DYSKUSJE

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NAUCE XXII / 1998, s. 93113

M. HELLER, M. KOKOWSKI, M. OLEJNIK A. OLSZEWSKI, W. WJCIK

CZY DARWINIZM JEST METAFIZYCZNYM PROGRAMEM BADAWCZYM CZY TEORI NAUKOW?

W I semestrze roku akademickiego 1997/98 na seminarium z lozoi przyrody Wydziau Filozocznego PAT w Krakowie dyskutowano problem falsykowalnoci biologicznej teorii ewolucji. Powodem dyskusji sta si artyku prof. Adama omnickiego pt.: Czy darwinowska teoria ewolucji jest falsykowaln teori naukow? opublikowany w ksice Otwarta nauka i jej zwolennicy (red. M. Heller, J. Urbaniec, OBI Krakw, Biblos Tarnw, 1996, s. 1121). Poniej zamieszczamy skrtowy zapis tej dyskusji. * Adam Olszewski: I. Dla potrzeb naszej dyskusji ustalamy za Popperem znaczenie terminu darwinizm. Darwinizm jest teori skadajc si z nastpujcych zaoe: (1) Wielka rozmaito form ycia na ziemi wywodzi si z bardzo niewielkiej liczby form, by moe z pojedynczego organizmu: mamy wic drzewo ewolucyjne, ewolucyjn histori. (2) Istnieje teoria, ktra zjawisko to wyjania. Skada si ona w gwnej mierze z nastpujcych hipotez: (a) dziedziczno: potomstwo odzwierciedla organizmy rodzicw w miar wiernie;

UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Dyskusja

(b) odmienno: w procesie dziedziczenia zachodz pewne niewielkie odmiennoci. Najwaniejszymi takimi odmiennociami s mutacje przypadkowe i dziedziczne; (c) dobr naturalny: istniej rne mechanizmy, za pomoc ktrych nie tylko odmiennoci, ale i cay dziedziczny materia s regulowane poprzez eliminacje. Wrd tych organizmw s takie, ktre pozwalaj rozprzestrzenia si tylko niewielkim mutacjom; due mutacje s z zasady letalne, a tym samym eliminowane; (d) zmienno: jakkolwiek odmiennoci s w pewnym sensie przy obecnoci rnych konkurentw z oczywistych powodw pierwotne wobec doboru, moliwe jest, e zmienno (zakres zmiennoci) jest regulowana doborem naturalnym. II. Wedug Poppera darwinizm jest doktryn metazyczn, poniewa nie jest sprawdzalny (niefalsykowalny) i w istocie nie przewiduje procesw ksztatowania si rozmaitoci biologicznej1 . III. Program badawczy, wedug Poppera, jest moliw struktur pojciow dla sprawdzalnych teorii naukowych. Program badawczy jest to zbir wskazwek wanych dla bada naukowych2 . Teoria Darwina rzuca wiato na bardzo konkretne i bardzo praktyczne badania. Jedynym z logicznego punktu widzenia jej przewidywaniem jest stopniowalno ewolucji. Teoria ewolucji przewiduje przypadkowe mutacje. IV. Klasyczna teoria ewolucji, charakteryzujca si tez o maej zmiennoci wewntrzgatunkowej oraz pojciem dobra gatunku, jest teori niefalsykowaln. Ostatnie 30 lat rozwoju nauki przynioso nastpujce odkrycia, ktre wedug omnickiego czyni z teorii ewolucji teori naukow: powstanie genetyki populacyjnej posugujcej si modelami probabilistycznymi; odkrycie lepszej metody badania struktury genetycznej3 ; stwierdzenie, e zmienno genetyczna w obrbie gatunku jest znacznie wiksza ni dotychczas przypuszczano, co pozwolio zastpi pojcie zmiennoci koncepcj rwnowagi, ktra zakada istnienie duej zmiennoci utrzymywanej przez dobr;
1 Por. K. R. Popper, Nieustanne poszukiwania. Autobiograa, Znak, Krakw 1997, s. 238239. 2 Tame, s. 241. 3 A. omnicki, Czy darwinowska teoria ewolucji jest falsykowaln teori naukow?, [w:] Otwarta nauka i jej zwolennicy, red.: M. Heller, J. Urbaniec, OBI Krakw, Biblos Tarnw, 1996, s. 15.

CZY DARWINIZM JEST...

wyjanienia w ostatnich 30 latach, jakie mechanizmy doboru naturalnego pozwalaj na pogodzenie altruizmu i ograniczonej agresji z teori Darwina. Dobr midzy osobnikami mona falsykowa na poziomie zaoe (zmienno i korpuskularne dziedziczenie) oraz na poziomie efektw (utrzymywanie si adaptacji, czyli przystosowa zrozumiae s zachowania celowe). Falsykowayby teori doboru naturalnego nastpujce odkrycia: istnienie w jakich organizmach ywych skomplikowanych, kosztownych struktur nie zwikszajcych szans przeycia i wydania potomstwa. Popper uwaa, e z teorii ewolucji nie mona przewidzie dalszego jej biegu. Wbrew Popperowskiemu przekonaniu wspczesna teoria ewolucji zajmuje si rwnie specjacj, czyli badaniami nad powstawaniem nowych gatunkw4 . V. Wydaje si, e zasada falsykowalnoci sama nie ma charakteru naukowego. Jeli taki charakter by miaa, to sama powinna by falsykowaln. Nie jest dostatecznie jasno wyjanione, czym jest program badawczy. omnicki w swoim artykule za teori ewolucji, jak si wydaje, uwaa teori doboru naturalnego. W sformuowaniu Poppera relacja pomidzy zmiennoci a doborem jest nieco inna ni w sformuowaniu omnickiego. Nie podaje on, jaki zwizek zachodzi pomidzy teori Darwina jako programem badawczym a poszczeglnymi dyscyplinami biologicznymi. Ustalenie tej relacji mogoby peni kluczow rol dla rozwaa. Micha Heller: A zatem omnicki inaczej rozumie teori ewolucji ni Popper. Wedug omnickiego teoria ewolucji w tym artykule to teoria doboru naturalnego; wedug Poppera dobr naturalny jest tylko jednym z elementw teorii ewolucji. Czy tak? A. Olszewski: Tak sdz. M. Heller: A czy obaj Panowie jednakowo rozumiej falsykowalno? A. Olszewski: Wydaje si, e prof. omnicki w swoim artykule uywa obiegowego sformuowania falsykowalnoci, podczas gdy u Poppera pojcie to ewoluowao, gwnie pod wpywem dyskusji z Lakatosem i Kuhnem.
4 Por.

tame, s. 19.

