Tadeusz Pabjan Teoria wielu wiatw nauka czy filozofia?

Wspczesna nauka uczy pokory. Nie tylko dlatego, e pozwala si przekona, z jak wielk starannoci Wszechwiat strzee swoich tajemnic, a kada uzyskana odpowied na postawione pytanie generuje dziesitki nowych pyta, na ktre nie ma odpowiedzi. Nauka uczy pokory, poniewa dostarcza argumentw za tym, e wiat, w ktrym yjemy, nie jest skrojony na nasz miar. Odkrywane przez nauk obszary fizycznej rzeczywistoci, ktre rni si od wiata znanego z codziennego dowiadczenia o wiele rzdw wielkoci, a o istnieniu ktrych ludzko nie miaa pojcia przez wiksz cz swojej historii, musz budzi respekt. Prawdziwym powodem frustracji nie jest jednake samo istnienie tego typu obszarw, ale to, e prawie wcale nie znajduje w nich zastosowania kategoria zdrowego rozsdku, ktra umoliwia zrozumienie regu, w oparciu o ktre funkcjonuje wiat makroskopowy. Teorie naukowe, ktre opisuj fizyczn rzeczywisto na poziomie niedostpnym dla zmysw czowieka, najczciej nie posiadaj naturalnej,

zdroworozsdkowej interpretacji, poniewa jzyk matematyki, ktry pozwala precyzyjnie opisywa odpowiednie fragmenty wewntrznej struktury tej rzeczywistoci, nie znajduje prostego przeoenia na zdroworozsdkowe kategorie jzyka potocznego. Nic dziwnego, e interpretacje tego typu teorii nie s ani jednoznaczne, ani oczywiste, a obraz wiata, jaki z nich si wyania, bardzo czsto jest dziwny i zagadkowy. Zgodno z matematyczn struktur teorii przemawia za tym, by takich interpretacji nie przekrela jedynie z tego powodu, e s sprzeczne z intuicyjnym wyobraeniem na temat tego, jak wiat powinien wyglda. To wanie dlatego wielu fizykw powanie rozwaa dzisiaj hipotezy i teorie, ktre jeszcze niedawno wydaway si zupenie absurdalne, poniewa cakowicie zaprzeczay intuicji, wyksztaconej na zdroworozsdkowym podejciu do wiata. Przykadem tego typu koncepcji jest teoria wielu wiatw. Hipoteza istnienia wielu, lub nawet nieskoczenie wielu, wszechwiatw1, jest obecnie dyskutowana w kontekcie kilku niezalenych teorii fizycznych. Chronologicznie
1

W sensie cisym, mwienie o wielu wszechwiatach jest pewnym naduyciem: jeli przez wszechwiat rozumie si wszystko, co istnieje, to z definicji moe istnie tylko jeden wszechwiat. W teorii wielu wiatw odpowiednikiem rozumianego w taki sposb terminu wszechwiat jest okrelenie wielowiat (multiverse) lub ensemble wszechwiatw, za zakres znaczeniowy samego terminu wszechwiat uzaleniony jest od konkretnej teorii, w ktrej ten termin wystpuje. I tak w teorii Everetta osobne wszechwiaty s przyczynowo rozczne i zawieraj ca czasoprzestrze i ca, cho inaczej skonfigurowan, materi, ale np. w kosmologicznej teorii chaotycznej inflacji przez osobne wszechwiaty rozumie si

rzecz ujmujc, idea ta ujrzaa wiato dzienne jako jedna z moliwych interpretacji formalizmu mechaniki kwantowej; nieco pniej pojawia si w dyskusjach nad zasad antropiczn, by wreszcie zaistnie jako jeden z istotnych elementw kosmologii inflacyjnej i kosmologicznej teorii superstrun.2 W niniejszym artykule koncepcja wielu wiatw zostanie poddana krytycznej ocenie z punktu widzenia tylko jednej z wymienionych powyej teorii mechaniki kwantowej. Najwaniejsze argumenty, przemawiajce zarwno za susznoci tej hipotezy, jak i za jej faszywoci, w przypadku pozostaych teorii s bowiem analogiczne, a niekiedy nawet identyczne. Co prawda, teorie te rni si szczegami technicznymi (dotyczcymi przede wszystkim mechanizmu generowania nowych wiatw3), ale te wydaj si w tym przypadku najmniej istotne.4 Przedyskutowane zostan w zwizku z tym gwnie argumenty filozoficzne, poniewa one wydaj si odgrywa zasadnicz rol w sporze o teori wielu wiatw.

1. Problem pomiaru

Interpretacyjne trudnoci mechaniki kwantowej od kilkudziesiciu lat niezmiennie ogniskuj si wok tak zwanego problemu pomiaru. eby wyjani genez tego problemu, naley odwoa si do formalizmu teorii. Konsekwencj liniowoci rwnania falowego jest to, e dowolny ukad, opisywany takim rwnaniem zarwno kwantowy, jak i makroskopowy moe pozostawa w niezwykym i sprzecznym ze zdroworozsdkow intuicj stanie superpozycji. Jednym z podstawowych zada dowolnej interpretacji mechaniki kwantowej jest wyjanienie, dlaczego w rzeczywistym wiecie nigdy adnej tego typu superpozycji nie zaobserwowano. Interpretacja kopenhaska wyjania ten problem postulujc, e aden ze skadowych elementw superpozycji przed momentem pomiaru nie istnieje realnie; dopiero proces pomiaru jest tym, co sprawia, e z caego spektrum moliwych wynikw tylko jeden rezultat staje si czci fizycznej rzeczywistoci. Wikszo fizykw, zajmujcych si zawodowo mechanik kwantow, nie przykada wikszej wagi do tego, w jaki sposb naley
ekspandujce obszary czasoprzestrzeni, ktre posiadaj wsplny kauzalny pocztek w tej samej czasoprzestrzeni. Na temat tego, w jaki sposb rozumiany jest wielowiat w rnych sformuowaniach teorii wielu wiatw, por. M. Tegmark, The multiverse hierarchy, w: Universe or Multiverse?, B. Carr (red.), Cambridge University Press, Cambridge 2007, ss. 99-125; J.D. Bjorken, The definition and classification of universes, tame, ss. 181-189. 2 Por. B. Carr, Introduction and overview, w: Universe or Multiverse?, dz. cyt., ss. 3-7. 3 Na temat tych mechanizmw, por. L. Smolin, Scientific alternatives to the AP, w: Universe or Multiverse?, dz. cyt., ss. 332-338. 4 M. Tegmark dowodzi, e nie istniej zasadnicze rnice pomidzy wielowiatem kwantowym i klasycznym; zob.: Science and Ultimate Reality: From Quantum to Cosmos, J.D. Barrow, P.C.W. Davies, C.L. Harper (red.), Cambridge University Press, Cambridge 2003, s. 459.

