Z

ARTYKUY Teresa OBOLEVITCH

Wydzia Filozoczny PAT Krakw

N XXXVIII / 2006, s. 3546

FIZYKA I METAFIZYKA W UJCIU MIKOAJA OSSKIEGO

Stosunki midzy zyk a metazyk zanim doszo (w XIX i XX r.) do radykalnego przeciwstawienia tych dziedzin ukaday si rozmaicie. W niniejszym artykule najpierw rozwaymy kilka sposobw relacji nauki (zyki) do metazyki, jakie funkcjonoway w dziejach ludzkiej myli, a nastpnie skupimy si na analizie propozycji rosyjskiego lozofa Mikoaja osskiego (18701965), dziaajcego w czasach rozkwitu i pocztku upadku neopozytywizmu. 1. NIEKTRE TYPY RELACJI MIDZY NAUK A METAFIZYK Niniejsze rozwaania nie maj pretensji ani do przedstawienia wyczerpujcej typologii ukadu stosunkw midzy metazyk a nauk, ani do ich dokadnego opisu, bowiem to zadanie wymagaoby osobnego studium. Na uytek naszego opracowania moemy przyj, e historycznie uksztatoway si trzy zasadnicze typy relacji midzy poznaniem naukowym a dociekaniem metazycznym. (1) Pierwszy z nich, chronologicznie wczeniejszy, charakteryzuje si istnieniem cisego zwizku i rwnouprawnieniem tych dwch dziedzin. W myli staroytnej zarwno metazyka, jak i nauka (czyli
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

OBOLEVITCH

wczesna lozoa przyrody) posiaday wsplny obszar bada. Dociekania na temat arche, ktre zapocztkoway ca lozo w ogle, miay zarwno naturalistyczny, jak i metazyczny wydwik. Poszukiwania zasada miaa wyjani, z jednej strony, z czego s zbudowane poszczeglne przedmioty empirycznego wiata, z drugiej za co ley u podoa caej rzeczywistoci jako takiej. O pokrewiestwie antycznej lozoi przyrody i metazyki wiadczy rwnie ten fakt, e lozofowie joscy, a za nimi Arystoteles posugiwali si takim aparatem jzykowym, ktry posiada jednoczenie naturalistyczne i metaempiryczne konotacje. Zapoyczone z jzyka potocznego pojcia arche (pocztek, zasada), aitia (przyczyna, dos. wina, sprawstwo), physis (natura) stanowiy zarazem kategorie zyczne i metazyczne. Nieprzypadkowo Arystoteles, ktry ju wyranie wyodrbni metazyk jako osobn dyscyplin (nazywan przeze teologi, lozo pierwsz lub po prostu mdroci) na licznych miejscach swych pism nawizywa do koncepcji swych poprzednikw. Krytykujc niewystarczalno ich podejcia, ktre ograniczao si do badania jedynie materialnego aspektu bytu, zarazem powiadcza, i poszukiwana przez zjologw zasada wykraczaa w mniejszym lub wikszym stopniu poza obecne tu i teraz dane obserwacji, transcendowaa empiryczny wiat przyrody. Ponadto rzeczowe treci Arystotelesowej lozoi pierwszej, zawarte w Metazyce, ktre dotycz czterech konstytuujcych substancj przyczyn, aktu i monoci, a take Nieruchomego Poruszyciela, s w takim stopniu zyczne, w jakim metazyczne s spekulacje o Pierwszym Nieruchomym Poruszycielu w smej ksidze Fizyki czy o umyle czynnym w trzeciej ksidze O duszy, czyli w pismach, o ktrych sam Arystoteles powiada, e mia wiadomo, i nie s cakowicie zyczne. Przekroczenie zyki dokonuje si wic u Arystotelesa jakby bez porzucania jej samej1 . Midzy porzdkiem zycznym a metazycznym istniaa cigo, i cho wiedza prawdziwa jak nazywa metazyk Stagiryta
1 J. Domaski, Metazyka Arystotelesa i zyka pierwszych lozofw (Uwagi o nazwie, pojciu i przedmiocie metazyki), Archiwum Historii Filozoi i Myli Spoecznej, t. 36 (1991), s. 23.

