You are on page 1of 22

Joanna Zembrzuska

WIERSZE CZESAWA MIOSZA

O OBRAZACH

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

|3

Copyright by Joanna Zembrzuska & e-bookowo Projekt okadki: e-bookowo ISBN 978-83-62480-77-7

Wydawca: Wydawnictwo internetowe e-bookowo www.e-bookowo.pl Kontakt: wydawnictwo@e-bookowo.pl

Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie, rozpowszechnianie czci lub caoci bez zgody wydawcy zabronione Wydanie I 2011

www.e-bookowo.pl

Spis treci
Wstp ............................................................................................................................ 5 1. Malarskie fascynacje Miosza .................................................................................... 14

Dziecistwo i modo Malarstwo obyczajw Nie wicej Malarze interesujcy Miosza Barok Poezja a malarstwo

14 22 26 31 39 43

2. Ale sza tdy, widziana przez malarza, I zostaa na zawsze - cykle poetyckie Czesawa Miosza powicone obrazom ...................................................................................... 46

Ogrd Ziemskich Rozkoszy W Yale O!

47 60 77

3. Pozostae wiersze Miosza o obrazach ...................................................................... 85

Portret z kotem Magdaleny de La Toura Tancerki Degasa

85 88 93

Zakoczenie ................................................................................................................ 98

Spis ilustracji Bibliografia

119 120

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

|5

Wstp

W 1940 roku przetaczajca si przez lasy w okolicy miejscowoci Montignac we Francji burza odsonia otwr w ziemi, na ktry natkn si Marcel Ravidat i jego koledzy. Ciekawo nakazaa im wej do rodka i ujrzeli wtedy ukryte przed wiatem od dwudziestu tysicy lat naskalne malowida1. Od 1946 roku do kompleksu jaski Lascaux podali ludzie, aby obejrze wykonane na kamieniu przez ich prehistorycznych przodkw ryty skalne i obrazy. Oto relacja jednego z nich2: Lecz w pewnym miejscu tajemniczej groty widzimy gromadk jeleni idcych gsiego dokd i ktrdy? Nie wida ich ng ani cia, tylko dugie subtelne szyje i gowy lekko wzniesione ku grze. Jakby szy przez wod, przez rzek brodzc ku niewidzialnemu brzegowi. Ich oczy, zaznaczone jedn kresk, wydaj si przymknite lub zamglone jak w pnie. Czy nale do ycia, czy sun jak krawdzi midzy wiatem a zawiatem? Kto je raz widzia, nigdy ich nie zapomni i nikt nie odbierze mu domysu, e artysta, ktry je malowa, wyrazi jak przejmujc wizj, dajc si przetumaczy tylko na jzyk poezji. Zachwyt ten wyrazi Jan Parandowski w malowidach wykonanych na kamieniu przez czowieka pierwotnego zobaczy arcydzieo stworzone przez artyst, a mogce by wytumaczone tylko jzykiem poezji. Brakowao mu sw, aby wyrazi odczucia towarzyszce ogldaniu prehistorycznych rysunkw, wic zdecydowa si jedynie na ich literacki opis. W drugiej poowie lat pidziesitych podr po Europie odby Zbigniew Herbert, a zapiski poety dotyczce odwiedzonych miejsc mona przeczyta w zbiorze Barbarzyca w ogrodzie, ktry zaczyna si relacj z pobytu w Lascaux. Mimo, e prbuje opisa to, co zobaczy, w pewnym momencie wtpi w moc sowa3:

1 2 3

Z. Herbert, Barbarzyca w ogrodzie. Wydanie przejrzane i poprawione, wyd. 5, Wrocaw 1995, s. 7. J. Parandowski, Lascaux [w:] tene, Dziea wybrane, t. 2, Warszawa 1957, s. 489-490. Tame, s. 5.

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

|6

Zdaj sobie spraw, e wszelki opis inwentarz elementw, bezsilny jest wobec tego arcydziea, ktre ma tak olepiajc i oczywist jedno. Tylko poezje i ba maj moc byskawicznego kreowania rzeczy. Poeta rozpoczyna zbir esejw bdcych pokosiem podry po wanych miejscach Europy ze wzgldu na znajdujce si w nich dziea sztuki i architektury od tekstu powiconego jaskiniom, na cianach ktrych znajduj si najstarsze jak do tej pory odkryte prehistoryczne wytwory ludzkiej twrczoci. Koczy zbir sowami: Przed oczami Pary haas wiate4. Poeta odby podr od miejsca, w ktrym upatruje si prapocztek europejskiej sztuki, a tym samym pierwszy przejaw wyszej wiadomoci czowieka do uznawanego za kulturaln stolic Starego Kontynentu miasta. Herbert patrzy na kultur europejsk poprzez miejsca, ktre odwiedza. Dokonuje generalizacji i pokazuje punkty wsplne toczcej si historii i powstajcej przez stulecia sztuki, ktr mona podziwia w XX wieku. Poeta wskazuje motto zbioru Barbarzyca w ogrodzie, ktrym jest zdanie wypowiedziane przez Andre Malraux5: Tego wieczoru, kiedy Rembrandt jeszcze rysuje - wszystkie sawne Cienie i cienie rysownikw jaskiniowych ledz spojrzeniem wahajc do, ktra przygotuje im nowe trwanie poza mier lub nowy ich sen. Artyci malujc czy te rysujc, wlewaj w to, co tworz, wyobraenia, zdolnoci, spostrzeenia, utrwalaj siebie, a take rzeczywisto, w ktrej yli, przemijajc wraz z ich mierci. Malowida naskalne w Lascaux budz ciekawo i podziw, ale przede wszystkim stanowi punkt, od ktrego sztuka europejska moe chocia symbolicznie wywodzi swj pocztek, a artyci utosamia z prehistorycznym czowiekiem, ktry utrwali rzeczywisto na skale. Jednym z polskich poetw majcych silne poczucie przemijalnoci rzeczywistoci jest Czesaw Miosz. Wielokrotnie w rozmowach czy te utworach literackich podkrela niemono uchwycenia wielu ulotnych chwil ycia, a jedynie w sztuce widzia moli-

4 5

Tame, s. 283. Tame, s. 5.