interpretowa ten kluczowy element teorii, zadowalajc si tym, e matematyczny formalizm mechaniki kwantowej pozwala poprawnie przewidywa wyniki pomiarw (jest to pragmatyczna filozofia znana pod hasem: zamknij si i licz). Niektrzy z nich przyjmuj pogld Bohra, zgodnie z ktrym na bliej nieokrelonym poziomie pomidzy wiatem kwantw i obiektw makroskopowych zachodzi nieodwracalne wzmocnienie efektw kwantowych, przy ktrym prawa mechaniki kwantowej przechodz w prawa fizyki klasycznej, a istniejce w stanie superpozycji obiekty uzyskuj w momencie pomiaru realno znan ze wiata makroskopowego. Niestety, teoria, ktra dostarcza skutecznego i najwyraniej poprawnego algorytmu sucego do przewidywania wynikw pomiarw, zawiera fundamentaln nieciso5, dotyczc tego, gdzie ley granica pomidzy podlegajcym pomiarowi obiektem kwantowym i makroskopowym aparatem pomiarowym. Ten ostatni sam skada si z obiektw kwantowych, rzdzonych przez prawa mechaniki kwantowej, dlatego efekty kwantowe powinny obj nie tylko to, co podlega pomiarowi, ale rwnie to, przy pomocy czego dokonywany jest pomiar.6 Jeli tylko aparat pomiarowy jest ukadem odizolowanym od otoczenia, to mona go traktowa jako odrbny ukad kwantowy, opisywany okrelonym operatorem unitarnym i pozostajcy w stanie makroskopowej superpozycji.7 Do tego, aby zasza redukcja wektora stanu tego ukadu, konieczny jest kolejny pomiar i kolejny aparat pomiarowy (pozostajcy na zewntrz poprzedniego ukadu), ale jeli i ten aparat jest ukadem izolowanym od otoczenia, to rwnie i on znajduje si w stanie superpozycji. Interpretacja ta, posunita do logicznej skrajnoci, prowadzi do wniosku, e w stanie makroskopowej superpozycji powinny znajdowa si cae laboratoria, w ktrych dokonuje si pomiarw obiektw kwantowych, a take wszystkie obiekty makroskopowe, takie jak piki tenisowe i przelatujce nad gow gobie. Za kadym razem, gdy tylko wystpuje potrzeba zredukowania wektora stanu kadego z tych ukadw, naley odpowiednio powikszy cae laboratorium, aby ukad poddawany pomiarowi mona byo potraktowa jako ukad izolowany od otoczenia. Tego typu powikszanie laboratorium nie moe jednake dokonywa si w nieskoczono. Najwikszym z moliwych ukadw izolowanych jest Wszechwiat. Konsekwentne stosowanie praw mechaniki kwantowej domaga si przyjcia wniosku, e rwnie i ten ukad istnieje jako niefizyczna superpozycja nieskoczenie wielu
5

J. Bell, w: Duch w atomie. Dyskusja o paradoksach mechaniki kwantowej, P. Amsterdamski (tum.), P.C.W. Davies, J.R. Brown (red.), Warszawa 1996, Wydawnictwo CiS, s. 73. 6 Efekty te s zaniedbywalnie mae, ale niezerowe, a zatem naley je bra pod uwag. 7 If one assumes that a macroscopic system can be well described by quantum mechanics, then its generic quantum state is a superposition of various macroscopically different states; V. Mukhanov, Cosmology and the many world interpretation, w: Universe or Multiverse?, dz. cyt., ss. 268.

stanw kwantowych. Jak wiadomo, w standardowej interpretacji mechaniki kwantowej kluczow rol odgrywa obserwator, odpowiedzialny za proces pomiaru i redukcj funkcji falowej ukadu, podlegajcego pomiarowi. W przypadku funkcji falowej Wszechwiata redukcji wektora stanu teoretycznie mgby dokona wanie taki obserwator, ale musiaby on pozostawa na zewntrz Wszechwiata, a to jest z definicji niemoliwe. Jeli pomin kopoty z realnym istnieniem obiektw, pozostajcych w stanie superpozycji, to problem pomiaru sprowadza si do dwch istotnych trudnoci: pierwsz z nich jest wyjanienie mechanizmu odpowiedzialnego za to, e w momencie pomiaru znika superpozycja wielu (lub nawet nieskoczenie wielu) stanw i cay ukad w jednym momencie przeskakuje do jednego wybranego stanu, w ktrym dana obserwabla uzyskuje jednoznacznie okrelon warto. Standardowe sformuowanie mechaniki kwantowej nie daje odpowiedzi na pytanie, dlaczego ukad kwantowy z caego spektrum moliwoci wybiera wanie ten a nie inny stan, rejestrowany w momencie pomiaru. Druga trudno pojawia si w kwantowej kosmologii: o ile w przypadku zwyczajnych, skoczonych ukadw, ktre opisuje mechanika kwantowa, mona uzna, e za redukcj funkcji falowej odpowiada dokonujcy pomiaru obserwator albo rnego rodzaju oddziaywania z otoczeniem ukadu, ktry podlega pomiarowi8, o tyle w przypadku najwikszego z moliwych ukadw izolowanych Wszechwiata wyjanienie to zawodzi (w odniesieniu do Wszechwiata pojcie zewntrznego obserwatora lub otoczenia traci sens). Proces pomiaru i redukcj funkcji falowej naley w tym przypadku wyjani odwoujc si jedynie do stanw kwantowych samego ukadu. Standardowe sformuowanie mechaniki kwantowej nie przewiduje takiej moliwoci i dlatego na gruncie tej interpretacji nie sposb wyjani, co odpowiada za redukcj funkcji falowej Wszechwiata. Obydwie powysze trudnoci rozwizuje za jednym zamachem teoria wielu wiatw.

