GAJUSZ

INSTYTUCJE
(GAI INSTITVTIONVM COMMENTARII)

KSIGI

I - III

TUMACZENIE:

Piotr Hoffman

KSIGA I [ I. O iure civili (prawie obywateli) i iure naturali (prawie przyrodzonym, naturalnym). ] 1. Wszystkie ludy rzdzce si legibus (ustawami) i obyczajami posuguj si czciowo swoim wasnym, a czciowo wsplnym wszystkim ludziom prawem. Prawo, ktre jaki lud sam dla siebie ustanowi, jest prawym waciwym temu ludowi i nazywa si ius civile, jako wasne prawo danej civitatis (pastwa, gminy); natomiast prawa ustanowionego midzy wszystkimi ludmi przez przyrodzony rozsdek (naturalis ratio) wszystkie ludy przestrzegaj tak samo i nazywa si ono ius gentium (prawo ludw), jako prawo, ktrym posuguj si wszystkie ludy. Lud rzymski posuguje si czciowo waciwym sobie, a czciowo wsplnym wszystkim ludziom prawem. W odpowiednich miejscach podamy, ktre instytucje pochodz z ktrego z tych praw. 2. Na prawa ludu rzymskiego skadaj si leges, plebiscita (plebiscyty), senatus consulta (uchway senatu), constitutiones principum (konstytucje, postanowienia pryncepsw), edykty (edicta) tych, ktrzy maj ius edicendi (prawo wydawania edyktw), oraz responsa prudentium (wypowiedzi uczonych). 3. Lege jest to, co lud nakazuje i postanawia. Plebiscito jest to, co plebs nakazuje i postanawia. Plebs tym rni si od ludu, e sowo "lud" oznacza wszystkich obywateli, w tym i patrycjuszy, natomiast sowo "plebs" oznacza obywateli poza patrycjuszami. Std patrycjusze dawniej uwaali, e plebiscita ich nie obowizuj, jako e dokonywane s bez ich zgody. Pniej jednak uchwalono legem Hortensiam, gdzie ustalono, e plebiscita obowizuj cay lud, i tym sposobem zrwnano je z legibus. 4. Senatus consulto jest to, co senat nakazuje i postanawia. Ma te ono moc legis, cho byo to dyskusyjne. 5. Constitutione principis jest to, co cesarz postanawia za pomoc decreti (dekretu) lub edyktu, lub epistulae (listu). Nigdy nie wtpiono, e ma ona moc legis, skoro sam cesarz otrzyma wadz przez legem.

6. Ius edicendi maj urzdnicy ludu rzymskiego. Przy tym najwicej przepisw znajduje si w edyktach dwch pretorw, praetoris urbani (miejskiego) oraz praetoris peregrini (do spraw cudzoziemcw), ktrych jurysdykcj w prowincjach sprawuj ich namiestnicy. Znajduj si one take w edyktach edylw kurulnych (aedilium curulium), ktrych jurysdykcj w prowincjach ludu rzymskiego sprawuj kwestorzy (quaestores). Natomiast do prowincji cesarskich nie wysya si kwestorw, dlatego te w tych prowincjach nie wydaje si owego edyktu. 7. Responsa prudentium s to zdania i opinie tych, ktrym pozwolono komentowa przepisy. Jeeli wszyscy oni s tego samego zdania, to uzyskuje ono moc legis, jeli za rni si, to sdzia moe pj za t opini, za ktr chce. Tak postanowi w reskrypcie (rescripto) boski Hadrian.

[ II. O podziale prawa. ] 8. Wszelkie prawo, ktrym si posugujemy, dotyczy albo osb (personarum), albo rzeczy (rerum), albo powdztw (actionum). Zajmijmy si najpierw osobami. [ III. O stanie ludzi. ] 9. Zasadniczym podziaem prawa osobowego jest, e kady czowiek bd jest wolny, bd jest niewolnikiem. 10. Z kolei ludzie wolni bd s ingenuis, bd s wyzwolecami. 11. Ingenui s ci, ktrzy urodzili si wolni; wyzwolecy to ci, ktrzy zostali manumissi (wyzwoleni) z legalnej niewoli. 12. Z kolei wyzwolecw s trzy rodzaje: albo s Rzymianami, albo Latynami, albo nale do grupy dediticiorum. Rozpatrzymy je po kolei, zaczynajc od dediticiorum. [ IIII. O dediticiis albo o lege Aelia Sentia. ] 3

13. Lex Aelia Sentia stanowi, e niewolnicy, ktrzy zostali przez swego pana za kar zwizani, ktrych oznakowano, ktrzy ze wzgldu na jak noxam (wystpek) zostali poddani torturom i nastpnie za ni skazani, ktrzy zostali przekazani, by walczy zbrojnie lub z dzikimi zwierztami, ktrzy zostali wysani na igrzyska lub do wizienia, a potem przez tego samego albo innego pana zostali manumissi, staj si ludmi tego samego stanu, co peregrini dediticii. [ V. O peregrinis dediticiis. ] 14. "Peregrini dediticii" nazywa si tych, ktrzy, zbrojnie walczc przeciwko ludowi rzymskiemu, poddali si. 15. Ze wzgldu na t turpitudo niewolnicy ci, jakkolwiek i kiedykolwiek manumissi, choby w peni naleeli do swojego pana, mimo to nigdy nie stan si Rzymianami ani Latynami, lecz zawsze bd nalee do grupy peregrinorum dediticiorum. 16. Jeli za niewolnika nie dotyczy adna taka turpitudo, to przez manumissionem staje si bd Rzymianinem, bd Latynem. 17. Ten, kto spenia te trzy przesanki, e ma wicej ni 30 lat, naley do swego pana wedle prawa Kwirytw, i zostaje wyzwolony suszn i legaln manumissione, tj. bd vindicta (lask), bd censu (podczas cenzusu), bd w testamencie, staje si Rzymianinem; jeli za ktrej z tych przesanek brakuje, staje si Latynem. [ VI. O manumissione albo o przedkadaniu sprawy ] 18. Wymaganie dotyczce wieku zostae wprowadzone przez legem Aeliam Sentiam. Wedle tej ustawy niewolnicy modsi ni 30 lat przez manumissionem nie staj si Rzymianami, chyba e zostan wyzwoleni vindicta wobec consilii (rady), ktre uzna suszn causam (przyczyn) ich wyzwolenia.

19. Causa wyzwolenia jest za suszna, jeli kto wobec consilii wyzwala na przykad syna lub crk, rodzonego brata lub siostr, wychowanka lub nauczyciela, niewolnika, ktrego chce uczyni zarzdc, lub niewolnic, z ktr si chce oeni. [ VII. O odbywaniu consilii. ] 20. Na consilium wzywa si w Rzymie 5 senatorw i 5 dojrzaych ekwitw, na prowincji za 20 recuperatorum, obywateli rzymskich. Na prowincji dzieje si to ostatniego dnia zgromadzenia sdowego, a w Rzymie w specjalnie ustalonych dniach. Natomiast niewolnikw starszych ni 30 lat wyzwala si w dowolnym czasie, tak e zdarza si to czasem w drodze, na przykad gdy pretor lub prokonsul id do ani lub teatru. 21. Poza tym niewolnik modszy ni 30 lat moe sta si Rzymianinem, jeli jego pan bdc niewypacalnym wyzwoli go w testamencie i uczyni spadkobierc (herede). 22. ...nazywa si ich Latynami Juniaskimi. Latynami dlatego, e przypominaj Latynw kolonialnych. Juniaskimi dlatego, e otrzymali wolno dziki legi Iuniae, gdy dawniej uwaano by ich za niewolnikw. 23. Lex Iunia nie pozwala im jednak ani samemu sporzdzi testamentu, ani niczego otrzyma z cudzego testamentu, ani sta si na podstawie testamentu opiekunem (tutore). 24. Mwic powyej, e nie mog niczego otrzyma z testamentu, mielimy na myli, e nie mog otrzyma bezporednio spadku (hereditatis) ani zapisu (legati). Mog natomiast otrzyma co z tytuu fideicommissi. 25. Ci natomiast, ktrzy nale do dediticiorum, nie mog w aden sposb otrzyma niczego z testamentu, nie wicej ni jakikolwiek cudzoziemiec (peregrinus). Przyjmuje si, e sami nie mog te sporzdzi testamentu. 26. Najgorsza jest wic wolno nalecych do dediticiorum. Nie jest im te przez legem, senatus consultum lub constitutionem pryncepsa dana adna moliwo dojcia do obywatelstwa rzymskiego.

27. Co wicej, nie wolno im przebywa w Rzymie ani w odlegoci setnego kamienia milowego od Rzymu, a jeli wykrocz przeciwko temu, to oni sami i ich majtek zostan publiczne sprzedani, i to z takim warunkiem, e nie bdzie im wolno suy w Rzymie ani w odlegoci setnego kamienia milowego od Rzymu, ani zosta wyzwolonym. Jeli mimo to zostan wyzwoleni, to stan si niewolnikami ludu rzymskiego. Tak to okrelono lege Aelia Sentia. [ Jakimi sposobami Latynowie dochodz do obywatelstwa rzymskiego. ] 28. Latynowie wieloma sposobami dochodz do obywatelstwa rzymskimiego. 29. Ju wedle legis Aeliae Sentiae ci, ktrych wyzwolono przed 30 rokiem ycia i ktrzy stali si Latynami, jeli pojm za on Rzymiank lub Latynk kolonialn, lub kobiet tego samego co oni sami stanu, i powiadczy to co najmniej 7 dojrzaych Rzymian, a nastpnie urodzi im si syn, to kiedy syn skoczy rok, ustawa daje im prawo pjcia do pretora, a na prowincji do jej namiestnika, i potwierdzenia, e zgodnie z lege Aelia Sentia pojli on i e maj rocznego syna. I jeli ten, ktremu przedo spraw, ogosi, e tak jest, to sam Latyn i jego ona, jeli jest tego samego stanu, i jego syn, jeli jest tego samego stanu, staj si Rzymianami. 30. Dodalimy za [co do syna] jeli jest tego samego stanu, poniewa jeli ona Latyna jest Rzymiank, to, zgodnie z nowym senatus consulto, ktre uchwalono na wniosek boskiego Hadriana, jej syn rodzi si Rzymianinem. 31. Mimo e to prawo dojcia do obywatelstwa rzymskiego mieli pocztkowo wycznie ci, ktrzy zostali wyzwoleni przed 30 rokiem ycia i stali si Latynami, pniejsze senatus consultum uchwalone za konsulatw Pegasi i Pusionis, przyznao to prawo rwnie tym, ktrzy zostali wyzwoleni majc ponad 30 lat i stali si Latynami. 32. Ponadto, jeli Latyn umrze nie przedoywszy sprawy rocznego syna, to jego matka moe t spraw przedoy, i w ten sposb sama stanie si Rzymiank, jeli bya Latynk, a chociaby i syn by ju Rzymianinem, jako urodzony z Rzymianki, naley mimo to spraw przedoy, by mg zosta uznany za suum heredem ojca.

32a. Co za powiedzielimy o rocznym synu, dotyczy tak samo rocznej crki. 32b. Ponadto dziki legi Viselliae ci, ktrych wyzwolono zarwno po jak i przed 30 rokiem ycia i ktrzy stali si Latynami, dochodz do prawa Kwirytw, tj. staj si Rzymianami, jeli odsu w Rzymie sze lat jako stranicy. Podobno pniej uchwalono senatus consultum, ktre daje obywatelstwo rzymskie, jeli si odsuy trzy lata. 32c. Podobnie zgodnie z edyktem Klaudiusza Latyn dochodzi do prawa Kwirytw, jeli zbuduje statek morski o pojemnoci co najmniej dziesiciu tysicy miar zboa, i tym statkiem lub innym, ktry go zastpuje, przez sze lat bdzie przywozi do Rzymu zboe.

33. Ponadto Neron postanowi, e jeli Latyn, ktrego majtek wynosi co najmniej 200 tysicy sestercw, zbuduje w Rzymie dom, w ktry woy nie mniej ni poow swojego majtku, to dojdzie do prawa Kwirytw. 34. Wreszcie Trajan postanowi, e jeli Latyn bdzie przez trzy lata prowadzi w Rzymie myn, ktry dziennie mieli nie mniej ni sto miar zboa, to dojdzie do prawa Kwirytw. 35. Ponadto ci, ktrzy zostali wyzwoleni majc 30 lat i stali si Latynami, mog przez powtrne wyzwolenie doj do prawa Kwirytw. Jeli wyzwolono kogo starszego ni 30 lat, to przez kolejne wyzwolenie vindicta, censu lub w testamencie staje si on Rzymianinem i wyzwolecem tego, kto go powtrnie wyzwoli. Jeli wic niewolnik jest w twoim majtku, ale naley do mnie wedle prawa Kwirytw, to tylko ty moesz go uczyni Latynem, natomiast powtrnie go wyzwoli mog tylko ja, a nie ty, i tym sposobem stanie si on moim wyzwolecem. Ale nawet jeli dojdzie on do prawa Kwirytw innymi sposobami, to rwnie stanie si moim wyzwolecem. Natomiast posiadanie majtku, ktry umierajc pozostawi, zostanie przyznane tobie, jakimkolwiek by sposobem nie doszed do prawa Kwirytw. Kto za jest zarwno w czyim majtku, jak i naley do niego wedle prawa Kwirytw, ten wyzwolony przez niego moe oczywicie zarwno zosta Latynem, jak i doj do prawa Kwirytw. 36. Jednak nie kademu, kto tego chce, wolno dokonywa wyzwole.

37. Bowiem wyzwolenie, ktre odbywa si na szkod wierzycieli lub patrona, jest niewane, gdy lex Aelia Sentia przeszkadza w uzyskaniu wolnoci. 38. Rwnie wedle tej samej ustawy wacicielowi modszemu ni 20 lat tylko wtedy wolno wyzwala, jeli dokona manumissionem [ vindicta ] i consilium potwierdzi istnienie susznej przyczyny wyzwolenia. 39. Przyczyna wyzwolenia jest za suszna, jeli kto wyzwala ojca lub matk, nauczyciela lub mlecznego brata. Ale rwnie i te przyczyny, ktre wczeniej wymienilimy w odniesieniu do niewolnika modszego ni 30 lat, pomagaj w tym wypadku. Take na odwrt, te przyczyny, ktre dotycz waciciela modszego ni 20 lat, mona rozcign na niewolnika modszego ni 30 lat. 40. Skoro za ustanowiono w lege Aelia Sentia ten sposb wyzwalania przez wacicieli modszych ni 20 lat, to wynika std, e kto ukoczy 14 lat, ten moe sporzdzi testament, ustanowi w nim spadkobierc i dokona zapisw, jednak jeli nie ma 20 lat, to wolnoci niewolnikowi da nie moe. 41. Choby waciciel modszy ni 20 lat chcia kogo uczyni Latynem, mimo to musi przedoy spraw consilio i dopiero potem wyzwoli inter amicos (wrd przyjaci). 42. Poza tym w lege Fufia Caninia ustanowiono specjalne przepisy dotyczce niewolnikw wyzwalanych w testamencie. 43. Mianowicie, tym, ktrzy maj wicej ni dwch, ale nie wicej ni dziesiciu niewolnikw, pozwolono wyzwoli do poowy ich liczby; tym za, ktrzy maj wicej ni 10, ale nie wicej ni 30 niewolnikw, pozwolono wyzwoli do trzeciej czci ich liczby. Tym, ktrzy maj wicej ni 30, ale nie wicej ni stu, dano moliwo wyzwalania do czwartej czci. Wreszcie tym, ktrzy maj wicej ni 100, ale nie wicej ni 500, pozwolono wyzwoli nie wicej ni pit cz; dla tych, ktrzy maj wicej ni 500, nie ma reguy, ktra podawaaby cz tej liczby, lecz ustawa okrela, e nikomu nie wolno wyzwoli wicej ni 100. Natomiast jeli kto ma wszystkiego jednego lub dwch niewolnikw, to ustawa go nie dotyczy, i ma on moliwo swobodnego wyzwalania.

44. Ustawa ta nie dotyczy te w ogle tych, ktrzy wyzwalaj inaczej ni w testamencie. Tak wic tym, ktrzy wyzwalaj vindicta, censu lub inter amicos, wolno wyzwoli ca swoj familiam, oczywicie o ile inna przyczyna nie uniemoliwia uzyskania wolnoci. 45. To, co powiedzielimy co do liczby niewolnikw, ktrych wolno wyzwoli w testamencie, rozumiemy w ten sposb, e z liczby, ktrej druga, trzecia, czwarta lub pita cz moe zosta wyzwolona, zawsze moe zosta wyzwolonych co najmniej tylu, ilu mogo z liczby poprzedniej. A wynika to z prostego rozsdku: byoby bowiem absurdem, gdyby waciciel 10 niewolnikw mg wyzwoli piciu, gdy pozwolono wyzwala do drugiej czci tej liczby, a majcy 12 niewolnikw mg wyzwoli co najwyej 4; ale tym, ktrzy wicej ni 10, ale nie... 46. ...bo jeli wolno zostanie w testamencie dana niewolnikom, ktrych imiona zostan wpisane w koo, to poniewa nie jest podany aden porzdek wyzwalania, nikt nie stanie si wolny, gdy lex Fufia Caninia, ktrej by to stanowio obejcie, czyni takie wyzwolenie niewanym. S te specjalne senatus consulta, ktre uniewaniaj to, co wymylono dla obejcia tej ustawy. 47. Wreszcie, trzeba wiedzie, e to, co zostao ustalone przez legem Aeliam Sentiam, a mianowicie e wyzwoleni na szkod wierzycieli nie staj si wolni, dotyczy take cudzoziemcw, [tak postanowi senat na wniosek Hadriana], natomiast pozostae przepisy tej ustawy nie dotycz cudzoziemcw. 48. Przejdmy do innego podziau prawa osobowego. Ot jeden osoby s sui iuris (swego prawa), inne s za poddane alieno iuri (cudzemu prawu). 49. Z kolei spord osb poddanych alieno iuri jedne s in potestate (pod wadz), inne in manu, inne in mancipio. 50. Zajmijmy si teraz osobami poddanymi alieno iuri. Dowiadujc si, ktre to osoby, poznamy tym samym, ktre s sui iuris. 51. Ale najpierw rozpatrzmy osoby bdce u innych in potestate.

52. In potestate s wic niewolnicy u swoich wacicieli. Ta potestas pochodzi z iuris gentium: u wszystkich ludw zaobserwujemy, e waciciele maj wadz vitae necisque (ycia i mierci) nad niewolnikami, a cokolwiek niewolnik adquirit (uzyskuje jako przysporzenie), adquirit dla swojego waciciela. 53. Jednak obecnie ani Rzymianom, ani innym ludziom bdcym pod wadz ludu rzymskiego nie wolno ponad miar i bez powodu sroy si wobec swoich niewolnikw. Oto wedle constitutionis najwitszego cesarza Antonina ten, kto bez powodu zabija swego niewolnika, odpowiada co najmniej jak za zabicie cudzego. Rwnie nadmierna surowo wacicieli zostaa ograniczona przez constitutionem tego samego pryncepsa. Oto pytany przez jakich namiestnikw prowinicji o niewolnikw, ktrzy chronili si w wityniach bogw lub u posgw pryncepsw, rozkaza, by jeli srogo wacicieli stanie si nieznona, zostali oni zmuszeni do sprzedania swoich niewolnikw. I obydwie decyzje s suszne: nie powinnimy bowiem le wykorzystywa swego prawa; z tego samego powodu odbiera si marnotrawcom zarzd ich majtku. 54. Dalej, poniewa Rzymianie mog mie dwojak wasno (bo albo niewolnik jest u kogo w majtku (in bonis), albo jest jego wedle prawa Kwirytw, albo te wedle obydwu praw), wic tylko wtedy mwimy, e niewolnik jest in potestate u waciciela, jeli jest u niego w majtku, chociaby rwnoczenie nie by jego wedle prawa Kwirytw. Bowiem jeli kto ma niewolnika tylko wedle goego prawa Kwirytw, to nie uwaamy, by mia go in potestate. 55. In potestate u nas s te dzieci, ktre spodzimy w iustis nuptiis (legalnym maestwie). Prawo to jest prawem waciwym obywatelom rzymskim (bo nie ma chyba adnych innych ludzi, ktrzy mieliby tak potestatem nad swoimi dziemi, jak my mamy), co zostao stwierdzone edyktem boskiego Hadriana, ktry dotyczy starajcych si dla siebie i swoich dzieci o obywatelstwo rzymskie. Cho wiem, e i lud Galatw uznaje, e dzieci s in potestate u swoich rodzicw. 56. To, e Rzymianie maj in potestate dzieci spodzone w iustis nuptiis naley rozumie w ten sposb, e trzeba, by pojli oni za ony Rzymianki lub te Latynki, lub cudzoziemki, z ktrymi maj conubium (prawo zawarcia maestwa). Skoro bowiem wanie conubium powoduje, e dzieci otrzymuj stan po ojcu, to nie tylko staj si Rzymianami, ale te s u ojca in potestate. 10

57. Std i niektrym weteranom constitutiones principum zwykle przyznaway conubium wobec Latynek lub cudzoziemek, ktre po zwolnieniu ze suby pojli za ony; i kto urodzi si z tego maestwa, stawa si Rzymianinem i wchodzi pod potestatem rodzicw. 58. Jednak nie kad kobiet moemy poj za on. Powinnimy si bowiem powstrzyma od niektrych maestw. 59. Oto midzy osobami, ktre zajmuj wzgldem siebie miejsce rodzicw i dzieci, maestwo nie moe by zawarte i nie ma midzy nimi conubii, jak na przykad midzy ojcem a crk lub matk a synem, lub dziadkiem a wnuczk. Jeli takie osoby wspyj ze sob, uwaa si to za maestwo niegodziwe i kazirodcze. Choby przez adoptionem zaczli zajmowa wzgldem siebie miejsce rodzicw i dzieci, nie mog zawrze maestwa, tak e nawet po ustaniu adoptionis obowizuje to samo prawo. Tak wic kobiety, ktra przez adoptionem zacznie wzgldem mnie zajmowa miejsce crki lub wnuczki, nie mog poj za on, chobym dokona jej emancipationis. 60. Rwnie midzy osobami, ktre czy pokrewiestwo (cognatio) w stopniu bocznym, sytuacja jest podobna, jednak nie cakiem. 61. Oczywicie zakazane jest maestwo midzy bratem a siostr, jeli s urodzeni z tego samego ojca i tej samej matki, lub ktregokolwiek z nich. Ale jeli kobieta przez adoptionem zacznie by moj siostr, dopki bdzie trwa adoptio, naturalnie nie bdzie midzy mn a ni mogo powsta maestwo. Gdy jednak przez emancipationem adoptio ustanie, bd mg poj j za on. Rwnie jeli ja zostan wyemancypowany, nie bdzie ju przeszkody dla maestwa. 62. Mona za on wzi crk brata. Stao si tak po raz pierwszy, gdy boski Klaudiusz poj za on Agryppin, crk swego brata. Natomiast crki siostry nie mona wzi za on. I tak to zostao okrelone w constitutionibus pryncepsw. 63. Podobnie, nie mona wzi za on ciotki ze strony ojca ani ze strony matki. Podobnie tej, ktra niegdy bya moj teciow lub synow, lub pasierbic, lub macoch. Niegdy powiedzielimy dlatego, e jeli nadal trwa maestwo, przez ktre to powinowactwo 11

powstao, to z innej przyczyny nie mog by onaty, a mianowicie dlatego, e ani ta sama kobieta nie moe by wydana za m za dwch mczyzn, ani nie mona mie dwch on. 64. Jeli wic kto zawrze niegodziwe i kazirodcze maestwo, to nie uwaa si, by mia on lub dzieci. Tak wic ci, ktrzy si z tego zwizku narodz, uchodz za majcych matk, ojca natomiast w adnym razie, i z tego wzgldu nie s u niego in potestate, podobnie jak ci, ktrych matka pocza przygodnie (publice). Bowiem i oni uchodz za nie majcych ojca, poniewa ten jest niepewny. Std zwyko si nazywa dzieci z nieprawego oa albo z greckiego SPORADEN (przypadkowymi), albo dziemi bez ojca. 65. Czasem zdarza si, e dzieci, ktre w momencie, gdy si rodz, nie s u rodzicw in potestate, pniej jednak wchodz pod ich potestatem. 66. Na przykad, kiedy Latyn, pojwszy on wedle legis Aeliae Sentiae, spodzi syna, Latyna z Latynki bd Rzymianina z Rzymianki, to nie bdzie go mia in potestate. Ale jeli pniej przedoywszy spraw otrzyma obywatelstwo rzymskie, to rwnoczenie zacznie mie go u siebie in potestate. 67. Podobnie, jeli Rzymianin pojmie za on Latynk lub cudzoziemk z niewiedzy, sdzc, e jest ona Rzymiank, i spodzi syna, to w nie bdzie u niego in potestate, skoro nie bdzie nawet Rzymianinem, lecz Latynem lub cudzoziemcem, to jest tego stanu, ktrego bya matka (gdy tylko wtedy otrzymuje si stan ojca, gdy midzy ojcem a matk jest conubium). Jednak zgodnie z senatus consulto wolno dowie istnienia bdu, i tak zarwno ona, jak i syn dochodz do obywatelstwa rzymskiego i od tego momentu syn zaczyna by in potestate u ojca. Ta sama zasada obowizuje, jeli z niewiedzy poj on za on kobiet, ktra naley do dediticiorum, z tym, e ona nie staje si wtedy Rzymiank. 68. Podobnie, jeli Rzymianka w bdzie wyjdzie za m za cudzoziemca jako za Rzymianina, pozwala si jej dowie istnienia bdu i tak zarwno jej syn, jak i m dochodz do obywatelstwa rzymskiego, i syn take zaczyna by in potestate u ojca. To sama zasada obowizuje, jeli wyjdzie za cudzoziemca jako za Latyna wedle legis Aeliae Sentiae; bowiem i to jest zapewnione przez szczeglne senatus consultum. Ta sama zasada obowizuje, jeli wyjdzie za kogo nalecego do dediticiorum jako za Rzymianina lub Latyna wedle legis

12

Aeliae Sentiae, z tym, e oczywicie m nalecy do dediticiorum pozostaje w tym stanie i dlatego syn, cho staje si Rzymianinem, nie wchodzi in potestatem u ojca. 69. Podobnie, jeli Latynka wyjdzie wedle legis Aeliae Sentiae za cudzoziemca sdzc, e jest on Latynem, moe zgodnie z senatus consulto urodziwszy syna dowie istnienia bdu. I tak wszyscy staj si Rzymianami i syn zaczyna by in potestate u ojca. 70. Podobnie postanowiono, jeli Latyn w bdzie pojmie za on cudzoziemk jako Latynk wedle legis Aeliae Sentiae lub Rzymiank. 71. Poza tym jeli Rzymianin, sdzc e jest Latynem, z tego powodu oeni si z Latynk, pozwala si mu po urodzeniu syna dowie istnienia bdu, tak jakby poj on wedle legis Aeliae Sentiae. Podobnie tym, ktrzy bdc Rzymianami uwaali si za cudzoziemcw i pojli za ony cudzoziemki, pozwala si zgodnie z senatus consulto dowie istnienia bdu, w wyniku czego ona staje si Rzymiank a syn nie tylko dochodzi do obywatelstwa rzymskiego, ale wchodzi te in potestatem u ojca. 72. Cokolwiek powiedzielimy o synu, dotyczy tak samo i crki. 73. A co dotyczy dowodu istnienia bdu, nie ma znaczenia, w jakim wieku jest syn... ...ale jeli syn lub crka s modsi ni rok, to dowodu prowadzi nie mona. Cho wiem, e w jakim reskrypcie boskiego Hadriana zostao ustalone, jakby... 74. Dyskusyjne jest, czy cudzoziemiec, pojwszy Rzymiank za on moe zgodnie z senatus consulto prowadzi dowd. ...zostao mu to specjalnie przyznane. Ale gdy cudzoziemiec poj za on Rzymiank i po urodzeniu syna innym sposobem doszed do obywatelstwa rzymskiego, a potem gdy dowiadywa si, czy moe prowadzi dowd, cesarz Antoninus odpisa mu, e moe, tak jakby pozosta by cudzoziemcem. Z czego wnosimy, e cudzoziemiec moe prowadzi dowd. 75. Z tego, co powiedzielimy, wida, e jeli Rzymianin pojmie za on cudzoziemk lub cudzoziemiec Rzymiank, to ich wsplny syn bdzie cudzoziemcem, ale jeli tylko przez bd doszo do tego maestwa, to ten brak zostaje naprawiony zgodnie z senatus consulto tak, jak

13

to powiedzielimy wyej. Jeli za aden bd nie mia miejsca, lecz znajc swj stan zawarli ten zwizek, to brak tego maestwa nie zostanie w adnym razie naprawiony. 76. Mwimy oczywicie o tych, midzy ktrymi nie ma conubii. Bowiem oglnie, jeli Rzymianin pojmie za on cudzoziemk, wzgldem ktrej ma conubium, to, jak ju rwnie mwilimy, zostaje zawarte iustum matrimonium i ich wsplne syn bdzie Rzymianinem i in potestate u ojca. 77. Podobnie, jeli Rzymianka wysza za cudzoziemca, wzgldem ktrego ma conubium, to ich wsplny syn bdzie oczywicie cudzoziemiecem oraz legalnym synem swego ojca, tak jakby zosta spodzony z cudzoziemki. Jednak obecnie zgodnie z senatus consulto, ktre zostao uchwalone na wniosek najwitszego boskiego Hadriana, chociaby nie byo conubii midzy Rzymiank a cudzoziemcem, ich wsplny syn bdzie legalnym synem swego ojca. 78. Powiedzielimy, e jeli midzy Rzymianinem a cudzoziemk nie ma conubii, to ich wsplny syn bdzie cudzoziemcem, gdy lex Minicia stanowi, e pjdzie za rodzicem niszego stanu. Z tej samej ustawy wynika z drugiej strony, e jeli cudzoziemiec pojmie za on Rzymiank, wzgldem ktrej nie ma conubii, to syn z tego zwizku bdzie cudzoziemcem. I wanie w tym wypadku lex Minicia bya naprawd potrzebna, bo bez niej musiaby otrzyma inny stan, poniewa syn osb, midzy ktrymi nie ma conubii, wedle iuris gentium otrzymuje stan matki. Natomiast cz ustawy, ktra stanowi, e syn Rzymianina i cudzoziemki bdzie cudzoziemcem, jest zbdna, bo i bez tej ustawy wedle iuris gentium staoby si bezspornie tak samo. 79. Jest nawet tak, e syn Rzymianina i Latynki pjdzie za stanem matki, bowiem lex Minicia pojciem cudzoziemcw obejmuje nie tylko obce narody i ludy, ale take Latynw. Ale dotyczy ona innych Latynw, ktrzy mieli wasne ludy i civitates i ktrzy zaliczali si do cudzoziemcw. 80. Na odwrt, syn Latyna i Rzymianki, czy zawarli maestwo wedle legis Aeliae Sentiae, czy inaczej, bdzie Rzymianinem. Byli jednak tacy, ktrzy uwaali, i syn z maestwa zawartego wedle legis Aeliae Sentiae bdzie Latynem, poniewa sdzili, e w tym wypadku lex Aelia Sentia et Iunia tworzy midzy maonkami conubium, a conubium powoduje zawsze, e wsplny syn idzie za stanem ojca. Jeli za inaczej zawarto maestwo, to 14

wsplny syn miaby wedle iuris gentium i za stanem matki i by dlatego Rzymianinem. Jednak owej zasady uywamy na podstawie sentus consulti podjtego na wniosek boskiego Hadriana, ktre okrela, e syn Latyna i Rzymianki zawsze bdzie Rzymianinem. 81. To samo senatus consultum podjte na wniosek boskiego Hadriana okrela te logicznie, e ten wsplny syn Latyna i cudzoziemki, jak rwnie odwrotnie, wsplny syn cudzoziemca i Latynki, idzie za stanem matki. 82. Jest z tym zgodne rwnie i to, e syn niewolnicy i czowieka wolnego wedle iuris gentium bdzie niewolnikiem, a syn kobiety wolnej i niewolnika, przeciwnie, czowiekiem wolnym. 83. Musimy jednak zawsze sprawdza, czy zasady iuris gentium w danym wypadku nie s zastpione ustaw lub czym, co ma moc ustawy. 84. Oto bowiem z senatus consulti Claudiani wynika, e Rzymianka, ktra wspyje z cudzym niewolnikiem za zgod jego waciciela, moe na podstawie porozumienia sama pozosta wolna, ale urodzi niewolnika. Bowiem to, co ona i waciciel tego niewolnika postanowi, ma by na podstawie senatus consulti wice. Jednak pniej boski Hadrian poruszony niesprawiedliwoci i nielogicznoci tego przepisu przywrci zasad iuris gentium, e gdy sama kobieta pozostaje wolna, to jej syn rwnie bdzie wolny. 85. Podobnie na podstawie lex ... dzieci niewolnicy i czowieka wolnego mogy by ludmi wolnymi. Ustawa ta stanowia mianowicie, e jeli kto wspy z cudz niewolnic sdzc, e jest wolna, i jeli narodzili si chopcy, to mieli by wolni, jeli za dziewczynki, to miay nalee do waciciela matki. Jednak i w tej kwestii boski Wespazjan, poruszony nielogicznoci prawa, przywrci zasad iuris gentium, e zawsze, choby narodzili si chopcy, maj by niewolnikami waciciela swojej matki. 86. Zachowano natomiast t cz ustawy, ktra mwi, e dzieci kobiety wolnej i cudzego niewolnika, o ktrym wiedziaa, e jest niewolnikiem, bd niewolnikami. Natomiast tam, gdzie taka ustawa nie obowizuje, dziecko idzie zgodnie z zasad iuris gentium za stanem matki i dlatego jest czowiekiem wolnym.

15

87. Jest wicej ni oczywiste, e w wypadkach, gdy dziecko idzie za stanem matki a nie ojca, nie wchodzi ono in potestatem u ojca, choby by on Rzymianinem. I dlatego powyej napisalimy, e w wypadkach zawarcia w bdzie non iusti matrimonii interweniuje senat i naprawia brak tego maestwa i dodatkowo powoduje, e syn wchodzi in potestatem u ojca. 88. Ale jeli niewolnica pocznie z Rzymianina, a pniej wyzwolona, bdc Rzymiank, urodzi, to dziecko moe by Rzymianinem, jak jego ojciec, nie jest jednak u ojca in potestate, poniewa ani nie zostao poczte z legalnego zwizku, ani ten zwizek nie zosta na podstawie wspomnianego senatus consulti uznany za quasi iustum (jakby legalny). 89. To, co przyjto, a mianowicie e jeli niewolnica pocznie z Rzymianina, a pniej wyzwolona, urodzi, to urodzi czowieka wolnego, wynika z naturalnej zasady. Bowiem ci, ktrzy zostali poczci poza legalnym zwizkiem, otrzymuj stan z momentu, w ktrym si urodzili; tak wic jeli urodz si z kobiety wolnej, bd wolni, i nie ma znaczenia, z kogo zostali poczci, gdy matka bya niewolnic. Natomiast ci, ktrzy zostali poczci w legalnym zwizku, otrzymuj stan z momentu poczcia. 90. Tak wic jeli ciarna Rzymianka zostanie wygnana aqua et igni, i tak stawszy si cudzoziemk, urodzi, to wielu rozrnia i sdzi, e jeli pocza z iustarum nuptiarum, to urodzi Rzymianina, a jeli nie, to cudzoziemca. 91. Podobnie, jeli ciarna Rzymianka stanie si niewolnic na podstawie senatus consulti Claudiani, gdy wspya z cudzym niewolnikiem wbrew woli i mimo grb jego waciciela, to wielu rozrnia i twierdzi, e jeli pocza z iustarum nuptiarum, to urodzi Rzymianina, a jeli nie, to niewolnika, ktry bdzie nalea do tego, czyj niewolnic staa si matka. 92. Rwnie jeli cudzoziemka pocznie poza iusto matrimonio, a pniej stawszy si Rzymiank, urodzi, urodzi Rzymianina. Jeli za pocznie z cudzoziemca zgodnie z prawami i zwyczajami cudzoziemcw, to zgodnie z senatus consulto, ktre uchwalono na wniosek boskiego Hadriana, urodzi Rzymianina tylko, jeli ojcu dziecka zostanie przyznane obywatelstwo rzymskie.