FIZYKA I METAFIZYKA W UJCIU MIKOAJA OSSKIEGO

growaa nad pozostaymi naukami, to jednak zostaa wyodrbniona (przez samego Arystotelesa) i zdeniowana (przez Andronikosa z Rodos) w bezporednim odniesieniu do zyki, bez ktrej nie miaaby racji bytu. W myli staroytnej nie tylko zyka bya zalena od metazyki, ale istniaa take relacja odwrotna. (2) Donioso metazyki jako nauki o pierwszych zasadach i przyczynach, zajmujcej si ostatecznym wyjanieniem rzeczywistoci, zostaa doceniona w tradycji tomistycznej. Jednak podczas gdy u presokratykw i Arystotelesa mona dopatrzy si zwizku choby genetycznego zyki i metazyki, w myli tomistycznej zostaje podkrelony dystans midzy naukami przyrodniczymi (ktrych przedmiot jest okrelony przez pierwszy stopie abstrakcji) i metazyk (dyscyplin najbardziej abstrakcyjn i uniwersaln). Drogi nauki i metazyki, ktre w staroytnoci przeplatay si, zaczynaj si rozchodzi. Stosunek metazyki do zyki mona okreli przez pojcie nadrzdnoci. To wanie metazyka umoliwia poznanie istoty bytu, w odrnieniu od nauk, skupionych na badaniu zmiennych zjawisk. Take dzi takie przekonanie podziela wielu lozofw. Wystarczy przegldn podrczniki metazyki, napisane z perspektywy neotomistycznej. Jednak ju w redniowieczu sytuacja nadrzdnoci metazyki w stosunku do nauki, aczkolwiek cieszca si wielk popularnoci, nie bya jedyn. Dawaa o sobie zna rwnie staroytna tendencja do wzajemnego przenikania si obszarw zyki i metazyki. Kosmologia (badanie przyrody) spotyka si z ontologi (metazyczn interpretacj przyrody) oraz z teologi w szkole z Chartres, za w czasach pniejszych u Leibniza czy Kartezjusza, a poniekd nawet u jednego z pionierw nauki nowoytnej, I. Newtona, ktry traktowa czas i przestrze w kategoriach metazycznych czy wrcz religijnych. Nie dochodzi tu do utosamienia nauki i metazyki, ale te dwa porzdki nie s te radykalnie oddzielone od siebie. Zostaje zachowana moliwo przekadu poj naukowych na bardziej oglny (i z koniecznoci nieostry) jzyk metazyki.

OBOLEVITCH

(3) Oprcz dwch wymienionych sposobw relacji zyki do metazyki nadrzdnoci i wzajemnego oddziaywania, mona wyrni take relacj podrzdnoci, a nawet prby zastpienia metazyki przez nauk. Zaufanie do metody empirycznej, umoliwiajcej pewne zdobycie informacji o poznawanym przedmiocie, podwaao jaowe spekulatywne dociekania. Kant, kwestionujcy moliwo metazyki jako nauki na gruncie wypracowanej przez siebie teorii poznania, pozytywici na czele z A. Comteem, tzw. empiriokrytycy i wreszcie neopozytywici, skupieni w Kole Wiedeskim, zadawali kolejne ciosy krlowej nauk, za jak uchodzia niegdy metazyka. Nie bdziemy rozwaa ani strategii antymetazycznych atakw, ani ich wynikw, gdy ta pouczajca historia jest dobrze znana. Jest znamienne, e ju w XIXwieczni pozytywici drugiej generacji dostrzegli konieczno zwrcenia si w kierunku metazyki. Nie godzc si na metazyk, ktra byaby a priori wobec nauki, zaproponowali w zamian tzw. metazyk indukcyjn, ktra, wychodzc od danych nauki, dy do ich uoglnienia i stworzenia uniwersalnej ontologicznej koncepcji rzeczywistoci. Na przeomie XIX i XX r. powstaje take tzw. metazyka aksjomatyczna, ktra zajmuje si analiz podstawowych dla wszelkich nauk, najoglniejszych poj, takich jak przedmiot, istnienie, wasno, stosunek i inne2 . Obydwie odmiany metazyki, zachowujc swj samodzielny charakter, zakadaj oddziaywanie z nauk. Przypomina to pierwszy typ relacji midzy zyk a metazyk, ale odznaczajcy si zdecydowanie wikszym krytycyzmem. W ubiegym stuleciu pojawio si niemao prb zbudowania metazycznych systemw, ktre bezporednio nawizyway do danych nauki. Bardzo charakterystyczna w tym wzgldzie jest chociaby koncepcja A.N. Whiteheada. Wydaje si, e do tego typu metazyki naley zaliczy take rozwaania M. osskiego.
2

