrazid zgod poniewa brzydzi si przelewem krwi.

Oczywicie wadcy wieccy przede wszystkim cesarz - take rocili sobie prawo do wadzy zwierzchniej. Przejawem tego konfliktu by Dictatus Papae Grzegorza VII z 1176; pniej: Bonifacego VIII z Filipem IV Piknym. Cesarze rzymscy narodu niemieckiego argumentowali z kolei, e skoro Chrystus by czowiekiem i Bogiem, a papie przejawia wadz bosk na Ziemi, to cesarz przejawia natur ludzk Chrystusa ale take bosk bowiem jest namaszczany tymi samymi olejkami, co biskupi. Cezaropapizm: w Bizancjum mwio si te, e cesarz jest naladowc Chrystusa, a przez to posiada wadz wieck, ale rwnie jest zwierzchnikiem Kocioa. Cesarz zwoywa synody i ustanawia dogmaty. Problemem w Bizancjum jest fakt, e cesarze byli wybierani, ale te czsto mordowani, co tumaczono faktem, i Bg odwrci si od wadcy.

Wykad 3
3 marca 2010
w. Tomasz z Akwinu
w. Tomasz z Akwinu (1225-1274, XIII w.) stara si racjonalnie uporzdkowad redniowieczn filozofi. Napisa Sum teologiczn i Suma filozoficzna. Pomimo tego, e jest uwaany za jednego z Ojcw Kocioa, to filozofia zwana tomizmem zostaa przez papiea Leona XIII mocno odnowiona. Tomizm jest cigle ywy a przez Tomasza ywy jest Arystoteles. Tomizm by reakcj na nurt, ktry pojawi si w redniowieczu aweonizm, zaprzeczajcy niemiertelnoci duszy, a opierajcy si te na Arystotelesie. Tomasz dosta zadanie od papiea, aby pogodzid Arystotelesa z myl chrzecijaosk. Przez przyjcie dowodu, Tomasz bardzo wyranie odgraniczy wiar od wiedzy. Polegao to na twierdzeniu, e wprawdzie niektre prawdy objawienia s dostpne rozumowi moemy do nich dojd drog rozumow i s zarazem objawione (jak stworzenie wiata). Rozum take moe dojd do tego, e kada rzecz ma swoj przyczyn, zatem wiat take musi mied swoj przyczyn. Niektrych prawd nie da si jednak udowodnid (np. istnienie Trjcy witej). Wczeniejsi scholastycy redniowieczni prbowali dowodzid wszystkich prawd, natomiast Tomasz twierdzi, e prawdy te przekraczaj rozum, ale nie sprzeciwiaj si mu. W ten sposb Tomasz oddzieli teologi od filozofii: teologia buduje na zasadach objawienia, a filozofia na zasadach rozumu. Std te zabroniono czonkom wydziaw filozofii zabierad gos w sprawach teologicznych. Czowiek zna tylko rzeczy pojedyncze, natomiast istniej samoistne byty, ktrych nie mona poznad dowiadczeniem, ale przejawiaj si w rzeczach materialnych. Tomasz twierdzi, e istnienie Boga nie jest prawd oczywist, ani wrodzon (w przeciwieostwie do Augustyna, ktry uwaa, e prawda o Bogu jest wrodzona). Da tzw. kosmologiczne na istnienie Boga. Polegay na pewnym rozumowaniu: o Dowd z istnienia ruchu jeeli co si porusza, to dlatego, e zostao wprawione w ruch. Std te musiaa istnied pierwsza przyczyna tego ruchu. o Dowd z przypadkowoci rzeczy jeeli zdarzenia s przypadkowe, to musi istnied jaki byt konieczny. o Dowd z niedoskonaoci rzeczy Jeeli istniej istoty rnego stopnia doskonaoci, to musi istnied istota najdoskonalsza. o Dowd z celowoci przyrody przyj teleologiczne mylenie wszystko ma swj sens, dlatego musi istnied istota najwysza.

trudno

Ustrj spoeczny Stworzenie wiata byo aktem woli, a nie koniecznoci. To uzasadnia praktyczne wnioski dotyczce organizacji spoecznej. Postulowa ad i porzdek oparty na hierarchii, ktry musi panowad rwnie w spoeczeostwie przecie s stworzenia o wyszej i niszej inteligencji. Przed Tomaszem w myli chrzecijaoskiej podzia spoeczny mia byd bardzo prosty ci ktrzy ywi, ci ktrzy broni i ci ktrzy si modl (ci stali najwyej suba Bogu bya istot czowieczeostwa). Jednak wraz z pojawieniem si miast pojawiaj si w tej koncepcji rysy. o Optimates wielcy posiadacze: magnaci, arcybiskupi o Populus honorarubis lud zdolny do bycia szlachetnym biedniejsza szlachta, rycerstwo, take bogatsi mieszczanie o Vilis populus najuboszy lud, chopstwo, posplstwo. Tomasz wic przyj inne kryterium w zasadzie majtkowe. Std te tomizm sprzeciwia si wszelkim koncepcjom postulujcym rwnod. Istnienie wasnoci indywidualnej jest zgodne z wol Bo, ale ma to byd wasnod jako prawo i czynienie uytku z tej wasnoci. Uytek, jaki czynimy z tego prawa, powinien byd uytkiem chrzecijaoskim. Std te zysk nie moe byd jedynym motywem posiadania wasnoci. Do tej pory zakazana bya lichwa poyczanie na procent Tomasz natomiast uzna, e pienidz daje czas, procent jest wic odpatnoci za usug zapata musi byd wic godziwa. Otworzyo to Koci na nowe problemy spoeczne. Uzasadnienie istnienia pastwa Pogld na ciao i dusz. Czowiek dy do zbawienia, ale bardzo wane dla w. Tomasza byo odrzucenie tradycji augustiaoskiej. Wg Arystotelesa i Tomasza ciao naley do natury zbawienia dusza jest form, a ciao materi. Bg stworzy czowieka z dusz i ciaem, przez co wynika jednod psychofizyczna. Z tego te wynika nastpny praktyczny wniosek o ciao naley dbad. Ciao nie jest ciarem, z ktrego naley si wyzwolid jak mwi Augustyn. Troszczyd wic si naley take o zaspokojenie potrzeb ciaa. Czowiek nie jest w stanie samodzielnie zaspokoid swoich potrzeb, dlatego paostwo jest konieczne. Z natury jest czowiek istot spoeczn i polityczn, ktra potrzebuje ycia w grupie. Natura nie wyposaya czowieka w adne przymioty zwierzt, ktre potrzebowaby do obrony i przetrwania, natomiast wyposaya go w rozum i zdolnod do tworzenia spoecznoci. Bardzo przypomina to twierdzenia Arystotelesa. Z funkcjonowania wiata wynika, e kto musi stad na czele. Od Boga pochodzi wadza nad ludmi jeeli jest grupa ludzi, to potrzebna jest nad nimi wadza. Std te nie do pogodzenia z tomizmem s idee anarchistyczne. Tomasz twierdzi, e ustroje mog byd rne i przywouje Arystotelesa (patrz tabela w wykadzie 2). Najlepszym ustrojem jest jednak monarchia atwod w podejmowaniu decyzji, ustalony porzdek; jednak w przypadku wypaczeo ustrj ten jest najgorszy z moliwych. Nie wyklucza jednak w. Tomasz, e moe rzdzid wielu by to ukon w stron miast, gdzie rzdziy rady miejskie. Ten dopust dla rnych ustrojw pozwala si wycofad si Kocioowi z wczeniejszych dao w sporach o inwestytur. Kocioowi da kompetencj do oceny ustroju. Lex aeterna prawo wieczne, ktrego nie jest w stanie rozum ludzki ogarnd. o Czd jednak lex aeterna stanowi lex naturalis prawo naturalne, dostpne ludzkiemu rozumowi; s to pewne zasady, ktre moemy poznad rozumowo: e musi byd ad, istnienie prawa do ycia, koniecznod podatkw, itd. o Potrzebne jest jednak take lex humana prawo ustanawiane przez wadz. Do przestrzegania prawa ludzkiego potrzebne s kary. Prawo ludzkie nie moe sprzeciwiad si prawu naturalnemu. nie ma dyspensy od tego ostatniego; chod istniej prawa ludzkie, ktre nie maj zwizku z prawem naturalnym. Nie wolno suchad wadcy, ktry amie prawo naturalne. o Koci moe na podstawie lex divina orzec, e wadza stanowic prawo ludzkie naruszya prawo natury. Dlatego Koci staje si autorytetem moralnym.

Renesans
Wiek XIV jest okresem, w ktrym pojawiaj si pisarze, ktrzy albo nawizuj wyranie do Arystotelesa, albo jak Dante szukaj rozwizao konfliktu midzy wadz wieck i duchow. Cigle jeszcze utrzymywa si w myleniu europejskim idea jednoci wiata i uniwersaln wadz nad nim. Dante Alighieri wysnu projekt monarchii wiatowej De monarchia, dzieo napisane po acinie (a nie, jak Boska Komedia wosku) wzgldu na polityczn problematyk. Wadca, ktry ma wadz nad caym wiatem nie bdzie prowadzi adnej wojny. Byby to wadca pokojowy, chrzecijaoski, przy czym u Dantego Koci nie mia mied wadzy ta uniwersalna wadza miaa wyrosnd z Woch. W XIV w. zaczynaj zdobywad niezalenod paostwa narodowe Stany Generalne we Francji, ktre uznay, e krl jest cesarzem w swoim krlestwie. Marsyliusz z Padwy ogosi zasad suwerennoci paostw. Zosta ekskomunikowany, przygarnity przez Bawarskiego krla. Marsyliusz rwnie by pod wpywem Arystotelesa i przesik ide paostwa jako wsplnoty obywateli populus jako lud, nard zbir obywateli. Obywatel to kady, kto bierze udzia we wadzy sdowniczej, wykonawczej i ustawodawczej. 9

Obywatel musi byd wolny i byoby niemoliwe, gdyby mniejszod obywateli wydawaa prawa pozostaej wikszoci, ktre, nawet, gdyby to prawo byo dobre, przyjmowaliby je z niechci. Jeli suwerenne paostwo stanowi prawo dla wszystkich, to musz mu si podporzdkowad take instytucje kocielne. Dostarczy wic argumentw wadcom francuskim, prbujcym si wyzwolid spod wpyww Kocioa. Analizujc doktryny polityczne i prawne naley stwierdzid, e odrodzenie jest okresem burzliwym i ale nie syntetyzujcym. Najwaniejszym skutkiem renesansu by fakt, e nie mona byo zamknd dyskusji powoujc si na Pismo wite. Nie oznacza to jednak, e odrodzenie to czasy odejcia od problemu roli Kocioa on przecie pozostaje szczeglnie w okresie reformacji. Pojawia si szersze spojrzenie na rzeczywistod materialn. Charakterystyczne dla renesansu jest to, e w tym czasie o polityce pisze si konkretnie jak Morus w Utopii.

Jean Bodin stawia pytanie do kogo naleed powinna wadza? Szed ksig o rzeczy pospolitej. Paostwo zajmuje si tym, co jest wsplne dla wielu ludzi. Nie mona nazwad paostwem jakiego lenna (nie ma tam suwerennej wadzy). Musi istnied wadza suwerenna. Suwerennod ma polegad na nieustajcej i absolutnej wadzy; do suwerena naley pena wadza wykonawcza, ustawodawcza i sdownicza. Wprawdzie s pewne prawa naturalne, ale nie ma sankcji za ich naruszenie przez podmiot posiadajcy wadz suwerenn. Pojcie suwerennej wadzy byo rozbiciem ideau wadzy uniwersalnej. Najlepiej jest, gdy suwerenem jest monarcha. Machiavelli y w epoce rozdrobnionej Italii. W poszczeglnych paostewkach toczyy si walki o wadz i zmiany ustrojowe. Mody Machiavelli zaczyna karier jako sekretarz. We Florencji by to okres nawracania wadze day, aby mieszkanki Florencji pozbyy si wszelkich przymiotw zbytku. Palono wszystko, co grzeszne, co ma przeszkadzad w zbawieniu. Wadz we Florencji mieli Medyceusze, synni ze swojego mecenatu; jako ksita rzdzili suwerennie i samowadnie. o Pogldy Machiavellego pochodziy z rozwaao nad histori. Rozwaania w Ksiciu dotycz kondycji czowieka w ogle. Zdaje si, e daleko mu byo w wiatopogldzie do chrzecijaoskiego kanonu. Niektrzy uwaaj go za pierwszego socjologa. Machiavelli twierdzi, e czowiek sam w sobie niewiele moe, poniewa jego yciem rzdzi lepa fortuna. Tak jak rzeka Arno we Florencji co roku wylewa i nie mona tego zmienid, ale mona zapobiec skutkom np. umocnid brzegi. o Popada w konflikt z typowym myleniem redniowiecznym, poniewa za cnot (virtu) uwaa moliwod wpywania na rzeczywistod, dzielnod, mstwo. Rady, ktre Machiavelli daje ksiciu w swoim dziele, maj na celu utrzymanie silnej wadzy w paostwie inaczej paostwo nie moe trwad. Zasadnicze fundamenty polegaj na dobrych ustawach i dobrym wojsku pierwsze nie mog istnied bez drugich. Ksi ma wic pen wadz musi mied swobod, np. eby szybko rozprawid si z wrogami, bezlitonie i brutalnie: nie mona zabrad im wasnoci i pozostawid przy yciu. Wskaza w ten sposb na pesymistyczn cech natury ludzkiej: atwiej przeboled czowiekowi mierd bliskiej osoby ni utrat majtku. Nie mona byd zbyt agodnym wadc. Ksi ma dbad o pozory, ale nie powinien si lkad przed cigniciem na siebie przygany za takie wady, ktre konieczne s do utrzymania wadzy. Ludzie mniej chtnie naraaj si temu, kto budzi postrach, ni temu, kto budzi sympati. o W polityce liczy si racja stanu oznacza to interes paostwa: historia nie sdzi zwycizcw, natomiast bardzo surowo obchodzi si z tymi, ktrzy paostwo doprowadzili do podboju. Paostwo musi mied sil wojskow zoon z obywateli nie ufa wojskom najemnym, ktre nie powic ycia jak obywatel, bronicy swojej rodziny, mienia i paostwa. o Polityka nie kieruje si zasadami moralnoci. Niewybaczalne jest jednak wszystko, co ksi zrobi dla wasnego interesu nie baczc na interes paostwa. Przeciw Machiavellemu wystpowali tacy wadcy, jak Fryderyk II, ktry przecie postpowa rzeklibymy makiawelicznie.

Wykad 4
10 marca 2010
Reformacja
Reformacja jest dowodem na to, e odrodzenie byo bardzo rnorodne. Jest przykadem na to, jak ruch religijny przekada si na skutki polityczne i jakie to ma konsekwencje dla pojmowania paostwa. 1517 Luter ogasza 95 tez przybijajc je na drzwiach kocioa w Wittenberdze. Luter kontynuuje myl w. Augustyna o tym, e skoro Bg jest wszechmocny, czowiek nie ma najmniejszegowpywu na swoje zbawienie. To jest punkt wyjciowy jego zaoeo. Wiemy, e do dzisiaj ten problem teologiczny jest przedmiotem sporw.

10

Spr o odpusty czy czowiek moe speniajc pewne praktyki sprawid, by Koci zapewni mu odpuszczenie win to take byo kwestionowane przez Lutra. Luteraoska filozofia duszy i ciaa dualizm, bdcy take punktem wsplnym z Augustynem. Luter uwaa, e myl jest wolna (Gedanken sind frei). Wadza moe kontrolowad jedynie nasze zachowania, natomiast nie jest w stanie kontrolowad myli tylko Bg je zna, co take jest argumentem przeciw odpustom. Ciao z kolei moe byd poddane przymusowi Luter uwaa, e dzieje si tak z powodu grzechu pierworodnego, dlatego wadza nad ciaem musi istnied. Przymus ten nie musi byd wcale ograniczony. Czowiek nie moe byd pobaany. Wadza jest lekarstwem na grzechy, a subordynacja to dobrodziejstwo, bo zapobiega paroksyzmom ludzkiej pychy. Koci wada sumieniami, ale jednoczenie roci sobie wadz wieck. Luter powiada, e Koci zbawid ludzi nie moe i staje si zbdny to wadza paostwowa ma kontrolowad zewntrzne zachowania ludzkie. Wadza ma byd bardzo surowa. Bunt bowiem jest zamachem nie tylko na wadz, ale i na zasady. Luter, ktry skdind przetumaczy Pismo wite na jzyk niemiecki, uwaa, e czowiek powinien kontaktowad si z Bogiem poprzez wasne sumienie. Popiera ksiciw niemieckich i zasad cuius regio eius religio. Stan przeciwko papiestwu i Habsburgom. Luteranizm okaza si w Europie zachodniej czym w rodzaju bizantynizmu cakowitej zwierzchnoci wadcy nad poddanymi, z uzasadnieniem w walce z zewntrznymi przejawami grzechu. Organizacja religijna bya podporzdkowana wadzy: ksita zatrudniali pastorw i wypacali im pensje. Luteranizm negowa prawo Kocioa do moralnej oceny wadzy. Luter zastosowa konstrukcj reservatio mentalis chodby wadza bya okrutna, naley jej suchad, co najwyej w sumieniu mona j po swojemu osdzid.

Kalwinizm Kalwin zaoy republik wyznaniow w Genewie. Bya ona gmin kalwiosk, w ktrej funkcjonowaa obok rady miejskiej rada religijna: Wielki Konsystorz. Przepisy religijne Konsystorza staway si zarazem przepisami paostwowymi. Kalwinici wyznawali zasad predestynacji Bg jako istniejcy poza czasem ju okreli, czy bdziemy zbawieni, czy nie. Kalwin podkrela, e nasze miejsce na Ziemi zostao nam dane przez Boga, ktry nakazuje nam, abymy we wszystkich naszych poczynaniach mieli przed oczyma nasze powoanie. Ludzie popeniaj bd mylc o szukaniu powoania, chod to przecie Bg wyznaczy drog ycia. Kto nie bdzie si do tego powoania stosowa, ten nigdy nie bdzie trzyma si susznej drogi. Z tej filozofii miaa wynikad pociecha w trudach i troskach. Caa ta doktryna przekada si na system polityczny i spoeczny: mamy byd zadowoleni ze swojego pooenia, nie sprzeciwiad si woli Boej, cieszyd si tym co mamy. Te pogldy byy oczywicie sprzeczne z wszelkimi postulatami rewolucyjnymi. Z drugiej strony jeeli jeste bankierem, to masz si bogacid, jeli jeste przedsibiorc, to masz produkowad zgodnie z powoaniem. Religia kalwioska, jeli chodzi o obyczaje bya bardzo surowa. Wykluczao to wic obnoszenie si ze swoim bogactwem, religia wymagaa surowoci i sumiennoci. Max Weber sformuowa tez, i Kalwini i Luteranie yli w religii, ktra wspieraa kapitalistyczne formy gospodarcze. Kraje katolickie natomiast, ktre nie zaznay reformacji do kapitalizmu byy gorzej przygotowane, poniewa nie kumulowa si kapita, ogromne sumy wydawane byy na przebaganie Boga w przekonaniu, e suyd to ma wybaganiu zbawienia zwyczaj cakowicie obcy protestantyzmowi. Po drugie charakterystyczny by etos pracy, szalenie wany w etyce protestanckiej i bdcy podwalin kapitalizmu.

Reformacja pokazuje, e renesans nie mia tylko przejaww makiawelicznych, ale take pojawiay si problemy ze rdem w religii. Tak czy inaczej, dominowao wsparcie dla nieograniczonej wadzy wieckiej.

Wiek XVII
Wiek XVII jest bardziej jednolity, ni XVI z jednym wyjtkiem w postaci niebywaej formuy republikaoskiej, jaka pojawia si w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Bardziej jednorodna jest debata polityczna. Po pierwsze wiek XVII jest wiekiem racjonalizmu: s to czasy Kartezjusza i innych mylicieli, ktrzy uwaaj, e poznanie przy pomocy rozumu jest najtrafniejsze, chod rozum powinien opierad si na dowiadczeniu (chod np. Hobbes twierdzi, e cae poznanie jest empiryczne). Racjonalici wyznawali ide rozumowania more geometrico na sposb geometryczny. Naleao znaled punkt wyjcia, ktremu nie sposb zaprzeczyd, a nastpnie budowad na tym cay system w oparciu o zasady logiki i racjonalne mylenie. Taki racjonalizm jest charakterystyczny dla mylicieli XVII-wiecznych. Refleksja nad poznaniem ludzkim w sensie wieckim zaczyna si wanie w tym momencie. Drugim elementem bya debata nad paostwem i jego genez. Wczeniej Machiavelli twierdzi, e paostwa albo si tworzy nowe, albo podbija. Filozofowie XVII wieku natomiast zadaj sobie pytanie, co sprawia, e suchamy si wadzy w oderwaniu o twierdzeniach o suwerennym i wyposaonym w moc paostwie.

11

Rozrnienie prawa natury i uprawnieo naturalnych. Z prawa natury wynikad maj uprawnienia naturalne. XVII w. jest wiekiem jest okresem monarchii absolutnej (poza Rzeczpospolit) wadcy absolutni musieli uzasadniad swoj wadz. Problemem staje si potrzeba legitymizacji wadzy nie byo go w redniowieczu: wadza pochodzi przecie od Boga. Myliciele XVII-wieczni nie zadowalaj si takim stwierdzeniem. Std pojawiaj si konstrukcje umowy spoecznej, ktre pjd w stron obrony absolutyzmu, albo te twierdzenia, e wadza powinna byd ograniczona. Tradycyjne uzasadnianie wadzy monarszej byo zwizane z umacnianiem si absolutyzmu (apogeum we Francji w XVII w.). o Bossuet by mylicielem starego typu, wychowywa Ludwika XV napisa dzieo Polityka z Pisma witego wyprowadzona, napisana w formie katechizmu, w ktrym uzasadnia wadz odwoujc si do Biblii. Wadza krlewska jest absolutna, wadca nie musi si nikomu tumaczyd ze swoich postpkw. Wyrok ksicia jest ostateczny, sd nad wadcami sprawuje jedynie Bg; jedynie ksi ma wadz zmuszajc; ksi na mocy swojego urzdu jest ojcem swojego ludu. Zamach, lub prba ograniczenia wadzy byaby niezgodna z prawem boym. Byo to podkrelane ostentacyjn pobonoci krlw. W okreleniu krl sooce chodzio o to, e bez wiata sonecznego nie byoby ycia, a wic jest ten krl podstawowym elementem ycia spoecznego. o Na dworze Stewartw, tym ktry wprowadza takie zasady by krl Jakub VI Stewart w Izbie wygosi przemwienie, w ktrym swoj wadz porwna do wadzy praojca Abrahama wadza krlewska na ziemi jest rwna wadzy boej. Od jego imienia istniej termin jakobici (nie jakobini) zwolennicy jego wadzy. Krlowie s nie tylko boskimi oficerami na tym wiecie, ale nawet przez samego Stwrc zostali nazwani bogami. Wadza krlewska jest podobna do wadzy boskiej, ale take wadzy ojcowskiej obejmujcej prawo ycia i mierci. o W poowie XVII wieku we Francji miaa miejsce tzw. fronda bunt arystokracji w przymierzu z mieszczaostwem, prbujcy zmusid krla do liczenia si ze spoeczeostwem. Kwestionowanie wadzy krlewskiej byo blunierstwem przeciw Bogu. o Rozwin to w swojej ksice Robert Filmer myliciel na dworze Stewartw w dziele Patriarcha: uwaa, e wszyscy krlowie wywodz si od Adama i patriarchw i przechodzia na nich wadza nad rodzajem ludzkim. Ludwik XIV, w Rozwaaniach nad rzemiosem krlewskim nie stroni od tezy, e wadza jest obowizkiem danym od Boga, a wic proweniencja wadzy jest z boskiego rozkazu. o W latach 30 XVII w. przez negocjacje ustalono tzw. cztery artykuy gallikaoskie hierarchia kocielna miaa pozostawad w szczeglnych wizach z wadz francusk, a wpyw Watykanu by znacznie ograniczony. Nie wolno byo papieowi w adnych pismach potpiad monarchw (mg to zrobid ewentualnie sobr), monarchia mia wpyw na wybr biskupw francuskich. Artykuy te doprowadziy do sojuszu tronu i otarza, istniejcy do kooca rewolucji. Katolicy w wikszoci aprobowali ten stan rzeczy, poza marginesem, w ktrym znajdowali si ultramontanie, uznajcy, e wadza nad Kocioem znajduje si w Rzymie. Co charakterystyczne, to fakt, i idea zgody poddanych pojawia si nie tylko u mylicieli, ale take w kontrreformacji u Jezuitw, ktrzy twierdzili, i wadza bierze si z przyzwolenia ludu odchodzili wic od twierdzenia, i wadza pochodzi od Boga.

