Tomasz Pawlik

FILOZOFICZNE
KONCEPCJE NEGACJI

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

|3

Copyright by Tomasz Pawlik & e-bookowo Projekt okadki: e-bookowo ISBN 978-83-62480-73-9

Wydawca: Wydawnictwo internetowe e -bookowo www.e-bookowo.pl Kontakt: wydawnictwo@e-bookowo.pl

Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie, rozpowszechnianie czci lub caoci bez zgody wydawcy zabronione Wydanie I 2011

www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

|4

Spis treci
Wstp ....................................................................................................... 5 Rozdzia 1 ................................................................................................ 9

Sd i jego zaprzeczenie. Prba uporzdkowania problematyki

1.1 Pojcie sdu ............................................................................................. 9 1.2 Pojcie negacji ....................................................................................... 15 Rozdzia 2 .............................................................................................. 24

Autonomiczne koncepcje negacji

2.1 Uwagi wstpne ...................................................................................... 24 2.2 Parmenides z Eleii ................................................................................ 32 2.3 Platon ..................................................................................................... 35 2.4 Tomasz z Akwinu ................................................................................ 45 2.5 Ludwig Wittgenstein ............................................................................ 51 Rozdzia 3 .............................................................................................. 56

Nie autonomiczne koncepcje negacji

3.1 Uwagi wstpne ...................................................................................... 56 3.2 Kazimierz Twardowski ....................................................................... 57 3.3 Bertrand Russell.................................................................................... 67 3.4 Henry Bergson ...................................................................................... 77 Rozdzia 4 .............................................................................................. 86

Negacja w ujciu Gottloba Frege

4.1 Jzyk Begriffsschrift. Nowa forma sdu................................................ 86 4.2 Myl......................................................................................................... 94 4.3 Negacja ................................................................................................. 101 Zakoczenie ......................................................................................... 107

Bibliografia

www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

|5

W STP

Celem niniejszej pracy jest usystematyzowanie wiedzy na temat negacji, poprzez porwnanie rnych koncepcji negacji w filozofii i odpowiednie ich przyporzdkowanie do autonomicznych lub nie autonomicznych koncepcji negacji. Podzia na te dwa typy negacji, ktry stanowi trzon caej pracy zosta przyjty za Wadysawem Strewskim. Termin, ten nie wzbudza wikszego zainteresowania wrd autorw dzie filozoficznych. Wielu filozofw, swoj uwag kierowao w stron problematyki Prawdy, kryterium prawdziwoci, sdw twierdzcych, spychajc na drugi plan kwestie zwizane z Faszem oraz z sdami przeczcymi. W ten sposb umniejszano warto i znaczenie sdw przeczcych, jak i samego funktora negacji, a to w przekonaniu autora niniejszej rozprawy, wydaje si rzecz niedopuszczaln. Rzeczywisto, w ktrej yjemy, nie daje si opisa wycznie w kategoriach pozytywnych, moliwy a nawet konieczny jest rwnie jej opis w kategoriach negatywnych. Negacja i sdy przeczce nie s jedynie zbdnymi elementami rzeczywistoci, ktrych trudno okreli status ontologiczny. S one niezbdne w pracy naukowca, ktry posuwa si naprzd w swoich badaniach stwierdzajc, czym co nie jest. Korzysta si z nich w przeprowadzaniu dowodze nie wprost zakadajc faszyw przesank. Z negacj nie spotykamy si wycznie na paszczynie logicznej, lecz take przy rozpatrywaniu jej roli w naszym poznaniu czy w kwestiach aksjologiczwww.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

|6

nych. Naley zaznaczy, e nie lada trudnoci w przypadku analiz dotyczcych negacji jest brak jasnych i precyzyjnych stwierdze na jej temat w dzieach filozoficznych. W wikszoci przypadkw, ich pogldy na ten temat powizane s z innymi problemami filozoficznymi. Pierwszy rozdzia powicony jest analizie terminw sd oraz negacja. Jego celem jest prba historycznego ujcia problematyki, koncentrujc si na myli antycznych filozofw, gwnie tego, co napisa Arystoteles. W drugim rozdziale szczegowo analizowane s koncepcje uznajce autonomiczne znaczenie negacji. Zaczyna si on od prby wyjanienia autonomicznego rozumienia negacji. Po tych uwagach, analizowane s koncepcje filozofw, u ktrych mona dopatrze si autonomicznego ujcia negacji, bd nimi: Parmenidesa z Eleii, Platona, w. Tomasz oraz Ludwig Wittgenstein. W przypadku Parmenidesa analizowane bdzie jego przeciwstawienie byt nie byt. Pogldy Platona prezentowane bd w oparciu o tezy zawarte w dialogach Sofista oraz Parmenides. Ukazane zostanie jego inne rozumienie nie bytu ni u Parmenidesa, dla ktrego nie byt nie istnieje. Dla Platona rozumienie nie bytu nie jest tak radykalne. Argumenty za uznaniem w. Tomasza za zwolennika takiego rozumienia negacji, pochodzi bd ze redniowiecznego dziea De quattuor oppositis, ktrego autorem prawdopodobnie by Tomasz z Akwinu. Na podstawie tego dziea zanalizowane zostan wyrnione tam cztery przeciwstawienia: sprzeczno, brak, przeciwiestwo oraz przeciwiestwo relatywne. Jeli chodzi o Ludwiga Wittgensteina, potwierdzenie jego autonomicznego ujcia negacji, ukazane zostanie na podstawie tez zawartych w Traktacie logiczno filozoficznym. Tez wskazujcych na
www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