Dyskusja

M. Heller: Naley podkreli, e gdy Popper twierdzi, i teoria ewolucji nie jest falsykowalna lecz jest doktryn metazyczn, nie oznacza to w jego ustach deprecjacji teorii ewolucji, lecz przeciwnie docenienie, a nawet uwypuklenie jej znaczenia. Wiadomo rwnie, e dyskusja wrd lozofw nauki po Popperze posza w kierunku odmwienia praktycznego znaczenia zasadzie falsykacjonizmu i zastpienia jej innymi doktrynami metodologicznymi, np. koncepcj programw badawczych Lakatosa. Wiesaw Wjcik: I. W artykule A. omnickiego Czy darwinowska teorii ewolucji jest falsykowanln teori naukow?5 poruszony zosta problem falsykowalnoci teorii ewolucji. omnicki uwaa, e darwinizm przed kilkudziesicioma laty nie by podatny na falsykacj (by wic zgodnie z koncepcj Poppera teori nienaukow), natomiast ostatnie lata pozwoliy dokadnie pozna mechanizmy dziaania doboru naturalnego (gwnie przez zbadanie zmiennoci genetycznej przy pomocy biologii molekularnej), co sprawio, e z teorii ewolucji mona wyprowadza wnioski mogce wchodzi w konikt z dowiadczeniem. Ponadto omnicki pisze, e Karl Popper myli si, klasykujc teori ewolucji jako metazyczny program badawczy. Jest to dobra teoria naukowa speniajca kryterium falsykacji6 . Uwaam, e teoria ewolucji jest z jednej strony teori naukow (jednak naukowo teorii polega w falsykacjonizmie wyranowanym nie na jej obalalnoci, lecz na tym, czy teoria wyjania to, co wyjaniaa poprzednia i dostrzega nowe fakty i zjawiska), a z drugiej strony jest dobrym metazycznym programem badawczym. Te dwa fakty zasadniczo nie musz by ze sob sprzeczne. II. Dla Poppera natura poj epistemologicznych jest raczej logiczna, ni faktualna, inaczej ni u Kartezjusza, Lockea czy Berkeleya. W przypadku Kartezjusza i Berkeleya pochodzenie idei pozwala uzasadni jej prawdziwo, a u Lockea kryterium prawdziwoci idei jest jej bezporednio. Tak Kartezjusz, jak i Locke popeniaj, wedug Poppera, bd polegajcy na przyjciu za kryterium prawdy idei jej bezporednio7 . Pewne idee uznajemy za prawdziwe dlatego, e s prawdziwe, a nie na odwrt prawda jest wewntrzn cech teorii i nie moe zalee od zewntrznej charakterystyki.
5 Tame, 6 Tame,

s. 1121. s. 20. 7 K. Popper, Wiedza obiektywna, PWN, WArszawa 1992, s. 97.

CZY DARWINIZM JEST...

Jak wic ma si sprawa z prawdziwoci darwinowskiej idei ewolucji? Wydaje si, e ta prawdziwo jest niemal tautologiczna zwierzta, ktre nie s dostosowane do zmieniajcego si otoczenia, gin, zatem te, ktre przetrway, musz by dobrze dostosowane. Marcin Olejnik: Karol Popper uznaje darwinizm (rozwj gatunkw drog doboru naturalnego), odrzucajc jednoczenie przeciwstawny lamarckizm (rozwj metod ksztatowania si). Popper pisze: Darwinizm mona wic uzna za niemal tautologiczny8 . Co wicej, jego zdaniem, darwinizm mona uzna za logik sytuacyjn9 . Co rozumie K. Popper pod tym pojciem? W odpowiedzi zacytujmy wpierw denicj sformuowan przez lozofa: Przyjmijmy istnienie pewnego wiata, stanowicego struktur o ograniczonej stabilnoci, w ktrym znajduj si byty o ograniczonej zmiennoci. W takich warunkach niektre byty wytworzone dziki zmiennoci (tj. te, ktre pasuj do warunkw tej struktury) bd w stanie przetrwa, podczas gdy inne (ktrych istnienie wchodzi w konikt z tymi warunkami) mog zosta wyeliminowane10 . Po denicji, ktra jak widzimy jest sownym opisem idei prb i eliminacji bdw, Popper dodaje wane zaoenie o istnieniu specjalnej struktury warunkw, w ktrych moliwe jest ycie. Gdy to zachodzi, mamy sytuacj, w ktrej idea prb i eliminacji bdw staje si nie tylko stosowalna, ale wrcz niemal logicznie konieczna11 . Nie dowodzi to koniecznoci istnienia takiej wanie struktury lub koniecznoci powstania ycia. Moe istnie struktura, w ktrej ycie jest moliwe, lecz prba wiodca do powstania ycia nie nastpia lub wszystkie takie prby zostay wyeliminowane.
Popper, Nieustanne poszukiwania, s. 235. tame, s. 225. 10 Tame, s. 225. Gdzie indziej Popper pisa: Przez analiz sytuacyjn (synonim nazwy logika sytuacyjna; por. K. Popper, Wiedza obiektywna, s. 236) rozumiem pewien rodzaj prbnego czy hipotetycznego wyjaniania ludzkich dziaa, ktre odwouje si do sytuacji, w ktrej znajduje si aktor. Moe to by wyjanienie historyczne [...]. Zapewne adnej twrczej dziaalnoci nie mona wyjani cakowicie, niemniej jednak moemy hipotetycznie przedstawi wyidealizowan rekonstrukcj sytuacji problemowej, w ktrej aktor si znalaz i umoliwi zrozumienie (racjonalne rozumienie) danego dziaania jako adekwatnego do jego sposobu rozumienia sytuacji (Wiedza obiektywna, s. 9899). 11 K. Popper, Nieustanne poszukiwania, s. 226.
9 Por. 8 K.