Grocjusz
Prawo natury zaczo byd rozumiane jako zbir norm dostpny poznaniu rozumowemu ludzi i niewymagajcy Boga dla swojego uzasadnienia. Pierwszym takim mylicielem by Hugo Grocjusz (zm. 1645), yjcy w okresie wojny trzydziestoletniej. Traktat po wojnie trzydziestoletniej wprowadza tolerancj poddanych innego wyznania (a wic osabienie zasady cuius regio eius religio). By to bardzo wany moment w narodzinach liberalizmu swoboda sumienia i wolnod religii jest przecie dla liberaw podstawowym prawem czowieka. Grocjusz by posem szwedzkim w Paryu, piastujc swj urzd do 1642 roku. Grocjusz jest powszechnie wymieniany jak ojciec prawa midzynarodowego publicznego, jako wynikajcego z prawa natury. By te autorem prawa cywilnego, ktre opar o prawo rzymskie na zasadach prawa natury. Gdy Holendrzy popynli do Afryki poudniowej posugiwali si tam tym wanie prawem. Grocjusz stara si odpowiedzied na pytanie czym jest prawo natury. Uwaa, e rdem prawa natury jest niepisana natura ludzka, a prawo naturalne jest nakazem rozumu, ktry wskazuje, e w kadej czynnoci, w zalenoci od jego zgodnoci lub niezgodnoci z rozumem ludzkim tkwi jego moralna opieka, lub moralna koniecznod. Do nakazu owego dochodzi wic czowiek prawy, ktry wie, co jest dobre, a co ze. Bardzo wyranie powiada, e prawo natury jest tak niezmienne, e nawet Bg nie moe zmienid faktu, i 2 razy 2 daje cztery tak samo pewne i niezmienne jest prawo natury. Bg jest tylko porednio jest stwrc prawa naturalnego, jako stwrca czowieka istoty spoecznej. Matk jest natura. Mwic o prawie natury mamy na myli warunki, ktre narzucaj nam si rozumowo. Grocjusz zastanawia si nad oglnymi zasadami prawa natury, ktre wyznacza prawy rozum, przynaleny dorosym i zdrowym ludziom. o Zasada dotrzymywania umw pacta sunt servanta Grocjusz w swoich dzieach (Wolnod Mrz i O Wojnie i Pokoju) powiada, e naley przyjd t zasad, aby istniao w ogle ycie spoeczne. Nie chodzi wic tylko o umowy kupieckie. o Poszanowanie wasnoci nietykalnod wasnoci. Podstaw cywilizacji ma byd rozrnienie moje twoje. Z tym si wie prawo cywilne.

12

o Szkod naley zrekompensowad o Pewne czyny ze swej natury s ze i za nie naley ponied kar. Grocjusz twierdzi, e te zasady obowizuj nawet, gdyby dopucid, i Bg nie istnieje. Grocjusz mwi te o prawach podmiotowych prawach jednostki w stosunku do siebie samej, do innych i do zbiorowoci. Z prawa do wasnoci i tezy, i wasnod dotyczy rzeczy, ktre mona podzielid (oddzielid moje od twojego) wywodzi zasad, i morze nie jest przedmiotem wasnoci niemoliwym jest aby je podzielid. Grocjusz rozcign prawo natury na stosunki midzynarodowe. Wojna moe byd sposobem ochrony prawa natury; nie jest jednak uprawnionym sposobem zdobywania wasnoci. Z takiego ujcia Grocjusz wyprowadzi prawo humanitarne poniewa istot wojny jest ochrona uprawnieo prawnonaturalnych, to mona zabijad przeciwnika, jeeli ze mn walczy, jeeli jednak przeciwnik si poddaje, to nie wolno go zabid, std ochrona jeocw. Podobnie nie wolno te walczyd ze starcami, kobietami i dziedmi. Grocjusz twierdzi, e prawo natury nie moe zostad uchylone, jednak monarchi absolutn usprawiedliwia fakt, i jeeli lud zawar umow z monarch oddajc mu wadz absolutn, to pacta sunt servanta monarchia absolutna ma racj bytu.

Hobbes
Do pojcia prawa natury podszed Tomasz Hobbes zwolennik absolutyzmu, yjcy w Anglii. By sensualist, prawdopodobnie ateista. By pisarzem bardzo wanym pisarzem dla konstrukcji teorii o paostwie. By zwizany ze Stewartami, by nauczycielem na dworze. Znany jest przede wszystkim ze elementw filozofii. Jego gwnym dzieem jest Lewiatan. By dosyd lojalny wobec Cromwella. Wywid ide paostwa z kondycji czowieka, ktr widzia przede wszystkim jako istot rzdzon cielesnymi namitnociami. Std uzasadni koniecznod istnienia paostwa umow. Hobbes stara si analizowad czowieka nie tyle przez pryzmat rozumnoci, ale obserwujc zachowania czowieka empirycznie. Podstawow cech kondycji czowieka jest rwnod ludzi, co moe si wydawad jak na XVII w. stwierdzenie rewolucyjne. Hobbes mwi, e dowiadczenie poucza, e ludzie s nierwni, ale nie ma takiej zasadniczej rnicy midzy nimi, eby kto dobrowolnie uzna, e kto inny ma prawo nim rzdzid. Natura uczynia ludzi rwnymi w kwestii praw cielesnych lub duchowych, jednak jeli wemie si wszystko to rnica midzy nimi nie jest tak znaczna, eby jeden roci sobie prawo do wadzy nad innym. Wojna polega nie tylko na walce cielesnej, ale take na widocznej do tego gotowoci. Pojcia sprawiedliwoci i niesprawiedliwoci w wojnie nie maj zastosowania, jest to po prostu stan natury. Powiada Hobbes, e w stanie wojny nie rzdzi rozum, tylko namitnoci. Czowiek ma jedno uprawnienie naturalne wolnod, jak czowiek ma do uywania wedle wasnej woli. Z denia do zachowania wasnego ycia mona wyrozumowad zasady spoeczne a wic prawo natury. Wadza jest o tyle utylitarna, e ludzie uznaj, i lepiej poddad si wadzy i zachowad ycie, ni byd naraonym na stan wojny wszystkich przeciwko wszystkim.Tego rodzaju rachunek zyskw i strat jest typowy dla filozofii utylitaryzmu. Sama umowa spoeczna ma specyficzny ksztat i moc jest umow kadego z kadym, wszystkie jednostki umawiaj si, e przestan walczyd ze sob i poddadz si wadzy suwerena. o Suweren nie jest stron tej umowy. o Z niej wypywaj wszystkie kompetencje suwerena. o Suwerenem moe byd jednostka, lub wielod, grupa. Hobbes wic w swojej definicji nie wyklucza republikaoskiej formy sprawowania wadzy, ale nie wyklucza te monarchii czy dyktatora. o Suwerenowi podporzdkowujemy ca swoj osob; albo poddajemy si cakowicie wadzy suwerena, albo umowa nie jest zawarta. o Hobbes celem umowy jest spokojna egzystencja ludzi. Suweren musi mied wszelkie rodki, dlatego jest wadc absolutnym; stanowi prawo, ma moc uycia przymusu i siy. Wyraenie Lewiatan na wyobraenie potnego paostwa przetrwao do dzisiaj w filozofii polityki. Paostwu podporzdkowane s wszystkie instytucje, wczajc w to Koci. o W stanie natury (bez paostwa) prawo natury nie jest przestrzegane, dopiero paostwo jest w stanie je realizowad. Hobbes nie przewiduje legalnej moliwoci zmiany suwerena, poniewa nie by on stron umowy, a pod drugie, jeeli ludzie nie chc suchad suwerena, to oznacza to powrt do stanu natury wojny wszystkich przeciwko wszystkim. Prawo i normy obowizujce nie wynikaj z tego, e s suszne, prawdziwe, dobre, ale z tego, e stoi za nimi wadza.

Tomasz Hobbes nie sta si jednak ulubionym pisarzem zwolennikw absolutyzmu, poniewa rda wadzy w absolutyzmie nie mog wynikad ze zgody ludu. Co wicej, filozofia utylitaryzmu tkwica u podstaw umowy spoecznej jest rwnie niebezpieczna, bo jeli monarcha nie zagwarantowa pokoju, to mona podwayd obowizywanie umowy spoecznej wadca przecie nie wywiza si z niej. Obce

13

byo te zaoenie o rwnoci ludzi: e nie jest tak, e jedni s stworzeni do rzdzenia, a inni do suchania. Hobbes by take obcy liberaom twierdzc, e ludzie musz si podporzdkowad wadzy cakowicie jeeli ma jedynym motywem jest zachowanie ycia, to ta egzystencja bdzie bardzo marna. Paradoks Hobbesa: czowiek idcy uciekajcy z szafotu nie jest wolny kady moe go zabid. Pisarz ten do dzisiaj jest cytowany, take przez obroocw demokracji; natomiast jego wspczesnym przeciwnikiem by John Locke, ktry stworzy zupenie inn wizj stanu przedpaostwowego, zakresu wadzy i tego, do kogo naley suwerennod.

Wykad 5
17 marca 2010
Umowa spoeczna
John Locke zm. 1704, zapocztkowa owiecenie XVIII-wieczne. Locke szuka filozoficznych podstaw Rewolucji Chwalebnej. Zwizany by z Wigami, dcymi do ograniczenia wadzy krlewskiej. Stworzy Dwa traktaty o rzdzie, do ktrych nie przyzna si za ycia. Locke jest dzieckiem XVII w. polemizujcym z koncepcj wadzy krlewskiej dei gratia. Locke twierdzi, e poznanie bierze si z dowiadczenia i pracy rozumu poczenie empiryzmu z racjonalizmem. Zakada, e jeeli Bg stworzy czowieka i wiat (co dla Lockea byo oczywiste), to znaczy, e zna cel tego stworzenia. Czowiek celu tego nie moe poznad, ale moe poznad normy prawa natury. Ta koncepcja, e czowiek zosta stworzony przez i dla Boga ma liczne konsekwencje, np. niedopuszczalnod samobjstwa (zgodne z pogldami sigajcymi ju redniowiecza karalnod samobjstwa); ale take fakt, i aden czowiek nie moe byd wasnoci drugiego czowieka pogld ju bardzo nowoczesny. Std te zakaz niewolnictwa, ale take niedopuszczalnod umowy, i osoba odda si w niewol. Locke powiada, e mona zawrzed umow o prac, albo o sub ale jest to dopuszczalna umowa, natomiast niedopuszczalne jest, aby dad nad sob wadz ycia i mierci. Koncepcja zachowania siebie wynika z tego zachowanie ycia, ale take wolnoci i wasnoci. Locke naley do pisarzy, ktrzy uzasadniaj prawo do wasnoci w sposb typowy dla pniejszych liberaw wasnod jest przedueniem mojego ja rzeczy take skadaj si na myself. Locke uwaa, e wasnod jest skutkiem pracy a wic jednostka wkada w ni czstk siebie i to jest tytuem prawa do wasnoci. Ilustrowa to na przykadzie liwek. o Locke posugiwa si swego rodzaju przypowieci: w dawnych czasach, gdy ziemia bya dostpna ludziom wraz z jej owocami roso drzewo liwkowe. Dostp do jego owocw by dla kadego rwny. Niektrzy zjedli liwki i drzewo zostawili, inni liwkom powicili swj czas suszyli je, a nastpnie je sprzedawali a wic pracowali nad nimi. Ich praca uzasadnia bogacenie si. Locke uzna, e wolnod religii powinna obejmowad moliwod praktyk dugo twierdzi, e ateizm powinien byd zakazany. Ostatecznie napisa wiele listw o tolerancji, chocia do kooca ycia uwaa, e niektre praktyki religijne jak procesje mog byd ograniczane ze wzgldu na wolnod poruszania si. Niektre rozumowania Lockea byy dod naiwne: wymiewa koncepcj o pochodzeniu krlw od Adama w koocu jak mog od Adama pochodzid krlowie czarni, czerwoni i biali. Punktem wyjcia dla Lockea byo przekonanie, e czowiek dy do swojego szczcia Twierdzi, e pierwszym nakazem prawa natury jest nakaz zachowania rodzaju ludzkiego i samego siebie. To jest przyczyn powstania paostwa jako, e ludziom prawa natury byy znane zawsze, take przed powstaniem paostwa. Locke rni si od Hobbesa, poniewa obce jest mu twierdzenie, e przed powstaniem paostwa istnied moe wycznie stan chaosu; twierdzi raczej, e stan natury nie jest stanem chaosu, czowiek posiada wolnod, poza wolnoci unicestwienia samego siebie, ani adnej istoty koegzystujcej z nim. S pewne naturalne uprawnienia, ktre s regulowane przez rozum, i nawet przed paostwem czowiek te uprawnienia posiada i zna. Skoro czowiek ma prawo do zachowania ycia, to mam take prawo odparcia zamachu na swoj osob. Wynika z tego prawo do obrony ycia, osoby i wasnoci. Co rwnie wane, w uprawnieniach tych jestemy rwni kady take moe odeprzed atak drugiego. Jeeli wic znamy uprawnienia i prawa to po co istnieje paostwo? o Locke odpowiada, e wanie z niedoskonaoci odpierania atakw na uprawnienia: ludzie mog byd silniejsi lub sabsi, nie kady jest w stanie obronid swoich naturalnych praw. o W stanie naturalnym brakuje te prawa, ktre ma byd podstaw do rozstrzygania sporw. Ludzie pochonici wasnymi interesami nie studiuj go przez co, nie zauwaamy go za nas obowizujce. o W stanie natury brakuje take bezstronnego sdziego, poniewa kady jest sdzi i wykonawc prawa natury. Ludzie we wasnej sprawie s w stanie id za daleko, a w sprawie innych s raczej opieszali. o Poza tym potrzebna jest sia, stojca na stray praw ktra take powinna byd domen paostwa.

14

Locke pokazuje dwa elementy paostwa: spoeczeostwo obywatelskie (civil society): o zjednoczenie jednostek, uznanie si za wsplnot i o okrelenie zasad prawa natury, na ktrych spoeczeostwo obywatelskie si opiera Spoeczeostwo obywatelskie powstaje w pierwszej kolejnoci tworzymy pewn wsplnot, zakadajc, e nikt nie bdzie uywa siy, do zdobycia wadzy, natomiast wybierzemy wadz, przy czym Locke powiada, e rdem wadzy jest spoeczeostwo, natomiast wrd wadzy najwaniejsza ma byd legislatywa, ktra tworzy prawa. Wprawdzie Locke uwaa, e lud moe nadad sobie dowolny ustrj monarchi albo republik, jednak prawo stanowione musi byd przez legislatyw. Ludzie nie wyrzekaj si swoich uprawnieo do ycia, do wasnoci, wolnoci poza jednym: i mog odeprzed atak, bdcy zamachem na moj wolnod. To uprawnienie jednostki przekazuj na rzecz spoeczeostwa. Z tego wynika, e jeeli w jakim spoeczeostwie wasnod jest chroniona, to nie dlatego, e monarcha tak postanowi, tylko dlatego, e kademu si to naley, a wadza ma za zadanie jej bronid. Locke dochodzi do pewnej konstrukcji podziau wadzy. o Legislatywa ma byd emanacj spoeczeostwa o natomiast wadz sdowniczo-administracyjn powierza monarsze. Rol i zadaniem wadzy paostwowej jest wic ochrona naturalnych uprawnieo. W filozofii Hobbesa uwag zwraca wojna wszystkich ze wszystkimi, w wyniku ktrej powstaje paostwo; natomiast u Lockea w pierwszej kolejnoci powstaje spoeczeostwo obywatelskie. Okrelenie spoeczeostwo obywatelskie zrobio ogromn karier, m.in. w Polsce, w latach 80. Kuszc bya myl, e spoeczeostwo jest pierwotne wobec paostwa. Zadania paostwa byy bardzo nieliczne: nightwatcher paostwo jako str nocny. Str pilnuje porzdku, ale nie rzdzi. Istniej granice wadzy paostwa, do jego funkcji naley: o rzdzenie na podstawie znanych i stanowionych praw, rwnych dla wszystkich; o prawa powinny byd ostatecznie ustanawiane dla dobra ludu; o legislatywa nie moe opodatkowad wasnoci ludu bez jego zgody; o legislatywa nie moe przekazad nikomu tworzenia prawa. W obecnych konstytucjach zaznacza si, e ustawodawca nie moe naruszyd wczeniejszych postanowieo. Locke zwraca uwag na to, e takie kwestie, jak np. religia i kwestie sumienia s sprawami indywidualnymi.

Owiecenie
Jean Jaeques Rousseau Jan Jakub Russo: (1712-1778), syn zegarmistrza z Genewy, biedny przez cae ycie, nigdy nie zazna stabilizacji, swoimi licznymi dzieami wywoywa skandale (np m.in. odrzuca historycyzm). Najwaniejsze jego dziea to: Umowa spoeczna, Uwagi o rzdzie polskim, Ekonomia polityczna. Pogldy Rousseau: Etapy rozwoju ludzkoci: 1. bada on czowieka natury, nie spaczonego przez cywilizacj (pragn uchwycid oglny kierunek rozwoju historii ludzkoci) a. twierdzi, e czowiek pierwotny nie czu potrzeby ycia spoecznego (nie mia zbyt wygrowanych ambicji), nie zna pychy, a wic i konfliktw b. stan natury by stanem pokoju i harmonii zdaniem Rousseau katastrofy naturalne zmusiy czowieka pierwotnego do budowy pierwszych prymitywnych organizmw spoecznych a. pojawienie si rodziny, jego zdaniem, spowodowao pojawienie si u czowieka pierwotnego nowych namitnoci, wczeniej mu nieznanych (np. miod, prnod, zawid) b. Rousseau twierdzi, e rozwj (ewolucja) czowieka prowadzi niechybnie do nieszczcia czowiek zaczyna byd amatorem wygody pojawienie si wasnoci prywatnej doprowadzio do wyodrbnienia si biednych i bogatych (to z kolei prowadzio do rnych konfliktw na tym tle) a. Rousseau twierdzi, e wasnod i jej pody przyczyniy si do powstania paostwa (spoecznoci politycznej) b. paostwo byo rezultatem umowy spoecznej, ktra miaa zabezpieczyd biednych przed uciskiem, a bogatych powcigad w ambicjach (rycho okazao si, pisa Rousseau, e bogaci oszukali biednych umowa spoeczna usankcjonowaa rzdy despotyczne oraz wydatnie pogbia nierwnoci w spoeczeostwie) despotyzm by niewtpliwie gorszy od stanu naturalnego, jednake odwrt od tego stanu rzeczy by ju niemoliwy (rozwj cywilizacji jest nieodwracalny) Rousseau mia poczucie, e jego wizja rozwoju ludzkoci moe nie byd do kooca prawdziwa
2

2.

3.

Na podstawie skryptu Dechnika (vademecum studenta, hehe)

15

natomiast by pewny co do wzorca umowy spoecznej, ktr zaprezentowa: o umowa powinna byd zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwoci o musi byd ona podstaw prawdziwej wolnoci (krytykowa Grocjusza i Hobbesa za tezy jakoby umowa spoeczna oddawaa lud w niewol) o umowa powinna przynosid korzyci wszystkim zainteresowanym stronom (w przeciwnym razie bdzie ona sprzeczna z natur) 3 o istot umowy jest rwnod wszystkich ludzi, jako podstawa wszelkiej wolnoci widad zatem, e Rousseau by zwolennikiem egalitaryzmu paostwo, jego zdaniem, nie jest ze, jeeli realizuje podstawowe zaoenia umowy spoecznej

Zwierzchnictwo ludu: Rousseau nie by prekursorem idei suwerennoci wadzy ludu (by nim Marsyliusz z Padwy), podkreli on jedynie, e jej cech jest niezbywalnod zwierzchnictwo ludu to wykonywanie woli powszechnej (wola ta zaley od zachowania wolnoci) twierdzi, e suwerennoci nie mona oddad ani krlowi, ani posom w parlamencie Rousseau tskni za demokracj bezporedni (zdawa sobie jednak spraw, e przy ogromie paostwa zasada ta napotkaaby na techniczne trudnoci) odrzuca monteskiuszowski podzia wadzy (jego zdaniem wadza jest niepodzielna kada ustawa powinna traktowad obywateli zawsze jako czonkw caoci wola powszechna, zdaniem Rousseau, symbolizuje interes ogu (powszechny) bez niej nie moe istnied adne spoeczeostwo popiera gosowania wikszoci (zdanie wikszoci jest wol wszystkich) by przeciwnikiem partii politycznych (faszuj wol ludu) suwerennod ludu oznacza rwnie wycznod prawodawcz (ustawy tworzy lud i je respektuje) Rousseau uznawa rne formy rzdw (monarchiczne, arystokratyczne, demokratyczne), nad ktrymi kontrol sprawowaby suwerenny lud mia wiadomod nierealnoci postulatu penych rzdw demokratycznych monarchia wykazuje skonnoci ku absolutyzmowi ma wiele istotnych wad, moe byd realizowana wycznie w bogatych paostwach twierdzi, e od rzdu monarchicznego znacznie lepszy jest rzd arystokratyczny (najlepiej gdy mdrzy rzdz paostwem)

Teoretyk drobnomieszczaostwa: Rousseau wierzy, e moliwe jest pene oddzielenie rzdu od legislatywy, a suwerennod ludu jest lekiem na wszelkie choroby cywilizacji postulowa wprowadzenie instrumentw umoliwiajcych ludowi realizacj swych suwerennych obowizkw (walka z interesami partykularnymi) Rousseau, inaczej ni liberaowie, domaga si interweniowania w sfer wielkiej wasnoci sam opowiada si za drobn wasnoci (patron drobnego mieszczaostwa i drobnej wytwrczoci) popiera obywatelskie wychowanie (patriotyzm, kult rwnoci, wolnoci, wasnoci) podobnie jak Hobbes popiera utylitarn rol religii Pomimo silnej warstwy utopii dorobek Rousseau by powany. Da on uzasadnienie mieszczaoskiej demokracji, jako systemu politycznego, przyczyni si do jego rozpowszechnienia.

Wykad 6
24 marca 2010

Liberalizm
Jakkolwiek liberaowie uznaj koniecznod istnienia paostwa, to nie jest ono najwysz wartoci w przeciwieostwie do wolnoci lub szczcia jednostek. Liberaowie maj pewne uwagi dotyczce paostwa, midzy innymi dotyczce podziau wadzy. Kada wadza deprawuje wadza absolutna deprawuje absolutnie. Jeeli kada wadza ma tendencj do wypaczania, to najlepszym wyjciem jest taki jej podzia, aby zapobiec deprawacji.

A nie wolnod, jak na pisae, Jakubie Dechniku

16

Wg liberaw suwerennod narodu ma swoje granice.