2. Wiele wiatw

W roku 1957 Hugh Everett sformuowa now interpretacj mechaniki kwantowej, wykorzystujc w niej hipotez istnienia wielu wiatw.9 Gwna idea jego koncepcji przedstawia si nastpujco: jakikolwiek pomiar, dokonywany przez dowolnego obserwatora w dowolnym miejscu Wszechwiata powoduje natychmiastow zmian w funkcji falowej
8 9

Cakowita izolacja ukadu jest postulatem, ktry w praktyce jest niemoliwy do zrealizowania. H. Everett, Relative state formulation of quantum mechanics, Reviews of Modern Physics, 29/3 (1957), s. 454-462. Artyku ten by streszczeniem pracy doktorskiej Everetta (stycze 1956), napisanej pod kierunkiem Johna Wheelera.

tego, najwikszego z moliwych, ukadu kwantowego. Pomiar nie prowadzi jednake do redukcji funkcji falowej Wszechwiata (jak gosi standardowe sformuowanie mechaniki kwantowej), ale do tego, e Wszechwiat rozszczepia si na kilka kopii, a kada z nich zawiera tego samego obserwatora, otrzymujcego inny wynik pomiaru.10 Jak wida, teoria ta likwiduje problem pomiaru: wyjanienie mechanizmu, odpowiedzialnego za redukcj funkcji falowej staje si niepotrzebne, gdy przyjmie si, e adna redukcja nie zachodzi kady z moliwych stanw kwantowych, ktre przed pomiarem istniay w stanie superpozycji, pojawia si jako osobny wynik w kadym z rwnolegych wszechwiatw. Teoria ta usuwa rwnie drug ze wspomnianych trudnoci standardowej interpretacji mechaniki kwantowej: w przypadku rozgaziajcych si wszechwiatw nie zachodzi potrzeba odwoywania si do zewntrznego obserwatora, ktry jest odpowiedzialny za redukcj funkcji falowej. Zwolennicy teorii wielu wiatw uwaaj, e podstawow saboci interpretacji kopenhaskiej jest postulat o redukcji funkcji falowej, ktry w sposb nieuzasadniony i cakowicie arbitralny ustala granice stosowalnoci rwnania [Schrdingera] i zastpuje unitarn ewolucj tajemniczym kolapsem funkcji falowej.11 Podkrelaj oni, e same rwnania mechaniki kwantowej niczego nie mwi o redukcji funkcji falowej, a Bohr wprowadzi t ide do interpretacji teorii przede wszystkim w tym celu, aby upora si z kopotliwym problemem makroskopowych superpozycji. Dlatego zamiast przyjmowa tego typu nieuzasadnione postulaty, naley jedynie zinterpretowa to, co mechanika kwantowa faktycznie mwi, bez podejmowania prb zmieniania jej regu po to, by uzyska zgodno z uprzednio przyjtymi zaoeniami.12 Waciw interpretacj formalizmu naley rozpocz od przyjcia zaoenia o realnym istnieniu makroskopowych superpozycji i zakoczy na wniosku o rwnie realnym istnieniu osobnych wszechwiatw, w ktrych realizuj si wszystkie moliwe wyniki pomiarw, to znaczy w ktrych realnie istniej wszystkie skadowe kadej superpozycji. Uzyskuje si w ten sposb woln od arbitralnych zaoe interpretacj formalizmu mechaniki kwantowej, w ktrej istnienie obiektu, opisywanego funkcj falow, jest niezalene od obserwatora i tak samo realne przed momentem pomiaru, jak i po tym momencie. Dodatkow zalet tego rozwizania jest to, e zachowana w nim zostaje znana z fizyki klasycznej idea wzajemnie jednoznacznego przyporzdkowania
The cosmic wave-function never collapses, but only appears to collapse from the point of view of observers who are part of the wave-function. Then Schrdingers cat lives or dies, the branch of the wave-function with the dead cat also contains observers who are dealing with a dead cat, and the branch with the live cat also contains observers who are petting a live one; C.J. Hogan, Quarks, electrons and atoms in closely related universes, w: Universe or Multiverse?, dz. cyt., s. 227. 11 V. Mukhanov, art. cyt., s. 268. 12 Tame, s. 270.
10

