DYSKUSJE

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NAUCE XIII / 1991, s. 9093

Micha HELLER

O FILOZOFUJCYCH FIZYKACH I FIZYKUJCYCH FILOZOFACH CZYLI O FILOZOFICZNYCH INTERPRETACJACH FIZYCZNYCH TEORII

Jest rzecz zadziwiajc, e szczeglna teoria wzgldnoci tyle lat po swoich narodzinach i powszechnej akceptacji przez zykw wci jeszcze pozostaje przedmiotem lozocznych sporw i wci jeszcze budzi emocje, utrudniajce bezstronny namys. Pan Czerniawski w swoim polemicznym szkicu poruszy par wanych spraw, ale dotkn rwnie kilku strun, ktre ju niejednokrotnie wprowadzay nuty nieporozumie do tego rodzaju dyskusji. Sprowokowao mnie to do spisania kilku uwag na temat lozocznych interpretacji teorii zycznych z baczniejszym zwrceniem uwagi na interpretacje szczeglnej teorii wzgldnoci. Jak powszechnie metodologom wiadomo, w strukturze zycznych teorii mona wyrni trzy warstwy: (1) pewien matematyczny formalizm (mona te mwi o pewnej matematycznej strukturze), (2) dziedzin rzeczywistoci (dan w wynikach pomiarw), ktr matematyczny formalizm ma modelowa, oraz (3) reguy pomostowe ustalajce zwizki midzy (1) i (2). Tylko w najprostszych teoriach zycznych te trzy elementy mona atwo wyodrbni, natomiast we wszystkich bardziej zaawansowanych teoriach wspczesnej zyki s one nieliniowo wymieszane skomplikowanym systemem wzajemnych sprze, stanowic praktycznie nierozdzieln cao. Wyrnion rol naley przypisa strukturze matematycznej wchodzcej do trzonu teorii zycznej. Organizuje ona w logiczn cao dane empiryczne, poprzez wczenie ich do sieci wynika czyni je zrozumiaymi; sprawia, e przestaj one by po prostu danymi, lecz staj si konsekwencjami matematycznej struktury. Jeeli teoria odnosi sukces (tzn. jeeli moe poszczyci si trafnymi przewidywaniami empirycznymi), to naley sdzi,
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Micha HELLER

e jej matematyczna struktura w jaki sposb ujawnia (czy te przyblia) struktur wiata. Naley tu jednak zachowa du ostrono, gdy niekiedy bywa, e dwie intuicyjnie rne struktury matematyczne jednakowo dobrze modeluj dan dziedzin empiryczn (np. macierzowy i falowy formalizm w przypadku mechaniki kwantowej). Takie struktury uznajemy za zycznie rwnowane i w takim wypadku oba matematyczne formalizmy mog w rwnym stopniu pretendowa do funkcji rwnie skutecznego ujawniania struktury wiata (lub czci wiata, ktrej dotyczy dana teoria zyczna). Filozoczne interpretacje zycznych teorii przybieraj posta kamentarzy, najczciej komentarzy do matematycznej struktury danej teorii1 . Staraj si one waciwie odczyta t struktur, wyjani jej sens, uzgodni z wyobraeniowymi intuicjami itp. Tego rodzaju komentarze a priori mog pozostawa w trojakim stosunku do samej matematyczne struktury danej zycznej teorii: (A) mog by sprzeczne z dan matematyczn struktur, (B) mog by neutralne w stosunku do niej, (C) mog by jej wiern egzegez. Wszystkie te rodzaje interpretacji byy obcie reprezentowane w historii nauki i lozoi. Przykadem interpretacji typu (A) s interpretacje Bergsona i Maritaina standardowego formalizmu szczeglnej teorii wzgldnoci, ktry zdaniem tych autorw nie tylko dopuszcza, lecz nawet zakada istnienie jednego, uniwersalnego czasu2 . Najczstszym przykadem interpretacji typu (B) s tumaczenia teorii wzgldnoci, ktre, argumentujc na rzecz takiego czy innego rozumienia tej teorii, powouj si na dane wiadomoci. Poniewa teoria wzgldnoci nie ma ambicji modelowania wiadomoci, argumenty takie narzucaj teorii zycznej to, czego w niej nie ma, a wic to, czego teoria nie moe ani potwierdzi, ani obali. Argumetacj tak stosuje p. Czerniawski, gdy czyni zarzut pod adresem interpretacji Minkowskiego, e jest ona niezdolna do wyjanienia dowiadczenia zmiany. Co prawda pisze dalej z punktu widzenia interpretacji geometrycznej jest ono [dowiadczenie zmiany] subiektywnym zudzeniem; nie jest jednak jasne, w jaki sposb w statycznym wiecie zudzenie takie mogoby w ogle powsta. Przykadw typu (C)
1 Czsto rwnie przedmiotem interpretacji s reguy pomostowe przyporzdkowujce matematyczny formalizm danym dowiadczenia. 2 Bergson, (Dure et simultaneit, Paris 1922), interpretujc szczegln teori wzglde e noci popeni bdy formalne a Maritain (Rections sur lintelligence et sur sa via e propre, Paris 1924) je powtrzy; potem Maritain (w daniu tego samego dziea w 1926 r.) zagodzi swoje twierdzenie dowodzc, e matematyczny formalizm szczeglnej teorii wzgldnoci nie sprzeciwia si przyjmowaniu uniwersalnego czasu.