|7

autonomiczny charakter faktw negatywnych. Naley w tym miejscu zaznaczy, e ilekro w tekcie pojawia si termin fakt, jego rozumienie przyjmowane jest wanie za Wittgensteinem. W rozdziale trzecim rozpatrywane s pogldy filozofw, ktrzy traktowali negacj jako co nieautonomicznego. Podobnie jak w rozdziale drugim, na pocztku znajduje si kilka uwag na temat rozumienia nieautonomicznego negacji, po czym pokrtce prezentowane s pogldy: Kazimierza Twardowskiego, Bertranda Russela oraz Henri Bergsona. W przypadku Twardowskiego, do uargumentowania jego przynalenoci do grupy filozofw uznajcych nieautonomiczne rozumienie negacji wykorzystan bd jego pogldy zawarte w jego Wybranych pismach filozoficznych. Wskazanie, e przedstawienia bezprzedmiotowe s nie moliwe. Trzonem analiz w przypadku Russella bdzie ksika Inquiry into Meaning and Truth, w ktrej najpeniej prezentuje swoje stanowisko w kwestii negacji. Wan kwesti bdzie omwienie jego hierarchii jzyka, zgodnie z ktr negacja nigdy nie wystpuje w jzyku pierwszego rzdu. Ona odnosi si do niego zawsze z jzyka wyszego szczebla. W przypadku Bergsona korzysta bd z tez zawartych w Ewolucji twrczej a take analizy jego pogldw, jakie przeprowadzi Wadysaw Strewski w artykule Z historii problematyki negacji, cz.2: Ontologiczna problematyka u Jana Szkota Eriugeny i H. Bergsona. Dla Bergsona sd negatywny nie jest zwykym przeciwiestwem sdu twierdzcego, on jest sadem o tym sdzie, z czego naley wnioskowa, e sdy przeczce nie istniej samodzielnie, gdyby tak byo odnosi musiayby si do rzeczy a nie sdw. Po ukazaniu tych dwch przeciwnych sposobw pojmowania negacji, w rozdziale czwartym prezentowane s pogldy na t problematyk Gottloba Frege. Celem tego rozdziau jest prba
www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

|8

udzielenia odpowiedzi na pytanie, do ktrej grupy naley przyporzdkowa pogldy Fregego, czy do zwolennikw autonomicznego rozumienia negacji, czy te nieautonomicznego, a by moe jest to cakiem nowe rozumienie negacji. Dlaczego analizowa pogldy Fregego a nie jakiego innego filozofa? Frege, jako jedyny znany autorowi niniejszej pracy myliciel, napisa krtki artyku powicony problemowi negacji Die Verneneinung. Eine Logische Untersuchung w polskim tumaczeniu Negacja. Badanie logiczne. W zakoczeniu krel kilka uwag podsumowujcych cao przeprowadzonych analiz.

www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

|9

R OZDZIA 1
I JEGO ZAPRZECZ ENI E . WANIA PROBLEMATYKI

S D

P RBA

UPO RZDK O-

Rozwaania dotyczce sdu i jego zaprzeczenia, rozpocz naley od wyjanienia i przyblienia czytelnikowi podstawowych terminw charakterystycznych dla tego tematu, takich jak: zdanie, nazwa, sd, negacja. W pierwszej czci rozpatrzone zostanie pojcie sdu i terminw z nim powizanych. Druga cz tego rozdziau powicona bdzie pojciu negacji. Jej motywem przewodnim bdzie prba zdefiniowania tego pojcia, oraz wyrnienie rnych rodzajw negacji. Rozdzia ten ma za zadanie wprowadzi czytelnika w ogln tematyk niniejszej pracy.

1.1 P OJC I E S DU Wyrany zwrot w stron jzyka, a zarazem i terminw z nim zwizanych, przypada na okres dominacji ruchu sofistycznego, ktrzy uczyli umiejtnego wykorzystywania jzyka. W czasie rozkwitu myli sofistw istniay dwie przeciwne koncepcje, tumaczce genez jzyka. Pierwsza z nich gosia, e sowa miay by