Marzeniem liberaw bya idea rzdw prawa kadli oni nacisk na przestrzeganie prawa: wadza musi mied podstaw prawn do dziaania dlatego s przeciwnikami wadzy absolutnej, nieograniczonej. W swoich pocztkach liberalizm opiera si na postulacie wolnoci gospodarczej kady ma prawo do podjcia dziaalnoci gospodarczej i przede wszystkim do wasnoci. W tym sensie liberaowie walcz o wolny rynek: w pierwszej poowie XIX w. oznacza to walk o zniesienie ograniczeo feudalnych: o Zakazu posiadania ziemi przez chopw, o Trudnienia si handlem przez szlacht itd. We Francji te feudalne ograniczenia byy ju symboliczne, ale mimo wszystko chop nie by penym wacicielem, poniewa musia podporzdkowad si pewnym przywilejom arystokracji (np. przebieganie przez pole w trakcie polowania). Std te danie wolnoci obrotu gospodarczego (np. w Anglii obowizywa zakaz przywoenia towarw na nieangielskich statkach) i nabywania wasnoci. Przekonanie Adama Smitha, e bogactwo narodw bierze si z pracy ludzkiej nie z tezauryzacji, iloci zota, monopoli. Adam Smith by wic twrc liberalizmu ekonomicznego (Bogactwo narodw). Twierdzi, e wolna konkurencja (nieskrpowana ograniczeniami, np. feudalnymi) jest najbardziej efektywna. W pierwszej poowie XIX w. midzy liberalizmem ekonomicznym a politycznym istniaa dod istotna symbioza. o

Natomiast pod koniec XIX w. tematem staa si moliwod ingerencji paostwa w sprawy spoeczne. Wtedy czd liberaw w imi prawdziwej wolnoci wszystkich przyznaje paostwu pewn rol w gospodarce. Cay czas motywem gospodarki jest wolnod jednostki, a nie rwnod. Liberaowie podzielili si na: o liberaw spoecznych o liberaw ortodoksyjnych wolnorynkowych

Liberaowie bardzo wyranie rnili si midzy sob w kwestii podstaw etycznych i wiatopogldowych: Locke twierdzi, e wolnod czowieka wywodzi si z faktu, i zosta stworzony z woli Boga; inni liberaowie jednak twierdzili, e najwysz wartoci czowieka jest szczcie, co wpisywao si w nurt utylitarny. Rwnie wanym, co Locke protoplast liberalizmu by Monteskiusz.

Monteskiusz
Zmar w 1755 roku, jego gwnym dzieem byo O duchu praw (1748). Monteskiusz by przede wszystkim badaczem spoecznym posugujcym si histori. Monteskiusz w przeciwieostwie od m.in. Lockea czy Hobbesa nie poszukiwa jednego idealnego modelu ustroju, wskazywa na relatywizm w tej kwestii. Jego podstawowym zaoeniem byo, e prawodawca, ktry rzdzi paostwem musi wzid pod uwag wielk liczb okolicznoci, w jakich tworzone ma byd prawo. Obowizkiem prawodawcy jest id za duchem narodu, kiedy nie jest sprzeczny z jego dobrem nic nie jest bowiem czynione lepiej ni to, co jest czynione zgodnie z duchem. Monteskiusz stwierdzi, e nie wszystkie narody d do wolnoci, ale takie istniej, std musi istnied ustrj, ktry gwarantowaby wolnod. Wolnod polityczna obywatela wg Monteskiusza jest to spokj ducha pochodzcy z przewiadczenia o wasnym bezpieczeostwie naley zaprowadzid taki porzdek, aby aden obywatel nie obawia si drugiego obywatela. Wszyscy podlegaj prawu, nikt nie moe zakazad mi czego, co jest dozwolone. Taki sposb mylenia przyczyni si do nurtu XIX-wiecznych kodyfikacji w Europie. Monteskiusz twierdzi, e poczucie bezpieczeostwa wystarcza do prawidowego funkcjonowania spoeczeostwa kiedy wiadomym jest, co prawo nakazuje, a czego zakazuje (pniejsi liberaowie twierdzili, e to nie wystarczy potrzeba te stwierdzid, co prawo moe nakazad, a czego zakazad).

Monteskiusz krytycznie ocenia wspczesn sobie Francj. W listach, pisanych przez Persa podrujcego po Francji stwierdza on, e jest tam dokadnie tak, jak w Persji. Miao to wykazad, e Francja jest krajem, w ktrym nie wiadomo na co liczyd polegad na prawie, czy przekupid sdziego. Okrela ustrj ze wzgldu na jego cechy charakterystyczne: Republikaoski gdzie rzdzi lud bd czd ludu. o Opiera si na mioci do ojczyzny i gotowoci obywatela do suchania prawa Monarchiczny gdzie rzdzi monarcha dziaajcy na podstawie prawa.

17

Opiera si na honorze gotowod do przestrzegania i poddania si prawu; std te niezbdn warstw jest szlachta, jako ciao poredniczce. Szlachta, jako jedyna grupa, ktr prawo obdarza przywilejami, jest zainteresowana przestrzeganiem prawa. Tak urzdzona monarchia daje wolnod. Despotyzm gdzie caa wadza spoczywa w rkach jednej osoby. o Opiera si na strachu.

Synna monteskiuszowska teoria podziau wadzy oparta bya na ustroju Anglii: Prawodawcz: o Nisza izba parlamentu ma reprezentowad lud posiadad wadz prawodawcz. o Zalet przedstawicieli jest to, e s zdolni do roztrzsania spraw paostwowych sam lud si do tego nie nadaje. o Przedstawiciele powinni debatowad w sposb wolny. o Izba szlachecka powinna byd dziedziczona, tak, aby dbad o przywileje szlachty i umiarkowane prawo. o Hamulcem wewntrznym jest to, e nie we wszystkich sprawach izba wysza ma decydujcy gos: np. w sprawach dotyczcych podatkw powinna mied moc przeszkadzajc, a nie niweczc. o Wadza prawodawcza nie moe obradowad sama przez si ciao prawodawcze nie moe zwoywad si samo. Wykonawcz: o Wadza wykonawcza musi okrelad, gdzie i kiedy prawodawca ma si zbierad. Monarcha natomiast ma byd zdjty od wszelkiej odpowiedzialnoci std te za decyzje musi odpowiadad okrelony minister, ktry skada podpis. o Naley wic rozdzielid wykonywanie i stanowienie prawa. Std te regua check and balance. Sdownicz: o Monteskiusz najmniej czasu powici wadzy sdowniczej, poniewa jeli prawo jest jasne, to wyrok wymaga jedynie dokonania aktu subsumpcji. Sdziowie maj byd jedynie ustami ustawy, std te powinni byd nawet wybieralni. Dzi wiadomo ju, e to zudzenie sdziowie nie s jedynie ustami ustawy, poniewa proces stosowania prawa jest nacechowany wieloma subtelnociami.

Zasada podziau wadzy zostaa wpisana do Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela by to wic pewien liberalny pewnik w XIX w.

Beniamin Constant (1767-1830)

Klasyczny filozof liberalny. Wywodzi si z francuskich Hugenotw. Za Napoleona wszed do ciaa prawodawczego, bliski bonapartyzmowi. Zaangaowa si w epizod 100 dni Napoleona, napisa wtedy konstytucj cesarstwa liberalnego. Po restauracji monarchii przeszed do opozycji. Przeprowadzi m.in. analiz porwnawcz religii, jego dzieem programowym byo O wolnoci staroytnych w porwnaniu z wolnoci wspczesnych. Porwnywa on dwa rodzaje wolnoci: Staroytni wolnod rozumieli jako moliwod stanowienia prawa polemika Constanta z Rousseau. o Staroytny obywatel traktowa wyraz swojej wolnoci udzia w tworzeniu i wykonywaniu prawa. o Jednoczenie jednak to prawo nie zostawiao jednostce swobody dziaania nawet w bardzo szczegowych kwestiach (np. wspycie onierza z maonk, czy dopuszczalne stroje). o Constant twierdzi, e staroytni byli wolni w sferze politycznej, ale jako ludzie nie mieli wolnoci. Jego zdaniem wolnod ma polegad nie tylko na tym, e wszystko byo regulowane prawem (nie podlegajc cudzej pojedynczej woli). Wolnod wspczesnych polega na wolnoci negatywnej wolnoci od ingerencji paostwa. o Istnieje istotny obszar ludzkiego ycia, ktry nie podlega regulacjom. o Constant twierdzi, e istnieje granica tej wolnoci wolnod drugiego czowieka. Dla wspczesnych mniej wane jest, aby brad udzia w yciu politycznym, natomiast istotniejsze jest, aby posiadad wspomnian wolnod negatywn. Do zakresu tej wolnoci zalicza Wolnod osoby zakaz aresztowania osoby bez podstawy Wolnod wasnoci Wolnod sumienia Prawo do prywatnoci (angielskie my home is my castle)

Na tym tle Constant stworzy inn koncepcj suwerennoci narodu nie moe byd ona pojmowana jako nieograniczona. Suwerennod jest fundamentalna dla spoeczeostwa. Nie oznacza to, e wadza suwerenna jest nieograniczona: w spoeczeostwach opartych na zasadach suwerennoci narodu, adna jednostka ani klasa nie moe narzucad swojej woli innym; jednak nawet cae spoeczeostwo nie moe narzucad woli swoim jednostkom. Czd ludzkiej egzystencji znajduje si poza wszelk kompetencj spoeczeostwa teza odrzucana przez totalitaryzm. Wikszod nawet jednomylna moe si w przeciwnym wypadku zachowywad jak despota.

18

Constant twierdzi, e nawet w przypadku, gdy cae spoeczeostwo jednomylnie z wyjtkiem jednej jednostki, przegosowao, e likwiduje si prawo wasnoci taka sytuacja jest niedopuszczalna.

Jeremiasz Bentham (utylitaryzm)

Negowa koncepcj nienaruszalnych praw czowieka, poniewa nie da si nic powiedzied o naturze czowieka, poza tym, e czowiek dy do pomnoenia przyjemnoci i uniknicia przykroci. Wszystko da si sprowadzid do zasady uytecznoci moralne i podane jest to, co zmniejsza przykrod, a zwiksza przyjemnod jednostki. Spoeczeostwo byo dla niego tylko sum skadajcych si na nie jednostek. Ten indywidualizm czy go ze wszystkimi liberaami, chod by najbardziej radykalny. Std te rzd powinien rwnie kierowad si rachunkiem przyjemnoci i przykroci. Sprowadzenie pojd jak zo, przykrod, strata do jednego mianownika jest radykalnym uproszczeniem. Naley jednak podkrelid, e nie prowadzi to do adnego hedonizmu [co innego twierdzi Tatarkiewicz przyp. red.] Mill bdcy wychowankiem Benthama wspomina, e nie spdzi ani jednej godziny na beztroskiej zabawie w ogrodzie. Skoro wszyscy maj tak sam natur, to naley pozostawid jak najwiksz wolnod. Skoro wszyscy ludzie d do unikania przykroci i zwikszania przyjemnoci, to wikszod, ktra twierdzi, e dane dziaanie zwiksza rachunek przyjemnoci ma zawsze racj.

John Stuart Mill

John Stuart Mill wychowany w tej idei twierdzi, e nie wszystko da si sprowadzid do tej samej przyjemnoci (o rnym trwaniu czy nateniu). Istniej przyjemnoci egoistyczne, ale istniej te przyjemnoci czerpane z dziaao na rzecz innych jednostek (przyjemnoci wyszego rzdu). Moralnod utylitarystw stwierdza, e dopuszczalne jest powicenie wasnego dobra dla dobra innych, zaprzecza jednak wartoci powicenia dobra dla samego powicenia. Naley jednak pamitad, e ten utylitarny rachunek moe prowadzid do zniewolenia jednostek. Esej o wolnoci czowiek interesuje si bezporednio tylko t sfer, ktra dotyczy jego. Sfera wolnoci obejmuje: Wolnod myli i uczucia o Wolnod sumienia o Wolnod opinii i osdu o Swoboda gustw Swoboda dziaania jak nam si podoba, pod warunkiem ponoszenia konsekwencji bez adnej przeszkody chodby postpowanie to byo uwaane za gupie lub niesuszne Swoboda do zrzeszania si jednostek w kadym celu nie przynoszcym szkody innym

adne spoeczeostwo nie jest cakowicie wolne, jeli powysze warunki nie s uznawane bez adnych zastrzeeo. Kady powinien sam pilnowad swojego interesu. Mill wierzy w postp pogld, i ludzkod si doskonali jest pewn sta w myli liberaw. Pojcie nieszkodzenia innym nawet u Milla jest dosyd subtelne np. wolnod sowa. Wypowiedzi mona dzielid na takie, ktre nie pocigaj skutkw i takie, ktre mog szkodzid. Naley wic brad pod uwag skutki swoich sw jak w przypadku hate speach. Mill podkrela jednak istotnod debaty jako rozwijajcej dla poszczeglnych uczestnikw w przeciwieostwie do zamknitych dogmatw. Wolnod sowa sprzyja wic intelektualnemu wznoszeniu si na wyszy poziom. Jest szczeglnie istotna dla przecitnych istot, aby mogy si rozwijad. Mill dostrzeg wejcie klas do polityki zgadza si z Marksem, e istniej dwie wielkie masy spoeczne: kapitalici i proletariat. Mill nie twierdzi, e ta druga wikszod ma zawsze racj, uwaa, e ruch masowy sprzyja przecitnoci, trzeba natomiast wspierad jednostkow indywidualnod. Naley wic wyznaczyd granice wadzy spoeczeostwa nad jednostk. Naley tak zorganizowad wadz i paostwo, aby moliwe byo zachowanie wspomnianych granic. Std pojcie rzdu reprezentatywnego tak, aby rzd odzwierciedla rne grupy spoeczne: demokracja jako rzdy wikszoci z uwzgldnieniem mniejszoci. Z tym wiza si jego projekt prawa wyborczego cile proporcjonalnego; z eliminacj analfabetw, bankrutw. Rnorodnod interesw nie pozwoli, eby jedna klasa zwyciya, ale w kwestii wsplnych interesw moe dojd do porozumienia. John Stuart Mill sceptycznie odnoszcy si do wikszoci, wzorujc si na wczesnym parlamentaryzmie powiada, e ciao polityczne parlament ma uchwalid prawo, ale istot nie jest tred zaledwie jednej ustawy nad ktr pracuje; prawodawca musi okrelid do czego zmierza, jakie s jego cele, a reszt redakcj, formuowanie przepisw powinien zostawid fachowcom (np. biura legislacyjne).

19

Wykad 7
31 marca 2010
Liberalizm socjalny (spoeczny)
John Stuart Mill przyznawa, e niektre przedsiwzicia s niewykonalne dla indywidualnych przedsibiorcw, dlatego czd zadao musi przejd paostwo. Na przeomie XIX i XX w. w Wielkiej Brytanii pojawili si liberaowie, ktrym z jednej strony bliska jest idea wolnoci (a w konsekwencji wolna konkurencja), a z drugiej strony twierdzili, e aby moga ona mied miejsce, potrzebny jest pewien interwencjonizm paostwowy. Leonard Trelawny Hobhouse (1864 1929) Powici wiele prac wasnoci prywatnej zwraca uwag na to, e jej gromadzenie przez jednostki jest rwnie zasug caego spoeczeostwa, np. sia robocza pracujca dla przedsibiorcy zostaa przecie wyedukowana i uksztatowana (poprzez kultur) przez spoeczeostwo; bez spoeczeostwa nie byoby rwnie popytu na produkty wytwarzane przez przedsibiorstwa. Std myl, i spoeczeostwo ma prawo do czci wasnoci prywatnej. Byo to uzasadnieniem progresji podatkowej nie wszyscy w rwnym stopniu korzystaj z dbr i instytucji paostwowych. Im wikszy majtek posiada jednostka, tym bardziej jest uzaleniona od tych instytucji sdw, ksig wieczystych, prawnej ochrony wasnoci, itd. Podkrela brak rwnoci midzy zatrudnionym robotnikiem, a pracodawc przy podpisywaniu umowy o prac, std postulowa upowszechnienie umw zbiorowych o prac. Hobhouse krytykowa biernod paostwa. Wskazywa najwaniejsze obszary jego dziaalnoci: Edukacja Zapewnienie kademu minimalnych warunkw ycia

John Maynard Keynes (1883 1946) By jednym z najwaniejszych teoretykw interwencjonizmu paostwowego paostwo powinno podejmowad pewne dziaania. Bra udzia w powstawaniu Midzynarodowego Funduszu Walutowego. 1936 Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza praca, na ktrej opieraa si polityka gospodarcza paostw europejskich. Powstaa na bazie obserwacji Wielkiego Kryzysu (1929). Kapitalizm oparty na inicjatywie prywatnej ma dwie wady: Niezdolnod do realizowania penego zatrudnienia Dowolnie niesprawiedliwy podzia bogactwa i dochodw chod Keynes uwaa, e zrnicowanie dochodw jest konieczne, to naley zapytad, czy rnice musz byd tak wielkie. o Keynes zwraca uwag na to, e rnica dochodw ma funkcj kanalizowania niebezpiecznych skonnoci aktywniejszych jednostek.

Paostwo ma skaniad do inwestycji, ktre prowadz do powstawania miejsc pracy (pamitajc, e bodcem dla przedsibiorcy jest zysk). Paostwo ma tak prowadzid polityk monetarn, aby zyski z tezauryzacji byy duo nisze, ni z inwestycji. Odrzuca przy tym tez Marksa, i inwestycje rodz si z kumulacji zyskw. Paostwo powinno samo podejmowad inwestycje strukturalne, ktre maj przycigad inwestorw i tworzyd miejsca pracy. Wiedzia, e bezrobocie nigdy nie osignie poziomu 0%, poniewa istnied musi tzw. bezrobocie strukturalne, jednak jest ono akceptowalne, jeeli utrzymuje si na poziomie 5%. Liberalizm spoeczny w praktyce Polityk keynesowsk prowadzono do kooca lat 70. XX w. Realizowana bya poprzez rozbudowan polityk socjaln, tanie budownictwo mieszkaniowe, opiek zdrowotn i ogln doktryn paostwa dobrobytu (welfare state). Wg polskich liberaw obowizkiem paostwa byo przeprowadzenie reformy rolnej, aby wyrwnad realne szanse obywateli. Liberalizm spoeczny znalaz odbicie w programie niemieckiej partii liberalnej (FDP), ktra w latach 70. ogosia manifest, w ktrym postulowaa rwne szanse w edukacji.

Neoliberalizm
Ju przed II Wojn wiatow wielu ekonomistw, ale take filozofw obserwujc faszyzm, nazizm i komunizm pod ktem gospodarki doszo do wniosku o zwizkach midzy wasnoci i ustrojem paostwa. 1936 w czasie New Dealu Walter Lipman opublikowa prac pt. Dobre spoeczeostwo (The Good Society), gdzie krytykowa projekt Nowego adu, z jego interwencjonizmem, przejawiajcym si np. w dopatach do produkcji rolnej (paostwo pacio rolnikom za

20

nieuprawianie pewnych typw rolin, walczc w ten sposb z niskimi cenami), elektryfikacji i umowach zbiorowych o prac. Lipman 4 twierdzi, e tak tworzy si spoeczeostwo kontrolowane, zmechanizowane . 1938 Kongres Liberaw, na ktrym powstao Stowarzyszenie Mont Pelerina, zrzeszajce mylicieli klasycznego liberalizmu. Liberaowie zastanawiali si nad wolnoci ludzk w kontekcie modelu paostwa, ktry naley wprowadzid. Friedrich August von Hayek (1899 1992) Oywi nurt klasycznego liberalizmu. Zajmowa praktyk ekonomiczn. Po wojnie, gdy wybory w Anglii wygrali Laburzyci postulujcy stworzenie Welfare State opublikowa Road to Serfdom (1944), gdzie wyjania, dlaczego naley ograniczyd udzia paostwa w gospodarce. Twierdzi, e wprowadzajc gospodark planowan niezbdna jest znajomod ludzkich potrzeb. Te s jednak zmienne, nie da si za nimi nadyd (z wielu przyczyn: przemian kulturowych, md, trendw, stylw ycia). Prowadzi wic to do definiowania potrzeb przez paostwo, aby ostatecznie doprowadzid do ograniczania wolnoci. o Wpisa si w dyskusj o ksztacie suby zdrowia. Uwaa, e paostwowe ubezpieczenia zdrowotne prowadz do ogromnego wzrostu kosztw. Jeeli suba zdrowia jest paostwowa, to nie wystarczy wszystkich dbr zwizanych z ochron zdrowia dla wszystkich. W takiej sytuacji lekarz albo urzdnik staje w sytuacji Boga wybiera, kto ma otrzymad wiadczenie. Jest to sytuacja korupcjogenna, a wic tak czy inaczej uprzywilejowani s zamoniejsi obywatele. Urynkowienie wiadczeo zdrowotnych ustala jasne reguy gry; a w wyniku postpu naukowego dostp lekw, ktre obecnie s zbyt drogie dla czci spoeczeostwa, po pewnym czasie bdzie coraz szerszy (przykad penicyliny). Hayek twierdzi, e rozwoju spoecznego nie da si przewidzied. Bardzo czsto przewidywania takie s nonsensowne, np. ze wzgldu na jaki niespodziewany wynalazek, ktry zmienia cae ycie spoeczne. Z tego wzgldem najlepszym bo najdynamiczniejszym regulatorem jest rynek. Hayek podkrela istnienie praw ekonomicznych niezalenych od rzdu. Protestowa przeciwko pojciu sprawiedliwoci spoecznej by to wg niego nonsens, podobnie, jakby powiedzied o kamieniu, e jest czuy. Pojcie sprawiedliwoci mona odnied jedynie do dziaania jednostek. Rynek sam w sobie jest bezosobowy, wic nie podlega takim kategoriom. Twierdzi w przeciwieostwie do Marksa i nie posiadamy miernikw, dziki ktrym moemy okrelid obiektywn wartod ludzkiej pracy. Std te nonsensem jest rwnie pojcie sprawiedliwej pacy, poniewa pensja zaley tak naprawd od gry poday i popytu. Hayek twierdzi, e zdejmowanie odpowiedzialnoci jest konsekwencj odbierania wolnoci. Jako klasyczny libera opowiada si za wyranym podziaem wadzy, oraz wolnoci sowa.

Friedrich Hayek i szkoa chicagowska (stojca w opozycji do szkoy keynesowskiej) bya bardzo popularna w Polsce lat 80. (rodowisko gdaoskich liberaw). Milton Friedman (1912 2006) Uczeo Hayeka, wywodzcy si ze szkoy chicagowskiej. Napisa prace Wolnod wyboru, Kapitalizm i wolnod. Twierdzi, e nie ma trzeciej drogi alternatywy dla kapitalizmu i komunizmu, wolnoci i totalitaryzmu. Wszelkie przejawy ingerencji paostwa s opacane przez konsumentw podatnikw. Tumaczy to na przykadzie budownictwa socjalnego w USA: jeeli finansuje je paostwo solidny klient to firmy budowlane walcz o atwy i pewny zysk nie konkurujc, ale korumpujc urzdnikw. Korupcja jest kosztem, ktry firmy rekompensuj sobie w zej jakoci budynkw. Jednoczenie paostwo finansuje koszty budowy rosncymi podatkami. Friedman krytykowa te sztuczne ograniczanie konkurencji m.in. lekarzy, lub takswkarzy, ktre pozbawia konsumenta prawa wyboru.