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

|7

wo ocalenia od zapomnienia obrazw, ludzi, fragmentw wiata. Dokona moe tego poeta lub malarz korzystajcy ze rodkw, ktrymi posuguj si w pracy obaj artyci. Postulaty autora Doliny Issy przejawiaj si najlepiej oczywicie w jego twrczoci, poczwszy od wizyjnych utworw z tomu Trzy zimy, poprzez idyllicznie opisywan rzeczywisto w okupacyjnej literaturze wiat. Poema naiwne i kolejne ju emigracyjne zbiory wierszy: wiato dzienne, Gucio zaczarowany, Hymn o Perle, ktre zazwyczaj s oparte na obrazie - konkretnej sytuacji, zdarzeniu czy postaciach, a do wydanego 1984 tomu Nieobjta ziemia i jednego z ostatnich zbiorw w twrczoci poety To, gdzie Miosz w dwch cyklach poetyckich: W Yale i O! zblia si do powstaego w staroytnoci gatunku literackiego - ekfrazy. Czesaw Miosz odwoujc si w utworach do zjawisk wystpujcych w sztuce minionych wiekw, wpisuje si w nieprzerwany bieg kultury, polemizujc lub zgadzajc si z nimi zacienia oglnoludzki krg tradycji i dziedzictwa. Kontynuuje te istniejc od staroytnoci ide wzajemnego owietlania si sztuk, tak zwanej intersemiotycznoci. Hasem Malarstwo jest milczc poezj, a poezja - mwicym malarstwem Symonides z Keos rozpocz w VI w. p. n. e. rozwaania na temat powinowactwa sztuk, a jego kontynuatorem by Horacy z formu ut pictura poesis (poemat to jak obraz)6 pochodzc z Listu do Pizonw. Pocztkowo nie miaa jeszcze takiego znaczenia, jakie jej pniej nadano7: Poemat to jak obraz: jeden ci bardziej ujmie, jeeli staniesz blisko, drugi z wikszej odlegoci; dla jednego jest podany cie, drugi chce by ogldany w jasnym wietle, bo nie boi si bystrego spojrzenia krytyka, jeden podoba si raz, drugi bdzie si podoba i przy dziesiciokrotnym ogldaniu8. Poeta pisa o sposobie odbioru poematu, ale pniej jego sowa odczytywano w sposb nastpujcy: poezja podobnie jak inne sztuki wywouje rodkami jzyka naturalnego przedstawienia ogldowe charakteryzowane jako wyobraeniowe wizualne

R. Cielak, Oko poety. Poezja Tadeusza Rewicza wobec sztuk wizualnych, Gdask 1999, s. 74. H. Markiewicz, Obrazowo a ikoniczno literatury [w:] Wymiary dziea literackiego, Krakw 1996, s. 7, Klasycy Wspczesnej Polskiej Myli Humanistycznej, Prace wybrane Henryka Markiewicza, t. IV. 8 Trzy poetyki klasyczne. Arystoteles Horacy Pseudo-Longinos, prze. i oprac. T. Sinko, Wrocaw 1951, s. 84.
6 7

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

|8

lub polisensoryczne, natomiast plastyka postrzega jedynie wizualnie9. Naduycie interpretacyjne wypowiedzi poety yjcego w I w. p. n. e. otworzyo dyskusj nad granicami poezji i malarstwa, a take innych dziedzin sztuki, trwajc po czasy wspczesne. Podobne wnioski wysnu w I w. n. e. Pseudo-Longinus i omwi je w traktacie O grnoci10: Do osignicia wspaniaoci, wielkoci i potgi stylu przyczyniaj si take [] fantazje, czyli obrazy. Ja je przynajmniej tak nazywam, gdy niektrzy inni mwi o tworach wyobrani. Zwykle fantazj nazywa si kade wyobraenie zdolne wyrazi si w sowach; dzi za uywa si tej nazwy w tych wypadkach, w ktrych to, co mwisz w natchnieniu i silnym wzruszeniu, staje ywo przed oczyma twoimi i twoich suchaczy. Jego sd wpisuje si w teori o powinowactwie sztuk, jednake w staroytnoci byli tacy estetycy, ktrzy nie dostrzegali cech wsplnych sztuk, przeciwnie, wskazywali rnice. Istotne dla nich byy argumenty o budowie i realizowaniu si poezji i malarstwa. Dion z Prusy (Chryzostom) w XII mowie olimpijskiej z 105 roku n. e. argumentowa: utwr poetycki rozwija si w czasie, gdy obraz trwa; moe wywoa wyobraenie wszystkiego, co przychodzi na myl, gdy obraz przedstawia tylko ludzki wizerunek; moe rwnie ukaza to, co niewyobraalne, a wic na przykad myli, gdy obraz czyni to tylko przy pomocy symbolu; wykonany jest w tworzywie mniej opornym i dajcym wicej swobody ni obraz; atwiej te pobudza i udzi odbiorc, wspierajc si efektami brzmieniowymi, ni obraz, ktry zwraca si tylko do zmysu wzroku, wymagajcego intensywnej naocznoci11. Pogldy Chryzostoma jako przeciwnika utosamiania poezji i malarstwa bd si powtarza u innych krytykw sw Horacego - Leonarda da Vinci i G. E. Lessinga. Najbardziej znanym i wiernym realizatorem postulatw zblienia poezji i malarstwa w staroytnoci by Filostrates. Jego cykl Eikones (Obrazy) jest popularnym i zacho-