16

93. Jeli cudzoziemiec wystpi o obywatelstwo rzymskie dla siebie i swoich dzieci, to synowie nie wchodz u niego in potestatem, chyba e tak zdecyduje cesarz. Dzieje si to dopiero wtedy, gdy rozpoznawszy spraw uzna, e jest to dla nich korzystne. Dokadniej za i bardziej szczegowo bada spraw dotyczc osb niedojrzaych lub nieobecnych. Tak postanowiono w edykcie boskiego Hadriana. 94. Podobnie, jeli komu majcemu ciarn on przyznano obywatelstwo rzymskie, to mimo e dziecko, jak wyej powiedziaem, bdzie Rzymianinem, jednak nie wejdzie in potestatem u ojca. Rwnie to okrelono decyzj najwitszego boskiego Hadriana. Dlatego jeli kto, wiedzc, e jego ona jest w ciy, wystpuje do cesarza o obywatelstwo rzymskie dla siebie i ony, powinien rwnoczenie prosi, by dziecko weszo u niego in potestatem. 95. Inaczej ma si sprawa z tymi, ktrzy na podstawie prawa latyskiego dochodz wraz ze swoimi dziemi do obywatelstwa rzymskiego; bowiem u nich dzieci wchodz in potestatem. 96. Prawo to nadawa niektrym obcym civitatibus albo lud rzymski, albo senat, albo cesarz... ...i nazywa si ono bd maius Latium (wiksze prawo latyskie), bd minus Latium (mniejsze prawo latyskie). Maius Latium jest wtedy, gdy zarwno ci, ktrzy mog zosta wybrani decurionibus, jak i ci, ktrzy piastuj jak godno lub sprawuj jaki urzd, otrzymuj obywatelstwo rzymskie. Minus Latium jest wtedy, gdy wycznie ci, ktrzy piastuj jak godno lub sprawuj jaki urzd, dochodz do obywatelstwa rzymskiego. Zostao to okrelone wieloma epistulis pryncepsw. 97. Jednak in potestate u nas s nie tylko, zgodnie z tym, co wyej powiedzielimy, nasze rodzone dzieci, ale rwnie adoptowane. 98. Adopcja (adoptio) dokonywa si na dwa sposoby: bd populi auctoritate (za zgod ludu), bd imperio magistratus lub praetoris (decyzj urzdnika lub pretora). 99. Populi auctoritate adoptujemy tych, ktrzy s sui iuris. Ten rodzaj adopcji nazywa si adrogacj (adrogatione), bowiem i adoptujcy jest pytany, tj. zapytywany, czy chce, by ten, kogo ma zaadoptowa, by jego legalnym synem, i adoptowany jest pytany, czy si na to zgadza si, wreszcie lud jest pytany, czy tak postanawia. Imperio magistratus adoptujemy tych, ktrzy s in potestate u rodzicw, czy jako zstpni pierwszego stopnia, jakimi s syn i crka, czy dalszego, jak wnuk i wnuczka, prawnuk i prawnuczka. 17

100. Przy tym adopcja per populum nie moe zosta dokonana nigdzie indziej, tylko w Rzymie, natomiast drugiej dokonywa si rwnie na prowincji przed jej namiestnikiem. 101. Przyjmuje si te, e per populum nie adoptuje si kobiet, natomiast przed pretorem lub, na prowincji, przed prokonsulem lub legatem adoptuje si take kobiety. 102. Adoptowa niedojrzaego (inpuberem) per populum czasami jest zakazane, czasami za dozwolone. Bowiem na podstawie epistulae najlepszego cesarza Antonina, skierowanej do pontyfikw, jeli istnieje iusta causa (suszna przyczyna) adopcji, to pod pewnymi warunkami jest ona dozwolona. Natomiast przed pretorem lub, na prowincji, prokonsulem bd legatem, adopcja jest dozwolona w dowolnym wieku. 103. Wsplne dla obu rodzajw adopcji jest to, e rwnie ci, ktrzy nie mog spodzi dziecka, to jest eunuchowie, mog dokonywa adopcji. 104. Kobiety za nie mog adoptowa adnym sposobem, gdy nie maj in potestate nawet swoich rodzonych dzieci. 105. Jeli kto zaadoptowa kogo, czy to per populum, czy to przed pretorem lub namiestnikiem prowinicji, to moe go odda komu innemu do adopcji. 106. Ale i to, co mogoby budzi wtpliwoci, a mianowicie e modszy wiekiem moe zaadoptowa starszego wiekiem, jest wsplne obydwu rodzajom adopcji. 107. Specyficzn cech adopcji per populum jest, e ten, kto majc in potestate dzieci, daje si adrogowa, nie tylko sam podlega potestati adrogujcego, ale take jego dzieci, jak rwnie wnuki, podlegaj tej samej potestati. 108. Zajmijmy si teraz tymi, ktrzy s u nas in manu (w rce, pod wadz). Rwnie i ta instytucja pochodzi z prawa waciwego obywatelom rzymskim. 109. O ile in potestate mog by zarwno mczyni, jak i kobiety, to in manum wchodz (conveniunt) wycznie kobiety. 18

110. Niegdy wchodzono in manum trzema sposobami: usu, farreo lub coemptione. 111. Kobieta wchodzia in manum usu, jeli przez cay rok pozostawaa w maestwie. Poniewa przez roczne posiadanie nastpowao jakby zasiedzenie (usucapio), przechodzia wtedy do familiam ma i zajmowaa tam miejsce crki. Ustaw XII tablic zastrzeono, e jeliby nie chciaa w ten sposb wej in manum ma, powinna co roku przez trzy kolejne noce by nieobecna i tym sposobem co roku przerywa usum. Ale caa ta instytucja czciowo zostaa uchylona przez ustawy, czciowo przez samo odwyknienie (desuetudinem). 112. Farreo wchodzi si in manum przez swego rodzaju ofiar, skadan Iovi Farreo (Jowiszowi Orkiszowemu). Uywa si wtedy chleba orkiszowego (farreus), std nazywa si ona confarreatio. Dla zachowania tych przepisw dokonuje si wielu czynnociza pomoc okrelonych, uroczystych sw w obecnoci dziesiciu wiadkw. Przepisy te s w naszych czasach nadal w uyciu, bowiem na starszych kapanw (flamines maiores), to jest jowiszowych (Diales), marsowych (Martiales) i kwirynowych (Quirinales), jak rwnie na krlw-ofiarnikw (reges sacrorum), wybiera si tylko urodzonych z maestwa zawizanego farreo. I oni sami, jeli nie zawr maestw przez confarreationem, nie mog otrzyma godnoci kapaskiej. 113. Coemptione za wchodzi si in manum przez mancypacj (mancipationem), to jest swego rodzaju pozorn sprzeda. W obecnoci co najmniej 5 wiadkw, dojrzaych Rzymian, oraz libripensa (libripende), m kupuje on, ktra wchodzi u niego in manum. 114. Kobieta moe dokona coemptionem nie tylko ze swoim mem, ale rwnie z obcym. Mwi si bd o coemptione dokonanej matrimonii causa, bd fiduciae causa (powierniczej). Jeli kobieta dokona coemptionem ze swoim mem, aby zaj u niego miejsce crki, to mwimy, e byo to matrimonii causa. Jeli za dokona coemptionem w innym celu, czy to ze swoim mem, czy z obcym, jak na przykad dla uniknicia tutelae (opieki), to mwimy, e byo to fiduciae causa. 115. Odbywa si to tak: jeli kobieta chce pozby si tych tutores (opiekunw), ktrych ma, i dosta innego, to za ich zgod dokonuje coemptionis. Nastpnie ten, kto w ten sposb ma j 19

in manu, dokonuje znw mancypacji na rzecz tego, kogo sobie wybraa. Wreszcie w dokonuje manumissionis vindicta i w ten sposb staje si jej tutore. Nosi on nazw tutor fiduciarius, jak to si niej pokae. 115a. Niegdy bowiem w celu sporzdzenia testamentu stosowano coemptionem fiduciariam. Wwczas kobiety nie mogy inaczej sporzdzi testamentu, ni przez dokonanie coemptionis, nastpnie mancypacji i manumissionis. T konieczno dokonywania coemptionis znis senat na wniosek boskiego Hadriana. 115b. ...jeli dokona coemptionis fiduciae causa ze swoim mem, mimo to zacznie zajmowa miejsce crki. Z jakiejkolwiek bowiem przyczyny ona jest in manu u ma, zawsze uzyskuje prawa crki. 116. Pozostaje jeszcze powiedzie, jakie osoby s in mancipio. 117. Oto wszystkie dzieci, czy to pci mskiej, czy eskiej, ktre s in potestate u rodzicw, mog zosta przez nich mancypowane tak samo, jak mancypuje si niewolnikw. 118. To samo prawo dotyczy osb, ktre s in manu. Kobieta moe zosta mancypowana przez coemptionatorem (tego, na ktrego rzecz dokonano coemptionis), tak samo, jak dzieci przez rodzica, tak jakby sama zajmowaa u niego miejsce crki. Jeli jest jego on, mimo to moe zosta przez niego mancypowana tak samo jak ta, ktra nie jest jego on i z tego wzgldu nie zajmuje miejsca crki. 118a. Najczciej rodzice lub coemptionatores dokonuj mancypacji tylko wtedy, gdy chc, by dana osoba wysza spod ich iuris (prawa, wadzy), jak to niej pokaemy. 119. Mancipatio jest, jak ju wyej powiedzielimy, rodzajem pozornej sprzeday. Jest ona instytucj waciw obywatelom rzymskim. Odbywa si ona nastpujco: w obecnoci nie mniej ni piciu wiadkw, dojrzaych obywateli rzymskich, i jeszcze jednego tego samego stanu, ktry trzyma wag spiow (libram aeneam) i ktrego nazywa si libripensem, ten, kto przyjmuje mancypacj, trzymajc rzecz mwi tak: HUNC EGO HOMINEM EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO ISQUE MIHI EMPTUS ESTO HOC AERE AENEAQUE LIBRA (owiadczam, e ten oto czowiek jest mj wedle prawa Kwirytw i niech go nabd 20

przez ten spi i wag spiow). Nastpnie uderza spiem o wag i daje go temu, od kogo przyjmuje mancypacj, jako cen. 120. W ten sposb mancypuje si niewolnikw i ludzi wolnych; rwnie zwierzta, ktre s rebus mancipi, do ktrych zalicza si bydo, konie, muy, osy; take grunty tak miejskie, jak i wiejskie, ktre s rebus mancipi, a mianowicie lece w Italii, mancypuje si w ten sposb. 121. Mancypacja gruntw tym tylko rni si od innych mancypacji, e niewolnicy i ludzie wolni, jak rwnie zwierzta, ktre s rebus manicipi, mog zosta mancypowane tylko w swojej obecnoci. Jest bowiem konieczne, by przyjmujcy mancypacj chwyci to, co jest mancypowane; dlatego te nazywa si to mancipatio, e rzecz jest chwytana (capitur) rk (manu). Tymczasem grunty mancypuje si zwykle na odlego. 122. Spiu i wagi uywa si dlatego, e niegdy korzystano wycznie z monet spiowych. Istniay wtedy asy (asses), podwjne asy (dipundii), pasy (semisses), wierci (quadrantes), i nie byo w uytku adnych zotych ani srebrnych monet, co mona wywnioskowa z ustawy XII tablic. Warto i moc tych monet nie bya w ich liczbie, lecz wadze. ...asy byy funtowe, a podwjne asy... ...std te zosta nazwany podwjnym, jako wacy dwa funty, i ta nazwa dotychczas jest w uytku. Pasy i wierci okrelano oczywicie w stosunku do funta. Wwczas wic, gdy kto dawa komu pienidze, to nie wylicza ich, lecz odwaa. Dlatego niewolnicy, ktrym powierzono zarzd pienidzmi, zw si dispensatores (odwaajcy). 123. ...kobieta dokonujca coemptionis nie przechodzi do stanu niewolnego, podczas gdy osoby mancypowane przez rodzicw lub coemptionatores zajmuj miejsce niewolnikw, tak e, podobnie jak to jest z niewolnikami, nie mog otrzyma od tego, u kogo s in mancipio, ani spadku, ani zapisu, chyba e w testamencie nakae on ich wyzwoli. rdem tej rnicy jest, e mancypacja przez rodzicw lub coemptionatores przyjmowana jest tymi samymi sowami, co mancypacja niewolnikw; tymczasem przy coemptione dzieje si inaczej. 124. Zobaczmy teraz, w jaki sposb osoby poddane alieno iuri s spod niego uwalniane. 125. Najpierw zajmijmy si tymi, ktrzy s in potestate.

21

126. Jak wyzwala si niewolnikw spod potestatis, moemy wywnioskowa z tego, co wyej powiedzielimy o manumissione niewolnikw. 127. Ci za, ktrzy s in potestate u rodzica, staj si wraz z jego mierci sui iuris. Wymaga to jednak rozrnienia: bo wraz ze mierci ojca synowie i crki staj si oczywicie sui iuris; natomiast wraz ze mierci dziadka nie wszystkie wnuki i wnuczki staj sui iuris, lecz tylko jeli po mierci dziadka nie wchodz in potestatem u swego ojca. Tak wic jeli gdy umiera dziadek, ich ojciec y i by u niego in potestate, to po mierci dziadka wchodz one u swego ojca in potestatem. Jeli za ten w momencie, gdy dziadek zmar, nie y ju albo wyszed by spod potestatis ojca, to, nie mogc wej u niego in potestatem, staj si oni sui iuris. 128. Poniewa ten, kto z powodu jakiego przestpstwa zgodnie z lege Cornelia zosta wygnany aqua et igni, traci obywatelstwo rzymskie, wic, skoro w ten sposb jest wyczony z liczby obywateli rzymskich, jego dzieci przestaj by u niego in potestate tak, jakby zmar. Rozsdek bowiem nie dopuszcza, by czowiek stanu cudzoziemskiego mia in potestate Rzymianina. Z tej samej przyczyny, jeli ten, kto znajduje si in potestate u rodzica, zostanie wygnany aqua et igni, to przestanie by u niego in potestate, bo rozsdek nie dopuszcza rwnie, by czowiek stanu cudzoziemskiego by in potestate u rodzica, Rzymianina. 129. Ale jeli rodzic zostanie wzity do niewoli przez wrogw, to mimo e staje si ich niewolnikiem, jednak sytuacja prawna dzieci ulega zawieszeniu ze wzgldu na ius postliminii, ktre stanowi, e ci, ktrych wrogowie wzili do niewoli, powracajc otrzymuj spowrotem wszystkie posiadane wczeniej prawa. Tak wic w rodzic wrciwszy bdzie mia dzieci in potestate. Jeli za umar w niewoli, to dzieci stan si sui iuris. Mona dyskutowa, czy od momentu, gdy zmar u wrogw, czy od tego, gdy zosta wzity do niewoli. Rwnie jeli sam syn lub wnuk zosta wzity do niewoli, to podobnie mwimy, e, ze wzgldu na ius postliminii, potestas rodzica zostaje zawieszona. 130. Poza tym dzieci pci mskiej wychodz spod wadzy rodzica, jeli stan si kapanami jowiszowymi, a dzieci pci eskiej, jeli stan si dziewicami westalskimi. 131. Niegdy te, gdy lud rzymski zakada kolonie na obszarach latyskich, ci, ktrzy na polecenie rodzica zgaszali si do kolonii, przestawali by u rodzica in potestate, poniewa stawali si obywatelami innej civitatis. 22

132. Poza tym dzieci przestaj by in potestate u rodzicw przez emancypacj. Syn wychodzi spod potestatis rodzicw po trzech, a pozostae dzieci pci mskiej lub eskiej po jednej mancypacji. Bowiem ustawa XII tablic tylko co do syna mwi o trzech mancypacjach tymi sowami: Jeli ojciec sprzeda syna trzy razy, niech syn bdzie wolny od ojca. Odbywa si to nastpujco: ojciec mancypuje syna na rzecz jakiej osoby; ta dokonuje manumissionis vindicta; wskutek tego syn powraca in potestatem u ojca; ten go ponownie mancypuje na rzecz tej samej lub innej osoby (lecz zwykle jest to ta sama osoba), a ona go znw wyzwala vindicta; wskutek tego znw wchodzi in potestatem u ojca; ojciec mancypuje go trzeci raz na rzecz tej samej lub innej osoby (lecz zwykle jest to ta sama osoba) i przez t mancypacj syn przestaje by in potestatem u ojca, choby nie zosta jeszcze wyzwolony, natychmiast w chwili mancypacji. 133. ...powinnimy te wspomnie, e ten, kto ma in potestate syna i wnuka, ma wolny wybr i moe spod potestatis wypuci syna, a wnuka pozostawi. Lub te przeciwnie, syna pozostawi, wnuka za wyzwoli, lub wszystkich uczyni sui iuris. To samo dotyczy te prawnuka. 134. Poza tym rodzice przestaj mie in potestate dzieci, ktre oddaj do adopcji. W wypadku syna oddanego do adopcji, konieczne s trzy mancypacje i pomidzy nimi dwie manumissiones, nim ojciec wypuci syna spod potestatis, by sta si on sui iuris. Nastpnie albo syn jest ponownie mancypowany na rzecz ojca i od niego adoptujcy windykuje syna przed pretorem, twierdzc, e jest jego synem, a gdy ojciec nie zaprzecza, pretor przyznaje syna adoptujcemu, albo nie jest mancypowany na rzecz ojca, lecz windykowany przez adoptujcego od tego, na rzecz kogo zosta mancypowany za trzecim razem. Ale oczywicie zwyko si mancypowa na rzecz ojca. Natomiast co do pozostaych dzieci pci mskiej bd eskiej, wystarcza oczywicie jedna mancypacja i albo si mancypuje znw na rzecz rodzica, albo nie. Tak samo dzieje si na prowinicji przed jej namiestnikiem. 135. Ten, kto zosta poczty przez syna mancypowanego jedno- lub dwukrotnie, jeli urodzi si po trzeciej mancypacji swego ojca, wchodzi jednak in potestatem u dziadka, i dlatego moe przez niego zosta emancypowany lub oddany do adopcji. Natomiat ten, kto zosta poczty przez syna, ktry zosta trzeci raz mancypowany, nie rodzi si in potestate u dziadka, lecz, wedle zdania Labeona, jest on in mancipio u tej samej osoby, co jego ojciec. Stosujemy 23

jednak t zasad, e jak dugo jego ojciec jest in mancipio, jego sytuacja prawna jest zawieszona, a kiedy zostanie wyzwolony, syn wchodzi u niego in potestatem, jeli za ojciec, bdc in mancipio, umrze, to syn staje si sui iuris. 135a. Naturalnie... ...to, co wyej powiedzielimy, e dzieje si po trzech mancypacjach syna, dotyczy tak samo wnuka po jednej mancypacji. 136. ...Maximi et Tuberonis ustalono, e kobiety naley uwaa za bdce in manu tylko dla celw sakralnych, a w pozostaych sprawach traktowa je tak, jakby nie weszy in manum. Te za kobiety, ktre weszy in manum przez coemptionem, uwalniaj si od potestatis rodzica i nie ma znaczenia, czy s in manu u swego ma, czy u obcego, cho tylko te, ktre s u ma in manu, uwaa si za zajmujce miejsce crki. 137. ...przestaj by in manu, i jeli po tej mancypacji zostan manumissae, to staj si sui iuris. 137a. ...nie moe go zmusi bardziej, ni crka ojca. Lecz crka nie moe ojca zmusi w aden sposb, choby zostaa adoptowana. Natomiast ona moe, dawszy mowi repudium (list rozwodowy), przymusi go, jakby nigdy nie bya jego on. 138. Ci, ktrzy s in mancipio, mog, skoro zajmuj miejsce niewolnikw, zosta manumissi vindicta, censu lub testamento, i staj si wtedy sui iuris. 139. W tym wypadku nie ma jednak zastosowania lex Aelia Sentia. Tak wic nie wymagamy niczego od wieku wyzwalajcego ani wyzwalanego. Nie ma te znaczenia, czy wyzwalajcy ma patrona lub wierzyciela. Nie ma rwnie zastosowania do tych osb liczba okrelona lege Fufia Caninia. 140. Co wicej, censu mona uzyska wolno nawet wbrew temu, u kogo si jest in mancipio, chyba e ojciec odda syna pod warunkiem, e zostanie ponownie mancypowany na jego rzecz. Uwaa si bowiem, e wtedy w jaki sposb zachowuje dla siebie swoj wadz ju przez to samo, e znw otrzyma syna. Ale ten, kogo ojciec odda in mancipium noxali causa (ze wzgldu na odpowiedzialno noksaln), jak na przykad gdy zosta uznany

24

za winnego furti (kradziey) i wydany powodowi, nie moe si nawet censu wyzwoli wbrew temu, u kogo jest in mancipio; bo te powd otrzyma go zamiast pienidzy. 141. Trzeba nam te zwrci uwag, e wobec tych, ktrych mamy in mancipio, nie wolno nam czyni niczego obraliwego; musielibymy bowiem wtedy odpowiada za iniuriam (obraz). Szczeglnie, e ludzie nie pozostaj w tym stanie zwykle duej ni dzie, a czsto trwa to jedynie krtk chwil. Oczywicie o ile mancypacja nie nastpia noxali causa. 142. Przejdmy teraz do innego podziau. Oto spord osb, ktre nie s ani in potestate, ani in manu, ani in mancipio, niektre s in tutela (pod opiek) lub in curatione (pod kuratel), inne za nie s w adnym z tych stanw. Zobaczmy wic, kto jest in tutela, a kto in curatione. W ten sposb poznamy te pozostae osoby, ktre nie s w adnym z tych stanw. 143. Najpierw rozwamy te osoby, ktre s in tutela. 144. Dozwolone jest wic, by rodzice wyznaczyli w testamencie dzieciom, ktre maj in potestate, opiekunw (tutores), przy tym dzieciom pci mskiej tylko niedojrzaym, a pci eskiej tak niedojrzaym jak i dojrzaym, i to nawet zamnym. Dawni prawnicy chcieli bowiem, by kobiety, nawet gdy s dorose, znajdoway si, ze wzgldu na pocho charakteru, pod opiek. 145. Tak wic jeli kto wyznaczy w testamencie synowi i crce tutorem, i oboje dojd do dojrzaoci, to syn przestanie mie tutorem, crka za mimo to pozostanie in tutela. Kobiety mog si bowiem wyzwoli spod tutelae tylko na podstawie iuris trium liberorum, zawartego w lege Pappia Poppaea. Nie dotyczy to tylko dziewic westalskich, ktrym ze wzgldu na zaszczyt kapastwa dawni prawnicy przyznali wolno; tak te postanawia ustawa XII tablic. 146. Natomiast wnukom i wnuczkom moemy wyznaczy w testamencie tutores tylko, jeli po naszej mierci nie wejd pod potestatem swego ojca. Tak wic jeli w chwili mojej mierci mj syn by u mnie in potestate, to jego dzieci nie mog mie tutores na podstawie mojego testamentu, cho s u mnie in potestate; oczywicie dlatego, e po mojej mierci wchodz in potestatem u swego ojca.

25

147. Tak jak w wielu innych wypadkach uwaa si pogrobowcw za ju urodzonych, tak i tu ustalono, e mona wyznaczy w testamencie tutores pogrobowcom tak samo jak ju urodzonym, jeli sytuacja prawna jest taka, e gdyby si urodzili za naszego ycia, to weszliby u nas in potestatem. W takiej sytuacji moemy ich bowiem ustanowi te heredibus, podczas gdy obcych pogrobowcw heredibus ustanowi nie mona. 148. Tutorem mona wyznaczy onie bdcej in manu, tak samo jak crce, podobnie synowej bdcej u syna in manu, tak samo jak wnuczce. 149. Najbardziej prawidowo opiekuna wyznacza si tak: LUCIUM TITIUM LIBERIS MEIS TUTOREM DO (Luciusa Titusa wyznaczam moim dzieciom za opiekuna) lub UXORI MEAE TUTORI DO (wyznaczam mojej onie za opiekuna). Ale rwnie jeeli bdzie napisane: LIBERIS MEIS (moich dzieci) lub UXORI MEAE TITIUS TUTOR ESTO (mojej ony opiekunem niech bdzie Titus), to uwaa si, e opiekun zosta wyznaczony prawidowo. 150. Co do ony bdcej in manu, przyznaje si te optionem tutoris (wybr opiekuna), co znaczy, e wolno jej umoliwi, by sama sobie wybraa, kogo chce, na opiekuna, tymi sowy: TITIAE UXORI MEAE TUTORIS OPTIONEM DO (Titii mojej onie daj prawo wyboru opiekuna). W takim wypadku ona moe wybra opiekuna bd wiele razy, bd raz, bd ewentualnie dwukrotnie. 151. Przy tym albo daje si optionem plenam (wolny wybr), albo optionem angustam (ograniczony wybr). 152. Optionem plenam daje si tak, jak chwil wczeniej powiedzielimy. Angustam daje si tak: TITIAE UXORI MEAE TUTORIS OPTIONEM DUMTAXAT SEMEL DO (Titii mojej onie daj prawo co najwyej jednokrotnego wyboru opiekuna) lub DUMTAXAT BIS DO (co najwyej dwukrotnego wyboru). 153. Te optiones wielce si midzy sob rni. Bo kto ma plenam optionem, moe wybra opiekuna raz, dwa, trzy a nawet wicej razy; kto za ma angustam optionem, jeli jest ona co najwyej jednokrotna, nie moe wybiera wicej ni raz, jeli dwukrotna, nie ma moliwoci wybiera wicej jak dwa razy. 26

154. Tych, ktrzy zostali wyznaczeni imiennie jako tutores w testamencie, nazywa si tutores dativi (wyznaczeni), tych, ktrzy zostali wybrani na podstawie optionis, tutores optivi (wybrani). 155. Komu za nie wyznaczono opiekuna w testamencie, dla tego zgodnie z ustaw XII tablic opiekunami s agnaci (agnati), i nazywa si ich tutores legitimi (ustawowi). 156. Agnatami s osoby poczone pokrewiestwem (cognatione) przez osoby pci mskiej, jakby spokrewnione przez ojca, jak na przykad brat urodzony z tego samego ojca, syn brata lub wnuk z tego syna, podobnie stryj i jego syn i wnuk z tego syna. Natomiast ci, ktrzy s poczeni pokrewiestwem przez osoby pci eskiej, nie s swoimi agnatami, lecz s inaczej spokrewnieni, wedle iuris naturalis. I tak midzy wujem a synem siostry nie ma agnationis, lecz tylko cognatio. Podobnie syn ciotki nie jest moim agnatem, lecz kognatem, i oczywicie na odwrt ja jestem z nim tak samo spokrewniony, poniewa dziecko wchodzi do rodziny ojca, nie matki. 157. A wic co do ustawy XII tablic, to niegdy kobiety miay za opiekunw agnatw. Jednak pniej uchwalono legem Claudiam, ktra zniosa w stosunku do kobiet opiek agnatw. Tak wic niedojrzay chopiec ma za opiekuna dojrzaego brata lub stryja, kobieta za takiego opiekuna mie nie moe. 158. Pokrewiestwo agnacyjne ustaje w wyniku capitis diminutionis, kognacyjne za w ten sposb si nie zmienia, poniewa przyczyna obywatelska (civilia) moe niszczy prawa cywilne, naturalnych za nie moe. 159. Capitis diminutio jest zmian status (stanu). Dzieje si to na trzy sposoby. Bowiem capitis diminutio moe by maxima (gwna), bd minor (mniejsza), zwana te media (rednia), bd minima (najmniejsza). 160. Capitis diminutio maxima wystpuje wstedy, gdy kto jednoczenie traci obywatelstwo i wolno. Spotyka to niewpisanych na list (incensis), ktrzy zgodnie z zasadami s wystawiani na publiczn sprzeda. Tak postanawia prawo... , ktrzy wbrew tej ustawie w Rzymie maj miejsce zamieszkania. Podobnie kobiety, ktre na podstawie senatus consulti 27

Claudiani stay si niewolnicami wacicieli, z ktrych niewolnikami wbrew nim i mimo ich grb wspyy. 161. Minor lub media capitis diminutio wystpuje wtedy, gdy tracc obywatelstwo zachowuje si wolno. Dotyczy to tych, ktrych wygnano aqua et igni. 162. Minima capitis diminutio wystpuje wtedy, gdy zachowuje si obywatelstwo i wolno, lecz zmienia si status czowieka. Dotyczy to tych, ktrzy s adoptowani, take tych, ktre dokonywaj coemptionis, i tych, ktrzy przechodz in mancipium i ktrzy s wyzwalani z mancipii. Tak dalece, e ilekro kto jest mancypowany bd wyzwalany, tylekro ma miejsce capitis diminutio. 163. Pokrewiestwo agnacyjne zostaje zniesione nie tylko przez maiores capitis diminutiones, ale take przez minimas; i dlatego jeli z dwch synw ojciec jednego wyemancypuje, to po jego mierci aden nie bdzie mg na podstawie pokrewiestwa agnacyjnego by opiekunem drugiego. 164. Gdy sprawowanie opieki naley do agnatw, to nie do wszystkich rwnoczenie, lecz tylko do tych, ktrzy s najbliszego stopnia... 165. Rwnie na podstawie ustawy XII tablic opiek nad wyzwolenicami i niedojrzaymi wyzwolecami sprawuj patroni i ich dzieci. T opiek take nazywa si tutela legitima, nie dlatego, by ta ustawa dosownie o niej wspominaa, lecz poniewa zostaa tak przyjta przez interpretacj, jakby zostaa wprowadzona przepisami ustawy. Skoro bowiem ustawa nakazuje, by hereditas wyzwolecw i wyzwolenic, jeli umr nie zostawiwszy testamentu, przypada patronom lub ich dzieciom, to dawni prawnicy przyjli, e ustawa chce take, by przypada im opieka, poniewa nakazuje ona, by ci sami agnaci, ktrzy zostali wezwani do hereditatis, byli te opiekunami. [ O fiduciaria tutela (opiece powierniczej) ] 166. Na wzr opieki patronw wprowadzono i inny rodzaj opieki, ktry te nazywa si tutela legitima. Mianowicie, jeli kto przekae komu in mancipium niedojrzaego syna lub wnuka, lub prawnuka, albo crk, wnuczk, lub prawnuczk tak dojrza jak i niedojrza z takim 28

zastrzeeniem, e zostan nastpnie remancypowani, a remancypowanych wyzwoli, to stanie si ich tutore legitimo. 166a. S i inne rodzaje opieki, ktre nazywaj si fiduciariae (powiernicze), to jest takie, ktre s przysuguj nam, poniewa wyzwalamy czowieka wolnego mancypowanego na nasz rzecz przez rodzica lub coemptionatorem. 167. Jednak opieka nad niedojrzaymi Latynami i Latynkami nie zawsze naley do wyzwalajcych, lecz do tych, do ktrych naleeli przed wyzwoleniem wedle prawa Kwirytw. Tak wic jeli niewolnica jest twoja wedle prawa Kwirytw, ale znajduje si w moim majtku, to tylko przeze mnie wyzwolona moe sta si Latynk, i jej majtek naley si mnie, natomiast opieka nad ni przypada tobie; tak to okrela lex Iunia. Dlatego jeli niewolnica zostanie uczyniona Latynk przez kogo, w czyim bya majtku i do kogo naleaa wedle prawa Kwirytw, to do niego bd nalee zarwno jej majtek, jak i opieka. 168. Agnatom, patronom i wyzwalajcym ludzi wolnych wolno przekaza opiek nad kobiet przez in iure cessionem. Natomiast opieki nad sierot nie wolno przekaza, gdy jako ograniczona czasem osignicia dojrzaoci nie jest uwaana za obciajc. 169. Opiekun, ktremu przekazuje si opiek, nazywa si tutor cessicius. 170. Wraz ze mierci lub capitis diminutione tutoris cessicii opieka wraca do tego tutoris, ktry j przekaza. A jeli mier lub capitis diminutio dotkna take tego, kto opiek przekaza, to przechodzi ona od cessicii do tego, kto otrzymaby j w drugiej kolejnoci po przekazujcym. 171. Lecz w odniesieniu do agnatw nie mwi si ju o tutela cessicia, poniewa lege Claudia zniesiono opiek agnatw nad kobietami. 172. Niektrzy uwaali, e take opiekunowie powierniczy nie maj prawa przekazania opieki, skoro sami wzili na siebie jej ciar. Mona by to przyj, z tym, e o rodzicu, ktry odda komu in mancipium crk, wnuczk lub prawnuczk w ten sposb, by j potem odzyska przez mancypacj, a nastpnie wyzwoli, nie naleaoby tego mwi, poniewa jest

29

on uwaany za tutorem legitumum a jednoczenie naley mu si pozycja nienisza ni patronom. 173. Poza tym zgodnie z senatus consulto wolno kobietom na miejsce nieobecnego opiekuna wystpi o nowego. Gdy to si stanie, poprzedni przestaje by opiekunem. Nie ma prz tym znaczenia, jak dugo opiekun by nieobecny. 174. Wycza si jednak moliwo, by wyzwolenica wystpia o opiekuna na miejsce nieobecnego patrona. 175. W podobnej sytuacji jak patron jest te rodzic, ktry uzyska tutelam legitimam przez to, e wyzwoli wczeniej crk, wnuczk lub prawnuczk remancypowan na jego wasn rzecz. Lecz jego dzieci s ju zaliczane do opiekunw powierniczych, natomiast dzieci patrona otrzymuj tak sam tutelam, jak sprawowa ich ojciec. 176. Jednak czasami wolno wystpi o opiekuna na miejsce nieobecnego patrona, jak na przykad dla objcia spadku. 177. Tak samo zdecydowa senat, jeli syn patrona jest pupillo (niedojrzay i osierocony). 178. Rwnie lex Iulia de maritandis ordinibus pozwala kobiecie bdcej pod legitima tutela pupilli wystpi do pretora miejskiego o opiekuna w celu ustanowienia posagu (dotis). 179. Oczywicie syn patrona staje si opiekunem wyzwolenicy, choby by niedojrzay, mimo e nie moe dokona adnej czynnoci, skoro nie wolno mu nic czyni bez zgody opiekuna. 180. Podobnie, jeli by kobieta bya in tutela legitima u szaleca (furiosi) lub niemego, to zgodnie z senatus consulto wolno jej wystpi o opiekuna w celu ustanowienia posagu. 181. Jest oczywiste, e w tych wypadkach tutela patrona lub syna patrona pozostaje nienaruszona. 182. Poza tym senat zdecydowa, e jeli opiekun pupilli lub pupillae zostanie pozbawiony opieki jak podejrzany (suspectus) lub te zostanie zwolniony z obowizku jej sprawowania na 30

susznej podstawie, to na jego miejsce wyznacza si innego opiekuna i w tym momencie poprzedni traci opiek. 183. Wszystko to wyglda podobnie w Rzymie i na prowincji, z tym e oczywicie na prowincji o opiekuna trzeba wystpi do jej namiestnika. 184. Niegdy, gdy byy jeszcze w uytku legis actiones, wyznaczano opiekuna rwnie wtedy, gdy midzy opiekunem a kobiet lub pupillo toczy si proces legisakcyjny. Poniewa opiekun nie mg dziaa sam w swojej wasnej sprawie, wic wyznaczano innego, ktry wystpowa w procesie. Nazywano go tutor praetorius, poniewa wyznacza go pretor miejski. Jedni uwaaj, e po zniesieniu procesu legisakcyjnego ten sposb wyznaczania opiekuna przesta istnie. Inni za sdz, e nadal jest w uytku, jeli toczy si iudicium legitimum (postpowanie zwyczajne). 185. Jeli kto nie ma w ogle adnego opiekuna, to w Rzymie na podstawie legis Atiliae opiekuna, zwanego tutor Atilianus, wyznaczaj pretor miejski i wikszo trybunw ludowych (tribunorum plebis), na prowincji za na podstawie legis Iuliae et Titiae wyznacza go jej namiestnik. 186. Jeli kto wyznaczy opiekuna w testamencie pod warunkiem (sub condicione) lub terminem (ex die certus), to jak dugo warunek lub termin nie nastpi, moe zosta wyznaczony opiekun. Podobnie, jeli zosta wyznaczony zwyczajnie, to pki nie pojawi si spadkobierca, pty o opiekuna trzeba wystpi na podstawie tych ustaw. Przestaje on by opiekunem w momencie, gdy kto staje si opiekunem na podstawie testamentu. 187. Rwnie jeli opiekun zostanie wzity do niewoli przez wrogw, naley wystpi o opiekuna na podstawie tych ustaw; przestanie on by opiekunem w momencie, gdy ten wzity do niewoli powrci do kraju, powrciwszy odzyskuje bowiem opiek na podstawie iuris postliminii. 188. Wida std, ile jest gatunkw opieki. Jeli za zapytamy, na ile te gatunki dziel si rodzajw, to dyskusja bdzie duga. Spierali si o to mocno dawni prawnicy. My za omwilimy t kwesti najcilej w naszej wykadni edyktu oraz w ksigach dotyczcych dzie Quinti Mucii. Na razie wystarczy tylko powiedzie, e niektrzy mwi o piciu 31

rodzajach, jak Quintus Mucius; inni o trzech, jak Servius Sulpicius; inni o dwch, jak Labeo; jeszcze inni sdz, e rodzajw jest tyle, ile gatunkw. 189. Niedojrzali podlegaj opiece zgodnie z prawami wszystkich civitatum. Jest zgodne z przyrodzonym rozsdkiem, by ten, kto nie jest penoletni, podlega cudzej opiece, i nie ma chyba civitatis, w ktrej nie byoby wolno rodzicom wyznacza w testamencie opiekunw swoich niedojrzaych dzieci; cho, jak wyej powiedzielimy, wycznie Rzymianie zdaj si mie tak wielk potestatem nad swoim dziemi. 190. Natomiast to, by penoletnie kobiety znajdoway si pod opiek, wydaje si nie by poparte adn wan przyczyn. Bowiem pospolite przekonanie, jakoby przez pocho charakteru czsto byy oszukiwane i susznie byo podda je radom opiekunw, wydaje si wicej zudne ni prawdziwe. Penoletnie kobiety same przecie prowadz swoje negotia i w niektrych wypadkach opiekun daje swoj zgod (interponit auctoritatem) wycznie dla pozoru; czsto te zostaje wbrew swojej woli zmuszony do zgody przez pretora. 191. Dlatego te kobiety nie mog wytoczy opiekunowi adnego procesu. Tymczasem gdy opiekunowie prowadz negotia pupillorum i pupillarum, to po ich dojciu do penoletnoci skadaj rozliczenie w iudicio tutelae. 192. Oczywicie, sia tutelae legitimae patronw i rodzicw polega na tym, e nie mog oni zosta zmuszeni do zgody ani na sporzdzenie testamentu, ani na alienacj (przeniesienie wasnoci) rerum mancipi, ani na zacignicie zobowizania, chyba e wchodzi w rachub wana przyczyna sprzeday rerum mancipi lub zacignicia zobowizania. Wszystko to zostao postanowione dla ochrony ich wasnych interesw, by, skoro podlegajce opiece kobiety umierajc bez testamentu pozostawiaj im spadek, ani przez testament nie wyczyy ich od niego, ani przez alienacj wartociowych przedmiotw lub zacignicie dugu nie zmniejszyy jego wartoci. 193. U cudzoziemcw kobiety nie s pod opiek tak jak u nas. Jednak czsto s quasi in tutela. Oto na przykad prawo Bityczykw nakazuje kobiecie zawierajcej umow dokona tego przez ma lub dojrzaego syna.