T. Czeowski, O metazyce, jej kierunkach i zagadnieniach, Kty: Antyk 2004.

FIZYKA I METAFIZYKA W UJCIU MIKOAJA OSSKIEGO

2. O METAFIZYCE OSSKIEGO Jeden z najwybitniejszych lozofw rosyjskich Mikoaj osski otrzyma gruntowne wyksztacenie nie tylko w dziedzinie humanistyki, ale i nauk cisych. Absolwent HistorycznoFilologicznego i FizycznoMatematycznego Wydziau Uniwersytetu w Sankt Petersburgu (gdzie studiowa w latach 18911898), osski reszt ycia cakowicie powici lozoi. By profesorem swej alma mater Uniwersytetu Petersburgskiego, a po wydaleniu z Rosji, od 1922 r. wykada na uniwersytetach w Pradze, Brnie, Bratysawie oraz prawosawnej Akademii Duchownej w. Wodzimierza w Nowym Yorku. W latach modzieczych osski wyznawa pogldy materialistyczne i ateistyczne. We swych wspomnieniach pisa: Byem przekonany, e studiowanie zyki, chemii i zjologii oznacza zdobycie wiedzy o fundamentalnej budowie wiata3 . Aczkolwiek w wieku dojrzaym zbliy si do idealizmu, do koca ycia zachowa jednak zaufanie do metody empirycznej, prbujc przy tym pogodzi empiryzm z podejciem idealistycznym. W swej twrczoci niejednokrotnie podejmowa zagadnienia z pogranicza lozoi i przyrodoznawstwa. Warto wymieni kilka charakterystycznych w tym wzgldzie prac osskiego. Na XI Midzynarodowym Kongresie Filozocznym w Brukseli w 1953 r. wygosi odczyt Space, Time and Einsteins Theories. W 19591960 r. na amach paryskiego emigracyjnego tygodnika Russkaja mysl ukaza si jego artyku, wprost zatytuowany Fizyka i metazyka. 15 stycznia 1960 r. w Paryskim Towarzystwie NaukowoFilozocznym osski zaprezentowa referat Pojcie substancji jako warunek konieczny wiedzy naukowej. Ju w tytule swego odczytu rosyjski myliciel daje do zrozumienia, e nauka nie moe si obej bez docieka metazycznych. Podobn myl wypowiedzia we wczeniejszym referacie Warunki moliwoci ewolucji, wygoszonym na II Polskim Zjedzie Filozocznym w Warszawie w 1927 r. Na czym, zdaniem osskiego, polega zwizek nauki i metazyki?
3

Wospominanija. iz i osofskij put, Woprosy osoi 10 (1991), 178.

OBOLEVITCH

Najpierw zobaczmy, w jaki sposb myliciel opisuje specyczne zadanie metazyki. osski nawizuje do klasycznej Arystotelesowskiej tezy (podzielanej przez wielu lozofw rosyjskich na czele z Wodzimierzem Soowjowem), i metazyka, jako najbardziej uniwersalna i abstrakcyjna dyscyplina, siga pierwszych zasad rzeczywistoci: Badajc elementy bytu, metazyka odnajduje w wieloci rnorodnych przedmiotw ich identyczny rdze. Lecz take nauki szczegowe wykonuj to zadanie, np. zyka odkrywa identyczny aspekt procesw wietlnych i elektromagnetycznych. Rnica polega jedynie na tym, i nauki szczegowe w swej analizie bytu nie sigaj zbyt gboko, podczas gdy celem metazyki jest rozoenie bytu na ostatnie, wyrnione przez myl, elementy, a co za tym idzie ustalenie najbardziej powszechnych identycznych elementw. Nastpnie, obserwujc zmiany zachodzce w wiecie, metazyka dy do odnalezienia w zmiennoci tego, co niezmienne. Lecz i zyka ma ten sam cel, ustalajc, np., e w wyniku przemiany energii jej ilo zostaje zachowana. Rnica dotyczy tylko tego, e metazyk, doprowadzajc sw analiz do ostatecznej gbi, dochodzi do takiej niezmiennoci, jak jest np. substancja. Wreszcie kada nauka usiuje doj od tego, co pochodne, do dziedziny podstawowej i ustali zaleno tego, co pochodne, od jego podstawy. Lecz metazyk, majc za przedmiot swego badania cao wiata, a nie jak jego cz, nie zatrzymuje si na wzgldnej podstawie. Poszukujc podstawy absolutnej, wkracza on w dziedzin Ponadwiatowej Zasady, w sfer Absolutu4 . W sposb szczeglny temat relacji midzy nauk a metazyk osski podejmuje we wspomnianej wyej pracy Fizyka i metazyka, ktra stanowi odpowied rosyjskiego myliciela na ksik Physics and Microphysics Loisa de Brogliea. Podzielajc ide francuskiego uczonego, i odkrycia wspczesnej zyki domagaj si nowej lozocznej interpretacji, osski proponuje swoje wasne rozwizanie, ktre miaoby harmonijnie poczy nauk i metazyk. Realizacj tego projektu lozof
Tipy mirowozzrienij w: N.O. osskij, Czuwstwiennaja, intielektualnaja i misticzeskaja intuicija, Moskwa: Riespublika 1995, s. 8.
4