pomidzy fizyczn rzeczywistoci i matematycznymi symbolami, ktre t rzeczywisto oznaczaj.13 Cen, jak naley zapaci za uporanie si z problemem pomiaru w ramach koncepcji Everetta, jest absurdalnie wielka liczba wszechwiatw, ktre pojawiaj si za kadym razem, gdy dowolny obserwator dokonuje jakiegokolwiek pomiaru. Tylko w wyjtkowych sytuacjach i przy wyidealizowanych eksperymentach (np. z kotem Schrdingera) wszechwiat rozszczepia si na kilka kopii; w wikszoci przypadkw pomiar generuje nieskoczon liczb nowych wiatw (funkcja falowa wszechwiata najczciej znajduje si w superpozycji n stanw kwantowych, gdzie n jest liczb nieskoczon). Everett nie okreli precyzyjnie, co naley uwaa za pomiar. W przypadku wszechwiata najwikszego z moliwych ukadw kwantowych samo odrnianie obserwatora (ktry wykonuje pomiar) i ukadu obserwowanego (na ktrym pomiar jest wykonywany) traci sens, jednake w teorii tej za kadorazowe rozszczepienie wszechwiata odpowiadaj nie pomiary wykonywane na wszechwiecie jako caoci, ale jakiekolwiek pomiary, wykonywane w obrbie (wewntrz) tego mega-ukadu. Jakiego rodzaju musz to by pomiary? cise reguy, sformuowane w ramach standardowej interpretacji mechaniki kwantowej, zostaj w tym przypadku uchylone i dlatego pomiar rozumiany jest tu bardzo szeroko, na przykad jako okrelone oddziaywania pomidzy fizycznymi ukadami.14 Oznacza to, e do rozszczepienia wszechwiatw nie jest potrzebny obdarzony wiadomoci obserwator; wystarczy normalna, nie kontrolowana przez nikogo, ewolucja dowolnego atomu w jakimkolwiek miejscu wszechwiata. Wniosku takiego nie sformuowa wprost Everett, ale jeden ze zwolennikw jego teorii, Bryce DeWitt, wanie w taki sposb interpretuje mechanizm, odpowiedzialny za rozszczepienie wiatw: Kade przejcie kwantowe zachodzce w dowolnej gwiedzie, w dowolnej galaktyce, w dowolnym zaktku wszechwiata powoduje rozszczepienie naszego lokalnego ziemskiego wiata na niezliczone kopie.15 Nic dziwnego, e przecitnemu fizykowi robi si sabo na sam myl o tej teorii.16

In Everetts interpretation, the different superpositions of the macroscopic states correspond to different ensembles of the universes which they describe. We are back to the classical idea of a one-to-one correspondence between reality and the mathematical symbols which are used to describe it. We also return to the idea that physics describes not only our knowledge and perceptions but also the world out there which existed and will exist without any observers; tame. 14 In the present formulation all measurements and observation processes are to be regarded simply as interactions between the physical systems involved interactions which produce strong correlations.; H. Everett, art. cyt., s. 456. 15 B.S. DeWitt, Quantum mechanics and reality, Physics Today, 23/9 (1970), s. 30. 16 J. Gribbin, W poszukiwaniu kota Schrdingera, Pozna 1997, Wydawnictwo Zysk i S-ka, s. s. 224.

13

Chocia Everett nie zajmuje si w swojej teorii ontologi wszechwiatw rwnolegych, to jednak wszystko wskazuje na to, e zakada on, i kada z nieskoczenie wielu kopii wszechwiata, zawierajca jedn z nieskoczenie wielu niemal identycznych kopii kadego z mieszkacw planety Ziemi, istnieje w sposb jak najbardziej realny17: z punktu widzenia teorii dowodzi Everett wszystkie elementy superpozycji (wszystkie "gazie") s "rzeczywiste".18 Pomidzy rwnolegymi wiatami nie jest moliwa adna komunikacja, dlatego mieszkacy tych wiatw nie mog przekona si o swym istnieniu co ma t dobr stron, e yj oni w bogim przekonaniu o swojej niepowtarzalnoci i nie dowiadczaj frustrujcej schizofrenii. Warto zauway, e wanie w tym miejscu, w ktrym pojawia si problem realnoci stanw kwantowych, rozchodz si interpretacyjne drogi teorii wielu wiatw i standardowego sformuowania mechaniki kwantowej: interpretacja kopenhaska gosi, e przed momentem pomiaru funkcja falowa Wszechwiata, pozostajca w stanie makroskopowej superpozycji, nie opisuje rzeczywistych wiatw, ale jedynie wiaty istniejce potencjalnie. To wanie pomiar jest tym, co sprawia, e tylko jeden wiat uzyskuje fizyczn realno, a wszystkie inne bezpowrotnie znikaj, nie dowiadczywszy przywileju realnego zaistnienia. Teoria Everetta jest w tym wzgldzie bardziej liberalna: pozwala istnie realnie nie tylko jednemu wiatu, w ktrym obserwator rejestruje okrelony wynik wasnego pomiaru, ale wszystkim innym wiatom, odpowiadajcym kwantowym stanom, skadajcym si na superpozycj funkcji falowej caego ukadu przed momentem pomiaru. eby uwolni si od kopotliwej koniecznoci podawania technicznych szczegw mechanizmu podziau (rozszczepienia) ukadu tak wielkiego, jak cay wszechwiat, niektrzy ze zwolennikw teorii Everetta (np. David Deutsch) zakadaj, e cakowita liczba wszechwiatw jest staa i dlatego podczas pomiaru nie dochodzi do mechanicznego podziau wszechwiata, a jedynie pomidzy odpowiednimi wszechwiatami pojawiaj si okrelone rnice. Znane ze standardowej interpretacji prawdopodobiestwo otrzymania danego wyniku pomiaru informuje w tym przypadku o tym, w jakiej iloci (w jakim procencie) wszechwiatw wynik ten zostanie zaobserwowany.19 Za podobn koncepcj opowiada si Stephen Hawking. Jego zdaniem, kwantowy charakter pocztkowej osobliwoci decyduje o tym, e ju w pierwszej chwili po Wielkim Wybuchu pojawia si nieskoczenie wiele
Z tym pogldem polemizuje B. Carter, zob. Micro-anthropic principle for quantum theory, w: Universe or Multiverse?, dz. cyt., ss. 296-300. 18 From the viewpoint of the theory all elements of a superposition (all "branches") are "actual," none are any more "real" than the rest. It is unnecessary to suppose that all but one are somehow destroyed, since all the separate elements of a superposition individually obey the wave equation with complete indifference to the presence or absence ("actuality" or not) of any other elements.; H. Everett, art. cyt., s. 458. 19 Na temat tej koncepcji, por. D. Deutsch, The Fabric of Reality, The Penguin Press 1997.
17

potencjalnie moliwych historii wszechwiata. W momencie dokonywania pomiaru nie nastpuje zatem mechaniczny podzia wszechwiata na kilka podobnych kopii; otrzymany wynik oznacza jedynie, e obserwator wybiera jedn z potencjalnych historii, wygenerowanych w pocztkowej osobliwoci.20