O FILOZOFUJCYCH FIZYKACH...

dostarcza ksika World Enough and SpaceTime3 , ktrej autor, John Earman, tropi elementy relacyjnych i antyrelacyjnych, substancjalistycznych i antysubstancjalistycznych koncepcji czasu i przestrzeni w rozmaitych teoriach nowoytnej zyki. Formalizm szczeglnej teorii wzgldnoci stanowi matematyczna teoria 4wymiarowej rozmaitoci Minkowskiego. Mona take przedstawi szczegln teori wzgldnoci w tzw. ujciu (3 + 1) wymiarowym (tzn. bez czenia czasu i przestrzeni w czasoprzestrze; tak drog wybra Einstein w swojej oryginalnej pracy z 1905 r.), ale cile rzecz biorc nie jest to struktura matematyczna rna od 4wymiarowego ujcia, lecz tylko jego zrzutowanie oddzielnie na czas i przestrze (ze wskazaniem ukadu odniesienia, w ktrym si to czyni). To, co p. Czerniawski nazywa geometryczn interpretacj teorii wzgldnoci, sformuowan przez H. Minkowskiego, naley zapewne rozumie jako potraktowanie dosownie (zontologizowanie) 4wymiarowego ujcia szczeglnej teorii wzgldnoci. W takim ujciu wiat nie jest obiektem rozcigym tylko w przestrzeni i zmieniajcym si w czasie, lecz czas stanowi jego czwarty wymiar, a zmiana wkomponowana jest w jego statyczn struktur. Ale jeli kto woli, moe oczywicie zontologizowa ujcie (3 + 1) wymiarowe, otrzyma wwczas wiat z rzeczywist zmian, cho ocenian rnie przez rnych obserwatorw inercjalnych. Wybr pomidzy takimi interpretacjami jest spraw konwencji lub argumentw spoza szczeglnej teorii wzgldnoci, np. odwoujcych si do wiadomociowych danych przemijania. Ale wwczas trzeba zda sobie spraw z tego, e zaproponowana interpretacja jest neutralna wobec szczeglnej teorii wzgldnoci. Solidaryzuj si z p. Czerniawskim, gdy przestrzega on przed niebezpieczestwem zykw uprawiajcych lozo bez odpowiedniego przygotowania. Coraz bardziej zdecydowane wyzwalanie si zyki z ogranicze narzucanych jej przez pozytywizm sprzyja zjawisku lozofujcych zykw. Niestety wspczesna literatura naukowa i popularnonaukowa obtuje w przykady lozocznych nieudolnoci popenianych przez przedstawicieli nauk szczegowych i w odkrycia, czsto dokonywane w prymitywny sposb, rzeczy dawno odkrytych przez klasykw lozoi. Tego rodzaju przykadw jest tak wiele, e ich liczb rwnowa jedynie nonsensy pisane przez lozofw o zyce. Nie mona wszake zapomina o wartociowych ksikach i artykuach dotyczcych zagadnie lozocznych, jakie napisali zycy i przedstawiciele innych nauk.
3 Cambridge,

Mass. 1989.

Micha HELLER

I jeszcze jedna, wana okoliczno: z matematycznego punktu widzenia szczeglna teoria wzgldnoci jest wyjtkowo atw teori, cakiem dobrze mona j wyoy, korzystajc jedynie z licealnej matematyki (czy nie dlatego lozofowie tak upodobali sobie t wanie teori?), ale lozocznych interpretacji domagaj si take matematycznie bardzo zaawansowane teorie najnowszej zyki, np. wspczesne teorie pl kwantowych. Filozofowie na og nie maj odpowiedniego przygotowania, by odpowiedzialnie zaj si takimi teoriami. Oczywicie mog oni, powiciwszy odpowiednio duo czasu i wysiku, nauczy si ich, ale... wtedy stan si prawie zykami. I w ten sposb lozofujcy zycy (lub zykujcy lozofowie) s dla lozoi bardzo poytecznym a nawet niezbdnym zjawiskiem.

Micha Heller