32

194. Spod opieki uwalniaj si kobiety ingenuae na podstawie iuris trium liberorum, wyzwolenice za quattuor liberorum, jeli s in tutela legitima patrona lub jego dzieci. Bowiem pozostae, ktre maj innego rodzaju tutores, jak na przykad Atilianos lub fiduciarios, uwalniaj si z niej iure trium liberorum. 195. Wyzwolenica moe na wiele sposobw otrzyma opiekuna innego rodzaju, na przykad jeli zostanie wyzwolona przez kobiet. Powinna wwczas wystpi o opiekuna na podstawie legis Atiliae, a na prowincji legis Iuliae et Titiae. Nie moe bowiem znajdowa si pod opiek patronki. 195a. Podobnie, jeli kobieta zostanie wyzwolona przez mczyzn i dokona za jego zgod coemptionis, a nastpnie zostanie remancypowana i znw wyzwolona, to przestanie mie jako opiekuna patrona, a zacznie mie tego, kto j wyzwoli, ktry bdzie tutore fiduciario. 195b. Podobnie, jeli patron lub jego syn zostan adoptowani, to wyzwolenica powinna wystpi o opiekuna na podstawie legis Atiliae lub Iuliae et Titiae. 195c. Podobnie powinna wystpi o opiekuna na podstawie tych samych ustaw wyzwolenica, ktrej patron umrze nie pozostawiajc in familia adnego potomka pci mskiej. 196. Chopcy uwalniaj si spod opieki dochodzc do dojrzaoci. Sabinus, Cassius oraz pozostali nasi nauczyciele uwaaj za dojrzaego tego, kto okazuje dojrzao wygldem ciaa, tj. tego, kto moe podzi dzieci. Ale rwnie w stosunku do tych, ktrzy nie mog dojrze, a mianowicie eunuchw, naley bra pod uwag ten wiek, w ktrym inni staj si dojrzali. Natomiast przedstawiciele drugiej szkoy twierdz, e dojrzao naley ocenia na podstawie lat, tj. za dojrzaego uwaaj tego, kto ukoczy 14 rok. 197. ...osignie wiek, w ktrym moe zaj si swoimi sprawami, tak jak tego, zgodnie z tym, co wyej powiedzielimy, przestrzegaj ludy cudzoziemskie. 198. Z tych samych przyczyn na prowinicji jej namiestnik moe wyznaczy kuratora (curatorem).

33

199. By majtek pupillorum i znajdujcych si pod kuratel (in curatione) nie by zuywany i uszczuplany przez opiekunw i kuratorw, pretor dba, by skadali oni z tego tytuu kaucj (satisdare). 200. Ale nie jest tak zawsze. Bowiem opiekunowie wyznaczeni w testamencie nie s zmuszani do skadania kaucji, poniewa ich uczciwo i staranno zostay potwierdzone przez samego testatora. Take kuratorzy, ktrzy objli kuratel nie na podstawie ustawy, lecz wyznaczeni przez konsula, pretora lub namiestnika prowinicji, zwykle nie musz skada kaucji, naturalnie dlatego, e wybiera si odpowiednio uczciwych.

KSIGA II 1. W poprzedniej ksidze przedstawilimy prawo osobowe, teraz zajmiemy si rzeczami (rebus). Znajduj si one bd u nas in patrimonio (w majtku), bd te s uwaane za bdce extra nostrum patrimonium (poza naszym majtkiem). 2. Zasadniczy jest podzia rzeczy na dwie grupy: bowiem jedne s divini iuris (prawa boskiego), inne za humani iuris (prawa ludzkiego). 3. Divini iuris s na przykad res sacrae oraz res religiosae. 4. Res sacrae s to rzeczy powicone bogom najwyszym (diis superis), res religiosae s to rzeczy oddane cieniom zmarych (diis Manibus).

34

5. Za rem sacram uwaa si tylko rzecz, ktra zostaa powicona decyzj ludu rzymskiego, na przykad przez uchwalenie legis lub senatus consulti. 6. Natomiast res religiosae tworzymy z wasnej woli grzebic u siebie zmarego, jeli tylko jego pogrzeb naley do nas. 7. Jednak wikszo uznaje, e na prowincji nie ma gruntw bdcych rebus religiosis, poniewa s one wasnoci ludu rzymskiego lub cesarza i uwaa si, e tylko je posiadamy (habemus possesionem) i uytkujemy (habemus usumfructum). W kadym razie, choby nie byy to res religiosae, traktuje si je tak, jakby nimi byy. Podobnie, to, co na prowincji nie zostao powicone decyzj ludu rzymskiego, cile rzecz biorc nie jest te re sacra, cho jest tak traktowane. 8. Take res sanctae, jak na przykad mury i bramy, s w pewien sposb divini iuris. 9. To, co jest divini iuris, nie znajduje si u nikogo w majtku. To za, co jest humani iuris, przewanie jest u kogo w majtku, ale moe te nie by u nikogo, jak res hereditariae (rzeczy spadkowe), ktre, pki nie pojawi si spadkobierca (heres), nie s u nikogo w majtku... ...lub waciciela. 10. Rzeczy, ktre s humani iuris, s bd publiczne (publicae), bd prywatne (privatae). 11. Rzeczy publiczne uwaa si za nie znajdujce si u nikogo w majtku, zakada si bowiem, e nale do ogu. Rzeczy prywatne to te, ktre nale do poszczeglnych osb. 12. Przy tym niektre rzeczy s materialne (corporales), a inne niematerialne (incorporales). 13. Materialne s te, ktrych mona dotkn, na przykad ziemia, niewolnik, ubranie, zoto, srebro i jeszcze niezliczone inne rzeczy. 14. Niematerialne s te, ktrych nie mona dotkn, tj. bdce prawami, jak na przykad spadek, uytkowanie, zobowizania, jakkolwiek by je zacignito. I nie ma znaczenia, e na spadek skadaj si rzeczy materialne, e zbierane z ziemi poytki (fructus) s materialne, ani e to, co nam si naley z jakiego zobowizania, jest przewanie materialne, jak na przykad 35

ziemia, niewolnik lub pienidze. Bowiem samo prawo dziedziczenia, samo prawo uytkowania i samo zobowizanie s niematerialne. Nale tu te suebnoci gruntw miejskich (iura praediorum urbanorum) i wiejskich (rusticorum)... ...niewznoszenia (non extollendi), by ssiadowi nie zasoni soca. Podobnie, prawo... ...ciekw i okapu (fluminum et stillicidiorum), by... 14a. Poza tym rzeczy s albo rebus mancipi, albo rebus nec mancipi. ...suebnoci gruntw miejskich (servitutes praediorum urbanorum) s rebus nec mancipi. Podobnie praedia stipendiaria i praedia tributaria s rebus nec mancipi. 15. Ale cho powiedzielimy, e zwierzta, ktre si zwyko oswaja, s rebus mancipi, to... ...sdz, e s rebus mancipi od razu w momencie narodzin. Natomiast Nerva, Proculus i pozostali przedstawiciele drugiej szkoy sdz, e staj si one rebus mancipi dopiero w momencie oswojenia, a jeli z powodu nadmiernej dzikoci nie dadz si oswoi, uznaj, e s rebus mancipi, gdy dojd do wieku, w ktrym zwykle s oswajane. 16. Nec mancipi s dzikie zwierzta, na przykad niedwiedzie, lwy, podobnie zwierzta, ktre zaliczaj si do dzikich, na przykad sonie i wielbdy, i nie ma adnego znaczenia, e je take oswaja si z noszeniem ciarw na szyi lub grzbiecie, bo nie znano tych zwierzt, gdy ustalano, jakie rzeczy s mancipi, a jakie nec mancipi. 17. Podobnie niemal wszystkie rzeczy niematerialne s nec mancipi, z wyjtkiem suebnoci gruntw wiejskich. Te bowiem s mancipi, cho zaliczaj si do rzeczy niematerialnych. 18. Rnica midzy rebus mancipi a nec mancipi jest zasadnicza. 19. Res nec mancipi staj si bowiem w peni wasnoci drugiego przez sam traditionem (wydanie), o ile tylko s materialne i z tego wzgldu mona je wyda. 20. Tak wic jeli wydam ci ubranie lub zoto, lub srebro, czy to venditionis causa (z tytuu sprzeday), czy to donationis causa (z tytuu darowizny), czy dla jakiejkolwiek innej causa (tytuu), rzecz stanie si natychmiast twoja, o ile ja byem jej wacicielem.

36

21. To samo dotyczy gruntw prowincjonalnych, ktre nazywamy praedia stipendiaria i tributaria. Praedia stipendaria s to grunty znajdujce si w prowincjach, ktre uznajemy za nalece do ludu rzymskiego. Praedia tributaria s to grunty znadujce si w prowincjach, ktre uznajemy za nalece do cesarza. 22. Natomiast res mancipi s to rzeczy, ktre przekazuje si innym przez mancypacj; std te nazywa si je res mancipi. Cokolwiek za mona dokona przez mancypacj, mona te dokona przez in iure cessionem. 23. W poprzedniej ksidze napisalimy ju, w jaki sposb odbywa si mancypacja. 24. In iure cessio odbywa si tak: wobec urzdnika ludu rzymskiego, na przykad pretora miejskiego [lub namiestnika prowincji] ten, na ktrego rzecz dokonywa si in iure cessio, trzymajc rzecz mwi tak: HUNC EGO HOMINEM EX IURE QUIRITIUM MEUM ESSE AIO (owiadczam, e ten oto czowiek naley do mnie wedle prawa Kwirytw). Nastpnie, gdy zgosi ju roszczenie (vindicaverit), pretor pyta dokonujcego cessionis, czy si sprzeciwia, a gdy w przeczy lub milczy, przysdza (addicit) rzecz zgaszajcemu roszczenie; nazywa si to legis actio. Odbywa si to tak samo na prowinicji wobec jej namiestnika. 25. Jednak czciej, a waciwie niemal zawsze, korzysta si z mancypacji, poniewa moemy jej dokona sami w obecnoci przyjaci i nie ma potrzeby dokonywa tego z wiksz trudnoci wobec pretora lub namiestnika prowincji. 26. A jeli res mancipi nie zostanie ani mancypowana, ani oddana przez in iure cessionem... 27. Ponadto trzeba nam zauway, e gdy dawni prawnicy mwili, e grunty italskie s nexum, a prowincjonalne nie s nexum, to znaczyo, e grunty italskie s rebus mancipi, a prowincjonalne nec mancipi. Bowiem dawni prawnicy inaczej nazywali t czynno, i co u nich znaczyo nexus, u nas znaczy mancipatio. 28. Oczywiste jest, e rzeczy niematerialne nie podlegaj tradycji. 29. Wzgldem suebnoci gruntw miejskich mona dokona wycznie in iure cessionis, natomiast suebnoci gruntw wiejskich mona take mancypowa. 37

30. Uytkowanie podlega wycznie in iure cessioni. Bowiem waciciel moe przez in iure cessionem przekaza komu uytkowanie i w ten sposb tamten bdzie mia prawo uytkowania, a jemu samemu pozostanie goa wasno. Sam uytkownik przez dokonanie in iure cessionis uytkowania na rzecz waciciela powoduje, e si go pozbawia i powraca ono do prawa wasnoci; dokonujc za in iure cessionis na rzecz innych zachowuje swoje prawo, uwaa si bowiem, e taka cessio jest niewana. 31. Jest tak oczywicie w odniesieniu do gruntw italskich, poniewa same te grunty wymagaj mancypacji lub in iure cessionis. Natomiast jeli kto chce w odniesieniu do gruntw prowincjonalnych ustanowi uytkowanie, prawo przechodu (ius eundi), prawo przejazdu (ius agendi), prawo doprowadzania wody (ius aquae ducendi), prawo lub zakaz budowy zasaniajcej soce ssiadowi (ius altius tollendi aedes lub non tollendi), lub inne podobne prawo, to moe tego dokona przez umow (pactionem) lub stypulacj (stipulationem), poniewa same te grunty nie wymagaj mancypacji ani in iure cessionis. 32. Natomiast poniewa mona ustanowi uytkowanie na niewolnikach lub innych zwierztach, to trzeba to rozumie tak, e rwnie na prowincji mona tego dokona przez in iure cessionem. 33. Niebezpodstawnie powiedzielimy, e uytkowanie podlega wycznie in iure cessioni, cho mona podczas mancypacji ustali, o co mancypowana wasno zostanie zmniejszona. Nie mancypuje si bowiem wwczas samego uytkowania, a jedynie przez to, e zostaje ono odjte od mancypowanej wasnoci, nastpuje ten skutek, e u jednego jest uytkowanie, a u innego wasno. 34. Spadek (hereditas) podlega wycznie in iure cessioni. 35. Jeli ten, kto ma do spadku suszne prawo ab intestato (w dziedziczeniu beztestamentowym, ustawowym), dokona przed jego objciem (aditione) in iure cessionis na rzecz innego, tj. zanim wystpi jako spadkobierca, to spadkobierc stanie si ten, na czyj rzecz dokonano cessionis, tak jakby sam zosta powoany (vocatus) przez ustaw do spadku. Jeli za dokona cessionis po przyjciu odpowiedzialnoci, to sam pozostaje spadkobierc i odpowiada za to wobec wierzycieli, dugi za gasn i w ten sposb dunicy spadku odnosz korzy. Natomiast przedmioty spadkowe przechodz pniej na tego, na czyj rzecz dokonano cessionis spadku, tak jakby zostay pojedynczo przekazane przez cessionem. 38

36. Niewane jest in iure cessio spadku dokonane przed objciem spadku przez spadkobierc wskazanego testamentem. Natomiast dokonane po objciu spadku ma takie same skutki jak dokonane przez spadkobierc ab intestato po przyjciu odpowiedzialnoci, co opisalimy przed chwil. 37. Przedstawiciele drugiej szkoy sdz, e podobnie jest w odniesieniu do spadkobiercw koniecznych (heredum necessariorum), uwaajc, e nie ma znaczenia, czy kto sta si spadkobierc przez objcie spadku, czy te bez swojej woli. Jak jest w istocie, okae si w odpowiednim miejscu. Lecz nasi nauczyciele uwaaj, e in iure cessio dokonane przez spadkobierc koniecznego jest niewane. 38. Zobowizania, jakkolwiek zacignite, nie podlegaj adnej z tych procedur. Bo jeli chc, by to, co kto jest mi duny, by duny tobie, to nie mog tego osign adnym ze sposobw, ktre pozwalaj przenosi wasno rzeczy materialnych na innych. Konieczne jest wtedy, by na moje polecenie uzyska od dunika przyrzeczenie stypulacyjne. Spowoduje to, e zostanie zwolniony przeze mnie z dugu, a zacznie by duny tobie. Nazywa si to novatio (odnowieniem) zobowizania. 39. Bez takiej novationis nie bdziesz mg agere (prowadzi postpowania) w swoim imieniu, lecz bdziesz musia wystpowa jako mj cognitor lub procurator. 40. Naley zauway, e u cudzoziemcw jest tylko jeden rodzaj wasnoci. Bo albo kto jest wacicielem, albo nie jest uwaany za waciciela. To samo obowizywao te kiedy w Rzymie, bo kady albo by wacicielem wedle prawa Kwirytw, albo nie by uwaany za waciciela. Ale pniej wprowadzono podzia wasnoci, tak e jeden moe by wacicielem wedle prawa Kwirytw, a inny mie rzecz w majtku. 41. Jeeli nie dokonam mancipationis ani in iure cessionis rei mancipi, lecz tylko traditionis, to zacznie ona by u ciebie w majtku, ale wedle prawa Kwirytw pozostanie moja, dopki jej, posiadajc, nie zasiedzisz (usucapias). Kiedy dokona si ju zasiedzenie, to rzecz zacznie by w peni twoja, tj. zarwno w twoim majtku, jak i twoja wedle prawa Kwirytw, tak jakby zostaa mancypowana lub przekazana przez in iure cessionem.

39

42. Zasiedzenie ruchomoci (rerum mobilium) trwa rok, gruntw za i budynkw dwa lata; zostao to tak okrelone ustaw XII tablic. 43. Ponadto przysuguje nam zasiedzenie wzgldem rzeczy, ktre otrzymalimy przez traditionem nie od waciciela, czy s rebus mancipi, czy te rebus nec mancipi, jeli przyjlimy je w dobrej wierze (bona fide), sdzc, e dokonujcy traditionis jest ich wacicielem. 44. Wydaje si, e tak przyjto po to, by wasno rzeczy nie bya niepewna przez duszy czas, skoro dla odnalezienia swojej rzeczy wystarczy wacicielowi okres roczny lub dwuletni, ktry jest wymagany dla zasiedzenia przez posiadacza (possesorem). 45. Ale czasami, choby najduej nawet kto posiada cudz rzecz w dobrej wierze, jednak nie bdzie biego zasiedzenie, na przykad jeli by kto posiada rzecz kradzion (rem furtivam) lub zabran przemoc (rem vi possessam). Ustawa XII tablica nie dopuszcza bowiem zasiedzenia rzeczy kradzionej, a lex Iulia et Plautia rzeczy zabranej przemoc. 46. Nie podlegaj te zasiedzeniu grunty prowincjalne. 47. Podobnie nie byo mona zasiedzie rerum mancipi nalecych do kobiety znajdujcej si pod opiek agnatw, chyba e ona sama przekazaa je przez traditionem za zgod opiekuna. Tak postanawiaa ustawa XII tablic. 48. Jest te oczywiste, e nie mona zasiedzie ludzi wolnych ani rerum sacrarum lub religiosarum. 49. Tak wic, gdy si pospolicie mwi, e ustawa XII tablic nie pozwala zasiedzie rzeczy kradzionych lub zabranych przemoc, to nie chodzi o to, e sam zodziej lub ten, kto rzecz zabra przemoc, nie mog jej zasiedzie (bowiem im zasiedzenie nie przysuguje z innej przyczyny, a mianowicie poniewa oczywicie posiadaj w zej wierze), lecz e nikt inny, choby w dobrej wierze rzecz kupi, nie bdzie mia prawa jej zasiedzie. 50. W odniesieniu do ruchomoci nieczsto si zdarza, by posiadaczowi w dobrej wierze przysugiwao zasiedzenie, poniewa sprzedajc i dokonujc traditionis cudzej rzeczy, 40

popenia si kradzie. Podobnie, jeli dokonuje si traditionis na podstawie innej causae. Czasem jednak si to zdarza. Jeli spadkobierca rzecz commodatam (uyczon) lub locatam (wynajt) zmaremu lub u niego depositam (oddan na przechowanie), sprzeda lub podaruje sdzc, e naley ona do spadku, to nie popeni kradziey. Podobnie jeli uytkujcy niewolnic sdzc, e jej nowonarodzone dziecko naley do niego, sprzeda je lub podaruje, nie popeni kradziey. Nie popenia si bowiem kradziey bez zamiaru jej popenienia. Take w inny sposb moe si zdarzy, e kto nie popeniajc przestpstwa kradziey przekae komu cudz rzecz i spowoduje, e zostanie ona przez posiadacza zasiedzona. 51. Mona te uzyska nie uywajc przemocy posiadanie cudzego gruntu, opuszczonego bd przez niedbalstwo waciciela, bd dlatego, e waciciel zmar bezpotomnie lub dugi czas by nieobecny. I jeli przeniesie si wasno na kogo innego dziaajcego w dobrej wierze, to bdzie on mg jako posiadacz grunt zasiedzie. I cho ten, kto uzyska posiadanie opuszczonego gruntu, wiedzia, e jest on cudzy, nie przeszkadza to jednak w niczym posiadaczowi w dobrej wierze w zasiedzeniu, bo te odrzucono pogld tych, ktrzy uwaaj za moliw kradzie gruntu. 52. Zdarza si te, e na odwrt, kto wiedzc, e posiada rzecz cudz, jednak moe j zasiedzie, na przykad jeli posiada rzecz spadkow, w ktrej posiadanie nie wszed jeszcze spadkobierca. Pozwala mu si bowiem rzecz zasiedzie, jeli tylko jest ona tego rodzaju, e podlegaja zasiedzeniu. Ten rodzaj posiadania i zasiedzenia nazywa si pro herede. 53. Ten rodzaj zasiedzenia jest tak dalece dozwolony, e rwnie nieruchomoci mona w ten sposb zasiedzie w rok. 54. Przyczyna tego, e w tym wypadku ustalono czas zasiedzenia na rok rwnie dla gruntw, jest ta, e niegdy uwaano, e przez posiadanie rzeczy spadkowych dokonuje si zasiedzenia samego spadku, oczywicie w rok. Bowiem ustawa XII tablic stanowi, e tylko dla gruntw zasiedzenie trwa dwa lata, a dla pozostaych rzeczy rok. Dlatego uwaano, e spadek jest jedn z pozostaych rzeczy, poniewa gruntem nie jest [skoro nie jest nawet materialny]. I cho pniej zaczto uwaa, e samego spadku nie mona zasiedzie, mimo to dla wszystkich rzeczy spadkowych, choby byy nieruchomociami, pozostawiono roczny termin zasiedzenia.

41

55. A przyczyna tego, e w ogle pozwolono na tak wtpliwe posiadanie i zasiedzenie, jest ta, e dawni prawnicy chcieli, by prdzej obejmowano spadki, by istniay osoby sprawujce kult rodzinny, ktrego przestrzegano w owych czasach nadzwyczaj sumiennie, oraz by wierzyciele mieli od kogo dochodzi swego. 56. Ten rodzaj posiadania i zasiedzenia zwie si take lucrativus, bo kto wiadomie zyskuje (lucrifacit) cudz rzecz. 57. Lecz obecnie nie jest on lucrativus. Bowiem na wniosek boskiego Hadriana uchwalono senatus consultum, ktre pozwala odwoywa takie zasiedzenia. Dlatego spadkobierca moe od tego, kto rzecz zasiedzia, dajc wydania spadku dochodzi rzeczy tak, jakby nie zostaa wcale zasiedzona. 58. Jednak jeli wystpuje suus et necessarius heres (spadkobierca konieczny), to ipso iure (na mocy samego prawa) nie mona niczego zasiedzie pro herede. 59. Nadal jednak mona z innych przyczyn wiadomie zasiedzie cudz rzecz. Mianowicie, kto odda komu innemu fiduciae causa rzecz przez mancypacj lub in iure cessionem, a nastpnie sam wszed w jej posiadanie, moe j zasiedzie, oczywicie w rok, jeli jest ruchoma, a w dwa lata, jeli jest to grunt. Ten rodzaj zasiedzenia nazywa si usureceptio, poniewa to, co kiedy mielimy, odbieramy (recipimus) przez zasiedzenie (usucapionem). 60. Ale poniewa umowy cum fiducia zawiera si albo z wierzycielem z tytuu pignoris, albo z przyjacielem, by nasze rzeczy byy u niego bezpieczne, to jeli umowa cum fiducia zostaa zawarta z przyjacielem, to oczywicie w kadym wypadku przysuguje nam usureceptio. Jeli za z wierzycielem, to w kadym wypadku, jeli dug zosta spacony, a jeli nie zosta, to tylko wtedy, gdy ani dunik nie wynaj (conduxerit) jej od wierzyciela, ani nie uprosi (precario rogaverit) wierzyciela, by mu j byo wolno posiada; w tym wypadku przysuguje zasiedzenie lucrativum. 61. Podobnie jeli lud sprzeda rzecz zastawion (rem obligatam) i jej waciciel wejdzie w jej posiadanie, to dopuszcza si usumreceptionem. Ale i w tym wypadku czas zasiedzenia gruntu wynosi dwa lata. I na tym polega to, co si pospolicie nazywa dokonaniem ususreceptionis przez possessionem praediaturam. Bowiem ten, kto handluje z ludem, nazywa si praediator. 42

62. Zdarza si czasem, e waciciel nie ma prawa alienowa rzeczy, a niewaciciel takie prawo ma. 63. Bowiem wedle legis Iuliae nie wolno mowi alienowa gruntw posagowych wbrew onie, choby stay si one jego wasnoci w wyniku mancypacji dotis causa (dla celw posagowych), in iure cessionis lub zasiedzenia. Czy ten przepis dotyczy tylko gruntw italskich, czy take prowincjonalnych, jest kwesti dyskusyjn. 64. Na odwrt, agnat bdcy kuratorem szaleca moe alienowa jego rzecz na podstawie ustawy XII tablic; podobnie procurator... ; podobnie wierzyciel moe ex pactione (na podstawie umowy) alienowa pignus, cho nie naley on do niego. Naley to moe jednak tak rozumie, e przyjmuje si, e pignus jest alienowany zgodnie z wol dunika, ktry wczeniej si umwi, e bdzie wierzycielowi wolno sprzeda pignus, jeli pienidze nie zostan spacone. 65. Tak wic z tego, co powiedzielimy, okazuje si, e niektre rzeczy alienuje si wedle prawa przyrodzonego (naturali iure), a mianowicie te alienowane przez traditionem, inne za wedle prawa cywilnego (iuris civilis). Mancypacja, in iure cessio oraz zasiedzenie nale bowiem do prawa waciwego obywatelom rzymskim. 66. Jednak nie tylko te rzeczy, ktre staj si nasze przez traditionem, adquirunt (uzyskujemy) wedle prawa przyrodzonego, lecz take te, ktre obejmujemy przez zawaszczenie (occupationem), poniewa wczeniej byy niczyje, do ktrych naley wszystko, co mona schwyta na ziemi, w morzu lub przestworzach. 67. Tak wic jeli pochwycimy dzikie zwierz, ptaka lub ryb, to zwierz, w chwili, w ktrej zostaje pochwycone, staje si nasze, i tak dugo bdzie nasze, jak dugo bdzie si znajdowao pod naszym nadzorem. A gdy ucieknie spod naszej wadzy i odzyska przyrodzon wolno, zacznie nalee do tego, kto je zawaszczy, poniewa przestao by ju nasze. Uwaa si, e odyskao przyrodzon wolno, jeli albo znikno nam z oczu, albo jeli jest w zasigu naszego wzroku, jednak pogo za nim byaby trudna.

43

68. Co do zwierzt, ktre maj w zwyczaju odchodzi i powraca, jak na przykad gobie i pszczoy, a take jelenie, ktre zwyky chodzi do lasu i wraca, przekazano nam tak zasad, e jeli przestan mie zamiar powrotu, to przestaj nalee do nas i staj si wasnoci tych, ktrzy je zawaszcz. Uwaa si, e przestaj mie zamiar powrotu, gdy porzuc zwyczaj powracania. 69. Rwnie to, co zdobywamy na wrogach, staje si nasz wasnoci z przyczyn przyrodzonych. 70. Ale i to, czego nam przybywa per alluvionem (przez nanoszenie), staje si nasz wasnoci z tyche przyczyn. Uwaa si, e przez per alluvionem przybywa nam wtedy, gdy rzeka dodaje ziemi do naszego pola po trochu w taki sposb, e nie moemy okreli, ile w ktrym momencie przybyo. I o tym wanie pospolicie mwi si, e uwaa si, i przez nanoszenie przybywa to, co przybywa po trochu oszukujc nasz wzrok. 71. Dlatego jeli rzeka odetnie cz twojego gruntu i przyczy j do mojego, to ta cz pozostanie twoja. 72. A jeli na rodku rzeki pojawi si wyspa, to naley ona wsplnie do tych wszystkich, ktrzy po ktrejkolwiek stronie rzeki posiadaj nadbrzene grunty. Jeli za nastpi to nie na rodku rzeki, to naley ona do tych, ktrzy maj grunty przy brzegu naprzeciw najbliszej jej czci. 73. Poza tym to, co zostao wzniesione przez kogo na naszym gruncie, choby wznis to w swoim imieniu, wedle prawa przyrodzonego staje si nasze, poniewa superficies solo cedit (zabudowania przypadaj gruntowi). 74. Tym bardziej obowizuje to w odniesieniu do rolin, ktre kto posadzi na naszym gruncie, jeli tylko zapuciy korzenie. 75. To samo dotyczy te zboa, ktre kto zasia na naszym gruncie. 76. Ale jeli zadamy od niego wydania gruntu lub budynku i nie bdziemy chcieli spaci nakadw (inpensorum), ktre poczyni na budynek, szkk lub ziarno, to bdzie nas mg 44

odeprze exceptione doli mali, byleby tylko by posiadaczem w dobrej wierze.

77. Z tej samej przyczyny uznano, e to, co kto napisze na moich skrawkach papirusu lub pergaminach, choby zotymi literami, naley do mnie, poniewa litery przypadaj skrawkom papirusu lub pergaminom. I zgodnie z tym, jeli zadam wydania tych ksiek lub pergaminw nie zwrciwszy kosztw pisania, bd mg zosta odparty exceptione doli mali. 78. Uznaje si na odwrt, e jeli kto namalowa co, np. obraz, na mojej desce, to zdaniem wikszoci deska przypada obrazowi. Z trudem mona by poda podstaw tej rnicy. Z pewnoci zgodnie z t zasad, jeli nie zapaciwszy ceny deski bdziesz si domaga obrazu, podczas gdy ja bd jej posiadaczem, bdziesz mg zosta odparty exceptione doli mali. Jeli ty bdziesz posiadaczem, to logicznie powinna mi przysugiwa przeciw tobie actio, w ktrym to wypadku, jeli bym nie spaci kosztw malunku, bdziesz mnie mg odeprze exceptione doli mali, byle by tylko by posiadaczem w dobrej wierze. Jest jasne, e czy ty, czy kto inny ukradlicie desk, bdzie mi przysugiwaa actio furti. 79. Take w innych wypadkach poszukuje si naturalnego uzasadnienia. I tak, jeli zrobisz wino, oliw lub ziarno z moich winogron, oliwek lub kosw, to mona si zapyta, czy to wino, oliwa lub ziarno jest moje, czy twoje. Podobnie, jeli zrobisz jakie naczynie z mojego zota lub srebra, albo zbudujesz okrt, szaf lub awk z moich desek, albo jeli z mojej weny zrobisz ubranie, albo z moich wina i miodu zrobisz mid pitny, albo z moich lekarstw zrobisz plaster lub ma na bl oczu, mona si zapyta, czy to, co ty zrobie z moich rzeczy, naley do ciebie, czy do mnie. Sabinus i Cassius uwaaj, e naley patrze na to, czyj jest materia i substancja, tj. e czyj jest materia, do tego naley te zrobiona rzecz. Innym, a szczeglnie przedstawicielom drugiej szkoy, zdaje si najsuszniejsze, by rzecz naleaa do tego, kto j zrobi. Ale te sdz oni, e ten, czyj by materia, ma przeciwko temu, kto go ukrad, actionem furti. Mimo to uwaaj, e przysuguje mu przeciwko niemu rwnie condictio, poniewa mimo e nie mona windykowa nieistniejcej rzeczy, to mona wobec zodziei i innych jej posiadaczy dochodzi condictionis. [O tym, czy pupilli mog co alienowa.]

45

80. Musimy teraz wspomnie, e ani kobiecie, ani pupillo nie wolno bez zgody opiekuna alienowa rei mancipi. Natomiast rem nec mancipi kobieta moe alienowa, a pupillus nie. 81. Dlatego jeli kobieta poyczajc pienidze daje je komu bez zgody opiekuna, to poniewa staj si one wasnoci przyjmujcego, skoro pienidze s re nec mancipi, zawizuje zobowizanie. 82. Ale jeli pupillus zrobi to samo, to nie zawizuje zobowizania, poniewa bez zgody opiekuna nie czyni tych pienidzy wasnoci przyjmujcego. Dlatego te pupillus moe windykowa swoje pienidze, gdziekolwiek si znajduj, tj. da ich wydania... 83. I na odwrt, wszystkie rzeczy, tak mancipi jak i nec mancipi mog by wiadczone kobietom i pupillis bez zgody opiekuna, poniewa wolno im poprawia swoj sytuacj bez jego zgody. 84. Tak wic jeli dunik spaci pupillo pienidze, to staj si one jego wasnoci, ale sam dunik nie zostaje zwolniony, poniewa pupillus nie moe bez zgody opiekuna zwolni nikogo z zobowizania, skoro nie wolno mu bez zgody opiekuna dokona adnej alienacji. Jeli jednak wzbogaci si o te pienidze i nadal da zapaty, to moemy go odeprze exceptione doli mali. 85. Kobiet za take bez zgody opiekuna mona prawidowo spaci. Bowiem kto spaca, uwalnia si od zobowizania, poniewa, jak to powiedzielimy, kobiety mog rozporzdza (dimittere) rebus nec mancipi bez zgody opiekunw. Jest tak jednak, jeli przyjmie rzeczywicie pienidze, bo jeli nie przyjmie a tylko powie, e ju je dostaa i bdzie chciaa przez acceptilationem (uwolnienie z dugu) uwolni dunika bez zgody opiekuna, to nie bdzie to moliwe. 86. Adquirimus rzeczy dla nas nie tylko sami, ale take przez tych, ktrzy s u nas in potestate, in manu lub in mancipio; rwnie przez tych niewolnikw, ktrych uytkujemy; rwnie przez ludzi wolnych oraz cudzych niewolnikw posiadanych przez nas w dobrej wierze. Czemu si szczegowo przyjrzymy.

46

87. Tak wic to, co nasze dzieci, bdce u nas in potestate, lub nasi niewolnicy przyjmuj przez mancypacj lub uzyskuj przez traditionem lub zostaje im przyrzeczone przez stypulacj lub adquirunt z jakiegokolwiek tytuu, adquirunt one dla nas, bowiem ten, kto jest u nas in potestate, nie moe mie niczego wasnego. Dlatego jeli taka osoba zostanie ustanowiona spadkobierc, nie moe obj (adire) spadku bez naszego polecenia, a jeli na nasze polecenie obejmie go, to adquirit go dla nas, tak jakbymy sami zostali ustanowieni spadkobiercami. Odpowiednio zapis adquirit oczywicie take dla nas. 88. To jednak wiedzmy: jeli niewolnik jest w majtku u jednej osoby, a do innej naley wedle prawa Kwirytw, to w kadym wypadku dokonuje adquirendi tylko na rzecz osoby, u ktrej jest w majtku. 89. Jednak nie tylko wasno otrzymujemy przez tych, ktrzy s u nas in potestate, ale take posiadanie, cokolwiek bowiem obejm oni w posiadanie, uwaa si, e my posiadamy. Std te biegnie przez nich dla nas zasiedzenie. 90. Natomiast przez osoby, ktre s u nas in manu lub in mancipio, wasno adquirimus w kadym wypadku tak samo, jak przez osoby bdce u nas in potestate. Podnosi si natomiast pytanie, czy uzyskujemy przez nie take posiadanie, skoro ich samych nie posiadamy. 91. Co do tych niewolnikw, ktrych tylko uytkujemy, ustalono, e cokolwiek adquirunt kosztem naszego majtku lub wasn prac, adquirunt dla nas, natomiast to, co adquirunt z innych tytuw, przypada wacicielowi. Tak wic jeli ten niewolnik zostanie ustanowiony spadkobierc lub otrzyma jaki zapis lub darowizn, to adquiret go nie dla mnie, lecz dla swego waciciela. 92. Podobnie ustalono co do tych, ktrych posiadamy w dobrej wierze, niewane, czy s ludmi wolnymi, czy te cudzymi niewolnikami. Co bowiem ustalono dla uytkownika, tak samo uznano za suszne w odniesieniu do posiadacza w dobrej wierze. Tak wic jeli kto adquiret co z innego tytuu, ni owa dwa wymienione, to albo przypada to jemu samemu, jeli jest czowiekiem wolnym, albo jego wacicielowi, jeli jest niewolnikiem. 93. Lecz gdy posiadacz w dobrej wierze zasiedzi niewolnika, to ten z kadego tytuu bdzie adquiret dla niego, bo w stanie si jego wacicielem. Natomiast uytkownik niewolnika 47

zasiedzie nie moe; po pierwsze dlatego, e nie posiada, lecz ma prawo uytkowania; po drugie, poniewa wie, e niewolnik jest cudzy. 94. Std wtpliwo, czy przez niewolnika, ktrego uytkujemy, moemy jak rzecz posiada i zasiedzie, cho sami go nie posiadamy? Przez tego za, ktrego w dobrej wierze posiadamy, bez wtpienia moemy posiada i zasiedzie. W odniesieniu do obydwu osb powiadamy zgodnie z ustaleniem, ktre przed chwil przedstawilimy, mianowicie, e jeli adquirit on co kosztem naszego majtku lub wasn prac, to adquirit dla nas. 95. Okazuje si std, e przez ludzi wolnych, ktrzy ani nie s poddani nostro iuri, ani nie s przez nas posiadani w dobrej wierze, oraz przez cudzych niewolnikw, ktrych ani nie uytkujemy, ani legalnie nie posiadamy, nie moemy z adnej przyczyny niczego adquirere. I o tym wanie mwi si pospolicie, e przez ludzi postronnych nie moemy niczego adquirere; i tylko co do posiadania stawia si pytanie, czy nie moemy czego adquirere przez osob woln. 96. Trzeba wiedzie, e na rzecz osb bdcych in potestate, in manu lub in mancipio nie mona dokona in iure cessionis, skoro bowiem osoby te nie mog mie niczego wasnego, to logiczne jest, e nie mog in iure vindicare, e co jest ich. 97. Na razie wystarczyo tyle powiedzie o tym, w jaki sposb dokonuje si adquirendi konkretnych rzeczy. Bowiem prawo dotyczce zapisw, ktre rwnie dotyczy otrzymywania konkretnych rzeczy, wygodniej bdzie przedstawi w innym miejscu. Zobaczmy wic teraz, w jaki sposb adquirimus rzeczy per universitatem (przez sukcesj uniwersaln). 98. Jeli zostalimy czyimi spadkobiercami, uzyskalimy po kim bonorum possessionem, kupilimy czyj majtek na licytacji (bona emerimus), adoptowalimy kogo lub przyjlimy jako on in manu, to majtek tej osoby przechodzi na nas. 99. Najpierw zajmiemy si spadkami, ktrych s dwa rodzaje, przypadaj nam bowiem albo ex testamento, albo ab intestato. 100. Pierw rozwaymy te, ktre nam przypadaj ex testamento.