Dyskusja

K. Popper jest sceptykiem w uznawaniu darwinizmu jako teorii wyjaniajcej pochodzenie ycia. Opinia ta nie wpywa jednak na pogld, e darwinizm jest logik sytuacyjn. Bez wzgldu na sposb wyjanienia pochodzenia ycia, gdy ycie i jego struktur uznamy za nasz sytuacj12 , to rozwj gatunkw bdzie si dokonywa poprzez idee doboru naturalnego, a wic teoria wyjaniajca ten rozwj (darwinizm) jest logik sytuacyjn. Wielkie sukcesy darwinizmu s konsekwencj jego prawie tautologicznoci. wiadczy o tym take fakt, e do tej pory nie pojawi si aden konkurencyjny program tego typu13 . W. Wjcik: Aby dokadniej przyjrze si kwestii prawdziwoci idei ewolucji, wyrnijmy za Popperem dwa skadniki darwinizmu14 : 1. empiryczny nale do niego: istnienie otoczenia o okrelonej strukturze, w ktrym moliwe jest ycie oraz istnienie zmiennych samoreprodukujcych si organizmw; zmienno otoczenia (nie jest moliwe logiczne wyjanienie warunkw, w ktrych adaptacja do otoczenia jest moliwa); wytwarzanie mutacji dajcych moliwo przetrwania; 2. nieempiryczny jest to metoda prb i bdw, ktra naley do logiki sytuacyjnej: pewne organizmy wytworzone dziki zmiennoci s w stanie przetrwa, podczas gdy inne zostaj wyeliminowane. Ta idea prb i bdw staje si niemal logicznie konieczna, gdy zaistniej warunki z punktu 1. III. Zauwamy, e teoria moe by nienaukowa z dwch powodw: 1. jeli niczego nie wyjania, czyli, gdy jest pusta; 2. jeli wyjania wszystko, czyli gdy jest tautologicznie prawdziwa. Popper sdzi, e darwinizmowi nie grozi przypadek pierwszy, raczej drugi i dlatego szuka zjawisk, ktre ograniczaj stosowalno tej teorii (np. powstanie ycia). Natomiast omnicki argumentuje, e nie zachodzi przypadek pierwszy, co nie jest zbyt interesujce, gdy raczej nikt tego nie kwestionuje, a na pewno nie Popper. Po artykule omnickiego nasuwa si przypuszczenie, czy aby darwinizm rzeczywicie nie jest teori wszystko tumaczc, czyli nienaukow. Popper uwaa, e darwinizm (ani adna inna teoria) nie jest w stanie wyjani pochodzenia ycia, nie tylko dlatego, e powstanie ycia jest niezmiernie mao prawdopodobne, a jedynie ogrom czasu sprawi, e niskie
12 Tame, 13 Tame,

s. 226. s. 237. 14 Tame, s. 99.

CZY DARWINIZM JEST...

prawdopodobiestwa stay si wystarczajco wysokie, lecz przede wszystkim z powodu zasadniczej niemonoci wyjanienia powstania czegokolwiek (np. ycia) w oparciu o elementy cakowicie rnice si od niego (gdy ycie cakowicie przekracza materi nieoywion). IV. Na pewnym etapie ewolucji powsta jzyk opisowy i argumentacyjny. Ten fakt sprawi, e ewolucja wyamuje si z koncepcji darwinizmu, gdy: 1. moe krytykowa i eliminowa teori, bez eliminacji osobnika, ktry j gosi w tym sensie jzyk argumentacyjny staje si warstw ochronn gatunku ludzkiego; 2. dziki jzykowi powstaa metoda naukowa, ktra pozwala na wiadom i systematyczn krytyk naukowych teorii o ile pomyka ameby jest jej kocem, o tyle pomyka Einsteina intryguje i pobudza rozwj teorii. W konsekwencji powstanie metody naukowej jest niezgodne z zasad doboru naturalnego naukowe jest to, co pragnie si odrzuci, a nie zachowa. W pewnym jednak sensie darwinizm i teoria falsykacjonizmu Poppera s do siebie podobne obie te teorie stanowi przypadek logiki sytuacyjnej, w ktrej przy pomocy metody prb i bdw eliminujemy elementy niewaciwe15 . Wysuwaniu nowych hipotez odpowiada powstawanie osobnikw o nowych cechach (mutantw), a rol uczonego poddajcego hipotezy procesowi falsykacji peni okrelona struktura otoczenia i zmienno tej struktury. Jednak, gdyby celem otoczenia byo wyeliminowanie danego osobnika, pewnie nie byby on w stanie przetrwa, natomiast w przypadku uczonego, jego denie do odrzucenia wysuwanych hipotez jest kontrolowane i ograniczone przez prawdziwo hipotezy czyli jej zwizek z opisywan rzeczywistoci. Ponadto, o ile mutacje s czym przypadkowym, o tyle w falsykacjonizmie wiadomie poszukuje si bdw, aby poprzez ich eliminacj zdoby wiedz. V. Czy jest co, czego teoria ewolucji nie tumaczy, czy raczej wyjania ona wszystko, czyli jest tautologicznie prawdziwa? Falsykacjonizm nie jest w stanie wyjani pojawienia si danej hipotezy (i nie taka jest jego rola) i rwnie darwinizm nie jest w stanie wyjani powstania ycia oraz osobnikw istotnie rnych od swoich przodkw (a do tego jest powoany uzasadnieniem ycia jest pokazanie jego genezy). Popper uwaa, e powstanie ycia oraz istnienie nowych struktur jest granic teorii ewolucji i pokazuje jej naukowy charakter teoria ta nie tumaczy wszystkiego. Musimy jednak zrezygnowa z uznania, e celem teorii ewolucji jest wyjanienie powstania ycia ma ona tylko tumaczy przechodzenie jednych form ycia
15 K.

Popper, Nieustanne poszukiwania, s. 234251.