3. Spr o teori Everetta

Najwaniejsze zalety teorii wielu wiatw zostay ju wspomniane: interpretacja ta pozwala przede wszystkim upora si z problemem pomiaru, zarwno w przypadku zwyczajnych ukadw kwantowych, opisywanych rwnaniem Schrdingera, jak i wtedy, gdy w gr wchodzi funkcja falowa caego Wszechwiata. Cena jest wysoka, ale zysk oczywisty: w teorii tej znika konieczno wyjaniania, dlaczego z caego spektrum moliwoci ukad wybiera wanie t, a nie inn. Kada z potencjalnych moliwoci pojawia si jako osobny wynik w ktrym z odrbnych wszechwiatw. Okoliczno ta ma t dodatkow zalet, e uwalnia od koniecznoci odwoywania si do zasady antropicznej w wyjanianiu, dlaczego wszechwiat, w ktrym yjemy, jest taki a nie inny to znaczy, dlaczego parametry, decydujce o jego ewolucji (warunki pocztkowe i brzegowe, stae fizyczne itp.) maj takie wartoci, ktre umoliwiaj zaistnienie rozumnego obserwatora. Poniewa kady z moliwych (dopuszczalnych przez prawa przyrody) scenariuszy historii wszechwiata faktycznie jest realizowany w ktrym z rwnolegych wszechwiatw, dlatego to, e w naszym wszechwiecie panuj takie a nie inne warunki, przestaje by czym wyjtkowym i domagajcym si wyjanienia.21 Teoria wielu wiatw zwalnia rwnie z odpowiedzi na kopotliwe pytanie, kto odpowiada za redukcj funkcji falowej w przypadku najwikszego z moliwych ukadw izolowanych, ktry zawiera w sobie wszystkich potencjalnych obserwatorw. Wreszcie, zalet tej teorii jest to, e w sposb naturalny wyjania ona niektre paradoksalne wasnoci materii, odkrywane przez mechanik kwantow.22

Por. S. Hawking, Cosmology from the top down, w: Universe or Multiverse?, dz. cyt., ss. 94-95. Na ten temat, por. B. Carr, The antropic principle revisited, w: Universe or Multiverse?, dz. cyt., ss. 77-89; L. Smolin, Scientific alternatives to the antropic principle; tame, ss. 323-366. 22 Tak wasnoci jest np. nielokalno, ktra wydaje si stawia pod znakiem zapytania poprawno szczeglnej teorii wzgldnoci. John Bell pisze na ten temat: W przypadku dowiadczenia Einsteina Podolskyego Rosena teoria wielu wiatw ma pewne zalety i pozwala zrozumie, jak co mogo si zdarzy w odlegym punkcie bez koniecznoci wprowadzania sygnaw rozchodzcych si szybciej ni wiato. Jeli wszystko moe si zdarzy, jeli wszystkie moliwoci s realizowane (w jednym z wielu wiatw rwnolegych) i selekcja moliwych wynikw dowiadczenia nastpuje dopiero pniej (co wynika z jednej wersji hipotezy wielu wiatw), to problem jest rozwizany; Duch w atomie, dz. cyt., s. 74.
21

20

Jeli chodzi o zarzuty, jakie formuuje si pod adresem teorii wielu wiatw, to dotycz one przede wszystkim problemw z jej falsyfikowalnoci i gigantycznym bagaem metafizycznym, jaki niesie z sob ta koncepcja. Wiele wskazuje na to, e teoria wielu wiatw jest doktryn cakowicie nieweryfikowaln i niefalsyfikowaln, poniewa z zaoenia nie istnieje tu aden sposb na to, by przekona si o istnieniu, bd nieistnieniu, wiatw rwnolegych. Obserwator nie odczuwa adnych skutkw rozszczepienia wiata, poniewa argumentuje Everett wszystkie oddzielne elementy superpozycji stanw speniaj rwnanie falowe cakowicie niezalenie od istnienia (bd nieistnienia) innych elementw. Ten cakowity brak wpywu jednej gazi [wszechwiata] na inne sprawia, e aden obserwator nigdy nie bdzie wiadomy jakiegokolwiek procesu "rozszczepienia".23 Pomimo tego, e nie istnieje bezporedni sposb na to, by przekona si o istnieniu wiatw rwnolegych, zwolennicy tej koncepcji przytaczaj wiele argumentw za tym, e empiryczne testowanie teorii wielu wiatw w zasadzie jest moliwe. I tak np. Martin Rees dowodzi, powoujc si na obserwacje astronomiczne, e w oparciu o metod naukow mona poszukiwa porednich dowodw istnienia innych wszechwiatw, i dlatego pytanie o moliwo ich istnienia nie jest ani absurdalne, ani pozbawione znaczenia nawet jeli na razie nie mona si tu spodziewa szybkiej odpowiedzi.24 Rwnie Max Tegmark opowiada si za tym, e teoria wielu wiatw w zasadzie jest sprawdzalna i falsyfikowalna, o czym przekonuj nas obserwacje astronomiczne.25 Autorem znanej krytyki tego pogldu jest George Ellis.26 Jego zdaniem, moliwo empirycznej falsyfikacji teorii wielu wiatw jest wtpliwa i wysoce spekulatywna. Postulowana przez Tegmarka metoda wyznaczania rozkadu prawdopodobiestwa na zespole wszechwiatw rwnolegych i wykazywania, e nasz Wszechwiat jest () jednym z najbardziej prawdopodobnych27, nie ma wikszej wartoci, poniewa na zbiorze wszystkich moliwych wszechwiatw naleaoby najpierw okreli miar probabilistyczn bez tego operowanie pojciem prawdopodobiestwa w odniesieniu do zbioru wszechwiatw jest pozbawione sensu. Jak na razie aden z