9 10

H. Markiewicz, dzieo cyt., s. 9. Tame, miejsce cyt.

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

|9

wanym do czasw wspczesnych zbiorem opisw obrazw. Filostrates prezentuje swe teksty jako interpretacje malowide znajdujcych si na cianach galerii w willi jego przyjaciela w Neapolu. Czsto obrazy te byy ilustracjami popularnych utworw literackich, wic w opisach autora przeplata si relacja o micie lub historii z opisem o artystycznym wyobraeniu. Eikones zostay napisane jako wiczenia retoryczne i miay suy jako wzory dla uczniw12. Znane s historie o fascynacji nowoytnych malarzy staroytnym opisem alegorycznego obrazu Apellesa dokonanego przez Lukiana z Samosat, ktry prowokowa prby artystycznej rekonstrukcji m.in. Botticelliego i Bruegla. Lukian wskazujc na rozmieszczenie przestrzenne na ptnie, opisa kolejne postacie, ktre Apelles namalowa, aby obroni si przed oszczerstwami, co pozostao jedynym wiadectwem istnienia tego dziea sztuki13. Dziedzictwem staroytnoci w zakresie integracji sztuk jest pojcie ekphrasis rozumiane jako opis rzeczy lub postaci, a take gatunek literacki opisujcy dziea sztuki. czy si z tym paradoks: ekfraza zda do unaocznienia przedmiotu, a z drugiej strony robi wszystko, by zastpi samo widzenie. Bliska pojciu ekphrasis jest definicja hypotypozy14, ktra maluje rzeczy w sposb tak ywy i energiczny, e niemal stawia je przed oczami i z opowiadania lub opisu tworzy obraz, malowido czy nawet scen yw15. Oba pojcia otwieraj dyskusje i spory estetyczne filozofw, artystw i literaturoznawcw kolejnych epok. Nastpne wieki przyniosy rwnie konkretne przykady powinowactwa sztuk, mona tu przywoa emblematyk staropolsk, w ktrej grafika ilustrowaa tekst, napisy na banderolach wkomponowane w redniowiecze obrazy czy te barokowe wiersze

Tame, miejsce cyt. Myliciele, kronikarze i artyci o sztuce. Od staroytnoci do 1500 roku, wybra i oprac. J. Biaostocki, Gdask 2001, s. 100. 13 Tame, s. 10. 14 A. Dziadek, Obrazy i wiersze. Z zagadnie interferencji sztuk w polskiej poezji wspczesnej, Katowice 2004, s. 76. 15 M. P. Markowski, Ekphrasis. Uwagi bibliograficzne z doczeniem krtkiego komentarza, Pamitnik Literacki, 1999 (XC), z. 2, s. 230.
11 12

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 10

naladujce swym ksztatem przedmiot wypowiedzi16 - carmina figurata, realizujce w sensie najbardziej dosownym zasad ut pictura poesis17. Zdecydowane stanowisko w toczcej si od wiekw dyskusji na temat powinowactwa sztuk zabra Leonardo da Vinci w Traktacie o malarstwie (odkrytego wiatu z rkopisu w 1817 roku)18. Renesansowy uczony jednoznacznie opowiada si za wyszoci sztuk plastycznych nad poezj, argumentujc swe stanowisko w rnoraki sposb. Twierdzi, e poeta chce opisywa natur, zmylajc sytuacje i formy rzeczy, malarz za zmierza wprost do odtworzenia dzie natury i nie wspomaga si adnymi rodkami19. Dodatkowo moe stworzy nieskoczon ilo rzeczy, ktrych sowa nie potrafi nazwa, a poniewa s one odbierane zmysem wzroku najgodniejszym ze wszystkich, jest w stanie zrekompensowa utrat innych. Sowa czowiek przyswaja jedynie poprzez mniej wany wedug da Vinci zmys such20. Z tym podziaem wie si rwnie drugi malarstwo ukazuje rzeczy bezporednio w tej postaci, w jakiej powstay, natomiast poezja rozwija si w czasie i odpowiada rzeczywistoci, w ktrej zostaa napisana, przez co moe po wielu latach sta si niezrozumiaa. Harmonijne i pozostajce w adzie i zawsze uwaane za pikne dziea sztuki tworzy malarz, naladujc przy tym natur dzieo boskie21. Poezja nie jest wic w stanie opisa w wyczerpujcy i wiarygodny sposb rzeczywisto, dlatego malarstwo stawia przed sob cel odtwarzania faktycznego porzdku rzeczy. W epoce odrodzenia i pniejszych wiekach oprcz Leonarda da Vinci take inni badacze wypowiadali si na temat powinowactwa sztuk, a wikszo z nich widziao podobiestwa midzy nimi. Byli to na przykad: Juliusz Cezar Scaliger (Poetyka) Aleksander Pope (uy wyraenia sister arts) i Jan Jakub Bodmer (Rozwaania krytyczne o poetyckich malowidach pisarzy). W 1637 w Anglii powsta aciski poemat Alfonsa

S. Wysouch, Literatura a sztuki wizualne. Problemy metodologiczne [w:] Midzy tekstami. Intertekstualno jako problem poetyki historycznej, red. J. Ziomek, J. Sawiski, W. Bolecki, Warszawa 1992, s. 354. 17 H. Markiewicz, dzieo cyt., s. 34. 18 Tame, s. 11. 19 L. da Vinci, Traktat o malarstwie [w:] M. Rzepiska, Leonarda da Vinci Traktat o malarstwie, Wrocaw 1984, s. 9, Teksty rdowe do dziejw teorii sztuki, red. W. Juszczak, t. XXV. 20 Tame, s. 14. 21 Tame, s. 20.
16

