N

auka

rzyroda

echnologie

Tom 3 Zeszyt 1

2009

ISSN 1897-7820

http://www.npt.up-poznan.net

Dzia: Ogrodnictwo
Copyright Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu

MAGDALENA SWARYCZEWSKA
Katedra Architektury Krajobrazu i Agroturystyki Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie

CZY WITE MIASTO JEST NA SPRZEDA? KRAJOBRAZ SAKRALNY WOBEC ROZWOJU INFRASTRUKTURY TURYSTYCZNEJ
Streszczenie. Jedn z popularnych form organizacji czasu wolnego jest ruch pielgrzymkowy. Obszary zwizane z turystyk pielgrzymkow stanowi miejsce modlitwy i kontemplacji. Jednoczenie bywaj centrami komunikacyjnymi, handlowymi i hotelowymi. Komercja i zwizana z ni wspczesna infrastruktura niszczy krajobraz sakralny, jest jednak niezbdna do obsugi pielgrzymw. Dochody z turystyki pielgrzymkowej przyczyniaj si take do ratowania zabytkw oraz poprawy lokalnego dobrobytu. Jedn z form kompromisu jest koncepcja witego Miasta, oparta na kompozycji stref dystansu i wypenienia przestrzeni. Dyktuje ona granice ochrony i zakres przeksztacania krajobrazu, umoliwia bezkolizyjn lokalizacj usug, a take zachowanie duchowych i estetycznych wartoci krajobrazu sakralnego. Sowa kluczowe: turystyka pielgrzymkowa, krajobraz sakralny, planowanie przestrzenne

Wstp
Pielgrzymka jest jedn z popularnych form kultu religijnego, a take sposobem organizacji wolnego czasu. Co roku do polskich i europejskich sanktuariw przybywaj rzesze ludzi skruszonych, pobonych czy te zwyczajnie ciekawych, poszukujcych wrae estetycznych i kontaktu z zabytkami. Niezalenie od aspiracji i rodzaju natchnienia, wszyscy maj te codzienne potrzeby, ktre musz by zaspokojone. Miejsca zwizane z turystyk pielgrzymkow, stanowi wic nie tylko przestrze modlitwy i kontemplacji. Jednoczenie bywaj centrami komunikacyjnymi, handlowymi i hotelowymi. Aby doceni ten problem, wystarczy odwiedzi przepastne domy pielgrzyma, wmiesza si w cib pielgrzymek-wycieczek, trzaskajcych drzwiami samochodw, oblegajcych mao dyskretne toalety, obwieszone reklamami stragany i budki z lodami. Sytuacj tak planista okreli jako niejednorodno i sprzeczno w zakresie funkcji terenu. Architekt dostrzee zapewne malowniczo, przechodzc w niead estetyczny,

2
Swaryczewska M., 2009. Czy wite Miasto jest na sprzeda? Krajobraz sakralny wobec rozwoju infrastruktury turystycznej. Nauka Przyr. Technol. 3, 1, #55.

jaki musi pojawi si na obszarze uytkowanym chaotycznie i intensywnie (BOGDANOWSKI 1999). Natomiast w wietle religioznawstwa ten radosny rozgardiasz jest niestety symptomem bezbonoci, gdy homogenizacja przestrzeni i znacze niszczy wiat czowieka religijnego, a wraz z nim fundament tego wiata rozdzielno sacrum i profanum (ELIADE 1996). Czowiek religijny posiad bowiem umiejtno rozrnienia i rozdzielenia spraw wieckich od tego, co wite. Komercja i zwizana z ni wspczesna infrastruktura zaciera treci krajobrazu sakralnego, jest jednak niezbdna dla obsugi pielgrzymw. Dochody z turystyki pielgrzymkowej przyczyniaj si take do poprawy lokalnego dobrobytu i ratowania dziedzictwa kultury. S to bardzo silne argumenty, gdy wszystkim cigle dokucza brak pienidzy i utara si ju zasada, e zabytki musz na siebie zarabia, musz si sprzeda. Sceneria parkingowo-kawiarniana i handel w miejscu witym s wic w peni usprawiedliwione, wicej niezbdne, jeeli godzimy si na masowo pielgrzymek i idc za tym modernizacj struktur historycznych (SWARYCZEWSKA 2005). Jak wic zachowa cisz i ocali wartoci duchowe na haaliwym targowisku? Czy sprzeda witej przestrzeni jest nieunikniona? Co moe w tej sprawie zrobi architekt krajobrazu?

