DYSKUSJE

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NAUCE XXVI / 2000, s. 111114

Adam OLSZEWSKI

JAK UCZY LOGIKI?

Chyba kady kto wykada logik1 stawia sobie pytanie o sensowno i skuteczno swoich zabiegw dydaktycznych. Myl taka przychodzi szczeglnie wtedy, gdy wykady skierowane s do ludzi, ktrzy ani z lozo, ani z naukami formalnymi nic wsplnego nie maj. Pada czasem pytanie o to, w jaki sposb formalne konstrukcje zostan przez suchaczy wykorzystane? Miaem okazj uczy logiki studentw, ktrzy powyszy problem formuowali jako zarzut. Jakie zatem cele przysuguj wykadowi logiki? Zazwyczaj wylicza si nastpujce: umiejtno rozpoznania struktury logicznej wyraenia, umiejtno poprawnego deniowania, umiejtno analizowania argumentacji, umiejtno precyzyjnego formuowania wasnych pogldw, umiejtno rozpoznawania uzasadnienia zda, umiejtno samodzielnego sprawdzania poprawnoci rozumowa2 . Jak wida cele nauczania logiki s bardzo praktyczne. Wydaje si, e mona podzieli wykadowcw logiki, w uproszczeniu, na dwie klasy: wykadowcwformalistw oraz wykadowcwlozofw. Podzia ten wie si w jaki sposb z wyksztaceniem wykadowcy; chodzi dokadnie o to, czy ukoczy on studia matematyczne; czy nie. Pierwsza grupa wykadowcw formalici, ju pod koniec pierwszego wykadu maj dobrze
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron. 1 Kiedy pisz o wykadach logiki, to mam na myli wykady kursowe, zwykle obowizkowo zaliczone do planu studiw. 2 Por. M. Omya, Zarys logiki, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1995, ss. 67. Naley oczywicie wspomnie jeszcze o jednym celu wykadu logiki. Chodzi o studentw, ktrzy zamierzaj si specjalizowa w logice lub lozoi logiki. Tego przypadku tu jednak nie rozpatrujemy. By moe wtedy celem wykadu logiki jest znalezienie kolejnych Gdli, Turingw czy Tarskich. o

Adam OLSZEWSKI

okrelony system formalny klasycznego rachunku zda, podczas kolejnych dwch, trzech wykadw maj dobrze okrelon logik pierwszego rzdu, za pozostae wykady powicone s badaniu metalogicznych wasnoci zdeniowanych obiektw. Grupa druga lozofowie, duo czasu powicaj analizie rozumowa jzyka naturalnego i lozocznym zagadnieniom z tym zwizanym3 . Jest niele, jeli taki wykad koczy si czym wicej ni tylko rudymentarnym przedstawieniem logiki predykatw. W takim wykadzie pojawiaj si zagadnienia, ktrych nie ma w wykadach pierwszego typu4 . Wyrni mona zatem dwa typy wykadw logiki: logik matematyczn (metalogik) i logik lozoczn. Nie mona w adnym razie, jak mi si wydaje, traktowa tej drugiej jako okaleczonej siostry pierwszej5 . Idealnym wydaje si wykad, ktry czyby w sobie zalety obu podej do zagadnienia. Ze wzgldu na wymienione powyej cele nauczania logiki, majce charakter praktyczny, kady niemal formalizm, pojawiajcy si na kursowym wykadzie logiki, powinien by uzasadniony moliwoci jego stosowalnoci do realizacji powyej wyrnionych celw. Wedug moich dowiadcze, jako wykadowcy logiki, suchacze najczciej maj takie oto kopoty: Sabo rozumiej tzw. wzory. Aby uatwi rozumienie naleaoby rozpocz wykad od syntaktycznego treningu, tzn. od nauczenia ich czysto syntaktycznej zabawy na znakach systemu. Niepoprawnie rozumiej typ denicji charakterystycznych dla logiki. Wydaje im si, e te denicje maj charakter analityczny (realny), za denicje na terenie logiki maj zazwyczaj charakter konstrukcyjny (formalny). Maj due problemy z rozumieniem denicji indukcyjnych. Maj problem z rozumieniem dowodw twierdze i nie chc da si przekona co do tego, e twierdzenie rzeczywicie zachodzi.
3 Nie jest tutaj istotne co znaczy termin jzyk naturalny. Zaniepokojenie, odnonie naduywania tego terminu, budzi moe jego analiza dokonana przez M. Tokarza w ksice Elementy pragmatyki logicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, ss. 918. 4 Na przykad przy wykadzie teorii nazw wprowadza si wiele klasykacji nazw, lozocznie penetrujc ich wystpowanie w jzyku naturalnym. 5 Bezduszny formalizm moe by czasem narzdziem intelektualnego ucisku studenta, jak rwnie realizacj skrzywienia osobowoci wykadowcy, w postaci niezrealizowanego poczucia wyszoci. Jest problemem z zakresu psychologicznych aspektw dydaktyki logiki i matematyki, powd sabej przyswajalnoci tekstw formalnych. W tej sprawie por. J. Macnamara, Logika i psychologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993, szczeglnie ss. 252 277.