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 11

Du Fresnoy De arte graphica, ktry cieszy si ogromn popularnoci rwnie w owieceniu, a czy formuy Horacego i Symonidesa22: Poezja niech bdzie jak malarstwo; a malarstwo niech bdzie podobne do poezji; kada wspzawodniczc naladuje siostr i wymieniaj si ich zadania i nazwy; t nazywa si milczc poezj, owa zwyka si nazywa mwicym malarstwem. Rwnie w Polsce wystpiy gosy opowiadajce si za powinowactwem sztuk, a nawet za koniecznoci ich mieszania. Wacaw Rzewuski pisa w Nauce wierszopiskiej w 1762 roku: e wiersz powinien by piknym obrazem, Horacjusza jest to wyrok dawny, Jakby z Hektorem y i bi si razem, Tak ci go Homer odmalowa sawny, Tu wojskiem rzdzi, tu tnie swym elazem, Zda ci si wszdzie widomy i jawny. Poeta powinien operowa sowem w sposb wskazany przez Horacego, aby wiersz wywoywa obrazy przed oczami czytajcego. Podobnie pisa F. N. Golaski w podrczniku O wymowie w prozie albo w wierszu z 1782: Dobry opis rwna si dobremu malowaniu, a zatem z tej miary moe by nazwany obrazem, z t tylko rnic, e osoba tam wydana ledwie nie przemwi, a tu si sama odzywa. Poezja zawierajca sowa przywoujce w umyle obraz moe wic sprosta wymaganiom stawianym literaturze. W XVII i XVIII wieku kwestia ut pictura poesis staa si wyznacznikiem dla pisarzy malarstwo byo symboliczne i alegoryczne, powstay pierwsze poematy opisowe23. Mwiono o wiecie wykorzystujc formu Horacego, ktra z racji swej popularnoci staa si przedmiotem zainteresowania teoretykw literatury. Gotthold Ephraim Lessing24 w 1766 roku w rozprawie Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji wyznacza wanie taki (wedug niego) mur nie do przejcia. Te dwie sztuki za podsta-

22 23 24

H. Markiewicz, dzieo cyt., s. 9-10. S. Wysouch, Literatura a sztuki wizualne, Warszawa 1994, s. 15. R. Cielak, dzieo cyt., s. 75.

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 12

w maj odmienne tworzywa, w zwizku z czym s rnice midzy charakterem znakw, ktrymi si posuguj; naturalne nale do malarstwa, dowolne s wykorzystywane przez poezj. Poza tym sztuki plastyczne maj charakter przestrzenny Lessing atakowa ich ekspresyjno i alegoryczno, natomiast literatura czasow kompozycj, wic procesualno jzyka przekrela jej opisowo. Rnica ta powoduje, e znaki naturalne maj przewag nad arbitralnymi i malarstwo poprzez to jest szczeglnie predysponowane do wytwarzania barwami i formami iluzj dla wzroku. Poezja natomiast powinna upodabnia swe znaki do naturalnych, posugujc si skadni, rytmem, figurami i tropami poetyckimi. Niemiecki teoretyk literatury postulowa czysto sztuk i przez to ich swoisto i podobnie jak Horacy znalaz zwolennikw25. Romantyzm natomiast w mniejszym stopniu zajmowa si problematyk przenikania si malarstwa i sztuki sowa, twrcy zwrcili uwag na muzyczno literatury. Teoretycy i filozofowie uznali poezj za najwaniejsz w systemie sztuk. G. W. F. Hegel stwierdzi, e jest ona totalnoci, ktra czy ponad wszystkim sztuki plastyczne i muzyk wanie. W rozprawie Estetyka zgadza si z Lessingiem, e poezja nie jest w stanie wywoa u czytelnika ogldu wyobraeniowego, ale (ju to odmiennie ni autor Laokoona) ogld duchowy moe przezwyciy oddzielno rozwijanych w czasie szczegw opisu i skupi je w jeden obraz. Teoria Hegla zyskaa rozgos poprzez zawart w niej koncepcj obrazowego uoglnienia jako istoty sztuki. I to stao si domen literatury II poowy XIX wieku: poczenie trafnej nowoci uoglnienia z bogat i wyrazist wyobraalnoci wiata przedstawionego26. O obrazowoci w literaturze polskiej pisali w rozprawach teoretycznych midzy innymi Stanisaw Witkiewicz Mickiewicz jako kolorysta (1885) i Eliza Orzeszkowa O powieciach Teodora Tomasza Jea (1879). Wedug nich sowo autora powinno wywoa w umyle czytelnika obraz, kolor rozbudza wyobrani. Oczywicie w owym czasie znaleli si rwnie przeciwnicy takiej teorii, byli to Theodor A. Meyer i Hubert Roetteken niemieccy teoretycy literatury. Dowodzili, e jzyk nie jest w stanie wytworzy penowartociowych ogldw, a jeli nawet mu si uda, to s one sabe i ubogie i nie mog stanowi o wartoci utworw poetyckich.