Materia i metody
Zarwno rozdzielno sacrum i profanum, jak i kwestia dystansu, pozostaje na og w kategoriach idei. Przyjmujemy, e trudno j wyrazi materialnie i okreli z uyciem parametrw technicznych. Jest to jednak niezbdne, jeeli chcemy wyj poza sfer pobonych ycze, a wic przeoy ochron krajobrazu sakralnego na rysunek inynierski i planowanie przestrzenne. Naley zatem wrci do rde, czyli do definicji. Krajobraz sakralny mona opisa na kilka sposobw. Przede wszystkim uznajemy jego inno, odrbno wynikajc z dualistycznej koncepcji wiata (W. AUGUSTYN 2002). W realnym krajobrazie jest to wic strefa postrzegana jako wyjtkowa, zwizana z obiektem sakralnym, pozostajca pod jego silnym wpywem funkcjonalnym, wizualnym i emocjonalnym. Identyfikacja i opis krajobrazu sakralnego moe opiera si take na archetypach, takich jak: drzewo, gra, woda i pustka, lub elementach, jak: centrum, granica, brama i dystans. Natomiast posta krajobrazu sakralnego wywodzi si z trzech form, dobrze znanych kulturze materialnej czowieka: krgu kultowego, ogrodu i miasta (SWARYCZEWSKA 2008). S to zarazem formy przestrzeni mistycznej, symbolizujce wiat nadprzyrodzony, wizje eschatologiczne lub spoeczno wielbic Boga, opisywane w Biblii i innych witych ksigach ludzkoci (SWARYCZEWSKA 2007). Wymienione pojcia, cho pozornie oderwane, mona bez trudu odnale w naszym otoczeniu, poniewa sakralizacja przestrzeni jest regu zarwno w czasach historycznych, jak i wspczenie. Przykadami obszarw sacrum, ktre zostay wyodrbnione z otaczajcej przestrzeni profanicznej, s nie tylko witynie, lecz take staroytne i redniowieczne miasta lub klasztorne ogrody oraz komponowane krajobrazy barokowe, gdzie artyci i budowniczowie umiejtnie wprowadzali sekwencje granic i bram oraz operowali otwarciami widokowymi i efektem scenicznym.

3
Swaryczewska M., 2009. Czy wite Miasto jest na sprzeda? Krajobraz sakralny wobec rozwoju infrastruktury turystycznej. Nauka Przyr. Technol. 3, 1, #55.

Barokowe zaoenia wielkoprzestrzenne reprezentuj szczytowe osignicia sztuki komponowania krajobrazu. Zazwyczaj u podstaw tego kunsztu ley aspekt teologiczny i ideowy, a take denie do ekspresji i czytelnoci dziea (PASIERB 1991). Jedn z form niewtpliwie godnych uwagi, szczeglnie w wietle niniejszych rozwaa, jest koncepcja witego Miasta, oparta na wsprodkowym ukadzie stref dystansu i wypenienia (SWARYCZEWSKA 2008). Zasad takiej kompozycji przedstawiaj zaczone studia planistyczne, gdzie ukazano interpretacj historyczn i wspczesne wytyczne projektowe dla piciu obszarw, zwizanych z zaoeniami krajobrazowymi z XVII i XVIII wieku. Zaoenia te, fundowane przez polskich biskupw, znajduj si na Warmii lub, jak wita Lipka, pozostaj w cisym zwizku z warmiskim terytorium i tradycj religijn. Reprezentuj take wybitne dokonania europejskiej sztuki sakralnej (rys. 1-5).