JAK UCZY LOGIKI?

Zabieg idealizacyjny przeprowadzony przez twrcw logiki na jzyku naturalnym, ktry zaowocowa choby klasycznym rachunkiem zda, pokazuje, e logika jest w pewnym sensie nauk empiryczn. U jej podstaw ley dowiadczenie, ktre zwiemy wyczuciem jzykowym. Wemy nastpujcy przykad wnioskowania: Jeli pada deszcz, to ziemia bdzie mokra i Pada deszcz zatem Ziemia bdzie mokra. Co decyduje o tym, e wniosek wynika z przesanek? Nie bardzo wiadomo. Wydaje si, e odpowied na to pytanie nie naley do logiki. Wiadomo jednak, e praktyka ycia codziennego potwierdza suszno wycignitego wniosku, przy zaoeniu, i przesanki s zdaniami prawdziwymi. Zadaniem logiki jest raczej opisanie tego zjawiska, abstrahujc od jego konkretnoci, anieli jego wyjanienie. Wnioskowanie to oparte jest na regule odrywania, ktr zdeniowali logicy. Dysponujc tak regu, wprowadzono oglne pojcie reguy. Pod owo oglne pojcie reguy podpada mog rwnie takie reguy, ktrych podstawienia nie wystpuj, i nigdy nie wystpi, jako wnioskowania w jzyku naturalnym. Faktem jednak bezspornym wydaje si by to, e materia empiryczny tworz jzykowe wnioskowania. Wszystko to prowadzi do spostrzeenia, i wykad logiki powinien, dla zrealizowania postawionych celw, wyjtkowo porzdnie omawia w proces idealizacyjny, ktry wychodzc od materiau empirycznego doprowadza do formalizmu. Wymaga to duego wkadu reeksji lozocznej, dla w peni wiadomego rozeznania tego co zostao uproszczone (wyidealizowane) i jakie s tego konsekwencje. Dokadne ujcie tego procesu pozwoli studentowi samodzielnie go powtrzy i rwnie samodzielnie odby drog odwrotn, od formalizmu do jzyka potocznego. Bo przecie o tak praktyczn umiejtno chodzi. Bez tego formalizm logiczny jest zawieszony w powietrzu i wydaje si by tworem zbdnym6 . Nie da si zatem unikn jakiej postaci formalizmu w wykadzie logiki. Zaley to w duej mierze od typu suchaczy. Amerykaskie Association for Symbolic Logic (ASL) utworzyo w 1991 roku Komitet Logiki i Nauczania. Zadaniem jego byo sformuowanie zalece co do programu nauczania logiki. Nacisk na tego typu nauczanie powinien by pooony ju w szkole
6 Wyjtkowo dobrze oceniam podrcznik: M. Tokarz, Wprowadzenie do logiki, Uniwersytet lski, Katowice 1984. Ta ksika jest przeze mnie od kilku lat uywana jako podstawa wykadu wprowadzajcego do logiki (pierwszy semestr). Tokarz, sam bdc matematykiem, kadzie w niej duy nacisk na pokazanie jak pojcia, dobrze okrelone formalnie, wywodz si z dowiadcze jzykowych.

Adam OLSZEWSKI

podstawowej i redniej. Wedug ASL niezbdny zakres materiau dla szkoy wyszej powinien zawiera nastpujce elementy: Elementarne fakty dotyczce zbiorw, relacji (metoda przektniowa, zbiory nieprzeliczalne). Indukcja: denicje i dowody indukcyjne charakterystyczne dla logiki. Rachunek zda i predykatw w postaci sformalizowanej. Semantyka: prawdziwo, deniowalno, twierdzenie Gdla o penoo ci. Wprowadzenie elementw teorii modeli: tutaj twierdzenie o zwartoci. Twierdzenia Gdla o niezupenoci7 . o Wedug mnie niezbdnym elementem wykadu logiki, waciwie ju na szczeblu szkoy podstawowej, powinny by zagadnienia zwizane z maszynami matematycznymi, rozstrzygalnoci, obliczalnoci, tez Churcha8 .

ASL Commitee on Logic and Education, Guidelines for Logic Education, The Bulletin of Symbolic Logic, vol.1, nr.1, (1995), ss. 47. 8 Jak to zrobi zobaczy mona na przykadzie ksiki V. A. Uspensky, Posts Machine, Mir Publishers, Moscow 1983, ss.78.

7 The