48

101. Pocztkowo istniay dwa rodzaje testamentw, sporzdzano bowiem testament albo podczas calatiorum comitiorum, ktre to comitia dwa razy w roku przeznaczano na sporzdzanie testamentw, albo in procinctu, tj. gdy na czas wojny wzywano pod bro (procinctus to przygotowane i uzbrojone wojsko). Pierwszym sposobem sporzdzano wic testament w czasie pokoju i beztroski, drugim w trakcie wyruszania do bitwy. 102. Pojawi si pniej trzeci rodzaj testamentu, ktrego sporzdzenie odbywao si per aes et libram. Mianowicie, kto nie sporzdziwszy testamentu ani calatis comitiis, ani in procinctu, obawia si nagej mierci, oddawa przyjacielowi mancypacyjnie ca swoj familiam, tj. swoje patrimonium, i mwi, co zgodnie z jego wol ma zosta kademu dane po jego mierci. Testament ten nazywa si per aes et libram oczywicie dlatego, e jest dokonywany przez mancypacj. 103. Owe dwa rodzaje testamentw wyszy z uycia, a w uytku pozosta tylko rodzaj per aes et libram. Oczywicie teraz odbywa si to inaczej, ni dawniej. Niegdy bowiem familiae emptor, tj. ten, kto przyjmowa mancypacyjnie od testatora jego familiam, uzyskiwa miejsce spadkobiercy i dlatego testator jemu zleca, co zgodnie z jego wol ma zosta kademu dane po jego mierci. Obecnie za kto inny zostaje w testamencie ustanowiony spadkobierc a take obciony zapisami, a kto inny wystpuje dla pozoru i naladowania dawnego prawa jako familiae emptor. 104. Odbywa si to nastpujco: sporzdzajcy testament, w obecnoci, jak przy pozostaych mancypacjach, 5 wiadkw, dojrzaych obywateli rzymskich, oraz libripensa, zapisawszy tre testamentu na tabliczkach, pozornie mancypuje swoj familiam na czyj rzecz. Familiae emptor wypowiada przy tym sowa: FAMILIAM PECUNIAMQUE TUAM ENDO MANDATELA TUA CUSTODELAQUE MEA ESSE AIO, EAQUE, QUO TU IURE TESTAMENTUM FACERE POSSIS SECUNDUM LEGE PUBLICAM, HOC AERE (twoj familiam i twoj pecuniam nabywam i owiadczam, e z twojego polecenia s pod moj opiek, i niech, by ty mg sporzdzi testament zgodnie z prawem publicznym, tym spiem) i, jak niektrzy dodaj, AENAEQUE LIBRA, ESTO MIHI EMPTO (i wag spiow, zostan przeze mnie kupione). Nastpnie uderza spiem o wag i daje go testatorowi jakby w miejsce ceny. Nastpnie testator, trzymajc w rku tabliczki z testamentem, mwi tak: HAEC ITA UT IN HIS TABULIS CERISQUE SCRIPTA SUNT, ITA DO ITA LEGO ITA TESTOR, ITAQUE VOS, QUIRITES, TESTIMONIUM MIHI PERHIBETOTE (jak na tych tabliczkach 49

i wosku zapisano, tak daj, tak zapisuj, tak testuj, i tak wy, Kwiryci, dajcie mi wiadectwo). Nazywa si to nuncupatio, bowiem nuncupare znaczy bowiem publicznie owiadczy, a wanie to, co testator konkretnie napisa na tabliczkach w testamencie uwaa si za wymienione i potwierdzone tym oglnym owiadczeniem. 105. Wrd wiadkw nie powinien si znajdowa nikt bdcy in potestate u familiae emptoris ani u samego testatora, poniewa, naladujc dawne prawo, cae to odbywajce si dla sporzdzenia testamentu negotium uwaa si za negotium midzy familiae emptore a testatorem. Jak wida, niegdy, jak ju wspomnielimy, przyjmujcy mancypacyjnie familiam od testatora zajmowa miejsce spadkobiercy. Std te odrzuca si w tym wypadku wiadectwo pochodzce z rodziny. 106. Dlatego te jeli osoba bdc in potestate u ojca wystpuje jako familae emptor, to wiadkiem nie moe by ani ojciec, ani nawet nikt inny bdcy u niego rwnie in potestate, na przykad brat. Rwnie jeli filius familias sporzdza po zwolnieniu ze suby testament ex castrensi peculio, to prawidowo jako wiadek nie moe wystpi ani jego ojciec, ani nikt bdcy wraz z nim u ojca in potestate. 107. To samo, co powiedzielimy o wiadkach, dotyczy i libripensa, gdy on rwnie zalicza si do wiadkw. 108. Osoba bdca in potestate u spadkobiercy lub zapisobiorcy albo u ktrej sam spadkobierca lub zapisobiorca jest in potestate, albo bdca u tej samej co oni osoby in potestate, moe wystpowa jako wiadek lub libripens, a nawet sami spadkobierca lub zapisobiorca mog zgodnie z prawem wystpowa w tej roli. Nie powinno si jednak korzysta z tego przepisu w odniesieniu do samego spadkobiercy oraz osb bdcych u niego in potestate albo u ktrych on jest in potestate. [ O testamencie onierskim (testamento militum) ] 109. onierze ze wzgldu na zupeny brak dowiadczenia zostali zwolnieni constiutionibus pryncepsw z tak starannego przestrzegania przepisw przy sporzdzaniu testamentu. Dlatego choby nie wystpia ustawowa liczba wiadkw, choby nie sprzedali familiae ani nie dokonali nuncupationis testamentu, mimo to uwaa si testament za sporzdzony prawidowo. 50

110. Ponadto wolno im ustanowi (instituere) spadkobiercami cudzoziemcw i Latynw, jak rwnie dokonywa na ich rzecz zapisw, gdy tymczasem w innych wypadkach cudzoziemcom nie wolno wedle iuris civilis otrzymywa spadku ani zapisu, a Latynom wedle legis Iuniae. 111. Take caelibes, ktrym lex Iulia zakazuje otrzymywa spadki i zapisy, oraz orbi, tj. bezdzietni, ktrzy lege... 112. ...na wniosek boskiego Hadriana uchwalono senatus consultum, ktre pozwala... ...kobietom bez dokonywanie coemptionis sporzdzi testament, jeli tylko skoczyy 12 lat. Oczywicie jeli nie uwolniy si spod opieki, to powinny testowa za zgod opiekuna. 113. Wida std, e sytuacja kobiet jest lepsza ni mczyzn. Mczyzna modszy ni 14 lat nie moe bowiem sporzdzi testamentu, choby chcia to uczyni za zgod opiekuna, a kobieta moe, gdy koczc 12 lat uzyskuje prawo sporzdzenia testamentu. 114. Tak wic jeli si zapytamy, czy testament jest wany (testamentum valet), to najpierw powinnimy sprawdzi, czy ten, kto go sporzdzi, mia testamenti factionem (prawo sporzdzenia testamentu). A jeli mia, to sprawdzamy, czy testowa zgodnie z zasadami iuris civilis, wyjwszy onierzy, ktrym ze wzgldu na zupeny brak dowiadczenia wolno, jak powiedzielimy, sporzdzi testament jak tylko chc i mog. 115. Dla wanoci testamentu wedle iuris civilis nie wystarczy jednak przestrzeganie tego, co wyej powiedzielimy o sprzeday familiae, o wiadkach i o nuncupatione. 116. Wymaga si przede wszystkim, by ustanowienie spadkobiercy zostao dokonane zgodnie z uroczystym obyczajem, bo jeli zostanie ustanowiony inaczej, to nic nie pomoe, e familia testatora zostanie tak sprzedana, wystpi tacy wiadkowie i zostanie dokonane takie nuncupatio testamentu, jak to wyej opisalimy. 117. Uroczyste ustanowienie brzmi tak: TITIUS HERES ESTO (Tytus niech bdzie spadkobierc). Za dopuszczalne uwaa si te: TITIUM HEREDEM ESSE IUBEO (nakazuj, by Tytus by spadkobierc). Niedopuszczalne jest natomiast: TITIUM HEREDEM ESSE 51

VOLO (chc, by Tytus by spadkobierc). Wielu nie dopuszcza te: TITIUM HEREDEM INSTITUTO (Tytusa ustanawiam spadkobierc), a take HEREDEM FACIO (czyni spadkobierc). 118. Trzeba te baczy, by bdca pod opiek kobieta, sporzdzajc testament, uzyskaa zgod opiekuna, w przeciwym bowiem razie testament bdzie wedle iuris civilis niewany (testamentum inutile, testamentum non valet). 119. Jeli testament jest zapiecztowany pieczciami siedmiu wiadkw, to pretor secundum tabulas testamenti (zgodnie z treci testamentu) przyznaje bonorum possessionem ustanowionym w nim spadkobiercom i jeli nie ma nikogo, komu spadek naleaby si wedle ustawy ab intestato, jak na przykad brata ze wsplnego ojca, stryja, albo syna brata, to ustanowieni w testamencie spadkobiercy mog zatrzyma spadek. Ta sama zasada obowizuje, jeli testament jest z innego powodu niewany, na przykad dlatego, e testator nie sprzeda familiae albo nie wypowiedzia sw nuncupationis. 120. Zobaczmy jednak, czy, choby pojawili si brat lub stryj, mieliby pozycj silniejsz ni spadkobiercy ustanowieni w testamencie. Ot reskryptem cesarza Antonina postanowiono, e ci, ktrzy wystpuj o bonorum possessionem secundum tabulas testamenti sporzdzonego niezgodnie z prawem, mog obroni si przeciw osobom windykujcym spadek ab intestato za pomoc exceptionis doli mali. 121. Dotyczy to z pewnoci testamentw sporzdzonych przez mczyzn. Dotyczy te tych sporzdzonych przez kobiety w sposb niewany na przykad dlatego, e nie sprzeday familiae lub nie wypowiedziay nuncupationis. Zobaczymy dalej, czy ta constitutio dotyczy te tych testamentw sporzdzonych przez kobiety, przy ktrych brakowao zgody opiekuna. 122. Mwimy oczywicie o tych kobietach, ktre nie s in tutela legitima u swoich rodzicw lub patronw, lecz maj opiekunw innego rodzaju, ktrzy mog wbrew swojej woli zosta zmuszeni do udzielenia zgody. Jest natomiast jasne, e nie mona sporzdzonym bez zgody rodzica lub patrona testamentem odsun ich od spadku. 123. Jeli kto ma in potestate syna, to musi albo ustanowi go spadkobierc, albo go nominatim (imiennie) wydziedziczy (exheredere), bo jeli pominie go milczeniem, to 52

testament bdzie niewany. Obowizuje to tak dalece, e nasi nauczyciele uwaaj, e choby syn zmar za ycia ojca, mimo to nikt na podstawie tego testamentu nie bdzie mg zosta spadkobierc, naturalnie dlatego, e ustanowienie spadkobiercy byo od samego pocztku niewane. Jednak przedstawiciele drugiej szkoy sdz, e jeli syn yje w chwili mierci ojca, to oczywicie bdzie on przeszkod dla spadkobiercw wyznaczonych w testamencie i zostanie spadkobierc ab intestato. Jeli za syn zginby przed mierci ojca, to uwaaj, e spadek moe zosta objty na podstawie testamentu i e syn nie bdzie ju przeszkod. Oczywicie dlatego, e uwaaj, i pominicie syna nie czyni testamentu niewanym od samego pocztku. 124. Jeli testator pominie pozostae dzieci, to testament jest wany. Jednak owe pominite osoby dochodz do spadkobiercw wymienionych (heredum scriptorum) w testamencie, otrzymujc swoj cz, jeli s to sui heredes, a poow, jeli s to heredes extranei. A wic, jeli na przykad kto ustanowi trzech synw spadkobiercami, a crk pominie, to crka stanie si dodatkowym spadkobierc w czwartej czci, co wynika std, e ab intestato naleaaby si jej po mierci ojca taka cz. Jeli za ustanowiby on heredes extraneos i pomin crk, to crka staaby si dodatkowym spadkobierc w drugiej czci. Dotyczy to tak samo i wnuka oraz wszystkich innych dzieci pci mskiej i eskiej. 125. Wic jak to jest? Ot mimo e zgodnie z tym, co powiedzielimy, zabieraj wymienionym w testamencie spadkobiercom tylko drug cz, jednak pretor przyznaje im contra tabulas testamenti (przeciw treci testamentu) bonorum possessionem i dlatego heredes extranei s pozbawiani caego spadku i staj si heredibus sine re. 126. Uywano tej zasady niezalenie od tego, czy chodzio o kobiety, czy o mczyzn. Jednak ostatnio cesarz Antoninus postanowi w swoim reskrypcie, e kobiety nie uzyskuj przez bonorum possessionem wicej, ni by wynikao std, e s dodawane do grona spadkobiercw. Rwnie w stosunku do kobiet emancypowanych naley przestrzega zasady, by nigdy nie naleao im si bonorum possessio czego wicej, ni tego, co by si im naleao przez dodanie do grona spadkobiercw, gdyby byy in potestate. 127. Jeli syn zostaje przez ojca wydziedziczony, powinno to nastpi nominatim, bo w przeciwnym wypadku niczego to nie da. Uwaa si, e wydziedziczenie nominatim ma miejsce, jeli zostanie dokonane tak: TITIUS FILIUS MEUS EXHERES ESTO (syn mj 53

Tytus niech zostanie wydziedziczony), lub tak: FILIUS MEUS EXHERES ESTO (syn mj niech zostanie wydziedziczony), nie dodajc jego wasnego imienia. 128. Natomiast pozostae dzieci pci mskiej i eskiej wystarczy wydziedziczy inter ceteros, tj. tymi sowy: CETERI OMNES EXHEREDES SUNTO (wszyscy pozostali niech zostan wydziedziczeni), ktre to sowa naley doda zaraz za ustanowieniem spadkobiercw. Jest to jednak zasada iuris civilis. 129. Bowiem pretor wszystkie dzieci pci mskiej, tj. wnuki i prawnuki... 130. Rwnie pogrobowcy musz zosta ustanowieni spadkobiercami lub wydziedziczeni nominatim. 131. Sytuacja wszystkich jest tu taka sama, bo jeli zostanie pominity pogrobowy syn lub dowolne inne dziecka pci mskiej lub eskiej, to testament bdzie wany, ale po urodzeniu pogrobowca zaamie si (rumpit) i dlatego cao utraci moc (infirmatur). Dlatego jeli kobieta spodziewajca si pogrobowego dziecka poroni, to nie bdzie przeszkody dla objcia spadku przez spadkobiercw wymienionych w testamencie. 132. Osoby pci eskiej zwykle wydziedzicza si bd nominatim, bd inter ceteros, z tym jednak, e jeli zostaj wydziedziczone inter ceteros, to naley im cokolwiek zapisa, by nie wyglday na pominite przez zapomnienie. Natomiast dzieci pci mskiej nie s uwaane za prawidowo wydziedziczone, jeli nie zostan wydziedziczone nominatim, na przykad w ten sposb: QUICUMQUE MIHI FILIUS GENITUS FUERIT EXHERES ESTO (ktokolwiek urodzi mi si synem, niech zostanie wydziedziczony)... 133. W takiej samej sytuacji jak pogrobowcy s te ci, ktrzy staj si suis heredibus jakby przez urodzenie nastpujc po rodzicach bdcych suis heredibus, na przykad jeli bym mia syna i z niego wnuka lub wnuczk, to poniewa syn jest bliszy stopniem, tylko on ma prawa sui heredis, cho wnuk i wnuczka z niego s tak samo u mnie in potestate. Ale jeli mj syn umrze za mojego ycia albo z jakiegokolwiek powodu wyjdzie spod mojej potestatis, to wnuk i wnuczka zaczynaj zajmowa jego miejsce i w ten sposb uzyskuj prawa suorum heredum tak jak przez urodzenie.

54

134. Tak jak musz, by sporzdzi testament prawidowo, ustanowi syna spadkobierc lub wydziedziczy, tak musz te, by testament nie zaama si w w sposb, tak samo ustanowi lub wydziedziczy wnuka lub wnuczk z niego, by przez przypadek po mierci syna testament nie zaama si przez wnuka lub wnuczk zajmujcych jego miejsce tak, jak zaamuje si przez narodziny. Przewiduje to lex Iunia Vellaea, w ktrej zapisano te sposb wydziedziczania, a mianowicie by dzieci pci mskiej wydziedzicza nominatim, a pci eskiej bd nominatim, bd inter ceteros, z tym eby osobom wydziedziczanym inter ceteros cokolwiek zapisa. 135. Wedle iuris civilis dzieci emancypowanych nie trzeba ani ustanawia spadkobiercami, ani wydziedzicza, nie s one bowiem suis heredibus. Jednak pretor nakazuje, by je, jeli nie s ustanowione spadkobiercami, niezalenie od pci wydziedziczy, przy tym pci mskiej nominatim, a pci eskiej nominatim lub inter ceteros. A jeli nie zostan ani ustanowione spadkobiercami, ani wydziedziczone, jak to wyej powiedzielimy, to przyzna im bonorum possessionem contra tabulas. 135a. Nie s u ojca in potestate ci, ktrzy otrzymali wraz z nim obywatelstwo rzymskie, jeli ojciec przyjmujc obywatelstwo rzymskie nie wystpi rwnoczenie do pryncepsa o umieszczenie ich u niego in potestate, albo jeli prosi, ale mu tego nie przyznano. Kto natomiast zosta przez cesarza umieszczony u ojca in potestate nie rni si niczym od tych, ktrzy si w tym stanie urodzili. 136. Sytuacja synw adoptowanych jest taka sama jak rodzonych, pki pozostaj w adopcji. Jeli za zostan przez adoptujcego ojca emancypowani, to nie zaliczaj si do jego dzieci ani wedle iuris civilis, ani wedle edyktu pretora. 137. Z tego samego powodu rwnie na odwrt, dopki nale do rodziny adoptujcej, zaliczaj si z punktu widzenia rodzonego rodzica do heredum extraneorum. Jeli za zostan emancypowani przez adoptujcego ojca, to zaczynaj by w tej samej sytuacji, w ktrej byliby, gdyby zostali emancypowani przez rodzonego ojca. 138. Jeli kto sporzdziwszy testament adoptuje per populum jako syna kogo sui iuris lub per praetorem kogo bdcego u rodzica in potestate, to w kadym wypadku jego testament zaamuje si jak przez urodzenie si sui heredis. 55

139. Ta sama zasada obowizuje, jeli po sporzdzeniu testamentu ona wchodzi u kogo in manu lub jeli kobieta bdca in manu wychodzi za niego za m, a to dlatego, e w ten sposb zaczyna zajmowa miejsce crki i staje si jakby sua herede. 140. Nic nie pomaga, jeli ona lub w adoptowany zostali ustanowieni w tym testamencie spadkobiercami, poniewa uwaa si za zbdne badanie, czy zostali wydziedziczeni, skoro w momencie sporzdzania testamentu nie zaliczali si do suorum heredum. 141. Rwnie wyzwolony po pierwszej lub drugiej mancypacji syn wracajc in potestatem u ojca powoduje zaamanie si uprzednio sporzdzonego testatementu. Nic nie pomaga, jeli w tym testamencie zosta ustanowiony spadkobierc lub wydziedziczony. 142. Podobna zasada obowizywaa niegdy w stosunku do osoby, w ktrej imieniu na podstawie senatus consulti przedoono spraw bdu, poniewa narodzia si, powiedzmy, z cudzoziemki lub Latynki, ktra zostaa w bdzie pojta za on jako Rzymianka. Niezalenie od tego, czy taka osoba zostaa ustanowiona przez rodzica spadkobierc, czy te wydziedziczona, oraz czy spraw przedoono za ycia ojca, czy po jego mierci, w kadym wypadku nastpowao zaamanie si testamentu jak przy narodzinach. 143. Obecnie jednak, na podstawie nowego senatus consulti uchwalonego na wniosek boskiego Hadriana, jeli spraw przedkada si za ycia ojca, to testament w kadym wypadku zaamuje si tak samo jak kiedy. Ale jeli przedkada si spraw po mierci ojca, to testament zaamuje si, jeli pomija ow osob, jeli za jest ona wymieniona jako spadkobierca lub wydziedziczona, to nie zaamuje si, naturalnie po to, by sumiennie sporzdzone testamenty nie byy uniewaniane w momencie, w ktrym nie mog ju zosta sporzdzone od nowa. 144. Przez sporzdzenie zgodnie z prawem kolejnego testamentu, poprzedni testament zaamuje si. Nie ma znaczenia, czy na podstawie nowego testamentu wystpi jaki spadkobierca, czy nie wystpi, zwraca si bowiem uwag jedynie na to, czy mgby wystpi. Dlatego jeli kto wyznaczony na spadkobierc wedle kolejnego, sporzdzonego zgodnie z prawem testamentu nie bdzie chcia zosta spadkobierc albo umrze za ycia lub po mierci testatora, ale przed objciem spadku, albo zostanie wyczony per cretionem, albo nie speni 56

warunku, pod ktrym zosta ustanowiony spadkobierc, albo jako caelebs zostanie przez legem Iuliam odsunity od spadku, [w ktrych to wypadkach pater familias umiera bez testamentu], to poprzedni testament jest niewany, gdy zaamuje si z powodu kolejnego, a kolejny jest take pozbawiony mocy, poniewa nie wystpuje na jego podstawie aden spadkobierca. 145. Sporzdzone zgodnie z prawem testamenty mog te zosta wzruszone (infirmari) innymi metodami, na przykad jeli ten, kto testament sporzdzi, ulegnie capitis diminutioni. W poprzedniej ksidze przedstawilimy, w jaki sposb do tego dochodzi. 146. W tym wypadku mwimy, e testamenty staj si bezskuteczne (inrita), cho zarwne te, ktre si zaamuj, staj si bezskuteczne, jak i te, ktre od samego pocztku zostay sporzdzone niezgodnie z prawem, s bezskuteczne. Rwnie o tych, ktre sporzdzono zgodnie z prawem, i ktre pniej stay si bezskuteczne ze wzgldu na capitis diminutionem, mona mimo wszystko powiedzie, e si zaamay. Ale naturalnie byo uyteczniej rozrnia poszczeglne wypadki innymi nazwami, i dlatego o niektrych mwi si, e nie zostay sporzdzone zgodnie z prawem, a o innych, e sporzdzone zgodnie z prawem zaamay si lub stay bezskuteczne. 147. Jednak testamenty, ktre od samego pocztku zostay sporzdzone niezgodnie z prawem albo sporzdzone zgodnie z prawem, stay si bezskuteczne lub zaamay si, nie s wcale cakiem bezuyteczne. Jeli bowiem testament jest opiecztowany pieczciami siedmiu wiadkw, to wymieniony w nim spadkobierca moe wystpi o bonorum possessionem secundum tabulas, jeli tylko zmary testator by w chwili mierci Rzymianinem suae potestatis. Jeli natomiast testament sta si bezskuteczny, poniewa testator utraci na przykad obywatelstwo lub te wolno, albo poniewa odda si do adopcji i w chwili mierci by u adoptujcego ojca in potestate, to wymieniony w testamencie spadkobierca nie moe wystpi o bonorum possessionem secundum tabulas. 148. Ci, ktrym udzelia si bonorum possessionem secundum tabulas testamenti sporzdzonego od samego pocztku niezgodnie z prawem albo sporzdzonego zgodnie z prawem, ktry pniej si zaama lub sta bezskuteczny, jeli mog otrzyma spadek, bd mieli bonorum possessionem cum re, jeli za spadek bdzie mg zosta im odebrany, to bd mieli bonorum possessionem sine re. 57

149. Jeli bowiem kto zosta ustanowiony spadkobierc iure civili na podstawie pierwszego lub kolejnego testamentu lub sta si wedle ustawy spadkobierc ab intestato, to moe on odebra im spadek. Jeli za nikt inny nie jest spadkobierc iure civili, to mog sami zachowa spadek, a nie majcy uprawnie ustawowych kognaci nie bd mieli przeciwko nim adnych praw. 149a. Czasem jednak, jak ju wczeniej wspomnielimy, uwaa si wymienionych w testamencie spadkobiercw za majcych silniejsz pozycj take od spadkobiercw ustawowych, na przykad jeli testament dlatego zosta sporzdzony niezgodnie z prawem, e nie sprzedano familiae albo e testator nie wypowiedzia sw nuncupationis. ...jeli agnaci dochodziliby spadku... 150. ...t lege postanowiono, e majtek staje si caduco i staje si wasnoci pastwa (populi), jeli nikt nie zostaje spadkobierc ani bonorum possessore po zmarym. 151. Moe si zdarzy, e sporzdzony zgodnie z prawem testament zostanie wzruszony wol przeciwn. Okazuje si natomiast, e nie moe zosta wzruszony tylko dlatego, e testator pniej nie chcia, eby by wany, a obowizuje to tak dalece, e choby przeci jego sznurki, mimo to pozostanie on wany z punktu widzenia iuris civilis. Nawet gdyby zniszczy albo i spali tabliczki testamentu, to to, co tam byo napisane, pozostanie mimo wszystko wane, cho dowd moe by trudny. 151a. Jak wic jest? Jeli kto dochodzi bonorum possessionis ab intestato, a ten, kto jest spadkobierc na podstawie testamentu, dochodzi spadku... ...przechodzi spadek. Tak zdecydowano w reskrypcie cesarza Antonina. 152. Spadkobiercy nazywaj si albo necessarii, albo extranei. 153. Herede necessario jest niewolnik ustanowiony spadkobierc wraz z wolnoci, a nazywa si go tak dlatego, e czy chce, czy nie chce (sive velit sive nolit), w kadym wypadku staje si natychmiast po mierci testatora czowiekiem wolnym i spadkobierc.

58

154. Dlatego ten, kto wtpi w swoj wypacalno, zwykle w pierwszej, drugiej albo i ostatniej kolejnoci ustanawia spadkobierc wraz z wolnoci niewolnika, po to, by, gdyby nie zaspokoi wierzycieli, zlicytowany zosta raczej majtek jego spadkobiercy ni samego testatora, tj., by niesawa (ignominia) zwizana z licytacj majtku dotkna raczej spadkobiercy ni samego testatora. Co prawda Sabinus uznaje apud Fufidium, e naley uwolni spadkobierc od niesawy, skoro nie ze swojej winy, lecz na podstawie obowizku prawnego podlega licytacji, ale my nie posugujemy si t zasad. 155. Ze wzgldu jednak na t uciliwo pozwala si mu na t wygod, by to, czego adquirendi dokona po mierci patrona, niewane, czy przed czy po licytacji majtku, mg zachowa dla siebie. Choby licytowano majtek pro portione (pokrywajc tylko cz zaduenia), to nie licytuje si go z tytuu dugw spadkowych ponownie, chyba e wzbogaci si z tytuu spadku, na przykad przez Latyna. Tymczasem pozostaym osobom, ktrych majtek licytuje si pro portione, jeli dokonaj pniej adquirendi czego, to zwykle dokonuje si licytuacji ponownie. 156. Suis et necessariis heredibus s na przykad syn i crka, wnuk i wnuczka z syna i tak dalej, jeli tylko byli in potestate u zmarego. Ale by wnuk lub wnuczka stali si suis heredibus, nie wystarczy im znajdowa si w chwili mierci dziadka u niego in potestate, ale trzeba, by ich ojciec za ycia swego ojca przesta by suo herede, albo zabrany przez mier, albo z jakiej innej przyczyny wyzwolony spod potestatis. Wtedy bowiem wnuk lub wnuczka wchodz na miejsce swego ojca. 157. Owi heredes nazywaj si sui, poniewa s spadkobiercami domowymi i jeszcze za ycia rodzica s w pewnym sensie traktowani jak waciciele. Std jeliby kto zmar intestatus, pierwszestwo w dziedziczeniu maj dzieci. Nazywa si ich necessarii, poniewa w kadym wypadku, czy chc, czy nie chc (sive velint sive nolint), staj si spadkobiercami tak ab intestato, jak i ex testamento. 158. Pretor pozwala im jednak uchyli si od przyjcia (abstinere) spadku, by mona byo zlicytowa majtek rodzica.

59

159. Ta sama zasada obowizuje w stosunku do ony bdcej in manu, poniewa zajmuje ona miejsce crki, oraz do synowej bdcej in manu u syna, poniewa zajmuje ona miejsce wnuczki. 160. Podobn moliwo uchylenia si da pretor rwnie osobom, ktre znajdujc si in mancipio zostay ustanowione spadkobiercami i otrzymay wolno, mimo e s one heredibus necessariis, a nie suis, podobnie jak niewolnicy. 161. Pozostae, nie poddane wadzy testatora osoby nazywaj si heredes extranei. Tak wic rwnie nasze dzieci nie znajdujce si u nas in potestate s uwaane za heredes extraneos, jeli ustanowimy je spadkobiercami. Dlatego te kogo spadkobierc ustanowia matka, ten rwnie zalicza si do heredum extraneorum, poniewa kobieta nie ma in potestate swoich dzieci. Do tej samej grupy zalicza si te niewolnikw, ktrzy zostali ustanowieni spadkobiercami wraz z wolnoci, a pniej zostali przez waciciela manumissi. 162. Heredibus extraneis wolno zastanowi si, czy chc, czy te nie chc obj spadku. 163. Ale jeli kto majcy moliwo uchylenia si zaj si majtkiem spadkowym albo jeli kto, komu wolno zastanowi si, czy chce spadek obj, obj go, to pniej nie ma ju moliwo pozostawienia spadku, chyba e nie ma 25 lat. Bowiem osobom w tym wieku, podobnie jak kiedy zostan omamione w inny sposb, choby bez zastanowienia przyjy obciony spadek, przychodzi z pomoc pretor. Wiem take, e boski Hadrian udzieli tej aski take majcemu ponad 25 lat, gdy po objciu spadku pokaza si wielki dug, ktry w momencie obejmowania spadku by ukryty. 164. Heredibus extraneis dana jest zwykle cretio, tj. termin na zastanowienie si, by w okrelonym czasie albo objli spadek, albo jeli nie objli, przez upyw terminu zostali od niego odsunici. Nazywa si to cretio, poniewa cernere (supinum: cretum) znaczy jakby rozstrzygn i postanowi. 165. Jeli wic jest napisane: HERES TITIUS ESTO (spadkobierc niech bdzie Tytus), to powinnimy doda: CERNITOQUE IN CENTUM DIEBUS PROXUMIS, QUIBUS SCIES POTERISQUE. QUOD NI ITA CREVERIS, EXHERES ESTO (i niech si zdecyduje w 100

60

najbliszych dni, kiedy bdziesz wiedzia i mia mono. A jeli si nie zdecydujesz, zosta wydziedziczony). 166. A jeli kto zostanie w ten sposb ustanowiony spadkobierc i chce nim zosta, to powienien si w cigu terminu cretionis zdecydowa, tj. wypowiedzie sowa: QUOD ME PUBLIUS MEVIUS TESTAMENTO SUO HEREDEM INSTITUIT, EAM HEREDITATEM ADEO CERNOQUE (skoro Publiusz Mewiusz ustanowi mnie w swoim testamencie spadkobierc, obejmuj ten spadek i decyduj si na niego). A jeli si w ten sposb nie zdecyduje, to z upywem cretionis zostaje wyczony. I nic nie zmienia, jeli dziaa pro herede (jako spadkobierca), tj. jeli uywa rzeczy spadkowych jak spadkobierca. 167. Tymczasem ten, kto zosta ustanowiony spadkobierc bez cretionis lub kto zosta powoany do spadku z ustawy ab intestato, moe sta si spadkobierc albo decydujc (cernens) si na spadek, albo dziaajc pro herede, albo przez sam wol (nuda voluntate) objcia go i ma swobod objcia spadku wtedy, kiedy tylko zechce. Jednake na wniosek wierzycieli spadkowych pretor zwykle okrela czas, w ktrym ten, kto chce, moe obj spadek, by jeli tego nie zrobi, byo wolno wierzycielom zlicytowa majtek zmarego. 168. Skoro za osoba ustanowiona spadkobierc cum cretione nie staje si nim, jeli nie zdecyduje si na spadek, to nie zostaje ona inaczej wyczona, ni nie decydujc si na niego a upynie cretio. Tak wic choby przed terminem cretionis postanowia nie obejmowa spadku, moe mimo to zosta spadkobierc, jeli aujc odmowy zdecyduje si na niego przed upywem cretionis. 169. Tymczasem ten, kto zosta ustanowiony spadkobierc bez cretionis lub kto zosta powoany do spadku ab intestato przez ustaw, tak samo jak staje si spadkobierc przez sam wol, tak rwnie przez przeciwne postanowienie natychmiast traci spadek. 170. Kada cretio musi by ograniczona okrelonym czasem. Za dopuszczalny uwaa si czas 100 dni, ale mimo to wedle iuris civilis moe zosta dany czas duszy lub krtszy. Duszy bywa jednak niekiedy skracany przez pretora. 171. Ale cho kad cretionem ogranicza si terminem (certo die), to jedne cretiones nazywa si cretiones vulgares, a inne cretiones certorum dierum. Cretio vulgaris to taka certio, jak 61

przedstawilimy wyej, tj. w ktrej dodaje si sowa: QUIBUS SCIET POTERITQUE, natomiast cretio certorum dierum to taka, w ktrej pisze si pozostae sowa, a te pomija. 172. Te dwie cretiones bardzo si midzy sob rni. Bowiem przy cretione vulgari nie wlicza si tych dni, kiedy kto nie wie, e zosta ustanowiony spadkobierc i e moe si zdecydowa na spadek. Natomiast przy cretione certorum dierum licz si te dni upywajce, kiedy kto nie wie, e zosta ustanowiony spadkobierc, jak rwnie te, kiedy z innego powodu nie mg si zdecydowa, i to nawet jeli zosta ustanowiony spadkobierc pod warunkiem. Std lepiej i zdatniej jest posuy si cretione vulgari. 173. Nazywa si tak cretionem te cretio continua, poniewa upywajce dni liczy si w sposb cigy. Ale poniewa ta cretio jest tak surowa, znacznie czciej uywa si tej drugiej, ktra z tego wzgldu nazywa si cretio vulgaris (pospolita). [ O substytucjach. ] 174. Niekiedy tworzymy dwa lub wicej stopni spadkobiercw, w ten sposb: L. TITIUS HERES ESTO CERNITOQUE IN DIEBUS CENTUM PROXIMIS, QUIBUS SCIES POTERISQUE. QUOD NI ITA CREVERIS, EXHERES ESTO. TUM MEVIUS HERES ESTO CERNITOQUE IN DIEBUS CENTUM (spadkobierc niech bdzie Lucjusz Tytus i niech si zdecyduje w 100 najbliszych dni, kiedy bdziesz wiedzia i mia mono. A jeli si nie zdecydujesz, zosta wydziedziczony. Wwczas spadkobierc niech bdzie Mewiusz i niech si zdecyduje w 100 dni) i tak dalej. Tak kolejno, ile razy chcemy, tyle moe dokona substytucji. 175. Wolno nam dokona substytucji jednej lub wielu osb w miejsce jednej osoby lub przeciwnie, w miejsce wielu osb dokona substytucji jednej lub wielu. 176. Tak wic wymieniony w testamencie spadkobierca pierwszego stopnia staje si spadkobierc przez zdecydowanie si na spadek i wyklucza tym samym substytutw. Jeli nie decydujc si zostanie odsunity, to choby dziaa pro herede, mimo to na jego miejsce wchodzi substytut. Tak kolejno, jeli jest wicej stopni, odbywa si to wobec kadego wedle podobnej zasady.

62

177. Ale jeli wyznaczono cretionem bez wydziedziczenia, tj. tymi sowy: SI NON CREVERIS, TUM PUBLIUS MEVIUS HERES ESTO (jeli si nie zdecydujesz, wwczas spadkobierc niech bdzie Publiusz Mewiusz), to inaczej si to rozumie, bo jeli ten pierwszy pominwszy cretionem zacznie dziaa pro herede, to dopuszcza substytuta w czci i obaj staj si spadkobiercami w rwnych czciach. Natomiast jeli ani nie zdecyduje si na spadek, ani nie bdzie dziaa pro herede, to oczywicie w caoci zostanie odsunity i substytut przejmie cay spadek. 178. Sabinus by zdania, e dopki poprzednik moe si zdecydowa i tym samym sta si spadkobierc, to nie dopuszcza substytuta, choby wczeniej dziaa pro herede; kiedy za cretio upynie, to dziaajc pro herede dopuszcza substytuta. Inni za uwaaj, e take dziaajc pro herede przed upywem cretionis moe dopuci w czci substytuta i e wicej do cretionis nie moe ju powrci. 179. Naszym niedojrzaym dzieciom bdcym u nas in potestate moemy wyznaczy substytuta nie tylko tak, jak wyej powiedzielimy, tj. tak, by, jeli nie pojawi si spadkobiercy, kto inny zosta naszym spadkobierc, ale rwnie tak, by, jeli pojawi si spadkobiercy, ale umr przed dojciem do dojrzaoci, to kto inny sta si ich spadkobierc, na przykad w ten sposb: TITIUS FILIUS MEUS MIHI HERES ESTO. SI FILIUS MEUS MIHI HERES NON ERIT, SIVE HERES MIHI ERIT ET IS PRIUS MORIATUR QUAM IN SUAM TUTELAM VENERIT, TUNC SEIUS HERES ESTO (moim spadkobierc niech bdzie mj syn Tytus. Jeli mj syn nie stanie si moim spadkobierc lub stanie si nim, ale umrze przed przejciem pod wasn opiek, wwczas spadkobierc niech bdzie Sejusz). 180. W tym wypadku, jeli syn nie wystpi jako spadkobierca, to spadkobierc ojca stanie si substytut. A jeli syn wystpi jako spadkobierca i umrze przed dojciem do dojrzaoci, to spadkobierc samego syna stanie si substytut. Dlatego w pewnym sensie mamy do czynienia z dwoma testamentami, jednym ojca, drugim syna, tak jakby syn sam sobie ustanowi spadkobierc. Raczej jednak jest to jeden testament dla dwch spadkw. 181. Poza tym, by nie okazao si po mierci rodzica, e pupillo grozi niebezpieczestwo spisku, zwyko si substitutionis vulgaris dokonywa jawnie, tj. w tym miejscu, w ktrym ustanawiamy pupillum spadkobierc (bowiem przez substitutionem vulgarem powouje si do spadku substytuta, jeli pupillus w ogle nie wystpi jako spadkobierca; zdarza si to wtedy, 63

gdy umrze za ycia ojca, w ktrym to wypadku nie moemy podejrzewa substytuta o adne maleficium, poniewa za ycia testatora wszystko, co napisa on w testamencie, jest nieznane), natomiast substytucj, przez ktr powoujemy substytuta, jeli pupillus wystpi jako spadkobierca, ale umrze przed dojciem do dojrzaoci, zapisujemy osobno na dalszych tabliczkach, ktre piecztujemy osobnym sznurkiem i woskiem, a we wczeniejszych tabliczach zastrzegamy, by tych pniejszych nie otwiera za ycia niedojrzaego syna. Znacznie bezpieczniej jest jednak piecztowa obydwa rodzaje substytucji osobno na pniejszych tabliczkach, poniewa jeli substytucje byyby oddzielnie zapiecztowane, tak jak powiedzielimy, to z wczeniejszej mona by si domyle, e w drugiej podany jest ten sam substytut. 182. Nie tylko dla niedojrzaych dzieci, ktre ustanawiamy spadkobiercami, moemy ustanowi substytutw w ten sposb, e jeli umr one przed dojciem do dojrzaoci, to spadkobierc bdzie ten, kogo my chcemy, ale take dla tych dzieci, ktre wydziedziczamy. Tak wic w tym wypadku jeli pupillus dokona adquirendi czego ze spadkw, zapisw lub darowizn krewnych, to wszystko to naley do substytuta. 183. Cokolwiek powiedzielimy o substytucji dla niedojrzaych dzieci ustanowionych spadkobiercami lub wydziedziczonych, to samo dotyczy te pogrobowcw. 184. Nie moemy extraneo, ktrego ustanowilimy spadkobierc, wyznaczy substytuta w ten sposb, e jeli extraneus wystpi jako spadkobierca i umrze w cigu pewnego czasu, to substytut stanie si spadkobierc. Wolno nam jedynie zobowiza kogo przez fidecommissum, by odda nasz spadek w caoci lub czci. O tych przepisach powiemy w odpowiednim miejscu. 185. Niewolnicy nasi oraz cudzy mog zosta ustanowieni spadkobiercami tak samo, jak ludzie wolni. 186. Nasz wasny niewolnik musi rwnoczenie sta si wolny i sta si spadkobierc, tj. w ten sposb: STICHUS SERVUS MEUS LIBER HERESQUE ESTO (mj niewolnik Stichus niech bdzie wolny i niech bdzie spadkobierc), lub: HERES LIBERQUE ESTO (niech bdzie spadkobierc i niech bdzie wolny).