www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 10

wytworami natury () wedug drugiej powstaway na mocy umowy 1. Sofici byli reprezentantami drugiej z przytoczonych koncepcji. Skoro sowa powstaj na mocy umowy, konwencji, w odniesieniu do sdw przestaje obowizywa kryterium prawdziwoci oraz obiektywnoci. Wyranie to wida w przypadku filozofii Protagorasa i jego zasady homo mensura, poprzez ktr chcia zaprzeczy, e istnieje jakie absolutne kryterium, ktre pozwalaoby odrni byt od nie bytu, prawd od faszu i w ogle wszystkie wartoci: kryterium jest jedynie wzgldne i jest nim czowiek, jednostkowy czowiek2. Przedueniem tej zasady byo twierdzenie o rwno silnoci sdw, zgodnie z ktrym spord pary sprzecznych sdw o tym, ktry z nich zostanie uznany, decyduje korzy z jego przyjcia. Jak wida u sofistw przewaa subiektywno, wszystko ma charakter umowy. Przeciwnikiem sofistw by Platon, ktry by zagorzaym zwolennikiem koncepcji mwicej, e sowa to niezmienne wytwory natury. Zgodnie z jego przekonaniem, kade sowo posiada z gry nadane mu znaczenie, bdce odpowiednikiem rzeczy postrzeganych zmysowo. Takie rozumienie sw, wizao si z wypracowan przez Platona teori idei. Gosia ona, e wszystkie rzeczy wiata zmysowego posiadaj swoje idealne odwzorowanie w wiecie idei. Dla Platona kade sowo co znaczy, o ile odwzorowuje prawdziw rzeczywisto, czyli o ile jest odbiciem idei. Jego stanowisko mona okreli jako ontologiczne. Najwicej na temat sdu w staroytnoci napisa Arystoteles w Hermeneutyce. Rozpatrujc podstawowe elementy zdania jak i same zdanie, we1

Arystoteles: Dziea wszystkie. Tom.1 Tum. K. Leniak. Warszawa. 2003. s.

66. G. Reale: Historia filozofii staroytnej. Tom 1. Tum. E Iwo Zieliski. Lublin.2005. s. 248.
2

www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 11

dug Stagiryty, najpierw trzeba ustali, czym jest nazwa i czym sowo, nastpnie czym jest przeczenie i twierdzenie, zdanie i wypowied 3. By on przeciwnikiem rozumienia sw jako wytworw natury. Dla niego znaczenie nie moe by ustalane w sposb stay, nie podlegajcy zmianie i przypisane do konkretnego sowa. Dlatego znaczenie sw jest wynikiem umowy. Zdaniem Arystotelesa sowom nie mona przypisywa prawdziwoci ani faszywoci, tak jak ma to miejsce w przypadku zda. Przyjcie takiej genezy terminu sowo jest zwizane z odrzuceniem przez Arystotelesa platoskiej teorii idei. Jego stanowisko w tej kwestii mona okreli jako semantyczne, zgodnie z nim, znaki mona ustala dowolnie, ale ich znaczenie musi by cile okrelone. Dokadne okrelenie znaczenia sw jest warunkiem niezbdnym powodzenia w dialektycznych sporach4. Pojcie sowo w Hermeneutyce jest definiowane w nastpujcy sposb, jest to dwik, ktry ma rwnie odniesienie czasowe, ktrego adna cz oddzielnie nic nie znaczy i jest zawsze znakiem rzeczy mwicych co o czym innym5. Zgodnie z t definicj, przez sowa rozumie si takie zwroty jak: jest bogaty, ma sukienk itp. To co odrnia je od nazw: bogactwo, sukienka, to odniesienie czasowe. Uywajc sw, jak w powyszym przykadzie, stwierdzam, e dana sytuacja zachodzi obecnie, teraz. Warto w tym miejscu zaznaczy, e sowa same w sobie s nazwami i co znacz ( mwicy zatrzymuje sw myl, a suchajcy czeka spokojnie), ale jeszcze nie oznaczaj, e co jest czy nie jest6. Przypatrzmy si tej kwestii na przykadzie: gdy mwi jest bogaty, odnosz to do konkretnej osoby w okrelonym czasie,
3 4 5 6

Arystoteles: Dziea wszystkie s.69. Ibidem. s.67. Ibidem. s. 70. Ibidem. s.70. www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 12

natomiast gdy mwi najwyszy szczyt grski w Polsce, to nie odnosz tego, do konkretnego momentu w teraniejszoci. Odniesienie czasowe ma tu decydujcy wpyw na to czy uznamy co za nazw czy za sowo, to ostatnie zawsze wskazuje na teraniejszo. Ciekawymi przypadkami s takie sformuowania jak, nie bogaty, czy nie wysoki, ktre mimo, e speniaj warunki pozwalajce uzna je za sowa (posiadaj odniesienie czasowe a take przysuguj czemu), nie s uznane przez Arystotelesa za sowa, lecz za sowa nieokrelone. Stagiryta nie precyzuje dokadnie dlaczego nie s to sowa, stwierdza jedynie, e wystpuje pewna rnica ktrej nie sposb wyrazi. Sam termin nazwa dla Arystotelesa, jest to dwik znaczcy na mocy umowy, bez odniesienia do czasu, dwik, ktrego adna cz oddzielona od caoci nic nie czy7.Ostatni z podstawowych definicji zwizanych z jzykiem, jest zdanie, czyli wypowied znaczca, ktrej pewna cz oddzielnie znaczy co jako wyraenie, a nie jako twierdzenie lub przeczenie 8. Nie kademu jednak zdaniu przysuguje prawdziwo lub faszywo. Zdaniem w sensie logicznym bdziemy nazywali zatem zdanie oznajmujce, poniewa tylko wobec niego pojawia si kwestia jego prawdziwoci lub faszywoci, oprcz tego typu zda wyrniamy rwnie zdania: pytajce, rozkazujce itp. W przypadku takich zda, nie pojawia si kwestia ich wartoci logicznych, bo ani w zdaniu Czy dzi jest poniedziaek? ani w zdaniu Id do domu! nic nie stwierdzam, nie mwi ani prawdy ani faszu. Ale w przypadku udzielenia odpowiedzi na pytanie, stwierdzam, e albo dana sytuacja zachodzi albo nie zachodzi. Pord wielu rodzajw zda, wyrniamy dwa gwne typy, zdania: proste i zo-