25 26

S. Wysouch, dzieo cyt., s. 16. H. Markiewicz, dzieo cyt., s. 19.

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 13

W 1931 roku do dyskusji doczy si Roman Ingarden, ktry wyodrbni oddzieln warstw dziea literackiego wygldy uschematyzowane, ktra jest niezbdna, aby pewien przedmiot lub jego wasnoci byy dane w spostrzeganiu samoobecnie i cielenie dokonywanym kadorazowo przez czytelnika27. Przypomnienie wielowiekowej nierozstrzygnitej dyskusji o funkcje i jako przedstawie wyobraeniowych prowadzi do wniosku, e ich rola jest rna w kolejnych okresach literatury piknej i stylach odbioru, a take zalena od indywidualnych zdolnoci czytelnikw28. Abstrahujc od teoretycznoliterackich rozwaa, mona poda przykady konkretnych realizacji zasady ut pictura poesis, kiedy to teksty nawizuj do twrczoci danego malarza lub gdy pisarze zajmuj si eseistyk artystyczn omawiajc zagadnienia z dziedziny sztuk plastycznych (przykadem jest wspomniany tutaj ju cykl Barbarzyca w ogrodzie)29. Ceniono temat malarski w okresie modej polski, ale to w literaturze wspczesnej powstao najwicej utworw cile zwizanych ze sztukami plastycznymi. Zjawisko to moemy zauway w twrczoci autorw szczeglnie zainteresowanych sztuk inn ni ich sowa. Wymieni tu naley: M. Jastruna, T. Kubiaka30, T. liwiaka, W. Szymborsk, J. Przybosia, K. I. Gaczyskiego, skamandrytw. Autorzy ci poprzez transpozycj dziea malarskiego na jzyk poezji opowiadaj si za uniwersaln wartoci sztuki i jej nieprzemijajcym charakterem. Takim poet jest rwnie Czesaw Miosz.

Tame, s. 25. Tame, s. 33. 29 W. Oko, Literatura a sztuki plastyczne [w:] Sownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka, Wrocaw 1992, s. 558.
27 28

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 14

1. Malarskie fascynacje Miosza

Dziecistwo i modo

Autor Doliny Issy niezwykle czsto w wszelkiego rodzajach pismach wspomina dziecistwo spdzone w litewskich Szetejniach i pierwsze podre zagraniczne do Woch i Francji. Owe lata modoci miay wielkie znaczenie dla uformowania si osobowoci Czesawa Miosza zauwaa to sam poeta, ale take jego pisma (wprawdzie porednio) wiadcz o duej roli przedwojennych czasw w ksztatowaniu si pogldw artysty, a take zainteresowa. Ziemia litewska, bdca pierwowzorem literackiej Doliny Issy, pozostaa w pamici poety na zawsze, a by moe towarzyszce mu po wojnie przekonanie o tym, e ju nigdy jej nie odwiedzi31, wzmocnio pami i zdolno zapamitywania szczegw, a take zwielokrotnio mentalne powroty do dawnych czasw, ktre czytelnik moe napotka w wielu tekstach artysty, a take w rozmowach przeprowadzonych z nim przez Ew Czarneck (pseudonim Renaty Gorczyskiej) i Aleksandra Fiuta. Poeta z perspektywy czasu opowiada o swoim dziecistwie spdzonym na Litwie, a te historie su badaczom do wyjaniania jego pewnych pniejszych poetyckich wyborw. Piszc o wierszach Miosza o obrazach warto zada sobie pytanie: skd to niezwyke zainteresowanie poety malarstwem, a take wiedza o nim, stanowice wprawdzie niewielki odcinek obszernej twrczoci i jeden z wielu tematw poetyckich, ale na tyle

T. Kubiak, Wiersze i obrazy, Warszawa 1973. Potwierdzeniem sw autorki tej pracy niech bdzie wypowied Miosza z Innego Abecada znajdujca si w hale A przecie stanowicym wstp, w ktrym poeta tumaczy skd zrodzi si w jego gowie pomys napisania alfabetycznie uporzdkowanego zbioru wspomnie o miejscach, osobach, wydarzeniach: Cae ycie ukadamy swoje wasne mitologie i te z wczesnej fazy trwaj najsilniej. Im dalej w przestrze mnie zanioso (a Kalifornia chyba dostatecznie daleko), tym bardziej szukaem wizi z sob dawnym, tym z Szetej i Wilna. Por. C. Miosz, Inne abecado, Krakw 1998, s. 6.
30 31

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 15

widoczny i reprezentatywny, e stanowi cao, w ktrej mona wyrni pewne prawidowoci i skonnoci. Tajemnic nie jest, e najwikszy wpyw na ycie czowieka maj lata dziecistwa biografia Czesawa Miosza dostarcza faktw mogcych by argumentami popierajcymi t tez. Panujca w domu dziadkw poety atmosfera przyczynia si do wyzwolenia w Mioszu pasji ogldania wszystkiego, co wok niego si znajdowao32. W zbiorze rozmw, ktre przeprowadzi Aleksander Fiut zatytuowanym Autoportret przekorny, Miosz przywouje wspomnienia o dostpnym mu jako dziecku wiecie kolorowych czasopism i ilustracji, ktre po latach pamita w szczegach33: A.F. Jaki by rozkad dworu? Gdyby pan opisa go od strony gwnego wejcia. C.M. () Dalej, za t jadalni, by pokj niby gocinny, ktry nigdy waciwie gocinny nie by, bo wilgo i chd potworny, gdzie szafy byy w cianach wmurowane i stosy nieprawdopodobne i ksiek, i welinw, i zwojw, i ilustracji. To tam wanie dostpiem wtajemniczenia w kolorowe ilustracje z pierwszej poowy XIX wieku, 1840. Rozmaite urnale md, ilustracje o Murzynach, Brazylii i jakie takie rzeczy. Podobne wspomnienia wyaniaj si z rozmw z Ew Czarneck, w czasie ktrych Miosz mwi o znajdowaniu w bibliotece dziadkw starych ilustrowanych wyda dramatw Szekspira czy Iliady Homera, francuskich pism z lat trzydziestych i czterdziestych z kolorowymi rysunkami, a take przypomina sobie po upywie kilkudziesiciu lat ilustracje zamieszczone w opisach wypraw do egzotycznych krajw brazylijskich Indian w gbi puszczy amazoskiej czy afrykaskich buszmenw z dzidami34. Przypuszczalnie kade dziecko nie majce dostpu do telewizji zapamitaoby przedstawienia dalekich krajw znane z opowieci samodzielnie czytanych czy te obejrza-