Wyniki
Niezalenie od lokalizacji, czy te (bardzo zblionego) czasu powstania, w kadym obiekcie dostrzegamy wyrany ukad wsprodkowy, gdzie kolejne segmenty strefy zabudowy (wypenienie), s przedzielone piercieniami otwartej przestrzeni (dystansu). Jak dowodz zamieszczone szkice studialne, taki ukad realizowano bardzo konsekwentnie, wykorzystujc konfiguracj terenu i sie komunikacyjn, ktra zapewniaa bezbdne naprowadzenie i ekspozycj architektury w sekwencji coraz bardziej ekspresyjnych zblie. Dla pielgrzyma, ktry przychodzi z daleka, taki krajobraz, wraz z ca zaaranowan sceneri, mia sta si wityni pod niebem, Jeruzalem Mistyczn lub miejscem zjednoczenia wiernych witym Miastem na ziemi. Tote i dzi nie powinien by nikomu odebrany moment pierwszego zachwytu, wzruszenia kiedy si wite miasto pokazao, mao co dalej nili w rwnej mili (TASSO 1923). W koncepcji krajobrazu sakralnego, obszaru, gdzie gromadz si i przemieszczaj tumy ludzi, nie jest oczywicie obojtny typ zabudowy, ktr spotykamy w strefach wypenienia i lepiej, aby harmonizowaa ona z otoczeniem i nie stwarzaa zbdnych dysonansw czy konkurencji formalnej. Jednak znaczenie podstawowe maj strefy dystansowe, owe pozornie zapomniane pustki, dziki ktrym czytelna jest logika witej przestrzeni i trud architekta. Te wanie dystanse gwarantuj zwizki funkcjonalne i widokowe, potwierdzaj przynaleno witego Miasta do strefy sacrum. W sensie religijnym stanowi bardzo wan przestrze wyciszenia, kontemplacji i oczekiwania. Jednak rola tych obszarw jest dzi absolutnie niedoceniana. Pielgrzym przybywa autokarem a nie poln czy len drog, wysiada pod samym kocioem i nie ma ochoty ani nawet okazji do podziwiania krajobrazw, wykreowanych rk i dziki pobonym zamiarom dawnego mistrza. Co wic dzieje si ze witym Miastem obecnie?

4
Swaryczewska M., 2009. Czy wite Miasto jest na sprzeda? Krajobraz sakralny wobec rozwoju infrastruktury turystycznej. Nauka Przyr. Technol. 3, 1, #55.

Rys. 1. Studium stref dystansowych witego Miasta w Kronie koo Ornety (oprac. M. Swaryczewska 2006-2008) Fig. 1. Study of the distance zones of the Holy City in Krosno near Orneta (prepared by M. Swaryczewska 2006-2008)

5
Swaryczewska M., 2009. Czy wite Miasto jest na sprzeda? Krajobraz sakralny wobec rozwoju infrastruktury turystycznej. Nauka Przyr. Technol. 3, 1, #55.

Rys. 2. Studium stref dystansowych witego Miasta w Stoczku Klasztornym koo Kiwit (oprac. M. Swaryczewska 2006-2008) Fig. 2. Study of the distance zones of the Holy City in Stoczek Klasztorny near Kiwity (prepared by M. Swaryczewska 2006-2008)

Rys. 3. Studium stref dystansowych witego Miasta w witej Lipce koo Reszla (oprac. M. Swaryczewska 2006-2008) Fig. 3. Study of the distance zones of the Holy City in wita Lipka near Reszel (prepared by M. Swaryczewska 2006-2008)

6
Swaryczewska M., 2009. Czy wite Miasto jest na sprzeda? Krajobraz sakralny wobec rozwoju infrastruktury turystycznej. Nauka Przyr. Technol. 3, 1, #55.

Rys. 4. Studium stref dystansowych witego Miasta w Gotowie koo Dobrego Miasta (oprac. M. Swaryczewska 2006-2008) Fig. 4. Study of the distance zones of the Holy City in Gotowo near Dobre Miasto (prepared by M. Swaryczewska 2006-2008)

Rys. 5. Studium stref dystansowych witego Miasta w Chwalcinie koo Ornety (oprac. M. Swaryczewska 2006-2008) Fig. 5. Study of the distance zones of the Holy City in Chwalcin near Orneta (prepared by M. Swaryczewska 2006-2008)

7
Swaryczewska M., 2009. Czy wite Miasto jest na sprzeda? Krajobraz sakralny wobec rozwoju infrastruktury turystycznej. Nauka Przyr. Technol. 3, 1, #55.