Arystoteles: Dziea s.70. www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 13

one. Szczeglnym przypadkiem zda prostych s zdania kategoryczne. Wyrniamy cztery klasyczne zdania kategoryczne, s to mianowicie:1. Kade S jest P, czyli zdanie oglno twierdzce2. adne S nie jest P, czyli zdanie oglno przeczce3.Niektre S s P, czyli zdanie szczegowo twierdzce4. Niektre S nie s P, czyli zdanie szczegowo przeczce. Warto wspomnie rwnie o polskim logiku Kazimierzu Ajdukiewiczu, ktry pisa na temat zdania i jego czci. Definiujc pojcie nazwy w Logice pragmatycznej pisze nastpujco: nazwami s wic przy swym zwykym znaczeniu wszystkie rzeczowniki ()Prcz rzeczownikw nazwami s rwnie inne wyraenia proste, oraz zoone przy takim ich znaczeniu przy ktrym zastpujc nimi w zdaniu jaki rzeczownik otrzymuje si znowu zdanie 9. Z powyszej definicji wynika, e jedynie nazwa jak uyjemy w zdaniu z poczeniem z innym sowem moe mie znaczenie. Celowo uyem tu zwrotu moe posiada znaczenie, poniewa poczenie takie jak na przykad : Kady kot jest gotowa, mimo, i jest pewnym poczeniem sw, to jednak nie posiada adnego znaczenia. Wi si to z tzw. kategoriami syntaktycznymi i oznacza, e wyrazy i wyraenia wchodzce w skad zda mona uoy w grupy zalenie od roli skadniowej, jak mog w nim odgrywa. Jeeli mianowicie, zastpujc w jakim zdaniu wystpujce w nim wyraenie A wzite w znaczeniu ZA wyraeniem B w znaczeniu ZB otrzymamy znowu zdanie, to obu tym wyraeniom wzitym odpowiednio w tych znaczeniach przypiszemy t sama warto skadniow, czyli zaliczymy je do tej samej kategorii syntaktycznej10. Wedug Ajdukiewicza kade zdanie oznajmujce wyraa pewien sd, czyli myl, ktra zdaje spraw z pewnego stanu rzeczy, czyli
Ibidem.s.71. K. Ajdukiewicz: Logika pragmatyczna. Warszawa. 1974. s.30. 10 Ibidem. s29.
8 9

www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 14

ktra zdaje spraw z tego, e tak a tak jest lub tak a tak nie jest 11. A zatem sdy wyraamy za pomoc zda oznajmujcych, ktre dzielimy na twierdzce lub przeczce. Kade zdanie twierdzce jak i jego zaprzeczenie moe by albo prawd albo faszem. Rozrnia on rwnie zdania proste i zoone. Zdania zoone charakteryzuj si tym, e ich czonami gwnymi s same zdania, ktre powizane s za pomoc funktora zdaniotwrczego 12. Zdania tego typu mona nastpujco zdefiniowa, jeeli wyraenie W daje si bez reszty rozoy na czci w taki sposb, e jedna z nich jest jakim funktorem F a pozostae czci C1, C2 Cn s w wyraeniu W argumentami tego funktora wwczas mwimy, e funktor F jest funktorem gwnym wyraenia W, a wyraenia skadowe, C1, C2 Cn czonami gwnymi wyraenia W13.Oddajmy sens tej skomplikowanie wygldajcej definicji, na przykadzie pewnego zdania, niech brzmi ono nastpujco: Mczyzna sieje a kobieta zbiera. Funktorem gwnym tego zdania jest spjka a, natomiast czonami gwnymi tego wyraenia s zdania Mczyzna sieje oraz Kobieta zbiera. Zgodnie z powysz definicj zdanie typu, Nieprawda, e p, take naley uzna za zdanie zoone. W wyraeniu, Nieprawda, e dzisiaj jest niedziela, mamy dwie czci, mianowicie: nieprawda, e a take Dzisiaj jest niedziela. Zatem, zdania

Ibidem. s.27. Wyrnia si kilka typw zda poczonych funktorami zdaniotwrczymi. Zdanie poczone funktorem koniunkcji np: Jan kupi los i wygra nagrod; zdania alternatywne typu: Pojad nad morze albo zostan w domu; zdania warunkowe: Jeeli si oeni, to przestan by kawalerem. 13 K. Ajdukiewicz: Logika s.32.
11 12

www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 15

majce budow nieprawda, e p ( gdzie litera p zastpuje nam dowolne zdanie) s jednoczonowymi zdaniami zoonymi14.