64

187. Bowiem jeli zostanie ustanowiony spadkobierc sine libertate (nie otrzymujc wolnoci), to choby pniej zosta wyzwolony przez waciciela, mimo to nie moe zosta spadkobierc, poniewa ustanowienie w odniesieniu do niego nie obowizuje. Take gdyby zosta alienowany, nie moe na polecenie nowego waciciela zdecydowa si na spadek. 188. Ustanowiony spadkobierc cum libertate (otrzymujc wolno), jeli jego sytuacja si nie zmieni, staje si na podstawie testamentu wolny a take zostaje herede necessario. Jeli za zosta wczeniej wyzwolony przez samego testatora, to wedle wasnego wyboru moe obj spadek. A jeli zosta alienowany, to musi obj spadek na polecenie nowego waciciela, w wyniku czego waciciel stanie si spadkobierc, sam niewolnik nie moe bowiem sta si ani spadkobierc, ani czowiekiem wolnym. 189. Ustanowiony spadkobierc cudzy niewolnik, jeli jego sytuacja si nie zmieni, musi obj spadek na polecenie swojego waciciela. Jeli za zosta przez niego alienowany, za ycia lub po mierci testatora, ale zanim zdecydowa si na spadek, to musi zdecydowa si na polecenie nowego waciciela. A jeli zosta wyzwolony, to moe obj spadek wedle wasnego wyboru. 190. Jeli cudzy niewolnik zostaje ustanowiony spadkobierc wraz z cretione vulgari, to uwaa si, e termin cretionis upywa, jeli sam niewolnik wiedzia, e zosta ustanowiony spadkobierc, i jeli nie byo przeszkd, by poinformowa waciciela o tym, e moe na jego polecenie zdecydowa si na spadek. 191. Nastpnie zajmiemy si zapisami. Ten dzia prawa wydaje si w pewnym stopniu wykracza poza przedstawiane zagadnienie, zajmujemy si bowiem tymi instytucjami prawnymi, dziki ktrym dokonujemy adquirendi rzeczy per universitatem. Jednake skoro mwilimy oglnie o testamentach i spadkobiercach, ktrych ustanawia si w testamentach, nie bez powodu mona si nastpnie zaj t dziedzin prawa. [ O zapisach. ] 192. Istniej wic cztery rodzaje zapisw, zapisujemy co bowiem albo per vindicationem, albo per damnationem, albo sinendi modo, albo per praeceptionem.

65

193. Per vindicationem zapisujemy w ten sposb: TITIO, na przykad, HOMINEM STICHUM DO LEGO (Tytusowi daj i zapisuj niewolnika Stichusa). Ale jeli umieszczono tylko jedno ze sw DO lub LEGO, to take jest to zapis per vindicationem. Podobnie, jak si zwykle sdzi, jeli tak kto zapisze: SUMITO (niech otrzyma), lub tak: SIBI HABETO (niech ma dla siebie), lub tak: CAPITO (niech obejmie), to rwnie jest to zapis per vindicationem. 194. Taki zapis dlatego nazywa si per vindicationem, e po objciu przez kogo spadku rzecz staje si natychmiast wasnoci zapisobiorcy wedle prawa Kwirytw, i jeli zapisobiorca dochodzi tej rzeczy od spadkobiercy lub od kogokolwiek innego, kto j posiada, to powinien j windykowa, tj. twierdzi, e naley ona do niego (intendere suam esse) wedle prawa Kwirytw. 195. Uczeni rni si tylko w tym, e Sabinus, Cassius i pozostali nasi nauczyciele uwaaj, e to, co zostao zapisane, staje si wasnoci zapisobiorcy natychmiast po objciu spadku, choby w nie wiedzia, e zostao mu zapisane, natomiast po tym jak si dowie i odrzuci zapis, sytuacja staje si taka, jakby nic nie zostao zapisane. Natomiast Nerva, Proculus i pozostali przedstawiciele tamtej szkoy uwaaj, e nie wczeniej rzecz staje si wasnoci zapisobiorcy, ni kiedy on bdzie chcia, eby naleaa do niego. Obecnie ze wzgldu na constitutionem boskiego Antonina Piusa zdaje si, e naley posugiwa si raczej zasad podawan przez Proculum, bowiem gdy pewien Latyn zosta zapisany per vindicationem kolonii, powiedzia on: Niech rozwa decuriones, czy chc, by do nich nalea, tak samo, jakby zosta zapisany jednemu. 196. Prawidowo zapisa per vindicationem mona tylko te rzeczy, ktre wedle prawa Kwirytw s wasnoci samego testatora. Co do rzeczy, ktre okrela si wag, liczb lub wielkoci (pondere, numero, mensura), jak na przykad wino, oliwa, ziarno, odliczone pienidze, uwaa si, e wystarczy, jeli w momencie mierci testatora s one jego wasnoci wedle prawa Kwirytw. Natomiast pozostae rzeczy musz w obydwu momentach by wasnoci testatora wedle prawa Kwirytw, tj. zarwno wtedy, gdy sporzdzi testament, jak i wtedy, gdy zmar. W przeciwnym razie zapis jest niewany. 197. Tak jest oczywicie wedle iuris civilis. Pniej bowiem na wniosek cesarza Nerona uchwalono senatus consultum, w ktrym postanowiono, e jeli kto zapisze jakkolwiek rzecz, ktra do niego nigdy nie naleaa, to zapis jest wany w tak, jakby zosta zostawiony w 66

najlepszy prawnie sposb. A sposobem prawnie najlepszym jest zapis per damnationem, za pomoc ktrego mona zapisywa take cudze rzeczy, jak to si dalej pokae. 198. Ale jeli kto zapisze komu wasn rzecz, a nastpnie po sporzdzeniu testamentu j alienuje, to wielu uwaa, e nie tylko wedle iuris civilis zapis bdzie niewany, ale te e nie zostanie potwierdzony na podstawie senatus consulti. Mwi si tak dlatego, e nawet jeli kto zapisze komu swoj rzecz per damnationem, a nastpnie j alienuje, to wielu uwaa, e cho ipso iure zapis jest wany, to jednak mona wystpujcego z daniem zapisobiorc odeprze exceptione doli mali, tak jakby da wbrew woli zmarego. 199. Jeli ta sama rzecz zostaa zapisana per vindicationem dwm lub wicej osobom, czy coniunctim (cznie), czy disiunctim (rozcznie), i jeli wszyscy przyjmuj zapis, to czci nale do poszczeglnych osb, a cz osoby brakujcej przyrasta wspzapisobiorcy. Coniunctim zapisuje si tak: TITIO ET SEIO HOMINEM STICHUM DO LEGO (Tytusowi i Sejuszowi zapisuj i daj niewolnika Stichusa), a disiunctim tak: LUCIO TITIO HOMINEM STICHUM DO LEGO. SEIO EUNDEM HOMINEM DO LEGO (Lucjuszowi Tytusowi zapisuj i daj niewolnika Stichusa. Sejuszowi zapisuj i daj tego samego niewolnika). 200. Powstaje pytanie, do kogo naley to, co zostao zapisane per vindicationem pod warunkiem, zanim si on zici. Nasi nauczyciele uwaaj, e taka rzecza naley do spadkobiercy, podobnie jak to jest ze statulibero, tj. z niewolnikiem, ktry zosta wyzwolony w testamencie pod jakim warunkiem, i ktry do tego czasu jest niewolnikiem spadkobiercy. Natomiast przedstawiciele drugiej szkoy uwaaj, e taka rzecz nie naley do nikogo, co te tym bardziej mwi o rzeczy, ktra zostaa zapisana bez warunku, zanim zapisobiorca obejmie zapis. 201. Per damnationem zapisujemy w ten sposb: HERES MEUS STICHUM SERVUM MEUM DARE DAMNAS ESTO (mj spadkobierca niech bdzie obowizany da niewolnika Stichusa); rwnie jeli bdzie napisane DATO (niech da), to bdzie to zapis per damnationem. 202. Za pomoc tego rodzaju zapisu mona zapisa take cudz rzecz, tak by spadkobierca by zobowizany rzecz odkupi i wiadczy lub da jej warto.

67

203. Take rzecz, ktra nie istnieje w rzeczywistoci, jeli tylko ma powsta w przyszoci, moe zosta zapisana per damnationem, jak na przykad plony, ktre urodz si na owym gruncie, lub dziecko, ktre narodzi si z owej niewolnicy. 204. To, co zostae w ten sposb zapisane, nie staje si, choby zostae zapisane bezwarunkowo, natychmiast po objciu spadku wasnoci zapisobiorcy, jak w wypadku zapisu per vindicationem, lecz nadal pozostaje wasnoci spadkobiercy. Dlatego zapisobiorca powinien agere (wystpi ze skarg) in personam, tj. twierdzc, e spadkobierca powinien mu rzecz da (intendere heredem sibi dare oportere), a wtedy spadkobierca powinien rzecz, jeli jest to res mancipi, przekaza przez mancypacj lub dokona in iure cessionis a nastpnie przekaza posiadanie, a jeli rzecz jest nec mancipi, to wystarczy, e dokona traditionis. Jeli bowiem rem mancipi przekae tylko przez traditionem i nie mancypuje, to dopiero przez zasiedzenie stanie si ona w peni wasnoci zapisobiorcy. Zasiedzenie za, jak ju powiedzielimy w innym miejscu, upywa po roku dla ruchomoci, a po dwch latach dla rzeczy, ktre s zwizane z gruntem. 205. Midzy takim zapisem a zapisem per vindicationem jest i ta rnica, e jeli ta sama rzecz zostanie zapisana per damnationem dwm lub wicej osobom, to, jeli jest to coniunctim, to oczywicie jej czci nale si poszczeglnym osobom, tak jak powiedzielimy o zapisie per vindicationem; jeli za jest to disiunctim, to poszczeglnym osobom naley si cao. W ten sposb spadkobierca jednemu winien wiadczy rzecz, drugiemu jej warto. W wypadku zapisu coniunctim cz nalena osobie brakujcej nie przypada wspzapisobiorcy, lecz pozostaje w spadku. 206. Musimy wspomnie, e to, i, jak powiedzielimy, cz nalena osobie brakujcej z zapisu per damnationem pozostaje w spadku, a z zapisu per vindicationem przyrasta wspzapisobiorcy, obowizywao w iure civili przed lege Papia. Natomiast po lege Papia cz nalena osobie brakujcej staje si caduco i przypada tym osobom wymienionym w testamencie, ktre maj dzieci. 207. Cho pierwszestwo wobec caducorum pochodzcych z zapisw per vindicationem mieli spadkobiercy majcy dzieci, a dopiero jeli spadkobiercy byli bezdzietni, to majcy dzieci zapisobiorcy, to jednak sama lex Papia stanowi, e majcy dzieci wspzapisobiorca coniunctim ma lepsze prawo ni spadkobiercy, choby mieli dzieci. 68

208. Wikszo jednak uwaa, e w odniesieniu do prawa, ktre zostao lege Papia ustanowione wobec coniunctim, nie ma adnego znaczenia, czy zapis by per vindicationem, czy per damnationem. 209. Sinendi modo zapisujemy w ten sposb: HERES MEUS DAMNAS ESTO SINERE LUCIUM TITIUM HOMINEM STICHUM SUMERE SIBIQUE HABERE (mj spadkobierca niech bdzie obowizany pozwoli Lucjuszowi Tytusowi zabra i mie dla siebie niewolnika Stichusa). 210. Ten rodzaj zapisu jest jakby szerszy ni zapis per vindicationem, a wszy ni zapis per damnationem. Bo za jego pomoc testator moe skutecznie zapisa nie tylko swoj wasn rzecz, ale take rzecz swojego spadkobiercy, gdy tymczasem per vindicationem nie moe zapisa niczego, co nie jest jego wasnoci, a per damnationem moe zapisa rzecz nalec do jakiej tylko chce osoby postronnej. 211. Jeli rzecz w chwili mierci testatora bya wasnoci samego testatora lub spadkobiercy, to zapis jest w zupenoci wany, choby w chwili sporzdzenia testamentu rzecz nie naleaa do adnego z nich. 212. Mona si zapyta, czy zapis jest wany, jeli po mierci testatora rzecz stanie si wasnoci spadkobiercy; wikszo uwaa, e nie jest wtedy wany. Jak wic jest? Choby kto zapisa rzecz, ktra nigdy nie bya jego wasnoci i nie staa si nigdy pniej wasnoci spadkobiercy, to na podstawie senatus consulti Neroniani traktuje si j tak, jakby pozostawiono j per damnationem. 213. Tak jak rzeczy zapisane per damnationem nie staj si wasnoci zapisobiorcy natychmiast po objciu spadku, lecz pozostaj wasnoci spadkobiercy, dopki przez traditionem, mancipationem lub in iure cessionem nie uczyni ich wasnoci zapisobiorcy, taka sama zasada obowizuje rwnie dla zapisw sinendi modo. Dlatego w zwizku z tym zapisem przysuguje actio in personam: QUIDQUID HEREDEM EX TESTAMENTO DARE FACERE OPORTET (cokolwiek spadkobierca powinien da lub zrobi na podstawie testamentu).

69

214. S jednak tacy, ktrzy sdz, e przez taki zapis spadkobierca nie zostaje zobowizany do mancipationis, in iure cessionis lub traditionis, ale e wystarczy, by nie sprzeciwia si zabraniu rzeczy przez zapisobiorc, poniewa testator niczego wicej nie nakaza, jak tylko by pozwolono, tj. nie sprzeciwiano si, by zapisobiorca mia rzecz dla siebie. 215. Jeszcze wiksza niezgoda jest zwizana z tym zapisem, jeli t sam rzecz zapisae disiunctim dwm lub wicej osobom. Niektrzy sdz, e kademu z nich naley si wtedy cao, tak samo jak przy zapisie per damnationem. Wielu ocenia, e lepsza jest sytuacja tego, kto rzecz wzi w posiadanie, poniewa, skoro ten rodzaj zapisu zobowizuje spadkobierc do niesprzeciwiania si, by zapisobiorca mia rzecz, to wynika std, e jeli nie sprzeciwi si wczeniejszemu i w rzecz zabra, to jest ju bezpieczny wobec tego, kto pniej zada wydania zapisu, bo ani nie ma rzeczy, ktrej zabraniu ma si nie sprzeciwia, ani nie posuy si doli mali, by si jej pozby. 216. Per praeceptionem zapisujemy w ten sposb: LUCIUS TITIUS HOMINEM STICHUM PRAECIPITO (Lucjusz Tytus niech uprzednio otrzyma niewolnika Stichusa). 217. Nasi nauczyciele uwaaj, e nikt inny nie moe w ten sposb otrzyma zapisu, jak tylko ten, kto zosta wymieniony jako spadkobierca w jakiej czci. Praecipere znaczy bowiem uprzednio otrzyma. Dotyczy to tylko osoby, ktra w jakiej czci zostaa ustanowiona spadkobierc, poniewa poza czci spadku ma jej przypa uprzednio otrzymany zapis. 218. Tak wic jeli zapisano co osobie postronnej, to zapis jest niewany, tak e Sabinus uwaa nawet, i nie moe zosta potwierdzony na podstawie senatus consulti Neroniani, bowiem, powiada, przez to senatus consultum to tylko jest potwierdzane, co iure civili jest niewane ze wzgldu na ze sformuowanie, a nie to, co nie jest nalene ze wzgldu na sam osob zapisobiorcy. Jednak Iulianus i Sextus s zdania, e take w tym wypadku zapis zostaje potwierdzony na podstawie senatus consulti, bowiem rwnie tu przez sformuowanie zapis staje si niewany iure civili, a jest oczywiste, e innymi sowy mona to samo prawidowo zapisa, na przykad per vindicationem, per damnationem lub sinendi modo. Natomiast zapis byby niewany ze wzgldu na osob, gdyby zosta zapisany komu, kto adnym sposobem nie moe otrzyma zapisu, na przykad cudzoziemcowi, na ktrego nie mona sporzdzi testamentu, w ktrym to wypadku oczywicie senatus consultum nie znajduje zastosowania. 70

219. Nasi nauczyciele uwaaj rwnie, e to, co zostao w ten sposb zapisane, nie moe by dochodzone przez tego, kto taki zapis otrzyma, inaczej ni przez iudicium familiae erciscundae, ktre zwykle prowadzi si midzy spadkobiercami o spadek erciscundus, tj. majcy zosta podzielony, sdzia ma bowiem prawo przysdzi rzecz temu, komu j zapisano. 220. Std wnosimy, e zgodnie ze zdaniem naszych nauczycieli nie mona zapisa per praeceptionem niczego, co nie jest wasnoci testatora. Wynika to std, e to iudicium dotyczy wycznie rzeczy spadkowych. Tak wic jeli testator w ten sposb zapisze nieswoj rzecz, to iure civili zapis bdzie niewany, zostanie jednak na podstawie sentus consulti potwierdzony. Ale twierdz oni, e w pewnym wypadku moe zosta dopuszczone, by cudza rzecz zostaa zapisana per praeceptionem, na przykad jeli kto zapisze rzecz, ktr mancypowa na rzecz wierzyciela fiduciae causa, uwaaj bowiem, e sdzia moe zmusi wspspadkobiercw (coheredes) do odzyskania tej rzeczy przez spacenie dugu, by mg j uprzednio otrzyma ten, komu zostaa zapisana. 221. Jednak przedstawiciele drugiej szkoy sdz, e take na rzecz osoby postronnej mona dokona zapisu per praeceptionem, tak samo jakby napisano tak: TITIUS HOMINEM STICHUM CAPITO (Tytus niech wemie niewolnika Stichusa), bo zgoska PRAE jest dodana niepotrzebnie. Tak wic tak rzecz uwaaj za zapisan per vindicationem, a pogld ten zosta, jak mwi, potwierdzony constitutione boskiego Hadriana. 222. Tak wic zgodnie z tym pogldem, jeli rzecz bya wasnoci zmarego wedle prawa Kwirytw, to moe by windykowana przez zapisobiorc, bez wzgldu na to, czy jest on jednym ze spadkobiercw, czy osob postronn. Jeli bya tylko u testatora w majtku, to zapis na rzecz osoby postronnej bdzie wany na podstawie senatus consulti, spadkobiercy bdzie za przysugiwa przez sdziego w sprawie familiae herciscundae. A jeli w ogle nie bya wasnoci testatora, to zarwno na rzecz spadkobiercy, jak i na rzecz osoby postronnej bdzie wany na podstawie senatus consulti. 223. Ale jeli ta sama rzecz zostaa zapisana coniunctim lub disiunctim dwm lub wicej spadkobiercom, wedle pogldu naszych, lub osobom postronnym, wedle pogldu tamtych, to jej czci nale si poszczeglnym osobom. 71

[ O lege Falcidia. ] 224. Niegdy byo wolno rozdysponowa cay swj majtek przez zapisy i wyzwolenia i nie pozostawi spadkobiercy niczego poza pust nazw spadkobierca. Uwaano, e pozwala na to ustawa XII tablic, ktra tymi sowy: UTI LEGASSIT SUAE REI, ITA IUS ESTO (jak rozporzdzi swoim majtkiem, niech bdzie prawem) gwarantuje, e cokolwiek kto postanowi w testamencie, bdzie miao moc prawa. Dlatego te ci, ktrzy zostali wymienieni jako spadkobiercy, uchylali si od przyjcia spadku i std wielu ludzi umierao bez testamentu. 225. Uchwalono wic legem Furiam, ktra wyjwszy niektre osoby, nie pozwalaa pozostaym otrzyma z zapisw oraz na wypadek mierci wicej ni tysic asw. Ale i ta ustawa nie dokonaa tego, czego chciaa, bo jeli kto mia na przykad majtek o wartoci piciu tysicy asw, to mg rozdawszy rnym osobom po tysicu asw w zapisach rozdysponowa go w caoci. 226. Dlatego pniej uchwalono legem Voconiam, gdzie postanowiono, e nikomu nie wolno otrzyma z zapisw oraz na wypadek mierci wicej ni otrzymuj spadkobiercy. Wydawao si, e dziki tej ustawie kady spadkobierca co zawsze otrzyma. Ale pojawi si niemal identyczny problem, gdy przez rozdanie majtku wielu osobom w postaci zapisw testator mg pozostawi spadkobiercy tak mao, e temu nie opacao si dla tak maego zysku ponosi ciarw caego spadku. 227. Uchwalono wic legem Falcidiam, gdzie postanowiono, e nie wolno rozda w zapisach wicej ni 3 majtku. Tak wic spadkobierca musi koniecznie otrzyma czwart cz spadku. Zasad t stosujemy take obecnie. 228. W odniesieniu do wyzwole nadmiern swobod ograniczya lex Fufia Caninia, co przedstawilimy w pierwszej ksidze. [ O nieskutecznie pozostawionych zapisach. ]

72

229. Zapisy dokonane przed ustanowieniem spadkobiercy s niewane, oczywicie dlatego, e testamenty uzyskuj swoj moc przez ustanowienie spadkobiercy, ktre uwaa si dlatego za pocztek i podstaw caego testamentu. 230. Z podobnej przyczyny nie mona da nikomu wolnoci przed ustanowieniem spadkobiercy. 231. Nasi nauczyciele uwaaj te, e nie mona tam wyznaczy opiekunw. Natomiast Labeo i Proculus uwaaj, e opiekuna wyznaczy mona, gdy przez wyznaczenie opiekuna nie rozdysponowuje si adnej czci spadku. 232. Niewane s zapisy dokonane po mierci spadkobiercy, tj. tym sposobem: CUM HERES MEUS MORTUUS ERIT, DO LEGO (gdy mj spadkobierca umrze, daj i zapisuj) lub DATO (niech zostanie dane). Natomiast taki zapis jest prawidowy: CUM HERES MEUS MORIETUR (gdy mj spadkobierca bdzie umiera), poniewa nie zostawia si niczego po mierci spadkobiercy, lecz w ostatnich chwilach jego ycia. Znowu tak nie mona zapisywa: PRIDIE QUAM HERES MEUS MORIETUR (w przeddzie gdy mj spadkobierca bdzie umiera), co nie wydaje si nie mie dobrego uzasadnienia. 233. To samo dotyczy te wyzwole. 234. Natomiast dyskusja, czy opiekun moe zosta wyznaczony po mierci spadkobiercy, mogaby toczy si chyba z pytajcymi tak samo, jak ta dotyczca opiekuna wyznaczonego przed ustanowieniem spadkobiercy. [ O zapisach pozostawionych poene causa (jako kara). ] 235. Take zapisy poene nomine (bdce karami) s niewane. Przyjmuje si, e zapis jest poene nomine, jeli zosta pozostawiony w celu zmuszenia spadkobiercy, by co raczej zrobi lub czego nie zrobi, na przykad taki zapis: SI HERES MEUS FILIAM SUAM TITIO IN MATRIMONIUM COLLOCAVERIT, X MILIA SEIO DATO (jeli mj spadkobierca odda swoj crk za on Tytusowi, niech da Sejuszowi 10 tysicy), albo taki: SI FILIAM TITIO IN MATRIMONIUM NON COLLOCAVERIS, X MILIA TITIO DATO (jeli nie dasz crki Tytusowi za on, daj Tytusowi 10 tysicy). Ale take jeli testator spadkobiercy nakae 73

wypaci Titio 10 tysicy, o ile w na przykad nie zbuduje mu w cigu dwch lat grobowca, to jest to zapis poene nomine. Moglibymy tak jeszcze z samej definicji wyszuka mnstwo podobnych wypadkw. 236. Nawet wolno nie moe zosta dana poene nomine, cho kwestia ta bya dyskusyjna. 237. O opiekuna nie ma za co pyta, poniewa nie mona przez wyznaczenie opiekuna zmusi spadkobiercy, by co zrobi lub czego nie zrobi. Dlatego gdyby opiekun zosta wyznaczony poene nomine, to uwaano by go raczej za wyznaczonego pod warunkiem. 238. Zapis pozostawiony osobom nieokrelonym jest niewany. Za nieokrelon uwaa si osob, o ktrej testator mia nieokrelone wyobraenie, na przykad jeli dokona takiego zapisu: QUI PRIMUS AD FUNUS MEUM VENERIT, EI HERES MEUS X MILIA DATO (kto pierwszy przyjdzie na mj pogrzeb, temu niech mj spadkobierca da 10 tysicy). Ta sama zasada obowizuje, jeli oglnie wszystkim co zapisa: QUICUMQUE AD FUNUS MEUM VENERIT (ktokolwiek przyjdzie na mj pogrzeb). Sytuacja jest ta sama, jeli tak co pozostawi: QUICUMQUE FILIO MEO IN MATRIMONIUM FILIAM SUAM CONLOCAVERIT, EI HERES MEUS X MILIA DATO (ktokolwiek odda memu synowi swoj crk za on, temu niech mj spadkobierca da 10 tysicy). To take [jest ta sama sytuacja], jeli tak co zostawi: QUI POST TESTAMENTUM SCRIPTUM CONSULES DESIGNATI ERUNT (ci, ktrzy po napisaniu testamentu pierwsi zostan wybrani konsulami), tak samo uwaa si za zapisane nieokrelonym osobom. Wreszcie jest jeszcze mnstwo innych wypadkw tego rodzaju. Zapis na rzecz nieokrelonych osb spord osb jasno wskazanych jest prawidowy, na przykad: EX COGNATIS MEIS, QUI PRIMUS AD FUNUS MEUM VENERIT, EI X MILIA HERES MEUS DATO (temu spord moich kognatw, kto pierwszy przyjdzie na mj pogrzeb, niech mj spadkobierca da 10 tysicy). 239. Nie wydaje si te, by wolno mona byo da nieokrelonym osobom, gdy lex Fufia Caninia nakazuje wyzwala niewolnikw nominatim. 240. Opiekunem moe zosta wyznaczona take tylko osoba okrelona. 241. Zapis na rzecz cudzego pogrobowca te jest niewany. Pogrobowiec jest cudzy, jeli po urodzeniu nie ma si sta suo herede testatora. Tak wic wnuk poczty z emancypowanego 74

syna jest pogrobowcem postronnym. Podobnie za postronnego pogrobowca ojca uwaa si tego, ktry jest w onie kobiety nie uznawanej wedle iuris civilis za on. 242. Cudzy pogrobowiec nie moe nawet zosta ustanowiony spadkobierc, jest bowiem osob nieokrelon. 243. Natomiast pozostae rzeczy, ktre powyej wymienilimy, dotycz wycznie zapisw, mimo e niektrzy niebezpodstawnie sdz, e nie mona ustanowi spadkobiercy poene nomine. Nie ma bowiem rnicy, czy nakae si spadkobiercy wyda zapis, by go zmusi do zrobienia lub niezrobienia czego, czy doda mu si wspspadkobierc, poniewa tak przez dodanie wspspadkobiercy, jak i przez dokonanie zapisu zmusza si go, by uczyni co lub nie uczyni wbrew wasnym zamiarom. 244. Powstaje pytanie, czy prawidowy jest zapis dokonany na rzecz kogo, kto jest in potestate u tego, kogo ustanawiamy spadkobierc. Servius sdzi, e taki zapis jest prawidowy, ale e zniknie on, jeli w momencie, gdy zwykle zostaby wypeniony, zapisobiorca nadal bdzie in potestate. Tak wic jeli zapis byby bezwarunkowy i zapisobiorca za ycia testatora przestaby by in potestate u spadkobiercy lub jeli zapis byby warunkowy i staoby si to przed ziszczeniem si warunku, to w zapis bdzie si nalea. Sabinus oraz Cassius sdz, e zapis warunkowy jest prawidowy, a bezwarunkowy nie. Choby bowiem zapisobiorca przesta by in potestate u spadkobiercy za ycia testatora, jednak naley uwaa zapis za niewany, poniewa byoby niedorzecznoci, eby to, co byoby pozbawione mocy prawnej, gdyby testator zmar natychmiast po sporzdzeniu testamentu, uzyskao j przez to, e w duej y. Natomiast przedstawiciele drugiej szkoy sdz, e zapis pod warunkiem nie jest prawidowy, poniewa wobec tych, u ktrych jestemy in potestate, nie wicej moemy mie zobowizania pod warunkiem ni bezwarunkowe. 245. Na odwrt, wany jest zapis na twoj rzecz od ustanowionej spadkobierc osoby, ktra jest u ciebie in potestate. Ale jeli ty przez t osob wystpisz jako spadkobierca, to zapis zniknie, poniewa nie moesz sam sobie by dunym zapisu. Jeli za twj syn zostanie emancypowany lub niewolnik wyzwolony lub przekazany komu innemu i sam wystpi jako spadkobierca albo uczyni nim kogo innego, to w bdzie ci winien zapis. 246. Teraz przejdziemy do fideikomisw (fideicommissorum). 75

247. Najpierw zajmiemy si spadkami. 248. Trzeba wic przede wszystkim wiedzie, e jest konieczne, by kto zosta prawidowo i zgodnie z prawem ustanowiony spadkobierc i by skierowano do niego fideikomis, eby komu odda spadek. Niewany jest bowiem testament, w ktrym nikt nie zostaje prawidowo i zgodnie z prawem ustanowiony spadkobierc. 249. Wydaje si, e sowami najczciej uywanymi do fideikomisw s: PETO (domagam si), ROGO (prosz), VOLO (chc), FIDEI COMMITTO (powierzam uczciwoci), ktre s rwnie skuteczne pojedynczo, co gdyby wszystkie zostay uyte cznie. 250. Jeli wic napisalimy: LUCIUS TITIUS HERES ESTO (spadkobierc niech bdzie Lucjusz Tytus), to moemy doda: ROGO TE, LUCI TITI, PETOQUE A TE, UT CUM PRIMUM POSSIS HEREDITATEM MEAN ADIRE, GAIO SEIO REDDAS RESTITUAS (prosz ci, Lucjuszu Tytusie, i domagam si od ciebie, by, kiedy tylko obejmiesz mj spadek, odda go i przekaza Gajuszowi Sejuszowi). Moemy te prosi o oddanie czci. Wolno te pozostawi fideikomis pod warunkiem lub bezwarunkowo, lub z terminem. 251. Po oddaniu spadku ten, kto go odda, mimo to pozostaje spadkobierc, ten za, kto go przyj, czciowo zajmuje miejsce spadkobiercy, czciowo zapisobiorcy. 252. Niegdy nie zajmowa ani miejsca spadkobiercy, ani zapisobiorcy, ale raczej kupujcego. Wwczas bowiem zwyko si dokonywa na rzecz tego, komu oddawano spadek, pozornej sprzeday nummo uno, a takich samych stypulacji, jakich zwyko si dokonywa midzy sprzedajcam a kupujcym spadek, dokonywano midzy spadkobierc a tym, komu oddawany by spadek, tj. w sposb nastpujcy: ten, komu oddawany by spadek, zobowizywa si stypulacyjnie wobec spadkobiercy, e na cokolwiek ten zostanie condemnatus z tytuu spadku lub cokolwiek innego w dobrej wierze da, nie poniesie z tego tytuu szkody, a jeli ktokolwiek bdzie przeciwko niemu agere z tego tytuu, bdzie przez niego odpowiednio broniony; spadkobierca z kolei zobowizywa si stypulacyjnie wobec otrzymujcego spadek, e jeli otrzyma co ze spadku, to mu to odda, i e pozwoli, by tamten wykonywa actiones zwizane ze spadkiem jako procurator lub cognitor.

76

253. Ale pniej za konsulatu Trebellii Maximi i Annaei Senecae uchwalono senatus consultum, gdzie ustalono, e jeli komu oddano spadek na podstawie fideikomisu, to actiones, ktre wedle iuris civilis przysuguj spadkobiercy oraz przeciwko spadkobiercy, przysuguj temu i przeciwko temu, komu na podstawie fideikomisu oddano spadek. Ze wzgldu na to senatus consultum owe cautiones wyszy z uycia. Pretor zacz bowiem udziela actionum utilium temu i przeciwko temu, kto otrzyma spadek, tak jak spadkobiercy i przeciwko spadkobiercy, i umieci je w edykcie. 254. Ale znw poniewa wymienieni w testamencie spadkobiercy, skoro proszono ich o oddanie caego lub niemal caego spadku, ze wzgldu na brak lub bardzo ma korzy uchylali si od przyjcia spadku, co uniewaniao fideikomisy, wic za konsulatu Pegasi i Pusionis senat zdecydowa, e temu, kogo poproszono o oddanie spadku, tak samo wolno zachowa czwart cz, jak wolno j zachowa na podstawie legis Falcidiae w odniesieniu do zapisw. Take w odniesieniu do pojedynczych rzeczy pozostawionych jako fideikomis pozwolono na zachowanie takiej czci. Na podstawie tego senatus consulti sam spadkobierca ponosi ciary spadkowe. Ten za, kto na podstawie fideikomisu otrzymuje pozosta cz spadku, zajmuje miejscu legatarii partiarii (zapisobiorcy czciowego), tj. takiego, ktremu zapisuje si cz majtku. Taki rodzaj zapisu nazywa si partitio, poniewa zapisobiorca dzieli si (partitur) spadkiem ze spadkobierc. Std pochodzi, e tych samych stypulacji, ktrych zwyko si dokonywa midzy spadkobierc a legatario partiario, dokonuje si midzy tym, kto na podstawie fideikomisu otrzymuje spadek, a spadkobierc, tj., e i korzy, i strata ze spadku w danej czci bdzie dla nich wsplna. 255. Tak wic jeli wymieniony w testamencie spadkobierca jest proszony o oddanie nie wicej ni 3 spadku, to oddaje spadek wedle senatus consulti Trebelliani i w odniesieniu do niego oraz otrzymujcego spadek actiones przysuguj w odpowiedniej czci, wobec spadkobiercy wedle iuris civilis, wobec otrzymujcego spadek wedle senatus consulti Trebelliani. Chocia spadkobierca take w odniesieniu do tej czci, ktr odda, pozosta spadkobierc i chocia jemu i wobec niego przysuguj actiones w penej wysokoci (in solidum), mimo to nie wicej jest obciony i nie wicej przysuguje mu actionum ni pozostao u niego korzyci ze spadku. 256. A jeli kto jest proszony o oddanie wicej ni 3 albo nawet o cao spadku, to stosuje si senatus consultum Pegasianum. 77

257. Ten, kto raz obj spadek, jeli tylko zrobi to z wasnej woli, sam ponosi wszystkie ciary spadkowe, bez wzgldu na to, czy zachowa czwart cz, czy te nie chcia jej zachowa. A jeli zachowa czwart cz, to powinny zosta dokonane stypulacje dla i przeciw tej czci, jakby midzy legatarii partiarii a spadkobierc. Jeli za odda cay spadek, to naley dokona stypulacji wedle wzoru uywanego przy kupna-sprzeday spadku. 258. Jeeli wymieniony w testamencie spadkobierca uchyla si od przyjcia spadku, twierdzc, e podejrzewa, i jest on nadmiernie obciony (hereditas damnosa), to senatus consultum Pegasianum stanowi, e na yczenie tego, komu mia zgodnie z prob odda spadek, musi zgodnie z poleceniem pretora spadek obj i odda, a wtedy actiones bd przysugiwa temu i przeciw temu, kto spadek otrzymuje, wedle tych samych zasad, ktre obowizuj na podstawie senatus consulti Trebelliani. W tym wypadku niepotrzebne s jakiekolwiek stypulacje, gdy rwnoczenie temu, kto oddaje, daje si zabezpieczenie, a actiones hereditariae przechodz na i przeciw temu, kto spadek otrzymuje. 259. Nie ma adnego znaczenia, czy kto ustanowiony spadkobierc w stosunku do caego spadku jest proszony o oddanie caego spadek lub jego czci, czy kto ustanowiony spadkobierc w stosunku do czci spadku jest proszony o oddanie caej tej czci lub czci tej czci. Bowiem i w tym wypadku zwykle stosuje si zasad pochodzc z senatus consulti Pegasiani dotyczc czwartej czci jego czci. 260. Kady moe te pozostawi za pomoc fideikomisu poszczeglne rzeczy, na przykad grunt, niewolnika, ubranie, srebro, pienidze, i albo samego spadkobierc poprosi, by to komu odda, albo te zapisobiorc, i to mimo e nic nie moe zosta zapisane od zapisobiorcy. 261. Podobnie, mona pozostawi za pomoc fideikomisu nie tylko wasn rzecz testatora, ale take rzecz bdc wasnoci spadkobiercy, zapisobiorcy albo kogokolwiek innego. Tak wic zapisobiorc mona poprosi o oddanie komu nie tylko takiej rzeczy, ktr mu si zapisao, ale take takiej, ktra jest wasnoci zapisobiorcy lub kogo innego. Trzeba tylko przestrzega zasady, by nikogo nie prosi o oddanie innym wicej, ni sam otrzyma z testamentu, bowiem proba o oddanie czego ponad to byaby niewana.