C. Miosz, Podrny wiata. Rozmowy z Czesawem Mioszem. Komentarze, rozmowy E. Czarnecka, New York, 1983, s. 379. 33 C. Miosz, Autoportret przekorny, rozmowy A. Fiut, Krakw 2003, s. 153-155. 34 E. Czarnecka, Obrysowa sowem wiat, czyli o poezji i malarstwie [w:] C. Miosz, Podrny wiata, s. 380.
32

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 16

nych. Dla Miosza te kontakty byy na tyle silne, e ich reminiscencje mona odnale w poezji35: Otwarta ksika. Ml rozchwiany lotem Leci nad mkncym w kurzawie rydwanem. Dotknity, spada prszc pyem zotym Na greckie szyki w miecie zdobywanym. Toczy si rydwan, o kamienne pyty Uderza gowa, wlok bohatera, A ml, do karty klaniciem przybity, Na jego ciele, trzepic si, umiera36. Cytowany wiersz nosi tytu Obrazki i pochodzi z cyklu wiat. Poema naiwne umieszczonego w tomie Ocalenie. Umierajcy na kartach ksiki mol stanowi znak wiadczcy o tym, e podmiot liryczny opisuje ilustracj. Paradoksalnie rwnolegle kocz si dwa istnienia konajcego na kartach ksiki za kadym razem, gdy si j otworzy, Hektora bohatera Iliady i umierajcego tu i teraz mola. W cyklu tym wida jeszcze inne sygnay wiadczce o tym, e pewne jego fragmenty maj sw genez we wspomnieniach poety, ale zanim zostan one przytoczone, gos zabierze ponownie Miosz37: A.F. Czy jakie elementy tego dworu przenis pan nie tylko do Doliny Issy, ale i do wiata? C.M. Oczywicie, jak najbardziej. Przecie to jest bardzo cile wzorowane na Szetejniach. I teraz musz panu powiedzie jedn rzecz. Mwiem o jadalni. Zaraz z jadalni byo wejcie do korytarza, ktry prowadzi do kuchni i to jest holenderskie malarstwo. Wszystko! Szetejnie to jest cile holenderskie malarstwo. Jeeli pan wemie wiato i wygld pokoi, nawet obrazy, ktre tam

Tame, miejsce cyt. Wszystkie cytaty poezji Miosza przywoane w pracy Wiersze Miosza o obrazach pochodz z wydania: C. Miosz, Wiersze, t. 1-4, Krakw 2001-2004. Tomy te s kolejnymi tytuami Dzie zebranych Czesawa Miosza przygotowanych przez Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak we wsppracy z Wydawnictwem Literackim, a obejmujcych cao twrczoci poetyckiej, prozatorskiej, eseistycznej i translatorskiej poety. Jedynie fragmenty tomw: Na brzegu rzeki (1994), To (2000) i Wiersze ostatnie (2006) pochodz z pierwszych samodzielnych wyda. 37 C. Miosz, Autoportret, miejsce cyt.
35 36

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 17

byy o ile pamitam, byy to jakie martwe natury wszystko to jest przecie Holandia, to jest XVII wiek holenderski. Jednym z najbardziej cenionych przez Miosza artystw by Piotr Breughel Starszy malarz realistyczny, u ktrego poeta ceni krwisty, czsto dosadny realizm jego scen rodzajowych i zamiowanie do szczegu38. Dowd na to znale mona w znajdujcym si rwnie w cyklu wiat. Poema naiwne utworze Jadalnia. Wprawdzie w przedstawionym fragmencie rozmowy Miosz nie mwi o konkretnych obrazach znajdujcych si na cianach domu dziadkw, a take nie ma adnych sygnaw o wiszcej w Szetejniach reprodukcji jakiego dziea Breughla, to mimo to mona postawi hipotez, e opisany przez poet obraz w wierszu Jadalnia mg wyj spod pdzla holenderskiego malarza. Aleksander Fiut sugeruje, e wiersz dotyczy obrazu Zima miejska39, jednak wrd badaczy nie ma co do tej sprawy pewnoci: Na cianie obraz. Przedstawiona zima: Midzy drzewami lizga si na lodzie Gromada ludzi, dym idzie z komina I wrony lec w pochmurnej pogodzie. Wtpliwoci rodz si z powodu czstoci wystpowania motywu lodowiska i pozostaych elementw kompozycji zarwno w twrczoci Breughla40 jak i innych malarzy holenderskich, czy te w ogle pejzaystw. Podczas cytowanej tu rozmowy Aleksander Fiut zadaje Mioszowi przewrotne pytanie dotyczce wyposaenia kuchni: A miedziane rondle te tam byy?41 Oczywicie jest ono podchwytliwe dla tych, ktrzy znaj wiersz Jadalnia: Niska/ Sofa obita skr, nad ni gowy/ Dwch umiechnitych diabw wyrzebione/ I miedzianego rondla brzuch poyska. W odpowiedzi rozmwcy rzeczywisto miesza si z poetyckim wiatem, a Miosz wiadomie wchodzi w t gr, odpowiadajc: Tak. Absolutnie! i tuma-

E. Czarnecka, dzieo cyt., miejsce cyt. A. Fiut, Przypisy [do:] C. Miosz, Wiersze, t. 1, Krakw 2001, s. 266. 40 E. Czarnecka sugeruje, e moe to by Zimowy pejza z puapk na ptaki albo Myliwi na niegu z cyklu Miesice. Oba te obrazy powstay w 1565 roku, a przedstawiaj ponury zimowy dzie i gromad ludzi lizgajcych si na zamarznitej rzece bd stawach. Na obu widoczne s czarne ptaki by moe wrony. A Pejza z puapk suy nastpnym pokoleniom malarzy do kopiowania i wiczenia warsztatu. Por. E. Czarnecka, dzieo cyt., s. 381. 41 C. Miosz, Autoportret, miejsce cyt.
38 39