1.2 P OJC I E NEGA C JI Czsto zdarza si, e wypowiadamy zdania nie bdce twierdzeniami, na przykad gdy mwi dzi jest sonecznie, wypowiadam zdanie twierdzce, ale rwnie dobrze mog powiedzie dzi nie jest sonecznie. Zdania tego drugiego typu zaliczamy do grupy wyrae, nazywajcych si przeczeniami. Charakteryzuj si one wystpowaniem w nich operatora negacji nie. Problem negacji towarzyszy filozofii i logice od czasw staroytnej Grecji. Od tamtego czasu, nie udao wypracowa si zadowalajcej definicji tego czym jest negacja i jakie jest jej znaczenie dla filozoficznych problemw. Wprowadzajc czytelnika w to zawie zagadnienie, zacz naley od wskazania jednego z wielu rozrnie w obrbie negacji, mianowicie wyrnienie negacji w logice i negacji w jzyku naturalnym. Bardzo wczesna i prosta definicja negacji odnosi si do pojedynczych predykatw zda takich jak : nieg jest czerwony, pada deszcz itp, a brzmi ona nastpujco, negacja zdania w terminach logicznych moe by definiowana przez dwa konieczne i wystarczajce wasnoci funkcji dotyczcych przedmiotu lub zbioru X: X i jego uzupenienie musi zawiera wszystko i, iloraz zbioru X z jego negacj musi by puste 15. Definicje t mona zobrazowa zdaniem o postaci wszystkie kobieIbidem. s.32. Negation of a proposition in term logic may be defined by listing two necessary and sufficient properties of that function with respect to an object or set, X: X and its complement must include everything and, the intersection of X and its negation must be empty. Chris Westbury: Negation, [w] Semiotics Encyklopedia Online,[ dostp: 3 grudzie 2009], <http://www.semioticon.com/seo/N/negation.html#>
14 15

www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 16

ty s matkami, ktre po zanalizowaniu ma nastpujce wasnoci. Po pierwsze, uzupenieniem tego zbioru s wszystkie te kobiety, ktre nie s zamne, niech zbir ten nazywa si B, w ten sposb otrzymujemy przeciwdziedzin do dziedziny zbioru pierwszego, ktry stanowi w naszym przykadzie kobiety bdce matkami, nazywany przez nas zbiorem A. Zgodnie z drugim warunkiem definicji podanym przez Arystotelesa, koniunkcja obydwu zbiorw musi by zbiorem pustym. Rzeczywicie w naszym przypadku cz wsplna zbiorw A i B jest pusta. Jeli oba warunki s spenione, otrzymujemy negacje, zdania twierdzcego. Tak definiowana negacja sprawdza si, jeli mamy do czynienia z prostymi, a nie skomplikowanymi zdaniami twierdzcymi. Nie sprawdza si ona jednak w przypadku zoonych zda czy te pyta. Jak zanegowa zdanie Rysy s wysze od nieki, postpujc zgodnie z powysz definicj negacji, co w tym przypadku bdzie uzupenieniem dla tego zdania, zbioru? Zdaje si, e w zaprezentowanym przykadzie nie jestemy w stanie stwierdzi, co moglibymy uzna za uzupenienie twierdzenia Rysy s wysze od nieki. A przecie owo uzupenienie jest pierwszym i podstawowym warunkiem mwienia o negacji w podanej powyej definicji. Definicja zaproponowana przez Arystotelesa jest prb logicznego zdefiniowania tego terminu. Najbardziej, jak sdz, znanym rozrnieniem dotyczcym negacji w obrbie logiki jest wyrnienie negacji: zdaniotwrczej ( nie - p) oraz negacji nazwotwrczej ( nie - A). Rozpatrujc drugi typ negacji ze wzgldu na zwizki pomidzy zakresami nazw A i nie-A, naley mie na uwadze, e albo, co co nie jest A ( a wic jest nie-A), bd wyczerpuje, bd te nie wyczerpuje zakresu przedmiotw rnych od A. w pierwszym przypadku mwimy, e midzy A i nie A zachodzi stosunek sprzecznoci ( nie-A oznacza wwwww.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 17