78

262. Gdy pozostawia si cudz rzecz za pomoc fideikomisu, to trzeba, by ten, kto zosta poproszony, albo wiadczy sam rzecz po jej odkupieniu, albo wypaci jej warto, zgodnie z tymi samymi zasadami, ktre obowizuj przy zapisywaniu cudzych rzeczy per damnationem. S jednak tacy, ktrzy sdz, e jeli waciciel nie sprzeda rzeczy pozostawionej za pomoc fideikomisu, to w fideikomis staje si niewany, a e w wypadku zapisu per damnationem rzecz ma si inaczej. 263. Mona da wolno niewolnikowi za pomoc fideikomisu, proszc o wyzwolenie spadkobierc lub zapisobiorc. 264. Nie ma znaczenia, czy testator prosi o wolno dla wasnego niewolnika, czy dla takiego, ktry jest wasnoci spadkobiercy, zapisobiorcy lub te kogo postronnego. 265. Tak wic rwnie cudzy niewolnik powinien zosta odkupiony i wyzwolony. A jeli waciciel go nie sprzeda, to wolno dana przez fideikomis staje si oczywicie niewana, poniewa w tym wypadku nie wchodzi w gr adne wyliczanie ceny. 266. Ten, kto zosta wyzwolony na podstawie fideikomisu, nie staje si wyzwolecem testatora, lecz wyzwalajcego, choby nawet by niewolnikiem testatora. 267. Tymczasem ten, komu bezporednio w testamencie nadaje si wolno, na przykad tak: STICHUS SERVUS MEUS LIBER ESTO (mj niewolnik Stichus niech bdzie wolny), lub tak: STICHUM SERVUM MEUM LIBERUM ESSE IUBEO (nakazuj, by mj niewolnik Stichus by wolny), staje si wyzwolecem samego testatora. Bezporednio w testamencie otrzyma wolno moe tylko niewolnik, ktry by wedle prawa Kwirytw wasnoci testatora zarwno w chwili, gdy w sporzdzi testament, jak i w chwili, gdy zmar. 268. To, co pozostawiono za pomoc fideikomisu bardzo rni si od tego, co zostao bezporednio zapisane. 269. Oto bowiem za pomoc fideikomisu... ...spadkobiercy moe zosta pozostawione, gdy tymczasem zapis... ...byby niewany.

79

270. Podobnie majcy umrze bez testamentu moe przez tego, komu przypadnie jego majtek, pozostawi komu fideikomus, gdy tymczasem nie mgby dokona przez niego zapisu. 270a. Podobnie zapis pozostawiony w kodycylu (codicillis) jest wany tylko, jeli kodycyl zosta potwierdzony, to znaczy, e jeli nie zastrzeg w testamencie... ...testator, e, cokolwiek napisa w kodycylu, jest wice. Fideikomis mona natomiast pozostawi take w niepotwierdzonym kodycylu. 271. Podobnie, nie mona niczego zapisa od zapisobiorcy, mona natomiast pozostawi fideikomis od zapisobiorcy. Moemy te od tego, komu pozostawilimy fideikomis, pozostawi znw fideikomis komu innemu. 272. Podobnie, nie mona da bezporednio wolnoci cudzemu niewolnikowi, a za pomoc fideikomisu mona. 273. Podobnie, nie mona w kodycylu nikogo ustanowi spadkobierc ani wydziedziczy, choby zosta on potwierdzony w testamencie. Mona natomiast w kodycylu poprosi tego, kto zosta w testamencie ustanowiony spadkobierc, by cao lub cz spadku odda komu innemu, choby nawet kodycyl nie zosta potwierdzony w testamencie. 274. Podobnie kobieta, ktra ze wzgldu na legem Voconiam nie moe zosta ustanowiona spadkobierczyni kogo wpisanego na list obywateli z majtkiem stu tysicy asw, moe otrzyma spadek pozostawiony za pomoc fideikomisu. 275. Take Latyni, ktrzy ze wzgldu na legem Iuniam nie mog otrzymywa bezporednio spadkw ani zapisw, mog otrzyma co za pomoc fideikomisu. 276. Podobnie, cho senatus consultum zakazuje da wolno i ustanowi spadkobierc wasnego niewolnika modszego ni 30 lat, to wikszo uwaa, e moemy nakaza, by sta si on wolny, gdy osignie 30 lat, i prosi, by wtedy oddano mu spadek. 277. Podobnie, cho nie moemy po mierci tego, kto wystpi jako nasz spadkobierca, ustanowi kogo innego spadkobierc na jego miejsce, to jednak moemy poprosi go, by 80

umierajc odda spadek w czci lub caoci komu innemu. A poniewa fideikomis moe zosta dokonany take po mierci spadkobiercy, wic to samo mona osign rwnie piszc tak: CUM TITIUS HERES MEUS MORTUUS ERIT, VOLO HEREDITATEM MEAN AD PUBLIUM MAEVIUM PERTINERE (gdy umrze mj spadkobierca Tytus, chc, by mj spadek otrzyma Publiusz Mewiusz). W obydwu wypadkach, tak jednym, jak drugim, Tytus pozostawi swojemu spadkobiercy zobowizanie do oddania fideikomisu. 278. Ponadto zapisw dochodzi si per formulam, natomiast fideikomisw dochodzimy w Rzymie przed konsulem lub tym pretorem, ktry ma specjaln jurysdykcj nad fideikomisami, a na prowincji przed jej namiastnikiem. 279. Podobnie, jurysdykcj w sprawach fideikomisw prowadzi si w Rzymie zawsze, natomiast w sprawach zapisw tylko podczas zgromadze sdowych. 280. Podobnie od fideikomisw nale si odsetki i poytki, jeli tylko ze strony majcego wyda fideikomis nastpi zwoka. Tymczasem od zapisw nie nale si odsetki, co stwierdzono w reskrypcie boskiego Hadriana. Wiem jednak, e Iulianus sdzi, e w odniesieniu do zapisw pozostawionych sinendi modo obowizuje ta sama zasada, co w odniesieniu do fideikomisw i widz, e ten pogld jest obecnie raczej przyjmowany. 281. Podobnie zapis ustanowiony po grecku jest niewany, natomiast fideikomis jest wany. 282. Podobnie jeli spadkobierca odmwi wydania zapisu pozostawionego per damnationem, to trzeba agere z nim in duplum, natomiast z tytuu fideikomisu trzeba zawsze agere in simplum. 283. Podobnie ten, kto w bdzie wiadczy z tytuu fideikomisu czego wicej ni si naleao, moe dochodzi zwrotu, natomiast ten, kto bez susznej przyczyny wiadczy z tytuu zapisu per damnationem wicej ni si naleao, nie moe dochodzi zwrotu. Ta sama zasada obowizuje oczywicie w stosunku do zapisu, ktry nie by naleny i z tej czy innej przyczyny by bdnie wiadczony. 284. Istniay te inne rnice, ktrych ju nie ma.

81

285. Oto cudzoziemcy mogli otrzymywa fideikomisy, i to chyba by pocztek fideikomisw. Pniej zostao to jednak zakazane i teraz na wniosek boskiego Hadriana uchwalono senatus consultum, mwice, e takie fideikomisy przypadaj fisco. 286. Niegdy uwaano rwnie, e caelibes, ktrym ze wzgldu na legem Iuliam nie wolno byo otrzymywa spadkw ani zapisw, mog otrzymywa fideikomisy. 286a. Podobnie uwaano niegdy, e orbi, ktrzy nie majc dzieci ze wzgldu na legem Papiam tracili poow spadkw i zapisw, mog otrzymywa fideikomisy w caoci. Jednak pniej senatus consulto Pegasiano zakazano im otrzymywa fideikomisy tak samo jak zapisy i spadki. Zostay one przeniesione na tych, ktrzy bdc wymienieni w testamencie maj dzieci, a jeliby nikt ich nie mia, to na pastwo, wedle tych samych zasad, ktre dotycz zapisw i spadkw stajcych si caducis z tej samej lub podobnej przyczyny. 287. Podobnie niegdy mona byo pozostawi co za pomoc fideikomisu nieokrelonej osobie lub cudzemu pogrobowcowi, cho nie mona ich byo ustanowi spadkobiercami ani im niczego zapisa. Ale senatus consultum uchwalone na wniosek boskiego Hadriana ustalio w odniesieniu do fideikomisw to samo, co w odniesieniu do zapisw i spadkw. 288. Podobnie nie ma ju wtpliwoci, e poene nomine nie mona niczego pozostawi nawet za pomoc fideikomisu. 289. Ale cho w wielu dziedzinach prawa sytuacja otrzymujcych fideikomisy jest znacznie lepsza ni tych, ktrym co pozostawiono bezporednio, a w innych jest taka sama, to jednak opiekun nie moe zosta w testamencie wyznaczony inaczej jak bezporednio, na przykad tak: LIBERIS MEIS TITIUS TUTOR ESTO (opiekunem moich dzieci niech bdzie Tytus), lub tak: LIBERIS MEIS TITIUM TUTOREM DO (moim dzieciom na opiekuna wyznaczam Tytusa). Za pomoc fideikomisu nie mona bowiem wyznaczy opiekuna.

KSIGA III

82

... 1. Spadki po zmarych bez testamentu przypadaj wedle ustawy XII tablic najpierw suis heredibus. 2. Za suos heredes uwaa si dzieci, ktre byy in potestate u zmarego, na przykad syna lub crk, wnuka lub wnuczk z syna, prawnuka lub prawnuczk pochodzcego lub pochodzc z wnuka urodzonego z syna. Nie ma adnego znaczenia, czy dzieci s rodzone, czy adoptowane. Ale wnuk lub wnuczka i prawnuk lub prawnuczka zaliczaj si do suorum heredum tylko wtedy, jeli poprzednia osoba przestaa by in potestate u rodzica, bez wzgldu na to, czy przez mier, czy z innej przyczyny, na przykad przez emancypacj. Jeli bowiem w chwili, w ktrej kto zmar, syn by u niego in potestate, to wnuk z tego syna nie moe by suo herede. To same dotyczy te pozostaych dzieci. 3. Take ona, ktra jest in manu u zmarego, jest jego sua herede, poniewa zajmuje miejsce crki. Podobnie synowa, ktra jest in manu u syna, bowiem i ona zajmuje miejsce wnuczki. Ale wtedy tylko bdzie sua herede, jeli syn, u ktrego bya in manu, w chwili mierci ojca nie by u niego in potestate. To samo dotyczy te kobiety, ktra jest in manu u wnuka matrimonii causa, gdy i ona zajmuje miejsce prawnuczki. 4. Take pogrobowcy, ktrzy, gdyby urodzili si za ycia rodzica, weszliby u niego in potestate, s suis heredibus. 5. To samo dotyczy tych, w imieniu ktrych po mierci ojca przedkada si spraw na podstawie legis Aeliae Sentia lub senatus consulti, bowiem i oni po przedoeniu sprawy weszliby in potestate u ojca, gdyby w y. 6. Dotyczy to take syna, ktry po mierci ojca zosta wyzwolony po dokonaniu pierwszej lub drugiej mancypacji. 7. Tak wic jeli wystpuj syn lub crka i wnuk lub wnuczka z innego syna, to wszyscy s tak samo powoywani do spadku i blisi stopniem nie wykluczaj dalszych. Uwaano bowiem za sprawiedliwe, by wnuk lub wnuczka wchodzili przejmujc miejsce i cz swojego ojca. Z

83

tej samej przyczyny jeli s wnuk lub wnuczka z syna, a z wnuka prawnuk lub prawnuczka, to rwnoczenie wszyscy s powoywani do spadku. 8. A poniewa przyjmowano, e wnuki lub wnuczki oraz prawnuki lub prawnuczki przejmuj miejsce swoich rodzicw, wic wydawao si odpowiednie dzieli spadek nie in capita, ale in stirpes, tak by syn dosta poow spadku, a dwoje lub wicej wnukw z drugiego syna drug poow; podobnie jeli wystpuj wnuki z dwch synw, z jednego syna jeden lub moe dwch, a z drugiego trzech lub czterech, to jednemu lub dwm przypadnie poowa, a trzem lub czterem druga poowa. 9. Jeli nie ma adnych suorum heredem, to spadek, take wedle ustawy XII tablic, przypada agnatom. 10. Powouje si tych agnatw, ktrzy s poczeni ustawowym pokrewiestwem (legitima cognatione). A poczeni s pokrewiestwem ustawowym, jeli cz ich osoby pci mskiej. Tak wic bracia pochodzcy od tego samego ojca s dla siebie agnatami (nazywa si ich consanguinei) i nie wymaga si, by mieli te t sam matk. Podobnie stryj jest dla syna brata agnatem i na odwrt. Zaliczaj si tu te bracia stryjeczni midzy sob, tj. ci, ktrzy pochodz od dwch braci, a ktrych czsto nazywa si consobrinos. T metod moglibymy oczywicie doj do wielu stopni pokrewiestwa agnacyjnego. 11. Jednak ustawa XII tablic nie daje spadku wszystkim agnatom na raz, lecz tylko tym, ktrzy wtedy, gdy wiadomo, e kto zmar bez testamentu, s najblisi stopniem. 12. To uprawnienie nie przechodzi dalej na innych. Tak wic jeli agnatus proximus (najbliszy stopniem agnat) odrzuci spadek lub umrze przed jego objciem, to nastpnym nie przysuguje wedle ustawy adne uprawnienie. 13. Dlatego za wymagamy, by by najbliszy stopniem nie w chwili mierci, lecz w chwili, gdy bdzie wiadomo, e kto zmar bez testamentu, e jeli kto zmar sporzdziwszy testament, to wydawao si, e lepiej szuka agnatum proximum, gdy bdzie ju wiadomo, e nikt nie zostanie spadkobierc na podstawie testamentu.

84

14. Co za dotyczy kobiet, to w tej dziedzinie prawa inaczej postanowiono w odniesieniu do otrzymywania spadkw po nich samych, a inaczej w odniesieniu do otrzymywania przez nie spadkw po innych. Bowiem spadki po kobietach przechodz na nas wedle zasad pokrewiestwa agnacyjnego tak samo jak spadki po mczyznach, natomiast spadki po nas nie przypadaj kobietom dalszym stopniem ni consanguinae. Tak wic siostra brata lub siostry jest ustawow spadkobierczyni, natomiast ciotka od strony ojca i crka brata nie mog zosta ustawowymi spadkobierczyniami. Miejsce siostry zajmuje w stosunku do nas take matka lub macocha, ktra przez wejcie in manum u naszego ojca otrzymaa prawa crki. 15. Jeli po zmarym zosta brat oraz syn drugiego brata, to, jak z powyszego wynika, brat ma pierwszestwo, gdy jest wczeniejszy stopniem. Wykadnia jest wic inna przy suis heredibus. 16. Jeli po zmarym nie zosta aden z braci, ale zostay ich dzieci, to spadek przypada im wszystkim. Powstaje jednak pytanie, czy, jeli s ich rne liczby, na przykad z jednego jeden lub dwch, a z drugiego trzech lub czterech, naley podzieli spadek in stirpes, zgodnie z zasad obowizujc midzy suis heredibus, czy raczej in capita. Ju od dawna przyjmuje si, e spadek naley podzieli in capita. Tak wic ile bdzie z obydwu stron osb, na tyle czci zostanie podzielony spadek, tak by kademu przypada jedna cz. 17. Jeli nie ma adnego agnata, to ta sama ustawa XII tablic powouje do spadku gentiles. Kim s gentiles przekazalimy ju w pierwszej ksidze. A poniewa wspomnielimy tam, e cae prawo dotyczce gentilium odeszo w niepami, wic dokadniejsze zajmowanie si w tym miejscu ponownie t sam rzecz jest zbdne. 18. W tym miejscu wedle ustawy XII tablic kocz si spadki zmarych bez testamentu. Tak e atwo zobaczy, jak cise byo to prawo. 19. Emancypowane dzieci nie maj bowiem wedle tej ustawy od razu adnego prawa do spadku po rodzicu, poniewa przestaj by suis heredibus.

85

20. Ta sama zasada obowizuje, jeli dzieci nie s u ojca in potestate dlatego, e, cho otrzymay wraz z nim obywatelstwo rzymskie, nie zostay przez cesarza umieszczone in potestatem. 21. Rwnie agnatw, ktrzy podlegli capitis diminutioni, nie dopuszcza ta ustawa do spadku, poniewa przez capitis diminutionem znika podstawa pokrewiestwa agnacyjnego. 22. Podobnie, jeli agnatus proximus nie obejmie spadku, ustawa mimo to nie dopuszcza nastpnego w kolejnoci do spadku. 23. Podobnie agnatki, jeli tylko s dalszego stopnia ni consanguinae, nie maj wedle ustawy adnych praw. 24. Podobnie nie dopuszcza si kognatw, ktrych pokrewiestwo przechodzi koniecznie przez osoby pci eskiej, i to tak dalece, e matce oraz synowi lub crce nie przysuguje wzajemnie adne uprawnienie do spadku, chyba e przez wejcie in manum uzyskali oni prawa wynikajce z consanguinitatis. 25. Ale te niesprawiedliwoci prawa zostay naprawione edyktem pretora. 26. Powouje on bowiem do spadku tych wszystkich, ktrym nie przysuguj prawa z ustawy, tak samo jakby byli in potestate u rodzica w chwili jego mierci, bez wzgldu na to, czy wystpuj sami, czy te wraz z suis heredibus. 27. Agnaci, ktrzy podlegli capitis diminutionis, nie s powoywani w drugiej klasie po suis heredibus, tj. w tej, w ktrej byliby powoani przez ustaw, gdyby nie miaa miejsce capitis diminutio, ale w trzeciej klasie bliskoci. Choby wic przez capitis diminutionem utracili uprawnienia ustawowe, to w kadym razie zachowuj uprawienia wynikajce z pokrewiestwa kognacyjnego. Tak wic jeliby si znalaz kto, kto by mia pene uprawnienia agnacyjne, to jego sytuacja bdzie lepsza, choby by krewnym dalszego stopnia. 28. Ta sama zasada obowizuje, jak sdz niektrzy, w odniesieniu do tego agnata, ktry po odrzuceniu spadku przez agnatum proximum mimo to nie jest dopuszczany do spadku. Ale s

86

i tacy, ktrzy sdz, e zostaje on powoany przez pretora w tej samej klasie, w ktrej ustawa przyznaje spadek agnatom. 29. Naturalnie take agnatki, ktre s dalsze stopniem ni consanguinae, powouje si w trzeciej klasie, a wic jeli nie ma ani suorum heredum, ani adnego innego agnata. 30. W tej samej klasie powouje si te tych, ktrzy s spokrewnieni przez osoby pci eskiej. 31. Take dzieci zaadoptowane do innej rodziny powouje si w tej samej klasie do spadku po naturalnych rodzicach. 32. Ci, ktrych pretor powouje do spadku, nie staj si ipso iure spadkobiercami, gdy pretor nie moe uczyni nikogo spadkobierc. Spadkobierc mona si bowiem sta tylko na podstawie ustawy lub podobnego aktu prawnego, na przykad senatus consulti lub constitutionis cesarskiej. Ale poniewa pretor udziela im bonorum possessionis, wic otrzymuj miejsce spadkobiercw. 33. Pretor tworzy jeszcze wiele innych klas, ktrym udziela bonorum possessionis, po to, by nikt nie umar bez nastpcy. Celowo nie mwimy o tym tutaj, poniewa wszystkie te przepisy przedstawilimy w specjalnych ksigach. 33a. To tylko wystarczy wspomnie... ...przez wejcie in manum uzyskaa prawa wynikajce z consanguinitatis... 34. Czasami jednak udziela si bonorum possessionis nie w celu poprawienia lub zniesienia dawnego prawa, ale raczej dla jego wzmocnienia. Bowiem take tym, ktrzy zostali ustanowienie spadkobiercami w prawidowo sporzdzonym testamencie pretor udziela bonorum possessionis secundum tabulas. Podobnie powouje do spadku suos heredes oraz agnatw ab intestato. W tych wypadkach jego dobrodziejstwo wydaje si dawa jakkolwiek korzy tylko przez to, e ten, kto tak prosi o bonorum possessionem, moe wykorzysta interdykt, ktrego pocztek brzmi QUORUM BONORUM, a ktorego zalety przedstawimy w odpowiednim miejscu. Jednak nawet bez bonorum possessionis spadek naleaby si im wedle iuris civilis. 87

35. Ponadto czsto udziela si bonorum possessionis w taki sposb, e ten, komu jej udzielono, nie otrzymuje spadku. Ten rodzaj bonorum possessionis nazywa si sine re. 36. Bowiem jeli na przykad na podstawie prawnie sporzdzonego testamentu ustanowiony spadkobierca zdecyduje si na spadek, ale nie bdzie chcia wystpi o bonorum possessionem secundum tabulas testamenti, zadowalajc si tym, e jest spadkobierc wedle iuris civilis, to mimo to ci, ktrzy zostaliby powoani do majtku zmarego, gdyby nie zosta sporzdzony testament, mog wystpi o bonorum possessionem. Jednak otrzymaj [spadek] sine re, gdy wymieniony w testamencie spadkobierca moe przej spadek. 37. Ta sama zasada obowizuje, jeli po czyjej mierci bez testamentu suus heres nie chce wystpi o bonorum possessionem, zadowalajc si uprawnieniem ustawowym. Bowiem i wtedy przysuguje agnatowi bonorum possessio, ale sine re, poniewa spadek moe zosta przejty przez suum heredem. Odpowiednio mona te powiedzie, e jeli wedle iuris civilis spadek naley si agnatowi i w go obejmie, ale nie bdzie chcia wystpi o bonorum possessionem, i jeli kto z bliszych kognatw o to wystpi, to z tej samej przyczyny otrzyma bonorum possessionem sine re. 38. S i inne podobne wypadki, niektre z nich podalimy w poprzedniej ksidze. 39. Teraz zajmiemy si majtkami (bonis, majtkami spadkowymi) wyzwolecw. 40. Niegdy wic wolno byo wyzwolecowi bezkarnie pomin swojego patrona w testamencie. Bowiem ustawa XII tablic wtedy tylko powoywaa patrona do spadku po wyzwolecu, jeli zmar on bez testamentu nie pozostawiwszy sui heredis. Tak wic rwnie jeli wyzwoleniec zmar bez testamentu, to, o ile pozostawi suum heredem, jego patron nie mia adnych praw do jego majtku. Uwaano, e nie byoby powodu do narzeka, gdyby pozostawi jako suum heredem ktre ze swoich naturalnych dzieci. Ale jeli suo lub sua herede by adoptowany syn lub crka, lub ona bdca in manu, to byo jawn niesprawiedliwoci, by patron nie mia adnych uprawnie. 41. Dlatego ta niesprawiedliwo prawa zostaa pniej naprawiona w edykcie pretora. Jeli wic wyzwoleniec sporzdzi testament, to nakazuje mu si testowa w taki sposb, by 88

pozostawi swojemu patronowi poow swojego majtku, a jeli nie pozostawi mu niczego lub pozostawi mniej ni poow, to udziela si patronowi contra tabulas testamenti bonorum possessionis poowy majtku. Jeli natomiast wyzwoleniec umrze bez testamentu pozostawiajc jako suum heredem adoptowanego syna lub on, ktra bya u niego samego in manu, lub synow, ktra bya in manu u jego syna, to udziela si patronowi przeciwko tym suis heredibus w odniesieniu do poowy majtku bonorum possessionis. W wykluczeniu patrona pomagaj wyzwolecowi jego naturalne dzieci, nie tylko te znajdujce si w chwili jego mierci u niego in potestate, ale take emancypowane oraz oddanie do adopcji, jeli tylko s wymienione jako spadkobiercy co do jakiejkolwiek czci lub jeli pominite w testamencie dochodz na podstawie edyktu udzielenia bonorum possessionis contra tabulas testamenti. Natomiast dzieci wydziedziczone w adnym razie nie wyczaj patrona. 42. Pniej lege Papia zwikszono prawa patronw w stosunku do bogatszych wyzwolecw. Ustalono bowiem w tej ustawie, e z majtku tego, kto pozostawi wicej ni sto tysicy sestercw i bdzie mia mniej ni troje dzieci, bez wzgldu na to, czy umrze sporzdziwszy testament, czy bez testamentu, rwna cz bdzie si naleaa patronowi. Tak wic jeli wyzwoleniec pozostawi jednego syna lub jedn crk jako spadkobiercw, to poowa naley si patronowi, tak samo jakby wyzwoleniec zmar bez syna ani crki. Jeli natomiast pozostawi dwch spadkobiercw, to naley si jedna trzecia. Jeli pozostawi trzech, to patron zostaje wyczony. 43. W odniesieniu do majtkw wyzwolenic w dawnym prawie nie dziaa si patronom adna niesprawiedliwo. Skoro bowiem znajdoway si one in tutela legitima patronw, to nie mogy oczywicie sporzdzi testamentu inaczej jak za zgod patrona. Tak wic jeli udzieli zgody na sporzdzenie testamentu, to albo mg mie do siebie samego pretensje, e nie zosta wyznaczony przez wyzwolenic spadkobierc, albo sam przejmowa spadek, jeli zosta przez ni wyznaczony spadkobierc. Jeli natomiast nie wyrazi zgody i wyzwolenica zmara bez testamentu, to jemu przypada spadek, poniewa kobieta nie moe mie suorum heredum. Nie byo bowiem niegdy wedle iuris civilis adnego innego spadkobiercy, ktry mgby wykluczy patrona od spadku po wyzwolenicy zmarej bez testamentu. 44. Ale pniej lex Papia, uwalniajc wyzwolenice majce ius quattuor liberorum spod opieki patronw i tym samym pozwalajc im na sporzdzenie testamentu take bez zgody opiekuna, przewidywaa, e odpowiednio do liczby dzieci, ktre miaa w chwili mierci, rwna cz 89

bdzie si naleaa patronowi. A wic z majtku kobiety, ktra... ...spadek przypada patronowi. 45. Co powiedzielimy o patronie, tak samo dotyczy syna patrona, podobnie wnuka z syna oraz prawnuka pochodzcego z wnuka urodzonego z syna. 46. Niegdy crka patrona, jego wnuczka z syna oraz prawnuczka pochodzca z wnuka urodzonego z syna miay takie same prawa, jakie ustawa XII tablic dawaa patronom. Jednak pretor nie powouje dzieci patronw innej pci ni mska. Natomast po to, by crka moga dochodzi bonorum possessionis contra tabulas testamenti wyzwoleca albo, gdy zmar bez testamentu, przeciwko adoptowanemu synowi lub onie lub synowej, ktre znajdoway si in manu, musi jej wedle legis Papiae przysugiwa ius trium liberorum. W przeciwnym bowiem razie nie ma takiego prawa. 47. Natomiast tego, e z majtku majcej czworo dzieci wyzwolenicy, ktra sporzdzia testament, bdzie si naleaa rwna cz, nie daje nawet ius trium liberorum, jak niektrzy sdz. Jednak jeli wyzwolenica umrze bez testamentu, to przepisy legis Papiae powoduj, e rwna cz bdzie si naleaa. Jeli za umrze sporzdziwszy testament, to przysuguje jej tyle samo praw, co contra tabulas testamenti wyzwoleca, to znaczy tyle, ile przysuguje rwnie dzieciom pci eskiej patronw contra tabulas testamenti wyzwoleca, cho t cz ustawy napisano niezbyt starannie. 48. Wida z tego, e heredes extranei patronw s cakowicie pozbawieni wszelkich praw, ktre przysuguj patronowi wzgldem majtku zmarych bez testamentu lub contra tabulas testamenti. 49. Patronki niegdy przed lege Papia mia wzgldem majtku wyzwolecw takie tylko prawa, jakie przysugiway patronom wedle ustawy XII tablic. Pretor nie dba bowiem o to, tak jak to robi wobec patrona i jego dzieci, by dochodziy bonorum possessionis poowy spadku contra tabulas testamenti niewdzicznego wyzwoleca lub, jeli zmar bez testamentu, przeciwko adoptowanemu synowi lub onie lub synowej. 50. Ale lex Papia daa patronkom wyrnionym, jeli byy ingenuae, dwojgiem, a jeli byy wyzwolenicami, trojgiem, dzieci te same niemal prawa, jakie na podstawie edyktu pretora mieli patroni. Patronkom wyrnionym iure trium liberorum, ktre byy ingenuae, daa te

90

same prawa, ktrej wedle tej samej ustawy dano patronowi. Natomiast patronkom bdcym wyzwolenicami nie udzielono takich samych praw. 51. Co za dotyczy majtkw wyzwolenic, to, jeli zmary bez testamentu, lex Papia nie daje patronce wyrnionej dziemi niczego nowego. Tak wic jeli ani sama patronka, ani wyzwolenica nie podlegy capitis diminutioni, to wedle ustawy XII tablic spadek przypada patronce i wyklucza ona dzieci wyzwolenicy. Zasada ta obowizuje, choby patronka nie bya wyrniona dziemi. Nigdy bowiem, jak ju wyej powiedzielimy, nie moe mie kobieta sui heredis. Jeli za w odniesieniu do jednej z nich wchodzi w gr capitis diminutio, to z kolei dzieci wyzwolenicy wykluczaj patronk, poniewa skoro uprawnienie ustawowe przestao istnie w wyniku capitis diminutionis, wic okazuje si, e dzieci wyzwolenicy s uwaane za majce wicej praw zgodnie z zasadami kognacji. 52. Jeli wyzwolenica umrze sporzdziwszy testament, to patronka nie wyrniona dziemi nie ma adnych uprawnie contra testamentum wyzwolenicy. Natomiast lex Papia daje tym, ktre s wyrnione dziemi, to samo uprawnienie, ktre ma na podstawie edyktu patron contra tabulas wyzwoleca. 53. Ta sama ustawa wyrnionemu dziemi synowi patronki... ...daje uprawnienia patrona. Ale co do niego wystarcza ju posiadanie jednego syna lub crki. 54. Wystarczy, e do tego miejsca wszystkie przepisy poruszylimy jakby szkicowo. Natomiast staranniejsza wykadnia zostaa przedstawiona we specjalnych ksigach. 55. Czas, bymy si zajli majtkami wyzwolecw bdcych Latynami. 56. By ta dziedzina prawa staa si janiejsza, musimy przypomnie, co ju w innym miejscu powiedzielimy, a mianowicie, e ci, ktrych obecnie nazywa si Latynami Juniaskimi, niegdy wedle prawa Kwirytw byli niewolnikami, ale dziki pomocy pretora zwykle wwczas zachowywali rodzaj wolnoci. Std ich majtek nalea zwykle do patronw peculii iure (jako peculium). Pniej za dziki legis Iuniae ci wszyscy, ktrych pretor zachowywa w wolnoci, zaczli by wolni i by nazywani Latynami Juniaskimi. Latynami dlatego, e ustawa uznaa ich za wolnych tak, jakby byli ingenuis Rzymianami, ktrzy przeniesieni z Rzymi do kolonii Latyskich zaczli by Latynami kolonialnymi. Juniaskimi dlatego, e 91

dziki legis Iuniae stali si wolni, cho nie byli Rzymianami. Projektodawca legis Iuniae, rozumiejc, e przez t fikcj majtki zmarych Latynw przestan nalee si patronom, poniewa oczywicie nie umieraj ani jako niewolnicy, by ich majtek mia przypa patronem iure peculii, ani majtek wolnego Latyna nie moe iure manumissionis nalee si patronowi, uzna za konieczne, nie chcc by dobrodziejstwo im dane przeksztacio si w niesprawiedliwo wzgldem patronw, zastrzeenie, e ich majtki tak samo przypadaj manumissoribus (wyzwalajcym), jakby ustawa nie zostaa uchwalona. Tak wic wedle tej ustawy majtki Latynw przypadaj manumissoribus tak jakby iure peculii. 57. Std pochodzi, e tak ogromnie rni si ustanowione lege Iunia prawa dotyczce majtkw Latynw od praw, ktre stosuje si w odniesieniu do spadkw po Rzymianach bdcych wyzwolecami. 58. Bowiem spadek po Rzymianinie bdcym wyzwolecem adnym sposobem nie naley si extraneis heredibus patrona. Natomiast naley si w kadym wypadku synowi patrona, wnukom z syna oraz prawnukom pochodzcym z wnuka urodzonego z syna, choby nawet zostali oni wydziedziczeni przez rodzica. Majtki za Latynw tak samo jak peculia niewolnikw nale si extraneis heredibus, nie nale si natomiast wydziedziczonym dzieciom manumissoris. 59. Podobnie spadek po Rzymianinie bdcym wyzwolecem przypada po rwno dwm lub wicej patronom, choby nie mieli do niego jako niewolnika rwnych praw wasnoci. Natomiast majtki Latynw nale si w takiej czci, w jakiej kady z nich by wacicielem. 60. Podobnie w wypadku Rzymian bdcych wyzwolecami patron wyklucza od spadku syna drugiego patrona, a syn patrona wyklucza wnuka drugiego patrona. Natomiast majtki Latynw nale si i samemu patronowi i spadkobiercy drugiego patrona na raz, w takiej czci, w jakiej naleay si samemu manumissori. 61. Podobnie jeli jeden z patronw ma, dajmy na to, troje dzieci, a drugi jedno, to spadek Rzymianina bdcego wyzwolecem dzieli si in capita, tj. trzej bracia dostaj trzy czci a jeden czwart. Natomiast majtki Latynw nale si nastpcom w takich czciach, w jakich naleayby si samemu manumissori.

92

62. Podobnie, jeli jeden z [tych] patronw swoj cz spadku Rzymianina bdcego wyzwolecem odrzuci lub umrze, zanim si na ni zdecyduje, to cay spadek naley si drugiemu. Natomiast majtek Latyna w czci brakujcego patrona staja si caduco i naley si pastwu. 63. Pniej za konsulatu Lupi oraz Largi senat zdecydowa, e majtki Latynw bd si najpierw nalee temu, kto da im wolno, nastpnie ich nie wydziedziczonym nominatim dzieciom, ktre bdzie najblisze, wreszcie wedle dawnego prawa spadkobiercom tych, ktrzy dali im wolno. 64. Niektrzy sdz, e w wyniku tego senatus consulti spowodowano, e w odniesieniu do majtkw Latynw stosujemy te same zasady, co w odniesieniu do spadku po Rzymianach bdcych wyzwolecami. Twierdzi tak zwaszcza Pegasus. Pogld ten jest jawnie faszywy. Bowiem spadek Rzymianina bdcego wyzwolecem nigdy nie naley si heredibus extraneis patrona, natomiast majtki Latynw take wedug samego tego senatus consulti w braku przeszkody ze strony dzieci manumissoris przypadaj heredibus extraneis. Podobnie w odniesieniu do spadku po Rzymianinie bdcym wyzwolecem wydziedziczenie nic nie przeszkadza dzieciom manumissoris, natomiast w odniesieniu do majtkw Latynw samo to senatus consultum stwierdza, e wydziedziczenie nominatim stanowi przeszkod. Suszniej byoby wic tyle tylko powiedzie, e przez to senatus consultum spowodowano, e dzieci manumissoris, ktre nie zostay nominatim wydziedziczone, otrzymuj przewag nad extraneis heredibus. 65. Tak wic pominity emancypowany syn patrona, choby nie wystpi o udzielenie bonorum possessionis contra tabulas testamenti rodzica, jednak jest uwaany za majcego lepsz ni heredes extranei pozycj w odniesieniu do majtkw Latynw. 66. Podobnia crka i pozostali sui heredes, choby wedle iuris civilis zostali inter ceteros wydziedziczeni i odsunicie od caego spadeku ojca, to jednak w odniesieniu do majtkw Latynw, o ile nie zostali wydziedziczeni nominatim, bd mieli pozycj lepsz ni extranei heredes. 67. Podobnie dzieciom, ktre uchyliy si od przyjcia spadku po rodzicu, mimo to przypadaj majtki Latynw. Oczywicie dlatego, e nie mog w adnym razie zosta 93

nazwane wydziedziczonymi, nie wicej ni osoby, ktre zostay pominite w testamencie milczeniem. 68. Z tego wszystkiego do ju wida, jeli ten, kto uczyni kogo Latynem... 69. Podobnie wydaje si, e i to mona stwierdzi, e jeli same dzieci w nierwnych czciach patron... ...im przypada, poniewa w braku wchodzcego w gr heredis extranei nie ma zastosowania senatus consultum. 70. Ale jeli wraz ze swoimi dziemi patron pozostawia te heredes extraneos, to Caelius Sabinus twierdzi, e cay majtek przypada w rwnych czciach dzieciom zmarego, poniewa gdy w gr wchodzi heres extraneus, to zastosowanie ma nie lex Iunia, lecz senatus consultum. Natomiast Iavolenus twierdzi, e dzieci patrona bd wedle senatus consulti miay w rwnych czciach t tylko cz, ktr przed uchwaleniem senatus consulti wedle legis Iuniae mieliby heredes extranei, a pozostae czci przypadn im w czciach spadkowych. 71. Podobnie powstaje pytanie, czy to senatus consultum dotyczy tych dzieci patrona, ktre zostay spodzone przez crk lub wnuczk, tj., czy mj wnuk z crki ma lepsz pozycj w stosunku do majtku mojego Latyna ni heres extraneus. Podobnie powstaje pytanie, czy to senatus consultum dotyczy Latynw matki (Latinorum maternorum), tj., czy w stosunku do majtku Latyna matki sytuacja syna patronki jest lepsza ni sytuacja heredis extranei matki. Cassius sdzi, e w obydwu wypadkach stosuje si senatus consultum. Jednak wikszo odrzuca jego pogld, poniewa senat nie wypowiedzia si na temat dzieci, ktre przechodz do innej rodziny. Wynika to std, e odsun wydziedziczonych nominatim. Wida bowiem, e wypowiedzia si o tych, ktrzy zwykle s przez rodzica wydziedziczani, jeli nie zostaj ustanowieni spadkobiercami. Nie ma za koniecznoci, by matka wydziedziczaa syna lub crk, ani by dziadek od strony matki wydziedzicza wnuka lub wnuczk, jeli nie ustanawiaj jego lub jej spadkobierc, bez wzgldu na to, czy pytalibymy o ius civile, czy o edykt pretora, w ktrym obiecuje si udzieli pominitym dzieciom bonorum possessionis contra tabulas testamenti. 72. Czasami jednak Rzymianin bdcy wyzwolecem umiera jako Latyn, na przykad jeli Latyn dojdzie do prawa Kwirytw z zachowaniem uprawnie patrona. Bowiem, jak postanowi boski Trajan, jeli Latyn dojdzie decyzj cesarza do prawa Kwirytw wbrew 94

patronowi lub bez jego wiedzy, to [w tych wypadkach] wyzwoleniec ten, pki yje, jest podobny do pozostaych Rzymian bdcych wyzwolecami i podzi legalne dzieci, umiera natomiast wedle prawa Latynw i jego dzieci nie mog by jego spadkobiercami. Ma on prawo sporzdzenia testamentu tylko o tyle, e moe ustanowi patrona spadkobierc i wyznaczy mu na wypadek, gdyby ten nie chcia zosta spadkobierc, kogo innego jako substytuta. 73. A poniewa ta constitutio wydawaa si powodowa, e ludzie ci nigdy nie umieraliby jako Rzymianie, choby nawet wykorzystali pniej prawa, zgodnie z ktrymi wedle legis Aeliae Sentiae lub wedle senatus consulti staliby si Rzymianami, boski Hadrian poruszony niesprawiedliwoci tej sytuacji zoy wniosek o uchwalenie senatus consulti, wedle ktrego ci, ktrzy bez wiedzy lub wbrew woli patrona doszli decyzj cesarza do prawa Kwirytw, jeli pniej wykorzystali prawa, zgodnie z ktrymi wedle legis Aeliae Sentiae lub senatus consulti, gdyby pozostali Latynami, doszliby do obywatelstwa rzymskiego, mieli by traktowani tak, jakby doszli do obywatelstwa rzymskiego wedle legis Aelia Sentiae lub senatus consulti. 74. Majtki tych, ktrych lex Aelia Sentia zalicza do dediticiorum, przypadaj patronom czciowo wedle zasad dotyczcych Rzymian bdcych wyzwolecami, a czciowo wedle zasad dotyczcych Latynw. 75. Bowiem majtki tych, ktrzy gdyby nie popenili jakiego wystpku, zostaliby w wyniku manumissionis Rzymianami, przypadaj patronom zgodnie z t sam ustaw, co majtki Rzymian. Nie maj oni jednak prawa sporzdzenia testamentu. Uznaa tak wikszo, i nie bez podstaw. Wydawao si bowiem niemoliwoci, by ustawodawca chcia przyzna prawo sporzdzenia testamentu ludziom tak niskiego stanu. 76. Natomiast majtki tych, ktrzy, gdyby nie popenili jakiego wystpku, zostaliby w wyniku manumissionis Latynami, przypadaj patronom tak, jakby umarli jako Latyni. Nie pomijam tu faktu, e ustawodawca w tej sprawie nie wyrazi swojej woli wystarczajco wyranie. 77. Zajmijmy si teraz sukcesj, ktra przysuguje nam z tytuu emptionis bonorum.