Dyskusja

w inne, i to w ramach ograniczonej zmiennoci. Powstanie istotnie nowej struktury (a tak jest opisowy i argumentacyjny jzyk) byoby podwjnym wyzwaniem dla teorii ewolucji, ktra musiaaby: 1. uzasadni powstanie tego jzyka; 2. uzasadni, jak moliwe jest powstanie w ramach doboru naturalnego elementu, ktry funkcjonuje na innej zasadzie, ni sam dobr. VI. Czy koncepcja doboru naturalnego jest falsykowalna? Czy mona przewidywa powstanie nowych gatunkw? Jeli przyjmiemy koncepcj programw badawczych Lakatosa (a takie rozwizanie sugeruje omnicki, argumentujc, e darwinizm nie jest metazycznym programem badawczym), to wszystko zaley od tego, czy koncepcje doboru naturalnego zaliczymy do twardego rdzenia, czy nie. Sdz, e koncepcja ta jest elementem twardego rdzenia, ze wzgldu na swoj fundamentaln rol w teorii ewolucji, czyli nie moemy poddawa jej procesom falsykacji. Ewentualnie mona postawi pytanie, czy teoria ta jest w stanie generowa falsykowalne dowiadczenia oraz czy jej rozwj wie si z konstruowaniem nowych modeli i poj matematycznych, zycznych czy biologicznych. I z pewnoci to kryterium darwinizm spenia (co omnicki pokazuje na kilku przykadach). Jednak Lakatos, krytykujc falsykacjonizm, zauwaa, e to nie teorie koliduj z faktami, lecz teorie koliduj ze sob; dokadniej, ewentualna kolizja nastpuje midzy teori interpretacyjn (czyli t, ktra ustala fakty) a teori wyjaniajc (t, ktra tumaczy fakty). Lakatos proponuje zmian pytania o obalalno teorii na pytanie o to, jak usun sprzeczno midzy teori wyjaniajc a teoriami interpretacyjnymi, lub na pytanie o to, ktr teori uwaa za interpretacyjn, czyli dostarczycielk twardych faktw, a ktr za wyjaniajc, czyli prbn. Dowiadczenie niczego nie obala, teoria niczego nie zakazuje. Przyroda domaga si od nas propozycji kilku teorii i ewentualnie mwi SPRZECZNE, a nie jest tak, e proponujemy teori a przyroda odpowiada NIE, gdy teoria sama w sobie nie ma adnego znaczenia empirycznego16 . Problem nie polega wic na zastpieniu obalonej teorii inn, lecz na usuniciu sprzecznoci midzy powizanymi teoriami. Powstaje wic cig teorii (jeli przejcie pomidzy poszczeglnymi teoriami jest cige, mamy do czynienia z programem badawczym) i dopiero on podlega falsykacji i werykacji. Przede wszystkim programem badawczym jest nauka jako cao naczelnym elementem twardego rdzenia tego programu jest regua nakazujca wymylanie przypuszcze o bogatszej treci
16 I.

Lakatos, Pisma z lozoi nauk empirycznych, PWN, Warszawa 1995, s. 6271.

CZY DARWINIZM JEST...

empirycznej od poprzednich. W przypadku kadego programu badawczego, jeli ronie tre teoretyczna (potwierdzanie wczeniejszych przypuszcze) i empiryczna (przewidywanie nowych faktw), nie wolno atakowa twardego rdzenia. Brak takiego wzrostu niszczy twardy rdze na tym polega falsykacja teorii w koncepcji programw badawczych. Falsykowalno teorii to nic innego jak tylko moliwo degeneracji programu badawczego, ktrego dana teoria jest czci. Myl, e w powyszym sensie darwinizm jest falsykowalny i cay czas przewidywa powstawanie nowych gatunkw. Jednak dopiero doprecyzowanie poj doboru naturalnego i gatunku (poprzez powstanie genetyki) umoliwio przeprowadzanie eksperymentw. Program okaza si postpowy teoretycznie gdy by w stanie wyjani wiele starych problemw poprzez przyswojenie sobie jzyka genetyki oraz postpowy empirycznie gdy umoliwi przeprowadzenie nowych dowiadcze. Aby stwierdzi czy powsta gatunek, musimy wiedzie, kiedy mamy do czynienia z doborem naturalnym, a kiedy tylko z lokaln uktuacj cech i zachowa; musimy przede wszystkim wiedzie, co to jest gatunek. Zobaczmy, co na ten temat pisze omnicki: Popperowskiemu kryterium falsykowalnoci wydaj si take odpowiada wyjanienia dotyczce powstawania gatunkw (specjacji), a nawet powstania ycia na Ziemi. Poniewa s to procesy przebiegajce w bardzo specycznych, trudnych do odtworzenia warunkach i w dugim okresie czasu, nie moemy ich naladowa. Moemy natomiast proponowa scenariusze tych procesw, a sprawdza te fragmenty scenariuszy, ktre daj si odtworzy eksperymentalnie. Specjacja wie si z izolacj rozrodcz i moe by wynikiem dugotrwaej izolacji przestrzennej spowodowanej przez bariery geograczne. Proponujc alternatywny scenariusz bez izolacji przestrzennej, przewidujemy, e mieszace osobnikw tego samego gatunku, zamieszkujcych dwa bardzo rne siedliska, maj mniejsz szans przeycia i wydania potomstwa ni osobniki, ktrych rodzice pochodz z tego samego siedliska. Prowadzi to powinno do izolacji rozrodczej midzy osobnikami z dwch rnych siedlisk. Istnienie tendencji do takiej izolacji rozrodczej mona ju sprawdza w laboratorium, na przykad przez eliminacj heterozygot dwch rwnie licznych genw, co powinno doprowadzi do unikania kojarze z osobnikami genotypu odmiennego17 . Myl, e tego typu eksperymentom jest daleko do wyjanienia powstania ycia na Ziemi, jednak istotne jest w nich to, e to wanie wykorzystana
17 A.

omnicki, jw. s. 19.