Libertarianizm
Jeeli liberaowie, krytykujc rozrost funkcji paostwa uznawali koniecznod jego istnienia, tak libertarianie wystpowali przeciwko paostwu. Ich wnioski mona opisad wrcz jako anarchio-kapitalistyczne. Murray Rothbard Uczeo Ludwiga Misesa. Uwaa, e paostwo zniewala swoich obywateli, poniewa tworzy kategori przestpcw, aby kontrolowad jednostki. aden czowiek, ani grupa ludzi nie moe dokonywad napaci na inn osob i jej wasnod. Postulowa:
4

Wolnod sowa, druku i zgromadzeo Wolnod wymiany midzy ludmi Wolnod popeniania przestpstw bez ofiar (victimless crimes), takich jak pornografia, prostytucja, narkomania

Dzi ten problem pojawia si w dyskusjach o Obamacare

21

Radykalny postulat wolnociowy prowadzi do przekonania, i koniecznoci jest prywatyzacja wszystkich przejaww ludzkiej dziaalnoci cznie z wizieniami, czy sdami. W ten sposb radykalnie zostan ograniczone koszty. Ayn Rand Uwaaa, e najlepsz podstaw wsppracy jednostek jest egoizm, jako rozwizanie problemw spoecznych. Robert Nozick Odwoywa si do myli Lockea. Postulowa prawo do dysponowania sob i swoj wasnoci. Jedynie dobrowolna umowa moe byd podstaw ludzkiej koegzystencji. Jeeli paostwo powstaje na mocy umowy, to moe byd wycznie paostwem minimalnym, kreowanym przez niewidzialn rk rynku. Odnosi si do metafory Lockea, w ktrym upatruje genezy paostwa, w swoistej konkurencji midzy agencjami ochrony, z ktrych jedna zdobya monopol. Nozick zwraca uwag, e taka agencja ochrony zdobywajc monopol przestaje byd dobrowolna, a przez to staje si coraz drosza. Nozick opisywa te mechanizm powstawania nierwnoci majtkowych, nawet przy zaoeniu, e nikt nie stosowa siy. John Rawls (1921 2002) Sprawiedliwod jako uczciwod, Liberalizm polityczny. Istnieje w ludziach pragnienie sprawiedliwoci, jako podstawy spoeczeostwa, std utylitaryzm sprzeczny z t ide nie wchodzi w rachub. Jednak ludzie nie s w stanie rozmawiajc o sprawiedliwoci zapomnied o swojej pozycji spoecznej a przez to nie brad jej pod uwag. Dlatego naley dokonad zaoenia, e w dyskusji takiej stosujemy zason niewiedzy gdy ludzie znaj oglne prawidowoci rzdzce wiatem i spoeczeostwem, a nie znaj swojej pozycji spoecznej. Rawls twierdzi, e ludzie w takiej debacie sformuowaliby nastpujce zasady sprawiedliwoci: Jak najszersza wolnod, pogodzona z tak sam wolnoci innych. Ludzie nie znajc swojej pozycji musieliby uznad prawo do wolnoci, aby mied moliwod realizowania swoich pragnieo Rwnod kady ma prawo do rwnego udziau w dobrach, stanowiskach, chyba, e nierwny rozdzia dbr polepszaby 5 sytuacj najniej postawionych w spoeczeostwie o Przykad fabryki butw w sytuacji, gdy pojawia si moliwod duego kontraktu, a co za tym idzie wikszych zarobkw (np. wzrost o 10$). Jedna grupa bez ktrej produkcja nie moe si odbyd da jednak wikszego wzrostu zarobkw (o 12$), co zmniejszy wzrost zarobkw reszty, do 8$. Ci drudzy byliby jednak skonni na to przystad, poniewa wie si to z oglnym wzrostem zarobkw. o Krytycy Rawlsa zarzucaj mu zaoenie, e czowiek myli tylko o wasnych obiektywnych korzyciach. Twierdz, e ludzie jednak zwracaj uwag na swoj pozycj w kontekcie innych. Kad nierwnod uwaaj za niesprawiedliw.

Liberalizm polski i kontynentalny

Polski liberalizm w sytuacji narodu pozbawionego paostwa i panowania feudalizmu wypywa z akceptacji zasad: Praw czowieka Rzdw ograniczonych

Najwaniejszym rodowiskiem liberalnym w XIX-wiecznej Polsce byli Kaliszanie bracia Niemojowscy, bazujcy na Constancie. Po upadku feudalizmu, przedstawicielami liberalizmu byli Aleksander witochowski i Jzef Supioski. Postulaty: Swobodna gospodarka rynkowa Podnoszenie poziomu produkcji

Brak staego stronnictwa liberalnego, ze wzgldu na sabod buruazji. W XX-leciu midzywojennym liberaowie walczyli z etatyzmem. Aleksander Krzyanowski sprzeciwia si paostwowemu interwencjonizmowi. Uwaa, e nie da si stosowad interwencjonizmu bez ograniczania swobody jednostki. Nie jest wic moliwe ograniczenia etatyzmu jedynie do sfery gospodarczej. W Niemczech myl liberalna bya reprezentowana przez Wilhelma von Humboldta (O granicach dziaania paostwa). Paostwo powinno zapewniad wolnod jednostek i swobod ich dziaania. Odrzuca wic koncepcj paostwa opiekuoczego oraz patriarchalizmu, ktry zabija wolnod, a w konsekwencji blokuje osobisty rozwj.

Komunizm, chyba, e kapitalizm, hehe przyp. red.

22

Wykad 8
7 kwietnia 2010

Konserwatyzm
Konserwatyci lubi powtarzad, e oni prezentuj pewn postaw, a nie ideologi. Badacze jednak s zgodni, e mona znaled pewien zbir dogmatw, ktre s bliskie konserwatystom. Konserwatyzm wyrasta jako reakcja na liberalizm i myl owieceniow. Pocztkowo by doktryn antyrewolucyjn, sprzeciwem wobec likwidacji rnic stanowych, ideologii owieceniowej (racjonalizmowi). Opr konserwatystw wyraa si raczej przeciwko pewnemu sposobowi mylenia. Jest to kwestia pewnych zasad dotyczcych spoeczeostwa. Elementy konserwatywnego mylenia s obecne w partiach chadeckich, prawicowych (czcych czasem konserwatyzm z nacjonalizmem).

Edmund Burke
Za ojca konserwatyzmu europejskiego uchodzi Edmund Burke, zmary jeszcze w XVIII w. (1797). By parlamentarzyst, pochodzcym z mieszanej, protestancko-katolickiej rodziny (co w wczesnej Anglii miao znaczenie) Dy do zblienia tych dwch wyznao, albo przynajmniej niedyskryminowania katolikw. W parlamencie by przedstawicielem stronnictwa wigw, wystpujcego przeciw absolutyzmowi. Popiera niepodlegod kolonii amerykaoskich. Mia nowoczesne spojrzenie na parlament normalnym i zdrowym, e w parlamencie wystpuj partie, ktre si spieraj.

By wiadkiem Rewolucji Francuskiej, przy czym jego konserwatyzm nie sprowadza si bynajmniej do przywrcenia poddaostwa chopw. Zwraca uwag na sposb przeprowadzania rewolucji, oraz na konsekwencje egalitaryzmu. Twierdzi, e czowiek nie ma prawa radykalnie zmieniad ustroju politycznego poniewa rozum ludzki jest zawodny, powinien wic liczyd si z pewnymi zasadami narosymi w historii. W swoich pismach (m.in. Refleksje o rewolucji we Francji): Krytykowa racjonalizm w polityce przejawiajcy si w fakcie, i rewolucjonici najpierw wymylili ksztat spoeczeostwa, a nastpnie wg planu zawartego w tej deklaracji prbowali realizowad te zaoenia. Bardzo wiarygodne projekty maj czsto haniebne i ubolewania godne konsekwencje.. Kada gwatowna zmiana jest szkodliwa Paostwa, ktra nie potrafi si dostosowad do zmiany czasu zgin. Duch innowacji wywodzi si zwykle z samolubnego usposobienia i ciasnoty umysu. Ludzie, ktrzy nigdy nie liczyli si z przodkami, nie bd ogldad si na potomnych. Specyficzna koncepcja praw czowieka neguje faszywe wizje z Deklaracji 1789 roku. Ludzie maj prawo do sprawiedliwego traktowania, do dorobku rodzicw, do karmienia i wychowania potomstwa, do robienia tego, co potrafi zrobid bez naruszania cudzych praw. Brak jednak rwnoci wszyscy maj rwne prawa ale nie do tego samego, ale do rwnych czci, analogicznie do spek ten kto wkada 5 szylingw nie moe czerpad takich samych zyskw jak ten, kto wkada 500 funtw. Std krytyka rwnych praw politycznych, jak prawo do zajmowania stanowisk. Poszanowanie przeszoci nard jako zwizek pokoleo teraniejszych, przeszych i przyszych. To przeciwstawienie zasady suwerennoci trzeba wzid pod uwag tradycj, przeszod. Elitaryzm Pojcie przesdu i preskrypcji o Preskrypcje to szata, ktra dostosowuje si do ciaa; podczas, gdy jednostki s gupie, to gatunek jest mdry. o Przesd (uprzedzenie) to intuicja, ktrej tradycja przodkw dostarcza czowiekowi, gdy brak mu wiedzy. Lepszy stary, sprawdzony bd, ni najprawdziwsza mdrod, ktra nie zostaa wyprbowana.

Pogldy Burkea zostay skrytykowane przez Thomasa Paynea, ktry twierdzi, e ludzie nie mog byd niewolnikami tradycji przodkw.

Konserwatyzm francuski
Konserwatyzm we Francji mia zupenie inne oblicze, zwaszcza w pierwszej poowie XIX w. konserwatyzm radykalny, kontrrewolucyjny. Wywar wpyw na konserwatyzm kontynentalny, szczeglnie niemiecki. Przedstawicielem takiego pogldu by Joseph de Maistre i Luis de Bonald, a take Chateubriand. De Maistre przebywa w Petersburgu (gdzie napisa Wieczory petersburskie), do Francji wrci w 1828. Gwne myli tych dwch mylicieli to Przewiadczenie, e skutki Rewolucji zostan zniwelowane, wrci absolutyzm i poddaostwo. Twierdzili, e Europa zostaa oczyszczona w morzu krwi, ktra spyna w wyniku wojen napoleooskich. Konserwatyzm czy si mocno z katolicyzmem (Francja jako pierwsza cra Kocioa). Wadza pochodzi od Boga, wg hierarchii: Bg Krl Ojciec

23

Kler Szlachta Matka Poddani Poddani Potomstwo Ustrj zosta nadany przez Boga. Negacja uniwersalnych praw czowieka. De Maistre uwaa, e czowiek jako taki nie istnieje czowiek jest uformowany przez spoecznod, w ktrej ma wyznaczone jakie miejsce. Ulubionym porwnaniem de Maistrea jest ul, jako zoony organizm ze swoj hierarchi. Kada pszczoa ma swoj funkcj nikt nie widzia pszczoy pozostawionej samej sobie. Nie ma czowieka kto moe byd stranikiem, krlem, ale pojcie czowieka jest tak abstrakcyjne, e nie mona go stosowad. Organiczna konstrukcja spoeczeostwa zbiorowod posiadajca jedn gow.

Romantyzm niemiecki
Pod wpywem konserwatyzmu francuskiego by niemiecki romantyzm by to wynik swoistej zawiedzionej mioci do ideaw rewolucyjnych i owieceniowych, ktre zburzyy cesarstwo niemieckie. Romantyzm niemiecki (do ktrego nie naley zaliczad Schillera, ani Goethego) gosi kult i miod do ojczyzny, szacunek dla prostych ludzi, ktrzy walczyli i ginli za swj kraj. Novais: Wiara i miod, Europa, czyli Chrzecijaostwo krl jest jak ojciec, jest msk rk, nie potrzebujemy reprezentacji narodowej majc krla. Nard jest jednoci w krlu; krlowa natomiast jak matka kult status quo. Drugi utwr by protestem przeciw zewiecczeniu Europy, i pochwa chrzecijaostwa. Pomimo rozbicia na katolicyzm i protestantyzm, to jednak te dwa wyznania kiedy si zjednocz. We wszystkich romantycznych utworach chwalono paostwo takie, jakie ono jest, krytykujc jednoczenie racjonalizm. Konserwatywny by te oczywicie Koci, co byo uzasadnione religijnie. Konserwatyci w pniejszym okresie przyswoili sobie pewne liberalne myli, zachowujc jednak pochwa narodu.

Benjamin Disraeli
Syn ydowskiego imigranta z Woch. Zwizany by z torysami, potem z parti konserwatywn. Sfinalizowa wiele reform, take ustawodawstwo socjalne, jego sukcesem bya budowa Kanau Sueskiego. Krytykowa utylitaryzm jako pych rozumu, ktra powoduje, e dymy do budowy nowego adu, w miejsce starego, sprawdzonego przez czas. Protestowa przeciwko faszywie pojmowanej wolnoci konserwatystom, ktrzy znieli ca i ograniczenia handlu zarzuca, e przyczyniaj si do wzrostu nierwnoci. Postulowa paternalizm, w ktrym krl jest gow narodu i ojcem ludu. Pojcie arystokracji ogranicza do szlachty ziemi, wyklucza z niej bogat buruazj. Jego zdaniem lud angielski instynktownie ceni hierarchi. By politycznym pragmatykiem, ktry uzna powszechne prawo wyborcze (wprowadzone w 1868 roku), przy czym naley stwierdzi, e sprawid, aby oni nas wybrali. Rzdzid musz elity. Znany jest z takich powiedzeo, takich jak Gram dowiadczenia jest wart wicej, ni tona teorii. Wprowadzi pewne obowizki socjalne, ktre spady na gminy obowizek utrzymywania ubogich, troska o warunki sanitarne. Akceptowa koniecznod pewnych zmian, a take wolnod jednostki, ale by bardzo sceptyczny, jeli chodzi o natur ludzk to co wiemy, o uomnoci natury ludzkiej nie jest uspokajajce. Krytykowa i obawia si demokracji o wasnoci i podatkach nie mog decydowad ci, co ich nie pac i nie posiadaj. Najwikszym niebezpieczeostwem demokracji jest to, e lokuje najwysz wadz w rkach ludzi, ktrzy przez gd mog byd skonieni do za. Krytyka demokracji wizaa si z rwnoci ludzi szczeglnie egalitaryzm polityczny.

Postulat konserwatywnej rewolucji.

U pocztkw XX w. pojawia si krytyka demokracji weimarskiej std specyficzne pojcie rewolucji konserwatywnej. O. Spann gosi, e naley przywrcid w pewnym stopniu spoeczeostwo stanowe. Upominali si o obowizki jednostki, a nie tylko jej prawa. Postulowali silne paostwo.

Carl Schmitt mwi, e polityka nie polega na budowaniu rwnoci, ale na rozrnieniu wroga i przyjaciela. Schmitt dopuszcza w ostatecznym rozrachunku wojn. Tak naprawd suwerenem jest ten, kto wyprowadza spoeczeostwo z chaosu (np. poprzez wprowadzenie stanu wyjtkowego). Innym wielkim krytykiem demokracji, parlamentaryzmu i idei liberalnych by autor Zmierzchu Zachodu, ktry twierdzi, i naley odrzucid dorobek Rewolucji Francuskiej, ktra zniszczya tradycj, chrzecijaostwo. Moeller von der Bruch marzy o III Rzeszy z cesarzem, siln wadz wykonawcz i ludziach yjcych w swoich stanach. Irving Babbit krytykowa humanitaryzm, ktremu przeciwstawia prawdziwy humanizm, kadcy nacisk na duchowod czowieka i cnot umiarkowania. W koncepcji spoeczeostwa naley pamitad o obowizkach, a nie tylko jego prawa. Jest kolejnym konserwatyst, ktry przytacza motyw grzechu pierworodnego.

24

T.S. Elliot powici swoje pisanie elitaryzmowi. Jako caod rzdzca elita narodu powinna skadad si z tych, ktrych pozycja zostaa odziedziczona. W 1939 opublikowa Ide spoeczeostwa chrzecijaoskiego, gdzie twierdzi, e naley si trzymad pewnych odwiecznych zasad. Postulowa upowszechnienie dogmatu o grzechu pierworodnym. Strauss - Prawo naturalne w wietle historii istniej pewne zasady prawa natury. Zwraca uwag na to, jak w historii powracay idee prawa naturalnego. Erich Voeglin w filozofii szuka si politycznego absolutu, adu idealnego, ale ta rola przystoi tylko filozofom. Rozrni wiedz na ezoteryczn i nieezoteryczn.

Odnowienie konserwatyzmu jako filozofii najbardziej wyrane byo w USA. Russel Kurt - Umys konserwatywny: Popiera chrzecijaostwo i drobn, rodzinn wasnod. Na poudniu konserwatyzm wiza si z teori, e pomimo zniesienia segregacji i rwnych praw, to jednak tradycje biaych i czarnych s inne. Prawdziwy konserwatyzm ksztatuje si na antypodach indywidualizmu, ktry jest tosamy ze spoecznym atawizmem. Konserwatyzm jest rwnoznaczny ze wsplnot i duchem. Istnieje pewien wzr stworzony przez Boga, i spoeczeostwo funkcjonuje zgodnie z tym wzorem. Aprobata dla tradycji i przywdztwa, sprzeciw wobec egalitaryzmowi, unifikacji. Konserwatyci mwic o prawie naturalnym

Michael Oakeshalt nowoytny racjonalizm, pochodzcy od Kartezjusza pozbawia si dowiadczeo. Wg konserwatysty istnieje wiedza praktyczna, na ktrej take trzeba bazowad. Racjonalizm prowadzi do ideologii, konserwatyzm to usposobienie. Ceni obyczaje jako element tradycji. Polityka jest wysoko wyspecjalizowan i abstrakcyjn dziedzin dziaalnoci spoecznej. Wolnod jednostki nie jest naturalnym prawem czowieka, stanowi raczej sposb postpowania. Dwa modele paostwa: societas zwizek ludzi, ktrych cz wsplne cele; i universitas zwizek ludzi, ktrych nie cz cele, ale wartoci. Oakeshalt krytykowa Margaret Thatcher za zbyt wielki liberalizm w gospodarce. Wikszod konserwatystw popiera wasnod prywatn, natomiast jednak w myleniu konserwatywnym istnieje przewiadczenie o naturalnym stanie nierwnoci spoecznej, oraz obowizkach pyncych z wasnoci. Jednostki przynalece do elity musz pamitad o sabszych jednostkach. Margaret Thatcher odnawiajc konserwatyzm likwidowaa jednoczenie pewne elementy symboliczne, ktre byy niepraktyczne, albo nieopacalne. Zgoda na nierwnoci w dziedzinie edukacji, swoisty elitaryzm wiedzy.

Konserwatyzm polski
W Polsce konserwatyzm by dod naturalny, jednak wobec braku paostwa polskiego pojawia si problem utrzymanie status quo oznaczao dalsze zniewolenie, podobny problem by z lojalnoci wobec wadzy. Najbardziej rozwinity by konserwatyzm w Galicji, gdzie istniaa dod dua autonomia. Std te konserwatyci dyli do utrzymania tego, co jest. Krytykw Powstania Styczniowego nazywano Staoczykami (Jzef Szulski, Pawe Komian Popiel, Antonii Zygmunt Hertz). Poszanowanie wasnoci prywatnej skooczya si przecie epoka przeobraeo uwaszczeniowych; Krytyka demokracji i socjalizmu Podkrelali rol ziemiaostwa szlachta jest historyczn alf i omeg narodu. Stanowi waciwy stan wolny obywateli, poczuwajcy si do obrony kraju.

Henryk hrabia Rzewuski podkrela, e spoeczeostwo byo organiczn caoci czowiek rodzi si, wzrasta i umiera. Dusz, ktra go podtrzymuje jest duch narodu. Mdrod ludzka jest gupstwem, trzeba trzymad si Najwyszego. Rzewuski potpia wszystkie powstania.

Pod koniec ycia zosta carskim urzdnikiem. W okresie midzywojennym konserwatyzm by saby. Brak byo wyrazicieli myli konserwatywnej.

Socjalizm
Fran.: sociale czyd, zbliad. Powsta w XIX w., chod oczywicie wzorcw poszukiwano wczeniej chodby w osobie Thomasa Moorea. Dla socjalistw najwaniejszym problemem by dostp do dbr sprawiedliwod rozdzielcza. Socjalizm jako ustrj sprawiedliwego, rwnego dostpu do dbr. Najwaniejszym elementem jest wic sprawiedliwod (pojawiajca si ju u Platona), chod oprcz tego pojawiay si zagadnienia wizji historii.

Socjalizm a komunizm
W XIX w. komunizm by raczej kojarzony z ustrojem agrarnym. W pniejszym okresie komunizm mia oznaczad prawdziwe i pene spoeczeostwo socjalistyczne z obfitoci dbr przemysowych. Rozrnienie na socjalistw i komunistw nastpio za spraw Lenina i

25

rozbicia partii na socjalistyczne i komunistyczne (KomIntern). Komunizm pniej oznacza ustrj z dyktatur partii komunistycznej leninowskiej.

Pocztki socjalizmu
O socjalizmie w pierwszej poowie XIX w. Marks pisa, e s utopijni, w przeciwieostwie do socjalizmu naukowego. Socjalici zwracali uwag na fakt, e zniesienie poddaostwa i wolnod osobista nie znosi problemw spoecznych wykorzystywania proletariatu, przemian obyczajowych, takich jak krzewienia pijaostwa. Saint-Simon, Fourier, Owen nazywani przez Marksa protoplastami socjalizmu, reagujcymi na XIX-wieczny kapitalizm, kiedy pracowano 16 godzin na dob, zatrudniano do cikich zawodw dzieci i kobiety, a robotnicy nie mieli prawa zrzeszania. Saint-Simon by prekursorem idei jednego adu i jednego rzdu. Nowe chrzecijaostwo, Katechizm industrialistw zwraca uwag na na nierwnoci w redystrybucji dbr. Epoka jemu wspczesna jest epok przejciow do nowego ustroju industrialnego. Podkrela, e s klasy, ktre produkuj, klasy, ktre wytwarzaj (piekarze, rzemielnicy, zegarmistrze); s te klasy cakowicie bezproduktywne. Nowy wiat mia byd oparty na pracy ludzkiej i udziale w dobrach w myl zasady kademu wedug jego pracy. Praca jest rdem wszystkich cnt, w najwyszej cenie powinna byd praca najbardziej uyteczna. Klasa industrialna bdzie zyskiwaa na znaczeniu. Zapowiada zniesienie dziedziczenia wasnoci. Uwaa, e w parlamencie powinny istnied izba twrcza, izba ocen i izba wykonawcza. Owiecone spoeczeostwo nie potrzebuje wadzy, a wycznie administracji. Spoeczeostwo bdzie zbudowane na zasadzie cakowitej rwnoci. Saint-Simon by przekonany, e lud tego ustroju nie jest w stanie zorganizowad, jest to misja inteligencji.

Uczniowie Saint-Simona byli propagatorami postpu technicznego, ktry ma sprawid, e ludziom bdzie si yo lepiej. Robert Owen (zm. 1858) powinien powstad pienidz pracy, ktry dokadnie odzwierciedla czas i wkad pracy. Mode pokolenie naley wychowywad w kulcie pracy. Sam Owen by bogatym kapitalist, ktry mocno zaangaowa si w dziaania polepszajce los proletariatu. Zwalcza pijaostwo, ktre przyczynia si walnie do degeneracji. Charles Fourier idea socjalizmu przysza mu do gowy, gdy pojecha do Lyonu i jedzc jabko na deser zauway, e jedno jabko kosztuje tyle, ile gdzie indziej 100 kg. Std jego oburzenie na porednikw naley przejd do bezporedniej konsumpcji i produkcji zbiorowej. Wymyli system falang zrzeszenia osb dobranych pod wzgldem pci, charakteru, temperamentu, wieku, itd. Zamieszkiwali wielki budynek (falanster) i pracowali na polach, sadach, warzywnikach i byliby cakowicie samowystarczalni. Pracowaliby metod motylkow skoro czowiek nudzi si pracujc przy jednym stanowisku, powinien wic je regularnie zmieniad. Fourier twierdzi, e naley wytumaczyd najmoniejszym, i jest to stan podany. Nie wiemy co stao si z falansterem, stworzonym przez uczniw Fouriera.