H. Everett, art. cyt., s. 458. Zdaniem Everetta, analogiczna sytuacja wystpuje w przypadku teorii heliocentrycznej: nie odczuwamy ruchu Ziemi wok Soca, ale mimo to nie przekrelamy teorii Kopernika. Jest tak dlatego, e w obydwu przypadkach sama teoria przewiduje, e nasze dowiadczenie bdzie takie, jakie jest w rzeczywistoci; tame. 24 Por. M.J. Rees, Cosmology and multiverse, w: Universe or Multiverse?, dz. cyt., s. 61. Argumenty Reesa: ss. 57-75. Podobne argumenty za moliwoci testowania teorii wielu wiatw formuuje D.N. Page w artykule Predictions and tests of multiverse theories, w: tame, ss. 411-429. 25 Zob. M. Tegmark, Wszechwiaty rwnolege, wiat Nauki, VI 2003, s. 23, 26. Autor przedstawia swoje argumenty szczegowo w artykule The multiverse hierarchy, art. cyt., ss. 99-125. 26 Por. G. Ellis, Multiverses: description, uniqueness and testing, w: Universe or Multiverse?, dz. cyt., s. 387409. 27 M. Tegmark, Wszechwiaty rwnolege, art. cyt., s. 26.

23

entuzjastw testowania teorii wielu wiatw nie okreli tego typu miary probabilistycznej (bardzo prawdopodobne, e taka miara w ogle nie istnieje). Ellis wskazuje rwnie na inn sabo tej metody: eby mona byo mwi o rozkadzie prawdopodobiestwa na zespole wszechwiatw, naley przyj, e w przestrzeni wszystkich moliwych wiatw nie panuje cakowity chaos, ale wystpuj pewne regularnoci. Takie zaoenie prowadzi do wniosku, e musz rwnie istnie swego rodzaj meta-prawa, ktre okrelaj funkcj rozkadu prawdopodobiestwa i decyduj o mechanizmach, generujcych nowe wszechwiaty. Pochodzenie tych meta-praw i ich natura to kolejny problem, z ktrym nie potrafi si upora zwolennicy testowania teorii wielu wiatw.28 Do argumentw Ellisa mona doda jeszcze jedn uwag: nawet gdyby udao si wykaza, e interpretacja wielowiatowa rzeczywicie jest falsyfikowalna, to nie oznacza to od razu, e naley tej interpretacji nadawa nobilitujce miano teorii naukowej.29 Kryterium Poppera jest koniecznym, ale nie wystarczajcym warunkiem naukowoci okrelonej hipotezy. Oprcz podatnoci na falsyfikacj istnieje jeszcze rwnie istotny problem testowania teorii. Co prawda, obrocy idei wielu wiatw wskazuj na teorie, ktrych nie odrzuca si, ani nie podejrzewa o nienaukowo, pomimo tego, e zawieraj one tezy, ktre s nietestowalne.30 Problem polega jednake na tym, e jeli nawet w jakiej teorii rzeczywicie wystpuj tezy, ktrych nie sposb podda empirycznym testom, to jednak zawsze istnieje wtedy moliwo testowania innych tez, ktre przemawiaj na korzy tej teorii. Testowalno teorii fizycznej argumentuje Steven Weinberg nie sprowadza si do tego, e w teorii wszystko powinno da si zaobserwowa, i e kada predykcja teorii powinna by testowalna, ale raczej do tego, e mona zaobserwowa i stestowa tyle, aby nabra przekonania, e teoria jest poprawna.31 Wiele wskazuje na to, e teoria wielu wiatw nie spenia tego kryterium. Drugim istotnym zarzutem, formuowanym pod adresem teorii Everetta jest to, i interpretacja ta sprzeciwia si metodologicznej zasadzie brzytwy Ockhama: w celu wyjanienia subtelnego zjawiska kwantowego, jakim jest redukcja funkcji falowej, powouje ona do fizycznego istnienia nieskoczenie wiele bytw, a na dodatek kady z nich skada si z

Por. G. Ellis, art. cyt., s. 404-405. Z tego samego powodu, dla ktrego nie jest naukowym twierdzeniem (pomimo tego, e mona je falsyfikowa) to, e Ksiyc skada si po wikszej czci z czekolady z orzechami. 30 Por. M. Livio, M.J. Rees, Anthropic Reasoning, Science, 309 (2005), s. 1022-1023; M. Tegmark, Is the theory of everything merely the ultimate ensemble theory?, Annals of Physics, 270 (1998), ss. 1-51. 31 S. Weinberg, Living in the Multiverse, w: Universe or Multiverse?, dz. cyt., s. 39.
29

28

10

wszystkich obiektw, jakie tylko istniay, istniej lub istnie bd.32 Metafora Johna Wheelera, ktry mwi o nadmiernym bagau metafizycznym33 tej teorii, staje si w tym kontekcie w peni zrozumiaa. Wheeler, ktry pocztkowo by entuzjast teorii Everetta, ostatecznie wycofa swoje poparcie dla tej koncepcji wanie z tego powodu, e zmusza ona do przyjmowania zbyt mocnych zaoe o charakterze filozoficznym. Jego zdaniem, to wanie tego rodzaju baga metafizyczny sprawia, e nauka zmienia si w mistycyzm.34 Jest to mocny argument przeciwko teorii wielu wiatw; nic dziwnego, e zwolennicy tej interpretacji na rne sposoby prbuj pomniejszy jego rang. Gribbin pisze na przykad: Ja osobicie odbieram fakt pokanego bagau metafizycznego jako rzecz daleko mniej niepokojc ni () konieczno istnienia trzykrotnie wikszej liczby wymiarw przestrzeni fazowej ni liczba czstek we wszechwiecie.35 Argument ten nie jest specjalnie przekonujcy, poniewa przestrze fazowa jest konstruktem matematycznym i dlatego jej istnienie (z dowoln, a nawet nieskoczon liczb wymiarw) rni si w sposb zasadniczy od fizycznego istnienia wszechwiatw w teorii Everetta. Zwolennicy teorii wielu wiatw spotykaj si te z zarzutem dziwacznoci tej interpretacji36 i jej nadmiernego skomplikowania, ktre sprzeciwia si podanemu w kadej teorii postulatowi prostoty. Standardowa odpowied na pierwszy z tych zarzutw gosi, e dziwaczno jest jedynie kategori estetyczn i nie powinna by brana pod uwag w przypadku oceny poprawnoci teorii naukowej.37 Jeli za chodzi o brak prostoty, to zwolennicy hipotezy wielu wiatw podkrelaj, e zarzut ten w rzeczywistoci nie dotyczy teorii, za ktr si opowiadaj: jest ona argumentuje Deutsch zdecydowanie najprostsza, poniewa wymaga przyjcia najmniejszej liczby dodatkowych zaoe, poza tymi, ktre s konieczne, aby poprawnie przewidzie wyniki dowiadcze.38 Jako ostatnie co nie znaczy, e najmniej istotne naley wspomnie trudnoci natury technicznej, jakie wynikaj z interpretacji Everetta. Tytuem przykadu, rozszczepienie wszechwiata powinno nastpi
32