95

78. Licytowane mog by majtki yjcych i zmarych. yjcych, na przykad tych, ktrzy ukrywaj si ze wzgldu na oszustwo i bdc nieobecnymi nie broni si. Take tych ktrzy odstpuj majtek na podstawie legis Iuliae. Take osb zasdzonych (iudicatorum) po upywie czasu, ktry maj czciowo wedle ustawy XII tablic, a czciowo wedle edyktu pretora na zdobycie pienidzy. Wrd majtkw zmarych licytuje si na przykad majtki tych, co do ktrych jest wiadome, e nie pojawi si ani spadkobierca, ani bonorum possessor, ani aden inny legalny nastpca. 79. Jeli ma by licytowany majtek yjcego, to pretor nakazuje go posiada przez kolejnych 30 dni i wystawi na sprzeda, a jeli zmarego, to przez 15 dni. Pniej nakazuje zebra si wierzycielom i spord siebie wybra magistrum, tj. tego, kto majtek zlicytuje. Tak wic jeli ma by licytowany majtek yjcego, to nakazuje podj decyzje dotyczce licytacji majtku w 10 dni, a jeli zmarego, to w poow tego. Wreszcie majtek yjcego nakazuje odda emptori (kupcowi) w 30 dni, a majtek zmarego w 20 dni. Uzasadnienie tego, e nakazuje pniej zakoczy licytacj majtkw osb yjcych ni zmarych, jest takie, e naleao zadba, by nie dopuci zbyt atwo do zlicytowania majtku osb yjcych. 80. Majtek nie staje si jednak w peni wasnoci ani bonorum possessoris, ani bonorum emptoris, ale wchodzi u nich do majtku. Natomiast wedle prawa Kwirytw dokonaj jego adquirendi, jeli go zasiedz. Niekiedy bonorum emptoribus nie przysuguje nawet zasiedzenie, na przykad jeli przez nich... ...bonorum emptor... 81. Podobnie wierzytelnoci tego, czyj by majtek, oraz jego wasne dugi, nie staj si ipso iure wierzytelnociami oraz wasnymi dugami ani bonorum possessoris, ani bonorum emptoris, i dlatego we wszystkich sprawach dokonuj oni agendi i s pozywani za pomoc actionum utilium, ktre przedstawimy w nastpnej ksidze. 82. S i inne jeszcze rodzaje sukcesji, ktrych nie wprowadzono ani ustaw XII tablic, ani edyktem pretora, lecz na zasadzie milczcej zgody. 83. Albowiem kiedy pater familias oddaje si do adopcji lub kiedy kobieta wchodzi in manum, to dochodzi do adquirendi wszystkich ich rzeczy niematerialnych i materialnych, wszystkich ich wierzytelnoci, na rzecz adoptujcego ojca lub coemptionatoris, z wyjtkiem tych, ktre przestaj istnie w wyniku capitis diminutionis, a mianowicie uytkowania, 96

zobowizania do oddawania usug przez wyzwolecw (operarum obligationis libertorum), ktre zostao zawizane przez przysig, oraz wierzytelnoci wynikajcych z dokonania litis contestationis w legitimo iudicio. 84. Na odwrt, dugi tego, kto odda si do adopcji, lub tej, ktra wesza in manum, nie przechodz na coemptionatorem lub na adoptujcego ojca, chyba e stanowiyby one dugi spadkowe. Za nie bowiem, skoro sam adoptujcy ojciec oraz coemptionator staje si spadkobierc, ponosi bezporedni odpowiedzialno, ten za, kto odda si do adopcji, lub ta, ktra wchodzi in manum, przestaje by spadkobierc. Natomiast co do dugw, za ktre te osoby odpowiadaj we wasnym imieniu, cho nie odpowiada za nie ani adoptujcy ojciec, ani coemptionator, a nawet sam ten, kto oddaje si do adopcji, ani ta, ktra wchodzi in manum, nie pozostaje zobowizany ani zobowizana, poniewa naturalnie przez capitis diminutionem dokonuje si uwolnienie, jednak w wypadku zniesienia capitis diminutionis przysuguje przeciwko niemu lub niej actio utilis i, jeli si przeciwko tej actionis nie obroni, to pretor pozwoli wierzycielom zlicytowa cay majtek, ktry naleaby do nich, gdyby nie poddali si alieno iuri. 85. Podobnie jeli spadkobierca dokona na czyj rzecz in iure cessionis ustawowego spadku zanim si na niego zdecyduje i zanim zacznie dziaa pro herede, to spadkobierc w peni staje si ten, na czyj rzecz dokonano cessionis, tak samo jakby sam zosta przez ustaw powoany do spadku. Natomiast jeli dokona cessionis po tym, gdy wystpi jako spadkobierca, to nadal pozostaje spadkobierc i z tego tytuu sam odpowiada wobec wierzycieli. Przy tym rzeczy materialne zmieniaj waciciela tak samo, jakby zostay pojedynczo przekazane przez in iure cessionem, natomiast wierzytelnoci gasn, i w ten sposb dunicy spadkowi odnosz korzy. 86. Ta sama zasada obowizuje, jeli wymieniony w testamencie spadkobierca, po tym gdy wystpi jako spadkobierca, dokona in iure cessionis spadku. Jeli bowiem dokona cessionis przed objciem spadku, to bdzie to czynno niewana. 87. Powstaje pytanie, czy wane jest in iure cessio dokonane przez heredem suum et necessarium. Nasi nauczyciele uwaaj, e takie dziaanie jest niewane. Natomiast przedstawiciele drugiej szkoy sdz, e skutek jest taki sam, jaki osigaj pozostali spadkobiercy po objciu spadku. Nie ma bowiem znaczenia, czy kto staje si spadkobierc 97

przez zdecydowanie si na spadek lub dziaanie pro herede, czy jest przywizany do spadku przez przymus prawny. 88. Teraz przejdmy do zobowiza (obligationum), ktrych gwny podzia jest na dwa rodzaje, bowiem kada obligatio powstaje bd ex contractu (z umowy), bd ex delicto (z czynu niedozwolonego). 89. Najpierw zajmiemy si tymi, ktre powstaj ex contractu. S ich cztery rodzaje, bo zobowizanie zawizuje si (contrahitur) bd re, bd verbis, bd litteris, bd consensu. 90. Zobowizanie zawizuje si re na przykad udzielajc poyczki (mutui). Bowiem prawidowe udzielenie poyczki polega na daniu takich rzeczy, ktre okrela si wag, liczb lub wielkoci, jak na przykad odliczone pienidze, wino, oliwa, ziarno, spi, srebro, zoto. Rzeczy te dajemy odliczone, odmierzone lub odwaone po to, by stay si wasnoci przyjmujcych i by kiedy zostay nam oddane nie te same, lecz tego samego typu. Dlatego te nazywa si to mutuum, poniewa to, co ja tobie daj, staje z mojego twoje (ex meo tuum). 91. Rwnie ten, kto przyj od kogo wiadczcego przez pomyk wiadczenie, ktre nie byo dune, zobowizuje si re. Mona bowiem wobec niego wytoczy potem condictionem SI PARET EUM DARE OPORTERE (jeli si okae, e jest obowizany da), tak samo, jakby by przyj mutuum. Dlatego niektrzy sdz, e pupilli i kobiety, jeli otrzymay nienalene wiadczenie przez pomyk, nie s zwizane condictione, tak jak i nie s zwizane daniem mutui. Ten rodzaj zobowiza wydaje si jednak nie powstawa ex contractu, skoro ten, kto co da z zamiarem uwolnienia si od dugu, chcia raczej rozwiza negotium, ni je zawiza. 92. Zobowizanie powstaje verbis przez pytanie i odpowied, na przykad: DARI SPONDES? SPONDEO (przyrzekasz, e zostanie dane? przyrzekam), DABIS? DABO (dasz? dam), PROMITTIS? PROMITTO (obiecujesz? obiecuj), FIDEPROMITTIS? FIDEPROMITTO (obiecujesz rzetelnie? obiecuj), FIDEIUBES? FIDEIUBEO (zapewniasz rzetelnie? zapewniam), FACIES? FACIAM (uczynisz? uczyni). 93. Zobowizanie w tych sowach: DARI SPONDES? SPONDEO jest waciwe tylko obywatelom rzymskim. Natomiast pozostae nale do iuris gentium, tak wic wi midzy 98

wszystkimi ludmi, tak Rzymianami, jak i cudzoziemcami. Choby zostay wypowiedziane w jzyku greckim, na przykad tak: DOSEIS? DOSO. HOMOLOGEIS? HOMOLOGO. PISTEI KELEUEIS? PISTEI KELEUO. POIESEIS? POIESO., wi one, nawet midzy Rzymianami, jeli tylko znaj oni jzyk grecki. Na odwrt, choby zostay wypowiedziane po acinie, wi jednak cudzoziemcw, jeli tylko znaj oni jzyk aciski. Tymczasem zobowizanie sowami DARI SPONDES? SPONDEO tak bardzo jest waciwe tylko obywatelom rzymskim, e nie moe nawet zosta poprawnie przetumaczone na jzyk grecki, cho mwi si, e sowa te zostay uksztatowane po grecku. 94. Mwi si, e w jednym wypadku take cudzoziemiec moe si tymi sowami zobowiza, a mianowicie gdy nasz cesarz pyta przywdc jakiego obcego ludu o pokj: PACEM FUTURAM SPONDES? (przyrzekasz w przyszoci pokj?) albo jeli sam w ten sposb jest pytany. Jest to jednak powiedziane zbyt dosownie, bo jeli co si stanie wbrew umowie, to nikt nie bdzie dziaa na podstawie stypulacji, ale wystpi z pretensjami zgodnie z iure belli (prawem wojny). 95. Mona wtpi, czy jeli kto... 95a. ...jeli dunik kobiety na jej polecenie, o ile... ...jako posag to, co jest winien. Nikt inny nie moe si w ten sposb zobowiza. Dlatego jeli kto inny obiecuje mowi posag dla kobiety, powszechnym prawem zobowi... 96. Zobowizanie moe zosta zawizane tylko sowami przyrzekajcego, bez pytania drugiej strony, take wtedy, gdy wyzwoleniec przysiga, e da patronowi podarek, odda mu jakie usugi lub wykona jakie prace, cho jest to jedyna podstawa zawizania zobowizania tylko przez przysig. Oczywicie nikt nie moe na adnej innej podstawie zobowiza si przez przysig, w kadym razie jeli chodzi o prawo rzymskie. Bo eby wiedzie, jak jest u cudzoziemcw, musielibymy pozna prawa konkretnych civitatum... 97. Jeli to, co zostao nam stypulacyjnie przyrzeczone, jest tego rodzaju, e nie moe by wiadczone, to stypulacja jest niewana, na przykad jeli kto przyrzeknie nam da czowieka wolnego, sdzc, e jest niewolnikiem, albo zmarego, sdzc, e yje, albo miejsce sacrum lub religiosum, sdzc, e jest ono humani iuris.

99

97a. Podobnie, jeli komu zostanie stypulacyjnie przyrzeczona rzecz, ktra nie moe istnie w przyrodzie, na przykad hipocentaur, to stypulacja jest tak samo niewana. 98. Podobnie, jeli komu zostanie co stypulacyjnie przyrzeczone pod warunkiem, ktry nie moe zosta speniony, na przykad jeli dotknie palcem nieba, to stypulacja jest niewana. Nasi nauczyciele uwaaj jednak, e zapis zostawiony pod niemoliwym do spenienia warunkiem naley traktowa tak, jakby zosta zostawiony bezwarunkowo. Natomiast przedstawiciele drugiej szkoy uwaaj, e taki zapis jest tak samo niewany jak stypulacja. Oczywicie z trudem tylko mona by uzasadni przyczyn tej rnicy. 99. Ponadto stypulacja jest niewana, jeli kto nie wiedzc, e rzecz jest jego, pozwala, by kto mu j stypulacyjnie przyrzek. Oczywicie to, co ju jest czyje, nie moe mu zosta dane. 100. Wreszcie, niewana jest stypulacja, jeli kto komu tak przyrzeka wiadczy: POST MORTEM MEAM DARI SPONDES? (przyrzekasz, e zostanie dane po mojej mierci?) lub tak: POST MORTEM TUAM DARI SPONDES? (przyrzekasz, e zostanie dane po twojej mierci?), wie natomiast, jeli kto komu tak przyrzeka: CUM MORIAR, DARI SPONDES? (przyrzekasz, e zostanie dane, gdy bd umiera?) lub tak: CUM MORIERIS, DARI SPONDES? (przyrzekasz, e zostanie dane, gdy bdziesz umiera?), to jest, gdy zobowizanie jest odkadane na ostatni okres ycia przyrzekajcego lub przyjmujcego przyrzeczenie, a to dlatego, e uznaje si za nieeleganckie, by zobowizanie brao pocztek od osoby spadkobiercy. Z kolei nikt nie moe nam tak przyrzeka: PRIDIE QUAM MORIAR (w przeddzie mojej mierci) lub: PRIDIE QUAM MORIERIS, DARI SPONDES? (w przeddzie twojej mierci, przyrzekasz, e zostanie dane?), poniewa nie mona zna przedednia czyjej mierci, chyba e mier ju przysza. Z kolei po przyjciu mierci stypulacja przechodzi do przeszoci i w pewnym sensie staje si taka: HEREDI MEO, DARI SPONDES? (przyrzekasz, e zostanie dane mojemu spadkobiercy?), co jest oczywicie niewane. 101. Cokolwiek powiedzielimy o mierci, dotyczy tak samo capitis diminutionis. 102. Ponadto stypulacja jest niewana, jeli kto nie odpowie na to, o co go pytano, na przykad jeli zadam od ciebie stypulacyjnie 10 tysicy sestercw, a ty przyrzekniesz mi 5 100

tysicy, albo jeli ja zadam od ciebie stypulacyjnie czego bezwarunkowo, a ty przyrzekniesz pod warunkiem. 103. Ponadto stypulacja jest niewana, jeli kto zada czego stypulacyjnie dla kogo, ktrego prawu nie jest poddany. Mona zapyta, jak dalece wie stypulacja, jeli kto zada czego stypulacyjnie dla siebie i dla kogo, ktrego prawu nie jest poddany. Nasi nauczyciele uwaaj, e jest ona co do caoci wica i e w jej wyniku tylko dajcemu obietnicy naley si caa suma tak, jakby w ogle nie doda cudzego imienia. Natomiast przedstawiciele drugiej szkoy uwaaj, e naley mu si tylko poowa, bo w drugiej czci stypulacja miaaby by niewana. 103a. Inna jest sytuacja,... ...DARI SPONDES... ...naley si caa suma i mi tylko... ...take... 104. Ponadto stypulacja jest niewana, jeli zadam czego stypulacyjnie od kogo poddanego memu prawu, albo jeli on zada czego ode mnie. Niewolnik, osoba in mancipio, crka rodziny (filia familias) oraz kobieta in manu, nie tylko nie mog si zobowiza wobec tego, ktrego prawu s poddani, ale nawet wobec nikogo innego. 105. Jasne jest, e niemy nie moe stypulacyjnie niczego zada ani przyrzec. To samo przyjto te w stosunku do guchych, poniewa i ten, kto da, musi sysze sowa przyrzekajcego, i ten, kto przyrzeka, musi sysze sowa dajcego. 106. Szaleniec nie moe dokona adnego negotii, poniewa nie wie, co czyni. 107. Pupillus dokonuje dowolnego negotii normalnie, z tym, e tam, gdzie konieczna jest zgoda opiekuna, musi ona by, na przykad jeli sam si zobowizuje. Natomiast zobowiza wzgldem siebie inn osob moe bez zgody opiekuna. 108. To samo dotyczy kobiet bdcych in tutela. 109. Co powiedzielimy o pupillo, jest na pewno prawd, jeli ma on ju troch rozeznania. Bowiem mae dziecko (infans) lub kto niedaleki tego wieku nie rni si za bardzo od szaleca, gdy pupilli w tym wieku nie maj wcale rozeznania. Ale w odniesieniu do tych pupillorum korzysta si ze wzgldw praktycznych z agodniejszej wykadni prawa. 110. 101

Moemy do tego, czego stypulacyjnie damy, dopuci kogo innego, kto bdzie da tego samego, i kogo nazywa si pospolicie adstipulatore. 111. Przysuguje mu wtedy actio i mona si wobec niego uwolni od dugu rwnie prawidowo jak i wobec nas. Ale cokolwiek uzyska, bdzie musia nam odda z tytuu zlecenia (mandati iudicionis). 112. Ponadto adstipulator moe uy innych sw ni te, ktrych my uylimy. Jeli wic ja powiedziaem na przykad tak: DARI SPONDES?, to moe on powiedzie: IDEM FIDE TUA PROMITTIS? (przyrzekasz swoim sowem to samo?) albo: IDEM FIDE IUBES? (zapewniasz swoim sowem to samo?) albo na odwrt. 113. Adstipulator moe te zada mniej, natomiast wicej zada nie moe. Jeli wic ja zadam stypulacyjnie 10 tysicy sestercw, moe on zadac 5 tysicy sestercw; przeciwnie za, wicej zada nie moe. Podobnie, jeli ja zadam czego stypulacyjnie bezwarunkowo, to on moe zada pod warunkiem; przeciwnie za nie moe. Ale nie tylko w odniesieniu do iloci, ale i do czasu, maj sens okrelenia mniej i wicej; wicej znaczy da co natychmiast, mniej znaczy da po pewnym czasie. 114. Przepisy dotyczce tej instytucji s do szczeglne. Spadkobiercy adstipulatoris nie przysuguje bowiem actio. Dziaanie niewolnika jako adstipulatoris jest niewane, cho we wszystkich innych wypadkach dokonywaby on adquirendi stypulacji na rzecz swojego waciciela. To samo dotyczy osb in mancipio, s one bowiem w tej samej sytuacji, co niewolnicy. Natomiast dziaanie tego, kto jest u ojca in potestate, jest co prawda wane, ale nie dokonuje on adquirendi na rzecz rodzica, cho we wszystkich pozostaych wypadkach tak by byo. Co wicej, nawet jemu samemu nie przysuguje adna actio, chyba e wyjdzie spod potestatis rodzica bez capitis diminutionis, na przykad przez jego mier lub samemu stajc si kapanem jowiszowym. To samo dotyczy crki rodziny oraz kobiet bdcych in manu. 115. Take za tego, kto przyrzeka, mog si zobowiza inni, z ktrych jednych nazywamy sponsores, innych fidepromissores, a jeszcze innych fideiussores. 116. Sponsorem pyta si tak: IDEM DARI SPONDES?, fidepromissorem tak: IDEM FIDEPROMITTIS? (przyrzekasz sowem to samo?), fideiussorem tak: IDEM FIDE TUA 102

ESSE IUBES? (zapewniasz sowem to samo?) a rozwaymy jeszcze, jak mogliby si nazywa ci, ktrych pyta si tak: IDEM DABIS? (dasz to samo?) IDEM PROMITTIS? (obiecujesz to samo?) IDEM FACIES? (uczynisz to samo?). 117. Czsto korzystamy ze sponsorum, fidepromissorum i fideiussorum, jeli dbamy o to, by si starannie zabezpieczy. Natomiast adstipulatorem stosuje si niemal wycznie wtedy, gdy damy stypulacyjnie czego, co ma zosta dane po naszej mierci. Gdybymy zadali, by dano to nam, to stypulacja byaby niewana, a tak korzystamy z adstipulatoris, ktry uczyni to po naszej mierci. Kiedy uzyska on rzecz przyrzeczon, to bdzie musia odda j mojemu spadkobiercy z tytuu zlecenia. 118. Sytuacje sponsoris i fidepromissoris s podobne, natomiast sytuacja fideiussoris bardzo si od nich rni. 119. Ci pierwsi mog przystpi wycznie do zobowiza verborum i zobowizuj si niekiedy, cho ten, kto przyrzeka, wcale si nie zobowiza, na przykad kiedy kobieta lub pupillus przyrzekli co bez zgody opiekuna albo kto przyrzek, e co zostanie dane po jego mierci. Mona by si te spyta, jeli niewolnik lub cudzoziemiec przyrzekli, czy aby sponsor lub fidepromissor nie s tym samym zobowizani. 119a. Natomiast fideiussor moe przystpi do dowolnego zobowizania, tj. zawizanego re, verbis, litteris lub consensu. Nie ma nawet znaczenia, czy to zobowizanie jest iuris civilis, czy iuris naturalis. Tak dalece, e zobowizuje si nawet za niewolnika, i nie jest istotne, czy ten, kto przyj od niego fideiussorem by postronny, czy te by to sam waciciel, co do czego, co jest jemu samemu nalene. 120. Ponadto spadkobierca sponsoris i fidepromissoris nie ponosi odpowiedzialnoci, chyba e mwimy o fidepromissore bdcym cudzoziemcem i posugujcym si prawem innej civitatis. Tymczasem spadkobierca fideiussoris ponosi odpowiedzialno. 121. Sponsor oraz fidepromissor zostaj wedle legis Furiae uwolnieni po dwch latach, a ilu ich byo w chwili, gdy mona byo zgosi roszczenie, na tyle czci dzieli si midzy nich zobowizanie, i kady jest osobicie wzywany do spaty odpowiedniej czci. Natomiast fideiussores ponosz odpowiedzialno bezterminowo, a ilu by ich nie byo, kady jest 103

zobowizany co do caej sumy. Tak wic wierzyciel ma wolny wybr, od kogo bdzie chcia dochodzi sumy. Ale ostatnio epistula boskiego Hadriana zmuszono wierzycieli, by dochodzili czci od poszczeglnych osb, ktre s wypacalne. Tak wic ta epistula tym rni si od legis Furiae, e gdyby ktry spord sponsorum i fidepromissorum by niewypacalny, to jego ciar nie spadby na pozostaych, a gdyby chodzio o fideiussores, to spadby na pozostaych. 121a. Poniewa jednak lex Furia dotyczy wycznie Italii, okazuje si, e w pozostaych prowincjach sponsores, jak rwnie fidepromissores a take fideiussores ponosz odpowiedzialno bezterminowo i byliby osobicie zobowizani co do caej sumy, chyba e ich take wspiera epistula boskiego Hadriana co do wiadczenia czciowego. 122. Ponadto lex Apuleia utworzya ze sponsorum i fidepromissorum co w rodzaju spki (societatis). Jeli bowiem kto z nich spaci wicej ni swoj cz, to wedle tej ustawy przysuguj mu przeciw pozostaym actiones o t nadwyk. Ustawa ta zostaa uchwalona przed lege Furia, w okresie, gdy byli oni zobowizani co do caej sumy. Std powstaje pytanie, czy po uchwaleniu legis Furiae nadal przysuguje przywilej legis Apuleiae. Poza Itali przysuguje on, gdy lex Furia obowizuje tylko w Italii, lex Apuleia za rwnie w pozostaych prowincjach. Natomiast czy przywilej ten przysuguje take w Italii, jest rzecz ogromnie dyskusyjn. Lex Apuleia nie dotyczy natomiast fideiussorum. Dlatego jeli wierzyciel zostanie w caoci zaspokojony przez jednego, bdzie to wycznie jego strata, naturalnie o ile ten, komu porczy dug, bdzie niewypacalny. Ale, jak si okazuje z tego, co wyej powiedzielimy, ten, od kogo wierzyciel da caoci, mgby na podstawie epistulae boskiego Hadriana zayczy sobie, by actio przeciw niemu zostaa udzielona tylko co do czci. 123. Ponadto lex Cicereia postanawia, e przyjmujcy (wspodpowiedzialno) sponsorum i fidepromissorum musi publicznie ogosi i ujawni, z jakiego tytuu przyj porczenie i ilu sponsorum i fidepromissorum przyj do tego zobowizania. A jeli nie ogosi, pozwala si sponsoribus i fidepromissoribus zada w cigu 30 dni praeiudicii, w ktrym zostanie zbadane, czy nastpio zgodnie z t ustaw ogoszenie. A jeli zostanie orzeczone (iudicatum est), e nie nastpio, to zostaj oni uwolnieni od odpowiedzialnoci. W ustawie tej nie wspomina si o fideiussoribus, jednak w zwyczaju jest ogasza, take jeli przyjmujemy fideiussorum. 104

124. Natomiast przywilej legis Corneliae jest wsplny im wszystkim. Ustawa ta zakazuje tej samej osobie bra odpowiedzialno za t sam osob wobec tej samej osoby w jednym roku na sum poyczonych pienidzy wiksz ni 20 tysicy. I choby sponsores lub fidepromissores zobowizali si do odpowiedzialnoci na wiksz sum, na przykad na 100 tysicy sestercw, mimo to odpowiadaj za co najwyej 20 tysicy. Przez poyczone pienidze rozumiemy nie tylko te, ktre dalimy credendi causa, lecz wszystkie, o ktrych w chwili, gdy zawizuje si zobowizanie, z pewnoci wiadomo, e stan si dune, tj. te, ktre bez jakichkolwiek warunkw wchodz do zobowizania. Tak wic zaliczaj si tu pienidze, ktre kto stypulacyjnie nam przyrzek da w jakim terminie, poniewa jest pewne, e bd nam nalene, chobymy dochodzili ich po upywie terminu. Nazw pienidzy okrela ta ustawa wszystkie rzeczy. Trzeba jej wic przestrzega rwnie, jeli damy stypulacyjnie wina, ziarna, gruntu lub niewolnika. 125. Ustawa ta pozwala jednak z pewnych przyczyn przyj dowolnie due porczenia, na przykad jeli chodzi o porczenie dotis nomine, albo tego, co kto ci jest winny z testamentu, albo o porczenie ustanowione na polecenie sdziego. W lege vicesima hereditatium (ustawie o picioprocentowym podatku spadkowym) postanowiono te, e lex Cornelia nie dotyczy porcze wynikajcych z tej ustawy. 126. Sytuacja wszystkich: sponsorum, fidepromissorum i fideiussorum jest taka sama w tym sensie, e prawo okrela, e nie mog si oni tak zobowiza, by byli winni wicej ni ten, za kogo si zobowizuj. I na odwrt, podobnie jak to powiedzielimy co do adstipulatoris, mog si tak zobowiza, by byli winni mniej. Bo tak jak zobowizanie adstipulatoris, tak i ich zobowizanie stanowi dodatek (accessionem) zobowizania gwnego, a dodatek nie moe by wikszy ni dug gwny. 127. W tym te podobna jest sytuacja ich wszystkich, e jeli spac co za dunika, to maj prawo to odzyska z tytuu zlecenia. Sponsores maj za na podstawie legis Publiliae wasn actionem pozwalajc im dochodzi podwjnej wartoci, ktr nazywa si depensi. 128. Zobowizanie litteris powstaje na przykad przez nomina transscripticia. Nomen transscripticium powstaje za na dwa sposoby: albo a re in personam, albo a persona in personam. 105

129. Transscriptio a re in personam powstaje na przykad, jeli to, co jeste mi winien z kupna, najmu (conductionis) lub spki, zapisz w ksidze jako wypacone tobie. 130. Transscriptio a persona in personam powstaje na przykad, jeli to, co jest mi winien Titius, zapisz w ksidze jako wypacone tobie, tj. jeli Titius podstawi mi za siebie ciebie. 131. Inne jest rdo tak zwanych nominum arcariorum. S to bowiem zobowizania re, a nie litteris, i wi tylko, jeli komu wypacono pienidze. Wypacenie pienidzy tworzy za zobowizanie re. Z tego powodu susznie powiemy, e nomina arcaria nie tworz adnego zobowizania, lecz tylko powiadczaj jego powstanie. 132. Niewaciwie jest wic mwi, e arcariis nominibus mog si zobowizywa take cudzoziemcy, poniewa dzieje si to nie przez samo nomen, lecz przez odliczenie pienidzy. A ten rodzaj zobowiza naley do iuris gentium. 133. Natomiast zasadnie mona si pyta, czy cudzoziemcy zobowizuj si nominibus transscripticiis, skoro takie zobowizania s w pewnym sensie zobowizaniam iuris civilis; tak te uwaa Nerva. Tymczasem Sabinus i Cassius sdz, e jeli nomen transscripticium powstaje a re in personam, to zobowizuje cudzoziemca, jeli za powstaje a persona in personam, to nie zobowizuje. 134. Ponadto wydaje si, e zobowizanie litterarum powstaje przez chirgrafa oraz syngrafas, tj., jeli kto napisa, e jest co winien albo e co da, o ile w tej sprawie nie zawarto stypulacji. Ten rodzaj zobowizania jest waciwy cudzoziemcom. 135. Zobowizania powstaj consensu przy kupnie-sprzeday (emptione et venditione), najmie (locatione et conductione), spce (societate) i zleceniu (mandato). 136. Mwimy, e w ten sposb zawizuje si zobowizania consensu, poniewa nie s wymagane adne szczeglne sowa ani pisma, lecz wystarczy, by dokonujcy negotii si porozumieli. Dlatego te takie negotium mog zawiza osoby od siebie oddalone, na przykad posugujc si listem lub posacem, podczas gdy zobowizanie verborum nie moe powsta midzy osobami oddalonymi. 106

137. W tych umowach jeden zobowizuje si wzajem wobec drugiego co do czego, co jeden drugiemu bdzie obowizany (oportere) wiadczy (praestare) ex bono et aequo, podczas gdy w zobowizaniach verborum inny da stypulacyjnego przyrzeczenia, a inny przyrzeka, a w nominibus inny zobowizuje kogo przez zapisanie czego na jego rachunek w ksidze, a inny zostaje zobowizany. 138. [Lecz zapisa co w ksidze na rachunek nieobecnego mona, podczas gdy zawizywa zobowizania verbis z nieobecnym nie mona.] [O kupnie-sprzeday] 139. Umowa kupna-sprzeday zostaje zawarta, gdy nastpuje porozumienie co do ceny, choby jej jeszcze nie wypacono i nie dano nawet zadatku (arrae). To, co daje si jako zadatek, jest bowiem tylko dowodem zawarcia umowy kupna- sprzeday. 140. Cena winna by okrelona. Jeli natomiast ustalimy j tak, e na ile Titius rzecz oceni, za tyle zostanie kupiona, to Labeo przeczy, jakoby takie negotium byo jakkolwiek wice. Za jego zdaniem wypowiada si te Cassius. Ofilius sdzi za, e jest to umowa kupnasprzeday. I za jego zdaniem idzie Proculus. 141. Cena winna zosta wyraona w pienidzach. Jest bardzo dyskusyjne, czy cen mog by inne rzeczy, na przykad niewolnik, toga lub grunt. Nasi nauczyciele uwaaj, e inne rzeczy mog stanowi cen. Std pochodzi, e pospolicie uwaa si zamian (permutationem) za rodzaj umowy kupna i sprzeday i e ten rodzaj umowy kupna i sprzeday jest nadzwyczaj stary. A jako argumentu uywa si greckiego poety Homera, ktry w pewnym miejcu tak mwi: ... (Hom. Il. 7, 472475) i dalej. Przedstawiciele drugiej szkoy si nie zgadzaj i twierdz, e czym innym jest zamiana, a czym innym kupno-sprzeda. Nie da si przecie przy zamianie rozwiza problemu, ktra rzecz zostaa sprzedana, a ktra dana jako cena, a byoby absurdem uwaa, e obie zostay sprzedane i obie zostay dane jako cena. Lecz Caelius Sabinus mwi, e jeli masz co na sprzeda, na przykad grunt, a ja [go przyjm i] jako cen dam ci, powiedzmy, niewolnika, to trzeba uwaa, e grunt zosta sprzedany, a czowiek dany jako cena za uzyskanie gruntu.