czas wszystko, co nie jest A), w drugim- e zachodzi stosunek przeciwiestwa16 Obok takich prb majcych na celu rozjanienie tego czym jest negacja, moemy analizowa pojcie to z perspektywy jzyka powszechnego, w niniejszej pracy interesowa mnie bdzie negacja logiczna. Widzimy zatem jak wiele trudnoci i komplikacji sprawia nam klarowne i jasne zdefiniowanie negacji w logice, nie wspominajc o analizie jzykowej. W Kategoriach Arystoteles prbuje uj negacje od innej strony, mianowicie poprzez ukazanie 4 sposobw, zgodnie z jakimi mog sobie by przeciwstawiane wszystkie rzeczy. Podobne podejcie do negacji odnajdujemy w dociekaniach zawartych w De quattuor oppositi, ktre zostan poddane analizie w nastpnym rozdziale. Nim jednak przejdziemy do bliszej analizy tego ujcia, konieczne wydaje mi si wprowadzenie kolejnego rozrnienia w obrbie negacji, aby dalsze wywody byy jasne i klarowne, na tyle na ile to bdzie moliwe. Wyrniamy zatem negacje przekrelajc i rnicujc, pierwsza eliminuje cakowicie desygnat negowanego pojcia czy zdania, druga wskazuje, e poza zanegowanym desygnatem istnieje co innego ( nie zawsze dokadnie okrelonego), co jednak z tamtym si wyklucza. Negacja przekrelajca jest nie tylko bardziej radykalna, ale i pierwotna w stosunku do rnicujcej, ktra j w gruncie rzeczy zakada: aby dwie rzeczy mogy rni si midzy sob, konieczne jest wykluczenie (a wic przekrelenie) ich identycznoci17. Zobrazujmy powysz dystynkcj na przykadzie, rozbitej szklanej butelki. Przyjrzyjmy si bliej negacji przekrelajcej, bdcej pierwotniejsz wobec negacji rnicujcej. Aby w penym wietle ukaza jej funkcje przekre-

16 17

W. Strewski: Istnienie i sens Krakw 2005.s.411. W. Strewski: Ontologia. Krakw 2004. s.169. www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 18

lenia, posu si przykadami: zda stwierdzajcych negatywny stan rzeczy, oraz za pomoc zda stwierdzajcych pozytywny stan o negatywnym momencie wasnoci. Przykadami powyszych form zda bd nastpujce sformuowania: Ta kartka nie jest zamalowana i Ta kartka jest nie-zamalowana. Zdania te, moemy traktowa jako odpowiedzi na pytanie: jaka jest ta kartka? Za kadym razem chcc odrzuci jak moliwo, stwierdzamy, e ta kartka nie jest lub ta kartka jest-nie i w miejsce trzech kropek wstawiamy dowolne sowo: zielona, cienka, szorstka itd. Z tego wynika, e kada z odrzuconych moliwoci zostaa cakowicie uniewaniona, przestaa istnie, zostaa przez negacj przekrelona. Tym te terminem przekrelenie oznacza bdziemy sugerowan wanie funkcj nie18. Idc dalej mona susznie, zapyta, co jest wynikiem czy, te rezultatem, tej funkcji negacji? Przyjmijmy, e kartka o ktrej bya mowa powyej jest czarna, czy mog susznie twierdzi, e realizacja moliwoci bycia czarn kartk jest wynikiem przekrelajcej funkcji negacji? Gdyby rzeczywicie sytuacja taka moga zaistnie, negacja musiaaby posiada moc, dziki ktrej czarna kartka rzeczywicie mogaby ni by. Co w moim przekonaniu wydaje si czym niemoliwym w realizacji. Aby lepiej sobie to uzmysowi wyobramy sobie szklan butelk. Gdy j rozbij, bd mia szklane kawaki czego, co jeszcze chwil temu byo butelk. Ta konkretna butelka przestaa dla mnie cakowicie w tym momencie istnie, w jej miejsce pojawi si cakowicie inny stan, ktry stanowi kawaki szka. Ten nowy stan nie jest rezultatem wypowiedzenia zdania zawierajcego swko nie. To wynik mojej czynnoci, jak byo rzucenie butelki

18

W. Strewski: Istnienie i... s.414. www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 19

o ziemi. A zatem co stanowi rezultat przekrelajcej funkcji negacji? Rozbita butelka nie jest ju butelk, to co otrzymujemy moemy okreli jako nico, nic ( nie-byt)19. Tu powstaje trudno dotyczca tego, czym jest nic czy przekrelenie, ktre chcemy traktowa jako wynik tej negacji? Aby w pewien intuicyjny sposb przybliy si do zrozumienia tej kwestii, posu si analogi. Powrmy jeszcze raz do naszego pocztkowego przykadu z kartk papieru. Zamy, e jest to biaa kartka na ktrej narysowalimy lini. Po chwili bior gumk i zaczynam zmazywa t lini, linia przestaje dla mnie w tym konkretnym momencie istnie, jej miejsce zastpuje biae pole kartki. Gdyby w momencie mazania tej linii, mj znajomy zada pytanie co to jest?, odpowiedziabym, e nic. eby waciwie zrozumie t i jej podobne analogie, trzeba pamita, e naley bra tu pod uwag to tylko, co wypada z bytu i sam czysty kres, rezultat tego wypadnicia, nie myle natomiast o tym nowym stanie rzeczy, ktry natychmiast, w wyniku zniweczenia tego czego si pojawia20. Jak wynika z tego, co zostao powyej powiedziane, z negacj jako przekreleniem mamy do czynienia w przypadku stanw negatywnych. Wypowiadajc zdania o takiej formie naley zwrci uwag, e za kadym razem wystpuj w nim: przedmiot (A) i pewna rugowana z niego cecha(b), A nie jest b. Wynika z tego, e nie jest stanowi tu granic zasigu bytowego przedmiotu, ustala przedzia czy rozdzia, midzy nim