FIZYKA I METAFIZYKA W UJCIU MIKOAJA OSSKIEGO

zaczyna od poszukiwania odpowiedniej metazyki, ktra, nawet jeli nie uzasadniaaby danych wczesnej nauki (zyki i biologii), to przynajmniej nie ignorowaaby owych wynikw. Koncepcja metazyczna ma by na tyle uniwersalna i elastyczna zarazem, by moga pasowa do teorii naukowych i je uzupenia. Sw metazyczn doktryn osski przedstawi w licznych wczeniejszych pracach. Kluczowym w jego systemie jest pojcie czynnika substancjalnego (substancialnyj diejatiel). W opinii osskiego, czynniki substancjalne le u podstaw kadego bytu (z wyjtkiem Boga), poczwszy od elektronu (lub jeszcze bardziej prostych istot, ktre z czasem zostan odkryte przez zyk5 ) a po ludzk ja, zoone organiczne struktury i tzw. Najwysz Substancj. Czynniki substancjalne mona porwna z monadami Leibniza z tym zastrzeeniem, i one oddziauj na siebie, co wyraa si w ich przyciganiu lub odpychaniu (wanie dlatego osski okrela substancje jako czynniki; dos. dziaacze, agensy). Odpowiadaj one za wszelkie znane procesy, zachodzce w wiecie, takie jak: szeroko pojty ruch (badany przez zyk), rozwj organizmw (opisywany przez biologi), procesy percepcji i mylenia (ustalane przez psychologi) itp. By dopeni charakterystyki czynnikw substancjalnych osskiego, dodajmy, e maj one aprzestrzenn a atemporaln natur, s niedyskretne. Pisze osski:
Tworzc zdarzenia, posiadajce czasow i przestrzenn form, same [czynniki substancjalne] s uwolnione od tych form; s nieczasowe i nieprzestrzenne. Mao tego, rozporzdzaj tymi formami; w istocie rzeczy, tworzc takie zdarzenia, jak ruch, dwiki, denia, uczucia itp., nie umieszczaj ich w niezalenie istniejcym ju czasie i przestrzeni, lecz same nadaj swym przejawom czasow lub przestrzennoczasow form6.
Bog i mirowoje zo, Moskwa: TERRA Kninyj kub, izd. Riespublika 1999, s. 334. 6 Idea doskonaoci absolutnej. Bg i deikacja stworzenia (fragm. pracy Usowija absolutnogo dobra), tum. R. Sapeko w: L. Kiejzik (red.), Niemarksistowska lozoa rosyjska. Antologia tekstw lozocznych XIX i pierwszej poowy XX wieku, cz. II, d: Ibidem 2002, s. 9596.
5