Dyskusja
Historycznie uksztatowane, mistyczne pustki znajduj si w bezporednim ssiedztwie sanktuariw, wanie tam, gdzie wobec koniecznoci rozwoju infrastruktury turystycznej poszukuje si miejsca na parkingi, podjazdy, obiekty handlowe i hotelowe. Wobec tej opresji sprzeda witego Miasta zaczyna si od zabudowania lub przynajmniej zagospodarowania stref dystansowych. Nie trzeba dodawa, e zostaj one bezpowrotnie stracone lub oszpecone. Ta przykra tendencja godzi nie tylko w estetyk przestrzeni, lecz take w same podstawy kultury i religijnoci. Dziedzictwo sztuki sakralnej malarstwa, rzeby, budownictwa czy krajobrazu jest bowiem istotnym elementem porzdku kulturowego, szczeglnie w takich krainach, jak Warmia, wielokrotnie niszczonych wojnami i ciko dowiadczonych w historii. Rozwizaniem godnym uwagi jest wic uporzdkowanie przestrzeni i przypisanie poszczeglnym strefom witego Miasta konkretnych kierunkw rozwoju (tab. 1).
Tabela 1. Ukad przestrzenny witego Miasta w krajobrazie Table 1. Spatial arrangement of the Holy City within landscape
Segment 1 Odniesienie do centrum 2 Tradycja uytkowania 3 modlitwa, nauczanie, muzyka, ekspozycja dzie sztuki otwarta przestrze modlitewna, cmentarz Niepodane tendencje rozwoju 4 zazwyczaj minimalne Podane tendencje rozwoju 5 naboestwo, modlitwa, nauczanie, muzyka, ekspozycja dzie sztuki przestrze modlitewna, reliktowy cmentarz, ka, niski parter ogrodowy

Centrum sugestia powiza (koci wertykalnych axis z dominant) mundi Dystans bezporedni wysoka ekspresja formy, wynikajca z bliskoci centrum i silnego skrtu perspektywicznego bezporedni zwizek formalny i stylistyczny z centrum

nasadzenia ozdobnych drzew i krzeww, niezwizanych z symbolik sakraln

Wypenienie (kruganki, klasztor)

mieszkania duchownych, budynki bezporednio zwizane z funkcj sakraln, zadrzewienia strefa upraw lub ogrodw ozdobnych, modlitwy i ciszy

komercjalizacja przemieszkania duchowstrzeni, punkty usugowe, nych, budynki bezposklepy rednio zwizane z funkcj sakraln, ochrona wprowadzanie tymczasowej i staej zabudowy usugowej, parkingw samochodowych i autokarowych oraz rozlegych terenw utwardzonych wprowadzanie duych kubatur, konkurencyjnych w stosunku do gwnej dominanty, redukcja obiektw zabytkowych i naturalnych elementw krajobrazu na rzecz parkingw i nowej zabudowy zachowanie otwar widokowych, ka, miejsce letnich naboestw, kaplice racowe, droga krzyowa w ogrodzie sakralnym

Dystans bliskiego widoku

silnie oddziaywujca ekspozycja centrum witego Miasta, czytelno treci krajobrazu dominanty i detalu architektonicznego bliski zwizek formalny i stylistyczny z centrum, eksponowany w panoramie

Wypenienie (bliska zabudowa)

due i mae obiekty gospodarcze, place gospodarcze, zabudowa mieszkalna w ogrodach i sadach, naturalne i komponowane drzewienia wysokie

parking rotacyjny, zabudowa zwizana z konieczn obsug ruchu pielgrzymkowego, pokoje gocinne, maa gastronomia, dewocjonalia i ksiki, wze sanitarny

8
Swaryczewska M., 2009. Czy wite Miasto jest na sprzeda? Krajobraz sakralny wobec rozwoju infrastruktury turystycznej. Nauka Przyr. Technol. 3, 1, #55.

Tabela 1 cd. / Table 1 cont.

1 Dystans dalekiego widoku 2 czytelno formy i treci caego witego Miasta, ekspozycja panoramiczna w kontekcie form krajobrazowych i otaczajcej zabudowy, strefa wyciszenia i zachwytu obszar pooony poza granicami (znakami granicznymi) witego Miasta, dalekie otwarcia widokowe lub ciany wntrza krajobrazowego 3 strefa krajobrazu otwartego lasy, ki, pola uprawne, jeziora, sporadycznie wystpujca zabudowa mieszkalna i gospodarcza 4 wprowadzanie zabudowy i parkingw redukcja otwar widokowych i naturalnych elementw krajobrazu 5 zachowanie otwar widokowych, kalwaria na obrzeu wntrza krajobrazowego, aleje doprowadzajce, zielony parking rotacyjny, ka, punkty widokowe strefa wysokiej aktywnoci gospodarczej: due inwestycje zwizane z obsug pielgrzymw i ruchu turystycznego, domy pielgrzyma, parkingi stae, restauracje, sklepy, rozwj jednostek osadniczych z wyeksponowaniem walorw lokalnej natury i kultury

Wypenienie (zabudowa, rozg polny, las)

a) miasto, wie lub luno skrytalizowana strefa osadnicza, b) obszar zdominowany przez czynnik naturalny (uprawy, nieuytki) lub zwarty kompleks leny

a) haas, degradacja rodowiska, presja incestycyjna, skierowana na obszar witego Miasta b) izolacja, niedostpno dla pielgrzymw i turystw, zapomnienie