Wykad 9
14 kwietnia 2010
Karol Marks
Emocjonalnie lub filozoficznie reagowa na niesprawiedliwoci kapitalizmu. Ponadto, jako uczeo Hegla wymyli now filozofi dziejw. W przeciwieostwie jednak do niego nie by idealist, ale materialist. Wyszed z zaoenia, e cech gatunku ludzkiego jest zdolnod do staego przetwarzania przyrody. Praca czowieka jest o tyle specyficzna, e przeksztaca przyrod w sposb twrczy, nie tylko dla zaspokojenia potrzeb biologicznych. Pracujemy nie tylko dlatego, aby przeyd fizycznie; najlepiej pracujemy wanie wtedy, gdy pracujemy w oderwaniu od potrzeb fizycznych. Praca, ktra jest rzecz ludzk, w wyniku stosunkw spoecznych staa si czowiekowi obca. Zjawisko wyobcowania (alienacji) pracy Marks uwaa za podstawowy fenomen kondycji ludzkiej zwaszcza w kapitalizmie. Wynika to z 3 elementw: Praca staa si towarem sprzedawanym na rynku Czowiek wytwarzajcy nie wada produktem swojej pracy produkt pracy jest mu odbierany Im bardziej ronie wydajnod pracy, tym mniej jest ona warta deprecjacja pracy

26

Wskazywa te na fizyczne umczenie prac. Od opisu fenomenu alienacji pracy, Marks przechodzi do oglnej teorii zafaszowania stosunkw spoecznych: wszystko staje si nienaturalne. Ludzkie stosunki s zafaszowane przez stosunki pienine (np. rodzina, ktra nie powstaje z mioci, ale jako przedsibiorstwo). Aby ludzie stali si na powrt ludmi naley znied prywatn wasnod rodkw produkcji. Std zaoenie kademu wg pracy praca jako miernik wartoci czowieka. Marks uwaa, e odkry prawa historyczne, i uzna, e wynika z nich nieuchronnie koniecznod nastania systemu socjalistycznego. Pracowa nad teori rozwoju dziejw, w ktrej stwierdzi, e to nie idea socjalizmu spowoduje, e socjalizm nastanie, ale rzeczywistod materialna determinujc kierunek rozwoju dziejw sposb w jaki ludzie produkuj, dystrybuuj i konsumuj produkty. Wanie te materialne czynniki determinuj ksztat kultury i polityki. Przeprowadzi nastpujc periodyzacj dziejw: Paostwo niewolnicze Paostwo feudalne Paostwo kapitalistyczne

Twierdzi, e kapitalici wzbogacaj si na wyzysku robotnikw paca robotnikw nie odpowiada wartoci ich pracy, ale suy jedynie ich fizycznej reprodukcji. Marks uwaa, e istnieje obiektywna wartod pracy, ktr zdefiniowa (dzisiaj uwaa si, e jedyny sposb obliczania tej wartoci to gra poday i popytu). Marks uwaa, e robotnicy musz w pewnym momencie nabrad wiadomoci klasowej. W ten sposb proletariat ostatecznie zrozumie, e nie zmieni kapitalizmu od rodka, tylko musi przejd wadz i znied prywatn wasnod rodkw produkcji. Kade paostwo jest zdominowane przez klas, prawo w tym paostwie wyraa wol klasy panujcej podniesionej do rangi ustawy pocztkowo waciciele niewolnikw przeciw niewolnikom, potem waciciele ziemscy przeciw chopom. Paostwo utrwala stosunki wasnociowe i wprowadza ochron wacicieli. Std te proletariat po przejciu wadzy musi znacjonalizowad wasnod prywatn, znied prawo dziedziczenia, zespolid rolnictwo i przemys, wprowadzid progresj podatkw. Prdzej czy pniej kapitalizm musi nieuchronnie upad np. z powodu nadprodukcji. Konieczna jest gospodarka planowa, aby wyeliminowad tego rodzaju zjawiska. Pokazujc nieuchronnod naukow jakiego zjawiska, atwo dojd byo do wniosku, e jest ono rwnie moralnie dobre. Wytrca to moralne argumenty przeciwnikom, stawiajc ich na straconej pozycji. Marks uwaa, e wiadomod pooenia klasowego jest funkcj ekonomicznego rozwoju. Warunkiem wic przeksztaceo jest dojcie do stadium dojrzaego kapitalizmu, ktry nastpnie musi upad w wyniku rewolucji wiatowej. Marks nie wyobraa sobie rewolucji w Rosji, ktra bya przecie krajem feudalnym. Rozwj kapitalizmu ma polegad na eliminacji klasy producentw bezporednich jak szewca, ktry samodzielnie szyje buty nie jest ani proletariuszem, bo sam pracuje, ani kapitalist, bo nikogo nie zatrudnia. Marks uwaa, e ta grupa zaniknie w kapitalizmie. Na podstawie teorii Marksa wyrosa caa ideologia socjaldemokratyczna, socjalistyczna, itd. Pod koniec wieku XIX socjalici uwaali, e kapitalizm musi upad, naley przygotowad do tego faktu proletariat, a ze wzgldu na marksistowski materializm by ateist. II midzynarodwka (1889) debaty toczce si midzy marksistami doprowadziy do ostrego podziau socjalizmu na nurt demokratyczny i nurt komunistyczny. Do tego czasu nigdzie nie doszo do adnej rewolucji proletariackiej. Pojawi si nurt przez przeciwnikw nazywany rewizjonizmem i opiera si na poszukiwaniu przyczyn braku tej rewolucji czyby Marks le zdiagnozowa i przepowiedzia los kapitalizmu. Edward Bernstein da inne rozumienie socjalizmu i uzna, e Marks si myli.

Edward Bernstein
Bernstein y w czasach postpu demokracji wchodzio powszechne prawo wyborcze. Partie socjalistyczne stay si legalne. Socjalici weszli do parlamentu niemieckiego. Bernstein stwierdzi, e struktura spoeczna nijak si ma do tego, co opisywa i przepowiada Marks. Zauway te, e wcale nie przybywa proletariatu klasycznej siy roboczej sprzedajcej prac. Coraz wicej zatrudnionych wykonuje prac urzdnikw lub funkcje nadzorcze w przedsibiorstwach. Pojawi si realny wzrost pac robotnikw a wic paca w coraz wikszym stopniu pozwala na wicej ni tylko fizyczn reprodukcj robotnikw. Podnosi si standard ycia wyposaenie mieszkao, nowoczesne paostwa wprowadzaj przymus edukacyjny, itd. Pojawiaj si te elementy wsplnej wasnoci kanalizacja, drogi, szkolnictwo itd. Bernstein wskaza na silny ruch spdzielczy zysk dzieli si midzy problemu, a wic wyeliminowany zosta problem wyzysku. Std wnioski: cel jest niczym ruch jest wszystkim. Celem jest socjalizm, ale najwaniejsza jest walka o reformy. Bernstein uwaa, e poniewa katastrofa ekonomiczna nie nastpi, a struktura spoeczeostwa jest bardziej skomplikowana, to chod socjalizm nastanie, naley dyd do niego w drodze reform, a nie rewolucji. Stanowczo odrzuca ide dyktatury proletariatu, uwaa, e bdzie to albo zwyky slogan, albo nastpi dyktatura w sensie dosownym likwidacja demokracji. Dyktatura klasowa jest przejawem niszej kultury. Naley budowad nowy ustrj w taki sposb, aby zachowad pozytywne owoce rewolucji buruazyjnej. Bernstein uzna, e przesanki Marksa nie sprawdziy, a skoro tak, to musi istnied inna metoda dochodzenia do socjalizmu jako sprawiedliwego ustroju spoecznego. Zasady socjalizmu i zadania socjaldemokracji tezy zawarte w tej ksice zyskay poparcie

27

wikszoci socjaldemokratw europejskich, jak SFIO we Francji. W obronie pewnych praw osobistych zbliyli si poniekd do socjalnych liberaw.

Lenin
Gwnym oponentem Bernsteina sta si Lenin. W 1902 nastpi podzia na socjaldemokratw i komunistw. Lenin nalea do tych drugich. Lenin odpowiedzia wielk krytyk na dzieo Bernsteina. Zachodnim socjaldemokratom zarzuca rewizjonizm. Przedstawi swoj wersj marksizmu. Marksa naley odczytad w odpowiedni sposb: najwaniejszym elementem doktryny jest teoria partii proletariackiej, teoria rewolucji i teoria imperializmu, ktre posuyy mu do uzasadnienia, e rewolucja i dyktatura s konieczne. Proletariat nigdy nie nabierze wiadomoci, e musi objd wadz. Wadz proletariatu naley narzucid z zewntrz musz to zrobid marksici uwiadamiajcy proletariuszom ich interesy. Teoria partii proletariackiej przetrwa a do kooca komunizmu proletariat nie moe obiektywnie mied wiadomoci swoich interesw, dlatego partia proletariacka ma prawo zduszad protesty robotnikw. Marks nie dostrzeg nowej roli paostwa w kapitalizmie paostwo zdaniem Lenina stao si aktywnym uczestnikiem gry rynkowej zdobywa rynki zbytu, paostwo samo jest kapitalist, pod kontrol paostwa s banki. Przez to, e paostwo ma kontrol tych elementw, to wystarczy zdobyd wadz w paostwie, aby kontrolowad te elementy. Std te recepta na rewolucj jest prosta panowanie nad administracj oznacza kontrol nad systemem spoecznym, do czego wystarczy drobny pucz. Rewolucja: Lenin uwaa, e rewolucja nie nastpi tylko w interesie proletariatu, ale te innych grup spoecznych, w szczeglnoci chopw std ideologia sojuszu robotniczo-chopskiego. Po drugie naley wykorzystad nastroje anty-wojenne. W Rosji proletariatu byo bardzo niewiele by to kraj rolniczy. Naley zdobyd wadz, aby to zrobid trzeba zagospodarowad wszystkie rda niezadowolenia. Prawo narodw do samostanowienia o ile taka jest wola proletariatu. Jeeli wic Gruzini si samostanowili, to naley stumid takie denia. Nie mona zrezygnowad z dyktatury i nie proletariatu, ale partii proletariackiej.

Bernstein uwaa, e Lenin nie zrobi adnej rewolucji, tylko pucz. Dlaczego robotnicy nie mog wybrad swobodnie swoich przedstawicieli do parlamentu. Lenin wezwa wszystkich socjalistw zachodnich, aby przyczyli si do prawdziwego ruchu marksistowskiego. Na zachodzie powstaway partie komunistyczne: we Woszech, we Francji, w Niemczech celem byo szerzenie komunizmu na ca Europ. Rewolucja w Chinach bya mieszanin stalinizmu, elementw marksizmu i tradycji lokalnej tutaj wycznie odwoywano si do ruchu chopskiego: rewolucja przychodzi ze wsi do miast. Systemy komunistyczne wypaczay si w kierunku ustrojw totalitarnych, cznie z gotowoci do powicania caych generacji w celu denia do wietlanego spoeczeostwa. Cele, ktre stawiali komunici (jak modernizacja) zyskiway pewne poparcie spoeczne, ale rodki zastosowane przez nich byy dramatyczne. Nie jest tak, e jedyn lewic byli komunici, jednak istnia ruch socjalistyczny, zwalczany przez rnego rodzaju odmiany faszyzmu. Naley pamitad o tym, e socjalici i komunici byli wrogami komunici do pewnego momentu szli razem z faszystami, aby zniszczyd socjalistw. W 1951 socjalici zaoyli midzynarodwk socjalistyczn we Frankfurcie nad Menem, gdzie ogoszono jej program, sprowadzajcy si do hasa, i nie ma socjalizmu bez demokracji lewica przyznaa si do wartoci liberalnej, potpiaa komunizm, ktry przywaszczy sobie nazw socjalizmu. Paostwo miao kontrolowad zwaszcza wielk wasnod - monopole i gospodarcze jednak wyrzeknie si programu nacjonalizacji caej gospodarki. Socjalici odrzucili socjalizm jako podstaw wiatopogldow, gdzie indziej szukali podstaw wiatopogldowych. By to ostateczny rozam z komunizmem. Partie socjaldemokratyczne w Europie Zachodniej stay si normalnym elementem krajobrazu, jak SPD, Labour Party, itd. Komunici zachodni dopiero w czasach tzw. doktryny eurokomunizmu (poowa lat 70.), w pierwszych wyborach do Parlamentu Europejskiego ogosili, e bd trzymali si demokratycznych zasad, wyrzekn si dyktatury. Wykrelili te punkt, e partia radziecka jest przewodn si ruchu komunistycznego.

Anarchizm
Anarchici byli zawsze uwaani za czd ruchu socjalistycznego. Jednak ich gwnym postulatu byo zniesienie paostwa, ktre jest gwnym rdem za w yciu spoecznym. Fenomenem wadzy jest przemoc. Anarchici odwoywali si do staroytnych cynikw. Prekursorem tego ruchu by William Godwin (zm. 1838), nalea do grupy buntownikw angielskich. Postulowa zniesienie kary mierci i w ogle systemu kar, ktre naley zastpid systemem wychowawczym. Znied naley te przymus paostwa. Kwestionowa sensownod instytucji maeostwa. Wszystkie funkcje powinny byd sprawowane przez najniszy szczebel administracji a wic przez parafie.

28

Stirner filozof, ktry napisa Wasnod. Czowiek jest jedynym wiatem dla siebie. Paostwo wizao si dla niego wycznie z przemoc i zem. Anarchici istniejcy do dzisiaj maja rne pomysy na organizacj spoeczeostwa. Do nich naleeli: Anarchoindywidualici Proudhon (zm. 1865) krytyka paostwa i antyetatyzm. Byd rzdzonym to byd obserwowanym, szpiegowanym, nastawianym, podporzdkowanym ustawom, indoktrynowanym, szacowanym, ocynowanym, cenzurowanym, poddawanym rozkazom ludzi, ktrzy nie maj ani prawa, ani cnt obywatelskich. Jego zdaniem wadza wynika albo z urodzenia, albo z podboju. rda wadzy wynikaj z wasnoci, ktr posiada dana grupa spoeczna. Co to jest wasnod? Wasnod to kradzie. Najczciej wielka wasnod jest wynikiem uycia siy. Uwaa, e kady czowiek powinien pracowad na wasn rk, ludzie powinni wzajemnie wiadczyd sobie usugi. Pienidz faszuje t wymian. Zasad, na ktrej ta wymiana ma si opierad jest wzajemnod. Wymaga ona adekwatnoci i dobrowolnoci. Gwarantuje j tylko niewielka wasnod. Pewne echo tych pogldw mona odnaled w bankach czasu i bezporedniej wymiany usug. Tworzy si je, aby paostwo na tym nie zarabiao. Anarchokolektywizm Michai Bakunin sta na czele Midzynarodowego Aliansu Demokracji Socjalistycznej. W 1873 roku zostali wykluczeni z Midzynarodwki. Bakunin by przeciwnikiem Marksa uwaa, e z definicji kade paostwo jest przemoc, std nie moe istnied demokratyczne paostwo robotnicze. adne paostwo, nawet najbardziej demokratyczne, chodby to bya najbardziej ludowa republika, nie bdzie w stanie dad ludowi tego, co mu potrzebne. Kade paostwo, nawet pseudo-ludowe w istocie swej jest aparatem kierujcym odgrnie aparatem, w rkach mniejszoci, ktra rzekomo lepiej rozumie potrzeby ludu ni sam lud. Bakunin uwaa, e paostwo naley zburzyd wzywa do czynu, anarchici musz zorganizowad wybuch mas podsycajc nienawid do paostwa. Anarchizm, kolektywizm, ateizm. Bakunin przewidywa, e produkcja bdzie odbywaa si w kolektywach powstan grupy, ktre bd je realizoway i rozdzielay efekty pracy. Anarchokomunizm ksi Piotr Kropotkin wierzy w dobrod natury ludzkiej. Krytykowa spoeczny darwinizm, motorem rozwoju nie jest walka o byt, ale pomoc wzajemna. Stadia rozwoju historycznego dziel si na: 1) stadium dzikoci, gdzie ludzi czy wsplne pochodzenie; 2) stadium barbarzyostwa wsplne miejsce zamieszkania; 3) stadium miejskie wsplnota mieszkaocw, zniszczona przez buruazj. Nastpi punkt, w ktrym wszystkie ludowe masy wystpi, od czego zawali si paostwo i powstan kolektywne wsplnoty. Anarchosyndykalizm Sorel (zm. 1922) w 1908 roku w pracy Rozwaania o przemocy, ktra wpyna nie tylko na niektre czci ruchu robotniczego, ale take na woski faszyzm. Sorel uwaa, e Marks podszed do problemu w sensie obiektywnych prawide rozwoju, a zapomnia o ludzkiej woli trzeba dziaad, a nie czekad na histori. Odwoywa si do pomysu strajku powszechnego; to sam proletariat powinien zaczd dziaad, nie ogldajc si na inteligencj. Paostwo naley zniszczyd, ktre w funkcji administracji powinno zostad zastpione przez syndykaty zwizki zawodowe.

Anarchizm by szczeglnie silny w Hiszpanii m.in. w Katalonii. Cech anarchizmu jest krytyka paostwa, uznanie istnienia naturalnego porzdku i nieograniczona wolnod gospodarcza. Symbolem rzdu jest paka, pistolet, kajdanki i wizienie. Istnieli anarchici pokojowcy jak Gandhi z ide pasywnego oporu. David Thoreau yjcy w XIX w., odmawia posuszeostwa paostwu, m.in. nie pacc podatku, za co zosta uwiziony. Chcia udowodnid, e mona yd poza cywilizacj. Spoeczeostwo, a zwaszcza paostwo nas zniewala, niszczc naturalne wizi spoeczne. Anarchici uwaali, e naley zburzyd paostwo take uywajc przemocy zabijajc gowy paostwa. Ofiar zamachu padali krl Woch, cesarzowa Elbieta, car Aleksander. Anarchizm na og czy si z postulatami lewicowymi.

Wykad 10
21 kwietnia 2010

Nauczanie spoeczne Kocioa

Koci wyklucza pozycj wadcy jako Boga Bg jest jeden. Sytuacja Kocioa jako podmiotu prawa midzynarodowego zawsze sprzyjaa szerzeniu nauki spoecznej Kocioa. W ksztacie, ktry odnosi si do problemw sprawiedliwoci spoecznej, dobrego urzdzenia spoeczeostwa nauczanie to narodzio si w koocu XVIII w. Do upadku systemu feudalnego Koci i hierarchia byli rwnie feudaami. Paostwo kocielne, ktre zlikwidowa Napoleon, ale zostao przywrcone przez Kongres Wiedeoski byo terytorium, w ktrym wadza papiea nie rozcigaa si tylko na ziemi, ale take na ludnod. Prawo kanoniczne byo take obowizujcym prawem paostwowym. Paostwo kocielne byo stale zagroone ze strony tendencji zjednoczeniowych Woch. Papiee w wydawanych dokumentach potpiali rewolucj, wolnod sowa i prawa czowieka. Szczeglnie Grzegorz XVIII potpia wszelkie przejawy buntu wobec wadzy paostwowej. Chocia papie nie przystpi do witego Przymierza, to jednak potpia powstanie Polakw (patrz: Kordian Sowackiego).

29

By taki moment, w ktrym wydawao si, e papie poprze Wochw Pius IX, gdy zosta wybrany w 1848 roku. Powsta pomys konfederacji na terenie Woch, na ktrej czele mia stad papie. Papie w tym momencie oktrojowa konstytucj dla swoich terenw, powoa rzd z ministrami. Gdy do Rzymu wkroczyli Garibaldi i republikanie doszo do stard mieli oni demokratyczn wizj paostwa. Papie wycofa si z pomysw konfederacyjnych. o Wyda encyklik Z wielk trosk w ktrej potpi wszystkie wydarzenia zwizane z deniem ludw do wyzwolenia. Zaczy do niej Syllabus Wykaz bdw. Katolik, ktry wyznawa pogldy w nim zamieszczone mia byd ekskomunikowany. o Wrd bdw by racjonalizm; pogld, i czowiek moe swobodnie wybrad religi; pogld, i biskup rzymski powinien dostosowad do postpu wspczesnej cywilizacji; pogld, i mona zrezygnowad z pozycji katolicyzmu jako jedynej religii w paostwie. o Gdy wybucha wojna francusko-pruska w 1870 r. Wosi szybko zajli Rzym, papie wycofa si zaj Watykan, zastosowa ekskomunik wobec wadz woskich, wyda zakaz udziau w wyborach przez katolikw i sta si winiem Watykanu. Zanim nastpio zjednoczenie papiee byli przeciwni take zewntrznym przejawom nowoczesnoci, jak kolej elazna, owietlenie ulic, itd. Status prawny Watykanu pozosta nieuregulowany prawnie do czasw Mussoliniego. 1878 zacz si pontyfikat Leona XIII. Koci przesta byd wadc ziemskim w tradycyjnym znaczeniu. Zosta wic uwolniony od wasnych interesw. Leon XIII by papieem z zewntrz, obserwowa procesy spoeczne w Europie. Zdawa sobie spraw, e nie jest ju problemem wadza absolutna. By wiadkiem takich zjawisk, jak komuna paryska, mia okazj obserwowad rosncy w si ruch robotniczy hasem drugiej poowy XIX w. by socjalizm, organizacje partyjne, wybory to uwiadomio, e naley zmienid jzyk. o Leon XIII mia wielkie zasugi dla odrodzenia tomizmu. w. Tomasz z Akwinu take zreszt dziaa w momencie zmian spoecznych. Leon XIII pogodzi Koci chod bez entuzjazmu z laicyzmem paostwa. Koci nie uznawa faktu, i lud jest suwerenem, spoeczeostwo potrzebuje wadzy na czele w przeciwieostwie rozpadaby si i nie osigna celu. Wybr jednak tych, ktrzy maj rzdzid paostwem moe w pewnych wypadkach zostad powierzony ludowi. Demokracja nie jest wic raco sprzeczna z doktryn katolick. o Koci nie moe uznad rwnoci wszystkich religii, naturalne jest te, e katolicyzmowi naley si pierwsze miejsce wrd wszystkich wyznao, jednak aby uniknd wikszego za mona si pogodzid z takim stanem rzeczy. o Rerum novarum (1891) pocztek wyrazistego nauczania spoecznego Kocioa. Encyklika ta zawiera pewn diagnoz spoeczn. Opis kapitalizmu: z jednej strony istniej bogaci waciciele, a z drugiej proletariusze. Naley zwrcid uwag na sytuacj proletariatu i przyjd im z pomoc, poniewa czd z nich znajduje si w stanie niezasuonej niedoli. Dawniej istniay takie instytucje, jak cechy, a w chwili obecnej religia nie ma takiego wpywu. Bogacze naoyli jarzmo prawie niewolnicze niezmiernej liczbie proletariuszy. Wyjciem z tej sytuacji nie jest socjalizm. Definiuje go papie nastpujco: zniesienie wasnoci prywatnej i ustanowienie wasnoci wsplnej. Papie przystpuje do krytyki tych argumentw: Staje w obronie wasnoci prywatnej przeciw wasnoci wsplnej. Wasnod wsplna jest niezgodna z prawem boym, naturalnym. Czowiek nie jest zwierzciem, ma inne potrzeby, ni tylko jedzenie, schronienie itd. Zdolnod mylenia uszlachetnia czowieka i ona pozwala czynid z rzeczy uytek wg wasnej woli. Wasnod prywatna jest podstaw wolnoci jednostki, jest te podstaw utrzymania rodziny. Krytyka programu spoeczeostwa bezklasowego. Leon XIII uwaa, e istnienie klas spoecznych jest naturalne i zgodne z prawem boym. Spoeczeostwo jest i bdzie zrnicowane, jest to konieczne do wzajemnego zaspokajania potrzeb. Bg nie stworzy ludzi rwnymi maj oni przecie rne cechy, jak pracowitod, zdolnod, itd. Papie podkrela koniecznod wsppracy klas musz one si uzupeniad i wspdziaad dla dobra wsplnego. Istnienie klas nie oznacza koniecznoci walki midzy nimi. Kada klasa musi speniad swoje obowizki: o obowizkiem pracownikw jest uczciwa praca nie wolno im wic szkodzid wacicielom; o obowizkiem pracodawcw jest z drugiej strony uczciwa zapata, ktra nie tylko pozwala reprodukcj, ale take pozwala na odpoczynek i zaspokojenie swoich potrzeb religijnych. Pracodawca musi si troszczyd te o wypacenie pensji w terminie. Obowizki klas s dopeniane przez obowizki paostwa (Koci nigdy nie by zwolennikiem paostwa jako stra nocnego). Do obowizkw tych naley denie do dobra wsplnego, opiek