10

Dyskusja

przez teori ewolucji genetyka umoliwia przeprowadzenie eksperymentw przewidywanych przez t teori ju wczeniej. Rozwj tej teorii potwierdzi wic, e stanowia ona (i stanowi) postpowy program badawczy, gdy bya w stanie wypracowa nowe narzdzia badawcze realizujce wczeniejsze przewidywania. Genetyka doczya do zasad metazycznych teorii (pas ochronny), chronic twardy rdze z naczeln zasad doboru naturalnego twardy rdze jest mocniej chroniony, czyli program sta si bardziej metazyczny. To, e dana teoria tworzy metazyczny program badawczy nie musi mie zabarwienia pejoratywnego. Metazyk programu badawczego jest heurystyka pozytywna, czyli zbir zasad i regu pokazujcych, jak rozwija teori, nawet mimo kolizji z dowiadczeniem. Po prostu heurystyka pozytywna nakazuje nie patrze na ewentualne kolizje z empiri, lecz przede wszystkim kae budowa nowe elementy. Moe to prowadzi do rozwoju lub degeneracji teorii. Dopiero w okresie degeneracji anomalie zwracaj na siebie szczegln uwag. W momencie postpu teoretycznego programu nikt nie traktuje ich zbyt powanie18 . Tak jest rwnie z teori ewolucji, gdy jest ona metazycznym programem badawczym, czyli takim, w ktrym przewag ma heurystyka pozytywna. Taki program ukazuje nowe fakty, buduje nowe pojcia i modele. Powstanie genetyki populacyjnej, koncepcji rwnowagi, ktra zakada utrzymywanie duej zmiennoci przez dobr, teoria ewolucyjnej optymalizacji czy ewolucja strategii yciowych pokazuj, e teoria ewolucji jest rzeczywicie metazycznym programem badawczym. W ramach tego programu moliwa jest (chocia nie jest to istotne dla jego rozwoju) falsykacja, np. tezy, e dobr jest moliwy przy braku zmiennoci, gdy zmienno moemy bada na poziomie genetycznym, lub tezy o istnieniu skomplikowanych i kosztownych struktur, ktre nie s ani przystosowaniami, ani ubocznym mao istotnym produktem innych przystosowa. M. Heller: Podsumowujc, sprbujmy odpowiedzie na pytanie: jakby zatem wygldaa teoria ewolucji, gdyby j rozpatrywa w schemacie programw badawczych Lakatosa? Przede wszystkim nie mielibymy jednej teorii ewolucji lecz ich cig, ukadajcy si w pewien program badawczy. To, co dzi biologowie nazywaj pewn wersj teorii ewolucji albo modelem w ramach tej teorii (z konkretnymi mechanizmami zmiennoci itp.), byoby jedn teori, powiedzmy
18 I.

Lakatos, jw. s. 7181.

CZY DARWINIZM JEST...

11

teori T1 , w cigu teorii T1 , T2 , ..., Tn , ... skadajcych si na program badawczy. Teoria T1 nie jest falsykowalna przez jakie fakty, lecz zastpowana przez inn teori Ti+1 . Cig teorii jest postpowy, gdy nastpna teoria tumaczy wszystkie zjawiska (wyniki eksperymentw), ktre tumaczya teoria poprzednia plus jeszcze takie zjawiska, ktrych nie tumaczya teoria poprzednia. Jeli tak nie jest, program badawczy jest zdegenerowany. Zauwamy, e prosta falsykacja (odrzucenie teorii na podstawie niezgodnych z ni wynikw eksperymentw) jest tu zastpiona bardziej realistycznym zabiegiem: teorii nie odrzuca si, dopki nie ma ona nastpczyni (dopki nastpczyni si nie pojawi, mwi si o anomaliach w poprzedniej teorii). Sukcesy teorii ewolucjonizmu, o jakich mwi prof. omnicki w swoim artykule, mona wic w jzyku Lakatosa wyrazi nastpujco: program badawczy ewolucjonizmu w ostatnich latach sta si programem wyranie postpowym. Ale program badawczy wedug Lakatosa ma twarde jdro, ktre nie zmienia si w trakcie caego programu badawczego. Jest ono chronione specjalnym pasem ochronnym zoonym z rnych hipotez. Im bardziej jdro jest nienaruszalne, tym bardziej program badawczy jest metazyczny. Sowo metazyczny wcale nie musi mie pejoratywnego znaczenia w ustach Lakatosa. Filozof ten dokonuje po prostu swoistej rehabilitacji elementw metazycznych w nauce. Oczywicie, gdy twarde jdro jakiej teorii staje si zupenie niewraliwe na sygnay pynce z dowiadczenia, teoria ta staje si metazyczn w zym tego sowa znaczeniu. Micha Kokowski: Z zainteresowaniem przysuchiwaem si waszej dyspucie. Milczaem, gdy mam ambiwalentne uczucia. Z jednej strony, sdz bowiem, e dobro merytorycznej dysputy toczcej si wok kwestii interdyscyplinarnych wymaga dobrej znajomoci ogu rnych dyscyplin, ktrych tyczy si taka dysputa. Z oczywistych racji trudno osign dostateczn sprawno w wielu dziedzinach. Rodzi si wic ch zasklepienia swych zainteresowa wycznie do wskich specjalnoci. Z drugiej jednak strony, istnieje ogromna potrzeba interdyscyplinarnego wysiku podejmowanego przez konkretnego, pojedynczego autora, nawet pomimo braku jego penej interdyscyplinarnej kompetencji. Taka otwarta postawa nie dbajca o przesadny perfekcjonizm, ale nie kpica z niego czyni moliwym odkrywanie nowych dziedzin badawczych i twrcze rozwijanie ju znanych. Dla tej te racji ceni j wysoce. Poniewa za prof. omnicki nie jest ani historykiem nauki, ani lozofem nauki, ani historykiem lozoi nauki, a pozostali dyskutanci nie s biolo-