107

142. Podobne zasady dotycz najmu. Nie uwaa si bowiem, by zostaa zawarta umowa najmu, jeli nie zosta ustalony okrelona merces (czynsz, wynagrodzenie). 143. Mona si wic zapyta, czy jeli okrelenie mercedis zostao pozostawione cudzej decyzji, na przykad na ile oceni Titius, to czy zostaa zawarta umowa najmu. Dlatego powstaje pytanie, czy zostaaby zawarta umowa najmu, jelibym da ubrania folusznikowi do wyczyszczenia lub odwieenia lub krawcowi do zaatania nie okreliwszy od razu adnej mercedis, a pniej mia da tyle, ile midzy sob ustalimy. 144. Mona si te spyta, czy jeli dam ci rzecz do uywania i wzajemnie wezm od ciebie rzecz do uywania, to czy zawrzemy tym samym umow najmu. 145. Umowy kupna-sprzeday oraz najmu s tak dalece podobne, e w niektrych wypadkach naleaoby si spyta, czy zawarto umow kupna-sprzeday, czy te najmu, na przykad kiedy rzecz zostaje oddana w wieczysty najem (locationem in perpetuum). Pojawia si on w odniesieniu do gruntw municipum, ktre wynajmuje si w taki sposb, e dopki opacane vectigal, dopty nie odbiera si gruntu ani samemu najemcy, ani jego spadkobiercy. Przyjmuje si jednak raczej, e jest to umowa najmu. 146. Rwnie jeli dokonam na twoj rzecz traditionis gladiatorw zgodnie z umow, wedle ktrej za kadego, ktry wyjdzie cay, dasz mi 20 denarw za jego wysiek, a za kadego, ktry zginie lub zostanie okaleczony, dasz mi denarw 1000, mona si spyta, czy zostaa zawarta umowa kupna-sprzeday, czy najmu. Wydaje si, e naleaoby uwaa, e w odniesieniu do tych, ktrzy wyjd cao, zawarto umow najmu, a w odniesieniu do tych, ktrzy zgin lub zostan okaleczeni, umow kupna- sprzeday. Zaley to od przypadkowych okolicznoci, tak jakby sprzedano lub wynajto kadego pod warunkiem. Bowiem nikt nie wtpi, i mona rzeczy sprzeda lub wynaj pod warunkiem. 147. Podobnie, mona si pyta, czy jeli umwi si ze zotnikiem, e zrobi dla mnie ze swojego zota piercienie okrelonej wagi i ksztatu, i dam mu za to, powiedzmy, 200 denarw, to czy zawarlimy umow kupna-sprzeday, czy najmu. Cassius twierdzi, e w odniesieniu do materiau zawarlimy umow kupna- sprzeday, a w odniesieniu do pracy umow najmu. Jednak wikszo sdzi, e zawarlimy umow kupna-sprzeday. Ale jeli

108

dam mu moje zoto ustaliwszy mercedem za prac, przyjmuje si, e zawarlimy umow najmu. 148. Spk (societatem) zakadamy albo dla caego majtku (totorum bonorum), albo dla jakiego jednego negotii, na przykad dla handlu niewolnikami. 149. Bardzo kiedy dyskutowano, czy mona zaoy spk tak, by jeden mia wikszy udzia w zysku, a inny wikszy udzia w kosztach (damno). Quintus Mucius uwaa, e jest to przeciw istocie spki. Natomiast Servius Sulpicius, ktrego zdanie przewayo, twierdzi, e nie tylko spka moe tak zosta zaoona, ale e moe zosta zaoona nawet tak, by ten, kto nie ponosi adnych kosztw, mimo to otrzymywa cz zysku, o ile jego praca bdzie tak cenna, e bdzie susznie tak si z nim umowi przyjmujc go do spki. Spka moe bowiem zosta powoana i tak, e jeden da pienidze, a drugi nie, a mimo to zysk bdzie ich wsplny. Czsto bowiem traktuje si czyj prac jak pienidze. 150. Jest te pewne, e jeli nic nie zostanie midzy nimi ustalone o podziale zysku i kosztw, to s one im wsplne w rwnych czciach w odniesieniu do korzyci i ciarw. Ale jeli co do jednego ustalili podzia, na przykad co do zysku, to w odniesieniu do tego, co pominito, obowizuje taki sam podzia. 151. Spka istnieje tak dugo, dopki wsplnicy trwaj w swoim postanowieniu. A jeli ktry wypowie umow spki, to ulega ona rozwizana. Ale jeli kto wypowie umow spki po to, by samemu otrzyma jaki zysk, na przykad jeli mj wsplnik totorum bonorum, zostawszy przez kogo ustanowionym spadkobierc, w tym momencie wymwi umow spki, by samemu uzyska spadek, to ma obowizek podzieli si tym zyskiem. Jeli natomiast otrzyma jaki inny zysk, ktrego nie zamierza otrzyma, to naley on wycznie do niego. Cokolwiek za adquirem po wypowiedzeniu umowy spki, przypada mi samemu. 152. Spka zostaje te rozwizana wraz ze mierci wsplnika, poniewa ten, kto zawiera umow spki, wybiera sobie do niej konkretn osob. 153. Mwi te, e spka zostaje rozwizana wraz z capitis diminutione wsplnika, poniewa z punktu widzenia iuris civilis capitis diminutio jest rwnowana mierci. Ale jeli

109

wsplnicy nadal zgadzaj si pozostawa w spce, to uwaa si, e zostaje powoana nowa spka. 154. Rwnie jeli majtek ktrego ze wsplnikw zostaje sprzedany publicznie lub prywatnie, to spka zostaje rozwizana. Spka, o ktrej mwimy, a wic zawarta samym consensu, pochodzi z iuris gentium. Tak wic istnieje midzy dowolnymi ludmi moc naturalnego uzasadnienia. 154a. Istnieje te inny rodzaj spki, waciwy tylko obywatelom rzymskim. Nigdy bowiem wraz ze mierci patris familias powstawa midzy jego suis heredibus rodzaj spki, zarazem ustawowej i naturalnej, nazywany ercto non cito, tj. wasno niepodzielona. Ercto oznacza bowiem wasno, skd te erus nazywa si waciciela. Natomiast ciere znaczy dzieli, std te mwimy caedere, secare [oraz dividere]. 154b. Take inni, ktrzy chcieli powoa tak spk, mogli to osign stosujc pewn legis actionem przed pretorem. Waciwe takiej spce braci lub innych, ktrzy zaoyli spk na wzr braci, byo to, e jeden ze wsplnikw wyzwalajc wsplnego niewolnika czyni go wolnym i uzyskiwa dla wszystkich patronat. Podobnie, jeden ze wsplnikw dokonujc mancypacji przekazywa wspln wasno osobie przyjmujcej mancypacj. 155. Mandatum (zlecenie) powstaje, jeli dajemy zlecenie na nasz lub cudz rzecz (nostra lub aliena gratia). Tak wic przez to, e ci zlec, by prowadzi moje lub cudze negotia, zostaje zawizane zobowizanie zlecenia, i jestemy wzajemnie wzgldem siebie odpowiedzialni w odniesieniu do tego, co ja tobie lub ty mnie powinnimy zgodnie z dobr wiar wiadczy. 156. Jeli natomiast zlec ci co na twoj rzecz, to zlecenie jest zbyteczne, gdy to, co uczynisz na swoj rzecz, powiniene czyni wedle swojego zdania a nie na moje zlecenie. Tak wic jeli namwi ci, by poyczy na procent znajdujce si u ciebie w domu niewykorzystywane pienidze, to choby poyczy je komu, od kogo nie bdziesz ich mg odzyska, mimo to nie bdzie ci przysugiwaa przeciw mnie actio mandati. Podobnie jeli ci namwi do kupienia jakiej rzeczy, to choby ci si nie opacao jej kupi, mimo to nie bd wobec ciebie odpowiada z mandati. Jest tak tak dalece, e mona si zapyta, czy odpowiada z mandati ten, kto zleci ci, by poyczy Titio pienidze na procent. Servius odpowiada przeczco uwaajc, e w tym wypadku zobowizanie powstaje nie bardziej, ni gdyby kto

110

oglnie zleci ci, by poyczy komu swoje pienidze. My jednak idziemy za przeciwnym zdaniem Sabini, poniewa nie poyczyby Titio pienidzy, gdyby nie zostao ci to zlecone. 157. Wiadomo, e jeli kto zleca co, co jest przeciwne dobrym obyczajom, to nie zawizuje zobowizania, na przykad jeli ci zlec okra lub znieway Titium. 158. Podobnie, jeli kto zleca mi uczyni co po mojej mierci, to zlecenie jest niewane, poniewa oglnie uwaa si, e zobowizanie nie moe zaczyna si od osoby spadkobiercy. 159. Ale rwnie prawidowo zawarte zlecenie wygasa, jeli zostao odwoane przed wykonaniem. 160. Podobnie jeli nastpi mier ktrejkolwiek ze stron nadal wanego zlecenia, tj. bd dajcego zlecenie, bd przyjmujcego je, ganie ono. Jednak ze wzgldw praktycznych przyjto, e jeli po mierci tego, da mi zlecenie, nie wiedzc o niej wypeni je, to bdzie mi przysugiwa actio mandati. W przeciwnym razie ponisbym szkod przez usprawiedliwion i prawdopodobn niewiedz. Podobna sytuacja ma miejsce, jak uwaa wikszo, jeli mj dunik spaci z niewiedzy mojemu wyzwolonemu dispensatori (skarbnikowi), zostaje bowiem wtedy uwolniony, cho waciwie cile zgodnie z prawem nie powinien zosta uwolniony, skoro zapaci nie temu, komu powinien by zapaci. 161. Jeli wic ten, komu co prawidowo zleciem, wykroczy poza zlecene, to actio mandati bdzie mi przysugiwaa przeciw niemu w takim stopniu, w jakim zaleao mi na wypenieniu zlecenia, o ile tylko mg on je wypeni; natomiast on nie bdzie mg agere przeciwko mnie. Tak wic jeli zlec ci, by kupi dla mnie, powiedzmy, grunt za 100000 sestercw, a ty kupisz go za 150000, to nie bdzie ci przeciw mnie przysugiwaa actio mandati, chyba eby chcia ode mnie za grunt tylko tyle, za ile zleciem ci go kupi; tak uwaaj Sabinus i Cassius. Jeli za kupisz za mniej, to oczywicie bdzie ci przysugiwaa actio, poniewa uwaa si, e zlecajcy kupno za 100000 zleca oczywicie rwnie kupno, jeli si da, za mniej. 162. Wane jest, by wiedzie, e ilekro dam nieodpatnie co do zrobienia, na przykad jeli dam ubranie folusznikowi do wyczyszczenia i odwieenia lub krawcowi do zaatania, to bdzie mi przysugiwaa actio mandati, tymczasem gdybym za to ustanowi mercedem (wynagrodzenie), to zostaaby zawarta umowa najmu. 111

163. Przedstawiwszy rodzaje zobowiza powstajcych ex contractu, musimy wspomnie, e dokonujemy adquirendi nie tylko sami, ale take przez osoby bdce u nas in potestate, in manu lub in mancipio. 164. Dokonujemy adquirendi take przez ludzi wolnych oraz cudzych niewolnikw, ktrych posiadamy w dobrej wierze, jednak tylko z dwch tytuw, tj. jeli dokonuj oni adquirendi czego pochodzcego z ich wasnej pracy lub z naszego majtku. 165. Rwnie przez uytkowanego niewolnika dokonujemy adquirendi z tych samych dwch tytuw. 166. Jednak jeli niewolnik naley do kogo tylko wedle goego prawa Kwirytw, to cho jest on wacicielem, uwaa si e ma do niego mniej praw ni uytkownik i posiadacz w dobrej wierze. Przyjmuje si bowiem, e nie moe dokona on dla niego adquirendi z adnego tytuu, tak dalece, e choby zada czego stypulacyjnie nominatim dla niego lub w jego imieniu przyj co w mancypacji, uwaa si jednak, e nie dokona dla niego adquirendi. 167. Jest pewne, e wsplny niewolnik dokonuje adquirendi na rzecz wacicieli odpowiednio do czci wasnoci, z wyjtkiem tego, czego adquirendi dokonuje dla tylko jednego z nich, dajc tego stypulacyjnie lub przyjmujc w mancypacji dla niego nominatim, na przykad gdy tak da czego stypulacyjnie: TITIO DOMINO MEO DARI SPONDES? (panu memu Tytusowi przyrzekasz, e bdzie dane?) lub gdy tak przyjmuje w mancypacji: HANC REM EX IURE QUIRITIUM LUCII TITII DOMINI MEI ESSE AIO, EAQUE EI EMPTA ESTO HOC ARE AENEAQUE LIBRA (owiadczam, e ta rzecz naley wedle prawa Kwirytw do mego pana Lucjusza Tytusa i niech zostanie dla niego kupiona przez ten spi i wag spiow). 167a. Powstaje pytanie, czy ten sam skutek co dodanie imienia waciciela ma take wtrcone polecenie jednego z wacicieli. Nasi nauczyciele uwaaj, e niewolnik dokonuje adquirendi tylko na rzecz tego, kto wyda polecenie, tak jakby zada tego stypulacyjnie lub przyj w mancypacji dla niego nominatim. Przedstawiciele drugiej szkoy sdz, e dokonuje adquirendi na rzecz obydwu, tak jakby polecenie nie zostao wcale wydane.

112

168. Zobowizanie ganie zasadniczo przez wiadczenie tego, co byo dune. Powstaje std pytanie, czy jeli kto za zgod wierzyciela bdzie wiadczy jedno zamiast drugiego, to czy zostanie ipso iure uwolniony, jak uwaaj nasi nauczyciele, czy te ipso iure pozostanie zobowizany i powinien si broni przeciw dochodzcemu roszczenia exceptione doli mali, jak uwaaj przedstawiciele drugiej szkoy. 169. Rwnie przez acceptilationem ganie zobowizanie. Acceptilatio za jest jakby pozornym przyjciem wiadczenia. Jeli bowiem jestem ci co winien z tytuu zobowizania verborum, to jeli chcesz mnie z tego zwolni, to moe si to sta tak, e pozwolisz mi wypowiedzie te sowa: QUOD TIBI EGO PROMISI, HABESNE ACCEPTUM? (co ci obiecaem, czy nie przyj?), na to odpowiesz: HABEO (przyjem). 170. W sposb, ktry opisalimy, gasn zobowizania verborum, pozostae natomiast nie. Wydaje si bowiem logiczne, by zobowizanie zawizane sowami innymi sowami mona byo rozwiza. Ale to, co kto jest winny z innego tytuu, moe zosta przeksztacone w stypulacj i rozwizane przez acceptilationem. 171. Mimo e acceptilatio jest jakby pozornym przyjciem wiadczenia, jednak kobieta nie moe bez zgody opiekuna dokona acceptilationis, cho w innych wypadkach moe bez zgody opiekuna przyj wiadczenie. 172. Take cz wiadczenia, ktra bya duna, jest prawidowo wiadczona. Jest dyskusyjne, czy acceptilatio moe zosta dokonana w czci. 173. Istnieje te inny rodzaj pozornego przyjcia wiadczenia, zwany per aes et libram (przez spi i wag). Ten rodzaj przyjto w konkretnych wypadkach, na przykad jeli dug powsta z czynnoci per aes et libram lub w wyniku zasdzenia w procesie. 174. Musi by obecnych nie mniej ni piciu wiadkw i libripens. Nastpnie osoba uwalniana powinna tak przemwi: QUOD EGO TIBI TOT MILIBUS SESTERTIORUM IUDICATUS lub DAMNATUS SUM EO NOMINE ME A TE SOLVO LIBEROQUE HOC AERE AENEAQUE LIBRA. HANC TIBI LIBRAM PRIMAM POSTREMAMQUE EXPENDO SECUNDUM LEGEM PUBLICAM (uwalniam si i wyzwalam od ciebie tym spiem i wag spiow z tytuu tylu to a tylu tysicy sestercw, na ktre zostaem wobec 113

ciebie zasdzony. T wag odwaam ci pierwsz i ostatni zgodnie z prawem publicznym). Nastpnie uderza asem o wag i daje go uwalniajcemu, jakby z tytuu uwolnienia (solvendi causa). 175. Podobnie zapisobiorca moe zwolni spadkobierc od zapisu, ktry zosta mu pozostawiony ad damnationem, z tym oczywicie, e tak jak zasdzony mwi o sobie, e zosta zasdzony, tak spadkobierca mwi, e jest zobowizany da na podstawie testamentu. Spadkobierca moe jednak zosta uwolniony w ten sposb tylko od czego, co wyraa si wag lub liczb, i to jeli jest ona okrelona. Niektrzy sdz to samo take o tym, co wyraa si miar. 176. Ponadto zobowizanie wygasa przez novationem, na przykad jeli to, co jeste mi winien, zostanie mi stypulacyjnie przyrzeczone przez Titium. Z wprowadzeniem nowej osoby powstaje nowe zobowizanie a poprzednie wygasa przeniesione do nowego, tak dalece, e niekiedy choby nowa stypulacja bya niewana, stara przez novationem mimo to wygasa, na przykad jeli to, co jeste mi winny, zostanie mi przyrzeczone przez Titium po jego mierci lub przez kobiet lub pupillum bez zgody opiekuna. W takim wypadku trac uprawnienie, bowiem poprzedni dunik zostaje uwolniony, a nowe zobowizanie nie istnieje. Inna jest zasada, jeli stypulacyjnie przyrzeknie mi niewolnik, bowiem wtedy poprzednio zobowizany jest nadal odpowiedzialny, tak jakby nikt mi niczego stypulacynie nie przyrzek. 177. Ale jeli osoba, ktra pniej stypulacyjnie przyrzeka, jest ta sama, to novatio powoduje co tylko, jeli w pniejszej stypulacji jest nowy element, moe warunek lub termin, lub sponsor zostali dodani lub odjci. 178. Ale co powiedzielimy o sponsore, nie jest powszechnie przyjmowane. Przedstawiciele drugiej szkoy uwaaj bowiem, e dodanie lub odjcie sponsoris nic nie pomaga w novatione. 179. Co za powiedzielimy, e mamy do czynienia z novatione, jeli zostanie dodany warunek, naley tak rozumie, e mwimy, e novatio nastpuje, jeli zici si warunek; natomiast jeli si nie zici, to trwa poprzednie zobowizanie. Ale zobaczmy, czy ten, kto zacznie na tej podstawie agere, nie moe zosta odparty exceptione doli mali lub exceptione pacti conventi, skoro wydaje si, e uzgodnili oni, e bd tego dochodzi, jeli warunek si 114

zici. Jednak Servius Sulpicius sdzi, e natychmiast nastpuje novatio, a jeli warunek si nie zici, to z adnego tytuu nie mona agere i tym samym zobowizanie znika. Konsekwentnie twierdzi te, e jeli komu to, co by mu winien Lucius Titius, zostanie stypulacyjnie przyrzeczone przez niewolnika, to nastpi novatio i zobowizanie zniknie, poniewa nie mona agere z niewolnikiem. Ale my posugujemy si w obydwu wypadkach inn zasad. Nie wicej w tych wypadkach nastpuje novatio, ni gdy to, co jeste mi winien, zostanie mi stypulacyjnie przyrzeczone za pomoc sowa SPONDEO przez cudzoziemca, z ktrym nie mona dokona sponsionis. 180. Zobowizanie wygasa te przez litis contestationem, jeli tylko zostaa ona dokonana w legitimo iudicio. Wtedy bowiem wygasa gwne zobowizanie, a powd zaczyna odpowiada na podstawie litis contestationis. A jeli zostanie condemnatus, to nastpuje uchylenie litis contestationis i zaczyna odpowiada ex causa iudicati. Dlatego wanie u dawnych prawnikw jest napisane, e przed litis contestatione dunik powinien da (dare oportere), po litis contestatione powinien zosta condemnatus (condemnari oportere), a po condemnationis powinien wykona to, co zostao zasdzone (iudicatum facere oportere). 181. Std pochodzi, e jeli w legitimo iudicio bd dochodzi dugu, to potem nie bd mg ipso iure si ponownie agere, poniewa bezskutecznie twierdzibym, e powinno mi zosta dane (intendo DARI MIHI OPORTERE), skoro przez litis contestationem nie ma ju dari oportere, chyba ebym agendi dokonywa imperio continenti iudicio. Wtedy bowiem mimo wszystko zobowizanie trwa i dlatego mog ipso iure ponownie agere, ale powinienem zosta odparty exceptione rei iudicate lub exceptione rei in iudicium deductae. A co to s iudicia legitima oraz iudicia imperio continentia, przedstawimy w nastpnej ksidze. 182. Przejdmy teraz do zobowiza, ktre powstaj ex delicto, na przykad jeli kto popeni furtum (kradzie), obrabuje (bona rapuerit), wyrzdzi szkod (damnum dederit) lub zniewag (iniuriam commiserit). Wszystkie te rzeczy powoduj powstanie jednego rodzaju zobowizania, podczas gdy zobowizania ex contractu wystpuj w 4 rodzajach, jak to wyej przedstawilimy. 183. Servius Sulpicius oraz Masurius Sabinus mwili, e istniej 4 rodzaje furtorum, mianowicie manifestum (jawne), nec manifestum (niejawne), conceptum oraz oblatum, natomiast Labeo, e dwa, manifestum i nec manifestum, bowiem conceptum i oblatum s 115

raczej rodzajami actionis zwizanymi z furto, a nie rodzajami furtorum. Wydaje si to istotnie blisze prawdy, jak to si okae niej. 184. Jedni mwili, e furtum jest furto manifesto, jeli zostaje odkryte w trakcie popeniania. Inni za e oglniej, jeli zostanie odkryte tam, gdzie si zdarzyo, na przykad jeli w sadzie oliwkowym ukradziono oliwki lub w winnicy winogrona, jak dugo zodziej znajduje si w tym sadzie lub w tej winnicy. A jeli furtum miao miejsce w domu, tak jak dugo zodziej znajduje si w tym domu. Inni mwili, e jeszcze oglniej a... ...furtum jest furto manifesto, dopki zodziej zanosi rzecz tam, dokd zamierza j zanie. Inni jeszcze oglniej, kiedykolwiek byoby wida, e zodziej rzecz trzyma. Pogld ten si nie utrzyma. Ale take pogld tych, ktrzy sdzili, e dopki zodziej zanosi rzecz tam, dokd zamierza, naley uwaa furtum za furtum manifestum, nie wydaje si godny przyjcia, poniewa moe by bardzo wtpliwe, czy trwa to dzie, czy te wiksz liczb dni, co wynika std, e czsto zodzieje zamierzaj zanie kradzione w jednej civitate rzeczy do innych civitatum lub do innych prowincji. Tak wic z dwch powyszych opinii ktrakolwiek moe zosta przyjta. Jednak czciej przyjmuje si drug. 185. Jakie furtum jest nec manifestum wynika z tego, co powiedzielimy, bo jeli furtum nie jest manifestum, to jest nec manifestum. 186. Mwi si, e furtum jest conceptum, jeli ukradziona rzecz bdzie w obecnoci wiadkw u kogo szukana i zostanie znaleziona. I przeciw niemu ustanowiono specjaln actionem, choby nie by zodziejem, ktr nazywa si actio concepti. 187. Mwi si, e furtum jest oblatum, jeli kradziona rzecz zostanie przekazana tobie i u ciebie znaleziona, w kadym razie jeli zostaa ci dana z takim zamiarem, by raczej zostaa znaleziona u ciebie ni u tego, kto j da. Zostaa bowiem ustanowiona actio, ktra tobie, u ktrego zostaa znaleziona, przysuguje wanie przeciw temu, kto j da, choby nie by zodziejem, i ktr zwie si actio oblati. 188. Istnieje te actio prohibiti furti, ktra przysuguje przeciw temu, kto uniemoliwia chccemu poszukiwa skradzionej rzeczy.

116

189. Za furtum manifestum obowizywaa wedle ustawy XII tablic kara gwna (poena capitalis). Bowiem czowiek wolny po wychostaniu zostawa przysdzony temu, kogo okrad. Dawni prawnicy spierali si natomiast, czy stawa si on niewolnikiem przez to przysdzenie (addictionem), czy zajmowa miejsce przysdzonego. Niewolnika karano tak sam chost. Pniej jednak odrzucono tak surowo kary i edyktem pretorskim ustalono tak dla niewolnika, jak i czowieka wolnego actionem quadrupli. 190. Za furtum nec manifestum wprowadzono ustaw XII tablic kar dupli, ktr te zachowa pretor. 191. Za conceptum oraz oblatum wedle ustawy XII tablic obowizuje kara tripli, ktr podobnie utrzyma pretor. 192. Edyktem pretora wprowadzono actio prohibiti w wysokoci quadrupli. Natomiast ustawa z tego tytuu nie ustanowia adnej kary. Przewiduje ona jedynie, e kto chce dokona przeszukania, musi to zrobi nago, przepasany tylko opask, trzymajc misk, a jeli co znajdzie, to ustawa nakazuje traktowa furtum jako manifestum. 193. Jest dyskusyjne, co to jest opaska. Ale susznie powinien by to taki rodzaj materiau, ktry zakrywaby obszary intymne. 193a. W ten sposb caa ustawa staje si mieszna. Bowiem ten, kto utrudnia przeszukanie ubranemu, rwnie i nagiemu ma zamiar to utrudni, tym bardziej, e w ten sposb po poszukaniu i znalezieniu rzeczy zostanie poddany surowszej karze. Take dlatego, e, czy misk kae mie dlatego, by zajtymi rkoma nie mona byo niczego podrzuci, czy dlatego, by to, co znajdzie, tam wrzuca, adne z tych wyjanie niczego nie tumaczy, jeli to, co jest poszukiwane, nie bdzie mogo ze wzgldu na swoj wielko bd natur ani zosta podrzucone, ani tam woone. W kadym razie nikt nie wtpi, e z jakiegokolwiek by materiau zostaaby zrobiona miska, ustawie stanie si zado. 194. A poniewa ustawa nakazuje w tej sytuacji uwaa furtum za manifestum, s tacy, ktrzy pisz, e furtum moe by manifestum z ustawy lub z natury. Z ustawy w sytuacji, o ktrej mwimy, a z natury, jak wczeniej wyoylimy. Ale suszniej bdzie uwaa, e furtum moe by manifestum tylko z natury. Bowiem ustawa nie moe spowodowa, e kto 117

nie bdcy zodziejem manifestum stanie si nim, tak jak nie moe spowodowa, by kto w ogle nie bdcy zodziejem stanie si nim, albo by kto nie bdcy cudzoonikiem lub zabjc sta si nim. Ustawa moe natomiast spowodowa, by kto ponis tak kar, jakby popeni furtum, cudzostwo lub zabjstwo, choby nie popeni adnego z nich. 195. Furtum ma za miejsce nie tylko, gdy kto w celu przywaszczenia zabiera cudz rzecz, ale oglnie, gdy kto dotyka (contrectat) cudz rzecz wbrew woli waciciela. 196. Tak wic jeli kto uywa rzeczy, ktra zostaa mu dana na przechowanie (deposita est), popenia furtum. Rwnie jeli kto przyjmie jak rzecz w jakim celu i uyje jej w innym celu, zobowizuje si z tytuu furti, na przykad jeli kto przyjmie srebra majc zaprosi przyjaci na obiad, i zabierze je ze sob zagranic, albo jeli kto na koniu uyczonym (commodatum) na przejadk bdzie jako duej jedzi, jak to dawni prawnicy pisali o kim, kto pody na pole bitwy. 197. Uwaa si jednak, e ci, ktrzy uyczonych rzeczy uywaj inaczej, ni mieli uywa, gdy je przyjmowali, popeniaj furtum, jeli wiedz, e czyni to wbrew wacicielowi i e gdyby o tym wiedzia, nie pozwoliby na to. Jeli za wierz, e by pozwoli, to nie uwaa si tego za crimen furti, oczywicie z tej zasadniczej przyczyny, e nie popenia si furti bez doli mali. 198. Ale nawet jeli kto wierzy, e dotyka rzeczy wbrew wacicielowi, a jednak w tego chcia, to uwaa si, e nie zostaje dokonane furtum. Std dyskusyjne [i uznane] jest, czy jeliby Titius podburza mojego niewolnika, by mi ukrad jakie rzeczy i mu je przynis, a niewolnik mi o tym donis, i wtedy ja, chcc zapa Titium na gorcym uczynku, pozwolibym niewolnikowi te rzeczy mu dostarczy, to czy Titius odpowiada wobec mnie za furtum, czy za servi corrupti iudicio, czy za adn z tych rzeczy? Odpowiada si, e za nic nie odpowiada, za kradzie nie, bo nie dotkn rzeczy wbrew mojej woli, za servi corruptionem nie, bo niewolnik nie sta si gorszy. 199. Niekiedy zdarza si te furtum ludzi wolnych, na przykad jeli ktre z naszych dzieci, ktre s u nas in potestate, albo ona, znajdujca si u nas in manu, albo nasz iudicatus lub auctoratus zostan ukradzeni.

118

200. Czasami kto moe popeni furtum wasnej rzeczy, na przykad jeli dunik zabierze rzecz, ktr da wierzycielowi jako pignum, albo jeli ukradn moj rzecz posiadan przez posiadacza w dobrej wierze. Std te uwaa si, e ten, kto ukryje swojego niewolnika, ktry powrci do niego od posiadacza w dobrej wierze, popenia furtum. 201. Zdarza si znw niekiedy na odwrt, e jest dozwolone zawaszczy i zasiedzie cudze rzeczy i nie uwaa si tego za furtum, na przykad rzeczy spadkowe, ktrych posiadania nie przej spadkobierca, o ile nie pojawi si spadkobierca konieczny. Bowiem jeli pojawia si spadkobierca konieczny, to nie uwaa si, by byo mona dokona zasiedzenia czegokolwiek pro herede. Podobnie dunik rzecz, ktr mancypowa lub dokona in iure cessionis na rzecz wierzyciela fiduciae causa, moe zgodnie z tym, co przedstawilimy w poprzedniej ksidze, bez popenienia furti posiada i zasiedzie. 202. Niekiedy odpowiada si za furtum, cho si go samemu nie popenio, a mianowicie wtedy, gdy z czyj pomoc lub za namow zostaje popenione furtum. Zaliczaj si tu wypadki, gdy kto wytrci ci monety, by kto inny mg je ukra, albo stan ci na drodze, by kto inny ci okrad, albo rozpdzi twoje owce lub bydo, by kto inny je zabra. I to samo dawni prawnicy pisali o kim, kto czerwon szmat rozpdzi stado. Ale jeli kto zrobi to w ramach swawoli i nie majc zamiaru, by zostao popenione furtum, to zobaczymy, czy powinna zosta udzielona actio utilis, skoro na podstawie legis Aquiliae, ktra dotyczy damni (szkody), take culpa (wina) jest karalna. 203. Actio furti przysuguje temu, komu zaley na zachowaniu rzeczy, choby nie by wacicielem. Tak wic nie przysuguje wacicielowi, jeli nie zaley mu na tym, by rzecz nie zgina. 204. Std pochodzi, e wierzyciel moe wystpi z actione furti w odniesieniu do ukradzionego pigni. Tak dalece, e choby sam waciciel [tj. sam dunik] t rzecz ukrad, mimo to wierzycielowi przysuguje actio furti. 205. Podobnie jeli folusznik przyjmie za okrelonym mercede ubrania do wyczyszczenia lub odwieenia albo krawiec do zaatania i utraci je wskutek furti, to jemu samemu bdzie przysugiwaa actio furti, nie za wacicielowi, poniewa wacicielowi nie zaley, by ubrania nie zgino, skoro iudicio locati od folusznika lub krawca moe dochodzi swego, 119

jeli tylko w folusznik lub krawiec podoa temu, co ma wiadczy. Bowiem jeli jest niewypacalny, wtedy, skoro waciciel nie moe od niego dochodzi swego, przysuguje mu samemu actio furti, poniewa w tym wypadku jemu samemu zaley na zachowaniu rzeczy. 206. Co powiedzielimy o foluszniku lub krawcu, odnosimy te do kogo, komu rzecz uyczamy. Bowiem tak jak tamten za wynagrodzeniem odpowiada za piecz nad rzecz, tak ten rwnie otrzymujc prawo uywania rzeczy podobnie musi mie nad ni piecz. 207. Ale ten, u kogo rzecz jest oddana na przechowanie nie jest zobowizany do pieczy nad ni, chyba tylko gdyby ponosi win, na przykad gdyby co dolo malo uczyni. Z tego powodu jeli rzecz zostanie mu skradziona, to poniewa nie odpowiada z tytuu depositi za restytucj, wic nie zaley mu na zachowaniu rzeczy, i dlatego nie moe wystpi z actione furti, natomiast owa actio przysuguje wacicielowi. 208. Oglnie trzeba wiedzie, e jest dyskusyjne, czy niedojrzay zabierajc cudz rzecz popenia furtum. Wielu sdzi, e poniewa furtum wymaga zamiaru, wic tylko wtedy niedojrzay zobowizuje si dokonujc tego criminis, jeli jest bliski dojrzaoci i z tego powodu rozumie, e le czyni. 209. Kto obrabowuje (rapit) cudze dobra, odpowiada za furtum. Kto bowiem bardziej wbrew woli waciciela dotyka cudzej rzeczy ni ten, kto dokonuje rabunku przemoc? Tak wic susznie powiedziano, e jest on podym zodziejem. Ale specjaln actionem z tytuu tego delicti wprowadzi pretor, a nazywa si ona actio bonorum raptorum, i w cigu roku wynosi quadruplum, po upywie roku simplum. Wolno jej uywa, choby kto tylko jedn nawet najmniejsz rzecz zrabowa. 210. Actio iniuriae damni zostaa ustanowiona w lege Aquilia, ktrej pierwszy rozdzia okrela, e jeli kto cudzego niewolnika lub cudze zwierz czworonone, ktre zalicza si do pecudum, bezprawnie zabije, to zostanie skazany na danie wacicielowi tyle, ile ta rzecz bya tego roku najwicej warta. 211. Rozumiemy za, e zabija bezprawnie ten, z czyjej culpae bd doli to si stao, i adna inna ustawa nie zwraca damni, ktre ma miejsce bez bezprawnoci. Tak wic bezkarny jest, kto bez culpae i doli mali przez przypadek spowodowa jakie damnum. 120

212. W actione wedle tuj ustawy nie ocenia si wartoci samego przedmiotu. Ale jeli przez zabicie niewolnika waciciel ponis wiksz szkod, ni wynosia jego cena, to te bierze si pod uwag, na przykad jeliby mj niewolnik zosta ustanowiony przez kogo spadkobierc i zosta zabity przed przyjciem na moje polecenie spadku. Bowiem nie tylko warto samego niewolnika jest brana pod uwag, ale te suma utraconego spadku. Podobnie jeli jeden z bliniakw, aktorw komediowych lub muzykw zostanie zabity, to nie tylko jego warto zostanie oszacowana, ale wliczona zostanie i ta rnica, o ktr zmniejszy si warto tych, ktrzy pozostali. Ta sama zasada obowizuje te, jeli zostanie zabity jeden z pary muw albo jeden z czwrki koni. 213. Czyj niewolnik zosta zabity, ten ma wolny wybr, czy chce oskary tego, kto zabi, o crimen capitale, czy chce dochodzi damni wedle tej ustawy. 214. To, e dodano w ustawie ile ta rzecz bya tego roku najwicej warta, ma ten skutek, e jeli kto zabije, powiedzmy, niewolnika chromego lub lepego na jedno oko, ktry wczeniej owego roku by zdrowy, to ocenia si warto tak, jakby nie by chromy lub lepy, ale zdrowy. Powoduje to, e niekiedy kto moe dochodzi sumy wikszej, ni damnum, ktre ponis. 215. W rozdziale drugim ustanowiono przeciw adstipulatorem, ktry wzi pienidze oszukujc stipulatorem, actionem w tej wysokoci, ile wynosio zobowizanie. 216. Oczywiste jest, e take actio wprowadzona w tej czci ustawy jest z tytuu damni. Ale tego nie trzeba byo postanawia, poniewa wystarczaa tu actio mandati. Chyba e kto wystpi przeciw odmawiajcemu na podstawie tej ustawy in duplum. 217. W rozdziale trzecim postanawia si o wszelkich innych damnis. Tak wic jeli kto zrani niewolnika lub zwierz czworonone, ktre zalicza si do pecudum, lub zrani lub zabije zwierz czworonone, ktre nie zalicza si do pecudum, na przykad psa albo dzikie zwierz, na przykad niedwiedzia lub lwa, to w tym rozdziale zostaje ustanowiona odpowiednia actio. Take w odniesieniu do pozostaych zwierzt i do wszystkich rzeczy, ktre nie posiadaj duszy, damnum wyrzdzone bezprawnie moe by windykowane na podstawie tej czci ustawy. Jeli co zostanie spalone (ustum), zniszczone (ruptum) lub zamane (fractum), to w 121

tym rozdziale zostaje ustanowiona actio, cho odwoanie si do samego rupti mogoby we wszystkich tych wypadkach wystarczy. Przez ruptum za rozumie si, e co zostao jakkolwiek popsute. Std tym sowem okrelamy nie tylko to, e co zostao spalone lub zniszczone, lub zamane, ale take rozdarte, zgniecione, rozlane i w jakikolwiek sposb zepsute, zniszczone lub pogorszone. 218. Jednak w tym rozdziale ten, kto damnum wyrzdzi, jest skazywany na tyle, ile rzecz bya warta nie w cigu roku, lecz w cigu ostatnich 30 dni. I nie dodano nawet sowa najwicej. I dlatego niektrzy sdzili, e sdziemu wolno przesun szacowanie na ten moment w cigu 30 dni, gdy rzecz bya warta najwicej, lub ten, gdy bya warta najmniej. Jednak Sabinus uwaa, e trzeba to traktowa tak, jakby i w tej czsci dodano sowo najwicej. Bowiem ustawodawcy chodzio o to, skoro w pierwszej czci uy tego sowa. 219. Poza tym uwaa si, e actio na podstawie tej ustawy istnieje, jeli kto bezporednio swoim ciaem (corpore suo) wyrzdzi damnum, i dlatego na wypadek damni wyrzdzonego inaczej stworzono utiles actiones, na przykad jeli kto zamknie i zagodzi na mier cudzego niewolnika lub zwierz nalece do pecudum, albo jeli kto bdzie powozi muami tak gwatownie, e padn. Podobnie jeli kto namwi cudzego niewolnika, by wszed an drzewo lub zszed do studni, a on wchodzc lub schodzc spadnie i zabije si lub zostanie ranny. Podobnie na odwrt, jeli kto zepchnie cudzego niewolnika z mostu lub brzegu do rzeki i w utonie, to wyrzdzi damnum bezporednio tym zepchniciem, co nietrudno zrozumie. 220. Iniuria zostaje za popeniona nie tylko, jeli kto zostanie zbity pici lub kijem lub inaczej uderzony, ale take jeli kogo potraktuje obraliwymi sowami, jeli wystawi na licytacj jego majtek jako dunika wiedzc, e w nie jest mu nic duny, jeli napisze pamflet lub zniesawiajcy wierszyk, jeli bdzie natrtnie chodzi za matre familias lub modziecem, i na wiele innych sposobw. 221. Uwaa si, e znosimy za iniuriam nie tylko przez nas samych, ale take przez nasze dzieci, ktre mamy in potestate, take przez nasze ony, choby nie byy u nas in manu. Tak wic jeli popenisz wzgldem mojej crki, ktra wysza za m za Titium, iniuriam, to nie tylko w jej imieniu moesz by pozwany (agi), ale take w moim oraz Titii imieniu.

122

222. Rozumie si, e wzgldem samego niewolnika nie mona dokona iniuriae, lecz uwaa si, e dokonuje si tego przez niego wzgldem jego waciciela. Jednak nie uwaa si, bymy przez niewolnika w tych samych sytuacjach znosili iniuriam, co gdy znosimy j przez nasz dzieci lub ony, ale tylko wtedy, gdy zostanie popenione co zuchwaego, co jest otwartym afrontem wobec waciciela, na przykad jeli kto wychoszcze cudzego niewolnika, i w tym wypadku przysuguje formula. Natomiast jeli kto potraktuje niewolnika obraliwymi sowy lub uderzy go pici, to nie przysuguje formula i nie udziela si jej tym, ktrzy si tego bezpodstawnie domagaj. 223. Kar za iniuriam wedle ustawy XII tablic bya tak jak za membrum raptum kara talionu. Natomiast za os fractum bd conlisum bya kara trzystu asw, jeli chodzio o czowieka wolnego. Bo jeli o niewolnika, to 150 asw. Za pozostae iniurias ustalono kar 25 asw. I w owych czasach uwaano ze wzgldu na wielk bied, e takie kary pienine s wystarczajce. 224. Jednak obecnie posugujemy si innym prawem. Pretor pozwoli nam bowiem samemu szacowa iniuriam i sdzia albo skae na tyle, na ile oszacowalimy, albo na mniej, na ile j oceni. Ale poniewa przy zuchwaej iniuria sam pretor zwykle j szacuje, jeli rwnoczenie okreli, ile powinno wynosi z tego tytuu vadimonium, to na t sam sum szacujemy formulam i sdzia, ktry moe nawet skaza na mniej, przewanie jednak ze wzgldu na autorytet samego pretora nie ryzykuje zmiejszenia condemnationis. 225. Iniuriam uwaa si za zuchwa (atrocem) albo ex facto, na przykad jeli kto zostanie przez kogo zraniony, wychostany lub pobity kijami, albo ex loco, na przykad jeli iniuria zostanie dokonana w teatrze lub na forum, albo ex persona, na przykad jeli iniuriam znis urzdnik, albo jeli zostaa popeniona wobec senatora przez osob niskiego stanu.

123