19 Uywam rozrnienia na niebyt pisany razem i nie-byt pisany z dywizem za Wadysawem Strewskim, ktry pierwszy zapis odnosi do negacji rnicujcej, natomiast drug form zapisu odnosi do negacji przekrelajcej. Dla Strewskiego nie-byt jest tosamy z pojciem nicoci. 20 W. Strewski: Istnienie i s.415.

www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 20

a tym wszystkim, co nim nie jest21. Innym typem jest negacja rnicujca. Negacja ta wskazuje, e poza zanegowanym desygnatem istnieje co innego, co jednak z tamtym si wyklucza22. Przykadem rnicujcej funkcji negacji bdzie para choroba-zdrowie. Aby mc mwi o negacji rnicujcej, potrzebna jest negacja przekrelajca. Mona zada pytanie, dlaczego? Aby odpowiedzie sobie na tak sformuowane pytanie, wystarczy spojrze na powyszy przykad. Choroba nie jest zdrowiem i odwrotnie. W takim razie jeli mwi choroba, to zdrowie musi w pewien sposb przesta dla mnie istnie, zostaje ono przekrelone. A zatem negacja jako przekrelenie jest pierwotniejsza, ni negacja rnicujca. Negacja ta wymaga rwnie innych zaoe ontologicznych. W jej przypadku, domaga si istnienia co najmniej dwch przedmiotw, ktrych porwnanie doprowadza, do wniosku, e jeden nie jest drugim () negacja rnicujca zakada zawsze jaki moment tako samociowy midzy przedmiotami, ktrych dotyczy, chociaby tym czym wsplnym mia by sam moment jakiego sposobu istnienia23. Majc ju naszkicowane rozumienie terminw negacja rnicujca i negacja przekrelajca, moemy przej do arystotelesowskiej koncepcji czterech przeciwstawie. W Kategoriach, Arystoteles wyrnia cztery sposoby, zgodnie z ktrymi rzeczy mog by sobie przeciwstawne, s to: stosunek, przeciwiestwo, brak i posiadanie, twierdzenie i przeczenie. Co do pierwszej relacji w jakiej mog wzgldem siebie pozostawa rzeczy, to charakteryzuje si ona tym, e przeciwiestwa podpadajce pod kategorie stosunku tumacz siwzajemnym odniesieniem do siebie czy w jaki inny sposb; na przykad, podwjne jest takie wanie, bo jest podwjne czego .() A wic
21 22 23

Ibidem.s.433. W. Strewski: Ontologia.s.167. W. Strewski: Istnienie i ...s.432. www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 21

wszelkie przeciwiestwa jako relatywne nazywaj si tak wanie ze wzgldu na wzajemny do siebie stosunek24. W tym przypadku rzeczy jakie sobie s przeciwstawiane, pozostaj wzgldem siebie zalene. Bez caoci nie mielibymy poowy bdcej przeciwstawn owej caoci. Jako kolejne przeciwstawienie Arystoteles wyrnia przeciwiestwo. Cech wyrniajc je jest to, e o rzeczach przeciwnych tworzcych przeciwiestwo nie mwi si, e s wzajemnie od siebie zalene, lecz e jedno jest przeciwiestwem drugiego25. W obrbie rzeczy przeciwnych, Stagiryta dokonuje rozrnienia na przeciwiestwa bdce tego samego rodzaju, z ktrych jedno musi koniecznie orzeka o danym przedmiocie i na przeciwiestwa, z ktrych ani jedno ani drugie nie musi koniecznie wystpowa w orzekanym przedmiocie. Na przykad: w przypadku czowieka moemy mwi o takiej parze przeciwnej jak zdrowie i choroba, zawsze ktre z tych przeciwiestw musi odnosi si do czowieka. Ten rodzaj przeciwiestw charakteryzuje si brakiem wystpowania czego poredniego w parze zdrowie- choroba, nie wystpuje co pomidzy ekstremami tej pary. Natomiast przykadem drugiego typu przeciwiestw wyrnionych przez autora Kategorii, moe by wystpowanie koloru biaego lub czarnego w jakim ciele, podobnie sytuacja ma si z par dobro- zo, to co jest charakterystyczne dla tego typu przeciwiestwa to, to, e midzy nimi jest jednak co poredniego, na przykad miedzy biaym i czarnym- szary, popielaty i tym podobne kolory, a pomidzy zym i dobrym- ani zy ani dobry. W pewnych przypadkach istniej nazwy dla stanw porednich, jak na przykad szary i popielaty, midzy biaym i czarnym; natomiast w niektrych przypadkach nie jest rzecz atw znale nazw dla stanu poredniego, ale wwczas przez za24 25