Tegmark nazywa ten zarzut argumentem z rozrzutnoci i odpowiada na niego w nastpujcy sposb: What precisely would nature be wasting? Cerainly not space, mass or atoms the uncontroversial Level I multiverse already contains an infinite amount of all three; The multiverse hierarchy, art. cyt., ss. 122-123. 33 Przyznaj, e z blem serca musiaem w kocu wycofa swoje poparcie dla tego pogldu chocia na pocztku byem jego zdecydowanym zwolennikiem poniewa obawiam si, e niesie on ze sob nadmierny baga metafizyczny; J. Wheeler; Some Strangeness in the Proportion, H. Woolf (red.), Massachusetts 1980, Addison-Wasley, s. 385-386. 34 J. Wheeler, w: Duch w atomie, dz. cyt., s. 79. 35 J. Gribbin, dz. cyt., 230. 36 Wedug Johna Bella, dziwaczno teorii wielu wiatw wystarcza do tego, by t teori odrzuci; zob. Duch w atomie, dz. cyt., s. 74. 37 Por. M. Tegmark, The multiverse hierarchy, art. cyt., ss. 123. 38 D. Deutsch, w: Duch w atomie, dz. cyt., s. 104. Podobnym argumentem posuguje si Tegmark: But an entire ensemble is often much simpler than one of its members; The multiverse hierarchy, art. cyt., ss. 123.

11

zgodnie z t koncepcj dokadnie w tym punkcie czasu i przestrzeni, w ktrym nastpuje pomiar; tymczasem w wielu przypadkach jednoznaczne ustalenie takiego punktu jest bardzo trudne lub wrcz niemoliwe.39

4. Zamiast wnioskw

Zestawienie argumentw, przemawiajcych za susznoci i za faszywoci teorii wielu wiatw, warto na koniec uzupeni o kilka uwag natury oglnej. Wiadomo, e uprawianie nauki zakada woln i niczym nieskrpowan moliwo formuowania dowolnych hipotez, i poddawania ich pod osd uczonych, zgodnie z oglnie przyjtymi w wiecie naukowym zasadami. W ostatecznym rozrachunku to wanie to prawo decyduje o tym, e w nauce co jaki czas pojawiaj si hipotezy dziwaczne i cakowicie niezgodne z dotychczasowym paradygmatem naukowym. Historia nauki uczy, e niektre z takich hipotez prowadziy w przeszoci do rewolucji naukowych, w czasie ktrych dziwaczna hipoteza stawaa si czci nowego paradygmatu. Teoria wielu wiatw nie naley do tego typu koncepcji choby z tego powodu, e status tej hipotezy jako penoprawnej teorii naukowej jest wicej ni wtpliwy, a przemawiajce za jej susznoci dane empiryczne niemal adne. Nie bez znaczenia jest rwnie i to, e podstawowym zadaniem hipotezy wielu wiatw (w interpretacji Everetta) nie jest jedynie pozostawanie w formalnej zgodnoci z matematyczn struktur mechaniki kwantowej; koncepcja ta ma rwnie w jaki sposb przyblia do odpowiedzi na pytanie, jak naprawd wyglda wiat, opisywany przez t teori. Co najmniej od czasw Quinea wiadomo, e z kad teori zwizana jest pewna ontologia, ktr naley przyj, zakadajc poprawno tej teorii. Jeli hipoteza wielu wiatw nie jest poprawna, to zgodno z matematycznym formalizmem mechaniki kwantowej jest cakowicie

bezuyteczn cech interpretacji Everetta, poniewa prowadzi ona do cakowicie nieprawdziwego obrazu wiata a to z filozoficznego punktu widzenia jest o wiele gorsze, ni sama niezgodno z metodologi nauk.40 To wanie z tego powodu najwaniejszym pytaniem, zwizanym z teori wielu wiatw o wiele waniejszym ni wszystkie szczegy natury technicznej jest pytanie o
T trudno teorii wielu wiatw podkrela Jon Bell, ktry podaje prosty przykad, ilustrujcy ten problem: Dowiadczenia w CERN-ie trwaj miesicami i nikt nie moe powiedzie, w ktrej chwili zosta wykonany pomiar i wszechwiat si rozszczepi; Duch w atomie, dz. cyt., s. 74. 40 W koncepcji Multiverse mamy do czynienia z czym w rodzaju zakadu Pascala: jeeli jest prawdziwa, to ta prawdziwo jest cakowicie bezuyteczna, jeeli jednak jest faszywa, to jej szkodliwo jest wprost nieskoczona; A. Staruszkiewicz, Koncepcja Multiverse zamachem na tradycyjne pojmowanie praw przyrody, w: Prawa przyrody, M. Heller i inni (red.), OBI Biblos, Krakw Tarnw 2008, s. 19.
39