12

Dyskusja

gami, omielam si wtrci w tym wanie momencie do trwajcej dysputy kilka sw. Jest to o tyle uzasadnione, e przez pewien czas pracowaem m. in. w interdyscyplinarnej grupie badawczej zajmujcej si problemem raka, a co wicej, e prof. omnicki w swym referacie dotkn kwestii szczeglnie mnie ciekawicej metody nauk okrelanych mianem cisych. Po tych wstpnych uwagach mog wreszcie odnie si do treci referatu prof. omnickiego. Tyczy si ona wielu kwestii przynalenych do lozoi nauki, historii i lozoi nauki, historii teorii ewolucji, lozoi biologii i samej biologii, w szczeglnoci wspczesnej teorii ewolucji. Streszczajc tre referatu, ujmuj j w omiu tezach. T1: Popperowski hipotetyzm i falsykacjonizm (resp. kryterium falsykacji), a nastpnie Lakatosowska modykacja falsykacjonizmu w peni charakteryzuj metod nauki (cilej nauk cisych) (s. 1112, 18). T2: Wedug Karla Poppera Darwinowska teoria ewolucji jest niefalsykowalna (s. 11). T3: Wspczesna teoria ewolucji w wielu swych fragmentach w istotny, nietrywialny sposb rni si od pierwotnej teorii ewolucji Darwina (s. 13 17). T4: Mimo zmian i uzupenie w teorii ewolucji, na horyzoncie nie rysuj si adne podstawowe rewizje darwinowskiej teorii doboru (s. 18). T5: Darwinowska teoria doboru w swym wspczesnym ksztacie podatna jest na falsykacj, i to zarwno na poziomie zaoe, jak i empirycznych przewidywa (s. 1618). T6: Wspczesna teoria ewolucji jest nauk cis, w takim samym stopniu co zyka, chemia czy biologia molekularna (s. 11). T7: Wspczeni biologowie zajmujcy si teori ewolucji posuguj si metod naukow scharakteryzowan przez Poppera i Lakatosa; s oni popperystami, nawet jeli nie maj adnych zainteresowa lozocznych i nigdy nie syszeli o Karlu Popperze (s. 12). T8 (a): Karl Popper myli si, klasykujc teori ewolucji jako metazyczny program badawczy; T8 (b): Jest to dobra naukowa teoria speniajca kryterium falsykacji; T8 (c): by moe przyczyni si do tego sam Karl Popper, dajc badaczom kilka dobrych rad, jak uprawia nauk (s. 20). Przystpmy teraz do analizy powyszych tez. Na wstpie w peni zgadzam si z tezami omnickiego T3, T5, akceptuj te tez T4 z zastrzeeniem, i zamiast przyjtego u biologw terminu Darwinowska teoria doboru poprawniej, w wietle metodologii, powinno si uywa skromniej-

CZY DARWINIZM JEST...

13

szego okrelenia Darwinowska koncepcja doboru, gdy na terenie metodologii nauki (resp. nauk okrelanych mianem cisych) przywyko si okrela terminem teoria wysoce rozbudowany system pojciowy. Poniej za dokonam krytycznej analizy pozostaych tez, rozpoczynajc od omwienia kwestii pogldw Poppera na temat teorii ewolucji Darwina, teorii doboru Darwina czy darwinizmu, co wie si z treci tez T2T4 oraz T8. Ot opracowujc krytycznie te pokrewne zagadnienia, omnicki wykorzysta autobiogra Poppera Unended Quest. An Intelectual Autobiography (1974) (pol. tum. Nieustanne poszukiwania. Autobiograa intelektualna (1997)). Nie wdajc si tu w szczegy, uznaj meritum tej krytyki w jej aspekcie naukowym. Jednake, wymieniona praca Poppera nie bya bynajmniej ostatnim sowem tego autora na temat Darwina. Temat ten podj on bowiem obszernie w pracy pt. Natural Selection and the Emergence of Mind (Dialectica, vol. 32, No 34 (1978), s. 339355), gdzie m. in: (1) jasno odrni teori ewolucji Darwina, teori doboru naturalnego Darwina i syntetyczn teori ewolucji; (2) zarzut prawie tautologicznoci skierowa wycznie przeciwko teorii doboru naturalnego Darwina, nie za w ogle przeciwko teorii ewolucji, ktrej w nietatutologicznym sformuowaniu syntetycznej teorii ewolucji rzecznikiem sta si te i on; (3) wyjani, i jego teza o prawie tautologicznoci teorii doboru naturalnego Darwina, nie bya wcale oryginalna; bowiem tez o tautologicznoci tej teorii gosili w latach trzydziestych i czterdziestych nie tylko przeciwnicy teorii Darwina, lecz take nawet wielcy darwinici tacy jak twrcy genetyki populacyjnej R. Fischer, J. B. S. Haldane, G. G. Simpson. Gosi j take w roku 1960 C. H. Waddington19 ; (4) stwierdzi, i teoria doboru naturalnego Darwina bya niefalsykowalna, podczas gdy syntetyczna teoria ewolucji jest falsykowalna;

19 Waddington twierdzi bowiem: przeycie najbardziej dostosowanego (the ttest) jest tautologi ubran wprawdzie w form matematyczn. I tak wanie, tyle e znacznie wczeniej, rozumia te kwesti Haldane: Zdanie przeywa najbardziej przystosowany jest czym w rodzaju tautologii. Tautologi jest jednak wikszo praw matematycznych. Ale przecie nie wynika adna szkoda z tego, e wypowiadamy t sam prawd na dwa sposoby. Cytuj za: W. J. H. KunickiGoldnger, Szukanie moliwoci. Ewolucja jako gra przypadkw i ogranicze, PWN, Warszawa 1989, s. 143.