OBOLEVITCH

Std to nie wiat znajduje si w czasie i przestrzeni, ale przestrze i czas jako formy bytw empirycznych znajduj si w wiecie7 . Czynnikw substancjalnych nie naley rozumie jako najmniejszych niepodzielnych czstek (atomw), konstytuujcych bardziej zoone struktury, ale raczej jako noniki bytu na wzr Platoskich idei8 . Maj one indywidualny, osobowy, quasipsychiczny charakter. Std sw koncepcj osski okrela mianem personalizmu. Czynniki substancjalne tworz hierarchiczn drabin, przy czym na wyszym stopniu rozwoju (jak w przypadku czowieka) quasipsychiczne waciwoci czynnikw substancjalnych przejawiaj si w postaci wiadomoci. I znw dostrzegamy podobiestwo midzy nauk osskiego a doktryn Leibniza o apercepcji i percepcji monad. Jedne i te same elementy ksztatuj wiele zdarze, co pozwala stwierdzi, i caa rzeczywisto w swej najgbszej, metazycznej osnowie charakteryzuje si wewntrzn jednoci, a nawet wspistotowoci. W ten sposb wszystko jest immanentne wszystkiemu9 . Wszystkie czynniki substancjalne zostay stworzone przez ponadwiatow zasad Boga i nadzielone przez Niego twrcz si do dalszego rozwoju. Nie s one zdeterminowane; przeciwnie, odznaczaj si maksymaln wolnoci. Rosyjski lozof twierdzi:
Bg tworzy twrcw i daje im moliwo samodzielnej realizacji swego ycia w czasie, a nawet wypracowania samoistnych form ycia, np. formy tlenu, azotu, krystalicznoci soli kuchennej, formy konwalii, ora, ludzkoci itp. (...) Bg stworzy w sposb ponadczasowy jedynie ponadczasowy system czynnikw substancjalnych, nie nadajc im adnego empirycznego charakteru, ktry w przyrodoznawstwie wyraa si postaci rodzajw, gatunkw, rodzin itp. Wszystkie wydarzenia, wszystkie procesy, ktre skadaj si na ycie wiata i ktre wyraaj
7 Space, time and Einsteins theories w: Actes du XI` me Congr` s International e e de philosophie, vol. VI: Philosophie et m thodologie des sciences de la nature, Ame sterdam: NorthHolland Publishing Company, Louvain: Editions E. Nauwelaerts, s. 176. 8 Por. Obszczedostupnoje wwiedienije w osoju, Frankfurt am Main: Posiew 1956, s. 3435. 9 Idea doskonaoci absolutnej, op. cit., s. 97.

FIZYKA I METAFIZYKA W UJCIU MIKOAJA OSSKIEGO waciwoci rodzajw istot, ich gatunkw itp., jak rwnie abstrakcyjne idee odpowiednich form ycia, nie s stworzone przez Boga, ale wypracowane przez same czynniki substancjalne10.

Takie rozwizanie pozwala pogodzi chrzecijaski dogmat o stworzeniu wiata z doktryn Darwina. Odpowiednia metazyczna koncepcja jawi si nie jako alternatywa dla teorii nauk biologicznych, ale jej uzupenienie. W podobny sposb ukadaj si stosunki midzy metazyk a zyk sensu stricte. Tak np. indeterminizm wiata mikro, badanego przez mechanik kwantow, osski tumaczy wolnoci czynnikw substancjalnych, ktre le u podstaw wszystkich bytw. Jednoczenie, polemizujc z L. de Brogliem, rosyjski myliciel twierdzi, e nie ma potrzeby reformowa pojcia czasu i przestrzeni: Jedno czasu i przestrzeni jest zupenie zrozumiaa, poniewa s one wytwarzane przez czynniki substancjalne11 . Zatem osski nie zadowala si odgrnym stwierdzeniem, e metazyka docieka bardziej fundamentalnego poziomu rzeczywistoci ni to czyni przyrodoznawstwo i humanistyka. W przekonaniu rosyjskiego lozofa, jego metazyka jest otwarta na nauk. Swe rozwaania osski prbuje wkomponowa w konkretne teorie naukowe i pokaza, w jaki sposb metazyka przyczynia si do zgbienia problemw zycznych.
10 O tworienii mira Bogom w: S.L. Frank (red.), Iz istorii russkoj ofskoj mysli konca 19go i naczaa 20go wieka. Antoogija, Washington New York: Inter Language Literary Associates 1965, s. 231, 234. Por. M. osski, Warunki moliwoci ewolucji w: Ksiga Pamitkowa II Polskiego Zjazdu Filozocznego, Warszawa 1927, Przegld Filozoczny XXXI (1928), 115117; T. Obolevitch, O recepcji teorii ewolucji w lozoi rosyjskiej (W. Soowjow, M. osski), Zagadnienia Filozoczne w Nauce XXXIII (2003), 112124. 11 Poniatije substancii kak nieobchodimoje usowije naucznogo znanija <http://ihtik.lib.ru/ ph articles/ ihtikpharticle 1187.htm>. Por. Intuitywizm i spczesny realizm angloamerykaski, streci T. Parczewski, Kwartalnik Filozoczny t. III (1925), 398: wskutek dziaalnoci [czynnikw substancjalnych] realizuje si jedyny czas i przestrze.