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 18

czc poprzez opis przylegajcej do garderoby apteczki swj rodowd poetycki42: Boe wity! Mnie si wydaje teraz, e caa moja poezja wzia si z apteczki Poeta wylicza rzeczy, ktre zapamita z tego pomieszczenia (szuflady, kolorowe garnuszki, pastka na myszy), a take zapachy i atmosfer, ktr razem tworzyy: Wanie te garnuszki koloru vermeille, ktre tam stay, w poczeniu z innymi zapachami to czysty Chardin, wszystko razem! Chardin i malarstwo holenderskie. Tu jest klucz, skd te upodobania u mnie dla martwych natur holenderskich i dla Chardina43. Zamiowanie do opisu szczegu, ktry jest medium do ogarnicia wikszej caoci, a take ch dotknicia rzeczywistoci wedug samego Miosza zrodzio si w nim (zapewne tylko po czci) w czasie pobytu w domu dziadkw. Pierwsz podr na Zachd (Czechosowacja, Niemcy, Szwajcaria, Francja)44 Miosz odby wraz z przyjacimi w 1931 roku, a kolejne dwie przedwojenne wyprawy zaprowadziy go ju samego do Francji (rok akademicki 1934/1935) i Woch (wiosna 1937). Podczas tych wyjazdw spotka si po raz pierwszy namacalnie ze sztuk - malarstwem, znanym mu jedynie do tej pory z nielicznych reprodukcji45. Miosz, jak sam mwi, wszed w malarstwo poprzez Luwr i galerie paryskie odbywao si to intensywniej podczas drugiej podry poety do kraju nad Sekwan, w czasie stypendium naukowego, gdy to spotyka si z Oskarem Mioszem, a poprzez niego z tamtejszym rodowiskiem artystycznym, a take odbywa niedzielne wycieczki do Luwru, przyczajc si do grupy prowadzonej przez Jzefa Pankiewicza, ktry wygasza swoiste wykady na temat zebranych w muzeum dzie, zatrzymujc si przed nimi i omawiajc je46. Oprcz Miosza uczestniczyli w tym kursie historii sztuki inni Polacy przebywajcy wczenie w Paryu m.in. Jzef Czapski, ktry pniej napisa ksik o Jzefie Pankiewiczu, w ktrej zawar sprawozdanie z owych przechadzek i towarzyszcych im wykadw i rozmw po Luwrze stanowi ona zapis wypowiedzi Pankiewicza na temat mijanych konkretnych dzie, a take ich autorw47. Spisywane w trakcie wizyt w muzeum oddaj ich specyfik i przedstawiaj pogldy malarza na sztuk. Jednak to nie owiane ju legend wycieczki do Luwru budz u Miosza najwicej wspomnie z paryskiego roku 1935/1936 - wi si one raczej z czasem spdzonym z kuzynem Oska-

42 43 44 45 46

Tame, miejsce cyt. Tame, miejsce cyt. C. Miosz, Podr na Zachd [w:] Rodzinna Europa, Pary 1983, s. 128-142. C. Miosz, Abecado Miosza, Krakw 1997, s. 212. C. Miosz, Autoportret..., s. 277.

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 19

rem Mioszem; znacznie wicej poeta mwi o wyprawie do Woch, na ktr wybra si podczas wolnego miesica pomidzy utrat pracy w Polskim Radiu w Wilnie, a podjciem jej w tej samej rozgoni w Warszawie48. Mody czowiek, ktry zapoznawa si w latach trzydziestych ze sztuk Woch, nalea do grupy wyjtkowych ludzi. Jedynie zamoni Polacy jedzili caymi rodzinami na poudnie Europy49. Miosz mimo braku wielkich funduszy odwiedzi Wenecj, Florencj, Sien, Asy, Orvieto50 i Rzym. Po wielu latach zapytany o wraenie z podry do Woch i spotkanie z tamtejsz sztuk stwierdzi51: Spotkanie ze sztuk wosk jest zawsze snobistyczne. Trudno snobizm oddzieli od tego, co nam si rzeczywicie podoba. Turystyka ze zwiedzaniem obiektw sztuki jest upupianiem, gromadnym upupianiem. Niektre rzeczy ogldane pobienie, po to eby zoy naleny haracz upupiajcej modzie, po latach wracaj jak rzeczywiste, prawdziwe przeycie jakiego szczegu czy jakiej postaci. () autentyczno spotkania z dzieami sztuki jest w jaki sposb zaprzepaszczona przez ca wiedz, e to jest pikne, czy te ten okres malarstwa jest znakomity itd. Czowiek uczy si do wczenie, wanie podczas takiej podry, czy pniej poprzez chodzenie do Luwru, rozmaitych zwrotw, wyrae pochway. Wiedza o malarzu, jego genealogii, czasie, w ktrym tworzy, wydaj si poecie by snobizmem. Pytany o to, co zapamita, wskazuje na freski w katedrze w Orvieto wykonane przez Luca Signorellego przedstawiajce koniec wiata. Miosz nie opisa ich w adnym wierszu, ale odnotowa t wizj w szkicu Science Fiction and the Coming of the Antichrist w tomie Emperor of the Earth52. Jednak w wydanym w 2003 roku zoonym i opracowanym przez Agnieszk Stawiarsk tomie pism Miosza zatytuowa-