14

Dyskusja

(5) podtrzyma wczeniej goszon tez, i pomimo braku falsykowalnoci Darwinowska zasada doboru naturalnego jest bardzo udanym metazycznym programem badawczym20 . W szczeglnoci, Popper, nawizujc do syntetycznej teorii ewolucji, twierdzi w tej pracy, co nastpuje: Teoria naturalnego doboru moe by tak sformuowana, e jest daleka od tautologicznoci. W tym przypadku jest nie tylko testowalna, ale okazuje si nie by cile uniwersalnie prawdziwa. Wydaje si, e istniej wyjtki, tak jak w przypadku innych teorii biologicznych; a zwaywszy na losowy charakter zmian, na ktre dziaa naturalny dobr, pojawianie si wyjtkw nie jest dziwne. Tote nie wszystkie zjawiska ewolucyjne s wyjaniane przez sam dobr naturalny. Pomimo to, w kadym konkretnym przypadku, dowodzenie do jakiego stopnia dobr naturalny jest odpowiedzialny za ewolucj poszczeglnego organu czy behawioralnego programu jest miaym programem badawczym (s. 346). A zatem omnicki w centralnym punkcie swej krytyki pogldw Poppera z roku 1974 na temat darwinizmu (teza T5) zgadza si z pogldami krytykowanego autora z roku 1978. Nie oznacza to jednak, e referat omnickiego jest nieciekawy. Bynajmniej: jest niezmiernie stymulujcy, przenoszc tematyk wspczesnej teorii ewolucji na grunt rozwaa metodologicznych. Podejmujc ten wanie wtek, za omnickim ujm go w wietle rozwijanej przeze mnie koncepcji metodologii tzw. nauk cisych, ktra, mwic w wielkim skrcie, uwzgldnia z jednej strony, wiadomo zagadnie metodologicznych u samych naukowcw (m. in. Ptolemeusza, Kopernika, Galileusza, Newtona, Einsteina, Bohra), a z drugiej, wybrane nurty czy zagadnienia z zakresu lozoi nauki XX w., w tym m. in. po czci zarwno dorobek Poppera i Lakatosa, jak rwnie i ich krytykw, np. Kuhna czy Feyerabenda. W tym wietle, zamiast tezy T1 proponuj uzna nastpujc tez T1: T1: Metod tzw. nauk cisych jest hipotetycznodedukcyjna metoda mylenia korespondencyjnego (HDMMK)21 . Zgdmy si teraz z omnickim, i wspczesna teoria ewolucji (biologicznej) w systematyczny sposb zajmuje si tworzeniem zmatematyzowanych teoriimodeli zjawiska ewolucji biologicznej, a do tak rozumianej dys20 Wymienione tu kwestie z wyjtkiem (3) i (5) Popper omawia te w II wyd. Objective Knowledge, z roku 1979. (Wiedza Obiektywna. Ewolucyjna teoria epistemologiczna, PWN, Warszawa 1992, ss. 9899, 347357, 358362). 21 Por. M. Kokowski, Uwagi dotyczce pogldw Kopernika, Ptolemeusza, Tycho Brahe, Keplera i metodologii nauk okrelanych mianem cisych, [w:] M. Heller, J. Urbaniec (red.), Otwarta nauka i jej zwolennicy, OBI, Krakw, Biblos, Tarnw, 1996, s. 4048.

CZY DARWINIZM JEST...

15

cypliny zaliczmy: matematyczn teori doboru naturalnego, ewolucj tzw. strategii yciowych, itp. Akceptujc takie stwierdzenia, zamiast tezy T6 proponuj uzna nastpujc tez T6: T6 (a): Wspczesna teoria ewolucji (biologicznej) (dyscyplina tworzca zmatematyzowane teoriemodele zjawiska ewolucji biologicznej, bdc otwart na empiri, bo stale poszukujc obserwabli, tj. wielkoci pomiarowych, i wykorzystujc systematycznie w swych badaniach jzyk matematyki) przynaley do tzw. nauk cisych (czyli nauk takich jak zyka, chemia,...). T6 (b): Jednake tworzone przez t dyscyplin teoriemodele nie s tak cise jak np. mechanika Newtona, elektrodynamika Maxwella, mechanika kwantowa czy teoria wzgldnoci. Dzieje si to dla nastpujcych przyczyn: (1) Przedmiotem bada teorii ewolucji (biologicznej) jest niezmiernie zoone zjawisko przyrodnicze, jakim jest w oglnoci historia rozwoju naturalnych czy sztucznych populacji osobnikw (zalenej od ogu moliwych czynnikw osobniczych, rodowiska zycznego, biotycznego). Badanie za zjawisk w aspekcie populacyjnym (co wie si z kwesti genetyki populacyjnej i demograi) ma z koniecznoci charakter statystyczny. To, z kolei, czyni, i wspczesna teoria ewolucji (jako dyscyplina zajmujca si budowaniem konkretnych zmatematyzowanych teoriimodeli ewolucji), analizowana pod ktem jej cisoci, podobna jest do zyki statystycznej, z t wszake rnic, e obiekty bada tej pierwszej charakteryzuje istnienie wielu rnic (zwizanych z odmienoci genotypw osobnikw przynalenych do populacji tego samego gatunku), co w takiej skali nie dotyczy tej drugiej dyscypliny (stosunkowe nieliczne s przecie odmiany alotropowe, izotopowe, stany skupienia, itp.). omnicki ma zasadniczo wiadomo tego typu cech wspczesnej teorii ewolucji (biologicznej). Dlatego te w dyskusji z Popperowskim zarzutem z roku 1974, i wspczesna teoria ewolucji, podobnie jak i klasyczna teoria Darwina, nie potra przewidzie dalszego biegu ewolucji, trafnie zauwaa, i analogiczne problemy ma meteorologia z przewidywaniem pogody na cay rok. Zauwaa on te, e procesy tworzenia gatunkw co we wspczesnej terminologii okrela si mianem specjacji i powstawania ycia na Ziemi przebiegay w bardzo specycznych, trudnych do odtworzenia warunkach i dugiej (wzgldem czowieka) skali czasowej, i dlatego wanie nie moemy ich (eksperymentalnie) odtwarza. Moemy jednake wymyla ich scenariusze, a nastpnie sprawdza fragmenty tych scen, ktre daj si eksperymentalnie odtworzy. Wak w tym rol omnicki przypisuje badaniom ewolucji