30

nad ubogimi, ktrzy stanowi na rwni z bogatymi czd organizmu paostwowego; ochrona wasnoci prywatnej, pracy, kobiety i dziecka. Powszechne uwaszczenie mas polegad miao na zachcaniu robotnikw do oszczdzania. Leon XIII zezwoli i zachca do tworzenia partii politycznych. Uzna prawo robotnikw do organizowania si wtedy pojawiy si chrzecijaoskie zwizki zawodowe. W Rerum Novarum brak byo postulatw rewolucyjnych. Leon XIII otworzy przestrzenie wewntrz teologicznej debaty. Nastpca Leona XIII Pius X nie wyda adnej encykliki spoecznej, jego rola sprowadzia si do zaostrzenia dyscypliny. Benedykt XV skupi si na pracy organizacyjnej, jego pontyfikat przypad na lata I Wojny wiatowej. Pius XI Quadragesimo Anno (1931). Pontyfikat w czasie rzdw Mussoliniego. W 1929 powstay faszystowskie korporacje zrzeszenia paostwowe. Miao to na celu poddaniu zarwno pracownikw, jak i pracodawcw kontroli. o Koci skrytykowa wszelki socjalizm i interwencjonizm: waciciel ma prawo czynid wszystko ze swoj wadz. Papie zachca te, aby pracownikw dopuszczad do zyskw przedsibiorstwa nie moe si to jednak odbywad kosztem strat i zniszczenia miejsc pracy przyszych pokoleo. o Zasada subsydiarnoci (pomocniczoci) paostwo nie moe pozbawiad rodzin, mniejszych stowarzyszeo i innych organizacji samodzielnoci i wolnoci do dziaania. Paostwo powinno pomagad tylko wtedy, gdy sabsze organizacje nie mog dad sobie rady samodzielnie. Tylko potne organizacje mog sprostad pewnym zadaniom, jednak to, co jednostka moe wasnymi siami zdziaad, tego nie mona jej odbierad. Podobnie nie naley odbierad mniejszym spoecznociom ich zadao. Co mona zrobid wic bez pomocy paostwo, to naley zostawid obywatelom. Zasada subsydiarnoci staa si jedn z podstaw dzisiejszej Unii Europejskiej. o Papie mia swoj wizj korporacji: powinny powstawad zrzeszenia czce pracownikw i pracodawcw, bdce miejscem szlachetnego sporu. o Stosunek do ideologii nazistowskiej i faszystowskiej. Wanie za pontyfikatu Piusa XI w 1929 zawarto Traktaty Lateraoskie, gdzie uregulowano status prawny Watykanu. Koci uzyska odszkodowanie za utracone ziemie; zawarto te korzystny dla Kocioa konkordat: zwolnienie od podatku, obowizkowa nauka religii katolickiej w szkoach woskich, maeostwo oparte na prawie kanonicznym. Pius XI zawar w 1934 roku z konkordat z Hitlerem. Mia na celu ratowad kocioy katolickie bdce w mniejszoci. Papie wyda encyklik Z bolc trosk (1937) o pooeniu Kocioa katolickiego w Rzeszy Niemieckiej. Wyjaniaa przyczyny zawarcia konkordatu, ale take dawaa odpr ideologii nazistowskiej. Papie potpi twierdzenie o Bogu narodowym i religii narodowej. Przeciwstawi si rasistowskiemu pojmowaniu chrzecijaostwa, jako religii moliwej do pogodzenia z nazizmem i rasizmem. Papie walczy o utrzymanie samodzielnoci rodziny i praw rodzicw w III Rzeszy przecie paostwo rocio sobie prawa do wychowywania modych Niemcw. Nie mona stawiad paostwa na otarzu zamiast Boga, jest to witokradztwo. Pius XII (pontyfikat w trakcie wojny, a do lat 50. XX w.) papie budzcy wiele kontrowersji ze wzgldu na jego postaw w kwestii Holocaustu w trakcie wojny. Pius XII nie wyda w trakcie wojny adnej encykliki dotyczcej przeladowania ydw. Obroocy papiea twierdz, e jego powcigliwod wynikaa z obaw o sytuacj katolikw yjcych na ziemiach pod kontrol nazistw. o W swoim przemwieniu z 1942 zauway koniecznod powstania nowego adu w Europie: zwalczanie przez paostwo niepewnod bytu, ochron wolnoci czowieka, prawa do pracy, uywania dbr doczesnych z zachowaniem obowizkw z tego wynikajcych itd. Jan XXIII papie, ktry zwoa Sobr Watykaoski II 1961-1965. Papie ogosi dogmat o nieomylnoci papiea, co wywoao zawd liberaw. Ponadto opr protestantw wywoao ogoszenia dogmatu o niepokalanym poczciu Maryi. o Sobr Watykaoski II by wielkim wydarzeniem. Obecnie jest przedmiotem dyskusji, w ktrych czsto pojawiaj si krytyczne gosy. Sobr obradowa w szczeglnym okresie: w latach 60. szereg paostw dotychczas bdcych koloniami uzyskao niepodlegod. Koci by kojarzony z kolonizatorami. Z drugiej strony na wschodzie trwa komunizm Koci wic musia odnied si w jaki sposb do tego stanu rzeczy. Reforma liturgii - w czasie Soboru Watykaoskiego II odstpiono od acioskiej liturgii na rzecz jzykw narodowych. Ekumenizm zblienie wszystkich wyznao chrzecijaoskich. Pewne zmiany w prawie kanonicznym nie powtarza si np. chrztu w przypadku zmiany innego wyznania chrzecijaoskiego na katolickie. 31

Zmiana stosunku do religii niechrzecijaoskich deklaracja Nostra aetate o stanowisku wobec ydw: Chrystus umar na krzyu z powodu grzechw wszystkich ludzi, a nie z powodu ydw. Potpienie katolickiego antysemityzmu. W Soborze uczestniczyli take wieccy: akademicy, filozofowie katoliccy. Po raz pierwszy otwarto te obrady Soboru dla mediw. o Konstytucja soborowa O Kociele w wiecie wspczesnym sygnowana przez nowego papiea Pawa VI. Cytowano w niej czsto encyklik Jana XXIII Pacem in Terris (1963). Papie adresuje swoje nauczanie spoeczne do wszystkich ludzi dobrej woli. Encyklika wymienia prawa czowieka, powoujc si na wiecki dokument! Deklaracj Praw Czowieka ONZ: prawo do ycia i do godnego poziomu ycia; prawo zabezpieczenia spoecznego w wypadku choroby i niezdolnoci do pracy; prawo do korzystania z wartoci kulturalnych i moralnych; do wyboru stanu i sposobu ycia rodzinnego; prawo do zajmowania si dziaalnoci gospodarcz; prawo do posiadania na wasnod dbr, lub rodkw do ich wytwarzania; z wasnoci prywatn wi si jednak obowizki; prawa do ochrony swoich praw; prawo do emigracji i imigracji. Czd powicona wadzy politycznej: zasada suwerennoci ludu, jeli miaaby byd rozumiana w ten sposb, e rdem praw jest prawo ustanowione przez ludzi jest nie do przyjcia. Musi si to odbywad w ramach prawa naturalnego. Stosunki midzy paostwami i narodami. Zasada pomocniczoci w stosunkach midzy wadz publiczn i obywatelami. o Konstytucja Gaudium et spes Okrelenie relacji midzy Kocioem i paostwem: Koci nie wie si z adn wsplnot polityczn. Koci jest gotw zrezygnowad ze swoich przywilejw, jeli miaoby to dad wiadectwo prawdzie. Koci wzywa katolikw do udziau w yciu politycznym dla zaatwiania spraw ziemskich. Wsppraca katolikw z wadzami zawsze odbywa si na wasny rachunek jednostek. Zadaniem Kocioa jest troska o zbawienie czowieka. Prawa czowieka powtrzenie z encykliki Jana XXIII. ycie gospodarcze: powszechnod przeznaczenia dbr ziemskich. W Ameryce Poudniowej rozwijay si ideologie wyzwolenia. Koci twierdzi, e jakiekolwiek byyby formy wasnoci, to zawsze trzeba brad pod uwag powszechnod przeznaczenia dbr ziemskich i obowizki wynikajce z wasnoci. Koci cay czas mocno podkrela istot wasnoci prywatnej, jednak zwraca uwag na obowizki wobec potrzebujcych. Koci uznaje rne formy wasnoci formy dysponowania wasnoci rwnie s rne. Prawo do wasnoci prywatnej nie sprzeciwia si wasnoci publicznej. Prawo do odbierania wasnoci prywatnej ma tylko kompetentna wadza, w susznym celu i za odpowiednim odszkodowaniem. Koci podkrela prawo do informacji i uczestnictwa w yciu publicznym. o 1967 - Popularum progressio. Encyklika powstaa w odniesieniu do teologii wyzwolenia. Papie pisa o tym, e czasami wsplne dobro wymaga wywaszczenia wasnoci prywatnej. Nie mona pozwolid na to, e bogatsi obywatele, wzbogacajc si kosztem swojego narodu, umieszczali zyski zagranic. Obowizek pomocy w drodze transferu technologii. Papie wykluczy rewolucj, nawet w sytuacjach skrajnie niesprawiedliwych. Jan Pawe II o 1981 encyklika Laborem exercens wydana przecie w czasach Solidarnoci. Porednio odnosia si do sytuacji w Polsce. Zajmuje si ona problemem pracy ludzkiej. Papie powici wiele uwagi: Krytyce liberalnej koncepcji pracy wg ktrej wartod pracy jest regulowana gr poday i popytu. Krytyka marksizmu Podkrelenie antropologicznego wymiaru pracy jest ona pewn wartoci, niezalenie od tego, e daje te rodki do utrzymania. W encyklice pada sformuowanie o moralnym pierwszeostwie pracy przed kapitaem.

32

Pracodawca poredni ci, ktrzy okrelaj oglne warunki pracy a wic instytucje paostwowe, zbiorowe umowy o prac, cay ustrj spoeczno-ekonomiczny. Pracodawca poredni musi mied na uwadze, e praca jest form uczestnictwa w yciu spoecznym. Paca musi byd sprawiedliwa. Program wolnoci pracy zakaz pracy przymusowej. Problem zwizkw zawodowych i organizacji pracy encyklika dopuszcza strajk bez sankcji karnych jako uprawniona metoda walki o suszne uprawnienia pod odpowiednimi warunkami: musi byd statecznym rodkiem, nie moe byd naduywany, take do rozgrywek politycznych. 1991 encyklika Centesimus annus ogoszona w stulecie Rerum Novarum. Dokument wydany przecie ju po upadku socjalizmu, w momencie transformacji ku kapitalizmowi. Papie ostrzega w niej przed liberalizmem gospodarczym przeradzajcym si w konsumpcjonizm. Przyznajc, e spoeczeostwo posuguje si zyskiem jako wskanikiem wartoci przedsibiorstwa. Ma ono przecie znaczenie nie tylko, jako zyskowne, ale take ze wzgldu na miejsca pracy. Papie przyznaje, e wydaje si e dla naszych czasw najlepszym ustrojem jest demokracja oparta na podziale wadzy i zasady paostwa prawnego. Nie stroni jednak od krytyki demokracji: moe ona przecie stad si totalitaryzmem, jeli nie jest oparta na prawdzie. Koci podkrela, e istniej obiektywne ograniczenia wadzy nie jest tak, e demokratycznie wybrana wadza nie ma adnych ograniczeo.

Wykad 11
5 maja 2010

Republikanizm
Doktryna ta staa si ostatnio bardzo modna. Jest to doktryna uznajca jako form paostwa republik w klasycznym znaczeniu: res publica - rzecz wsplna. Wadza naley do obywateli tej republiki. W tym sensie idea republikanizmu jest bardzo stara: narodzia si przecie w Atenach, istniaa republika rzymska, ktra upada pod wpywem wiatru dziejw. Ustroje quasi-republikaoskie przetrway w paostwach-miastach jeszcze w renesansie (w Rosji Nowogrd). Specyficzn postaci res publica bya angielska commonwealth. Kryje si za tym pewna wizja czowieka-obywatela. Prawdziwa wolnod czowieka realizuje si w wolnoci politycznej a wic nie w wolnoci osobistej, ale w wolnociach politycznych, tj. moliwod np. brania udziau w stanowieniu prawa. Wolnod zasadza si na tym, e bior udzia, a nie na osobistej niezalenoci od paostwa (wolnoci negatywnej mylenie charakterystyczne dla liberaw). Wg republikanw wolnod negatywna moe byd co najwyej skutkiem wolnoci pozytywnej. Uznanie republiki (paostwa) za najwysze dobro, waniejsze od jednostki zakada si, e eby jednostka moga w ogle funkcjonowad musi byd czonkiem spoecznoci politycznej. Przykady historyczne: o W rnych epokach pojcie obywatela zmieniao si w demokracji ateoskiej i rzymskiej republice dotyczyo nielicznej grupy. o Charakterystycznym dla polskiej myli politycznej by republikanizm szlachecki w XVI-XVIII w. Wolnod ma polegad na tym, e obywatele stanowi sami dla siebie prawa. Stan szlachecki by dod szeroki, bardzo istotna bya zasada rwnoci szlachty w obrbie stanu szlacheckiego (w 1690 r., gdy w konstytucji sejmowej pojawi si zwrot mniejsza szlachta zosta on natychmiast oprotestowany i zaskarony w sdach). Istniao te przewiadczenie, i naley dyd do jednomylnoci (liberum veto). Na caej szlachcie ciy obowizek obrony. o Republikanizm amerykaoski przewiadczenie, i obywatele sami nadaj sobie konstytucj, co czyo si z koncepcjami prawa natury (wolnod i rwnod). Stopniowo forma republikaoska bya podporzdkowywana ideom liberalnym. W USA w latach 80. wyksztaci si komunitaryzm pogld mlicieli amerykaoskich, ktrzy uwaali, i naley przypomnied obywatelom, e rzecz wsplna wymaga ponoszenia wsplnych ciarw podkrela si obowizki obywateli. Argumentuj, e wolnoci obywatelskie istniej tylko dlatego, e paostwo je gwarantuje, dlatego obowizkiem obywatela jest dbanie o paostwie nie mona jedynie dad, ale trzeba te dawad. Std podkrelanie, e czowiek jest istot polityczn. Hannah Arendt wiele swojej uwagi powicia pocztkom USA na Mayflower spisano umow, ktra miaa leed u podstaw amerykaoskiego spoeczeostwa. Czowiek jest czowiekiem jedynie we wsplnocie politycznej. Arendt twierdzia, e

33

podstawowym elementem rewolucji amerykaoskiej byo uczestnictwo obywateli w yciu politycznej przede wszystkim w formie debat politycznych. Arendt uwaaa, e w Europie republikanizm uleg wypaczeniu ju w czasie rewolucji francuskiej, ze wzgldu na dyktatur jakobinw. Poszo to w kierunku postulatu paostwa socjalnego, co wchodzi w kolizj z odpowiedzialnoci za paostwo. Alasdair McIntyre nie ma zgody midzy konsekwentnym liberaem, ktry twierdzi, e nie ma usprawiedliwienia dla pogwacenia praw jednostki, a republikaninem, ktry uwaa, e dobro wsplne wymaga czasem naruszenia indywidualnych swobd. Spr ten ujawni si przy okazji ustaw wydanych po 09/11 szczeglnie tych umoliwiajcych podsuchiwanie obywateli, aresztowania prewencyjne. W tej sprawie gono oponowali liberaowie, twierdzcy, e wolnoci trzeba chronid za wszelk cen; republikanie natomiast argumentowali, e naley chronid paostwo i wsplnot. Republikanizm francuski francuscy republikanie w pierwszej po. XIX w. popierali Rewolucj Francusk. Myliciele republikaoscy (z ktrymi sympatyzowa Mickiewicz Adam) podkrelali wyjtkowod paostwa francuskiego, poniewa ono wanie miao gwarantowad wolnod i rwnod pomimo tego, e Francja w tym okresie bya monarchi. Jules Michelet Edgar Quinet

XX-wieczne totalitaryzmy
Doktryny uzasadniajce nazizm i faszyzm
Ani faszyzm, ani narodowy socjalizm nie stworzyy wasnej myli politycznej. Autorzy i oponenci ideologii faszystowskiej podkrelali, e czerpaa ona z myli politycznej, ktra rozwina si w Europie pod koniec lat 30. XIX w. wynikao to z nowoci, ktre wypyny pod wpywem Darwina i teorii ewolucji. Ideologiom tym sprzyjaa jednak take sytuacja spoeczna. o W poowie XIX w. na fali Wiosny Ludw pojawiy si po raz kolejny ideay wsplnej wolnoci za wolnod nasz i wasz. o W drugiej poowie XIX w. okazao si, e o wolnod naley rywalizowad czego przejawem by agresywny nacjonalizm wsparty uzasadnieniami rasistowskimi o podou darwinowskim. Nacjonalizm by prb stworzenia wsplnoty uzasadnion zupenie inaczej, ni to robili republikanie. o Z jednej strony nurt nacjonalistyczny prbowa wyciszyd konflikty klasowe, a z drugiej czy si z wielk krytyk demokracji i idei rwnoci ludzi. Liberalizm pod koniec XIX w. na pewno nie by wiodc doktryn musia bronid si zarwno przed nacjonalizmem, jak i przed socjalizmem.

Darwinizm Dwie zasadnicze tezy Darwina: O dobrze naturalnym wiat stworzeo ewoluuje przez przystosowanie do zmiennych warunkw. O walce o byt przetrwad musz tylko najsilniejsze gatunki.

Darwin nie napisa jednak nic o czowieku w kontekcie ewolucji i selekcji naturalnej. Postawione zostay jednak pewne tezy nastpio przeniesienie odkryd darwinizmu na ycie spoeczne. Druga poowa XIX w. jest epok rozwoju socjologii i szukania naukowych regu, ktre mwiyby co o spoecznym yciu czowieka. Herbert Spencer opublikowa szereg dzie powiconych czowiekowi rozwijajcemu si w spoeczeostwie. Autor ksiki Jednostka przeciw paostwu. Dochodzi do wniosku, i zasady ewolucji obowizuj rwnie w stosunku do spoeczeostwa. Walka w spoeczeostwie nie toczy si o fizyczne przetrwanie, tylko o sukces materialny. Twierdzi, e eby czowiek da z siebie musi byd silna konkurencja, wobec czego: o Paostwo nie powinno si troszczyd o tych, ktrzy sobie nie radz o Nie powinno byd te adnej religii paostwowej, poniewa Koci reprezentuje postawy dobroczynne, ktre take zakcaj woln konkurencj Ludwik Gumplowicz konflikt midzy rasami jest staym elementem rzeczywistoci spoecznej. Paostwo jest najczciej efektem podboju rasy niej stojcej, przez ras silniejsz, ktra narzuca i egzekwuje prawo, stanowi prawo. o Teoria o podboju bya czsto wykorzystywana przez doktryn niemieck. Historiografia niemiecka stale podkrelaa, e stworzenie paostwowoci sowiaoskiej byo dzieem ludw germaoskich.

34

Sam Gumplowicz przyznawa, e na pocztku XX w. w naukach spoecznych nie mona byo powiedzied niczego sprzecznego z darwinizmem. Tak jak wczeniej trzeba byo si zastrzec przeciw sprzecznoci z Bibli, tak w wczesnej socjologii trzeba byo si zastrzec przeciwko niezgodnoci z Darwinem. Gumplowicz twierdzi, e wiedza o czowieku nie ma nic wsplnego z wiedz o czowieku. Spoeczeostwo jako caod nie jest sum jednostek. Rasizm Rasizm pojawi si w poowie XIX w. Wczeniej wiadomym byo zrnicowanie midzy ludmi. Rasizm jednak musi zawierad dwa elementy: Cechom somatycznym (zewntrznym) odpowiadaj cechy psychiczne Istniej rasy lepsze i gorsze a w konsekwencji stopniowalne s take spoeczeostwa.

Pierwszym teoretykiem rasizmu by Gobineau cae dzieje ludzkoci widzia przez pryzmat rasy. Wyrni trzy rasy: bia, t i czarna. Istotne byo przypisanie cech intelektualnych i psychicznych. o Rasa biaa rasa ludzi inteligentnych, zdolnych do panowania nad sob i przewodzenia, tworzenia paostwa o Rasa ta zdolnoci kupieckie, ale nie paostwotwrcze. o Rasa czarna emocjonalnod, brak zdolnoci abstrakcyjnego mylenia, zdolnoci arystyczne. Oczywicie teoria Gobineau zaprzeczaa rwnoci i wolnoci ludzi. George de Lapouge dokona podziau rasy biaej: o Nordycka o rdziemnomorska o Alpejska Wyraa przekonanie, e arystokracja pochodzi z najlepszych ras. Jeeli rasy nie s rwne, to wykluczone jest stwierdzenie o rwnoci ludzi, naturalny staje si sprzeciw wobec demokracji. Take w Ameryce rasizm by silnie rozwinity uwaano, e czarni s jak dzieci, std koniecznod ich paternalistycznego traktowania. W drugiej poowie XIX w. pojawi si rasistowski antysemityzm, o ktrym pisaa Hannah Arendt. o Wskazaa na antyjudaizm dyskryminacja na gruncie religijnym traktowano ydw jako lud, ktry zabi Chrystusa, jednak ochrzczony yd by akceptowalny. o Jednak wanie w drugiej poowie XIX w. pojawi si ponownie problem asymilacji od tego momentu zaczto rozumied ydostwo jako ras. Jej cech charakterystyczn jest pasoytowanie na rasie aryjskiej. Wszystkie nieszczcia w Europie byy wywoane przez ras ydowsk (cznie z wojn francusko-prusk). Ten sposb mylenia by widoczny w Protokoach Mdrcw Syjonu (spreparowanych przez rosyjsk Ochran). o Taki antysemityzm przejawia si w Rosji, przez ktry prbowano wygnad ydw z ziem rdzennie rosyjskich.

Elitaryzm Przeciwko demokracji by take elitaryzm, ktrego przedstawicielem by Vilfredo Pareto, twierdzcy, i socjologia jednoznacznie dowodzi, i demokracja jest nonsensem. Wynika to z faktu, i rozkad zdolnoci jest nierwny, poniewa nierwne jest rozoenie tzw. residuw osadw", w postaci wychowania, kultury, wyksztacenia, ktre determinuj osobiste zdolnoci oraz pogldy teoretyczne i ideologiczne (tzw. derywacje). Naley wyrnid klas ludzi, ktra w swej dziedzinie dziaania osiga najwysze wskaniki warstwa wysza jest elit. Postulat demokracji jest twierdzeniem, ktre ma przykryd stan rzeczy e ludzie nie s rwni i jest instrumentem zdobycia wadzy przez ludzi majcych zdolnoci polityczne. Postulaty te nie zostan nigdy zrealizowane przez rzdzce elity. Kady czowiek ma wrodzon godnod, jednak to elicie przyznaje si wiksze prawa na mocy wspomnianych residuw. Polityka nie jest wic sztuk wspycia, ale sposobem narzucania swojej woli.

Nietsche Ide wolnoci negowa take Fryderyk Nietsche, ktry zmar w 1900 r., jednak jego dziea oddziayway na ideologi nazizmu. Pod jego silnym wpywem byli intelektualici pierwszych dekad XX w. By wybitnym znawc jzykw wschodnich, a z drugiej strony zajmowa si filozofi kultury. Stworzy rozrnienie na kultur: o Apolliosk ze wszystkimi jej zasadami i reguami o Dionizyjsk opierajca si na ekspresji

35

W jego filozofii znajdujemy pochwa czowieka witalnego, ktry dy do wielkich celw. Konsekwencj jest pogarda i lekcewaenie przecitnych kanonw moralnoci i prawa. Ludzie, ktrzy trzymaj si ich nigdy nie dokonaj niczego wielkiego. Wprowadzi te synne rozrnienie midzy: o Ubermensch nadczowiek o Untermenschen podludzie Podkrelid jednak naley, e podziay tego nigdy nie czy z rasizmem. Nadczowiek jest poza dobrem i zem, co oznacza, e nie musimy trzymad si moralnych konwencji dc do rzeczy wielkich jest ponad to, std te nie mona do niego przykad przecitnych miar. Kwiat ludzkoci wyrasta na mierzwie przecitnych ludzi, jakim jest np. proletariat. Przedmiotem jego krytyki byo chrzecijaostwo jako religia wspczucia, religia ludzi sabych. Kilkanacie wiekw chrzecijaostwa zdegenerowao myl europejsk.