12

to, czy wielowiat rzeczywicie istnieje. Zarwno interpretacja Everetta, jak i wszystkie pozostae teorie, w ktrych pojawia si idea wielu wiatw, staj si koncepcjami niemal cakowicie bezuytecznymi (jeli pomin wzgldy heurystyczne), jeeli opisuj co, co nie istnieje w rzeczywistoci. W wietle przytoczonych powyej argumentw, na pytanie to naley za Ellisem odpowiedzie nastpujco: Istnienie wielowiata nie zostao naukowo udowodnione i nie jest ono naukowo dowodliwe. Koncepcja ta znajduje uzasadnienie raczej filozoficzne, ni naukowe.41 Jest tak dlatego, e przekonanie o istnieniu wielowiata zawsze bdzie kwesti wiary w to, e logiczne argumenty dostarczaj poprawnej odpowiedzi w sytuacji, gdy bezporednie obserwacyjne dowody s nieosigalne, a domniemana fizyka [wielowiata] nietestowalna.42 Czy to oznacza, e teori wielu wiatw naley cakowicie wyrugowa z nauki? Jeli potraktowa t hipotez nieco szerzej, jako pewien element kulturowej otoczki nauki,43 ktry stymuluje rozwj bada naukowych (rwnie takich bada, ktre za cel stawiaj sobie eliminacj pseudonaukowych spekulacji, majcych swoje rdo jedynie w bujnej wyobrani ich autora), to nie ulega wtpliwoci, e rwnie i ona odgrywa pozytywn rol w mudnym procesie odkrywania prawdy o wiecie, w ktrym yjemy.

***

Wzrastajce zainteresowanie teori wielu wiatw jest fenomenem nie mniej niezwykym, ni sama teoria. Niektre z moliwych powodw tego stanu rzeczy zostay powyej zasygnalizowane, ale naley zaznaczy, e dyskusji nad statusem tej teorii nie sposb sprowadzi do kilku prostych argumentw za i przeciw; dyskusja ta toczy si obecnie zarwno na amach czasopism, ksiek i publikacji (cile naukowych i

popularnonaukowych), jak i na rnego rodzaju konferencjach i sympozjach, dotyczcych wprost lub tylko porednio tego zagadnienia. Jak w przypadku kadej kontrowersyjnej koncepcji, tak i tutaj zaobserwowa mona wyran polaryzacj stanowisk: obok gorcych zwolennikw tej teorii wystpuj jej zdecydowani przeciwnicy. To wanie oni (przedstawiciele skrajnych stanowisk) nadaj zasadniczy ton dyskusji nad teori wielu wiatw. Dowiadczenie uczy, e w pewnych przypadkach skrajne opinie i skrajne interpretacje nie s poprawne. Wyznawcy kracowo rnych pogldw na dany temat czsto

41 42

G. Ellis, art. cyt., s. 407. Tame, s. 406. 43 Zob. M. Heller, Filozofia i Wszechwiat, Universitas, Krakw 2006, s. 427-429.

13

zmuszeni s do tego, by i na kompromis. Czy tak jest i tutaj? Czy w przypadku teorii wielu wiatw prawda ley porodku? Wiele wskazuje na to, e tak radykalna koncepcja nie moe by tylko troch poprawna, albo jedynie w pewnym zakresie bdna, poniewa podstawow tez teorii istnienie wielu kopii wszechwiata niezalenie od modyfikacji, jakim poddawany jest formalizm teorii (nie tylko w mechanice kwantowej, ale rwnie w kosmologii inflacyjnej i kosmologicznej teorii superstrun) naley albo w caoci zaakceptowa, albo w caoci odrzuci. W przypadku teorii wielu wiatw nie znajduje zastosowania zasada korespondencji co w ostatecznym rozrachunku tumaczy tak wyran polaryzacj stanowisk w kwestii poprawnoci tej doktryny. Ale niezalenie od wyniku sporu o t teori, nie ulega wtpliwoci, e popularno idei wielu wiatw jest zwiastunem nowego podejcia do tego, w jaki sposb naley dzisiaj uprawia nauk, ewentualnie jakie miejsce w tej nauce naley zarezerwowa dla koncepcji czysto filozoficznych. Przez dugi czas sdzono, e nauka zajmuje si tylko i wycznie tym, co mona empirycznie zweryfikowa (kryterium pozytywistw) lub sfalsyfikowa (kryterium Poppera). Teoria wielu wiatw, ktra powstaa jako odpowied na interpretacyjne trudnoci mechaniki kwantowej, jest dowodem na to, e respektowane w nauce kryteria poprawnoci metodologicznej podlegaj nieustannej ewolucji. To, co jeszcze nie tak dawno spoeczno naukowa uznaaby za czysto filozoficzn spekulacj, obecnie staje si przedmiotem zaawansowanych analiz przedstawicieli wielu nauk cisych. Wszystko wskazuje na to, e wspczesna nauka bdzie si rozwija wanie w tym kierunku, ktry wyznaczaj teorie coraz bardziej abstrakcyjne i coraz bardziej sprzeczne z kategori zdrowego rozsdku. Teoria wielu wiatw niezalenie od wszystkich swoich wad jest dobr szko gimnastyki wyobrani i wyzbywania si dogmatycznej wiary w suszno zdroworozsdkowego podejcia do wiata. Wbrew pozorom, jest to niebanalny wkad w przygotowanie gruntu pod recepcj przyszych, zaawansowanych teorii naukowych. Jeli nawet teoria wielu wiatw nie jest jeszcze nauk, ale jedynie pewn filozofi, to na pewno jest to filozofia, ktrej warto bacznie si przyglda.

14

summary The Many Worlds Theory Science or Philosophy? There are many interpretative problems, which are to be found in the domain of quantum mechanics, but the measurement problem is one of the most troublesome. According to the standard formulation of this theory, an observer is needed to cause a collapse of the wave function of any isolated quantum system. But in the case of the Universe the possible largest isolated quantum system there is no external observer that could be responsible for such a collapse. An interpretation of quantum theory, which solves this difficulty, is the so called Many Worlds Theory, originally credited to Hugh Everett. This paper presents some main ideas of this theory and compares its qualities and faults.

15