J. Czapski, Jzef Pankiewicz. ycie i dzieo. Wypowiedzi o sztuce, Lublin 1992. C. Miosz, Abecado, miejsce cyt. 49 C. Miosz, Autoportret, s. 298-299. 50 Do Orvieto w latach 60. XX wieku wybra si rwnie Zbigniew Herbert, a stao si to za przyczyn wanie Czesawa Miosza. Herbert w pierwszym akapicie eseju Il Duomo z tomu Barbarzyca w ogrodzie pisze nastpujce sowa: Przyjaciel poeta mwi: Jedziesz do Woch, nie zapomnij wpa do Orvieto. Sprawdzam w przewodniku: tylko dwie gwiazdki. Co tam jest? pytam. Wielki plac, na placu trawa i katedra. W katedrze Sd Ostateczny. Magorzata Czermiska sugeruje, e owym przyjacielem jest wanie Miosz, ktry wskazuje Herbertowi nie tylko drog poetyck, ale i malarsk. Por. Z. Herbert, dzieo cyt., s. 63-75. 51 C. Miosz, Autoportret, s. 300-301. 52 E. Czarnecka, dzieo cyt., s. 384.
47 48

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 20

nym Przygody modego umysy. Publicystyka i proza 1931-1939 padaj nastpujce sowa53: W kadej chwili pamitam o fresku ukasza Signorelli w Orvieto, przedstawiajcym przyjcie Antychrysta. Jak cierpki kolor! jakie znane grozy! ale to o nas mwi malowido! Diabelska wadza. Antychrysta skrzydo. Blini na blinich nioscy powrozy! Nienawistny tum mordujcy si nawzajem. I na uboczu, u krawdzi malowida, dwaj artyci, ktrzy milcz, nie biorc udziau w wielkim wicie na cze faszywego boga. Zadumani patrz, tylko patrz, jak my dzisiaj patrzymy, aby moe potem zamkn to w formy hermetyczne, opowiadajce prawd tylko dla wtajemniczonych. Jest to fragment eseju O milczeniu napisanego w latach trzydziestych, a znajdujcy si w nim cytat zaczynajcy si od sw Jak cierpki kolor!... wedug informacji autora jest fragmentem nieukoczonego wiersza54. We Woszech poet zachwycio rwnie malarstwo manierycznego malarza Antonio Pollaiuolo, a zwaszcza obraz przedstawiajcy Tobiasza55. Wystpuje tu pewna nieciso ot Miosz we Woszech by w 1937 roku, natomiast wiersz jego autorstwa Posg maonkw, ktry nawizuje do obrazu Anio prowadzcy Tobiasza pochodzi z tomu Trzy zimy i zosta napisany w 1935 roku56. Renata Gorczyska przypomina, e Miosz podczas rozmowy podkrela, e mionikiem Pollaiuolo byli niektrzy jego koledzy i to oni zaznajomili poet z twrczoci woskiego malarza57. Pisarz mg zna ten obraz z reprodukcji: A ty mnie wioda jak anio Tobiasza Na rdzawe, smutne lombardzkie moczary. A nadszed dzie, kiedy si przestrasza Znak susznej miary.

C. Miosz, Przygody modego umysy. Publicystyka i proza 1931-1939, Krakw 2003, s. 200. A. Stawiarska, Przypisy [do:] Przygody modego umysy. Publicystyka i proza 1931-1939, Krakw 2003, s. 42. 55 E. Czarnecka, dzieo cyt., s. 381. 56 Tame, miejsce cyt. 57 Tame, miejsce cyt.
53 54

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 21

Pami dziaaa na tyle silnie, e podsuna poecie porwnanie kobieta przewodnikiem mczyzny w wierszu Posg maonkw, tak jak anio Rafa niewidomego Tobiasza na obrazie Antonio Pollaiuolo. Jednym z miast, ktre Miosz odwiedzi w 1937 roku, jest Siena. Pokosiem tej wyprawy sta si wiersz, ktrego tytuem jest nazwa wanie tego woskiego miasta. By moe, majc na uwadze sowa Miosza o studiowaniu na poudniu Europy malarstwa renesansowego, przytoczony fragment wiersza jest opisem realistycznych obrazw widzianych w Sienie: W tym caa pikno snu, e krew nie pynie, ale zastyga w znak, gdy dotknie miecz, w tym caa pikno snu, e w ciemnej glinie jest odpoczynek wrd anielskich rzesz. I zote wije si dokoa mija i wszystko tutaj trwa, cho nic nie mija. Ach, zrozumiaym trzeba by. Wic widz niebo bkitne nad murami Sieny, Ach, zrozumiaym trzeba by. odydze podobn wie, turniejw areny. I krzye mki na zocie wa, z urawim skrzydem i jaskcz twarz. Niebieski winnic dym. Sodyczy dosy. Ale ta sodycz od ziemi odpycha. Niebieski winnic dym. () Aktywnego poznawania malarstwa z przewodnikiem w rku nie zastpi adne podrcznikowe studia Miosz uzyska wtajemniczenie w malarstwo woskie, midzy innymi w sztuk sienesk, ktra wywara na nim pozytywne wraenie. Przedwojenne wyprawy Miosza wyznaczyy lini zainteresowa poety malarstwem realistycznym pejzaami, martw natur, obrazami przedstawiajcymi konkretne sceny z ycia, czyli tym, co Baudelaire nazwa malarstwem obyczajw.

www.e-bookowo.pl

Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesawa Miosza o obrazach

| 123

Debiutowaa opowiadaniem kryminalnym Morderstwo w Niewiadomie wydanym w tomie I Kryminalnych Opowiada (seria Kota Polskiego). Wiersze Miosza o obrazach to wynik dwuipletniej pracy naukowej podczas studiw polonistycznych na Uniwersytecie Gdaskim. Rok 2011 to najlepszy czas na jej opublikowanie.

Sowem zajmuje si na co dzie pracujc jako neurologopeda z dziemi, ktre potrzebuj wsparcia terapeutycznego, czytajc wszystko, co godne przeczytania i piszc (gdy czas na to pozwoli).

www.e-bookowo.pl

You might also like