10

OBOLEVITCH

3. PODSUMOWANIE Nie wgbiajc si w kolejne niuanse systemu osskiego, rozwamy pytanie: jakie znaczenie ma tego typu metazyka? Zaznaczylimy ju, e propozycj osskiego mona umieci wrd tych koncepcji, ktre d do dokonania swoistego przekadu danych poszczeglnych nauk na bardziej uniwersalny jzyk metazyki. W tym wypadku dochodzi do skrzyowania rozwaa metazycznych z teoriami biologicznymi i zycznymi. Doktryna osskiego jest naraona na wiele trudnoci, waciwych dla wszelkich prb reinterpretacji wynikw nauki w kategoriach metazycznych (w tym miejscu nie bdziemy ich omawia), niemniej jednak nie jest pozbawiona atrakcyjnoci. Jego koncepcja w wielu punktach zblia si do spekulatywnego systemu przyrody A.N. Whiteheada (dostrzega to sam osski). Obydwaj lozofowie gosz pogld o zoonej, hierarchicznej strukturze wiata, uksztatowanej odpowiednio przez czynniki substancjalne (osski) lub aktualne zaistnienia (Whitehead); obydwaj rozpatruj rzeczywisto jako proces, w wyniku ktrego pojawiaj si coraz to nowe formy bytu12 . Metazyka osskiego potra dobrze wpisa si w zastane teorie naukowe, a jednoczenie uwzgldniajc niedookrelony charakter sugerowanych przeze kategorii ontologicznych (czynnikw substancjalnych) jest pozbawiona roszcze do absolutnego, denitywnego rozszyfrowania rzeczywistoci. Powstaje jednak pytanie: jak rol ma spenia taka metazyka? Czy wyjanienie wiata w kategoriach naukowych nie wystarcza? Czy zatem nauka i metazyka stanowi dwa jzyki, opisujce rzeczywisto, za wybr midzy nimi zostaje w gestii osobistych preferencji? Niewtpliwie, po usamodzielnieniu si i intensywnym rozwoju nauki, nie istnieje moliwo powrotu do takich relacji, jakie zachodziy midzy zyk a metazyk w staroytnej Grecji. Zawsze bdzie istnie napicie pomidzy nimi. Niemniej w historii lozoi nie brakowao wysikw znalezienia wsplnej paszczyzny, miaych prb wykroczenia poza granice
12 Niewtpliwie, rde podobiestwa midzy koncepcj osskiego a Whiteheada naley upatrywa w inspiracji platoskiej.

FIZYKA I METAFIZYKA W UJCIU MIKOAJA OSSKIEGO 11

ju nie tylko samych zjawisk (co niegdy byo przedmiotem krytyki wszelkich odmian pozytywizmu), ale teorii naukowych i postawienia pyta, dotyczcych natury wszechwiata i moliwoci jego poznania. Kwestia relacji dyscyplin naukowych i metazyki pozostaje otwarta. SUMMARY PHYSICS AND METAPHYSICS IN M. OSSKIS VIEWS
Generally speaking, one can distinguish the following approaches to the question of the mutual relationship between physics and metaphysics: (1) both these domains are on equal footing, (2) physics is subordinated to metaphysics, (3) metaphysics is subordinated to physics. In the second half of the 19th century the fourth approach appears, namely an attempt to create a metaphysical system based on scientic results. The system created by the Russian philosopher N. osski belongs to the latter category. In his view, the socalled substantial agents are fundamental buildingblocks of the entire reality: from elementary particles to living organisms. osski believed that his system could help solving some scientic problems. His ideas are similar to those of Leibniz and Whitehead.