Wnioski
Obszary dystansowe, wpisane w historyczny ukad witego Miasta, nie sprzedaj si i nie zarabiaj na siebie w sensie doranych korzyci. W myl dzisiejszych oczekiwa religijnoci masowej, pospiesznej i wygodnej raczej przeszkadzaj w dostpie do atrakcji i korzyci materialnych. Jednak tam, gdzie to jeszcze moliwe, naley zastanowi si nad powysz analiz, gdy dystans funkcjonalny i widokowy to najwikszy skarb krajobrazu sakralnego, klucz do witego Miasta, ktry nie powinien by zgubiony ani sprzedany. Przedstawiony schemat dowodzi take, e koncepcja przestrzenna witego Miasta nie musi by barier w procesie jego modernizacji. Odwrotnie nie tylko gwarantuje zachowanie i eksponowanie sacrum, lecz take umiejtnie zastosowana, rozwizuje problemy funkcjonalne. Dyktuje granice ochrony i zakres przeksztacania przestrzeni, umoliwia bezkolizyjn lokalizacj usug, a take zachowanie duchowych i estetycznych wartoci krajobrazu sakralnego.

Literatura
BOGDANOWSKI J., 1999. Sacrum w architekturze krajobrazu. Cz. 2. Teka Kom. Urban. Architekt. PAN Krak. 31: 98. ELIADE M., 1996. Sacrum i profanum. O istocie religijnoci. Wyd. KR, Warszawa: 15-19. PASIERB J.S., 1991. Chrzecijastwo i sztuka dzieje problemu. W: Sztuka a religia. Red. W. Leszczyski. Inst. Kultury, Warszawa: 36-37. SWARYCZEWSKA M., 2005. Il Sacrum inteso come una categoria del paesaggio culturale moderno. W: Religioni e Sacri Monti a cura di Amilcare Barbero e Stefano Piano. Atti del Convegno

9
Swaryczewska M., 2009. Czy wite Miasto jest na sprzeda? Krajobraz sakralny wobec rozwoju infrastruktury turystycznej. Nauka Przyr. Technol. 3, 1, #55.

Internazionale Torino, Moncalvo, Casale Monferrato, 12-16 ottobre 2004. Regione Piemonte, Universita di Torino, Centro di Docomentazione dei Sacri Monti, Calvari e Complessi Devozionali Europei: 337-345. SWARYCZEWSKA M., 2007. Symboliczna Jerozolima w krajobrazie Warmii. Teka Kom. Architekt. Urban. Stud. Krajobr. PAN Lubl. 3: 135-149. SWARYCZEWSKA M., 2008. Sacrum i profanum w krajobrazie kulturowym. Dziedzictwo przestrzeni sakralnej i Warmii. Wyd. Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn. W. AUGUSTYN, 2002. Pastwo Boe. Ks. XIV, rozdz. XXVIII. Antyk, Kty: 546-547. TASSO T., 1923. Jerozolima Wyzwolona w przekadzie Piotra Kochanowskiego, III 1-9. Drukarnia W.L. Anczyca i Spki, Krakw.

IS THE HOLY CITY FOR SALE? THE SACRAL LANDSCAPE IN THE FACE OF PROGRESS OF TOURISTIC INFRASTRUCTURE

Summary. Pilgrimage movement is one of the most popular ways of organizing free time. The areas based on pilgrimage tourism are places of prayer and contemplation. At the same time they tend to be traffic, mercenary and accommodation centres. The commerce and its contemporary infrastructure destroys the sacral landscape; however, it is necessary for serving the pilgrims. The incomes gained by pilgrimage tourism bring local prosperity and help saving the monuments. The concept of Holy City is one of the forms of compromise. It is based on composing of distance zones and of filling the space. It marks the borders of the preserved areas, it shows the possible degree of changing landscape and it also enables placing the services in a proper way, avoiding conflicts. It also allows to preserve spiritual and aesthetical values of the sacral landscape. Key words: pilgrimage tourism, sacral landscape, landscaping

Adres do korespondencji Corresponding address: Magdalena Swaryczewska, Zaakceptowano do druku Accepted for print: 8.12.2008

Do cytowania For citation: Swaryczewska M., 2009. Czy wite Miasto jest na sprzeda? Krajobraz sakralny wobec rozwoju infrastruktury turystycznej. Nauka Przyr. Technol. 3, 1, #55.