Nowy nacjonalizm Wskazuje si na dwa pocztki tego nacjonalizmu wspartego rasizmem, darwinizmem z jego konkurencj midzy narodami i przesiknitego antysemityzmem: 1866 wojna francusko-pruska 1871 powstanie Cesarstwa Francuskiego

Naturalnie nacjonalizm ten jest poczony z wielk krytyk demokracji. Klska Francji zostaa przypisana demokracji i procesom liberalizacji. Nacjonalizm domaga si reformy paostwa: z odejciem od demokracji, uwzgldnienia czynnika rasy usunicia ydw

Gobineau twierdzi wtedy, e nierwnod ras tumaczy wszelkie zawirowania historii. o Dokona charakterystyki ras, ktra, chod nie bya wartociujca w sposb dosowny, to jednak takie wnioski mona byo z niej wysnud (czarna rasa, okrelana jaka kobieca, ta rasa kupcw, biaa rasa przywdcw). o Historia degeneruje si wraz z mieszaniem si ras najwartociowsze s rasy czyste w caej ich rnorodnoci. o Uznawa te powszechny determinizm. o Nastpcy Gobineau nie ograniczali si do charakterystyki, ale jawnie wartociowali i dokonywali podziau ras ze wzgldu na wartociowod

Republika przeywaa swoj klsk Francuzi utracili Alzacj i Lotaryngi, powstaa II Rzesza Niemiecka. Sama republika przetrwaa w ustroju prezydenckim, ale szybko wyksztaci si system parlamentarno-gabinetowy, szerzya si korupcja i degrengolada w polityce. Rwnod wobec prawa oznaczaa, e prawo wyborcze mieli wszyscy, take osoby pochodzenia ydowskiego std te zaczto w ydach upatrywad przyczyn poraek. W 1866 roku powstaa ksika Francja ydowska ydw obarczano odpowiedzialnoci za pasoytnictwo na rasie aryjskiej i tej grupie, ktra najbardziej skorzystaa na rewolucji. Dwch ideologw nowego nacjonalizmu: Maurice Barres stworzy termin zakorzenienie polegajce na bliskoci i poczuciu zwizku z ziemi ojczyst. Uwaa, e nacjonalizm to akceptacja determinizmu nie ma nawet wolnoci myli. Charles Maurras By teoretykiem rasizmu, nacjonalizmu. Stworzy Action Francese, ktr uwaa si za protoplast rasizmu. Czasopismo byo wydawane do 1944 r., kiedy zosta skazany na pozbawienie praw publicznych. o Na pocztku wieku opublikowa dwa tomy: Ankiety nt. monarchii, ktre byy wielk krytyk demokracji. Krytyka demokracji jako rzdw ciemnych mas. Francja musi byd monarchi w swojej argumentacji odwoywa si do argumentacji naukowej ze zrnicowania wynika postp. Opowiada si za monarchi burboosk. Spoeczeostwo jest zhierarchizowane. Wadza musi byd silna. Demokracja nie ma korzeni narodowych to twr hebrajski i germaoski. Spoeczeostwo musi byd zorganizowane w naturalnej hierarchii: oczywistym jest, e syn dyplomaty bdzie lepszym dyplomat, ni syn szewca; lepszym rolnikiem bdzie syn rolnika, ni syn dyplomaty. Republika we Francji to panowanie obcych to znaczy ydw. o Katolicyzm Francja jest i musi pozostad katolicka.

36

Maurras powiada, e katolicyzm wyrasta z francuskiej tradycji. Nie wierzy w chrzecijaostwo, bo jest zbyt indywidualistyczne, natomiast katolicyzm jest sensowny, poniewa zakada porzdek, w ktrym krl jest zarzdc i przewodnikiem. Krytyka liberalizmu w gospodarce wolnod ekonomiczna oznacza wolnod do mierci godowej.

Sprawa Dreyfusa6 W 1894 roku Alfred Dreyfus, francuski oficer artylerii pochodzenia ydowskiego zosta na podstawie spreparowanych dowodw oskarony o zdrad na rzecz Niemiec. Koronnym dowodem w procesie by rkopis pisma do ambasady niemieckiej przypisywany Dreyfusowi i przysiga jednego wiadka oskarenia. Wyrokiem sdu wojskowego Dreyfus skazany zosta na doywotni karny obz na "Diabelskiej Wyspie" w Gujanie w Ameryce Poudniowej. Gdy faszerstwo zostao ujawnione, wysi oficerowie armii usiowali ukryd swoje bdy. Afer ujawni na forum publicznym pisarz Emil Zola, publikujc 13 stycznia 1898 roku, na amach gazety L'Aurore ("wit"), synny list otwarty do prezydenta Republiki Francuskiej Flixa Faure'a, zatytuowany J'accuse...! (Oskaram!), podpisany rwnie przez setki intelektualistw francuskich. Jednak kolejne procesy rewizyjne utrzymyway wyrok skazujcy, za Emil Zola zosta skazany na rok wizienia i zmuszony pogrkami do wyjazdu do Wielkiej Brytanii. Dreyfus zosta uaskawiony w 1899 roku i przywrcony do armii - w okresie I wojny wiatowej zosta awansowany do stopnia pukownika i otrzyma Legi Honorow. Afera Dreyfusa podzielia Francj na "dreyfusistw" i "antydreyfusistw". Spr by wyjtkowo gwatowny, gdy dotyczy wielu wysoce kontrowersyjnych kwestii w zaognionym klimacie politycznym Francji. Podziay przebiegay, do pewnego stopnia, midzy prawicowymi, monarchistycznymi i klerykalnymi krgami spoeczeostwa, a krgami republikaoskimi, antymonarchistycznymi i silnie antyklerykalnymi. W nacjonalizmach wsplne byo odwoanie si do rasy take w pismach Dmowskiego twierdzi, e ydzi powinni zostad wykluczeni, nie ze wzgldu na urodzenie, ale na niemonod asymilacji z kultur polsk. Dmowski uwaa, e wadza powinna byd w rkach elit, ktra jest najbardziej wiadoma narodowy. Jednostka wiadoma narodowa zachowuje si zgodnie z bezwiednym egoizmem narodowym ktry przejawia si w kadym dziaaniu. Dmowski uwaa, e polski romantyzm by bdem, Polacy powinni skupid si na wspomnianym egoizmie narodowym. Katolicyzm musi stad si podstaw narodu polskiego Watykan jest jedynym miejscem, gdzie mona poruszyd spraw polsk. Zaborcy byli w koocu albo protestantami, a prawosawni katolicyzm nas odrnia.

Wykad 12
19 maja 2010
Faszyzm
Po I Wojnie wiatowej w 1919 i 1920 zrodzi si nowy fenomen w Europie rodkowej i zachodniej faszyzm. Niektrzy badacze stosuj wycznie do zjawiska woskiego, jednak jest wystarczajco duo podobieostw midzy rozmaitymi jego przejawami. To nazizm by specyficznym przejawem faszyzmu. Geneza faszyzmu Oglny klimat zaamania po wojnie po I wojnie wiatowej upado wiele paostw, wielkie zmiany na mapie geopolitycznej, m.in. upadek carskiej Rosji, zniknicie Austro-Wgier, utrata Alzacji i Lotaryngii przez Niemcy Powszechne rozczarowanie Traktem Wersalskim cae masy ludnoci byy sfrustrowane tym rozwizaniem o Szczeglnie w Niemczech. Traktat by symbolem zdrady, Hitler powiada, e trzeba rozprawid si ze zdrajcami listopadowymi (w listopadzie podpisano rozejm w Compiegne). o Wosi nie dostali, wbrew oczekiwaniom, wybrzea Dalmacji. o Francuzi take byli rozczarowani, poniewa z ich zwycistwa take niewiele uzyskali. To wraenie zostao wzmoone przez Wielki Kryzys o Paostwa po rozpadzie Austro-Wgier, jak Austria. Czechosowacja Sowacy byli ogromnie niezadowoleni, e nie uzyskali swojego paostwa, ktre stworzyli w 1939 r. przy pomocy Hitlera. Wgry odjto im 1/3 terytorium, oddano je Rumunii. 1/3 ludnoci Wgier mieszkaa za poza granicami Wilson stwierdzi, e kady nard ma prawo do swojego paostwa. Jednak nard w jego rozumieniu by tworem politycznym, natomiast w Europie rodkowo-Wschodniej nard rozumiano pod wzgldem etnicznym o Wielka Brytania ubolewaa, nad utrat roli najwikszego mocarstwa na rzecz Stanw Zjednoczonych
6

Wikipedia
37

Dekolonizacja Afryki o Hiszpania, jako jedyna nie braa udziau w I Wojnie wiatowej, jednak miaa swoj traum utrata Kuby na rzecz USA. Kryzys ekonomiczny Powszechne oczekiwanie gbokich zmian spoecznych zraenie kapitalizmem i strach przed bolszewizmem

Falangi nie byy to tradycyjne partie polityczne, raczej ruch spoeczny oparty na wiernoci wodzowi, a nie normalnych procedurach wyborczych. Ruch skupia si wok wodza, ktry organizuje go. Do takich wodzw nalea Mussolini. W Wielkiej Brytanii British Fascist (BF). Falanga Hiszpaoska Jose Antonio de Rivera

Opierajc si na klasyfikacji Maxa Webera moemy scharakteryzowad paostwa faszystowskie, jako te opierajce si na wadzy charyzmatycznej. Wadz opart na tradycji np. wadza dynastyczna Wadza demokratyczna Wadza charyzmatyczna wadz uzasadnia si charyzm przywdcy, opiera si j na wierze i osobistym przywizaniu do danej osoby, najczciej z tego wzgldu, e uwaa si go za osob genialn. Wadza oparta na charyzmie jest trudna do pogodzenia z demokracj.

Ruchy faszystowskie - charakterystyka Charyzmatyczni przywdcy w faszyzmie posugiwali si swoimi druynami, ktrych zadaniem byo uwypuklanie charyzmy wodza. Ruchy faszystowskie unikay okrelania siebie jako partie, jednak musiay zarejestrowad si jako takowe, aby stand do walki o wadz. Odrzucanie pojcia partii wynikao z przyjcia zasady, e faszyci reprezentuj cay nard, a nie tylko jego czd. I rzeczywicie w ruchach tych znajdowao si cae spektrum spoeczne: robotnicy, bezrobotni, mieszczanie, jednak stosunkowo nadreprezentowani byli zdemobilizowani wojskowi, sfrustrowani swoj obecn pozycj. o Byy to jednak organizacje mskie trudno znaled tam kobiety, szczeglnie na wyszych stanowiskach. Mczyni powoywali si na przyjao okopw cisa dyscyplina partyjna silne podporzdkowanie wodzowi Wykorzystywanie organizacji paramilitarnych sucych do manifestacji siy i rozprawiania z przeciwnikami Popularnod jednolitych strojw czarne, brunatne, ale take niebieskie koszule. Styl dziaania Zawsze mwio si, e waniejszy jest czyn i sia, ni mylenie nie byo miejsca na intelektualistw Faszyci mieli zawsze program spoeczny co zbliao ich do lewicy. o Postulowali budow solidarnego i sprawiedliwego spoeczeostwa. o Falanga hiszpaoska zapowiadaa wielk reform roln Ruchy faszystowskie byy dosyd zrnicowane w swoich postulatach Jednak czyo ich kilka elementw, zaczerpnitych szczeglnie z woskiego faszyzmu. o Mussolini by bardzo niechtny tworzeniu jakiejkolwiek doktryny nie chodzi o intelektualnie skonstruowane ideologie, ale o samo dziaanie o Pojmowanie doktryny Mussolini twierdzi, e faszyzm to nie jest tylko doktryna polityczna, ale rodzaj filozofii, wiatopogldu, ze swoj ogln koncepcj ycia. Sam ksztat tej doktryny dawa punkt wyjcia do roszczeo totalitarnych. Jeeli w faszyzm si wierzy, to przez pryzmat tej doktryny mona rozwizad wszystkie problemy. o Decydujce zdanie o ksztacie doktryny ma wdz dlatego wodza nie mona zaatakowad na paszczynie doktrynalnej. Przywdca jest przecie uosobieniem doktryny o Istotna warstwa negacji i holizmu (pogldu, wedug ktrego wszelkie zjawiska tworz ukady caociowe, podlegajce swoistym prawidowociom, ktrych nie mona wywnioskowad na podstawie wiedzy o 7 prawidowociach rzdzcych ich skadnikami ) o Z punktu widzenia paostwowoci faszyzm jest antyindywidualistyczny. Stawianie jednostki w drugiej kolejnoci, za wsplnot. Jednostka o tyle tylko ma wartod, o ile jest wiadom czci narodu
7

Wikipedia

38

o o

o o

o o

Sprzeciw wobec koncepcji liberalnych. Pooenie nacisku na obowizki jednostki wobec paostwa pomijanie jej praw Krytyka demokracji demokracja jest zem. Przedmiotem krytyki jest istnienie partii i parlamentu poniewa rozbijaj jednod Partie nie reprezentuj prawdziwej woli narodu Tendencja do zastpowania legislatywy siln egzekutyw powierzon wodzowi Naturalnie wynikao to ze zej jakoci rzdw demokratycznych w Europie Przywizanie do koncepcji heglowskich i kult siy. Pochwaa siy, czynu i woli w gruncie rzeczy przemocy We Woszech: Akcja bezporednia przemoc wobec przedstawicieli lewicowych rodowisk, zastraszanie strajkujcych i przeciwnikw politycznych Takim czynem by marsz na Rzym faszyci grozili, e gdy wejd do Rzymu zrobi porzdek krl przestraszy si i wrczy nominacj Mussoliniemu, po czym odbya si defilada podobne manifestacje odbyway si wszdzie, gdzie silny by ruch faszystowski Odrzucenie pokojowej wizji wspycia narodw. Mussolini twierdzi, e faszyzm nie wierzy w moliwod, ani uytecznod wieczystego pokoju. Odrzuca pacyfizm, ktry jest czym podym, wojna natomiast uszlachetnia, oczyszcza. Krytyka liberalizmu gospodarczego, ktry uznawano za przeytek. Paostwo faszystowskie ma przejd kontrol nad gospodark. Dla faszyzmu paostwo nie jest tylko strem nocnym. Mussolini zorganizowa spoeczeostwo woskie w korporacje (korporacja robotnikw, pracownikw morza, biurokratyczna, nauczycielska, itd.) kady Woch musia do takiej korporacji przynaleed. Korporacje miay tworzyd z pracodawcami ukady zbiorowe pracy, ale pod kontrol odpowiedniego ministra. Paostwo jest absolutem, wszechobejmujce. Paostwo faszystowskie ma swoist wiadomod. To Mussolini jest autorem okrelenia paostwo totalitarne. Faszyzm stoi na stanowisku wolnoci, ale rozumie j jako wolnod paostwa i jednostki w paostwie. Poza paostwem nic nie posiada jakiejkolwiek wartoci We woskim faszyzmie brak jest elementu rasistowskiego dla Mussoliniego paszczyzn zjednoczenia jest paostwo W 1938 r., po zwizaniu si z Hitlerem Wosi przyjli jednak akt na wzr ustaw norymberskich Badacze stwierdzaj jednak, e faszyzm woski nie zrealizowa doktrynalnych zaoeo by co prawda dyktatur Duce, jednak nie by to system totalitarny. Upadek Mussoliniego w 1943 w wyniku zwoania przez krla kongresu faszystowskiego. Wejcie Woch pod pen zalenod od Hitlera Faszyzm wprowadzi system, w ktry jedynym kryterium awansu bya suba paostwu. Faszyci byli w konflikcie z Kocioem. Ukady Lateraoskie w 1929 r., ktre daway Kocioowi szereg przywilejw, m.in. obietnica odszkodowania za utracone ziemie Paostwa Kocielnego. Jednak papie ogosi non possumus wobec stawiania paostwa na otarzu, zamiast Boga

Nazizm narodowy socjalizm

Walka jest ojcem wszechrzeczy Rasizm poczony z darwinizmem spoecznym o Z definicji istniej rasy lepsze i gorsze. Krzyowanie si istot daje osobnika bdcego wypadkow std przestpstwa pohaobienia rasy. o Hitler odrzuca koncepcj jednego gatunku ludzkiego. o Zarezerwowanie Europy dla rasy Aryjskiej w pierwszej kolejnoci plany eksterminacji ydw i uczynienia ze Sowian niewolnikw Wsplnota narodowa zjednoczona wok wodza Kult woli walki, pogarda pacyfizmu Paostwo miao byd tylko rodkiem do celu w postaci wojny. Program spoeczny. W programie NSDAP z 1929 zapowiadano: o Upowszechnienie owiaty o Trosk o nisze klasy o Reforma rolna o Wiele elementw socjalnych solidarnod narodu niemieckiego.

39

Nard niemiecki skrzywdzony Traktatami Wersalskimi musi zdobyd przestrzeo yciow Lebensraum obejmujcy ca Europ a po Ural. Program wychowania w duchu narodowego socjalizmu. Poza usuniciem niszych ras planowano usunicie sabszych przedstawicieli rasy aryjskiej w drodze eugeniki. Gospodarka sterowania: o Paostwo przejcie kontrol nad produkcj i wysokoci cen o Wasnod nie moe byd prawem absolutnym. Zadaniem wasnoci jest suba narodowi o Nacjonalizacja przedsibiorstw o Przymus pracy Sprzeciw wobec prawa, ktre ma zostad w przyszoci zastpione przez moralnod narodowo-socjalistyczn. Jeeli ju akceptujemy jakie prawo, to nie kapitalistyczne, ale stare prawo germaoskie o Pomimo, e formalnie obowizywa BGB, to nazizm tumaczy, e wystarczy odpowiednia interpretacja posugujc si klauzulami generalnymi, aby osignd zamierzony cel (jak dyskryminacja ydw w gospodarce).

Stare demokracje obroniy si przed faszyzmem i nazizmem. W sabszych krajach powstay zwyczajne dyktatury (Polska, Wgry) tutaj ruchy faszystowskie nie mogy stad si masowe. Warunkiem masowoci byy silne, uprzemysowione miasta. Specyficznym przypadkiem bya Hiszpania po wybuchy wojny domowej Franco pokona republikanw, jednak pozwoli zgind take przywdcom faszystowskim. Genera Franco ogosi si szefem falangi, ktry nie peni roli politycznej, by raczej swoistym frontem popierania jednoci narodu. Std bya to zwyczajna dyktatura, a nie ustrj faszystowski.

Totalitaryzm
Autorytaryzm nie opiera wychowania na charyzmacie przywdcy Autorytaryzm nie musi koniecznie uciekad si do gloryfikacji przemocy Stosunek do prawa autorytaryzm jest zasadniczo praworzdny, chod oczywicie prawo nie ma nic wsplnego z liberalizmem 6 podstawowych cech totalitaryzmu wg Friedricha i Brzezioskiego: 1. Monopartia, kult wodza, ideologia cieszca si spoecznym uznaniem 2. Monopol rodkw informacji i kontrola zgromadzeo 3. Monopol rodkw przymusu 4. Monopol w gospodarce nie ma adnej sfery poza paostwem 5. Brak rozrnienia midzy aparatem paostwowym i partyjnym szczeglnie w faszyzmie woskim 6. Terror bo przecie kade paostwo stosuje przymus, natomiast w systemach totalitarnych nigdy si nie kooczy nie chodzi o wyeliminowanie wrogw klasowych. Przez terror dokonuje si stae zastraszenie ludnoci, a z drugiej strony ciga mobilizacja mas. a. Std rnica midzy autorytaryzmem i totalitaryzmem: w autorytaryzmie obywatel moe zapewnid sobie pewn swobod, jeeli nie przekracza prawa. W systemach totalitarnych kontrola wymaga od obywatela wykazywania lojalnoci. Dlatego uwaa si, e we Woszech taki system totalitarny nie powsta Pojcie totalitaryzmu byo modne w Niemczech zaraz po wojnie, suyo swoistemu usprawiedliwieniu spoeczeostwa: skoro w totalitaryzmie spoeczeostwo jest zniewolone, to znaczy, e jest niewinne.

Wykad 13
26 maja 2010 8
Krytyka totalitaryzmu
Erich Fromm Autor Ucieczki od wolnoci. W swojej krytyce totalitaryzmu odwoywa si do freudowskiej psychoanalizy. Scharakteryzowa osobowod autorytarn spoeczeostwa niemieckiego: o Sadomasochizm masochistyczne pragnienie poddania si silnej wadzy i sadystyczne denie do dominacji. 9 o Infantylizm, wiara w mity , podatnod na manipulacj, nieodpowiedzialnod, strach.

8 9

[pozdrawiamy mamy! Yay!] [Ktre w zasadzie mona by samemu Frommowi przypisad poniekd, hehe red.]

40

Zaamanie przyszo, gdy Republika Weimarska, swoj demokracj zmiota wczeniejsze struktury. Czowiek uzyska wolnod, a jednoczenie utraci poczucie bezpieczeostwa szczeglnie bezpieczeostwa socjalnego, w postaci zatrudnienia. Niemcy pragnli odzyskad to poczucie i odsund wraenie samotnoci. Wolnod staje si ciarem. Wg niego Niemcy byli zawsze wychowani w kulcie wodza, gwnie w postaci ojca. Fromm tumaczy karier Hitlera i posuch w narodzie: Fuhrer sta si magicznym pomocnikiem obiecywa prac, rodki do ycia i by dod skuteczny. W obliczu kryzysu spoecznego przywdcy zapowiadajcy ograniczenie lub zniesienie wolnoci, ale przejcie na siebie odpowiedzialnoci osigaj sukces polityczny.

Arendt Hannah Arendt Korzenie totalitaryzmu i Eichmann w Jerozolimie. Arendt wskazywaa, e w eksterminacji ydw uczestniczyli zwykli obywatele, ktrzy nie mieli sobie nic do zarzucenia. Arendt zastanawiaa si, jak to si dzieje, e tacy ludzie brali udzia w zbrodniach. Jej krytyka totalitaryzmu opieraa si na doktrynie republikaoskiej. Badania nad osobowoci autorytarn wykazay, e wikszod ludzi jest niezwykle skonna podporzdkowad si autorytetom (nauka jzykw za pomoc karania wstrzsami elektrycznymi, take eksperyment stanfordzki Zimbardo). Nad totalitaryzmem badania prowadzia take Hannah Arendt w Korzeniach totalitaryzmu oraz w ksice Eichmann w Jerozolimie rzeczy o banalnoci za. o Zastanawiaa si nad przyczynami spoecznymi: totalitaryzmy zaczynaj si od wielkich ruchw. Co ciekawe, uwaaa, e Mussoliniemu nie udao si stworzyd systemu totalitarnego. Wskazywaa na 1938 r. jako moment penej wadzy Hitlera, kiedy przej kontrol nad Sztabem Generalnym. Przyczyny totalitaryzmw sigay XIX w. o Do tego czasu ludzie mieli dod jasno przypisane role spoeczne, z ktrymi wizay si ich wybory polityczne. Na og wikszod robotnikw gosowao na partie lewicowe. o Na skutek wielkiej mobilnoci role spoeczne stay si niejasne, podziay zaczy przebiegad w poprzek klas. o Std, gdy znaleli si charyzmatyczni przywdcy, mogli oni atwo skanalizowad ich ruchy masowe. Max Weber wskazywa przy tym, e legitymacja charyzmatyczna i demokratyczna (ktra moe byd weryfikowana) wykluczaj si. o Gdy masowe ruchy s dostatecznie silne, mona im podporzdkowad paostwo. Arendt podkrelaa rol terroru, ktry w przeciwieostwie do zinstytucjonalizowanego i koniecznego aparatu przymusu paostw nietotalitarnych suy wycznie zastraszaniu i podporzdkowaniu obywateli. o Wskazywaa na rol ideologii nie chodzi w niej o prawd, ideologia jest pewn zakaman rzeczywistoci, ktr system totalitarny si posuguje. Tak ideologi jest antysemityzm, sucy wykluczeniu czci spoeczeostwa i zrobienia z niej koza ofiarnego totalitaryzmu potrzebuj przecie wroga. Arendt jako republikanka wskazywaa, e spoeczeostwo potrzebuje debaty politycznej czowiek jako istota spoeczna musi interesowad si polityk. o Zwrcia uwag, e w Ameryce wojna o niepodlegod posza w kierunku pewnych gwarancji. Uwaaa, e istot spoeczeostwa amerykaoskiego jest umowa, w ktrej obywatele daj sobie prawo do zabierania gosu w sprawach publicznych. o W Europie natomiast rewolucja francuska kada nacisk na rwnod ekonomiczn w zamian ze oddanie inicjatywy w polityce wskiej grupie ludzi. Nie wymagano od obywateli aktywnoci. To jej zdaniem pozwolio na wykluczenie czci ludzi z debaty publicznej. Niebezpiecznym zjawiskiem jest koncentrowanie si przez zwykych obywateli na wasnej sytuacji ekonomicznej przypisaa to swoistej europejskiej mentalnoci. Europejczycy gotowi s oddad rwnod ekonomiczn za wolnoci polityczne. W konsekwencji biurokracja zastpia funkcjonowanie sfery publicznej. Rozbicie spoeczeostwa na zwalczajce si grupy wzmagao wrogod. Na tym gruncie pozbawionym wizi i tradycji powsta totalitaryzm. Jego sukces tkwi w umiejtnoci skupiania zatomizowanych jednostek.