Arystoteles: Dziea s.55. Ibidem.s.55. www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 22

przeczenie obu kracowoci okrela si stan poredni26. Trzecim sposobem w jaki mog by sobie przeciwstawne rzeczy, jest brak i posiadanie, mianem tym nazywa si to, co odnosi si do tej samej rzeczy, na przykad wzrok i lepota. Warto zwrci uwag, na rnice midzy przeciwiestwem a brakiem i posiadaniem. Ujawnia si ona w tym, e w przeciwiestwach ekstrema takie jak czarne biae, nie dotycz jedynie konkretnego przedmiotu, lecz odnosz si do caej palety przedmiotw, wobec ktrych, zastosowa moemy t dystynkcj. Natomiast w przypadku przeciwstawienia braku i posiadania, jego ekstrema musz koniecznie odnosi si do przedmiotu o ktrym maj orzeka, e je posiada lub nie posiada. Zatem, albo jedno albo drugie z ekstremw z natury musi przynalee do przedmiotu. Wana jest tu uwaga Arystotelesa mwica, e o przeciwstawieniach tego rodzaju mwimy, gdy przeciwne cechy z natury wystpuj w danym przedmiocie. Chodzi tu o to, e jeeli w danym momencie czasu jaki przedmiot z natury powinien posiada pewn cech, a jej nie posiada to wtedy wanie mwimy o przeciwiestwie braku i posiadania. Zanim przejd do omwienia ostatniego sposobu, na jaki rzeczy mog by sobie przeciwstawne, zauwamy pewn istotn rzecz. Takie przeciwne pary, jak stosunku i przeciwiestwa a take braku i posiadania, moemy z ca pewnoci zakwalifikowa do negacji rnicujcej. Dzieje si tak poniewa, we wspomnianych relacjach, cechy wystpujce na ich przeciwlegych biegunach, odnosz si w taki sposb do przedmiotw o ktrych s orzekane, e poza negowanym desygnatem istnieje co innego, a take dlatego, e ani jedno ani drugie z ekstremw tych przeciwstawie nie jest

26

Ibidem.s.56. www.e-bookowo.pl

Tomasz Pawlik: Filozoficzne koncepcje negacji

| 23

prawdziwe lub faszywe. Moment prawdziwoci i faszywoci wydaje si by tu najwaniejszy i najbardziej charakterystyczny dla czwartego przeciwstawienia, o jakim mwi Arystoteles, jasne wic, e to, co si przeciwstawia jako twierdzenie i przeczenie, nie przeciwstawia si w aden z wymienionych wyej sposobw, bo tylko w tym przypadku jedno musi by zawsze prawdziwe, a drugie faszywe () wszdzie tam, gdzie nie ma pocze sownych, prawda i fasz nie maj zastosowania, a wszystkie powyej wymienione przeciwiestwa skadaj si z wyrazw pojedynczych27. Opozycji pomidzy twierdzeniem a przeczeniem odpowiada negacja przekrelajca. Zgodnie z tym, co Arystoteles twierdzi na temat sw, o ktrych nie mona byo susznie orzeka prawdy i faszu, jasne staje si jego rozumowanie, wedle ktrego jedynie w przypadku pocze sownych pojawia si kwestia prawdy i faszu. Pojawia si jednak problem ze zdaniami przeciwnymi, skoro wczeniej uznalimy, e wyrazy przeciwne takie jak zdrowy-chory, biedny-bogaty nie s ani prawdziwe ani faszywe, to i zdania z nich zoone rwnie takie bd. Jeli przyjmiemy to zaoenie, bdzie ono stao w jawnej sprzecznoci z tym, co zostao powiedziane na temat pocze sownych. Podobny zarzut mona wysun, odnoszc si do przeciwstawienia braku i posiadania. Czy zatem twierdzenia wysuwane przez Stagiryte s sprzeczne? Ot nie. Zobaczmy to na przykadzie podawanym w Kategoriach, przyjmijmy dwa zdania: Sokrates jest chory i Sokrates jest zdrowy. Oba zdania s twierdzeniami, a wic nie mog by zaliczone w poczet czwartego przeciwstawienia. Dlatego w owym przeciwstawieniu na przeciwlegych biegunach stoj wobec siebie: twierdzenie i przeczenie.

27

Ibidem.s.58. www.e-bookowo.pl

O autorze Urodzony 13.01.1986 roku w Czeladzi. Magister filozofii na Uniwersytecie lskim. Byy czonek Koa Naukowego Filozofw U. W roku akademickim 2009/2010 wyrniony stypendium minister nauki i szkolnictwa wyszego. Uczestnik w programw LLP/ERASMUS, w ramach ktrego spdzi p roku na Sowacji, studiujc na Uniwersytecie Mateja Bela w Baskiej Bystrzycy, oraz MOST, semestr studiw na Uniwersytecie Wrocawskim. W latach 2009, 2010 uczestniczy w IV i V Midzynarodowej Konferencji Naukowej Homo Naturalis. Pasjonat filozofii analitycznej, filozofii jzyka oraz ontologii. Swoje teksty publikuje na portalach www.racjonalista.pl oraz www.infotuba.pl. Strona prywatna www.filosophia.republika.pl