16

Dyskusja

bakterii. Jest to trafna uwaga: dzieje si tak dlatego, e charakterystyczna staa czasowa dynamiki ewolucji bakterii jest rzdy wielkoci mniejsza od naszej ludzkiej skali czasowej, a same badane obiekty s stosunkowo proste. Tego typu postpowanie jest analogiczne do bada kosmologicznych, ktre cho skupione s nad tworzeniem kosmicznych scenariuszy, z uwag odnosz si do bada z zakresu zyki czstek elementarnych, badanych w sztucznie skonstruowanych warunkach przy pomocy akceleratorw. T6 (c): Geneza wspczesnej teorii ewolucji (biologicznej) siga lat 30 XX w., gdy sformuowano pierwsze matematyczne modele wykorzystujce ide koncepcji doboru naturalnego. Zrealizowano to m. in. w nastpujcych pracach: J. B. Haldaneego (1924), (1930), (1932), R. A. Fischera (1930), (1949), S. Wrighta (1931), (1949), a bardziej empirycznie, T. Dobzhanskyego (1937)22 . Owocem ich wysikw bya nowa dyscyplina nazywana przez autorw m. in. genetyczn teori doboru naturalnego czy matematyczn teori doboru naturalnego, a okrelana wspczenie mianem genetyki populacyjnej. Ta, z kolei, mocno zmatematyzowana teoria, obok samej teorii Darwina, stanowia podstaw dla prac J. Huxleya (1942), E. Mayra (1942), G. G. Simpsona (1944), oraz B. Renscha (1947), ktrych owocem byo sformuowanie tzw. syntetycznej teorii ewolucji23 , stanowicej punkt wyjciowy wspczesnych bada z zakresu teorii ewolucji. W konsekwencji, zamiast tezy T7 proponuj uzna tez T7: T7: Metod wspczesnej teorii ewolucji (biologicznej) jest hipotetycznodedukcyjna metoda mylenia korespondencyjnego. Innymi sowy, uczeni tworzcy zmatematyzowane teoriemodele ewolucji (biologicznej) w swych badaniach posuguj si HDMMK. Podajmy tutaj tylko dwa przykady zastosowania HDMMK: (1) Wyprowadzenie przez Fischera (1930) rwnania opisujcego zmian czstotliwoci genw jako funkcji mutacji i doboru. Rozwaane byy trzy
22 Zob. J. B. C. Haldane, A Mathematical Theory of Natural and Articial Selection, (1924); J. B. C. Haldane, A Mathematical Theory of Natural Selection, (1930); J. B. C. Haldane, The Causes of Evolution, (1932); R. A. Fischer, The Genetical Theory of Natural Selection, (1930), R. A. Fischer, The Theory of Inbreeding, (1949); S. Wright, Evolution in Mendelian Populations, Genetics 16, 97159; S. Wright, Adaptation and Selection, [w:] Genetics, Paleontology and Evolution (ed. by G. L. Jepsen, G. G. Simpson, and E. Mayr) 1949, pp. 365389; T. Dobzhansky, Genetics and the Origin of Species, (1937). 23 Opis genezy tej teorii mona znale m. in. w: A. Urbanek: Rozwj teorii ewolucyjnych, [w:] Biologia XX wieku, (PWN, Warszawa 1971), t. 1, s. 957; W. J. H. Kunicki Goldnder, Szukanie moliwoci. Ewolucja jako gra przypadkw i ogranicze, PWN, Warszawa 1989.

CZY DARWINIZM JEST...

17

przypadki: (a) stan swobodnego zaniku zmiennoci w nieobecnoci mutacji i doboru, (b) w obecnoci mutacji, a nieobecnoci doboru, (c) przypadek oglny: w obecnoci mutacji i doboru. Przypadki (a) i (b) s przypadkami granicznymi przypadku (c)24 . (2) Skonstruowanie oglnego modelu doboru (bez mutacji i migracji) w populacjach dwch alleli w jednym locus. W granicy dla wartoci wektora dostosowania W = (WAA, W Aa, W aa), dcego do (1, 1, 0), model ten przechodzi do postaci modelu doboru z eliminacj homozygot recesywnych, a w granicy dla wartoci (1, 1, 1), do prawa HardyegoWeinberga25 . Co wicej, suszne s rwnie oglniejsze tezy T6 i T7 dotyczce biologii teoretycznej, przez ktr rozumiem dyscyplin tworzc zmatematyzowane teoriemodele zjawisk biologicznych i do ktrej zaliczam m. in.: (matematyczn) genetyk (klasyczn i populacyjn), matematyczn teori ewolucji, matematyczn ekologi (klasyczn i ewolucyjn): T6 (a): Biologia teoretyczna (dyscyplina tworzca zmatematyzowane teoriemodele zjawisk biologicznych, bdc otwarta na empiri, bo stale poszukuje obserwabli, tj. wielkoci pomiarowych, i wykorzystujc systematycznie w swych badaniach jzyk matematyki) przynaley do tzw. nauk cisych (czyli nauk takich jak zyka, chemia,...). T6 (b): Jednake dotychczas tworzone przez t dyscyplin teorie modele nie s tak cise jak klasyczne teorie zyki, np.: mechanika Newtona, elektrodynamika Maxwella, mechanika kwantowa czy teoria wzgldnoci, co wynika ze zoonoci badanych obiektw. T6 (c): Geneza biologii teoretycznej siga poowy XIX w.26 . T7: Metod biologii teoretycznej jest hipotetycznodedukcyjna metoda mylenia korespondencyjnego. Innymi sowy, uczeni tworzcy zmatematyzowane teoriemodele zjawisk biologicznych w swych badaniach posuguj si HDMMK. Z ograniczonoci miejsca, podajmy tutaj tylko jeden przykad z zakresu klasycznej ekologii matematycznej: HDMMK zostao zastosowane w tworzeniu uoglnionego rwnania sylogistycznego Lotki (1925), modelujcego rozwj pojedynczej populacji. Ma ono t wasno, e w granicy dla maych
techniczne zob. Fischer (1930), s. 8793. techniczne zob. H. Krzanowska, A. omnicki (red.), Zarys mechanizmw ewolucji, PWN, Warszawa 1997, s. 154155, 151153 i 78. 26 Histori tej dziedziny zwile przedsytawia H. J. Morowitz, The Historical Background, [w:] T. H. Waterman and H. J. Morowitz, eds., Theoretical and Mathematical Biology, 1965, s. 2435.
25 Szczegy 24 Szczegy

18

Dyskusja

wartoci zagszczenia populacji, rwnanie to przechodzi do postaci rwnania sylogistycznego27 . Wypowiadajc za powysze tezy T1, T6, T7 oraz T6 i T7, potwierdzam tym samym fundamentalne przekonanie zarwno omnickiego badacza wspczesnej teorii ewolucji (biologicznej), jak i ogu biologw teoretycznych, i wspczesna teoria ewolucji (biologicznej), a w oglnoci biologia teoretyczna, przynaley do tzw. nauk cisych. Biologia teoretyczna bya u pocztku swojego rozwoju, w sytuacji analogicznej jak astronomia w staroytnej Grecji czy mechanika w XVII stuleciu w Europie Zachodniej. Z upywem czasu budowane przez t dyscyplin zmatematyzowane teorie modele zjawisk biologicznych bd coraz dokadniej, cilej ujmowa ich przebieg, a czyni to bd stale posugujc si HDMMK.

27 Szczegy techniczne zob. J. Uchmaski, Klasyczna ekologia matematyczna, 1992, s. 1720.