Popper Autor ksiek pt.: Ndza historycyzmu ktr dedykowa pamici ofiar faszystowskiej i komunistycznej wiary w Niezomne Prawa Historycznego Przeznaczenia. Spoeczeostwo otwarte i jego wrogowie

Popper, w przeciwieostwie do Arendt, krytykowa totalitaryzm z pozycji liberalnych. Pogldy na nauk i jej rol w ksztatowaniu ideologii

41

Zarzuci dotychczasowej socjologii posugiwanie si metod indukcyjn, ktra uoglnia wyniki obserwacji i tworzy w ten sposb hipotez. o Popper uwaa, e naley posugiwad si metod dedukcyjn, ktra umoliwia weryfikacj hipotezy. o Metoda ta poddaje si staej weryfikacji i pozwala uniknd manipulacji Na tej podstawie Popper uzna systemy opierajce si na historycyzmie za wadliwe. Jego zdaniem totalitaryzm wynika z filozofii, ktra zakadaa, e istniej pewne prawa historycznego rozwoju. o W swojej pracy Ndza historycyzmu wskazywa, e niemoliwym jest naukowe przewidywanie przyszoci bdem jest uznanie, e historia rzdzi si swoimi prawami. o Twierdzi, i wykaza logicznie, e bieg dziejw jest nieprzewidywalny. Zaley on od rozwoju wiedzy, ktrego nie da si przewidzied adnymi racjonalnymi, czy naukowymi metodami (bardzo wiele odkryd dokonywano przecie przez przypadek). Oznacza to, e naley odrzucid rozwj historii jako nauki teoretycznej. o Wielkie filozofie spoeczne zdobyway zwolennikw opierajc si na: Pewnej wizji przyszego spoeczeostwa Twierdzc, e musi si ona zrealizowad, poniewa wynika to z prawa historycznego rozwoju. Za przykad dawa Marksa, ktry tumaczy, e dlaczego musi upad kapitalizm, aby nastpi komunizm. Marks twierdzi, e odkry prawo historycznego rozwoju, tak pewne, jak prawa naukowe. Jeeli wic koniecznod komunizmu, albo panowanie rasy aryjskiej jest nieuchronna, to nie naley liczyd si z kosztami w realizacji danej idei. Ideologie totalitarne twierdzc, i jaki proces jest naukowo udowodniony nie znosz sprzeciwu. Popper zestawia tzw. spoeczeostwo otwarte ze spoeczeostwem zamknitym. Przywoa przykad Platona, ktry take twierdzi, i historycznie konieczne s rzdy mdrcw. W imi tego celu dokonuje si manipulacji (w procesie wychowania niby maeostwa powinny byd losowane, jednak Platon dopuszcza oszustwa, aby otrzymad najlepszy materia genetyczny). Obok Platona postawi Popper Marksa i Hegla. o W spoeczeostwie zamknitym, postulowanym przez Platona (wroga demokracji) nie miejsca na wolnod i wybr jednostki, ktra ma okrelone miejsce w paostwie. Brak jest krytycznego mylenia ze strony jednostek Paostwo ma moliwod poddawania obywateli dowolnym represjom Spoeczeostwo zamknite cechuje brak rozwoju Ogranicza si mobilnod ludzi System hierarchii oraz kar i nagrd Narzucenie okrelonej wizji historii i celu, ktremu podporzdkowuje si cay system spoeczny o Spoeczeostwo otwarte rozwino si w wyniku rozwoju handlu, ktry doprowadzi z kolei do poszerzenia horyzontw i nauczy krytycznego mylenia. Dziki temu rozwin si racjonalizm oraz indywidualizm. Popper uwaa, e ludzie s zbyt rnorodni i ze wzgldu na te rnice nie da si ustalid co chcemy osignd. Konsensus mona uzyskad jedynie w kwestii tego, czego n i e chcemy. Jestemy w stanie wskazad jedynie konkretne zo, co do ktrego godzimy si, e naley je zwalczad.

Na temat totalitaryzmu pisao wielu autorw, poniewa by to niezwyky fenomen na skal wiatow i naturalna bya chd poznania jego przyczyn. Wspczeni badacze maj teorie, i totalitaryzmami s wieckimi odmianami religii. W zlaicyzowanym wiecie ideologie totalitarne zastpuj religi, poniewa ludzie maj potrzeb wyznawania jakiej religii. Wskutek rozwaao nad totalitaryzmami wysnuto pewne wnioski praktyczne: mwi si o jednakowej godnoci czowieka, wyklucza si przemoc wobec niewinnych przedstawicieli danej grupy spoecznej.

Midzy pozytywizmem i koncepcjami prawnonaturalnymi

Filozofia prawa zawsze bya czci oglnej filozofii. W XIX w. mylenie o prawie wyodrbnio si z filozofii w momencie pocztkw pozytywizmu prawniczego. W opinii pozytywistw takie oceny jak sprawiedliwe, czy suszne prawo nie s naukowe. August Comte Uszeregowa filozofi na stadia postpu: Epok teologiczn dominuj fikcyjne zasady wiary. Dzieli si na podokresy: o Fetyszyzmu oddawanie czci przedmiotom o Politeizmu wielobstwo o Monoteizmu Epok metafizyczn oparte na zaoeniach abstrakcyjnych. Wie si ze wzrostem indywidualizmu i krytycyzmu.

42

Epok pozytywn zajmujca si tylko tym, co mona stwierdzid. Nie bazuje ani na metafizyce, ani na religii. Opiera si na cisych twierdzeniach. Ludzkod w sposb dojrzay ksztatuje swoje pogldy w oparciu o badania naukowe.

Z nurtu filozofii pozytywnej wyrasta pozytywizm prawny, ktry mia zajmowad si tylko tym prawem, ktre obowizuje. Zajmowa si pytaniem o to, czym jest prawo, a nie jakie prawo byd powinno. W ten sposb przeoono pozytywizm na dziedzin prawoznawstwa. John Austin pocztek pozytywizmu, prawo jako rozkaz Pozytywizm nie musi wizad si z systemem prawa stanowionego waciwemu prawu kontynentalnemu. Austin twierdzi, e nauka prawa ma zajmowad prawem pozytywnym. Prawem pozytywnym nie jest: o Moralnod pozytywne zasady, ktre ludzie wyznaj. o Prawa fizyki o Prawo boe prawa ustanawiane przez Boga nie s przedmiotem prawoznawstwa. Prawo pozytywne jest wic rozkazem zwierzchnika politycznego popartym sankcj skierowanym do poddanych. Istot prawa jest wic rozkaz. Bez sankcji nie ma rozkazu. o Ju ta czd bya krytykowana obecnie wskazuje si, e istnieje wiele norm prawnych, pozbawionych sankcji tzw. leges imperfectae. Kim jest zwierzchnik? Jeeli mamy spoeczeostwo S, w ktrym jaka osoba wydaje rozkazy, a sam nie podlega rozkazom, to ta osoba jest zwierzchnikiem. Bycie suwerenem polega na tym, e jest si suchanym, samemu nikogo nie suchajc. W ten sposb nie jest naszym zainteresowaniem legalnod, czy nielegalnod zwierzchnika kto jest, albo nie jest zwierzchnikiem. Std te nie interesuje nas sens, czy susznod jego rozkazu. Rozkazy zwierzchnika odtwarzamy z aktw prawnych. Odtworzenie tego rozkazu wymaga zastosowania logiki prawniczej. Austin odrzuca pytanie o sprawiedliwod lub niesprawiedliwod zwierzchnika. O tym co jest prawem przesdza fakt, przez kogo zostao wydane, a nie jego tred. Argumentem praktycznym za t koncepcj bya zasada pewnoci prawa. Austin co prawda by utylitaryst (przyjani si z Benthamem i Johnem Millsem) - uwaa, e ustawodawca musi si liczyd z uytecznoci, a take gosem spoeczeostwa. Jednak nie by to warunek obowizywania prawa. W procesie stosowania prawa Austin zaproponowa stosowanie logiki formalnej, w szczeglnoci sylogizmu

Inni pozytywici W Anglii nie bya to najbardziej popularna doktryna prawna. Pozytywizm cieszy najwikszym uznaniem w Niemczech. W drugiej poowie XIX w. trwa proces jednoczenia Niemiec. Istnia problem rnic w prawie midzy poszczeglnymi paostwami. Czciowo ujednolicono prawo w Zwizku Pnocnoniemieckim, ale rnice nadal istniay. W tym momencie pozytywici zaczli twierdzid, i prawem jest to, co ustanowia wadza. Pozytywici podkrelali kwesti rozrnienia midzy prawem a moralnoci. Najwybitniejszymi pozytywistami byli Jellinek, Bergbohm, Laband. Pozytywici zajmowali si systematyk, dyli do ujednolicenia prawa. Byli zaciekymi przeciwnikami prawa naturalnego. Pozytywici rozbudowali pojcie paostwa prawnego. Normy pochodzce od zewntrznego autorytetu s podstaw dziaania organw paostwa. Do ich dziaania musi istnied podstawa prawna. W drugiej poowie XIX w., w okresie niesprawiedliwoci spoecznej opozycja wykorzystywaa koncepcje prawnonaturalne. Przejcie na pozytywistyczne mylenie pozwalao odcid si od dao wynikajcych z prawa naturalnego (jak prawo do pracy). Georg Jellinek norma prawna Georg Jellinek prowadzi rozwaania nad normami prawnymi. Normy prawne s to normy dotyczce zewntrznego zachowania ludzi wzgldem ludzi. Nie dotycz wic naszych intencji, tylko dziaao. Rni si od religii, moralnoci i obyczajw. o Normy opieraj si na autorytecie zewntrznym tzn. normatywnej sile faktw. o Obowizywanie norm gwarantuje sia zewntrza Konstruowanie norm powinno uwzgldniad fakty spoeczne, oraz aprobat rzdzonych. Paostwo rwnie jest zwizane prawem, ktre tworzy Definicja paostwa: o Terytorium o Spoeczeostwo czy si, dziki posiadaniu wsplnych celw o Wadza wadza suwerenna, a wic taka, ktre nie ma nad sob innej wadzy Liberalne pogldy na zakres funkcji paostwa

43

Rudolf von Ihering teleologiczna koncepcja prawa Teleologiczna koncepcja prawa Ihering by pozytywist, jednak wskazywa na to, e prawo ma jaki cel. Tym celem jest zapewnienie bezpieczeostwa i pokoju spoecznego. Nie odpowiada na pytanie: co w przypadku, gdy prawo nie realizuje tego celu. o Ihering ujmowa cel jako interes. Nauk prawa mona zhierarchizowad: o Konstrukcja synteza poprzednich szczebli. Dziki temu powstaje niesprzeczny system prawny. o Koncentracja formuowanie zasad prawnych o Analiza segregacja materiau Formalizm prawniczy rygorystyczne przestrzeganie formy prawa sprzyja wolnoci, chronic porzdek spoeczny. Krytykowa jednak bezwzgldny formalizm prawniczy pozytywistw, sam pozostajc pozytywist. Walka o prawa obowizywanie prawa nie polega tylko na tym, e paostwo egzekwuje je sankcj. Obywatele take walcz o egzekwowanie prawa. Dao to impuls do deo do wyjcia z tzw. pozytywizmu ustawowego, i doprowadzio do prb poszukiwania istoty prawa take poza pozytywnym prawem stanowionym. Skutkiem byo powstrzymanie laicyzacji i poszukiwanie realnych korzeni stanowienia prawa. Std pojcie pozytywizmu sensu largo. Pozytywizm sensu largo Leon Duguit solidaryzm spoeczny Stanowienie prawa wynika pewnej zasady zorganizowania spoeczeostwa zasady solidaryzmu spoecznego. Czowiek jest istot spoeczn, dlatego warunkiem istnienia spoeczeostwa jest postpowanie solidarne. W spoeczeostwie obowizuje obiektywna norma, nakazujca respektowanie zasad solidarnoci. Ta regua zawsze obowizuje i ma swoje sankcje. Normy prawne su sprecyzowaniu zasady solidaryzmu spoecznego. Bdem pojmowania prawa jest pojmowanie go od strony formalnej, a nie od strony jego celu. W spoeczeostwie istnieje tzw. wiadomod solidarnoci, ktra powoduje, e spoeczeostwo sprzeciwia si odstpstwom od zasady solidaryzmu. Paostwo i jednostka: o Wynikiem zasady solidaryzmu jest umniejszenie roli paostwa i zanegowanie jego suwerennoci. Paostwo podlega prawu i nie ma wpywu na jego tred jej wyznacznikiem jest realizacja zasady solidarnoci. o Z drugiej strony zasada solidaryzmu podwaaa koncepcj praw podmiotowych jednostki. Jej obowizkiem jest natomiast aktywne uczestnictwo w yciu spoecznym. Np. wasnod nie jest prawem. Jest funkcj spoeczn. Waciciel przez fakt dzierenia ma do spenienia misj spoeczn. Jeli waciciel nie wypenia tej misji, to prawnie uzasadniona jest interwencja rzdzcych, wymuszajca zgodne z przeznaczeniem uywania dobra w jego rku. Waciciel nie ma prawa pozostawad bezczynnie. Wadza ma prawo narzucid mu obowizek pracy. To jest cigle pozytywizm nikt nie mwi o prawie naturalnym jednak solidaryzm spoeczny jest pewn naczeln norm. Figura solidaryzmu spoecznego bya wykorzystywana w cywilistyce w czasie nazizmu, nawizyway do niego koncepcje korporacjonistyczne faszyzmu. Leon Petraycki prawo jako zjawisko psychiczne Pytanie o to, czym jest prawo. rdem prawa jest psychika ludzka. Wrd wszystkich aktw psychicznych Petraycki wyrni impulsje, emocje, ktre nakazuj pewne zachowania. Impulsje dziel si na: o Jednostronne normy moralne imperatywne. Zawieraj wycznie obowizek. o Dwustronne normy prawne imperatywno-atrybutowe. Z jednej strony zawieraj obowizek, z drugiej uprawnienie. Wyobraamy sobie, e inny podmiot moe czego si ode mnie domagad. Oba rodzaje impulsji ograniczaj wolnod czowieka Petraycki stwierdzi, e spoeczeostwo wytwarza przekonanie, i pewne zachowania s wymagane, natomiast wtrne wobec tych przeyd jest ich skodyfikowane. Paostwo i prawo s projekcjami naszych przeyd. Petraycki wspiera model liberalny nie jestemy skonni przypisad paostwu duej wadzy. Krytyka Petrayckiego wskazywaa, e mwi on raczej o skutecznoci normy. Normy stanowione przez wadz s zgodne z naszymi odczuciami, jednak do wikszoci norm nie mamy emocjonalnego stosunku. Jedni badacze klasyfikuj teori Petrayckiego jako koncepcj prawa natury o zmiennej treci, inni jako realizm prawny. Funkcjonalizm rozrnienie prawa w ksikach i prawa w dziaaniu (Olivier Holmes) Wynika z pragmatyzmu filozoficznego pojcie prawdy obiektywnej jest drugorzdne, prawd jest to, co sprawdza si w dziaaniu. Odnieli t koncepcj do praw spoecznych i prawa. 44

Holmes stwierdzi, e prawo jest przewidywaniem zachowao osb urzdowych. Nie jest wane prawo w ksikach. Istotne jest prawo w dziaaniu (law in action). Tutaj norma prawna jest tworzona przez osoby urzdowe. Jednak w takim przypadku nie mona rozstrzygad o tym, czy dziaania osb urzdowych jest praworzdne, czy nie. Funkcjonalici zajli si prawem w dziaaniu. Stwierdzali, e pojcie wasnoci, prawa obywatela w praktyce rni si od prawa zapisanego w ksikach. Prowadzi to jednak do pewnego nihilizmu prawniczego. Byo to bodaj najdalsze odejcie od pozytywizmu prawniczego w tym ostatnim wykluczone byo bagatelizowanie prawa w ksikach.

Hans Kelsen normatywizm jako odnowienie pozytywizmu Te nurty spowodoway powrt do klasycznego pozytywizmu. Przyczyni si do tego Hans Kelsen, ktry postulowa czyst nauk prawa, ktrej przedmiotem poznania jest wycznie prawo, w oderwaniu od uwarunkowao spoecznych, kulturowych, czy historycznych. Nawiza do rozrnienia bytu i powinnoci. Tred normy niczego nie mwi o rzeczywistoci. Norma nie mwi nam, czy kiedykolwiek miaa zastosowanie. Jeeli norma przewiduje sankcj za jakie postpowanie, to norma obowizuje, niezalenie od tego, czy jest egzekwowana. Czysta nauka prawa ma zajmowad si systemami prawnymi. Hans Kelsen stwierdzi, e zajmujemy si systemem norm prawnych, bdcym zespoem norm, ktry jest dynamiczny. Norma naley do systemu, jeeli zostaa ustanowiona na podstawie innej normy. Jest to czysto formalne pojmowanie prawa. Dynamiczny system norm prawnych, odrnia Kelsen od moralnoci. o System norm moralnych jest tak zbudowany, e istnieje pewna norma nadrzdna, z ktrej wszystkie inne normy da si za pomoc quasi logicznych instrumentw wywnioskowad. Zalenod midzy normami jest wic treciowa. o System norm prawnych jest konstrukcj hierarchiczn, w ktrej z normy wyszej, na podstawie kompetencji w niej zawartej, wypywaj normy nisze. Kompetencja do ustanawiania norm nie musi zawierad wskazwek co do ich treci. Zalenod midzy normami poszczeglnych szczebli jest wic formalna. Na samym szczycie hierarchii znajduje si niewypowiedziana i nieokrelona norma podstawowa. Wykracza ona poza najwysze hierarchicznie prawo, jakim jest konstytucja. Kelsen by zwolennikiem demokracji i liberalizmu. Jednak jego teoria jest skrajnym pozytywizmem nauka i praktyka prawna ma zajmowad si tylko prawem stanowionym. W jego teorii to z systemu norm prawnych wyania si paostwo, co rni go od klasycznych pozytywistw, ktrzy stawiali zewntrzny autorytet na pierwszym miejscu. Herbert L. Hart Usystematyzowa zaoenia pozytywizmu: 1. Uznaje prawo za rozkaz 2. Nie uznaje koniecznego zwizku midzy moralnoci i prawem 3. Pojcia prawne nie powinny byd analizowane w kontekcie badao z dziedzin pozaprawnych (historycznych, aksjologicznych, socjologicznych) 4. Istnieje system prawny tworzcy zamknity zbir norm, umoliwiajcy logiczne wnioskowanie z zawartych w nim regu, bez odwoywania si do czynnikw zewntrznych 5. Sdw etycznych nie mona dokonywad korzystajc z argumentw racjonalnych Najwysze kryterium obowizywania prawa pozwala rozstrzygnd, ktre rdo prawa jest najwysze. Najwysze kryterium i ostateczna regua uznania reguluj wzajemne zalenoci norm i przepisw prawnych. Wg Harta, zarwno obywatele, jak i urzdnicy musz uznawad w swoim zachowaniu system prawa i procedury jego stosowania.

Renesans prawa naturalnego

W czasie procesw norymberskich oskareni bronili si twierdzc, e ich postpowanie wynikao z przestrzegania prawa. Ten w pewnym sensie skutek pozytywizmu prawniczego nastawi spoeczeostwo negatywnie do pozytywizmu. Zaczto wic szukad pewnych granic w ten sposb nastpi powrt do prawa naturalnego. Radbruch krytyka pozytywizmu10 Gustaw Radbruch: profesor uniwersytetu w Kilonii i Heidelbergu, autor ksiki pt. Wprowadzenie do filozofii prawa, a take jeden z twrcw kodeksu karnego Republiki Weimarskiej, socjaldemokrata, wnis ogromny wkad w niemieck myl prawnonaturalistyczn. Pozostawa pod urokiem filozofii Kanta.

10

Dechnik 45

By zagorzaym przeciwnikiem pozytywizmu. Uwaa, e ludziom dana jest idea prawa (prawem mog byd tylko takie normy, ktre przynajmniej zmierzaj do idei prawa) Sdzi, e ludzie maj pewne wyobraenie o prawie i o naturze prawa. Idea prawa zawiera trzy elementy: o postulat sprawiedliwoci (rwne traktowanie rwnych spraw, rzeczy i osb i odwrotnie) o idea dobra powszechnego (prawo suy dobru powszechnemu) o idea pewnoci prawa i jego bezpieczeostwa Popiera stanowisko relatywizmu wartoci, uwaa, e taka postawa sprzyja demokracji politycznej Radbruch uwaa, e dla prawnika prawo nie powinno zawierad dowolnej treci (twierdzi, e istniej zasady prawne, ktre s silniejsze od wszystkich przepisw prawnych) Warto pamitad, e Radburch gosi, i odwoywanie si tylko do jakiego dobra powszechnego, bez ujcia go w przepisy, jest rwnie szkodliwe, jak przestrzeganie zego prawa pozytywnego

Fuller formalne prawo natury11 Lon Luvois Fuller: (1902-1978), profesor prawa, wykadowca na Uniwersytecie Harvarda, autor ksiki pt. Moralnod prawa. Krytyk pozytywizmu prawniczego Prawo definiowa jako prb podporzdkowania ludzkich zachowao pewnym zasadom Daleki by od uznania, e poznanie prawa to jedynie poznanie rzeczywistoci Fuller uwaa, e prawo, aby mogo byd w ogle prawem, musi spenid okrelone warunki te warunki pocztkowo okreli jako zasady eunomii (dobrego porzdku), potem jednak nazwa je formalnym prawem natury bd wewntrzn moralnoci prawa Wymogi formalne prawa, ktre s warunkiem wewntrznej moralnoci prawa: o byd oglne uniwersalne o byd ogoszone, tzn. normy prawa powinny byd znane o dotyczyd zdarzeo przyszych, nie za przeszych o byd jasne, tzn. zrozumiae w swoich sformuowaniach o byd niesprzeczne, tzn. nie moe wymagad zachowao sprzecznych o byd moliwe do spenienia nie moe nakazywad zachowao niemoliwych do zrealizowania o byd stabilne, tzn. nie powinno zmieniad si zbyt czsto wszelkie dziaania urzdowe, wg niego, winny byd zgodne z ustanowionym prawem dla Fullera wewntrzna moralnod prawa jest warunkiem koniecznym istnienia porzdku prawnego, jest prawem naturalnym, ktre trzeba spenid, eby prawo w ogle istniao

11

Dechnik

46